A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
ap. A). 1. Palanca. "Alzaprima, palanca para mover grandes pesos, [...] alzapremia" Lar. "Alzaprimar,
altzapremiatu, altzapremiaz pisu andiren bat mugitu" Ib. "Levier" Dv. "Altxapriman behar dugu goititu (BNbaig),
tenemos que levantarlo por medio de palanca" A.
2. "(B), punto de apoyo de la palanca" A.
altxaprimatu (BN-baig), altzaprimatu (Hb ap. Lh, H), altxaprenatu (BN-lab, Sal), altzapernatu (L, BN),
altzapremiatu (Lar, Hb ap. Lh), altxapremiatu (Hb ap. Lh). Ref.: A (altxaprenatu, altzapernatu); Satr VocP
(altxa primatze). Levantar con una palanca. "Alzaprimar, altzapremiatu, altzapremiaz pisu andiren bat
mugitu" Lar. "Soulever avec un levier" H. "Neskato kori, korai bikala jaten barimadu, altxaprenatuz
ebilaraziren xugu" A. "Altxa primatze, calzar la palanca; meter una cuña [...]" Satr VocP. Cf. altxaprimatze.
altxaprimatze. "Altxa primatze (BN-baig), [...] punto de apoyo" Satr VocP. Cf. altxaprimatu.
altxar-. (En la expr. altxarreko denbora 'momento de la Consagración durante la misa'). Abade bat izan oso
kasaixa da txakurrak elizara eruan otsain erbixa eta altxarreko denporan mezia itxi eta joan ei zan kazara ta
gero Jaungoikuak kastigau eben mundua mundu zan arte olaixe ibilteko (V-gip). Gand Eusk 1956, 220s.
Altxarreko denporan nola joten dauen? Alakoixe kanpanilla otsa entzun gen lenengo (V-gip). Id. ib. 216.
altxaratu, altzaratu. Roturar. Cf. altxaratzaile. Altzaratu behar dire lur tinkiak, azal tzar haren hausteko,
lurraren arrotzeko. GAlm 1937, 90 (ap. DRA).
altxaratzaile, altzaratzale. Roturador. Cf. altxaratu. Altzaratzaleak ez omen du gibelerat behatu behar,
jakiteko zenbat ogi landare dituen funditzen, nun ez den eraintza berharats. GAlm 1937, 90 (ap. DRA).
altxarazi (Urt V 27), altxa-erazi, altxa-erazo, altzarazi, altxa arazi. 1. Hacer levantar, hacer alzar. "Ciere" Urt
V 27. "Ciere auxilia, lagunak, laguntza biltzea, [...] lagunei dei egitea, lagunak altxatzea, altxeragitea,
altxarazitzea, altxaraztea" Ib. 27. Eztakizue ezen altxagarri guti batek orhe guzia altxa eraziten duela? Lç 1
Cor 5, 6 (TB alxarazten). Haizeari ere bake diozozu furia, / Altxarazi eztezantzat hola arrapotia. EZ Man II 148
(v. tbn. 145). Hark berak oraño ditu brumak altxarazitzen / eta lurraren gañean hautsa legez banatzen. EZ Eliç
390. Goaiak alxarasten duben esklataiak hagitz unziari arrola arasten dio. INav 133. Eta baldin aski dohakabe
bagara Eskumikuan erorzeko, hartarik altxaraz detzagun gere buruak ahalik lasterrena. CatLav 62 (V 39).
Eragin zion Moisesi bronzezko suge bat eta alzarazi mindun beren erdian, ta sendatu ziran mindun begia jaso ta
ekusi zutenak. Mb IArg II 82. Yoantzen lekhu hartarat, eta altxarazi zuen hobiaren gaineko harri handia. Lg II
204. Altxarazi zituen lurretik. Ib. 258. Kontsulek hilaren thonba altxa erazirik [...]. Egiat 173. Apar andia
altxerazten bada. AA II 167. Zeinak altxa arazten baitu iruzkia eta uria eror arazten bere etsairik handienentzat
bere adixkiderik minenentzat bezala. Jaur 105. Khoroa ematean, beso altxarazi, / Guzien onarentzat nahi zela
bizi. Hb Esk 52. Egun batez, Mehemet-Alik buruan eman zuen altxarazi behar zuela, eta egorri Franziako errege
Carlos X garrenari. Hb Egia 149 (ref. a un obelisco). Eta esker onen Sakrifizioko urrina altxaraziren dut zure
aintzinean. Dv LEd 64. Errientak, kheinu batez, alxarazten gaitik guziak gure alkhietarik. Elzb PAd 49. Lagun
zazu Eliza / Zure bothereaz. / Bothere berak beza / Frantzia altxaraz. Zby RIEV 1908, 288. Iguzkia yeikitzen
abiatu zenean Madama Elisabetek begiak altxa arazi ziozkan erreginari. Elsb Fram 81. Jainkoak altxaraziz bere
urrikalmendua gure bekatuez gorago [...]. Lap 147 (V 65). Izen horrek lo daudenei eta orori, nahi eta ez, begiak
zabal-araziko dazkotela eta beharriak xut altxaraziko. HU Zez 174. Altxarazten dute (Jesus) ostikoka. Dih MarH
468 (ap. DRA). Hobiko harria altxarazi eta Lazarori manatu: "Lazaro, xuti zaite!". Zerb IxtS 85. Oraingoan
gure erria oso galtzeko zorian zegon, erri bezala ta kristau bezala. Gelditu dan fede-ondarrak altxaraziko al yun
noizbait ere. Or QA 90.
v. tbn. Altzarazi: Ducq 12 (ap. DRA). Altxa erazi: CatS VIII.
Ikhusirik etziñela / hitzetara behatzen / aserrerik tormentara / altxarazi zintuen. EZ Noel 149 (ref. a un
mártir).
Hacer sublevarse, hacer levantarse en armas. Davitek entzun zuen, ordutsu hartan, norbait bazela
Benjaminen tribuan, egundaino bezala populua altxarazten zuena haren kontra. Lg I 319. Altxarazi zituen
filistindarrak israeldarren kontra. Ib. 254s. Erran zioten Jesusez gizon populua altxarazten zuen nahasi bat zela.
Lg II 268. Eta badegu beste etsairik gure amorio propio itxu eragabeari laguntzen dionik [...] Jaungoikoaren
borondate santuaren kontra altxa erazotzeko? Gco I 418 (v. tbn. en la misma pág. altxatu erazo). Aragonan
Beranguer haren etsai bizi; / Castillako errege lagun altxarazi, / Santxoren erresuma biek partitzeko, / Zoriona
bazuten haren bentzuteko. Hb Esk 70. [Miserable harrek] altxarazi [zuen] haren kontra hango eta inguruetan
ziren bertze herrietako yendeak. Elsb Fram 91.
(En la expr. bila altxarazi 'hacer alzarse a la busca de (alguien), hacer alzarse tras (alguien)'). Ez othe dut
sobra erran, bila altxarazteko, / enetzat ez egon herran, herritar naizelako. / Abokat batek egia, bethi erran
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1148