A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
altu (V, G, AN-ilzarb-olza), halto (Urt I 545). Ref.: Bon-Ond 154; A; Elexp Berg. Tr. La forma en -u es
propia de la tradición meridional y la forma en -o de la septentrional. La h- predomina claramente al Norte. Falta
en los autores más puristas y de léxico más cuidado y tampoco se documenta en autores suletinos; a partir de
finales del s. XIX sólo se encuentra prácticamente en bersolaris. Hubo seguramente un *aldu; cf. Aldura,
Mendialdua. En DFrec hay 11 ejs. de altu, todos meridionales.
1. Alto, de gran estatura, de gran altura. "Altissime, xoill, hagitz, [...] gora, halto, barna" Urt I 545. "Alto.
Mutil altu bat egon da zure preguntez" Elexp Berg. v. 2 alta, garai, gora. Mendi altuan erurra daidi.
Lazarraga (B) 1205r. Iakin behar duzu suesteko parteko burua hagitz duela luzea eta altoa. INav 115. Eskilladorre
halto bat. Ib. 94. Torre altu batetik [...] esekirik. Cb Eg II 37. Jesu Kristo gure Jaunak igoebala
Zerubetako lekurik altu edo gorenera. CrIc 45. Igoten dau kanpantorrerik altuen ganera. Añ LoraS 56. Ze mendi
gatxa, altuba ta aldapatsuba. fB Ic II 167. Mendi guztiz eregi edo altu baten ganian. Astar II 21. Bear du izan
altuba eta aundia eta leio askorekikoa. It Dial 82 (Ur altu; Ip y Dv gora). Axeri bat egun batez zioan biayetan /
Aker adarretan halto zen baten konpañian. Gy 41. Estai haltoko abre hunen ibill-aira torpeaz. Ib. 124 (ref. al
elefante). Bere adar haltoez hagitz zagon satifatua. Ib. 63. Mendirik altuenak. Lard 9. Miñ abetaz kupitzen ez
baldin bazera, / nere burua nua betiko galtzera; / Matxora iyoko naiz / andik botatzera, / duen altuenetik /
gaztelu atzera. Bil 76. Altu, plaku, medar luze-luze bat zan gazte au. Aran SIgn 60. Beste aldetik Larrun altua, /
Urruña berriz berago. Aran in Zab Gabon 109. Mendi eta atx altuak. AB AmaE 81s. [Bernardatxo] etzen oso
altua, ez eta txikia're. Goñi 27. Paregabeko gorputza zuen, / altua eta gizena. Tx B I 170. Itxurazko gizona, /
altua ta gaztia. EusJok II 162. Zapata takoi-altu / txarolezko fiñak (G). A EY IV 382. Nire aurrean agertu zat /
estrata haltu mehar bat. Arti MaldanB 198. Nahi dute estatua bat oso haltua herriko plazan jaso. Ib. 222.
Zurezko gurutz altuan / bildots bat josi genduan. Gand Elorri 97. Ingles giltz bat erakutsi zidan, gizonik altuena
baño luzeagoa. Osk Kurl 126. Orpo altuzko zapatak. Ib. 21. Mendi altu samarrean / otso zarrak marmarrean.
Uzt Sas 89. Basarri zarrak egin ditunak / neri ezin zaizkit aztu: / euri danian estali eta / aize danian babestu; /
egualdia txarra bazegon / bertso zar batzuk abestu, / Mendi altuan jaio dan batek / neguen bildurrik eztu. Ib. 37
Bakartasun-ugartea, pareta altuz hesia. MEIG IX 92.
(Ref. al grado o nivel). Eldu oi da aiñ gradu altu batera, nun [...]. Gco II 67. Gradu altuetara / nai du orrek
iyo. Tx B IV 138. Gizon arruntak eta bai mailla altuagoan bizi denak ere. Vill Jaink 90.
