A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
3. Beltzez jantzirik ezkutatzen du / Zeruak bere arpegia, [...] zegoanean / altuena eguzkia. Balad 241. Xinistatuta
bizi gaitezen / guraso zarren esanak, / orañ bajuban asko dabiltza / lenago altu izanak, / konfiantzaren faltarik
ez du / diru askoko gizonak. Tx B II 151 (quizá altu izan, 'ser alto'). Amabietan altu / jarri nintzan, goian, /
eberdi t'egunaren / geldi sargorian. 'Llegué a lo alto'. Gand Elorri 208. Bazter santurik nai dabenentzat / auxe
da leku giarra: [...] otoitzerako azkarra. [...] emen bai baju lortzen dauala / altu joakon izarra. Ib. 54. Mirenen
maitasuna daukat haltuago / zerupean dagoen ezein gauza baino. Arti MaldanB 228.
4. Planta, piso (de una vivienda). Etxearen irugarren bizitza edo alturik buruz bera erori ta bertan illik
geratu zan. Cb Eg II 174s.
5. (Ref. a un sonido). De mucha intensidad. Belauniko jarri, soseguz boz altuan ziñatu. Cb EBO 60. Boz
altuan itzegin zion. Aran SIgn 71. Abots altuan errezuak egin. Bilbao IpuiB 124s. Esan eban al eban eta abotsik
altuenean. Ib. 90.
(Uso adv.). A mucha intensidad. "En voz alta. Ez ain altu berba eiñ" Elexp Berg. Zerbait altubago edo
gogorrago esaten badeutsa gurasuak, [...] isilik egon dedilla, erantzuten deutsa umiak. fB Ic I app. 9. Eleisan
irakurteko Jaungoikuaren berbia altu, ta guztiak dantzubela. fB Ic III 284. Txomiñ, zerorren gisa balitza
kantari, / Ipiñiko ninduke lotsatuta gorri. / Zekor kopeta beltzak, niri bein puntua, / Jorikan altu, jarri ninduen
gortua, / Baldin eiten badezu zuk aren orrua, / Zekorrak lakoakin kantuan enua. AB AmaE 404.
6. (Para expresar la altura de algo, precedido de un sintagma que indique longitud). (Estar a, etc. (...)) de altura,
de alto. Bost kana altuko irurogei pillarek egiten zutena. Lard 83. Pareta egon arren / amar oñ altuan, /
panparroi juanak dira / putzura saltuan. Xe 205. Ez bakarrikan marka orretan / jokatutzeko prestatu, / zeñek
geiago altxatu ere / nai nuke berriz probatu; / lenagoko pisuan bertan / ogei ta bi ontza altu, / libre kanterak
ateratzeko, / gero nai deguna artu. EusJok 41.
7. (Ref. al precio). Caro. Preziyo altuan. Xe 275. Al bada ez erosi / prezio altuan. Uzt Sas 236. v. tbn.
EusJok II 74.
8. (La cabeza) alta, en alto, erguida. Egoitza goxo hortarik, burua alto, xahattoaz trufatzen. Elzb Po 206.
Eta burua alto, papoa aitzin, [...] sartu zen Alkate Jauna. Barb Sup 39. Haiek baino haltuago eta gorago
daramaket nik burua. Arti Ipuin 56.
9. Alto, parte alta. Bajoian keia gora... / Banengoan, begira, / beeko mardora baiño, / altuko urrira. Gand
Elorri 183. Ta alturako alturan / billatu zindudan, / keia galtzen dan altu / argitik goragoan. Ib. 183s.
- ALTUAGOTXOAN. (En voz) un poco más alta. Ederto, Don Pauliño! Abots altuagotxuan ori, abots
altuagotxuan. Bilbao IpuiB 125.
- ALTUAN. a) En lo alto. Pensamentuok altuan ditut, / zuk ala merezidurik. Lazarraga 1171r. Garaian altuan
nago / Erriya gordeago. J.C. Guerra Los cantares antiguos del Euskera (San Sebastián, 1924), 13. Orrek altuan
zeukan konduta / jetxi nai zuten bajuâ. Tx B II 87. Arantzazura bidea luze, / gañera aldatz-goria; / baña
aldatzaren altuan dago / Ama Birjiña Maria. Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Arrimallatan altuan dago / Birjiña
Begoñakoa. / Alata bere altuagoan / Birjiña Arratekoa. Canc pop. in SMitx Aranz 31. Ikusi ontzi tinka, / torreok
ikusi: / altuan eregi, / indar eta ausardi. 'Asentada en la altura, fornida y bizarra'. Gand Elorri 57.
b) En voz alta. "Altuan esan zeban nere izena" Elexp Berg. v. ALTUTIK.
- ALTU-BAJU. (Pl.). Altibajos. [Aita sermolariak] botako ez eutsen ba sermoi biribil bat: bajutxoan asi ta
apurka-apurka abotsa loditu ta trumoi izateraño elduten dan olako gauza ta guztizko sermoi bat? [...] Baiña,
arek ez baiña, nik banekizan Aita praillearen burutaziñoak. Zereko altu-baju ta zereko trumoiak! Bilbao IpuiB
236s (v. tbn. 238). Zartu dalako izan dezake / batek kantatu eziña, / len sasoi ona zeguanian / etzuan usteko
baiña, / lenago bazan indarra eta / gizona ere bikaiña, / altu bajuak daude munduan / etzera orduko tamaiña.
Uzt in ZArg 1-9-1974, 1.
- ALTUENEKO, ALTUENGO. (Adnom. de altuen). Oraiñ gloriyak gozatzen dago / Altueneko graduban. Ud
139. Onik aurrea esango'zuze / nongoak diren idiak. / Pinukuak ziren altuengoak, / arik lasterren nireak, / ondo
dakigu zelangoak diren / Loiuko alkaten ideak. EusJok II 111. Gu bajatzia beste gauzarik / ez dabilkana buruan,
/ eskirolakin unitu eta / altubeneko graduan. Tx B I 114. Nik sinisten det / Jesus dagoela / altueneko graduban.
Tx B II 120. Guziyak ezin iritxi degu / altueneko tamaña. Ib. 180.
- ALTUTIK (V-gip ap. Elexp Berg). En voz alta. "Altutik leiduizu papel ori" Elexp Berg. v. ALTUAN (b).
Juana ori armoniyan / altutik asi zan, / neroni ere ixilik / egongo ez nitzan. PE 74. Pranko altutik mintzatutzen
zan, / ona zeukan eztarriya. Tx B I 99.
- ALTUXEAGO. Algo más alto (de estatura) Aditu diyet, Spalla piska bat / altuxego omen da baña, / au
[Uzkudun] da sendoskaxego, / biribilla ta berdiña. EusJok II 145.
- ALTUZKO. (Adnom.). Aidean goi, aidean, / dana altura ta urdin. / Aidean goi, urrungo / ta altuzko
atsegin. Gand Elorri 181s.
altuera (A). Altura. v. altura, altutasun, goratasun. Kutxaren luzeera izango da irureun beso, zabalera
berrogei ta amar beso, eta beraren altuera ogei ta amar beso. Ur Gen 6, 15 (Urt haltotasuna). Eta luzeera eta
altuera eta zabalera berdiñak dira. Ur Apoc (G) 21, 16 (Ur Apoc (V) altueria; Dv goratasuna, Ip goratarzüna).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1143