A-Amazur - Euskaltzaindia
A-Amazur - Euskaltzaindia
A-Amazur - Euskaltzaindia
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1 a (V; Lar, Añ, Dv (V), H), aa. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. (Pron. y adj. demostrativo sing. de tercer<br />
grado, empleado tbn. como pron. de tercera persona). "Él, ella, pronombre" Lar. "Aquél, aquélla, aquello" Lar y<br />
Añ. "Él, ella" Añ. "¿(Qué es) aquello?, zer da a?" Ib. "Aquel [...]. Gizajo a, ez dago ondo" Etxba Eib. "Aquél<br />
[...]. Begira nintzan artian jausi zan a" Ib. v. hura. Tr. Documentado desde Lazarraga, es general en la<br />
tradición vizcaína y, en los casos oblicuos, tbn. en los demás dialectos: (h)aren, (h)ari, etc.; cf. karen, kari (Sal,<br />
R), y garen, gari (Ae). En J.J. Moguel hay a y aa. Con acento gráfico se encuentra en Basterrechea, Moguel, J.J.<br />
Moguel, Añibarro y fray Bartolomé. Sólo se citan ejs. en caso absoluto.<br />
Ene laztanak merezidu dau / oi asko abantajarik; / a serbitzerren aspertu banax, / banago deskansadurik.<br />
Lazarraga 1183r. A legez izan baniz. EgiaK 87. Erkules baño obe dogu / geure parteti Bulkano, / goruetan a<br />
badago. BBizk 14. Eriotza bat egin ta, dio, / dago Barrabas karzelan, / nor nai dezute, Nazarenoa / edo a libra<br />
dezadan? Bast 30 (probablemente se mantiene, metri causa, la forma del orig. vizcaíno). Zetarako egin eutsan<br />
Kristok itaune a? Mg CO 114. Aek, erraiarijak. A, urkulia. Beste a, anezkia. Mg PAb 140. Alde egin ardura<br />
andiaz okasiño bekatutsu guztietatik; eta batezbere a, ta a. Añ LoraS 149. Baita itxi eukian sakramentu bakar a<br />
mundu bazter baten. fB Ic III 10. Nik bada barristau nai deutsut eskabide a bera. JJMg BasEsc 25. Errazto<br />
lograuko eutsala ezkontza aa. Ib. 229. Ezta au a baño balijo txikijagokua. Astar II 205. A da Kain. Ur MarIl 44.<br />
A baño oberen bat. AB AmaE 235. Zeinbat dagoz munduan / a lango... lagunak...! Azc PB 55. Amabietako<br />
txiliñaren durundi edo iskanbilak betiko moduan ekarriko dau a maira. A BeinB 40. Lur-ondarrez bete eben leku<br />
a. Itz Azald 12. Ire adiskide ona dok a. Echta Jos 199. Ia onian zuzendu al eitekian zoritxarreko arazo a. Kk Ab I<br />
26. A lako kirtenaz eztabaidetan ibilli ezkero. Ib. 41. Beitu zugatz aren azpijan jezarrita dagon eskale ziztrin-loi<br />
a. Altuna 96. Nire erritar a. Or Tormes 93. Etorriten danian portura ontzia, / a errekistaten dauko biar nagusia.<br />
Enb 162. Nor da arako a, norberen etxian iñok gura ixaten eztauana? Otx 42. Eta arrats a baxen samurrik /<br />
etzan ixan leiar mietan. Laux AB 47. Anka-luzea ei zan asto a. Bilbao IpuiB 19. A be taberna zalia zonan ba. SM<br />
Zirik 27. Zaldun a bere baratz landuan idoroteko asmoz. Erkiag BatB 44. Bere kontura asiko da zer edo a egiten.<br />
Ib. 171. Iñork be ez ekien nongua zan neskato a. Alzola Atalak 39. Ez neban besterik nai izan aiskidetasun<br />
garbixan a zerbidu baño. Etxba Ibilt 483.<br />
(V-gip ap. Iz ArOñ; H (que cita a fB)). (Antepuesto al sust.). "Á sokia" Iz ArOñ (s.v. au). Eurena da a egin<br />
biarra. fB Ic III 81. Zer deretxazu dala a Infernua, zeinetara yatzi zan il azkero. CatLlo 24. A alabatxo<br />
Jaungoikoarena. Echta Jos 181. A agure zimela. Kk Ab II 166. A andrea Bertoldaren emaztia zan. Otx 105.<br />
Eruateko a aingira fabrikako nausiari. SM Zirik 101. A gizon-a zoratuta edo euala. Ib. 118. Bere gurasoak<br />
zoritxar aunditzat eukien a euren seme maitearen bizitza a. Alzola Atalak 88. Ez neban ezagutzen a abade<br />
gaztea. Ib. 122.<br />
(Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). v. infra A BAI. A zan terzioa, / gizonak eukiteko /<br />
ona juizioa. EusJok II 93. A da gau gazte-zalea! Azc PB 63. Uger da uger, a zan uger egitea! A BGuzur 133.<br />
Motel-motel, itzal-itzal, / a zan illuntasuna...! Echta Jos 86. A zan atsegiña nik euki nebana igandian! Kk Ab I<br />
11. A zan ekaitz gogorra! Altuna 67. A zuan biarra! Enb 178. A zan ixatekua! Otx 84. A zan ezkontsari panpiña.<br />
Laux AB 54. A zan beroaren larria, bapere aizeputzik bage! Erkiag Arran 23. Eldu kirtenetik eta a zan tragua a!<br />
SM Zirik 18. Mutillek, a zuan baltzak igarotea, a! Bilbao IpuiB 106. A poza otsoarena! Ib. 52. A zan meriendia<br />
samurra. And AUzta 66.<br />
- A BAI. (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). A bai eperdiantzat / zala pekatua! Azc PB<br />
340. A bai zala pepe eginda bizitea! Bilbao IpuiB 159.<br />
2 a (L, BN, S; Arch Gram 160, A), ah (V-gip; SP (sin trad.), Urt I 465, Lar, Izt 38v, Gèze 247), ha (S; Lar, Añ,<br />
Gèze 247, H). Ref.: A; Lh; Lrq /ha/; Etxba Eib (ah). (Interj. de sorpresa, de contrariedad, de placer, etc.).<br />
"¡Ah!" Lar. "Bizarria [...] llamamos a un hombre garboso y demodado ha bizarra!" Ib. Gèze diferencia ha "pour<br />
marquer la surprise" de ah "pour marquer la douleur" y "pour marquer l'admiration". v. 1 oi. Ah, zer da hire<br />
eta gure artean, Iesus Nazarenoa? Lç Mc 1, 24 (TB ha). Ha zilhegi balitzaiku mundura itzultzea. EZ Man I 114.<br />
A! Karitate handia! Harb 312. Ha, Iauna, utztazu aphur bat, igurikazu bertze aphur bat, ez lehia, ez khexa. Ax<br />
53 (V 34). Ah! bizitze luzeak ezgaitu bethi ontzen. SP Imit I 23, 2. Ah! etzaiteztela iaiki argitu baino lehen. SP<br />
Phil 22. A! traidore falsiak. Tt Onsa 16. Ene ariman egun zauntza, / ah, graziaren ederra! Gç 114. A! aztu yatzu,<br />
Gipuzkoa, / Domingo de Egia. BBizk 25. A bihotz bera, a dohatsia, a Maria Birjina eztia. Bp I 150. A!<br />
Berandua da anitz xardukitzeko. SermAN 7. Ah, gipuztar eskergabeak! Lar Fueros 8. Ah Jauna! hel zakizkit. He<br />
Gudu 163. Ah egün bakhoitx batez ere zerbütxa ahal bazintzat. Mst III 10, 4. Ah! ta nork daki, batbatean illko<br />
nazan? Cb Eg II 90. Ah, nere Jesus maitagarria, arkitzen ote naz ni ere orien eran ta bekatuz lotua? Mb IArg I<br />
200. Ah! mundu huntako zoriona ez datza bertzeez gorago izatean. Lg I 348. Ah! monstro lazgarria, higuintzen<br />
haut. Brtc 95. Ah! ez dezazula sofri mundua banta dadin. Mih 112. Ah, batzúk badire aplikatuak aitzerá ta<br />
ikastera Jangoikoaren gauzagébek. LE Prog 102. Zoazkidate, ah! madarikatuak! Monho 118. Ah Bahoumet<br />
Bahoumet / othian enaika nahi konserbi? Xarlem 1153. Ah! Pelagio zorigaiztokoa! Mg CC 118. Ha! Zenbat<br />
bider au ikusi oi da, oraziñotik aldegiñik dabiltzen arimakaz? Añ LoraS 102s (EL 1 63 ah). Ah! ori ondo<br />
ezagutuko bagendu! Gco I 426. Ah! guraso dohakabea! AA I 489. Ah! Jauna, barkha dietzagutzu [...] ezagutzen<br />
eztitugunak ere. Dh 207. Baina zer jazoten da? Ah! Zeubek dakizu ondo. fB Ic III 318. Ha aragi traidoria, ha<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gorputz billauba! Echve Dev 367s. Ah! ene zoro eta eskergabea! nola enganatu naizen! JesBih 438. Ah! Ezin<br />
zenbatu leitekezan beste dira kondenau diranak. Ur MarIl 45. Ah! bertze gauzak bilhatu eta herioa atzaman dut.<br />
Dv LEd 47. Ah! yauna, bihotz ona duzu; mila luisez petik oro arrima netzake. Hb Egia 21. Ah! altxa zaite, eta<br />
atoz nere besoetara. Arr GB 105. A! ote gaude gaur orduan baño premi gutxiaguan? Bv AsL 135 (en la 1.ª ed.<br />
ah). Zelako pozik! a! elduko zan Iratargira! AB AmaE 112. Ah! tontoa! Hobe huke hik ere herdea balarikik!<br />
Elzb PAd 54. A Txanton, Txanton barritsu! A BeinB 46. Eta izitürik horrez, / a! ikhara zitie. UNLilia 18. Ah! ez<br />
dakit bilduko duzunez han nehor. JE Bur 128. A, nor legokean arren buruko gogamenak irakurtzen! Ag G 150.<br />
A! Xalbador gaixoa! Ox 37. A, sastraka! esan zuten nexkak irri-karkaraz. Or Mi 35. Ah! Baia! Erkatzak lotzen<br />
dira hantxet, lehen ukaldian berean. Barb Leg 137. A, eskertxarreko andra nabarmenok! Otx 27. A...!<br />
Antontxu... Antontxu... I aiz egia esaten dekana. ABar Goi 73. Ha, Jauna! Hauxe da perdunantza! Lf Murtuts 35<br />
(6 ah). A, jauna, jauna! Nik ondotxo ezagutzen det Usoa. Etxde AlosT 45. A, entzuleok. Samingarri yat esatea.<br />
Bilbao IpuiB 218. Ah, gaixo Frantxua. JEtchep 38 (54 a). A, ori besterik da. Vill Jaink 93. A! Izan bere! Ba eban<br />
Gabontzak an nunbait zer egokia ereti aretarako. Erkiag BatB 142. Ha, gazte! Zer hu, wizky xorta batek izitzen?<br />
Larz Iru 56. A, kaiku zarra! NEtx LBB 120. A, gure Prai Bartolome bizi balitz! MEIG I 191.<br />
v. tbn. Mat 6 (241 ha). It Fab 99. Arch Fab 221. Zab Gabon 32. Sor Bar 15. Urruz Urz 13. Apaol 89. Goñi 117.<br />
Iraola 114. Ill Pill 14. ArgiDL 3. Muj PAm 74. Alz Burr 38. Lab EEguna 70. Lek EunD 39. TAg Uzt 27. JAIraz<br />
Bizia 104. Txill Let 35. SM Zirik 29. Ugalde Iltz 65. Izeta DirG 117. And AUzta 69. MAtx Gazt 17. Gazt MusIx<br />
101. Salav 72. Alzola Atalak 84. Casve SGrazi 26. Ah: CatLan 161. AstLas 30. JJMg BasEsc 25. Zav Fab RIEV<br />
1909, 27. MarIl 70. UskLiB 106. Jaur 123. Gy 266 (180 ha). Lard 141. Laph 157. Zby RIEV 1909, 105. Jnn SBi<br />
120. Ip Hil 234. Arb Igand 56. Lap 4 (V 4). HU Aurp 61. Mdg 159. CatJauf 8. Etcham 175. Etxba Ibilt 486. Ha:<br />
Izt C 163.<br />
(Con alargamiento de la vocal). Aa sinpliak, dirautsee, bestiok bere salbau nai dogu. JJMg BasEsc 162. --<br />
Ez atan ikusi neronek atzo arratsian arkumia iltzen? --Ba, jauna. --Aaaa! Bai jauna, e? Tunantia. Sor AKaik<br />
117s. Aa! Edozeiñek daki [...] aldatz gora ibilli bear dala. Itz Berb I 120. --Aa! --Guk u, zeuri bideak<br />
edegiteagaitik, Antoniren gurasoakaz itz egin dogu. Ag Kr 109. Aa... zein geiztoak dira andikeriak! Echta Jos<br />
168. Hau bihotztarraz bertzerik duk... haa, haaa... Ox 198. Aaa!... Bai ba... [...] "kortan" ipiñiko zenduen da...<br />
SM Zirik 64. Haa! Errexegi lukek! Larz Iru 32.<br />
(Empleado para expresar que se recuerda o se cae en la cuenta de algo). A! Orregatik esan dezu Etxeberriko<br />
andre Mari eta Manuela apaltzen etxean dituzutela. Zab Gabon 29. Zeiñ da bera? A! Bai, Apatamonasterioko<br />
etxejauna. Ag G 93. --Eztet esaten zer plumero, baizik zer numero. --A bai! Loteria esan naiko du. Urruz Zer 64.<br />
Tira, ba. Agur. A! Eskarrik asko zure itzaldija dala-ta. Altuna 80. (Zerbaitetaz oroiturik). A! Alkate jauna,<br />
Gobernadorearengana azaldu bearko dezu. Lab EEguna 93. A! Zu al ziñan, Xabier? NEtx Antz 153. Nor ta ote<br />
dira? A, bai! Matxin eta Matxolo. Or QA 188. A! Pillota partida duzute? Etxde JJ 34. --Tomate saltsarik jan<br />
duzua egun? --Ez. Zergatik? --A! orduan zintzurra moztu dizut. (Habla un barbero). Mde Pr 68s. A, bai!<br />
Gerotxeago jausi zan kontuan. Trabenan egongo zan. Bilbao IpuiB 168. Ha! hor haiz-eta! Pasaiatu zarezte<br />
pixka bat? Larz Iru 48. A! Ahaztu baino lehen. Haien hizkuntza eta gurea berdintsuak omen dira. MEIG I 130.<br />
v. tbn. Iraola 57. Ill Pill 10. Muj PAm 50. Alz Burr 22. TAg Uzt 273. Erkiag Arran 98. Ah: Lab SuEm 206.<br />
(Con alargamiento de la vocal). Zein, gero? Aaa! Aingeru ikusi al den? NEtx LBB 145.<br />
- A ZELAKO. Ah qué (..). v.ejs. de a ze nolako s.v. A ZER. A zelakuak enzun dituzan. Astar II 108. A zelako<br />
agirakak! Kk Ab I 110. A, zelako txibit-otsa / atarako dauskun! Enb 165. A zelako zirri mamiña egin dautsadan<br />
Timutitxuri! Erkiag Arran 50. A zelako seme-alaba dotoreak atara bear ebezan! Bilbao IpuiB 60. "Azelakotxe<br />
mozkorra ekarri zeban atzo" Elexp Berg.<br />
- A ZER (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H). "(¡Ha! qué buena) alaja, [...] a zer pota, a zer mentua" Lar. "(Bravo)<br />
páxaro, ha ze txorikumea!" Añ. "Ha! zer ihizia, ah! quel gibier! le bon gibier que voilà" H. "Aze gauzie! ¡vaya<br />
cosa!" (G-azp). "Aze sorgiña eindda dagon ire alabia" Elexp Berg. v. HARA ZER. (En algunos ejs.<br />
meridionales podría tratarse de ara zer(r)). A! zer laidoa! zer ondikoa! zer dolorea ta zer marraska! Harb 141.<br />
Ha zer bidea eta moldea [...] nahi duzunaren erdiesteko! Ax 174 (V 117). Ha zer usaia zeban! Lar Gram 389.<br />
Ah zer itsutasuna. Cb Eg II 136. Ah! zer ihurtzuri kolpea! Brtc 127. A zer probesionia / orai heben düdan.<br />
Xarlem 664. Ah zer dotriña au. Gco I 410. A ze gogorra dan urlija Konfesore. Astar II 132. Ha zer ondasuna!<br />
Izt C 132. A zer kuidaduakin gobernatuko zaitutan! Bil 159. Batek sudurra galanta zuen, / a ze oliyo jarrua! Xe<br />
318. Pluma eta tintero, / bastoi ta makilla, / pobriak altxatzeko / a ze kuadrilla! Ud 26. Ah! zer fortuna!<br />
Oraikotik aberats gira zu eta ni, Maria. HU Zez 55. A ze ikustekua! A BGuzur 155. A ze zurbill da galdua<br />
dagon! Ag AL 114. Ah! zer lilia! / Maule hiria! Xikito 11. Baiona, Saander, Kijon! A ze...! Orreik erriok edozeñ<br />
umek be ikusi ditu... Ag Kr 81. --A ze bi gauden gu! --A ze bi... bat izan bear gendukeanak! Ag G 279. Ah! zer<br />
irriak egin ditugun! JE Bur 147. A zer kankarreko miña eraman biar zuten batzubek! Alz Txib 84. A ze soldadu<br />
edo gudariak [...], etsaiaren aldetik jartzen diranak. Inza Azalp 10. A ze barre zantzoak egingo leuskizuezan. Kk<br />
Ab II 116. A ze ittaunea! Otx 110. A zer istillua! Or Eus 148. A, ze loa bota bear dedan! NEtx Antz 49. Aze<br />
zastadia emon zestan. SM Zirik 17. A zer laguntza! Artian txotxa baño aurra obe. Anab Poli 42. A zer burue!<br />
Erlojua atzendu zait beitien. Izeta DirG 28. Ha, zer kanta! Nola bihotza jotzen duen! Larz Iru 86. A zer<br />
erakaspena hemengoendako! Xa Odol 232. A ze itxuaurrekoa ori! (AN-araq). Inza NaEsZarr 13. A zer<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
2
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
perretxikue zu! (AN-larr). Ib. 341. A zer poza berriz ikusiko baldin banu! MEIG IX 105.<br />
v. tbn. Sor Bar 89. Alz STFer 120. EusJok 74. Muj PAm 8. Tx B 225. Lek EunD 25. Basarri 152. NEtx LBB 313.<br />
Uzt Sas 71. Berron Kijote 25. A ze: SMitx Aranz 224. Anab Poli 48.<br />
(Ante nolako). v. A ZELAKO. A ze nolako Petrikillo! Ag G 148. Pralle izan baziña, a ze nolako sermolaria<br />
zu! Ib. 213. A ze nolakoak zuek, salobre urdailtsuak, ziraun makurrak, dollor, galdu, naspillari arraioak; a ze<br />
nolakoak errien diru ta ondasunak zaintzeko ta ugaltzeko! Ib. 168. A zer nolako mundu-aldiya / entrañak sano<br />
badia. EusJok 110. Damatxo orrekin esposatzeko / ori a zer nolakua. Tx B 120. A ze nolako sualdia egin bear<br />
dun, negua sartu baño leen, soroan zuztar aekin eta inguruetan bildutako zaborrekin! TAg Uzt 291. A ze nolako<br />
aldakuntzak egiztatzen diran olakoetan gizonaren bizitzan! Ib. 312. Bere amak jakitean a zer nolako tanpatekoa.<br />
JAIraz Bizia 98. A zer nolako estutua emango nikekan il baño len. NEtx Antz 103 (LBB 188 a ze nolako). A ze<br />
nolako afaia! Uzt Noiz 79. A zer nolako arratsaldia / pasatu bear deguna! Ib. 49.<br />
v. tbn. Munita 51. Basarri 118. Vill Jaink 134. Lab SuEm 184.<br />
3 a (V-gip ap. Etxba Eib; VocBN). Nombre de la letra a o del sonido a. "Aia, la a, letra del alfabeto. Garbi<br />
eizu aia, ondo irakorri deiñ" Etxba Eib. A denaz geroztikan letra guztien artean hautuena. ES 131. Eskuara<br />
alfabet naturala, letren izenarekin: a, be, zeta, xe, de, e, ef, ga, [...], ets. MarIl XV. Ez dala esaten Giyarre: aekin<br />
esaten da. Sor AuOst 92. Aa bi edo ee bi alkarregaz datozenean. Ag Kr 7. Ukaldi batek A esan nahiko zuen,<br />
ukaldi bik B, e.a. Mde Pr 314. Tira, bada: ze letra dator A-ren ondotik? EgutAr 22-8-1959 (ap. DRA). A-tik<br />
hasirik azken puntaraino. Zerb Herr 11-8-1960 (ap. DRA). A-tik Z-raiñoko izen guziak dakarzkin liburu oietako<br />
bat. Berron Kijote 21. Bigarrenetik [agerralditik] oraingora, a batzu kentzeari gutxi iritzirik [...] esaldi osoak<br />
agertzen dira mozturik. MIH 171. Hurrengo silabako a zaharra jaso eta aurreratu. MEIG VII 121. Punturik<br />
latzena, lehen a-rik eza da. Ib. 100s.<br />
"Il ne sait ni a ni b, a ere ez daki" T-L (s.v. a). Emen degu eskola gabeko "rapsoda". "A" ezagutzen ez daki<br />
ta milla kondaira itz neurtuetan esaten bai. Lab EEguna 99.<br />
1 -a. (Suf. que sirve de art. det. en caso absoluto sing. --pl. -ak--). Al añadirse a un tema en -a, se produce en<br />
buena parte del territorio indistinción de dicho caso indet. y det. en común -a: eliza 'iglesia' y 'la iglesia', con<br />
igual pronunciación. En V y G (occ. y de Navarra), se distinguen como alaba/alabea (de donde alabia etc., sg.<br />
las zonas): v. Eusk 1926 (III-IV), 46 para G; EI 55ss., con indicaciones poco precisas. En R y S, por lo menos,<br />
hay eliza, sin acento final, pero elizá (det.), situación que también se daba sin duda más al Oeste: Leiçarraga --<br />
(Ins G 6r) Elizá ezten Eliza, 'que la iglesia no sea iglesia'--, Sal eliza/elizara (al menos en caso absoluto; no se<br />
dice elizarak, erg.), etc. Se ha creído ver el primer testimonio (elizera) en una lista del s. XI (TAV 2.2.12), que<br />
tbn. podría ser alat.: eliza + -ra, 'a, hacia la iglesia'.<br />
La coincidencia del caso absoluto det. e indet. en dialectos centrales hace que en ellos sea difícil distinguir el<br />
tema nudo, sin art. De ahí adiciones injustificadas (G zenbat ola? 'cuántas tablas?' por zenbat ol?) como, sobre<br />
todo, mutilaciones de -a constitutiva: G, AN kate, antes katea, 'cadena', -(k)eri de -(k)eria, gral. sobre todo en<br />
nombres en -ia (pixti, etc.), aunque autores como Guerrico lo mantienen. La indistinción ha influido tbn. en la<br />
doctrina gramatical, pues los autores han sostenido que la mayoría de los nombres vascos, o todos ellos (al<br />
