A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Etcheberri de Ziburu, Argaignarats, Pouvreau, Haraneder, Mihura, UskLiB, Inchauspe, Zalduby, M. Elissamburu
e Hiriart-Urruty. La forma ailtxatu se encuentra en Materre y Axular, y, junto a altxatu, en Dechepare y
Etcheberri de Ziburu. Las formas con -tz- aparecen en textos vizcaínos y en Barriola (Goi 28) y Uztapide (Sas
299). En DFrec hay 99 ejs. de altxatu, 2 de ailtxatu, 1 de altzatu y de 2 altxako (fut.).
1. Levantar(se), alzar(se), elevar(se). "Hausser, élever" SP. "Élever, exalter, alxatzea, goratzea" Ht VocGr.
"Desaferrar, aingurak altxa" Lar. "Subir el precio, &c. goratu, altxatu" Ib. (tbn. Añ). "Alzar, levantarse [...].
Levántate, altxa adi; levántese Vm., altxa bedi. Levántate, en modo más cortés, altxazaite" Ib. "Enarbolar" Ib.
"Lever, élever, se lever, s'élever" Dv. "Lever. Eskuak altxatzea, lever les mains. [...] Zama altxadezadazut, aidezmoi
à lever (levez-moi) ma charge. [...] Zama hau altxa dezakezu? pouvez-vous lever cette charge?" H.
"Levantarse. Gaur berandu altzau naiz oetik. [...] 2.º levantar, izar" Elexp Berg. v. jaso, goratu, 1 jaiki, zutitu.
Tr. De empleo gral. salvo en la tradición vizcaína, donde es poco frecuente.
Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruia, / Ezi haien lengoajia izanen da floria. E 259. Andere hona den
lekhura ailtxa itzak begiak; / Mundu oro eztakidik hura bezain balia. Ib. 19. Eta angurák altxaturik itsasoari
unzia abandona ziezoten. Lç Act 27, 40 (He, Dv altxatu, TB alxatu). Hunetarakotz altxa ditzagun goiti gure
spirituak eta bihotzak. Lç Ins B 4v. Eta orain ere badiakusagu hire eskua gure punitzera altxatua. Ib. A 6r.
Seigarrena, gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean. Mat 190. Altxa dezagun geuren pensamentua
lurreko gauzetatik. Ber Trat 90v. Atratzen baitirade Mezatik Sakramentu sandua altxatu eta bereala. Ib. 98r.
Bisaia eta begi urdin Zerura ailtxatuak, / Lurrera itzultzen dire guztiz ganbiatuak. EZ Man I 46 (128 alxa).
Baiñan eria ohetik altxatu den bezala, / Lehen esku zuenari nigarrez doakola. Ib. 22. Alzifrea altxatzen da
arboletan gorena. Ib. 36. Illea altxaturen zaie zutik eta begiak / Trublaraziko darozte beldurtasun handiak. Ib.
82. Sanson sendoa oraño / handiro duk ospatu, / zeren zituen Gazako / portaleak altxatu. EZ Noel 30. Eta gero
orduan, onak bere loriako ailtxatzeintu, eta gaixtoak sekulako penetara egotzteintu. Ax 120s (V 79). Ahalkez ere
bururik ere ezin ailtxatuz. Ib. 383 (V 251). Izanez aipatua / Zirat' ororen ahoetan, / Et' amorosen gogoetan /
Zerurano altxatua. O Po 41s. Bi hegalez alxatzen da gizona lurreko gauzetarik; sinpleziaz eta garbitasunaz. SP
Imit II 4, 1. Kalitza altxatzean errateko. Arg DevB 194 (93 alxatu). Zeiñ egunez piztu zen, / Zerura noiz altxatu?
Gç 213. Altxatu tut zureganat ene eskuak. Ib. 50. Eta zapatzen naute ezin altxa dezakedean karga pisu batek
bezala. Ib. 44. Beraz, zeruko iguzkia / Ez zaiku guri altxatu / Eta egiazko bidetik / Urrun gare errebelatu. Ib.
