A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
diversas acepciones.
Bada ganbar-alondegira ta aleen tokira ale ta grano uts garbia eramaten da. Mb IArg I 203. Garien uts-aldi
batez jaitsi ziran Ejiptora ale eske. Ib. 335. Agotz eta ale ta gari zakar guzia. Ib. 203. Santiagok ereñi zituen
Españian sei edo zortzi ale, edo Jesusen legea ar-erazi zien beste anbat gizoni. Ib. 361. San Isidroren gari
ereitea miragarria zan: alea eskuetan artu, ta era onetan esaten zuen [...]. Cb Eg III 338. Etxetik atra aleak,
ogiak, jatekoak (210). LE-Ir. Ebatsi zue estakit zenbat erregu ale (210). Ib. Astuak esan gura dau astiro doian,
edo astunak. [...]. Zaldija ale, edo garau zalia. Mg PAb 183. Lastoa, ta belar gaistoak alde batean, ale garbia
bestean. AA III 289. On da noizik bein ematea zai bustia ale batzuekin nasturik. It Dial 99 (Ur garau, Dv, Ip
bihi). Zelaiz zelai nabil / ale bat edo beste / ote dezadan bill. It Fab 34 (en boca de un ratón de campo). Ez det
nik nai alerik, / ez det nai iriñik, / baldin ill bear bada / orrela gazterik. Ib. 44. Nere jaiot-erriko soro batean
billatu izan det, beste askoren artean, arto landare bat lau buru ondo beteakin, eta oetan kontatu izan ditut bi
milla irureun ta zortzi ale. Izt C 29. [Gari] ale garbi garbi txaua etxeratzen dutelako. Ib. 28. Zeruetako erreinua
da mostaza alearen antzekoa. Ur Mt 13, 31 (Mb IArg I 209 mostaz-ale bihiaren gisakoa; Lç mustarda bihi, Dv
mustarda bihia, Echn mostaza azia). [Apaiz barbantzu zaleak] dozenaka tragatzen / zituen aleak, / maskatu ere
gabe / tripazai jaleak. Bil 124. Eta neretzat garirik ereñ ez dalako, [...] eta alerik ganbararatu eztalako orañ
penatu bear ez nitzake. Arr GB 51. Nere betroiak ez du / auko loalia, / egunero nai ezik / ogi-alia. Xe 299.
Mostaza ale bat aña fede bazendu [...]. Bv AsL 187. Gariak dagoz alez betetan mardo ta zarden. AB AmaE 191.
Aurten lasto luzia ta galburu txikia, jauna, eta izango du ale gutxi. Sor Bar 77.
(s. XX). Purra, purra! Tira, gaixoak, tira, ale batzuek nere eskutik, azkenengo aldiz. Ag G 335. Alea galbai
edo arraskoan garbitu behar da. Ib. 27. Ganbarako aleak eta ukulluko eleak urtean baño urtean gehiago urritu
ziran. Ib. 129. Asi zan ale (garaun), urun eta ogi-saleroskuntzan. Kk Ab I 75s. Lurrean eraindako aleak (pikor
edo biiak) usteltzean landare berriz jazten dira zugatz edo arbolak. Inza Azalp 110. Itzaiak alea-bitartean, berak
[idiak] agotza yan bear dulako? Or Mi 85. [Txolarreak] irentsi du [...] alea. Ldi BB 70. Bizitzearen ondar-aleak
/ larrañean eultzen ari! "Trillaba en su era las últimas mieses de la vida". Ib. 150. Badizut nik beintzat azi-ale
onen emankorrez itxaropenik asko. Markiegi in Ldi IL 7. Usta-alea (mostaza-azia) ale edo pikor txiki txiki bat
da berez. Ir YKBiz 179n. Larrañean alea ta lastoa [nasirik] dauden bezelaxe. Ib. 42n. [Artoak] ale ta lasto,
onduak ditu. Or Eus 279. Eperrek landan dute / jalki dan alea. Ib. 349. [Ardiei] negu-buruan, bildur giñan ta /
eman genien aletik. "También les dimos grano". Ib. 84. Artaburu aundiak eta ale astuna. TAg Uzt 293. Laiortzetan
karraska igortzikatuz askatzen zaie alea [artoari]. Ib. 292. Hire ezpainak, [...] Ifar-aldeko elurretan erne
diren bi gorosti-aleak. Mde HaurB 51. Dendari ziran, ale ta irin salerosketan aritzen ziranak. Ib. 17. Ale asko
emango ditun gari-landare ua. MAtx Gazt 17. Gari-aleak, babarrun-aleak ere alaxe jalkitzen dira galburu edo
lekatik. Ib. 19. Illar-ale kaxkarrak. Ibiñ Virgil 71.