menos los comunes), acaban en -a en sing. y en -ak en pl.: L. Marineo Sículo, v. RIEV 16 (1925), 480ss; Gar<br />
Comp, lib. 4, cap. 4; Zald, p. 12 y Mic 2r, por lo menos. La doctrina correcta fue expuesta por el sul. Oihenart<br />
(Not 36): "Littera enim A in singulari numero et syllaba AC in plurali nominibus Vasconicis addita in fine,<br />
articuli uice fungitur, ita ut Vasconica uocabula hac ratione per a aut a)c finita perinde sit ac si quis dictiones<br />
graecas ab ho, he, tò, auspicari velit". v. A Morf 428, p. 264s. y tbn. FLV 1978, 208 y 218. Esta razonable<br />
opinión fue contradicha, sin embargo, por Etcheberri de Sara (ed. 1907), 131: Oraino Eskuarak badu bertze<br />
diferentzia molde bat, bertze hizkuntzek eztutena (Oihenarto gure Eskualdunak zer nahi erran dezan arren, lib.<br />
1, cap. XI, p. 35), zeren izen gehienek ematen baitiote akhabantza A letra guztietarik lehenbizikoa, naturalena<br />
eta gozoena, 'el vascuence tiene aún otra especie de diferencia que falta en las otras lenguas (diga lo que diga<br />
nuestro O...), ya que los más de los nombres toman como final la letra a, primera, más natural y más dulce de<br />
todas'. La distinción generalizada de una declinación indeterminada opuesta a una determinada (sing. y pl.),<br />
atribuida a Darrigol (Diss 1827) --lo mismo que, sg. A (Morf 483, p. 312s.), la distinción inanimado/animado--,<br />
era ya conocida por Astarloa, como puede verse por Humboldt en Gárate G. de Humboldt (Bilbao 1933), 169.<br />
El empleo de -a se hace cada vez más frecuente a lo largo de los siglos. En la top. medieval más antigua es<br />
frecuente la indeterminación incluso cuando se trata de nombres compuestos (sust. + adj.): v. FHV 16.10 y 15.7.<br />
Para el uso en general, v. F. Castaños La formación del plural en la lengua vasca (Bilbao 1979), y FLV 1978,<br />
208ss.<br />
En los nombres propios el art. es cada vez menos escaso. Falta todo testimonio más antiguo, pero desde el s. X se<br />
da tanto en sust. simples como derivados y comp.: Sarricohuri, Huribarri, Hurizahar (CSMO 91, 1025), pero<br />
Hurigurenna, Olhaerrea, Hegiraz (CSMO 91, 1025), Lacuzaballa (187, 1060), Yçiçuloa (Leire 1037;<br />
monasterium, mod. Izeixiloa Sal), Zeia Zaharra (Leire 1032; monasterium), Ariztuia (Leire 1024), Larrea, Zuffia<br />
(CSMO 91), etc. Desde los primeros documentos, Bizkaia e Iruñea (Bizcaia, Ironia, Irunia, Yrunea, Irunga),<br />
referido éste sobre todo a la sede episcopal, llevan -a, artículo que desaparece en los casos locales, no<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
3
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
documentados entonces: Bizkai-ko, -tik, -ra, Iruñe-ko, -ra, -tik, pero ines. Bizkai-a-n, Iruñe-a-n. Se trata, pues, de<br />
nombres articulados como Labastide, Lapoblación, den Haag, etc., o sobrenombres: Arçaia, Aroza, Iguraia,<br />
Zamargina, Zalduna, Andia, Belza, Chipia, Gutia, Leuna, Unaia, Motza, Mutila, Ona, Umea, Bia, Bicorra,<br />
Çalquea, Zerria, Erlea, Urraquarena, Emazteona.<br />
La vacilación ha sido grande (entre apellido y casa de los de ese apellido, p. ej.: v. Caro La hora navarra del<br />
XVIII (Pamplona, 1969), 75, n. 120: Iturralde/Iturraldea, Echeniqui/Echeniquerena). En topónimos antiguos o<br />
mod., en forma vasca o románica: Altsasu, doc. Alsasso, rom. Alsasua; Bakaiku/Bakaikoa; Olazti/Olazagutia;<br />
Otsagi/Ochagavia; ant. Opaucu, sin duda por Opacu, Hillardui, Al., 1025, mod. Opacua, Ilarduya.<br />
En occ. muy pocos nombres de santos llevan -a, que coincide con el art.: Ia(u)ndone Periagaz san Pablori (Bet<br />
12 y Cap 20, etc.); Iandone Periari, Jesusa, San Franziskua(ri, -ren) (TAV 3.2.2, antes de 1521); Arestiyan pasa<br />
dek / ojuka mendiyan, / Jesusa jaio dala / Beleneko erriyan (Echag 26; c. 1814); Erdu ona Txomintxu, / erdu,<br />
neskatilla, / arin kaderak txutxu, / Jesusaren billa (Ib. 28); Franziskuben errelijinoian sarzen danari dei egiten<br />
jako Franziskua; S. Agustinenian sarzen danari Agustinua... S. Franziskubak emoniko erregela, edo bizi<br />
moduban (Astar I 3s.); Jesuse dot aita / Birjinea ama (A EY IV 9 (V-arr)). v. tbn. sobre -a final en nombres de<br />
varón: Omaechevarría BAP 1948, 310; Lek BAP 1955, 273ss: LzM BAP 12 (1956), 458 y Eusk 1959, 5-10.<br />
La idea de que -a es el tema (oblicuo) del dem. de 3. a persona, har-, sufijado al tema nominal, procede al parecer<br />
de vEys (RLPhC 1873, 183-186): "Le pronom démonstratif basque a-t-il toujours été a?". En realidad, se trata de<br />
uno de los tres dem. que admitían ese uso enclítico: haur beror (Ax 425 (V 275)) (berau), hori berori, hura (a)<br />
bera 'este, ese, aquel mismo'; cf. Sch Prim 27, a propósito de Leiçarraga (Lc 15,13) seme gaztenor, y Alt Obs 21.<br />
Sin embargo -a predomina desde los primeros textos: (AN) Ene eriáu, nere eskuáu (LE Io 20, 25; pl. nere<br />
eskuók ib. 20, 27); Zeure eri-orí... zeure eskuói (Ib. 20, 27); Bere buruói (Ib. 10, 33); pero ya Leiçarraga: neure<br />
erhia, [...] neure eskua (Io 20, 25), eure erhia, [...] ene eskuak (Io 20, 27), con -a generalizada (FHV 12.14 39n).<br />
De todos modos, la distinción se ha conservado mejor en pl. en algunas zonas con la oposición -ak/-ok (común a<br />
la 1. a y 2. a pers.): G-goi apaizok, exclusivo en dos sentidos: (gu) apaizok 'los sacerdotes' (hablando con un seglar)<br />
o bien (zuek) apaizok (un seglar hablando con un sacerdote); hauk guziok "toutes ces choses" (Lç Mt 4, 9), haur<br />
guzia "tout cela" (Ib. 21, 4). Se da también hasta tarde en casos locales: bertan/berton, -etan/-otan.<br />
2 -a. (Suf. or. usado facultativamente en interrogaciones totales). Al Norte de la frontera en BN, S y parte de L<br />
(no en Sara o en la costa; falta en los autores lab. del s. XVII y es escaso en Lç (12 ejs. sg. Lfn Syst I 440s.): en<br />
uso en Arcangues, Hasparren... Al Sur (Bon REusk 1881, 165), en R, Sal, BN-occ de Valcarlos y Quinto Real,<br />
pero no Ae, AN (Roncesvalles, Burguete, etc.), ni B.<br />
Se sufija al verbo personal y, si éste está elidido, puede añadirse a un pron. o adv. Leiçarraga tiene 4 ejs. de eza?:<br />
Nondik gerlák eta guduak zuen artean? eza hemendik? "D'où viennent [...]? n'est-ce point d'ici?" (Iac 4, 1;<br />
tbn. Mt 6, 30, Mc 4, 21 y Lc 22, 27). v. A Morf 407 y Lf Gram 221s. Beti ere behar duta nik zugatik dolore?<br />
E 159. Honein sarri utzi nahi nuzuia? "Vous voulez me quitter si tôt?". Ib. 199. Ez auena hik-ere eure zerbitzarikideari<br />
pietate ukhan behar? Lç Mt 18, 33. Erranen duta? "Le dirai-je?". O Po 1. Jinkoa korpitzeko begiez ikhus<br />
ahal dirogia? '¿Podemos ver a Dios con los ojos corporales?'. Bp I 29.<br />
A diferencia de la mera entonación interrogativa o del empleo en G, AN de al (q.v.), no se excluye que<br />
presuponga la clase de la respuesta, pero esto no es necesario. Al ej. de Lç (Mt 18, 33) corresponde, p. ej., Dv<br />
(Mt 18, 33): Ez othe intzen beraz [= ergo] hi-ere urrikaldu behar hire sehi lagunaren alderat?, donde ez othe? es<br />
la trad. de "nonne?". Mientras al = ahal no parece repetirse cuando se pregunta por una posibilidad, -a puede<br />
sufijarse a un verbo en cuya significación entra 'puede'. v. los ejs. de Margarita badaidita? (O Po 3), y Ikhus<br />
ahal dirogia? (Bp, supra).<br />
La adición de este sufijo no altera la constitución final del verbo personal: duta?, duka?, frente a dudan, dudala,<br />
duan, duala, etc. Sí puede afectar, en cambio, a la vocal final: dea?, deia? (de da + a?); (S) ikhusi dia? (de dü + -<br />
a?); v. supra (Bp I 29) dirogia? (de dirogü + -a?). v. tbn. Gèze 207 y Lf Gram 222.<br />
Lf Gram 766 ("fausses interrogations") recoge el empleo de -a, propio del diálogo, con valor condicional o<br />
temporal: "Hasten zena bada mintzatzen, argitzen zazkon begiak, quand il commençait à parler (litm.<br />
commençait-il donc à parler?), ses yeux devenaient brillants".<br />
Los restos de -a que Azkue (Morf 408) cree descubrir en otros dialectos son, cuando menos, dudosos: ala 'o<br />
(excl.)' no tiene por qué descomponerse en al + -a; (V) Ik edan dona = Ik edan don, es tan afirmativo en el<br />
primer caso como en el segundo, y V-maruri Ondo dagoa? ¿Está bien?", frente a Ondo dago afirmativo<br />
(empleado sólo en esa frase al parecer) puede ser cualquier cosa. P. ej. Ondo dago a? "Está bien aquél, aquélla,<br />
aquello?".<br />
Etim. Cf. DCECH: "Ah o a existía ya en latín, con usos en parte iguales y otros diferentes que los del cast., y<br />
se halla en todos los romances y en muchos idiomas más, sin que quepa decidir si se trata de herencia o de<br />
recreación. Vale la pena señalar que, en casi toda América, se usa con valor interrogativo. ("¿Cuándo me va a<br />
pasar, ah?"), frente al lit. ¿eh?".<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
4
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
-a-. (Infijo --pref. en formas de 2. a singular-- que en AN, G, V, sobre todo caracteriza a las formas verbales de<br />
presente, cuando éstas son intransitivas unipersonales o transitivas bipersonales, frente a -e- general en pretérito<br />
y usado también con formas transitivas tripersonales (con dativo)): d-a-go 'está': z-e-go-en 'estaba'; banakus 'me<br />
ve' o 'si me ve' : banekus 'si yo lo viera'; V ant. d-a-roat 'lo llevo' : d-e-roat, "me lo lleva" (RS 82); ikusi d-a-igun,<br />
"veamos" [es decir, veámoslos] (Cap 23): gorde d-e-gigun 'nos la guarde' (Cap (ed. 1893), pról.); edugi d-agigula<br />
"que lo tengamos" (Cap 24): sinistu daigula Jaungoikoagan, "que creamos en Dios" (Ib. 24); gero emon<br />
deigula bere erreñua, "nos dé después su gloria" (Ib. 36); merezidu daiguzan "para que los merezcamos" (los<br />
prometimientos de Jesucristo) (Ib. 8); geure kulpak parkatu degiguzala, "perdón de culpas" [que nos perdone<br />
nuestras culpas] (Ib. 37).<br />
En RS: Dakianak arzaiten, dakike emaiten, "quien sabe tomar sabrá dar" (187); Geiago dio dakiana baño, "más<br />
dice de lo que sabe" (340); pero Ire auzoak eztekian (eztekik + rel.] gatxa, ona da, "daño que no te sabe tu vecino<br />
bueno es" (431); Demanak bizian berea besteri..., "quien diere en vida lo suyo a otro" (325); Demaen legez ar<br />
bez, "tómelo como se lo dieren" (454).<br />
Señalado frente a Azkue por Altube (Obs 65). Mucho más tarde Michelena (BAP 1954, 193-196), Lafon (BLS<br />
1955, 162s.), y A. Irigoyen (Eusk 1958, 105-132).<br />
Esta distinción a/e, que era constante en los dialectos occidentales, sobre todo en vizcaíno (cf. deritza, derizkio<br />
'se llama', 'le tiene por', V deretxo (rel. deretxan) Cap (21), etc., en eritzi, verbo siempre tripersonal, que lleva<br />
siempre -e- en presente y pretérito), es vacilante en los orientales: Dechepare siempre de- (hon deritzat 'la quiero'<br />
(E 225)), pero Leiçarraga da- (on daritza 'le quiere' (Lç 1 Cor 9, 7)), menos en imperativo. Cf. Oihenart Pr 153:<br />
Ez akusan begik nigar eztegik, "l'œil qui ni te voie pas, ne te pleurera pas [litm. no te hará llanto]", tripersonal -e-<br />
, lo mismo que 538: Adausi degidala, bana ausik enezala [bipersonal, occidental nazala], "qu'il aboie contre<br />
moi, mais qu'il ne me morde pas"; 234: Hihaurk lan egin-ahala, berzek degiten eztutzala, "le travail que tu peux<br />
faire toi-même, ne le renvoie pas à d'autres" [-e- bipersonal; cf. Cap 95: Beste batzuk deungaro iuramentu<br />
dagien, "(si ha sido causa) de que otros juren mal"]; y 693: Eztagidala ximiko, nahi ezpaduk xamarriko, "ne me<br />
pince pas, si tu ne veux que je t'égratigne" (litm. 'no me hagas pellizco'), tripersonal -a-.<br />
Jeffrey Heath ("Remarks on Basque verbal morphology" Anglo-American contributions to Basque Studies<br />
(Reno, 1977), 193ss.) no cree en la antigüedad de esta distribución, que en L se establece tarde. Pero los textos<br />
del s. XVI no son propiamente labortanos y la distinción existe en Axular, etc., por diferencia de dialecto, no de<br />
fecha. Por cierto que en Axular -a- es general en presente y -e- en pretérito: on derizku 'nos ama' (136s (V 89)),<br />
es excepcional.<br />
1 a- (V). (Prefijo intensivo según Azkue, con adverbios y demostrativos). v. Azkue s.v. a (Prefijo) y ao (11.º).<br />
v. Advertencia Previa.<br />
2 a-. (Preposición románica utilizada como prefijo). v. Advertencia Previa.<br />
ah. v. 2 a.<br />
1 ha. (Repetido, onomat. de la carcajada). "[Interjectio] ridentis, ha, ha, ha" Urt Gram 425. Cf. ahaha; karkar(-kar).<br />
Tr. Lo hallamos en textos septentrionales y en Aresti. Ah, ha, ha, ha, ha, / hantxe dütüt hantxe<br />
ikusten, / füria handirekila / beitirade jiten. Xarlem 256. Ha, ha, ha, ha, ha! / Enizun sekula erranen / puntzela<br />
bat bederen / etzela heben izanen. AstLas 39. Ha ha ha ha! Ala plaza handia! Mustafa 22 (ap. DRA). Ha, ha, ha,<br />
ungi hori. Hb Egia 131. --Ha, ha, ha, ha! --Ez zituen Jainkoak hobeki gaztigatzen ahal. Barb Sup 118. Ha!, ha!<br />
ha!... Serora joaiteko on zare ja segurki. Ib. 53. Hi, hi, hi! Ha, ha, ha!... galtz-aintzineko botoina barnekomotxeko<br />
botoin-xiloan emana duzu eta! Lf Murtuts 39. Ha! ha! ha! hi! hi! hi! Jostaketa ona, benetan. Mde Pr<br />
116. Eztakizue nolako semea eduki zuen? Eztuzue igarriko! Katu beltz bat! ha, ha, ha! Arti Tobera 270. Ha, ha!<br />
Ezagun duzu jende iñorantetik zirela, uste baduzu paper mutur batek holako ahalak dituela! Ha, ha, ha! Larz Iru<br />
132.<br />
2 ha. (En oraciones negativas). Ni jota. v. 4 ja. Bazituen etsai erne eta atzarriak, eta ozarrenek ere ezdute<br />
izan ha bat errateko haren hutsez. Hb Egia 79.<br />
ha. v. 2 a.<br />
aa. v. 1 a.<br />
aha (L, BN, S; Arch Gram), haha (Arch Gram). Ref.: Lh; Lrq /a)ha) [oxítona]/. (Interj. irónica). "Ha ha!" Arch<br />
Gram 160. Aha goapoa! --orrelakoai esatenien nik--. Txit balientea zera: zu bezalakoak, moroak iltzera. Cb<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
5
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Eg III 370. Aha putziko, hori duk planta! / Belztu zauk belztu goizeko manta. Ox 115. Aha! -zuen otsoak<br />
karraskatu- beha zazie huni! Herr 12-11-1959 (ap. DRA). Aha! Le Basque, neska horren izena badakik? JEtchep<br />
106.<br />
ahaha (Urt). 1. (Onomat. de la carcajada). "Cachinnari, ahaha, ahaha, ahaha hirri egitea" Urt III 435.<br />
"Cachinor, ahaha hirri egiten dut" Ib. 435.<br />
2. (Sust.). "(Hb), éclat de rire" Lh.<br />
- AHAHAZ . "(Hb), ahahaz dago, il rit aux éclats" Lh.<br />
- IRRI-AHAHA EGIN. v. 1 irri.<br />
ahabale (ahabalia (det.) H). Arándano. "Arbrisseau de petite taille, à feuilles semblables à celles du baie à<br />
fruits noirs, de la grosseur de ceux du cassis sans noyau, à pépins, bon à manger (AN)" H. v. ahabi(a). Hur,<br />
marrubi-basa, ahabale, mizpira... GAlm 1954, 27 (ap. DRA).<br />
ahabe. v. ahabi(a).<br />
aabes. v. arabes.<br />
ahabete. Bocado. Ari zen jan eta jan, gelditu gabe azken ahabetheradino. Prop 1885, 61.<br />
aabia. v. habia.<br />
ahabi(a) (-ia S, -ixa V-gip; H), ahabe (S; H), aafia (-ixa V-gip), abi (V, G, AN, Ae, R-uzt), abia (V-gip), afi<br />
(V-gip), arabi (V-m; Itza 23 y 61), arabia (V-gip). Ref.: Bon Verb XXIX /a)ha)be/; VocPir 690; Lcq 114; A<br />
(ahabia, abi, afi, arabi); Iz ArOñ (aábixa, aáfixa), UrrAnz (abixia), Als (abiya); Elexp Berg (abixa). <br />
Arándano. Sg. Bon "fruit de l'airelle-myrtille"; Harriet se pregunta si es lo mismo que ahabalia. En zonas hoy no<br />
vascófonas, en Alava ábia Salvatierra, ábi Peñacerrada (ap. Baraib), Contrasta y Alda (ap. LzG). Cf. VocNav s.v.<br />
abia. v. ahabiatze, 2 gabi, abigorri. Abetxubak dira beste oneek: azkarra [...], ota-maruba, arobija [sic, sin<br />
duda errata por arabija], maatsa. Mg PAb 188. Ahabiaren urrina hain zen handi non otsoak ezin usna zezakeen<br />
zein lekutan gorde zen Bertha. Mde Pr 93. Zuandor-lore txuriak bertan bera erortzen dira, ahabi beltzak, ordea,<br />
biltzen ditute. "Uaccinia". Ibiñ Virgil 34. Bitxika ta nolanaiko belar biguiñez txortaturik, illerri-lili xamurrak ta<br />
ahabi orailak elkartzen ditute. Ib. 35. Beltzak dira lili-ubelak, beltzak ahabiak ere. Ib. 63.<br />
- AHABIA-BELAR. Planta de arándano. "Aábixa-bedarrak, las plantas que dan este fruto" Iz ArOñ.<br />
- AHABI-SASI. Mata de arándano. Ahabi-sasi batetarat heldu ahal izan zen eta gorde zen sasi-ondo<br />
lodienetarik batean. Mde Pr 92.<br />
Etim. El riojano anavia "no deja lugar a dudas acerca de cual fue el prototipo (*anabi(a)) de las variantes<br />
vascas" REW 824, lo que se confirma también por las vocales nasales de S ahabe (< *-i): v. FHV 300. Para gasc.<br />
anajoun, auajoun, cf. Rohlfs y en general DCECH s.v. anavia.<br />
ahabiatze. "(S), plant de myrtille" Lh. De ahabe + -(a)tze.<br />
ahabidi, abidi (G-nav ap. Iz Als). "Abidiya, el arandanero" Iz Als.<br />
aabio. v. apio.<br />
aafia. v. ahabi(a); habia.<br />
aaft. (Interj. de repulsa). Erran dizie Lagrave ari dela bere südürraren gure aferetan sartzen: hobe dizügü<br />
seigürki, hañ dizügü maite jaun distirant hura! aaft! Eskual 17-4-1908 (ap. DRA).<br />
ahago (BN, S; VocBN, Arch ap. DRA, Dv, H). Ref.: Alth Bot 16; A; Lh. 1. Romaza. "Patience, herbe" VocBN<br />