172. Pena handia du etzana denian bere lekutik ezin altxatuz. Mong 590. Egün hortan Aingüriak beno gorago
hura alxatü izan zela. Bp II 107 (I 29 altxatü). Ikhusi zuen Thales gizon handi hau begiak goiti altxaturik. ES
170. Neure biotza Jaungoiko miserikordiosoagana altxaturik. OA 53. Zure burua sentitzen duzunean betan
zeruraiño altxatua. Ch III 6, 3. Ezen xumeak altxatuko dire millen artean. Ib. 58, 9. Eman diozka arrozoina eta
libertatea, zeinek alxatzen baitute berze kreaturak baino gorago. CatLav 39 (V 28). Eta Arima, bere baitan
zarraturik, kreaturak ezagutzearen medioz altxa dadiñtzat berehala Jaiñkoaren handitasunak kontenplatzera. He
Gudu 128. Berehala hilla biztu eta altxatu zen han ziren guzien begietan. Lg II 205. Bertze emakumez gorago
alxatu baitzinduen. Mih 93 (107 altxatu). Zeliala khorpitz eta arimatan alxatia. Mercy 21.
(s. XIX). Taula bat alxa, korpitza ediren, oro bellarika. Xarlem 1186 (acotación escénica). Hirurgarren
egunean / Altxatu zen pizturik [...] Bera hillen artetik. Monho 76. Or jausi, emen altza, / lupatza artian, / edurra
ta eurija / dodala gainian. DurPl 62. Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea. Gco II 21.
Lanho guti bat, airetan altxatu den bezain laster suntsitzen dena. Dh 199. Bada altxa nai izan du ezkonza bere
Sakramentuen mallara. AA I 564. Meza esaten zegoanean, askotan geratzen zan lurretik altxatua, eta ezer
aditzen eta ekusten etzuala. Ib. 414. Begira eskua altxa diozun gurasoari. AA II 68. Zerren altxatua zijoan ura
eta etzan nora iges egiñ. Ib. 131. Zer da, Jauna, gizona, zuk ainbesteraño gizona altxatzeko esaten dio Job
Santuak Jaungoikoari. AA III 340. Zoin izanen da zuen artean, balin badu ardi bat, eta hau erortzen bada zilo
batetara errepausako egunean, hartuko eta altxatuko ezduena? TB Mt 12, 11 (SalabBN altxatuko). Emen eror,
an altxa, / bera eta gora, / eskintxoka dijoa / Karlosen denbora. Echag 163. Zer zori ona saindu harentzat hoin
dignitate gorara altxatua izaitea! Jaur 391. Zelüko errege, / Egizü fabore, / Orai zuri gaude, / Othoi altxa zite /
Gure arima doloratien jabe. 'Montrez-vous'. Etch 654. Ostia sainta / Altxatzen dianian / Orhit zite khürütxe hori
altxatürik lürrian lanthatü ziela. UskLiB 58 (70 alxatü). Eta asto gaiztoak, / altxarik bizkarra, / egiten zion beti
burla eta farra. It Fab 121. Anka altxatu eta / txakurraren gisa, / egiten dio batek / zar zar goitik pisa. Ib. 76.
Lenengo abantadan zezenak altxatu omen zeban gora mutilla. Izt C 249. Beriala altzau zituzan eskuak umiai
eskabidia egiten eutsala. Ur MarIl 116. Franziako errege, Filipe ederrak / Hekin ume Yoanna tronurat altxatu.
Hb Esk 78. Eta faraonek ukatu zionean, eskuko zigorra altxatu zuen. Lard 70. Zugana begiak altxatzen ditut. Dv
LEd 157. Altxa hadi eta ibil. Hb Egia 98. Elizaren kontra bandera altxatu duten izpiritu hautuak. Ib. 127.
Lurretik gorunz altxatua ikusten zuela. Aran SIgn 53. Or dauka jendea / Txit garaitzallea / Bandera altxaturik /
Gerran azaldu nairik (Marcha de S. Ignacio). Ib. 215. Bihotza harengana dut bozik altxatzen. Elzb Po 193 (215
alxatu). Gero altxa, txutik jarri, / pipa bana lurrez jarri. Xe 214. Begira neskatxa orren / dantzarako planta, /
airoso altxatzen du / ezkerreko anka. Ib. 184. Ekusi duenian / andrea erortzen, / altxatzera asi da / gizona
makurtzen. JanEd I 57 (II 111 altxa). Bizirik etortzia / ez nuben espero, / zutik eziñ altxatu / erori ezkero. Noe 61.
Guztiyak altxatzen dira galaia ta Erramun ez bestiak eta alde egiten dute. Sor AuOst 98. Aditu bezain aguro
altxatu zan Santua Kardinal Jaunaren aldamenetik. Bv AsL 198. Aingura altxata denbora gutxian eldu ziran
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1150