(Uso fig.). Urrutitik etorri amets zurrunbiloa / bata bestearen ondotik [...]. Multsoaren ale guztiak / bata
bestearen ondoren / etenik, bereizturik, / A-le-rik-ale-bat-ba-te-an, / ba-kan-du-ak-a-le-tu-ak. Lasa Poem 65.
Biribiltasun horretan ipintzen zituzten Eleatarrak, alea (sic) hazian bezela, era eta indar guziak. "Los eléatas
hacían contener, como en germen, todas las formas y todas las fuerzas". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Zait Plat 41.
(Como primer miembro de comp.). "Alezati (Hb) portoin de grain (dîme)" Lh. Ale-zorro batek lurrera
erortean, zaratarik aterako al luke, ale batek eta bakoitzak otsik ateraten eztuen ezkero? Zait Plat 41.
+ alee. (Pl.). Ikusirik animalea makurtzen bertzeain aleetara (194). 'Hacia los sembrados ajenos'. LE-Ir.
Iten dire dañuak bertzeen alee ta gauzetan (199). 'En los sembrados y cosas de otros'. Ib.
(Pl.). Cereal. Oloa da aleetan esne eta bikañik geiena eta onena ematen duena. It Dial 81 (Ur bedar garau
guztijen artian, Dv bihi ekhartzen duten belharretan, Ip bihietan). Bazeuzkan bere akatsak; esnea geiegi neurtu,
arrautzak azkar gorde, ogia giltzpean euki, [...] aleak kutxetan berak ipiñi, mallatutako sagarrak etxekoai jan
erazi. Ag G 246. Denda txiki illunak, ogia, aleak, almendrak, mota askotako fruta, tabakua. Anab Aprika 18.
Baziran emen zikiroak, aleak, datillak, pikuak eta erropa-saltzaleak. Ib. 35.
Grano (de uva). v. MAHATS-ALE. Bide-bazterrian arkitzen zan masti batetik, batak mats-mordo bat,
bestiak ale batzuek, mastia kimatu zuten. Bv AsL 182. Belar gaiztoak yan ditu nire bidexka izkutuak. / Ale
bakanak dakartzi bide gañeko maastiak. Ldi BB 146. v. tbn. Or Eus 383.
2. (V-gip, G; Lar, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A; SM EiTec1. Grano (de azúcar, de sal, de arena, etc.); objeto que
se asemeje a un grano (cuenta de un collar, de un rosario, grano de granizo, etc.). "Abalorio, cuentas de vidrio de
diferentes colores, beira nabarrezko aleak" Lar. "Cuentas de Rosario, aleak, garauak, boillestak" Ib. "Grano,
cosa pequeña y casi redonda" A. "Grano. Apurtu atan (zaidan) erremintxa onek galtzairu ona izateko ale
larriegixa jekan" SM EiTec1. v. GATZ-ALE, HONDAR-ALE, SU-ALE, TXINGOR-ALE, TXINPARTA-ALE,
URRE-ALE. Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu y autores guipuzcoanos desde finales del s. XIX.
Errazago kontatuko lirake itsasoan arkitzen diran ur tanta, ta are-aleak. AA III 341 (313 are ale). Etzan
geiago an otsorik ikusi; eta beste inguru guzietan arria egiten bazuan ere, an etzan erorten ale bat ere. Bv AsL
181. Lenbiziko kuadrua ondatu zigun Lazaro-eguneko kazkarabarrak arriya añako aliakiñ. Sor Bar 23.
Errosarioa txuria zen, [...] eta errezatzen bazuen bezela aleak iragotzen zituen beatzetan. Goñi 27. Ateratzen
zaizkit urtero ale gorri abek [...] Atrebituko zera esatia au ez dala baztanga? Noiz izandu ditut nik onlako grano
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1041