y H. "Patience, parelle" Dv. "Patience, ahagua. Horen zaiñaeki egin tizana baliatzen da axaleko eraitekuetan"<br />
Alth Bot 16. "Paciencia, planta de raíz larga y hoja ancha" A. "Aragorriari ahagoa esaten diote Hazparnen eta<br />
Hazparneko inguruetan" Zerb GAlm 1947, 21 (ap. DRA). v. ahagorri. Eztakizue bada, zenbat basa-biper,<br />
zenbat ahago, zenbat bertze belhar tzar lilitu diren zuen aberetegi aitzinean? Eskual 21-3-1913, 2.<br />
2. Madroño. "Arbousier" Lh.<br />
3. "Gayuba (Bon ms.)" DRA.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
6
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. "Mimbre (BN-baig) (Darric)" DRA.<br />
ahagorri (L, BN, S; O-SP 225 SP, H), ahogorri (L, BN; H), aragorri (L, BN; H). Ref.: Alt Bot 16; A<br />
(ahagorri, aragorri); A Apend (ahogorri); Lh (ahago). Romaza. "Nom d'une herbe" O-SP 225. "Patience,<br />
herbe" H. "Aragorria. Landare huni ahogorria erraten diote zenbeit eskualdetan, hala nola Donibane-<br />
Lohitzuneko kantonamenduan" GH 1930, 226. "Aragorriari [...] ahogorria [esaten diote] han eta hemen" Zerb<br />
GAlm 1947, 21. v. ahago. Huna gure basa-mirikuaren landare maitatuenak: urtsu-belarra, morroina,<br />
aragorria. Zerb Azk 88. Aragorria baino landare hedatuagorik ba ote da Euskal-Herrian? Ib. 88. Purgatzeko<br />
ematen zuen aragorria Baltatzarrek. Ib. 88.<br />
ahagozi, ahagozo. v. ahogozo.<br />
aai. v. 1 ai.<br />
ahaidantza, ahidantza. Parentela. Ilki zaite zure lurretik, eta zure ahaidantzatik, eta yein zite erakhatsiko<br />
derautzudan lurrerat. TB Act 7, 3 (Ol aidetartetik, Ker, IBk senitartetik; Lç ahaidetarik, Dv ahaideen artetik).<br />
Hor zuen inguruan bere familia eta ahidantza ederra. Othoitz 1961, 364 (ap. DRA).<br />
ahaide (L, B, BN; SP, Urt I 36, Ht VocGr 270, VocBN, Dv, H), aide (V, G, AN, B, Ae; Mic 8v, Lar, Añ, Izt 28v,<br />
Dv (G), H (V, G)), ahide (BN-baig), eide (G-nav). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 152; A (ahaide, aide); Iz ArOñ<br />
(aide), Ulz (áide); Echaide Nav 226s.; CEEN 1970, 358; Gte Erd 64, 250; Izeta BHizt2. Pariente. "Aideak<br />
alboan, ortzak ordea aboan" Lar (s.v. pariente; cf. infra RS 138). "El pariente más lejano que hermano: primos,<br />
etc." Iz ArOñ. "Ahaideetara bildu zen (BN-lab-arb)" Gte Erd 64. AxN explica (de modo inexacto) primuak (249)<br />
por aideak. v. 1 askazi, senitarteko. Tr. La forma documentada en la tradición septentrional (nunca, salvo<br />
error, en textos suletinos) es ahaide, y en la meridional aide (no está registrada la acentuación anómala aidè). En<br />
Leiçarraga hay un sólo ej. de ahide frente al menos 19 de ahaide, por lo que seguramente se trata de una errata.<br />
Posteriormente ahide se encuentra en Hiribarren (junto a ahaide), Joannateguy, Arbelbide (tbn. ahaide), Prop,<br />
Mirande (junto a ahaide) y Mattin. En DFrec hay 39 ejs. de ahaide y 3 de aide.<br />
Unharzuna ahaidiek bertan dute partitzen. E 27. Aideak eta adiskideak (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18.<br />
Anaie, deitzen dirade Hebraikoz, ez haurride diradenak solament, baina ahaide guziak-ere. Lç Decl a) 1r. Bere<br />
ahideak eta adiskide familiarak deithurik. Lç Act 10, 24 (He, TB, IBe ahaide, Ol, Arriand aide; Ker senide, IBk<br />
senitarteko). Neure anaieakgatik, zein baitirade ene ahaide haragiaren arauez. Lç Rom 9, 3. Aide baga bakotx<br />
nago / desditxadeau eresketan. Lazarraga 1197v. Aginak urrago, aideak baño. "Más cerca los dientes que<br />
los parientes". RS 138. Ene aitaren, eta amaren, aiden, adiskiden [...] arimak. Ber Trat 90r. O esker gabeko<br />
ume! O ahaide atzeak! EZ Man I 122. Ene ahaideak, adiskideak, giristino prestu guziak. Harb 291. Eta [legea]<br />
hain herstuki begiratzen zuen, non ezpaitzen faborerik, ahaiderik eta ez urrerik eta ez zilharrik hauts arazi ahal<br />
ziazaionik. Ax 346 (V 230). Ea ezkondu zan [...] aidegaz. Cap 112. Hobe da adiskide hon bat ezen ez ahaide<br />
ehun bat. O Pr 522. Uko egiten zerauezaten aberatstasun, ohore, gradu, adiskide eta ahaide guziei. SP Imit I 18,<br />
3. Haren askaziak eta ahaidiak oro. Tt Arima 111. Zu ziñen zure ahaiden / ontasun handi bakarra. Gç 114. Nere<br />
lengusu guziei eta izeba eta berze aide eta adiskideei nere goinziak (AN, 1699). ConTAV 5.2.9. Burasoentzat eta<br />
ahaidentzateko obligazinoa handia delarikan. ES 195. Senartzat rezibitu nai deban gizonaren aideren batekin.<br />
OA 78. Naturaleza bozten da ahaide eta adiskide haiñitzen izateaz. Ch III 54, 14. Ni naiz aide eta arla dakazkit<br />
bi seme. (Interpr?). SermAN 2v. Bere senar difuntuen aide batek. Urqz 24. Aita Santuaren aidea zen. Mb IArg I<br />
263. Eta azkenik ditxa andiaz, S. Luis ta S. Estanislaoren aideak odol batekoak egin ziran. Cb Just 11. Ahaide<br />
bezala, yabe zaitezke lur hartaz. Lg I 248. Elisabeth zure ahaide saindua. Mih 51. Osabak, izebak eta bertze<br />
ahaide eta aitzindariak. Brtc 60.<br />
(s. XIX). Esan bear du aidea zala lenengo edo bigarren graduan. Mg CC 118. Neure guraso, aide, ongill,<br />
ezagun ta adiskidak. Añ EL 1 91. Zuen senide, aide, adiskide edo ezaguna. Gco I 360. [Jesus egitea] gure kide,<br />
aide ta anáia. LE Ong 47r. Konzienziaren aldetik, ahaide, adiskide, bertze lagunen aldetik. Dh 165. Zuben seme<br />
alaba ta aidiak. JJMg BasEsc 272. Aide batek itxiten zaituz bere ondasunen herederu. Astar II 157. Maite zuen<br />
[Birjina sainduak Elisabet] naturalki bere ahaide bezala. Jaur 354. Gizonak, duenetik / bere emaztea, / utziko du<br />
guraso / anai ta aidea. It Fab 217. Ahideak baditu eskal-herrietan. Hb Esk 119 (158 ahaide). Bereala bere<br />
jaioterri eta aideetara begia ezarri zuen. Lard 26. Ez bedi loia biurtu apaiza bere erritarren eriotzan, baizik<br />
bakarrik aideen eta aldekoenean. Ur Lev 21, 1s. Ezen ez da ahaiderik, baizik-ere zu lehenbiziko zarena eta ni<br />
bigarren naizena. Dv Ruth 4, 4 (Echn aide). Eta etzala aietzaz iñor errukitu erri onetan aide asko bazituzten ere.<br />
Zab Gabon 37s. Aide aberats eta dirutsuak. AB AmaE 295. Ahide eta atze, hemen diren guziei. Jnn SBi 130.<br />
Alan izanezkero / alkarren aideak, / Bonaparte zegaitik / ezta adizkidea? Azc PB 219. Begien aitzinera jin<br />
zauzkit ene burraso eta ahaide giristinoak. HU Zez 135.<br />
(s. XX). Ez ahide ez adiskide, eztu nihor bere aldean. Prop 1904, 148. Inguruetako aide, adiskide ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
7
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bazkarraldoakaz maian jarten diranean. Ag Kr 44s. Euren guraso, emazte, seme-alaba, emaztegei ta aide<br />
enparauak. Echta Jos 286. Mota berekoak doazila elgarrekin, atze eta ahaideak berak bazterrerat utziz. JE Bur<br />
86. Ameriketan aide batzuek baditut. Muj PAm 44. Naiz aide izan ezkontzen dira / alkar nai dutenarekin. Tx B II<br />
66. Neure aide ta beste enparadubak be lasattu dedixan. Otx 97. Ezta ordea zure aidetan izen ori duenik. Ir<br />
YKBiz 12. Ahaide gaztea bere lagunarekin mahainerat gonbidatu. Zerb IxtS 62. Nere aide danez, beartuen<br />
bainaiz beronen naigabeak deitoratzeko. Zait Sof 127. Beltranen azkeneko aideak (pariente) il-abestiak<br />
kantatzen ari zitzaizkiela. Etxde AlosT 93. Aideetara azaltzeko arpegirik ez. NEtx Antz 83. Ainbeste aide<br />
baikera, ta ongi zabalduak. Or QA 82. Sakon sartu nintzaien aaide-kontuetan. Arti MaldanB 201 (209 ahaide).<br />
Au Udabe bigarren au etzan Bonaparteren lankidea, beste bat baiño. Eztakit aideak, etxeartekoak, izan ziran ala<br />
ez. Alzola Atalak 136. Frantsesen ahaide gazte batek. Ardoy SFran 78. Batzuek lagun maiteak eta / beste<br />
batzuek aideak. Uzt Sas 119. Elgarrekilan samurrarazten / hauzo eta ahideak. Mattin 62. Ezagunagoa iruditzen<br />
zaigu [Norbert Tauer] maiz aski zenbait adiskide eta ahaide baino. MEIG III 114.<br />
v. tbn. Mat 221. Volt 204. CatLav 263 (V 132). He Gudu 147. Monho 126. MarIl 53. Gy 119. Laph 160. Elzb<br />
PAd 69. Elsb Fram 111. Zby RIEV 1909, 107. Arb Igand 11 (131 ahide). Mde HaurB 60. Osk Kurl 175. Larz Iru<br />
26. Xa Odol 289. Aide: RIEV 1908, 732 (Eibar, c. 1755, haide). Ub 73. AA II 113. Izt C 240. Aran SIgn 17. Bv<br />
AsL 110. Otag EE 1887a, 243. Arr May 43. Etxeg RIEV 1908, 117. A Ardi 78. Balad 53 (G-nav). ArgiDL 54.<br />
Zub 82. Aitzol in Ldi UO 8. SMitx Aranz 218. Anab Aprika 23.<br />
(Fig.). Arimarén aldetik gara aingiruen aíde. LE Bail 223. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize<br />
erroten anaiak, turnabroxen ahaideak. Hb Egia 137. Zerk inguratu ditu? Gorputzaren egokitasunak ez,<br />
animarenak: animak dira alkarren antzekoak, animak alkarren aide. Ag G 333. Amar amabi milla izen bakoitz,<br />
mamiraño barrendatu bear dittugu, nondi datozen, noren aide ta alkarkide diren. Or LEItz 34. Europako beste<br />
izkera geien geienak alkarren artean aide diranez. A Y 1935, 167. Entzumena animaren aideago baita,<br />
gogakiago ukimena baiño. Or QA 181. Metagnomi era horiek guziak eta telepatia alkarren ahaide dira. Mde Pr<br />
325. Nahiz hizkuntza horiek oro ahide diren. Ib. 211. Neurridunaren, ala neurribagekoaren aide ote deritzazu<br />
egia? Zait Plat 60. Ez dute uste [...] beren mintzaira eta katalana [...] hain elkarren ahaide direnik. MIH 394n.<br />
(Con sociativo). "Gu ez gara áide aiéki, nosotros no estamos emparentados con aquéllos" Iz Ulz. <br />
Erdararekin euskera ez aide, ta ez bernaje da. Cb EBO 33 (cf. para la construcción, Lar: "(No somos) parientes<br />
ni tenemos inclusión ni relación alguna, ez aide eta ez bernaje gera"). Lapurtar gehienekin ahaide omen dire.<br />
Monho 60. Euskal-Herriaz ere erran dezakegu zerbait, egia garbiarekin guti edo aski ahaide ditakenik. JE Med<br />
121.<br />
- AHAIDE-ADISKIDE. (Pl.). Parientes y amigos. Ezta ahaide adiskiderik hara heltzen. Ax 559 (V 357). Eta<br />
hargatik utzi baniz / ahaid' adiskidez fida nitz. O Po 23. Esaten die Thomasek bere aide-adiskide an bildu guziei.<br />
Mb IArg II 322. Ene ahide adixkidek / kuraie hartzeko. Balad 216. Ahaide adixkiden nigar auhenen erdian. Laph<br />
15. Letra batzuetan beroki gomendatzen du Espainiako bere ahaide, adixkider. Ib. 107. Ezta sort-errian utzitako<br />
aaide-adiskideen miñik ere. Mok 7.<br />
- AHAIDE HANDI (aide andi A). Pariente próximo. Aide andiok bidaldu deustae / eskrebidurik kartea.<br />
Lazarraga 1195v. Aberatsa aide andi egin, pobrea aide txiki. msOch 46.<br />
- AHAIDE HANDIZKI. (Pl.). Parientes mayores. v. AHAIDE NAGUSI. Eta bere gurasoak odol garbi<br />
goienekoak, aide andizkietakoak deitzen zietenak. 'De los que llamaban de parientes mayores'. Aran SIgn 1.<br />
- AHAIDE ATZERATU (aaide a. G-azp ap. Gte Erd 250). Pariente lejano.<br />
- AHAIDE BEREZKO. Pariente de sangre. --Zein da irugarren senidetasuna? --Da berez edo naturalezaz<br />
datorrena: nola dan aita seme, ama alaba, neba arreba, lenkusu lenkusina, lloba osaba edo onela aide<br />
berezkuen artekua. CrIc 171.<br />
- AHAIDE EGIN. Emparentar. Urlia ezkontzen da sandiarekin: senarra aide egiten da emaztearen aizpa,<br />
lengusu, bestengusu, eta erengusuakin. AA I 560.<br />
Estar emparentado. Joan zan andik bakar-bakarrik, bere aide egiten zan Naxerako Dukeari ere Navarreten<br />
agur egitera. Aran SIgn 18. Alboan ordea Beltranen aide egiten zan gizaseme sendo bat zeukan. Etxde AlosT 99.<br />
- AHAIDE ERANTSI. Pariente no de sangre. Bere idazkietan, senide, aide-eratsi (odoleko eztan aidea) ta<br />
zearraideak (ezkontz-aide) goratzarrez eta elesariz izendatzen ditu Platonek. Zait Plat 7.<br />
- AHAIDE-JENDE. Etziramon, ilkizuna, / âide [2 sílabas] jendeai otsegin arte / iñoiz luza bear duna. "La<br />
parentela". Or Eus 414.<br />
- AHAIDE KUTSATU. Pariente lejano. Aide kutsatuak ere bagera-ta (Medelen aitona nere amaren bigarren<br />
kusua zan). A Ardi 32s.<br />
- AHAIDE KUTSU (Hb ap. Lh; aide kutsu B ap. A; ahide kutsu L-côte, BN-baig ap. A). Pariente lejano.<br />
- AHAIDE-MAILA (A; aide-malla Lar, Añ; ahaide-mail Hb ap. Lh). "Grados de parentesco, aidemallak" Lar y<br />
Añ.<br />
- AHAIDE NAGUSI (aide nagusiak G ap. A; Añ). a) (Gralmte. pl.). Parientes mayores. "Magnates" Añ. Es<br />
posible que sea calco de la expresión romance; se ha sugerido --FLV 1969, 125s.-- que la expresión vasca<br />
original pudo haber sido ugazabak. En DFrec hay 13 ejs. de ahaide nagusi. Bere aide nagusi Ybargoyengoen<br />
/ aurrean. "Su primero pariente mayor". (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Batzuetan aberatsak, Jaun<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
8
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Agintariak ta Aidenagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. Añ LoraS 125. Probinziaren alde jarraitu zeban Aide<br />
nagusien kontra. Izt C 494. Txit nobleak dirade [etxe] biyak Gizpukoan, Aide Nagusienetakuak deitzen ziranak.<br />
"De parientes mayores". Aran EE 1883b, 67. Muñatones-ko zaldun eta aide-nagusiaren aurreko batek. Etxeg<br />
RIEV 1908, 112. Kareaga ta Arostegiko zaldunak, orube askotako Aide Nagusiak ta ogipekoak. Ag EEs 1917,<br />
172. Gipuzkoar guzik, lenargiz alkarren berdin ziran, baña "Aide Nagosiak" beren artean, igoagoak,<br />
garaienengoak ziran. Elizdo EEs 1927, 184. Aide Nagusi izendun euskotar aundizale, urduri ta gudazaleok. F.<br />
Urkia EEs 1928, 19. Aide-nagusi jauntxoak: / urkatu kristau-lepoak, / kizkaldu sutan baserri ta uri, / ebaki<br />
sagar-ondoak. SMitx Aranz 21. Ordurarte herriaren buruzagi izan zirenak eta hizkuntza herrikoian mintzatzen<br />
zekitenak, Euskaldunen "Ahaide Nagusiak" bezala. Mde Pr 254. Aipatu berria dut Ahaide Nagusiekin batean<br />
aldegin zuen Erdi-aroko epika. MIH 285.<br />
b) (Adj.). Noble, de la aristocracia. Egin zan Yarza eta Alzegako etxe aide nagusietako jaun ta jabe. Izt C 456.<br />
- AHAIDE-ORATU. "Aide oratua (V, msOch), pariente afín" A (s.v. oratu; tbn. en Izt 87v).<br />
- AHAIDE TXIKI (aide txiki A). Pariente lejano. v. IZTER-LEHENGUSU. Aberatsa aide andi egin, pobrea<br />
aide txiki. msOch 46.<br />
- AHAIDE HUR (aide ur V-m ap. A; aidur V ap. A). Pariente próximo. "Aide txiki, aide ur (V-m), pariente<br />
remoto" A (descuido, ya que el sentido sólo conviene al primero). "Aidur (V), contr. de aide ur, pariente<br />
próximo" Ib. [Lur-erloa] erosi nai badezu, aide urragoa zeralako, zuri dagokizu. Lard 162. Belendik irten<br />
zanean, utzi zuen aide ur txit aberats eta asko zezakean bat. Ib. 160. Zuk diozunez, nere amakin / lengusu egiten<br />
zerade, / kontu orretan zu ta ni ere / txit aide urrak gerade. Uzt LEG I 188.<br />
- AHAIDE HURBIL (H, A (s.v. ahaide)). Pariente próximo. "Cognati, [...] ahaide hurbillak" Urt V 285. <br />
Ordean baduzu bertze ahaide bat ni baino hurbillagoa. Lg I 248. Haltoki laudatua / ahaiderik hurbilenaz izan<br />
denaz geroztik. Monho 60. Ain aide urbilak egin dire, ezi biók dire gorputzbát. LE Matr2 89. Boozek deitzen du<br />
Juezen aitzinera bertze aide urbil ura. Echn Ruth 4, tít. Don Beltramoren ahaide hurbil batek. Laph 2. Alaba bat<br />
eta bertze ahaide hurbil bat, biak serora. HU Aurp 183. Barnaba apostoluaren aide urbilla zan. Ir YKBiz IX.<br />
Zuen aiderik urbillenak. Ib. 198n. Aitorensemea, san Frantsiskoren ahaide urbila. Zub 45. Aialdeko ta lagun,<br />
urbillen aideak, / egin ttute gosari-bazkari-legeak. "Parientes más próximos". Or Eus 365. Zerbitzari ahaide<br />
hurbilegia dugu hartaz espantuka hasteko: hemengo lerro eta xehetasunak kofesio bat bezala hartuko ditutzue.<br />
Zerb Azk 70. Ahaide hurbilekiko tratua ez da beti ezta agian maizenik ere, lagungarri izaten. MEIG VI 133.<br />
(Fig., ref. a personas). Munduko anitzek leneko ero zenbaiten aide urbillak dirudite. Mb IArg I 60. Platonen<br />
aide urbillen artean agertzen zaigu gizon goren au. Zait Plat 9. Nabari da Txirritak jakin zuela, eta Goethe<br />
baten ahaide hurbila dugu alde horretatik, bere bizitza ontzen. MEIG III 98s.<br />
(Fig., ref. a cosas). Hitzketeria eta kuriostasuna, / ahaide hurbillak dire: / haskazi bereko haur dire bedere.<br />
Gy 257. Ahaide hurbilak dira bizkitartean, elgarren haurrideak [abere gorrien tuberkulosaren mikrobioa eta<br />
jendearen baitako tuberkulosaren mikrobioa]. JE Med 121. Kenbrera (Welsh) eta kernera (Cornish), breizeraren<br />
ahaide hurbilak. Mde Pr 281. Harritzeko orobat Japoniako eta hemengo landare izen eta bertze frango hitz zoin<br />
elgarren ahaide hurbilak diren. Zerb Azk 42. [Forma] hura, Goierrikoa, Bizkaiko neban-en ahaide hurbila. MIH<br />
80. Bizkaiko aditza eta lapurtarra elkarren ahaide hurbilagoak direla. Ib. 391.<br />
- AHAIDE HURBILEKO (H). Pariente cercano. O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak. EZ Man I 122.<br />
Aurrerakoan Etxahundarrak Harritxabaleta yaun apezaren aide urbilleko izanen gaituk. Etxde JJ 71.<br />
- AHAIDE HURKO (ahaide urkho Urt II 46, H; aide u. Lar, Aq 1418, A). Pariente próximo. "Parientes<br />
cercanos" Lar. "Aide urko, aide urren, parientes próximos o carnales" A. Cf. AHAIDE HURTXO. Booz gure<br />
ahaide hurkoa da. Lg I 247. Rut-en aide urkoago hura ere an igarotzen zan. Lard 161. Aittamarik ez aide<br />
urkurik baga. Echta Jos 127. Iru ezkutitz egin ditut nere aide urkoen etxera. A Ardi 1. Biltzen dan diru guzia<br />
bere aide urkoenak eskuratu dezaten. A Itzald II 80. Ezagutzen ez ebanak usteko eban Alarcos kondearen aide<br />