2. (Ref. a personas). De gran dignidad o representación; (ref. a cosas) alta, noble, elevada. Prinzipalki lauda
dadin zure izen altoa. EZ Man II 107. --Zer esan gura dau birtute theologalak? --Iaungoikoenak. --Zegaiti
daukee ain izen altua? --Zerren Iaungoikoagaz bat egiten gaituezan eta berak emaiten dituzan. Cap 76. --
Zetarako ordenadu eban Iaungoikoak ain Sakramentu altua? Ib. 65. --Eta orain kurutzea afrentazko lekua da? --
Ez Jauna, sino aldaatean altuena eta estimaduena. CatAnz 4. --Egia haltoa. Arbill III 56, 6. Kunpli bekit diozun
gisa / haren mandatu altoa. Gç 36. Misterio guziz sakratua eta guziz haltoa. Ib. 126. Zer dela siñhesten duk /
Trinitate haltoa? Ib. 212. Sainduen pentsamendu halto eta sothilak. ES 192. Eta nola iskiribatzea, predikatzea
baino baita enplegua haltoagoa. Ib. 152. Izpiritu habilen eta adimendu haltoen emaiteko. Ib. 120. Bai halaber
filosofo haltoek [...] errespetatzen ohi dutena. Ib. 144. Zeruko Jaun altua. LasBer 576. Haren dignitate halto eta
saindutasun handia gatik. CatLav 432 (V 204). Jaun altu ta soberanoa. Iraz 66. Eta ageri da, galdegiten dugun
perfekzione halto hartarik, zeiñ apartatuak eta urhun diren. He Gudu 33. Pensamendu haltoak, sentimendu
nobleak. Ib. 64. Egin zindudan eta al datekean azken fiñ altuenerako edo zerurako. Cb Eg II 15s. Zer gauza
altuago ta obeagorik, Jainkoa baño? Ib. 103. Jainkoaak bere espirituaz gobernatu, ta bere kontenplazio altu
batean sartu zuen. Cb Just 32. Jaungoikoaren gauza altu andietan, nola emen beko edo bestelako jakiñetan. Cb
EBO 49. Ez da sartzen [...] Trinitateko eta Jesu-Kristoren yainkotasunaren misterio haltotan. Lg II 84. Ala zure
lehenbiziko urratsak haltoak eta nobleak baitire! Mih 13. Hau da berthute hunen perfekzionerik haltoena. Brtc
224. Santidade alturagiño igongo eban gure San Ramon gloriosoak. Zuzaeta 58.
(ss. XIX-XX). Igoteko birtute gora edo altu batera. Mg CO 34. Eta Mariak esan nai du Señora, edo Andre
nagusia, beste guzien gorena edo altuena. Gco I 459. Geure estadu santuko ta altuko zer eginak. fB Olg 168.
Ondasunak domeetan ditubee senduak, beeratuten ditubee altubak, jasoten ditubee baxubak. fB Ic I 47.
Pensamentu altubak eta santubak. fB Ic II 287. Dirubaren gurarija, edertasunaren gurarija, jantzi
apaindubaren gurarija, entzute altubaren gurarija. Ib. 253. Onen egikizunak txito dira altubak ta pisutsubak. fB
Ic III 289. Aingerubak baño ofizijo altubagua artu. JJMg BasEsc 217. Guziek erakhutsi bihotz haltoenak, /
Gerletan balorea, Elizentzat kharra. Hb Esk 67. Haltoa du arima, aitoren bihotza. Ib. 86. Jaungoiko guztiz
Altuaren agotik. Ur BulaAl 32s (BulaG 531 Jaungoiko txit goratuaren aotik). Aiñ espiritu andi ta altuko gizon
batek ezin zezakeala gutxiagorik. Aran SIgn 66. Zer erakaspen halto, saindu eta garbia! Lap 208 (V 93).
Erabagia izan zan / Trinidade altuan / Biar zala biraldu / Lurrera aingerua. Balad 193. Tronu haltorat. In Zerb
Azk 37. Bildots berria, mantsoa; / Jainko bortitza, haltua. Arti MaldanB 226. Zeure barnean bizi gura dot /
zoramen altu gelditan. Gand Elorri 87. Zeru altuetaraino jasoa daukagu haren izena eta omena. MEIG III 111.
(Ref. a una obscenidad). Subido de tono. Ta esan legizan berdekerija altubak, klarubak ta zatarrak. fB Olg
71s.
3. (Adv.). (Subir, estar, ir...) alto. Aitak nola Ikarori / [...] konseju ei eusten emon: / "ez igon altuegi". BBizk
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1142