urkoa zala. Or Tormes 75.<br />
- AHAIDE HURRAN. "Aide urrunak eta urranak, parientes lejanos y próximos" A Aezk 299.<br />
- AHAIDE HURREKO. Pariente cercano. Arreba deitzen dio, aita baten humeak ezbaziran ere, beintzat aide<br />
txit urrekoak ziralako. Lard 22. Bere izeba edo aide urrekoren batekin. Aran SIgn 5.<br />
- AHAIDE HURREN (aide urren A). Pariente cercano. Hebrearren artean aide urrenai anai-arrebak deitzen<br />
zitzaien. Lard 13. Gogorkeri andiz erail zituan be aideurren (pariente próximo) ziran Flabio Klemente ta<br />
Domilita, anaia bat eta bestea illoba. J.M. Tolosa EEs 1913, 163. Naiz nere arrebaren alaba izan, naiz Tzeu<br />
etxe-zaindari ber-bera baño aide urrenagoak balira ere. Zait Sof 174.<br />
- AHAIDE HURRENEKO (H). Pariente cercano.<br />
- AHAIDE URRUN (BN-arb; aide u. Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 299; Gte Erd 250. "Aide urrunak [...],<br />
parientes lejanos" A Aezk 299.<br />
- AHAIDE HURTXO. "Aide urtxuak abonatzen du [...], locución poco conocida semejante a la castellana<br />
"parece que no tienes abuela". --Ezta neuk esatiagatik baiña, ni baiño gizon ondrauagoik ezta Berga guztian. --<br />
Bai, e, i be aide urtxuak abonatze au" Elexp Berg (cf. ib.: "Aide hitza, ahaide, senide zentzuan, aspaldi galdua<br />
dago, baina esapide honetan mantentzen da").<br />
- AHAIDEZKO. "Incesto, aide-, senidezko desoneskeria" Añ.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
9
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etim. Su final es sin duda el suf. -(k)ide 'co(n)-', de haurride 'hermano', senide 'hermano', 'pariente'; cf.<br />
también adiskide, geide, unhide, etc. (Sch Prim 84, Bähr EJ 1947 (n.º 2), 175 y, ya antes, Trombetti 130). Para la<br />
primera parte, Vinson (RLPhC 41, 92ss.) pensó en anaia/-e 'hermano': ahaide < *anaide < *anai-(k)ide<br />
'cohermano'. No es insuperable el reparo fonético que opone Bähr (Eusk 1935, 36s.): anaia/-e tenía una nasal<br />
fuerte o geminada que se ha conservado en todos los dialectos. Pero la geminación, siendo sobre todo de origen<br />
expresivo, podía faltar en los compuestos: cf. FHV 306n, donde se recuerda el paralelo preciso de cast. ant.<br />
cormano. DCECH (s.v. hermano), cita Irache (220, 1193) Domeca et Domeca las [leg. los] cormanas. En Crón.<br />
Alfonso III, versión Roteuse, ed. J. Gil, 17, aparece confrater 'primo'.<br />
ahaide. v. ahaire.<br />
ahaidearazi. Hacer emparentar. Fama ibili da ere Frantziako eta Espainako erregeak zerbeit ezkontzaz<br />
ahaidearaztekotan igorria izan zela Jondoni Bixintxo. Herr 28-3-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />
ahaidebatza, aidebatza (Lar, Añ). "Parentela" Lar y Añ. v. ahaikobatza.<br />
ahaideeria. v. ahaideria.<br />
ahaidego (L, BN; Dv), aidengo (Ae). Ref.: A; Echaide Nav 226s. 1. Parentela. "Parenté" Dv. "Aidengo aunitz"<br />
Echaide Nav 183 (tal vez 'muchos parientes'). v. ahaiko, ahaideko. Bainan goanen zarela ene herri eta ene<br />
ahaidegora. Dv Gen 24, 4 (Ur nere errira eta aideak gana). Itzul zaite zure aitzinekoen lurrera, eta zure<br />
ahaidegora, eta ni zurekin izanen naiz. Ib. 31, 3 (Urt hire ahaidetara). Saulen etxeko ahaidegoko gizon bat. Dv 2<br />
Sam 16, 5. Eta hekiek erran zioten: nihor ez da zure ahaidegoan izen hortaz deitzen denik. Dv Lc 1, 61 (Lç hire<br />
ahaidetan). Ahaidego guzia, esperantza horrek bildu zuen Zabiereko jauregirat. Laph 194. Ez lukela herritik<br />
juan behar bere ahaidegoa sorth-etxean ikhusi gabe. Ib. 159. Elizaldean ez da gehiago ahaidegoko esku bat bi<br />
jaun apezen hobiaren gainean Umiasainduetan bederen loretto baten ezartzeko. Zerb Azk 80.<br />
2. (Dv), aidego (B), aidago (Lar), aidengo (AN-erro, Ae; Aq 1133), aidango (Ae). Ref.: A (aidego, aidengo);<br />
A Apend (aidengo); CEEN 1970, 358. Parentesco. "Cognación" Lar y Aq 1133. "Dans quelques endroits on le dit<br />
aussi, quoique à tort, de la consanguinité" Dv. v. ahaidetasun. Bataioko aidagoa. "Parentesco espiritual". Zab<br />
Gabon 78. --Zure aidegorik Polibek ezpaitzun. --Zer diozu? Polibek ez al niñun, ba, sortu? Zait Sof 85.<br />
(Fig.). Egia heiek elgarrekin duten ahaidegoa eta batasuna. Laph 46. Ikuskari ta gorde-agerkari oriek ez<br />
dira gorpuzki, ez dute gorpuzkiekin aidegorik, ez aien laguntzarik, gogaki soil soil dira. Or QA 181. Gure barneeragiñak<br />
oro ba-dute beren arioko adierazpide bat mintzoan eta leloan, eta aidego ixil batek esnatzen ditu. Or<br />
Aitork 284. Ohargarri da etsenplu hortan Keltararen eta Latinaren ahaidegoa. Mde Pr 231. Ezin ukatuzko<br />
askazigoa, ahaidegoa, badute [Lamiñak] beansidhekin. Ib. 269. Itxura oik memento berean elgarri datxizkola<br />
ameka lokarriz eta aaidegoz. Lf Egan 1955 (5-6), 8. Uste makurrok egiarekin nolabaiteko aidegoa dutela. Zait<br />
Plat 69. Aspaldi ontan, ordea, agirian jarria izan da Donibane Gurutzen olertiak "jainkoarako" poesigoaiarekin<br />
dun aidegoa. Gazt MusIx 159. Denbora berean, ttipituz ari zen Frantsesek hastean japones "fraide"<br />
edo "bozu"-ekin zuen "ahaidegoa". "La sympathie (mot à mot 'parenté')". Ardoy SFran 220.<br />
ahaidegoki, aidegoki (Lar). "Parentesco" Lar.<br />
ahaidekera, aidekera (V-ple ap. A). "Parentesco" A (s.v. aidego). A Morf 116 da senikera (V-m) como sin.<br />
de aidekera.<br />
ahaidekeria (T-L), aidekeria (-eri BeraLzM). Incesto. Arrebatzako ta nebatzakoen (koñataen) artean<br />
ezkontza, aidekeria zan aldi artan. Amez Hamlet 186. Terentik gazte lizun bat agertu ez baleza Iupiter-en<br />
antzera aidekeri bat egiten. Or Aitork 30.<br />
- AHAIDEKERIA-EGILE. "Aidekeri-egille, incestuoso" BeraLzM. "Inceste, [...] coupable, ahaidekeria-egile"<br />
T-L.<br />
ahaideko (Lander ap. DRA). 1. Parentela. v. ahaidego. Kristok etzuen diru, ahaideko edo goratasun<br />
handirik. Hb Egia 79.<br />
2. aideko (V-gip). "Pariente, familiar. Familixia orretakuak gure aidekuak dire [...]. Hitz ia galdua. Senide edo<br />
senittarteko erabiltzen da orain" Elexp Berg.<br />
"Semejante, parecido. Gizona ezta erraminta makala, baiña andria be bere aidekua dala emoten dau" Elexp<br />
Berg. "Alkatia nazionalista zuan, da aura eta aren aideko guztiak afusilatu jittuen" Ib. Tolosa aldean<br />
erabiltzen dan kiratz 'hedor', onen aidekoa izango da noski. SM Zirik 47n. Egazteizako maite-leloen aideko dezu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
10
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[olerkia]. Gazt MusIx 161.<br />
ahaidekunde, aidekunde (BN-ciz ap. A Apend). "Parentesco" A Apend. Zohaz ene sor herriraino, han ene<br />
ahaidekundean bilhakatuko duzu Isaac ene semearentzat emazte bat. Etcheberry 25.<br />
ahaidemendu. Alianza. Ameriketan harrituak dira zertako ez ditugun ahaidemenduak baliatu komunixten<br />
baztertzeko. Herr 12-1-1956 (ap. DRA).<br />
ahaideria (A), ahaideeria (Dv). (Gran) parentela. "Ahaideeria, cognatio, parenté (nom collectif)" Dv. <br />
Herriko seme Jean Sabatine jaun apez berriak eman dauku igandean bere lehen meza khantatua... Zer atsegina<br />
familia eta ahaideria handi guziarentzat! Herr 6-7-1961 (ap. DRA).<br />
ahaidetar, aidetar. Pariente. Izen argikoa gendun euskalzalea (L.L. Bonaparte) Napoleon Prantziko<br />
agintari trebe aren illoba. Etzen politika zale, aidetarra antzo. EgutAr 25-9-1957 (ap. DRA).<br />
ahaidetarte, aidetarte. Parentela, familia. Zure lur ta aidetartetik irten ta Nik darakuskizukedan lurraldera<br />
zatoz. Ol Act 7, 3 (TB ahaidantzatik). Corcegan aide-tarteak beste lekuetan baño zabalagoak dirala, kontu<br />
jakiña da. NEtx Antz 139. Logroñoko aidetartea balia izan zitzaien ekaizpean ez ondatzeko. NEtx LBB 66.<br />
ahaidetarteko, aidetarteko. Pariente. Aide-tartekorik etxera etortzen ba-zan... adiskideren bat guregana<br />
ba-zetorren... NEtx Antz 87.<br />
ahaidetasun (SP, Urt I 400, Ht VocGr 396, Dv, H, A), aidetasun (V, G, AN-larr-erro ap. A; Mic 8v, Lar, Aq<br />
1133 (AN), Añ), aitasun (Lcc). 1. Parentesco. "Parentesco" Lcc, Lar y Añ. "Afinidad", "cognación" Lar y Añ.<br />
"Parenté" H. v. ahaidego. Donzellea, zegati zaoz / enegaz enojadurik, / zurekin ene aitasuna / horrela anzi<br />
jakinik? Lazarraga 1142v (tal vez signifique 'relación' o similar). Halako suertez lotuko da, non ezpaitu behatuko<br />
ez ahaidetasunera, ez adiskidetasunera. SP Gudu 89. Esan degun belaun edo gradu aen bietatik batean<br />
aidetasuna debanarekin. OA 79. Fundatuak zeren diren arrazoiñ ederren gaiñean; hala nola ahaidetasunaren,<br />
[...] gaiñean. He Gudu 110. O amorezko aidetasun, ta adiskidetasun paregabe laztanena! Cb Eg III 381. Ez<br />
aidetasun, ez adiskidetasun. Mg CO 88. Aidetasun au da odoletik datorrena. Bada gañera beste aidetasun bat<br />
ezkonzatik jaiotzen dana. AA I 560. Dala aidetasunez, dala bere ontasunagatik. Lard 374. Baldin gozatu nahi<br />
baduzu ahaidetasuneko zuzenez, eros zazu eta goza. Dv Ruth 4, 4 (Echn aidetasun). Aidetasun andia / daukagu<br />
lurrean, / andiagoa baina / Iaunaren aurrean. Azc PB 99. Jesu-Kristoren anaiak garenaz geroz [...] errespeta<br />
dezagun ahaidetasun saindu hori. Lap 185 (V 82). Bertzei eder bazitzaioten harekilako ahaidetasuna. HU Aurp<br />
100. Ahaidetasunezko atxikimenduak. Ib. 173. Ezkontza orrek sortu oi dituan aidetasun-lokarriak urrutiraiño<br />
zabaltzen dira. Vill Jaink 161. Bereiziki aipatzen du mandazaia, oso ezaguna omen zuan-ta, eta onekin<br />
aidetasunen bat ote zuan ere badiote. Berron Kijote 176. En DFrec hay 5 ejs. de ahaidetasun.<br />
(Fig.). Euskerak, Gaztelaniak bezala, aidetasun orren urkoa [latiñarekin]. Cb EBO 8. Badukea iduripen<br />
batek baino hazta gehiago, edo ahaidetasun egiarekin? JE Bur 108. Bagagozi izen horiek [...] ez othe duten<br />
heuskarazko izen khidearekin [...] ahaidetasun ber-bera? Darric RIEV 1912, 226. Ludiko eleak badaukate<br />
aidetasuna beren antzekoakin; ori dakusgu beren saill kidekoetatik, onela. Ayerb EEs 1916, 261. Euskeran ere<br />
ele beretik sortu dira abar edo adartxo asko, eta itxuraz banakuak izan arren, aidetasun aundia dute beren<br />
artian, guziak zuaitz batetik sortu bai dira. Ib. 261s. Menturazko ahaidetasun hori [irlandara eta euskararen<br />
artekoa] zehazkiago ikert eta nolakoa eta nondikoa den bila baleza norbaitek. Mde Pr 220. Ez dutela<br />
[Pastoralak] ahaidetasun izpirik doi-doia seinalatu dugun teatroarekin, izena baizik. Lf in Casve SGrazi 7. Bi<br />
nahiz gehiago hizkuntzaren elkarrekiko ahaidetasuna egiztatzeko eta finkatzeko badira jokabide jakinak. MEIG I<br />
238.<br />
2. Parentela. v. ahaiko. Zeinaganik ahaidetasun guzia zeruetan eta lurrean deitzen baita. "Parenté". Lç Eph<br />
3, 15 (Dv zeinaren ganik deitzen baitire zeru-lurretan aita izena ekhartzen duten guziak, Ol sendi guziek).<br />
- AHAIDETASUN ERANTSI. Parentesco político, no de sangre. Irugarren edo laugarren graduan zan<br />
aidetasuna, ala odolekoa, nola eratsia. Mg CC 118.<br />
ahaidetsu. Algo pariente (fig.). Liburu gothor bat athera zuen jakintsun batek, frogatu nahiz Iroquois<br />
horiek eta Eskualdunak ahaidetsu zirela. Herr 26-3-1959, 3.<br />
ahaidetu (SP, Urt I 400, Dv A), aidetu (Lar, Añ). Emparentar. "Ezkontzaz ahaidetua, allié par mariage"<br />
SP. "Devenir parent par alliance" Dv. v. 1 ahaikatu. Oberena izango litzakeala derizkio, Erromatarrakin<br />
aideturik bertan gelditzea. Izt C 267. Eta, aidetu zaitezte gurekin. Ol Gen 34, 9 (Urt junta zaitezte, Ur egin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
11
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ditzagun alkarrekin ezkontzak, Dv ezkontzez bat gaitezen). Oneik anker zittalok eztabe nigaz aidetu gura neure<br />
ondasunen jaube eurak egittiarren baño! Otx 72.<br />
Aliarse. Alabainan bizpahiru lista presentatu dituzte (pujadistak) eta ahaidetu, boz gehiagoren biltzeko.<br />
Herr 12-1-1956 (ap. DRA).<br />
Asimilar. Baditake zonbait pondutan, izen bera zutelakotz, Andredena Maria eta biak ahaidetu dituzten. Lf<br />
CEEN 1973, 132.<br />
ahaidetze. Parentela. Maria Agathak, bere ama eta ahaidetze handi bat Madrasko hirian baditu. Prop<br />
1893, 104.<br />
ahaidexka. "(Hb), un peu parent" Lh.<br />
ahaika (Lar H, Hb ap. Lh, Aizk). "Provocación" Lar. Cf. A (s.v. ahaiko): "No he podido comprobar la<br />
existencia de ahaika 'provocación' y sus derivados, que suponen Iztueta y Aizkibel".<br />
ahaikagarri. "Provocativo" Lar.<br />
ahaikari (Lar, Izt VocC, H). Provocador. [El n. prop.] Marti gisa berperean da Euskararen bere berekia,<br />
eta argitaratzen du dala, Gudaria, Disidaria, Auparia edo obeto ahaikaria. Izt C 20.<br />
1 ahaikatu, ahaikotu (Aizk, A). Emparentar. "(L), emparentar, contraer parentesco, ligarse con alguna<br />
persona con afinidad espiritual o legal" Aizk (de quien lo toma tal vez Azkue, que lo da, con dudas, como<br />
labortano). v. ahaidetu. Beraz izaite inkreatua ahaikatu behar zen eta bat egin izaite kreatuarekin. "Il fallait<br />
donc allier et unir l'être incréé avec le créé". SP POB 47s.<br />
2 ahaikatu (Lar, Izt 99v, Aizk (L)). Provocar.<br />
ahaikatzaile. "Provocador, ahaikatzallea" Lar.<br />
ahaiko (SP, Lar, Dv, H), ahakoa (H, A (que cita a Lç)), aiko. 1. Parentela. Cf. FHV 127 para una explicación<br />
de la forma arcaica ahakoa. v. ahaidego. Iosefek erekhar zezan bere aita Iakob, eta bere ahakoa guzia.<br />
"Parentage". Lç Act 7, 14 (TB familia). Ez baitzarete urkoez gehiago orhoitzen / eta ahaikoagatik laguntzera<br />
khexatzen. EZ Man I 122. Lorifikatu moianean, ohorean, ahaikoan, adiskidean sobera. Hm 197. Erreinatu bear<br />
du betiko Jakoben aikoan. 'Ha de reinar en la casa de Jacob para siempre' (171). LE-Ir. Erran zioten: Ordean<br />
nehor ezta ahaiko guzian izen hori dakharrenik. HeH Lc 1, 61 (Oteiza familia, Dv ahaidego, Arriand<br />
senidetarte, Ker, IBk, IBe senitarte).<br />
(Fig.). Garai artako gizarte ta iakintzaren saietsak oro aztertu ta arako iakintzalearen aikoa atera (etorkizugaitza<br />
egin) ezkero, aipatu-irakatsiok zain-muinez ulertu al izango zenituzke. Zait Plat 28. Bai baitirudi beste<br />
zenbait aski iparreko leku izen ere ahaikoa horretakoak direla. MEIG VII 114.<br />
2. (SP, HeH Voc A, H), aiko (B ap. A; Aq 1133, VocB), ahakoa (Lar, Dv). Parentesco. "Cognación",<br />
"parentesco" Lar. "Ahaikoa, ahaidetasuna" HeH Voc. "Rama troncal o parentesco" VocB. Haragiaren amorio<br />
desordenatua, hain da gauza itsua eta itsugarria, non halako amorioa duenak ezpaitu batzutan ahaikoaz ere<br />
konturik egiten. Ax 349 (V 232). Ezkontzazko ahaiko hertsi haren bidez. SP Phil 404. Ezkonzako Sakramenduko,<br />
eta berze spiritualeko ahaikoan, eta egokitasunean ukitzen zaion presuna batekin egiten den haragizko bekhatua.<br />
FPrBN 25. Aingirueki du aikoa. LE-Ir. Dugula obligazio edo aikos edo ezauntzas edo kristiotasunas. 'Por ser<br />
parientes o conocidos o simplemente cristianos' (248). Ib.<br />
(Fig.). Errezu ta orazio guziek badute zerbait aiko mezareki (87). LE-Ir. Nahiz hizkuntza horiek oro ahide<br />
diren, badirudi zenbaiten elkarrekiko ahaikoa hertsiago dela besteenikakoa baino. Mde Pr 211. Italiararekin<br />
dadukan ahaikoaz gainera. Ib. 212. Hizkuntza ahaikoaren alderdi praktikoak. In MEIG VI 29.<br />
3. "Pariente, aidea, ahaikoa" Lar. "Parentela, aideak, ahaikoak" Ib. Se trata sin duda de una interpretación<br />
errónea de ejs. de algún autor, probablemente Axular.<br />
- AHAIKO HURKO (ahaikoa h. H). Parentesco cercano. Asko da iakitea, behin behar ezten amorioa iaunduz<br />
gero, eztela legerik begiratzen, eta ez den ahaikoarik hurkoenaz ere, konturik egiten. Ax 351 (V 233).<br />
ahaikobatza (Lar, Aizk, A). Parentela. Aunque Aizkibel (de quien lo toma probablemente Azkue) lo da como<br />
labortano, su fuente es sin duda Larramendi. Cf. ahaiko (3).<br />
ahaikotasun. Parentesco. v. ahaidetasun. Adoratzen dut zure ezin ganbiatuzko ideetan Iesusen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
12
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Mariarekiko ahaikotasuna. "L'alliance éternelle de Iesus avec Marie". SP POB 66.<br />
ahaikotu. v. 1 ahaikatu.<br />
ahailtatu. "Ahailtatü (S-saug), bâiller (de faim)" Lh (s.v. aha). "Ahalltatü (S)" Ib. (s.v. aha).<br />
ahaire (L, BN, S; SP (que cita a EZ), Gèze, H), ahaide (S). Ref.: Lh (ahaire, ahaide). 1. Melodía, aire. Harriet<br />
atribuye "ahaire musikazkoa egizue" a Etcheberri de Ziburu , y lo que en realidad hay en éste es musikazko [...]<br />
aheria. v. 1 aire (3). Ez musika xorienik udan kanpo ferdeak, / zeña garaitzen eztuen ene ahaire dulzeak. EZ<br />
Man I 16. Pasione sakratua / nahi nuke kantatu; / ahairea Zuk zerorrek, / Jesus, irakats dazu. EZ Noel 92.<br />
Ebanjelista saindua, / zuk, othoi, zeureenak, / ene ahotik entzun tzatzu / ahaire orenenak. Ib. 148. Adizazu, othoi<br />
ene / ahaire kantarena. EZ Eliç 357. Ahaire zahar huntan bi berset berririk, / alagrantziareki khantatü nahi tit.<br />
Etch 684. Ahaide delezius huntan bi berset gei tit khantatü. Ib. 234. Argitara emaiten dütügü hamabi Noel,<br />
ahaire ederrenak dütienetarik. UNLilia 2. Eta orai harzara Üskaldün batek ahaire zaharrekin arra mulda<br />
erazirik. Ib. 1. Bilhatü ahal izan diren Noelak oro bere ahairekin. Ib. 2. Ahaire berrian. Xikito 11. Euskal-ahaire<br />
zaharrak euskaldunagoak bide ziren. MIH 154.<br />
Canción. Bekhatü hartara duatzan ahairen emaitez edo haier behatzez. UskLi 249 (ap. DRA).<br />
ahaide (S ap. Gte Erd). Entonación (en el habla), acento. "Santa Grazin ahaide berezia die (S), [...] beste<br />
ahaide bat die (S)" Gte Erd 287 (junto a doñu, ereta, etc., de otras zonas).<br />
2. "Élévation de voix en général. Nigarrezko ahairiak (Imit (S) 1737 [se refiere seguramente a la trad. de<br />
Maister], Lf), les lamentations" Lh (s.v. aha-).<br />
Etim. De aha- (< aho) + aire 'aire'. No es "extensión" de aire que, con el valor de 'aire' no conoce una variante<br />
ahaire.<br />
aak. v. haiek.<br />
ahakal (aa- Lar). "Anhélito" Lar.<br />
ahakalatu. v. ahakaldu.<br />
ahakaldu (H; aa- Lar H), ahakalatu (Aizk (L)). Respirar. "Anhelar, respirar con dificultad, nekez aakaldu"<br />
Lar.<br />
ahakalkor (aa- Lar). "Anhelante" Lar.<br />
ahakan (L, BN, S sg. Lh; SP, H (que citan a EZ)). Disputando. Iesus semea, tenpluan doktorekin ahakan<br />
aurkitua. EZ Man II 176.<br />
Etim. Parece un claro derivado de aha- + -ka, formación adverbial.<br />
ahakar (L? ap. A, que cita a Ax; H, que cita a He), akar (Sal ap. A; Aq 733 (AN), H (G, AN); a)kar R ap. A). <br />
Reprimenda; reproche. AxN explica liskar eta beltzuri (422) por akar eta muker. v. aharra. Tr. Hasta el s. XX<br />
sólo se documenta en textos labortanos y alto-navarros. En el s. XX tbn. lo emplean autores guipuzcoanos y<br />
vizcaínos, y el roncalés Mendigacha. Se encuentra tbn. en una adivinanza recogida por Garralda. En DFrec hay<br />
dos ejs. de akar. Bekhatuen eritasunetik sendatzeko borondatearekin egiten diren liskarrak, ahakarrak,<br />
mehatxuak, eta eranzuteak ere. Ax 277 (V 185). Jainkoaren kontra erasi dituzten ahakar guziez. "De omnibus<br />
duris". He Iudae 15 (Lç, IBe hitz gogor, Dv ahapaldi gaixto, Ol gordinkeri). Akar ta izkuntza gaistoetan zaude<br />
ixilik (108). 'Cuando te reprenden y dicen malas palabras, estate callando'. LE-Ir. Bere eretxi ta asmuak ezetariko<br />
akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi ta gazatuko balitu. Eguzk GizAuz 83. "Gorrotogarriro ilko<br />
al aiz! ta beko yainkoek negar oiek iñoiz itzurtzerik ez al dizkitzue emango!" Onelako akarrez larderiatzen nau.<br />
Zait Sof 19. Aitaren akarrari ez entzun egiñaz. Etxde AlosT 63. Esker gaiztotzat salatuz Usoak bein baño<br />
geiagotan egin zizkion akarrak (errita). Ib. 98. Hamletek, ordea, akarra akar ordain ematen dio. Amez Hamlet<br />
12. Zer zentzun eta zentzunondo gero! Akar ori, ori, duk emakumekeri. SMitx Unam 5. Doatsu, beraz, egi utsez<br />
pozten dana, guziak Beregandik egi duten Aren akarrik gabe. Or Aitork 273. Ez dakit akar ta asarreok zegaitik<br />
agertzen dituzun iñoren aurrean. Erkiag BatB 180. Goratzarrearen naiz akarraren deadar latza biziagotuz. Zait<br />
Plat 124.<br />
(SP, H), ankar (Sc, R ap. A). Riña, disputa. "Querelle, dispute" SP. "A)nkar (Sc, R), riña" A. Leku<br />
egongiuarengatik, ankartu zren bi emazte [...]; kalako gisan izazen ankarra. Mdg 125 (tal vez la grafía quiera<br />
representar a)kar-). Ez du akarrik, ez oiurik aterako. 'Non contendet, neque clamabit'. Ol Mt 12, 19 (Dv<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
13
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aharrarik, Ker eztabaidarik).<br />
- AHAKAR EGIN (akar egin Aq 733 (AN); akarrin AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 158). Reprender, reñir. AxN<br />
explica arbuiatzen (315) por akar egiten. Akár itenzióte jendeék, zególa ixilik. LE Urt ms. 34v (en la ed. de<br />
1846, 98 se añade la glosa edo erriertan ematen). Amak akar egin zidan (98). LE-Ir. Alkarreri akar egiñez. Otx<br />
49. Yesusek akar (errixta, mokoka) egingo ote zion beldur zan. Ir YKBiz 97n. [Griña baten] otsein eta jopu<br />
diranai, olgetan-benetan, akar eta agiraka be egiten dautse. Eguzk LEItz 26. Zure senideak uts egin badizu,<br />
yoan arengana, ta aren ta bion artean bakarrik zaudetela, akar egiozu. Ol Mt 18, 15 (Lç reprehenditu, Ur<br />
zuzendu, Dv arrangurak egin, Echn meatxatu, Ker asarre egin). Gorritxok atarian Mikel du bakarra; / ez dio,<br />
nai-orduko, egiten akarra (aharra, errieta). Or Eus 38. Aita Kardaberazek akar egin zien bizkaitar apaizeri,<br />
itzaldiak gipuzkeraz egiten zituztelako. Or MB X. --Birao zuri! ez al zera bertantxe ixilduko? --Akarrik ez egin,<br />
agure. Zait Sof 89. Etzun indarrik emazteari akar egiteko (para reprender). Etxde AlosT 32. [Erregiñak] dei<br />
egiten dio Hamleti oni akar egiteko. Amez Hamlet 12. Akar negion maiz neure buruari: Tira, tira! geiegi duk<br />
orrenbestez. Ez adilla zorabiatu, motell. SMitx Unam 4. Ohaide berriekin ezkontza naasten zunean, ortaz ere<br />
etzion egundaiño akarrik egin. Or Aitork 228.<br />
- AHAKAR-EGITE. Reprimenda. Onelaxe bukatu oi zan Beltran biozperaren akar egitea. Etxde AlosT 33s.<br />
- AHAKAR GORRI. "Akar gorri (Sal), riña viva" A.<br />
Fuerte reproche. Iakitez arro-arro eginda ta okiturik ageri omen zan [Pitagora], Erakleitoren esamesez.<br />
Eztugu garai artakoen aitorretan arkitzen akar gorri ori baizik. Zait Plat 51.<br />
- AHAKARREAN (akarrean A; akarren R-is ap. Iz R; ankarrean A). Riñendo, disputando. "Akarrean, riñendo"<br />
A. "Ákarren dáuden, están riñendo" Iz R 301. Cf. A: "Akurrean (G-goi), disputando". Kemenko mitilek egiten<br />
emon zein bi kuadrilla; bata zarrek eta berzia gaztek; betik emon zauden ankarren, zarrak gazteki. Mdg 126. Bi<br />
aizpa beti akarrian eta sekula ez odolik egiten. Zer da? Garral EEs 1915, 92.<br />
Erdi-akarrean ari gera --ez al-da parregarri?-- ta guziok iritzi berberako izan. Ldi IL 92.<br />
- AHAKARREZ. Reprendiendo. Ta Berak akarrez isillerazten zitun [txerrenak]. 'Increpans'. Ol Lc 4, 41 (Or<br />
MB 239 akarrez; Oteiza, Brunet erriertan egin, Ker agiraka egin).<br />
ahakarbide, akarbide. Motivo de enfado, de disputa. Elkar yasan ta asketsirik, elkarren arteko akarbiderik<br />
baliz. Ol Col 3, 13 (Or MB 136 akarbide; Ker asarre).<br />
ahakargarri, akargarri. Digno de reprensión. --Birao zuri! ez al zera bertantxe ixilduko? --Akarrik ez<br />
egin, agure. Zure itzok onenak baiño akargarriago baitituzu. Zait Sof 89.<br />
ahakari. 1. "Disputeur, querelleur" H. Cf. ahaikari. 2. "(L, BN, S; Darric), braillard" Lh.<br />
ahakarkizun, akarkizun. 1. Motivo de reproche. Akarkizunik nigan ez dakusat bat ere. 'Nihil enim mihi<br />
conscius sum'. Ol 1 Cor 4, 4 (Lç deusetan eztut neure burua hogendun senditzen, Ker ez nau nire barruak ezetan<br />
salatzen). Ta nerera baztertu zan egunetik gaurdaño, ez diot akarkizunik auteman. Ol 1 Sam 29, 3 (Ker ez dot<br />
orren aurka ezertxo be aurkitu).<br />
2. akarkizun. Reproche. Egiazko Gurutzea jauretsi bitartean, Kristok bere erri eskergabeari esaten dition<br />
akarkizun auek, grekoz kantatu oi ziran. Or MB 378.<br />
ahakarraldi, akarraldi. Reproche. Lotsagarri ukek. Setakeri duk. Zentzun geiago, motell... Ta akarraldi<br />
oiek neure buruari negizkion bakoitzeko, ara zer entzun-iduri oi zitzaidan. SMitx Unam 5.<br />
ahakartu (SP, H), akartu (Sal), ankartu (R, S), ankertu (S). Ref.: A (akartu, ankartu, ankertu); Iz R 392. <br />
Disputar, reñir. "Akartu (Sal), enfadarse" A. "Batek ezpadu nai, bi etxu akartren (Sal)" Ib. (s.v. bat). "Ankertu<br />
(S), enemistarse" Ib. "Álkar ánkartu tun, han reñido entre sí" (R-uzt) Iz R 392. v. ahakatu, aharratu. Batak<br />
[erraiten du] liskartzea, bertzeak ahakartzea. Ax 17 (V 8). Komunkixe erorten dra xunto, zomait badaude<br />
ankartruk edo enuxatruk, eta oboroek egiten tei bakiak, xuntagune kontan. Mdg 136. Leku egongiuarengatik,<br />
ankartu zren bi emazte. Ib. 125 (tal vez habría que interpretar a)kar-). Akartzen drenian kau duk kapitanara. T.<br />
Garralda EEs 1918, 122. Abagunea aurkezten danean ebasten du lapurrak, bidekatzen da lizuna, akartzen du<br />
liskartiak. "El pendenciero riñe". Zink Crit 42. Basoko artzañak akartu, / bertantxe gastaiak agertu. Laux AB 46.<br />
ahakarzale. "Reñidor, akarzale" ZMoso 71.<br />
ahakarzio, akarzio. Pelea, lucha. Kan asi zen akarzioa. Kan fan zen baten ta berzien odola, eta azkenik<br />
naparrek lasterkatutzien beltzak, utzirik alorra ilez beterik. Garral EEs 1923, 84.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
14
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahakatu (SP, Izt 62v, Dv, H). Reñir, disputar. "Se prendre de paroles, ahakatu gara" SP. "Incitar, provocar"<br />
Izt 62v. v. ahakartu.<br />
aaki. v. adaki.<br />
aako. v. harako.<br />
ahakoa. v. ahaiko.<br />
ahakoka. "(Lf; BN-lab), à pleine gorge. Ahakoka irri egitea, rire à gorge déployée" Lh.<br />
ahaku(a). v. ahuku.<br />
ahal (V-gip, G-nav, AN-larr-erro, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN-gip-larr-5vill-arce,<br />
Ae; Lar, Añ). Ref.: A (aal); Lh; EI 273; Iz ArOñ (aal); Etxba Eib y Elexp Berg (al); EAEL 202; Gte Erd 204 y<br />
262. Tr. De uso gral., aunque algo más frecuente al Norte. Al Sur, además de la forma usual al hay aal en<br />
CatBurg y Larramendi, y ahal en Mendiburu (IArg I 153) y Ubillos (198); en el s. XX crece notablemente el uso<br />
de ambas formas (el de la segunda a partir de mediados de siglo), casi siempre por parte de los autores de mayor<br />
pretensión literaria.<br />
Para formas contractas convertidas en prefijos v. alba-, albai(t)-.<br />
I (Partícula). 1. (Con verbos a los que confiere un sentido potencial).<br />
A) (Con aspecto imperfectivo). Tr. En textos antiguos, tanto al Norte como al Sur, se emplea con formas no<br />
indicativas del verbo: ekar ahal dezaket, ekar ahal dirot, etor ahal nadin, etc. Desde la segunda mitad del s.<br />
XVII aparece en autores suletinos -t(z)en ahal dut (nuen, etc.); a partir de mediados del XIX se extiende a otros<br />
autores septentrionales, y su uso se hace gral. y dominante al Norte, aunque sin llegar a desplazar a ekar ahal<br />
dezaket (nezaken, etc.) que se encuentra todavía en Goyhetche (201), Duvoisin, J.B. Elissamburu (Po 217),<br />
Joannateguy, Arbelbide (Igand 114), J. Etchepare, Constantin (20), Zubiri (67), Mirande (Pr 206) y Lafitte, y, en<br />
construcciones del tipo -t(z)en ahal dezaket, en Joannateguy (SBi 82), J. Etchepare (Bur 207) y J.B. Etchepare.<br />
La construcción -t(z)en ahal dut (nuen, etc.) se documenta en autores meridionales del s. XX como Lizardi,<br />
Orixe (Eus 284), F. Irigaray (153), Izeta (DirG 22) u Oskillaso (Kurl 189). Al Sur, desde mediados del s. XVIII,<br />
se encuentran ejs. del tipo ekarri al dut 'puedo traer', etorri al naiz, etc. (asimilándose a vbs. como behar izan),<br />
aunque lo habitual es el uso con potencial (al dezake, naiteke, leike, etc.).<br />
(Con formas no indicativas del verbo). Konszienzia sanotan bizi ahal garen. Lç Ins F 8r. Zeinek salba ahal<br />
baititzake zuen arimák. Lç Iac 1, 21. Gloria ahal nadinzát Kristen egunean. Lç Phil 2, 16. Inolako maneraz<br />
defendidu al bagagizu emun gura deuskuen tormentu onetarik. Lazarraga 1154v. Baneidio bati berba, /<br />
palagadu al banegi. Ib. 1190r. Oni aparta al dagiona, / ditxa onezko semea. Ib. 1196r. Oi aldioneri albanegi<br />
enpara (Lamentación de Pedro de Abendaño). TAV 3.1.6. Jainkoa ez nezan ikus, kondena al nendin, / gauza<br />
tristea lizate, ordea badate (Poesía alto-navarra del s. XVI o XVII). Ib. 3.1.19. Zeren izanen baitute desea al<br />
dezaketen ondasun guzia. Ber Doc 119v. Ezen begiak nabari ahal dezan guztia / gauza xoil itsusia da eta<br />
izigarria. EZ Man I 104. Behar eta desira ahal dezakedan guzia zure baithan da. Harb 383. [Untzi] hetan<br />
bulkhatzen zituen ediren ahal zitzan alfer guztiak. Ax 31 (V 18). Eta orduko ongi egitea zer balia ahal<br />
dakidikaio? Ib. 176 (V 118). Ene borondateak deseatu al leian baño andiagoa. Cap pról. Ze remedio izan al<br />
leite. Ib. 71. Kausit ahal baneza / nonbait berhez-berheza. O Po 28. [Tentazioneak] zure fermutasuna inharrots<br />
eta kordoka ahal liro. SP Phil 450. Desira ahal dezakegu / nahi duguna zeruan. Gç 117. Jinkoa korpitzeko<br />
begiez ikhus ahal dirogia? Bp I 29. Imajinatu al ditean gaitzikan andiena. OA 39. Zorrak pagatu al<br />
ditzakealarik. Ib. 164. Gizonari hitzez egin eta eman ahal dakioken laidorik handiena. ES 119. Apartatu al<br />
ditekeala. Iraz 63. Irakhatsi darotzut nola altxa ahal zaitezken. He Gudu 133. Bortxa aphür bat hatsarrian gure<br />
bürier egin bageneza, gero gaizak oro ehiki eta alegeraki egin ahal gintzake. Mst I 11, 5. O zerbait eta asko<br />
zugatik egin al baneza! Cb Eg II 69. Zure gorputz ori nola pekatuaz deabruaren serbitzari, edo esklabo egiñ al<br />
diteke? Cb Eg III 382. Segurki erran ahal daite ez duzula maite mundua baizen. Mih 64. Nola arindu ahal<br />
ditzakegu Purgatorioko animen nekeak? Ub 213.<br />
(s. XIX). Ekusiko det zer egin al dezakedan. Mg CC 175. Nere ditxia, zertan edo atan serbidu al bazengidaz.<br />
Mg PAb 113. Ah! Oxala / hik bezala / Mineta zain ahal baneza. Monho 46. Arratsaldeko dotrinara nola etorri al<br />
gaitezke? AA III 411. Oi ala nere bizia ongi enplegatua bailetake, hoin gauza handi batetakotz sakrifika ahal<br />
banezake! Dh 82. Baru egin al badai, egin biar dau. Astar II 240. Haren ez sendatzea, egin ahal dezakegunean,<br />
haren hiltzea da. Jaur 128. Etzitzaion iñori bururatzen [...] baratza gauzak ezer eman al zezakeanik. Izt C 156.<br />
Dena bethe ahal baneza / adiskide egiazkoez. Gy 105. Bere eskuz egin ahal dezakeena. Dv Lab 139. Esan<br />
zadazu nola duen izena billatu al dezatan. Bil 163. Baso bat sagardo izan al leiken onena. Sor Bar 94. Zeñek<br />
emon al leike edertzat gauzea. AB AmaE 313. Egin zuenean jasan ahal zezaken bezenbat. Jnn SBi 62. Jinkoa jin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
15
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahal baledi. Ip Hil 128. Ezagutu al daitekeala. Itz Azald 91.<br />
(s. XX). Aitamen ordaingoa errexki bethe ahal lezakela. JE Bur 179. Egin ahal baleza ere. Ib. 179. Bizi al<br />
banedi. Urruz Zer 109. Geienak irakurri ta ulerttu al dagijen euzkeraz [idatzi dira]. Kk Ab I 4. An ere era berean<br />
artu zun erriak, esan al diteken baño beroago. Or SCruz 107s. Gaur zer santu dan jakin al liteke? Alz Ram 36.<br />
Bertso berri batzuek / jarri al banitza. Tx B II 160. Uste ahal zinezakete mintzatzerat nohala aitzineko<br />
denboretako beila hetarik. Zub 77. Bakaulki garai onetan jezarri al nattekiala. Otx 14. Mirentxo dagon tokitik<br />
ekarri al banezake. JAIraz Bizia 57. Ongiari buruz bezain errexki gaizkiari buruz lerratzen ahal zitakena.<br />
JEtchep 116. Egunez jaso al dagiana, gaberako zeatu daroa ederto. Erkiag BatB 182. Aspertzeke eta nekatzeke<br />
goza al bageneza ere. Vill Jaink 153. Euskal-kulturaren irakasle izeneko titulu bat sortu al geinke?Alzola Atalak<br />
136. Zure aitaren egiñak irakur al ditzakezunean. Ibiñ Virgil 43. Nori zor diot, jakin al ba diteke? NEtx LBB<br />
114. Emankizun batean erran ahal zitaken bertsu saldoa. Lf in Casve SGrazi 8.<br />
(Con -t(z)en). Gauza posibliak oro egiten ahal ditu Ienkoak. Tt Onsa 153. Fortunaren iokoaren eta<br />
errotaren pera noizik behin, erorten ahal baitira. Ib. 37. Txipizaroan ihiki ikhas eta hartia hobeki bethikoz<br />
begiratzen ahal dielakoz. Bp I 22s. Zer plañü egiten ahal düt, zük eizten banaizü? Mst III 40, 1. Kreatüra batek<br />
egiten ahal dian akzionerik handiena. UskLiB 97. Sinhesten ahal nauzu ni. Gy 318. Nitaz nahi duzun guzia<br />
egiten ahal duzu. Dv LEd 98. Guri ere gerthatzen ahal zaiku. Jnn SBi 9. Gizonak egiten ahal deitadala<br />
laidoriorik. Ip Hil 73. Arras gutiak dira egiaren hazkurri osoa barneak jasaiten ahal deieten haurrak. JE Bur 55.<br />
Mugitzen ahal zare, nahi baduzu nik bezalako arthaldea izan! Barb Leg 134. Aurrerago ikusten aal dugunez. Ldi<br />
Y 1933, 87. Begiak hetsirik hartzen ahal dire zazpi mota horiek. Zerb Azk 41. Nahi hainbat denbora hartzen ahal<br />
delakotz hortako. Xa Odol 65. Izaten ahal deia, Juhane, / hiri [sic, por hire] ikhustia heben? Casve SGrazi 42.<br />
v. tbn. Mercy 37. Egiat 238. Xarlem 598. AstLas 45. Etch 78. Laph 249. CatS 117. Elzb PAd 83. HU Aurp 187.<br />
CatJauf 128. Const 19. Ox 73. Zub 30. Lf Murtuts 25. Mde Pr 192. JEtchep 53. Larz Iru 16. Ardoy SFran 154.<br />
Mattin 36.<br />
(Con participio y vb. aux. en indicativo). "In al zana in da gero (V-arr)" Gte Erd 262. Jauregi bat egin al<br />
badu, gutiagoko etxez ez da asetzen. Mb IArg I 235. Jokoan gloria irabazi al badot. Añ LoraS 153. Emon al<br />
dituz eta egiaz emoten dituz [Jaungoikoak] graziaren batzuk. Itz Azald 59. Burdiña-langintzan ikasi al zana ikasi<br />
gura eban gaste arek. Kk Ab II 187. Gaur egin al dezuna, ez biarko utzi. F. Labayen in Munita 10. v. tbn. Bilbao<br />
IpuiB 277. Gand Elorri 90.<br />
(Con formas verbales sintéticas). "Ahal-banabil (L; Hb), si je puis aller" Lh. Tr. Más usado al Norte; su<br />
frecuencia disminuye desde el s. XIX. Sólo se usa en modo no indicativo, o bien con sufijos de relativo o en<br />
oraciones condicionales. Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien. E 27. Sinhesten duzue hori ahal<br />
daididala? "Je le puis faire?". Lç Mt 9, 28 (He egin ahal diezakezuedala, TB egiten ahal dudala, Ur egin<br />
dizazutekedala, IBk egin dezakedala). Iauna, etzeakiagu norat ioaiten aizen: eta nolatan bidea ahal dakikegu?<br />
Lç Io 14, 5. Nola ahal derrakeok eure anaieri. Lç Lc 6, 42. Saldu neike gorgerea, / aregaz ezer al banegi.<br />
Lazarraga 1190r. Manamendu hauk begiratu gabe ahal dohake nehor Parabisura? Mat 124. Alferrik ahal<br />
daudezke bere bizi guztian. EZ Man II 142. Neure lagun giristinoa bere beharrean, ahal negiela, eztut faboratu.<br />
EZ Eliç 143. Dugun guztia, eta ahal dagigun guztia hari diogu zor. Ax 497 (V 321). Ahal derraket orduan ere<br />
badaidikeiela penitenzia. Ib. 209 (V 140). Egik ungi behin eurei, eta gero, ahal badagik, atzei. O Pr 574. Hura<br />
eginen duzu, ahal badagizu, goizean. SP Phil 31. Hartan ahal dagoke. Ib. 202. Eskara ahal zakien bezala<br />
ikhasirik. He Phil (ed. 1853), V. Isillik zaude, al bazaude. Cb Eg III 371. Iziper guziak ahal dohazkela bere<br />
etxetarat. Lg I 211. Har zazu gogoan, ahal badagizu. Dh 263s. Nola irauten ahal zuen, nola ahal zagoken xutik.<br />
Laph 140. Xo ixilik zu, ahal bazauzke. HU Aurp 59. Yagotzuna ta al dagidana ixan ezkero, emen naukozu<br />
edozetarako gertu. Otx 151. Ai nere poza, zeru-gainkia / ikustera âl-ba-ningoke! "Subir a verlo". Ldi BB 22. v.<br />
tbn. INav 61. Gç 45.<br />
(Con izan, edun no empleados como aux.). Mirail bat nik ahal banu. E 143. Ez batori ahal duket ezetare<br />
berzia. Ib. 137. Zu eta ni elgarreki unsa ahal ginate. Ib. 223. Falta egiten dutenéz pietate ahal baituke. Lç He 5,<br />
2 (IBk kupitzeko gauza da). Hek aditu faltaz irakurtzean enpatxu ahal lukeitenék adi ditzatenzát. Lç Decl a) 1r.<br />
Baina bera egiazko Iainko izan eta, nolatan herstura hartan ahal zateken? Lç Ins C 5r. Zer ohore ahal uke /<br />
munduan handiago. EZ Noel 50. Beraz esperantza ahal dukezu eztuzula oraiño neurria bethe. Ax 126 (V 83).<br />
Nolatan ahal dateke hori horrela? Ib. 149 (V 98). Bere ahal dena, ezpiz bertzeren. "Qui peut être à soi, ne soit à<br />
autrui". O Pr 91. Nola gogozko pobrezia ahal dukeen nihork. SP Phil 278. Orduan arrazoinez ahal nuke<br />
esperanza zure graziaren ardietsteko. SP Imit III 40, 3. Harganik deus damurik ahal dukienaz, beldur gaberik.<br />
Tt Onsa 129. Hau baita bat bederak ahal dukeen baiarik handiena. ES 120. Eskual-herriko umea zer ahal<br />
dateke baizik eskualduna? Ib. 118. Espantagarri da nola ahal dukeen gizonak mundu huntan [...] bozkariorik.<br />
Ch I 21, 1. Oi [...] ahal bagintez bertze artharik gabe Jainkoaren eta gure arimaren alderakoez lekhora. Ib. 25,<br />
9. Bere herritarretarik zerbait ahal zukenez. Laph 101. Pentsa emak, Pello, zer kolore ahal zuketen nik oren<br />
hartan egiten nituen gogoetek! Elzb PAd 42. Ez ahal dukezu axolik leihoa irikita uzten badut. Mde Pr 98. v. tbn.<br />
Mat 77. Harb 196. Hm 214. Gç 202.<br />
B) (Con aspecto perfectivo). Tr. En la tradición septentrional antigua se documenta, ya desde Dechepare, la<br />
construcción participio + ahal + aux. indic. Desde el s. XVIII va imponiéndose participio + ahal izan (o ukan) +<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
16
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aux. indic. (que es tbn. la usual en los escritores meridionales). Sin embargo, todavía utilizan la construcción más<br />
antigua Larreguy (II 291), Baratciart, Eguiateguy (158), UskLiB (100), Jauretche (162), Duvoisin, Laphitz (118),<br />
Zubiri y Arradoy (SFran 119). Por el contrario, aparece con izan o ukan al Norte en Etcheberri de Sara, Maister<br />
(I 13, 2), Baratciart, Duhalde, TB, JesBih (440), Duvoisin (LEd 74), Laphitz (133), CatS (96), Joannateguy (SBi<br />
173), Inchauspe (Hil 83), Hiriart Urruty, UNLilia (2), J. Etchepare, Constantin (16), Barbier (Leg 140), Lafitte<br />
(Murtuts 16), Zerbitzari (Azk 112), Mirande (Pr 222), Larzabal (Senper 128), Arradoy (SFran 300), Xalbador<br />
(Odol 27) y Casenave (SGrazi 88). Con izan o ukan antepuesto a ahal se encuentra en Leiçarraga (Adv ** 2r),<br />
Maister (I 11, 2), Kirikiño (Ab I 104) y Berrondo (Kijote 45). Cf. EAEL 202, donde el uso de ahal izan (ukan) +<br />
aux. aparece como gral.<br />
Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen, / Bearnora gabetarik egon ahal inzanden. 'Tu aurais pu te<br />
passer d'aller'. E 229. Nolatan ahal date Iesus Krist [...] halako kondemnazionetan izan ahal den? Lç Ins C 5r.<br />
Eta Clauda deitzen den islato baten beherera iragan genenean, nekez batelaren iabe izan ahal genen. "Pûmes<br />
nous". Lç Act 27, 16 (He jabe izan ahal baiginen; TB nausitu ahal izan ginen, Dv bildu ahal izan genduen).<br />
Egundaiñotik gure etsai deabruak gure enganatzeko ediren ahal duen biderik eta arterik hoberena. Ax 45 (V<br />
28). Hargatik [...] egon ahal dira traburik gabe bere barrenaren errekaitatzen. "Vacare potuerunt". SP Imit I 11,<br />
2. Bat bederak entzun ahal izatu duken bezala. ES 156. Tratamendu gaixto zenbeit egin ahal darotaden guziak.<br />
Brtc 26. Egin ahal izatu dituen huts guziak. Ib. 263. Egundaino saindu guziek salbatu ahal izan duten baino<br />
arima gehiago galdu du exenplu gaxtoak. Dh 229. Ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia. Dv LEd 69.<br />
Negarrak itxutu eta ozta esan al izan ziozkan hitz oek. Arr GB 8. Euki al izan baleuz diruak osorik. AB AmaE<br />
322. Jerüsalemen egon ahal izan zeno. Ip Hil 191. Deusek ez du hunkitu ahal izan haren bihotza. HU Aurp 47.<br />
Al izan ebanean / eragin minari. Azc PB 58. Nola finkatu ahal izan diren zenbeit herritan. JE Bur 201.<br />
Zalpurdietan eraman al izan zituen guztiak. Ag G 90. Urrengo itz auek [...] berak esan zituen erara artu al izan<br />
nituen. A Ardi 120. Nork ikusi ahal du lanpide hortako gizon bat [...] ardo gorriari itsuki emana ez dena? Zub<br />
26. Kalte barik urten al ixan eban urmaeletik. Otx 157. Atzerrietan oso merke saldu al izan dabez. Eguzk GizAuz<br />
137. Ezer gutxi lagundu al izan zien. NEtx Antz 31. Etxera ekarri al izan zunan iñudea. Or QA 44. Amari bere<br />
gogoa egin-arazi ahal ukan bazuen. JEtchep 61. Ori zan jakin al izan eben guztia. Etxba Ibilt 460. Bost ziren<br />
bakarrik elgarretaratu ahal izan. Ardoy SFran 150.<br />
(Con aux. potencial). Zertako ungentu goastatze haur egin izan da? Ezen haur hirur-ehun dinero baino<br />
gehiagotan saldu ahal zaten, eta eman paubrei. "Pouvait être vendu" Lç Mc 14, 4s (TB saldua izan zaiteken).<br />
Zelan iaio al zaatean Maria Birjineaganik? "¿Cómo pudo nacer?". Cap 30. Sendi duzunean idiak iretsi ahal<br />
dukela animale zenbait, emozue lehen bait lehen esnia. Mong 591.<br />
C) (En futuro). "Egiñen ahal, ou ahalko duk, tu pourras bien le faire" H. "(Hb) [...]. Ahalko dut, je pourrai" Lh. <br />
Tr. En la tradición meridional lo más habitual es a(a)l izango; hay tbn. participio + -ko + (a)al, en Moguel,<br />
Astarloa, Alzaga, T. Agirre (Uzt 288), Zaitegi y Orixe (QA 47). Hay participio más alko en Zaitegi (Sof 134), con<br />
algo en T. Etxebarria y con aalgo en Berrondo (Kijote 112); con un vb. sobreentendido hay estas formas ya en<br />
Añibarro: zelan alko dozu (GGero 184), eztakigu gero algo badogu (ib. 363). Al Norte la construcción<br />
tradicional es part. + ko (o -(r)en) + ahal, pero desde el s. XIX alterna con ahalko, que llega casi a desplazar a la<br />
anterior en el XX (sólo en Barbier y Mirande (HaurB 52)); emplean ahalko Jauretche (ap. Dv), Lapeyre (103 (V<br />
49)), Hiriart Urruty, J. Etchepare (Bur 109), Barbier, Etchamendy (163), Iratzeder (127), Lafitte, Zerbitzari (IxtS<br />
87), J.B. Etchepare, Larzabal (Iru 12), Arradoy y Larre; ahalko precedido de participio Hiriart Urruty, J.<br />
Etchepare, Etchamendi y Arradoy (SFran 136), con part. + -ko o -(r)en Jauretche y Barbier, y con -t(z)en<br />
Iratzeder, Lafitte, J.B. Etchepare, Larzabal, Arradoy (SFran 120) y Larre. Por otra parte, hay ahal izanen en<br />
Duhalde (168), Constantin (18) y Mirande (HaurB 39), en los tres con participio.<br />
Ezen ethorri da haren hiraren egun handia: eta nor da igurikiren ahal duena? Lç Apoc 6, 17 (TB egonen<br />
ahal da; He iraun dezake, Ur (G) egon daiteke, Ip dauke). Zaude beraz erne zure gainean lehenik, eta gero begia<br />
idukiko ahal duzu zure lagunaren gainean. SP Imit II 3, 1. Nula soferitüren ahal dütüzü thormentü eternalak?<br />
Mst I 24, 6. Obe det itxaran denpora obeago batera; gerora kenduko al det okasio gaiztoa. Mg CC 210. Zelan<br />
egin al izango dogu bekatariok? Añ LoraS 104. Ezkondu ezkero egingo al ditubezan [...] gauzetan pensetan eta<br />
gozatuten badira. Astar II 137. Etorriko da garaia, noiz eta nik esan al izango dizudan: egiña dago guzia. Arr<br />
GB 47. Nor da salbatuko ahal dena? Jnn SBi 128. Bertze bi erosiren ahal ditut. Arb Igand 119. Hiruetan hogoita<br />
bortz urtetarik goiti gozatu ahalko duten erretreta hartaz. HU Zez 204. Goizean ezer artu al izango ete da? Itz<br />
Azald 114. Nork esan al izango du, uts onek emango dioten naigabea? Inza Azalp 116. Ez dakit, ama, lo<br />
handirik eginen ahalko dutan. Barb Sup 77. Xerra zonbaitño harturen ahal diozkatzu. Ib. 86. Gela pixka bat<br />
txukundu bearko det. Aldareko apainketak geroxeago tajutuko al ditugu. Alz Ram 114. Gaztelara noz yuan al<br />
izango ziran. Kk Ab II 164. Nire zeregiña egin nai ba-dok, gizendu al izango az i be. Eguzk GizAuz 103. Itsasarraina<br />
ez zenaz geroz ja-goitirik Milafrangaraino baizik igaiten ahalko. Lf Murtuts 2. Gaurgero ezin bixitatu al<br />
/ izango zaitut berriro. SMitx Aranz 194. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela<br />
aldenduki? Zait Sof 153. Errez egin al izango dute ori. Munita 10. Baiña azeriari irabazi al izango eutsan gero?<br />
Bilbao IpuiB 187. Ostera be esango al eutsen auzokoeri buru asko barik be berak naiko diru egiten ebala. Ib.<br />
103. Ez baniz hiltzen hobe, gero ere urratzen ahalko diat. JEtchep 59. Orrekin bakarrik gutxi egin al izango<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
17
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dugu. Vill Jaink 87. Jakiñ gura izan eban, bere senarra osatzeko beste lortu algo ete eban. Etxba Ibilt 472. Hola<br />
egiten ahalko du hark ere nik egun egin dutana. Larre in Xa Odol 11.<br />
D) (Ref. a un vb. no explícito; se encuentra en oraciones subordinadas de relativo, condicionales,<br />
circunstanciales, etc.). "(A) poder, a poderlo hacer, al banu, al bazendu, &c." Lar. "(Con la brevedad) possible,<br />
[...] al dedan, al dezun, al deban lasterrena" Ib. "(Hizo) quanto pudo, egin zuen alzuena, alzegiena, alegin<br />
guzia" Ib. "Aál badót, ekarriko dót" Iz ArOñ. "Al baldin bozu, goiz etorri zaitte" Elexp Berg. "Al zeban guztia<br />
ein zeban gixajuak, baiña alperrik" Ib. "Al zun guzia egi zun lan ura egiteko (AN-5vill)" Gte Erd 204. "Altzana<br />
ein da gero (G-azp), al dena in dut beintzat (V-gip, AN-gip) [...] ahal duguna egin dugu (BN-arb)" Ib. 262. Cf.<br />
infra AHAL BADA, AHAL DELARIK, AHAL DENA, AHAL IZANIK, etc.<br />
Tr. De uso general. Hasta el s. XVIII sólo se encuentra con indicativo en Leiçarraga (en tiempo perfecto) y<br />
Tartas (Onsa 94); a partir de dicha época va haciéndose gral. este uso, aunque sin desplazar del todo al de<br />
subjuntivo, potencial, etc, que siguen empleándose al Sur y, en menor medida, al Norte: Ochoa de Arin (72),<br />
Chourio, Haraneder (Gudu 163), Barrutia, Maister, Mendiburu, Cardaberaz (Eg II 56), CatLan (88), Baratciart<br />
(146), Eguiateguy (244), Monho (52), DurPl (88), Duhalde (173), Astarloa (II 221), Añibarro (EL 2 181), AstLas<br />
(41), JesBih (445), MarIl (78), Jauretche, UskLiB (75), Iztueta (C 238), Goyhetche (197), Lardizabal (365),<br />
Bilintx (146), P. Errota, Arrue (May 137), Hiriart Urruty (Zez 87), Agirre (AL 145), Iturzaeta (Itz 54), Iraola,<br />
Azkue (Ardi 12), Enbeita (193), Txirrita (I 209), Orixe (Mi 10), Labayen (EEguna 109), Iraizoz, Lafitte (Murtuts<br />
40), Etxaide, Zaitegi (Plat 133), Erkiaga (BatB 151), N. Etxaniz (LBB 208), Uztapide (Sas 315) y Berrondo.<br />
Hunek ahal duena egin du. "Elle a fait ce qu'elle a pu". Lç Mc 14, 8. Iainkoaren benignitatez ahal dezana<br />
gordatzen duela. "Serrant ce qu'il pourra". Lç 1 Cor 16, 2. Zeñak, al egian kortesia eta mesura guztiaz, saludadu<br />
zituan. Lazarraga 1142v. Nungo zarean esadazu, / bada al didin gauzea. Ib. (B) 1182rb. Urra akio, bai al ba<br />
akio. "Si pudieras". RG B 28. Aldagien guzian enzuteko Iaungoikoaren itza. Ber Trat 56r. Erregeren alaba,<br />
albaleu, edozeinek nai leukeala (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Gorphutz saindua ere ahal nukeen<br />
bezanbat preparazionerekin [...] ez nuen errezibitu. EZ Eliç 141. Bertzerena ebatsirik dadukana ezin absolba<br />
baititeke [...] bertzerena, ahal badeza, bihur arteiño. Ax 267 (V 178). Ahal ziren asmuak eta enseiuak<br />
balakatzeko [...] egiten zituen. Ib. 343 (V 228). Egingo dau al badagi errosario osoa. Cap 135. Goiz arratsez<br />
Jinkoa belhariko othoitzen eztiana, ahal diroalarik. Bp I 86. Bear deu rezebitu al deban ferborerik [...]<br />
andienarekin. OA 72. Gozatuko zare bakezko abundanziarik handienaz, bederen mundu huntako desterruan<br />
ahal daiteken bezanbat. Ch III 25, 5. Ezpadu pagatzen ebatsi duena, edo zor duena, edo al duen partea. El 57.<br />
Ahal duen parte guzietan yotzen du ezpataren eskutokiaz. He Gudu 93. Jagi nendi al banegi. Acto 130. Ahal<br />
diruan beno haboro egin nahi lüke. Mst III 5, 4. Al badute, badoaz eriren bat gana daramaten Jangoikoarekin.<br />
Mb IArg I 297. Al ditzaken gauz onak egiteko. Ib. 295. Al dan bezala bereala eragiñ. Cb Eg III 229. Ez dezazula,<br />
ahal baduzu, egunik utz meza saindua entzun gabe. Brtc 14. Aginduten dau Jesu Kristok limosnak egitia, au da<br />
obligazino estuba al dabenentzat. Mg CO 24. Al dan txarkeria egiteko prest egotea. AA I 620. Har zazu gogoan,<br />
ahal badezakezu, haren [...] odolaren merezimendu mugarririk gabeak. Dh 173. Konfesadu biar dira [...] al<br />
badaije itxasuan dagozanak. Astar II 219. Esango dot zerbait al dodan moduban azaldu edo explikadubagaz. Ib.<br />
207. Dugun egin ongia ahal dukeguno. Jaur 389. Nai dizutet adierazo al dedan modurik oberenean. Izt C 237.<br />
Izokintxoak baderro ahal duen bezala. Gy 46. Ahal den aldi oroz behar da deithü abere atxeterra. Ip Dial 80.<br />
Nekazarijak, al dabela, ez dau euki biar lurrik gijau bagarik. Ur Dial 61. Asteasura [misiyuak] ekarritzeko /<br />
iñola're al bagentza. PE 20. Bigar al badegu jira bat egingo det. Sor Bar 91. Billatzera al badot zuk dozuna<br />
galdu. AB AmaE 290. Behar dut segitu ahal dutan hobekiena. Elzb PAd 11. Eta biurtu, iñola al badet, neri egin<br />
diran mesedea. Apaol 34. Tronutik khentzea eta ahal bazuten haren beraren hiltzea. Elsb Fram 99.<br />
(s. XX). Batak janen bestia ahal balin badü. Xikito 10. Albarimadu ñolare eskribi beztad. Mdg 151. On<br />
izanen da, ahal denean, zonbait giristino onen hartzea laguntzat. CatJauf V. Ahal duzun guziez emeezute<br />
[mizpira adar] hunekin burutik behera. JE Bur 129. Al baneza erregalatuko nizuke pozik. Iraola 39. Al daben<br />
apurtxubaz / lagunduko dabe. Enb 127. Joxepa orrek natorren bakoitzean al duan guzia itxoin arazten dit. Lab<br />
EEguna 92. Geuk lagunduko dautzugu beragana, al badogu. Kk Ab II 75. Zuk ezer al badezakezu. Ir YKBiz 248.<br />
Aal dudan apurra, ordea, maitasunez egiten dizut. Zait Sof 5. Nundik has? Hastetik edo bederen ahal dugun<br />
bezen urrundik. Zerb Azk 34. Gauza asko esango nizkizuke, ahal banitza. Etxde JJ 235. Al dunak uler beza. Or<br />
Aitork 386. Aal dan guztian joan bear da. Anab Poli 45s. Jaiok urreratzean [...] aal dauana beintzat erriingururantz<br />
asten da. Erkiag Arran 181. Ahal duguna egiten diuk guk ere. Larz Senper 120. Ezta atzean<br />
geldituko, iñundik al badau! Alzola Atalak 92. Nik aal dezakedan ura guzia ematen. Berron Kijote 91. Al gendun<br />
pausorikan / luzena egiñez. Uzt Sas 110. Euskal herriko seme gisa, ahal nezaken neurrian, jokatuko nuela. MIH<br />
369.<br />
--Baina aditzen duk irakurtzen duana? [...]. --Eta nola ahal nezake, baldin norbeitek gida ezpaneza?<br />
"Comment le pourrai-je entendre". Lç Act 8, 30s. Erranen duta? / Ahal dezaket, / egia dena bezala. O Po 1.<br />
"Omnipotente, guztia al dabena" Añ. v. guztiahaldun. Zure gerizea, zure berbea zan guztia al ebana. Añ<br />
LoraS 73. Dana daki, guztia al daike, maite gaitu. Ag AL 142. Yainko bat baztergabe ona ta guzia al duna. Or<br />
Mi 134. Guztija al daiken Jaunak. Enb 82. Erregu egiñaz guztia aal dauan Jaungoikoari. Erkiag Arran 163.<br />
(En oración de relativo sustantivada). Gaur ere pozik egingo diyot / nere al dezakedana. Tx B II 167. Ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
18
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
urrenguan, al dodantxuaz, / gertu egongo naiatzu. Enb 129. Aal-dedantxoaz laguntzen diot. Ldi IL 110. Al<br />
dezakedantxoaz ordaintzen baitut. Zait Plat 129.<br />
E) (En oraciones negativas; incluimos aquí ejs. tanto de aspecto imperfectivo como perfectivo o futuro).<br />
Tr. Se emplea con algo mayor frecuencia al Norte, aunque al Sur se documenta ya en Lazarraga; el primer<br />
testimonio septentrional seguro es de Maister (también se puede leer en Harizmendi (145), pero en realidad no<br />
en el original sino en una copia manuscrita de mediados del s. XIX con la que el editor Vinson suple la falta de<br />
varias páginas); más adelante se encuentra en Larreguy y UskLiB (34), y su uso crece desde mediados del s.<br />
XIX: así en Duvoisin (LEd 18), Laphitz (139), CatS (25), Elissamburu, Joannateguy (SBi 25), Lapeyre (107 (V<br />
51)), Arbelbide (Igand 28), Inchauspe, Hiriart Urruty (Aurp 108), J. Etchepare (Bur 195), St. Pierre, Barbier (Sup<br />
4), Constantin (22), Zubiri (110), Mirande (Pr 52), J.B. Etchepare, Lafitte (in Zait Plat XIII), Larzabal (Iru 106) y<br />
Xalbador (EzinB 75). Al Sur es sobre todo frecuente ahal izan o ahal izango: así en Agirre, Azkue, Kirikiño (Ab<br />
II 108), Lizardi, Zaitegi (Sof 68), N. Etxaniz (Antz 157), Bilbao (IpuiB 128), Gaztelu (MusIx 73), y Villasante<br />
(Jaink 73). Sin izan o izango se encuentra en F. Irigaray (190), Zaitegi, Izeta (DirG 20), Anabitarte, Villasante<br />
(Jaink 8) y Berrondo (Kijote 148). Cf. EI 84, donde sólo aparece documentado en tres localidades suletinas y una<br />
de Mixe.<br />
Junto a ezin se encuentra (además de en construcciones del tipo ezin konta ahal) en Leiçarraga (Ins C 7v),<br />
Lazarraga (1153v), Tartas (Arima 71), Maister (I 13, 2), Astarloa (II 32), Jauretche (174), Arrue (May 34),<br />
Joannateguy (SBi 170), Iturzaeta (Azald 166), Mujica (PAm 9), Lizardi (BB 82), Otxolua (96), Erkiaga (Arran<br />
145) y Gandiaga (Elorri 224).<br />
Remediorik emun al baga. Lazarraga 1153r. Ezta thenpora lüzaz hunian egonen ahal. Mst I 24, 7. Ez da<br />
deusere Jainkoaren graziak egin ahal ez dezakenik. Lg II 99. Etzituzten bildu ahal ene yeneralek. Hb Egia 94.<br />
Gutiz gehienak, edo espakatu ahal ez zirenak. Elsb Fram 122. Ezpeitzen ebilten ahal. Ip Hil 86. Ezeban<br />
Ozinbeltzeraiñoko osterea egin al izango. Ag AL 83s. Esan didakan erdia eztiat ulertu al izan. A Ardi 18. Etzuen<br />
deus egiten ahal. StPierre 30. Ez dute ukatu izan aal. Ldi IL 109. Gaitzetan ere aztu al ez nun betargi<br />
maitegarriena. Zait Sof 45. Ez dugu zure gomita errefusatzen ahal. JEtchep 85. Artean, ura naigabea<br />
erretraturik egin aal ez izatea! Anab Aprika 19. Ez baniz Xinan sartzen ahal aurten. Ardoy SFran 340.<br />
2. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R). Ref.: A (al); Lrq; ContR 517. Probablemente, seguramente, al parecer<br />
(sin una constancia o certeza total); (en oraciones interrogativas) por lo visto. "Ez ahal da oraino ethorriko" Dv.<br />
"Ez ahal zinuen hauzi hori hasiko, jakin bazinu zer gostako zitzaitzun" Ib. "Hogoi eta bortz urthe ahal zituen<br />
orduan" Ib. "Hik egin ahal duk lan itsusi hori, c'est toi probablement qui as fait cette laide action" H. "Lo al<br />
beizagon (R-uzt), acaso estaba dormida" A. "Sans doute, vraisemblablement" Lrq. "Kóri al dá, ése debe ser (el<br />
mes)" ContR 517. "Ba ahal da bertze holako joiarik? il y a bien, je pense, d'autres perles de ce genre?" Lf Gram<br />
222. Azkue (s.v. aal) cita el ej. de HeH y traduce "por ventura". Tr. Mejor documentado en la tradición<br />
septentrional. Al Sur es más frecuente en textos antiguos y en autores del s. XX.<br />
Egiia al diok, Eneko (Guevara, s. XVI). TAV 3.2.3. Zer ari naiz? Zertan nabil? Arritu al naiz (Poesía altonavarra,<br />
s. XVI o XVII). Ib. 3.1.19. Parerik eztozuna al dakizu, / guztioen gañetiko larrosea. Lazarraga 1186v.<br />
Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Ib. 1144r. Andraetan diskreziorik / ez dala uste al dozu? Ib. 1175r. Ez<br />
al deustak / bardin egia kontaetan? Ib. 1197r. Han Iesus haurra baturik, / troxaturik / utzioan zatzala, / gurrez<br />
iar zazkion apaltzen, / nor ahal zen / zakitenak bezala. 'Qui il devait être'. O Po 62. Debotak zer diozue / orai<br />
zeben gogoan? / Gau beltza ahalduzue / bihotz eta ahoan. Arg DevB 15. Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna<br />
dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10. Eta segur ere, hitz suerte hek lothu ahal izan<br />
zaizkola [...] jende arrotzetarik. ES 98. Ez al nok aditu. Acto 123. Damaseko urek balio ahal dituzte Israelgo ur<br />
guziak. Lg I 371. Ahal dakizu maite zaitudala. Lg II 294. Baldinbada gizon galantik / herri huntan / ez ahal dire<br />
glub hortan! Monho 32 (v. tbn. 102). Arrazoin ahal da hortaz artha handi bat ukhan dezadan. Dh 204. Ozta<br />
izango al da / errian neskatxik / dotea nik adiña / izango duenik. It Fab 40s. Mündian ez ahal da ni bezañ<br />
trixterik. Etch 70. Zer bada zuen nahien / gathibo garela izanen / pentsatu ahal duzue? Gy 111s. Bakharra ahal<br />
zara, Ierusalemen hoin arrotz zarena, non ezpaitakizu zer iragan izan den azken egun hautan? HeH Lc 24, 18<br />
(He zu zare; v. Lg II 288 bakharra ahal zara Yerusalemen zer iragaten den ez dakizuna). Bainan has zaite,<br />
othoi, sorho agorretarik; ezen hekiek ahal dira ontzeko gaitzenak. Dv Lab 104. Ez ahal dute uste naski<br />
apostoluak sorgin zahar zenbait zirela. Hb Egia 144. Ez ahal nuzu dukia, / ez eta Aitorren semia! "Sans doute".<br />
ChantP 342. Ez al diogu diru-talde txarra eraman! Zab Gabon 26. Ez ahal zen ikhusi, nihoiz ez nihon, orduan<br />
Frantzia ederrean ikhusi zena. Elsb Fram 86. Jainko Jaunaren ontasuna nolakoa ahal den, Jenebako Jauna hain<br />
ona denaz geroz. Jnn SBi 170. Zein eder ahal zen orduan gizona! Zby RIEV 1908, 206. Egun bat beretzat atxiki<br />
badu, ez ahal du xoilki bere buruari behatu. Arb Igand 64. Gutiz gehienak ohartu ahal dire, zerbeit bazela. HU<br />
Zez 94. Alabainan, ez ahal zen bera jarria gizon hori herrian auzapez? Norbeitek izendatua zen araiz. HU Aurp<br />
128.<br />
(s. XX). Xinestian nago orai xa sontotruk al dagola. Mdg 126. Oro egun guziez aiduru ahal daude haren;<br />
esku lanak ez ahal du aphaltzen. JE Bur 147. Ur-ardotan pitxerdi-inguru edan al du. A Ardi 122. Ez ahal duk<br />
egun guziez etxean holako pestarik egin! StPierre 16. Gaixo haurra! Ez ahal da guti unhatua. Barb Sup 76.<br />
Lehen aldia ahal duzue burdin bideetan zabiltzatela? Ib. 81. Ba ahal dakizue nor ziren laminak. Ox 26.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
19
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Seminarioko apez gei Biarnesek ez ahal deroie horri eria südürpian igaraiten! Const 18. Odolkeri gogorrak egin<br />
omen zitun. Guzi guziak ez al dira egi izango. Or SCruz 11. Oingotz gustijak al dagoz itsurik. Baietz nago! Otx<br />
141. Ikas-ordu aal degu. Markiegi in Ldi IL 7. Siñiskeriak Siñismenari / ez âl dio ontan kalterik. Or Eus 266.<br />
Norbaitek egiten ahal zuen irri, Murtutsen izenean eta Itsasuarren gostuz! Lf Murtuts 4. Sukaldean ahal zen<br />
oraindik, zelatan. Mde HaurB 15. Zer jendetzak bildu ahal ziren haren aditzeko! Zerb Azk 56. Neska onbera ta<br />
errukiorra zan [...] eta adeiez entzungo al-zitun arrazoi auek guziak. Etxde JJ 74. Ez ahal dituk taxi horiek hain<br />
kario. Nor nahik hartzen ditik. JEtchep 80. An al dabil onezkero errian gure ugazaba, Lustreputx gaztea, nire<br />
galdez. Leku onean dago! Erkiag BatB 111. Bere haurraren aita ahal du. Larz Iru 130. Ez ahal zarezte malurus.<br />
Ib. 48. Berriz ere bateonbat etorriko al dek noski. Salav 36. Ez ginuke beraz harritu behar eskualdun saindu bat<br />
ere eskualdun jaidurek badute laguntzen! Ez ahal dira eskualdun jaidura guziak tzarrak? Ardoy SFran 25.<br />
Mattin, zurea ere ez ahal da urrun. Xa Odol 120. Hori ahal da munduan agertu den ereskinik zaharrena. MEIG<br />
I 61.<br />
v. tbn. AstLas 69. Bordel 161. Laph 149. Iratz 40.<br />
(L ap. A; Dv, H). "Bai ahal, ez ahal, oui, non probablement; et, oui-non sans doute" H. "Bai ahal! (L), ¡yo lo<br />
creo! Ez ahal! (L), ¡imposible!" A (s.v. aal). Haritchabalet debeiatü zena seminariuan? Ez ahal: lana zinez<br />
maite zian eta pausü artetan bazakian besten eta bere büriaren liberti-erazten. Const 22.<br />
(En los siguientes ejs. parece asimilable a la partícula interrogativa al). Baina ez ahal da berandu? Ez ahal<br />
daude zure zain jauregian, Fortunato andrea eta gainerakoak? Mde Pr 116. Zeru-lurrak iduki aal zadukate? Or<br />
Aitork 10. Ez ahal da, krima hortan, aita hau semearekin partzuer? Larz Senper 78. Ba ahal dakit nik, jauna,<br />
ene alabaren berri. Ib. 44. Ez ba da geiegi eskatzea, ez aal da ala? Lab SuEm 169. Irripar egiten eta egin<br />
arazten ez ahal daki Xalbadorrek? Larre in Xa Odol 19. Eta makurrik ez ahal dio inork aurkitu? MIH 136 (en el<br />
orig. Egan 1957 (1-2), 4 aa).<br />
3. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R). Ref.: A (al); Elexp Berg (al). (Con valor desiderativo). "Leher-eginen<br />
ahal du!" Dv. "Emanen ahalko daut ene saria, puisse-t-il me donner ma récompense. Ici le sens optatif du<br />
basque ne peut être rendu en français" Ib. "Ithoko ahal haiz!" H. "El verbo siempre está en futuro [...]. Para<br />
conocer cuándo egongo alda significa 'acaso estará' y cuándo 'ojalá esté' es preciso recurrir al tono en la<br />
conversación, a signos de admiración en los escritos" A. "Partícula que expresa el deseo de que se produzca la<br />
acción verbal. Beintzat biar egualdi ona eingo al dau, bestela edarrak gare" Elexp Berg.<br />
Laster etorri nadin gurako al dozu (s. XVII). ConTAV 5.1.4. Nunbaita orain amaituko al dau / bere betiko<br />
egarriia. Urqz 82. Agur, Aita nerea, ta gogoango al nazu zure otoitzetan. Lar, carta a Mb 281. Baña orren laster<br />
ta bereala ilko ez algera. Cb Eg III 323. O! zuek egia erdiragarri hauk irakurtzen eta entzuten ditutzuenak,<br />
sarthuko ahal zarete zuen baitan. Lg II 191s. Arren jagiko ez alda datzan tokiti. Mg PAb 70. Batzuek ez ditue<br />
ezertan artzen birauak, egin dezagun kontu: "Demonioak eramango al au"; "ez al aiz bizirik etxerako". AA II<br />
114. Biztuko al da gure fedia. JJMg BasEsc V. Ez ahal du sekulan yauna ahantziko. Hb Esk 237. Ez ahal<br />
darotazu aingeru gaixtoei bezala eginen! Dv LEd 106. Pazientziya emango al digu / zeru ta lurren jabiak! PE<br />
56. Tximista arraie batek ebakiko al du ostatu au! Sor AuOst 89. Illgo al da agura, baldres ta trekua! AB AmaE<br />
238. Gure Joxe-Marik kontuz emango al diye jatena ganaduai. Moc Damu 15s.<br />
(s. XX). Irakurtzea ez altzaio gogaituko iñori. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. Amak ez alzidan algarea entzungo.<br />
Ag G 336. Gure lana bururatua dugu, eta liztorrak ez zaizku oinon ageri. Ethorriko ahal dire balinba! Barb Sup<br />
118. Urgulu zoroz ez ahal dituk / hire aitamak utziko? Ox 141. Ixango al az zori oneko / usain guztijen jaubia.<br />
Enb 131. Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak? JE Ber 38.<br />
Milla ta bosteun tximistak birrinduko al abe, lapur deunga zital madarikatua! Kk Ab I 102. Deabruen zugatza!<br />
[...] igatuko al aiz! pipiak yanen al au! Or Mi 24. Batzorde orrek gure eskaria ontzat artuko aal-du. Ldi IL 148.<br />
Erkalaren babesgarri-legea ez al didate ezarriko. Ib. 26. Txakur txarrak jango al abe, / erri bako zaldun dongia.<br />
Laux AB 99. Ez âl naiz ni illen gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! Or Eus 253. Dirdaitsu bezain zorioneko<br />
etorriko al da! Zait Sof 59. Oraindaño ikusi ditugunak bezelakoa ez al da izango. JAIraz Bizia 46. Aita bederen<br />
biguinduko al da, semea ainbeste denboran ikusi gabe! Etxde JJ 64. Asmatuko al degu itzegiten! NEtx Antz 66.<br />
Dena hurrendu artean iraungo ahal zion mozkorrak! Mde HaurB 96. Ai! gizajuek, ez al jatsue bururatuko<br />
ezkontzerikan. SM Zirik 107. Areri jarritako gorroto ikaragarria oztuko al zitzaion! Anab Poli 36. Bañan erein<br />
dun azi ederrak / frutu on emango al du! Basarri 38. Gaua, osoro baltz biurtu baiño leen, elduko al da lenengo<br />
dagoan erritxura. Erkiag BatB 109. Atherako ahal diozu zerbait. Larz Senper 62. Ai! ez al dizute otzek kalterik<br />
egingo! Ibiñ Virgil 63. Barkatuko ahal dauku berak... egun batez. "Nous l'espérons". Ardoy SFran 22.<br />
Baldinbetan ez aal dit uts-egingo [...] zure babes-laguntzak. Berron Kijote 54 (138 aal). Biziko ahal da luzaroan,<br />
etsaiak etsai, behinola ugaria zen familia zahar batetik gelditzen zaigun haur bakar hori! MIH 146.<br />
v. tbn. Etcham 175. Lf Murtuts 53. Xa Odol 201. Al: Zav Fab RIEV 1907, 534. Noe 62. Apaol 101. Ill Testim<br />
19. Balad 45. KIkG 56. KIkV 68. ArgiDL 81. Muj PAm 74. Jaukol Biozk 75. Alz Ram 58. Tx B 188. ABar Goi<br />
33. TAg Uzt 72. Munita 14. Txill Let 113.<br />
(Con el vb. en tiempo no futuro). "Ez ahal nute ikusi? ils ne m'ont pas vu, j'espère?" Lf Gram 222. "Barkatzen<br />
al die, espero que les perdonará (G-azp)" Iz IzG 202. Ez ahal naute burlatu / hirur nola hirurek? / Bere hitzak<br />
idukitzen / dituzte erregeek. EZ Noel 73. Gutienetik bederen balinba bederatzi urte hautan jarraiki zauzkigun<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
20
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
irakurtzaileetarik zenbeiti zerbeit onik sartu ahal diotegu buruan. HU Zez 80. Gure gaixtakeria guzitik<br />
sendatuak giren bezala, mustro eta harramantza guziak suntsitu ahal dira, hek ere, behin bethikotz! Barb Sup<br />
125. --Andrea ez ahal doa bertze mundurat? --Ez aldi huntan, ez, oraino! Ib. 152. Ez ahal zoak ihesi? / Behar<br />
diagu ikusi. Ox 53. Gizagaxoa... noski, / on-utsa bide-zanez, / zeruan âl-dago! "Es de esperar". Ldi BB 12. Ene<br />
Jenofa begi beltz, argi-hasteko irria, / ez ahal zaude nigarrez? Iratz 167. Urtheko ilobaño bat badut haatik,<br />
paralysie infantile delakoarekin. Ez ahal daut harek kutsua eman? Lf Murtuts 39. Orraitiño ez aal yatzu aaztu<br />
oraintsu-mengoan agertu neutzun zera. Erkiag Arran 98.<br />
4. (A (s.v. aal), que cita el ej. de Dv). Por si acaso, no sea que. Ihesari eman zen, zioelarik: Ez ahal gaitu gu<br />
ere lurrak iretsiko. "Ne forte et nos terra deglutiat". Dv Num 16, 34 (Ol lurrak, bear bada, irentsi ez gaitzan).<br />
Urez bedeinka beza gela au; ez aal da baldinbetan mira-egille oietakoren bat emen izango. "No esté". Berron<br />
Kijote 75.<br />
5. (Con negación). Tan pronto como... "Ez ahal zuen jakin, non bereala joan zan, [...] (Ceru)" H. Ara iritxi<br />
ez altzan, kontatu zion Wolfiok Obispoari gertakari guzia. Arr GB 127. Egun sentia agertzen ez al zan, bere<br />
leiaurrean jarrita [...] malko goriak ixurtzen zituen. Ib. 14. Jesukristoren deia aditu ez al zuen, Berari<br />
jarraitzeko bereala altxa zan. Arr May 104. Begiak itxi ez al zitzaizkan, santa Brigidari Jesus agertu, eta Jaun<br />
onek esan zion. Ib. 132. Baña ez al zuan Patxik aditu joan bezin aberatsa zetorrela, alderandu zan<br />
anaiarengandikan. Apaol 112. Ez al-zuten apaizak azkeneko Pater et Ave esan [...], or ekiten diote Elizan<br />
dauden guzti-guztiok [...] kantuari. Lek SClar 103.<br />
Oraindik amabi urte ez al zeuzkan, ordurako biziera gaiztoa zeraman. Arr May 147.<br />
II (Sust.). (L, BN, S; SP, Urt IV 399, Ht VocGr 407, Lar, Izt 96r, VocBN, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN, R; Lar,<br />
Añ, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A (al); Lrq.<br />
1. Poder, fuerza; posibilidad, facultad, potestad. "Pouvoir, force, faculté" SP. "Pouvoir, ahala, ahalizatea" Ht<br />
VocGr 407. "Potencia" Lar y Añ. "Impotente, alik eztuna" Lar. "Pouvoir, faculté, puissance, moyen" VocBN.<br />
"Pouvoir, force, puissance" H. "Pouvoir; possibilité" Lrq. v. ahalmen. Tr. Mejor documentado en la tradición<br />
septentrional.<br />
Zergatik bada Iaunak, gure ahala iragaiten duen perfekzione bat gureganik galdegiten du? Lç Ins D 8v.<br />
Borondatea ona da bañan ahala flakua da. "Le pouvoir". Volt 235. Lehen baño gehiago are ahal guztia /<br />
enplegaturen du nola hill Iesus onhetsia. EZ Man I 74. Berriz ere agerturen da ahal Sathanena. Ib. 72. Gazte<br />
zareiño, ahala eta indarra duzuiño. Ax 170 (V 115). Badut nik ahala eta indarra zure libratzeko ahalkesun eta<br />
erran gaixto guzietarik. SP Imit III 36, 3. Zelian eta Sakramentü saintian da behinkoaz Jinkoaren ahalaz. Bp I<br />
72. Halako fazoiñez non ezpaituket ahalik nahi izateko zuk nahi eztuzuna. Ch III 15, 3. Baiñan gizonaren bidea<br />
eztago bethi gizonaren ahalean. "In potestate hominis". Ib. 7, 2 (Mst photerian). Libertatea da dugun indarra<br />
eta botherea edo ahala egiten ditugun gauzen egiteko. CatLav 40 (V 28). Jaun bat finikgabero ona, aal guziaren<br />
jabea. CatBurg 15. Aalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala. Lar Fueros 225. Zure indarren eta ahalen gaiñean<br />
batere ez fidatzea. He Gudu 39. Berekin du alabaña Jainkotzaren ahal guzia eta ez da ahal onek noiznai ezin<br />
dagiken gauzarik. Mb IArg I 153. Anitz aldetara egin zuen deabru gaistoak ber alegiña; baña uts eta ustel atera<br />
zen aren al guzia. Mb IArg II 300. Galdu izan zituzten bere ahal guziak. Lg I 194. Jourdaingo urak izatea<br />
Naaman bere gorphutzeko lepratik sendatzeko ahala zerbeit da. Ib. 373. Jinkoak guziak egin detzake, eta nik<br />
haren lagunza gabe ez dut ahalik. Mih 31. Jainkoak, edozein gauza egiteko, duan eskua ta ahala. Ub 52. Ikhusi<br />
dut beharretan, eta ahala nuelarik ez dut lagundu. Brtc 209.<br />
(s. XIX). Gure nahiaren pare balitz gure ahala. Monho 56. Ene ahala eztiat / segürtanxaz gorderen. 'Je ne<br />
dissimulerai certes pas ma puissance'. Xarlem 26. Bear da gañera artarako eskua, ala edo indarra. AA III 402.<br />
Handizki balia-arazten du bere seme jainkoaren aldean duen ahal guzizkoa. Dh 270. Eta geroroz eztela<br />
harentzat erremediorik, ez graziarik, ez salbatzeko ahalik. Ib. 138. Bialduten deuskuz Jaungoikuak gatxak, geure<br />
al gitxija ezautu eragiteko. fB Ic III 262. Baldin Jainkoak utzi izan baginitu geroni gure ahal xoilerat. Jaur 147.<br />
Bere adrezia eta ahala / frogatu nahiz bezala. Gy 217. Auzoak etzuten burua jasotzeko alik. Lard 204. Ikhas<br />
beza erdara duenak ahala. Hb Esk 166. Eta Jaunak bere zerbitzukotzat eman izan daizkidan ahal eta dohainak.<br />
Dv LEd 75. Jakobek hartu ditu gure aitarenak ziren guziak, eta haren ahalaz bera egin da jaun handi. "Et de<br />
illius facultate ditatus, factus es inclytus". Dv Gen 31, 1. Ahal ttipikoa bide zen bikario jeneral hura. Laph 84.<br />
Erakutsirik zeure besoko al ta indarra. AB EE 1889a, 338. Zoin handi diren zelian zure ahalak eta Jinkoak<br />
eman deitzün bürüzagigoak. Ip Hil VI. Eztakit, zeren aal ta ere..., aal orrek adarra luzea duen. Ezale 1897, 59a.<br />
(s. XX). Laneko ahalak bethi han dituztela iduri zeie hargatik. JE Bur 106. Euk nai bestean aunditu eta<br />
txikitzeko aala lortu nai ei-dok. Alt EEs 1912, 245. --Zelan da Jaungoikoa alguztiduna? --Bere al utsez nai daun<br />
guztia egiten daualako. KIkV 17 (KIkG 11 bere al utsez). Ene arbasoetarik heldu zautan gauza bat dut han,<br />
mixteriozko ahal eta indarra duen gauza bat. Barb Sup 154. Urratsik emateko aalik etzuela gelditu zen bide<br />
bazterrean etzanik. FIr 150. Haren ahaleko eskualzale guti orai, gutartean. JE Ber 5. Al guztijaren / jabe zarana,<br />
/ gurutzan zago / jositta Jauna. Kk Ab II 105. Ta Yaunaren aala agertzen zan eriak sendatuz. Ir YKBiz 89.<br />
Israelitak beren lan gaitzenetan leher-araz zetzaten, ahal guziak khendu arte. Zerb IxtS 32. Aal andikotzat<br />
zaitugun Oidipu maite orrengana eskabera gatozkizu guziok. Zait Sof 58 (62 al). Ez naute zenbait bezala / lotsaz<br />
beldurtzen, / andiago dut ahala. Or Poem 514. Utzi dio [mendu] haren aphailatzeko ahala edo kargua. Lf Herr<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
21
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
18-8-1955 (ap. DRA). Hainbateko etsiak hartu zituen guziak, non ez baitzuten gehiago ihoren hiltzeko gogorik,<br />
ez ahalik. Mde Pr 139. Gazterik asko, bere aalez billatu bear izan zuan bizimodua. Anab Poli 7. Egikeretan<br />
ikusten dan lez / gizontasunezko ala. BEnb NereA 84. Uste baduzu paper mutur batek, holako ahalak dituela.<br />
Larz Iru 132. Tirriatu izan nau pilota jokoak, / ahalak ez ordea nik hortarakoak. Xa Odol 281. Gure indarren<br />
aitzika / ez düte etsaiek ahala. Casve SGrazi 152.<br />
v. tbn. Arg DevB 202. Mercy 14. AstLas 70. MarIl 119. CatS 80. Elzb Po 203. Elsb Fram 38. Zby RIEV 1908,<br />
287. Arb Igand 7. Xikito 8. CatJauf 22. Lh EEs 1914, 243. Ox 27. Etcham 219. Iratz 35. Ardoy SFran 93. Al:<br />
Inza Azalp 135. Eguzk GizAuz 167.<br />
(SP, H). (Ref. a las potencias del alma). Arimaren ahaletan lehen eta bizia / ezagutzen dugu dela adimendu<br />
argia. EZ Man I 99. Ezta bada [arima] solamentki ahaletan zaurthuren, / substanzian barrena da orobat<br />
zehaturen. Ib. 99. Bil etzatzu ene sensuak gorputzeko eta arimako ahalak zure gana. SP Imit III 48, 5. Kexadura<br />
sarthu zait ezurretaraiño eta ene arimako ahal guziak nahasi zaizkit ene bekhatuen aitziñean. Gç 44. Animaren<br />
potenziak, aahalak [sic] edo almenak, dirade hiru. CatBurg 42. Zure arimako eta zure izpirituko ahal eta<br />
puxantza guzien enplegu saiñdua. He Gudu 102. Arima ta gorphutza bere sentsu ta ahal guziekin. Dh 187. Eta<br />
oek dira borondatearen al edo potenziarekin egiñ bear dituzun beargaiak. Arr Orac 43. Gizona baithan arima<br />
bakarra den bezala, ahal guzien lokarri eta batetaratzaile, bota herriari ere nagusi bakar bat. Lf in Zait Plat<br />
XVI.<br />
Poder, autoridad. "Hil zen Pilatosen ahalaren azpian" H. "Ahala nork daduka hemen?" Darric (ap. DRA). <br />
Egizko alaren (poder) agerki da ikurriñ onezaz gaizkiñaren uztarpetik askatu det Erroma. J.M. Tolosa EEs<br />
1913, 209. [Errege] haien ahala mugaturik atxikitzen zuten gizarteko hiru erronka jatorrek. Mde Pr 228.<br />
Reinado. "Eldu bekigu zure ala, vénganos el tu reino" Bera. Badut zalantza zein giro izaki; / otzaren âla<br />
danentz ebaki. "¿Pasó el reinado del frío?". Ldi BB 110. Atta: eure ixena donetsi bixa: eure ala bel. Arriand Lc<br />
11, 3. Oneik jazokunoik dakuskezubezanian, Urtzi-ala atetan dozubela ekikezube. Ib. 21, 31 (Lç, He, Dv, Leon<br />
(e)rresuma, TB, Oteiza, Brunet, Ker, IBk erreinu, Ol jauraldi, Or Jainko-erri, IBe, BiblE erregetza).<br />
(Con gora, gain, etc.). "Ahalez gora (L; Hb), au-dessus des forces" Lh. "Gure ahaletik gorago da" Darric (ap.<br />
DRA). Ezen kargatu izan garela exzesiboki ahalaz garaitik. Lç 2 Cor 1, 8. Urrikimendu eta onherizte gure<br />
ahalaren gañekoaz. EZ Man I 22. Perfekzione halto eta gure ahalez goragoko bati lotzeko borondate eta deseiñu<br />
banhoa. He Gudu 169. Badakit, Jauna, ez dela deusere zure ahalez gorago denik. Lg II 140s. Jinkoak ez du<br />
nahiko izan zaitezen zure ahalez gorago tentatua. Mih 101. Garbitasunaren berthutea gizonaren indar eta ahal<br />
guziez gorago da. Ib. 23. Profeten erranak amets batzuek ziren [...], erakuspenak zorokeria, egin bideak ahalez<br />
gorago. Hb Egia 116. Ez dutenean hersatzen deus egiterat gizonen ahalez goragokorik. Ib. 80. Oraino zure<br />
ahalaz gorago igan zaite; obraz ezin dezakezuna, bederen xedeaz egizu. Dv LEd 241. Beren ahalaren araberako<br />
eta ahalaz goitiko oldea ere erakhusti dutela. Dv 2 Cor 8, 3. Ene argiez eta ahalez gorago den gauza bat. Lap 39<br />
(V 22).<br />
(Precedido de part. o rad.). Ezta, maitezko gauzetan, / haurren bortx'
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Maitatzen zaitut, / Jauna, eginik ahala, / sortkari oro / ontan lagun ditudala. Or Poem 516. Hor ere ahal guziak<br />
egin zituen giristino fedearen azkartzeko. Ardoy SFran 195.<br />
v. tbn. CatLan 63. JesBih 423. MarIl 27.<br />
(Con zazpi). Zazpi ahal guzien egitea ontsa da beti. HU Zez 179. Egia erran, zazpi ahalak egin zituen<br />
delako liotinantak bere salataria guardetan sar arazi beharrez. Ox 191. Zazpi aalak egin ta ere bat baino geiago<br />
itzuriko litzaiket. Or EEs 1927, 249. Egoera larri ontan, zazpi ahalak egin bear bere etsaiak jarritako esia urratu<br />
ta purrukatzeko. Etxde JJ 179. Osabak bere zazpi ahalak egiten ditu jauntzi berezia eskuratzeko. Herr 9-10-1958<br />
(ap. DRA). Hunek bethi, bere zazpi ahalak ibiltzen ditik, hunarat sartzen direneri, bere edariaren sakatzeko.<br />
Larz Iru 60.<br />
"Bortz ahalak eginagatik (BN-lab)" Gte Erd 168.<br />
III (Ante sust.). Todo el (...) posible. Denbora duian artian egik ahal hongia. E 97. Ardiets diezaguzue / ahal<br />
faborea, arren, / nola baitzarete mianbro / Jesukristo beraren. EZ Noel 131. Etziñen kontent zerori / sainduki<br />
bizitzeaz: / berzeak ere eragin / nahi ahal antzeaz. Ib. 173. Egitera esaiatzen / zaizkit ahal gaizkiak. EZ Eliç<br />
325s. Baten ere aiphatzeko / eztut xahu ahoa, / zeren baitut bekhatuen / ahal urrin gaixtoa. Ib. 410 (tal vez<br />
referido al adj.). Aitzitik begiratu dut / ahal humiltasuna. Hm 171. Badariak badarotzut / ahal laudorioa. Ib. 186.<br />
IV (Precedido de part. o rad.). v. infra AHALA. 1. (Gralmte. pl. o ante guzti). (Todo lo, todos los) posibles.<br />
"(Todo lo) decible, esan al guztia" Añ. v. eginahal. Cf. He Gudu 80: "Bakhotxak asma dezaken ahal guzia<br />
enplegatu behar du haukiei ihes egitekotzat". Tr. En los textos septentrionales se encuentra precedido de<br />
radical verbal; en los meridionales gralmte. de participio.<br />
Ikhusirik Antekristek prestuen ausartzia, / hill beharrez asma ahal egiñen du guztia [= asma ahal guztia<br />
egiñen du]. EZ Man I 72. Pensa ahalak edo dakizkienak aurthiki arteiño ezta ixiltzen. Ax 292 (V 194). Artu-alak<br />
arzen dituzte bereala beren Jangoiko emalleagandik. Mb IArg I 239. Gizaki ta emazteki arteko joan-etorri,<br />
ibiller ta egoer utzi al guziak uztea. Ib. 132. Zer ta nolako egiak, baña gure esan al guziai askoz eragiten dienak!<br />
Cb Eg II 205. Ontasun zuk pensatu al ori guzia, gure Jaungoikoaren Ontasun ta anditasunaren aldean ezer ez<br />
dala. Ib. 32 (Dv LEd 69 ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia). Erre zuten hiri hura eta eraman handik<br />
aurkhi ahal guzia. Lg I 291. Bilhatzen zituen aphaindura ergel eta yaunsturen edergaillu asma ahal guziak. Lg<br />
II 155. Erran ahal guziak erranik ere. Brtc 173. Egizu nai al guzia; ez dezu mundua ixilduko. Mg CC 187 (CO<br />
281 egizu gura ala). Eta asetzen ote zera beti gure irabazi al guziakin? VMg 59. Gure Jesus ona Zeruan ikusi<br />
ezkero, ikusi-alguzia, ezagutu alguzia, deseatu alguzia, batetan eta beti ikusten da eta gozatzen da. Gco I 470.<br />
Jesus maitagarria etorria dago Sakramentu orretara, guri eman al guzia emateko. AA I 445. Nola beraz<br />
Jainkoaren perfekzione adoragarriek xitzen baitituzte gure endelga ahal guziak. Dh 156. Gure erran edo gogoan<br />
har ahal guziez goragokoa da [haren seindutasuna]. Ib. 262. Beren luma latz lodi amutsakin asmatu al-guztia<br />
lotsabagekiro esaten. Izt C 9. Esan-al guztien gañekoa da. Ib. 176. Sasoia duten arte guztian eman alak eman ta<br />
ere. Ib. 152. Har ahalak oro tuela yo gogo. Gy 272. Bi oien esan-alak ezer etziran, beste amarrai arpegi<br />
emateko. Lard 90. Esan-al guzien gañean arriturik. Ib. 33. Ai Jauna! eta zenbat dihoakidan niri! Guzia, eta izanahal<br />
guzia. Dv LEd 57 (Cb Eg II 24 izanal). Asma ahalak erran zituen yaun batek sinhetsarazi nahiz lagunei<br />
Yainkorik etzela. Hb Egia 3. Lurrean dire beraz on guziak, atzeman ahalak atzeman. Ib. 121. Etxekoek phentsa<br />
ahal guziak egin zituzten etxerat bildu nahiz. Laph 157. Konta al guziak baño geiago dira kondenatu diranak.<br />
Arr May 56. Somatu al guziak bere emazte onari esan ondorian. Bv AsL 47. Ignazioren kontra dira lanak / suma<br />
alak. MSIgn 348. Ereman ahalak oro [...] ebatsi. Zby RIEV 1908, 419. Ez ziotela eman behar jasan ahala baino<br />
lan gehiago. HU Aurp 69.<br />
(s. XX). Goiak bota zituan bota alak, errekak arrotu ziran. Ag AL 38. Beittikotara jetxi zan [...], askatu al<br />
guztiak askatzera. Inza Azalp 73. Santa Cruzen kontra esan alak esan arren. Or SCruz 68. Edan alak edan<br />
ostian. Otx 156. Izadiari zizkiok kendu alak ken. "Cuanto era susceptible de quitársele". Ldi BB 102. Esan-aalak<br />
entzunik gera. Ldi IL 36. Begiek ikusi al guztien larra ederrak. Akes Ipiñ 20. Azurrak eio artean emonalak emon<br />
eutsazan. Bilbao IpuiB 203. Astoak korri-aal guztian, etorri zitzaion laguntzera Santxo Panza. Berron Kijote 94.<br />
Ikusi alas nai al naite? "Tengo amor a lo visible". (Poesía alto-navarra, s. XVI o XVII). TAV 3.1.19.<br />
(Con -a; cf. AHALA). Leoe aundi baten muturra du; sei giza-oin ditu, laisterrago ibiltzeko: Rodanopeko<br />
aitzulo batera derama atzeman-ala guzi. 'Ce qu'elle peut'. Or Mi 136. Ta iparretik egoara ez dakusa zabaldi<br />
neurribage bat baño, begiek ikus-ala guzian. Ib. 118. Begiak ikus-ala guzian. SMitx Aranz 62. Galdetu-ala<br />
bakoitzean, Euskal-Fedearen biotz-begiak pozaren pozez diztira bizian argitzen dira. (Interpr?). Ib. 243. Santxo<br />
Panza bakarra zan bere nagusiak esan-ala guzia sinisten zuana. "Cuanto su amo decía". Berron Kijote 149.<br />
2. (Ante sust.). Eta tormentatzen dute asma ahal maneraz. EZ Man I 112. Arzen duten aldian galbaiak artual<br />
ale. Mb IArg I 203. Gizon batek asmau al penitenzia egin arren ezteutsa satisfazinoe osua emongo. CrIc 166.<br />
Irabaz ahal sosak khetan igorria. Hb Esk 183. Bildu zituzten oraino Parisat atzeman ahal sokak. Hb Egia 150.<br />
Hek egin eta egin arazi dituzte Europan [...] khonda ahal erreboluzione. Elsb Fram 177. Hark niri uzten zautak /<br />
jan ahal haragi. Zby RIEV 1908, 769. Ezer gutxi dezu yaso-aal emaitz eldurik. Markiegi in Ldi IL 10.<br />
(Ante adv.). Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia, belharrez musker gizen. JE Bur 9. Begizta-ahal<br />
urrun, Jainkoak daki noraino, agertzen zaizkigu mendi-kasko zorrotz batzu. JE Ber 41.<br />
3. [Erromako kadiran] yar ahalak herioaren bazka ziren. Hb Egia 91 (parece que con el significado de 'los que<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
23
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
se sentaban, conforme lo hacían'; cf. infra AHALA A (b)). Nahastalea, ikus ahal guzien porroka garaitzalea. Ib.<br />
57.<br />
V (Con valor adj.). Posible, (todo lo) posible. "(Adj.), possible" Gèze. Hire amoreak gatik / hire gorputz<br />
herbala / iauntziko dik egiteko / hiri ontasun ahala. EZ Noel 30. Aitzitik bethi ontasun / egiokek ahala. EZ Eliç<br />
92. Adoratzen zaitut errespetu eta humiltasun ahalarekin. CatLav 8 (V 13).<br />
(Con guzti, oro). Manera eta okasione ahal guziz enseiatzen da fidelen eta jainkotiarren gibelatzera. SP<br />
Imit IV 10, 1. Prepara zazu zure bihotza artha ahal guziaz. Ib. 12, 3. Egiten dütie gaizki ahalak oro, güziz<br />
haurretan, aberetan eta lürreko frütietan. Bp I 87s. Egizu hura atzartasun ahal guziarekin. He Gudu 124. Gure<br />
helmeneko ahal guziei bere boza gurekin batean oneko aldea daukanari eman-araztea. HU Zez 140.<br />
- AHALA (L, BN, S; SP, Dv; ala V, G, AN, L, R). Ref.: A (-ala); Etxba Eib (ala, nai ala); Elexp Berg (ala);<br />
Gte Erd 2.<br />
A) (Precedido de part. o rad.).<br />
a) Tanto como se puede (...). "Ahalekarra edo ekar ahala, autant qu'on peut porter" SP (para construcciones<br />
como la primera, sólo encontramos ahalegin, q.v.). "Badu jan ahala, ekhar ahala, bil ahala, etc., etc., il en a tant<br />
qu'il en peut manger, porter, amasser" Dv. "-Ala, como sufijo, significa, 'todo lo posible'. Ekarriala (Vc, Gc,<br />
ANc, L), eragiala (R-uzt), cuanto de puede traer. [...] En AN, L, BN, S, R se aplica al infinitivo indeterminado.<br />
Ekusala (R), ikusihala [sic, sin duda error por ikusahala] (L, BN, S), ikusiala (Vc, Gc), cuanto se pueda ver" A.<br />
"Zuk kraska ahala, xehatuko dut" Darric (ap. DRA). "Nai ala, a discreción, cuanto se quiera. Nai ala euki<br />
genduan jan da erana egun artan" Etxba Eib. "A tope, todo lo posible. Eurixa bota-ala diardu" Elexp Berg.<br />
"Pedalei emunala zoian mutikua" Ib. Cf. supra II (2). Tr. Documentado desde principios del s. XVII. En<br />
textos septentrionales se encuentra tras radical verbal, y en los meridionales tras participio (si exceptuamos<br />
algunos autores modernos como Orixe o S. Mitxelena).<br />
Ber' ereiten, ber' ogi epaiten, / et' oro berak lant-ahala / lantzen, izan baliz bezala. 'Et à faire elle-même<br />
toutes les besognes possibles'. O Po 51. Hihaurk lan egin-ahala, berzek degiten eztutzala. O Pr 234. Nos jan<br />
dozube etxian alango lapikokorik?[...]; ardaua inun ez obia, ta edan ala. Mg PAb 75. Arto eta garija / jan ala<br />
ganbaretan. Ib. 98. Uste dabe edan ala edan arren eta sensuna galdu arren eztala orditutia. Astar II 122.<br />
Gauazko bederatziak, / partitzeko orena; / konda ahala bana / gehiago du pena. Bordel 39. Phentzetik hartu<br />
nuela / enpasantean bezala / mihiz trozatu-ahala. Gy 160. Erran zion handik orho egiñ zezala, / bulharrek eman<br />
ahala. Ib. 109. Orhe hori mokotik sartzen zaiote, hastean hein bat emanez, azkenekotz paparoak iduk-ahala. Dv<br />
Lab 290. Latsün hanitx den lekhietan, laborari hunak atzaman ahala urthiki behar dü latsün labialat. Ip Dial 50<br />
(It arrapatzen duen guztia, Dv atzeman guzia). Hitz bat gabe, aire bati / jo zak eman ahala. Zby RIEV 1908,<br />
757. Goizeko mezan, komuniatu aitzinean, guziek eman-ahala errepikatu zuten. Arb Igand 8. Uria jauts ahala<br />
ari zelarik ere. HU Zez 132. Ebia jaits ahala lürra ikharatzen. Xikito 6. Mendiaren erraietarik atheratzen dute,<br />
sal ahala, marbre derizan harri xuritik. JE Bur 81. Bertz handi batzuetarat aurdikitzen dute, koka ahala bethe<br />
artio. Ib. 87. Dantzan hasi zen, hantxet, tira-ahala, dantza-jauzietan. Barb Sup 64. Lan gaitza ere [apostoluek]<br />
baitzuten egin, emanik eman ahala. Ox 69. Buruan, jasan ahala, saski bat lore. Ib. 182. Ostatuan sartzen zen eta<br />
han edan ahala ari zen. Zub 26. Zer da oberena, mugarri bakarra egotea, edo yendeak eskatu ala izatea? Ldi IL<br />
83. Edan egixube edan-ala. Otx 111. Beste aldian baengo / arkuma eukek jan ala. "Tendrías cordero en<br />
abundancia". Laux AB 57. Hiru arno mota, jauts-ahala. Lf Murtuts 26. Eliza-erditik joan-ahala eskapatzerat<br />
egiten du. Ib. 28. Ortatik eman idazu neregan jasan-âla. 'Cuanto pueda soportar en mí'. Or Poem 540.<br />
Kanporatu nuan [...] koxkor aietako pilla bat eta eman nien artu-ala. Anab Aprika 72. Izan ere erreka / ta ibaiak<br />
bota ala, / edan den ozenka. NEtx LBB 351. Elurraren ondotik euria zuten, jauts-ahala. Ardoy SFran 232. Orai<br />
badira ahatik konda ahala Gipuzkoan segurik [pertsulariak]. Xa Odol 53. Tira ahala ari ziren [pertsulariak],<br />
kasik aldiarik ezin hartuz. Ib. 37. Sortu zen gaua nire baitan / ahoan kabitu ala. Azurm HitzB 55. Bere astoak<br />
eman-ala jarraitzen zion Santxok. "A todo el trote de su jumento". Berron Kijote 115s.<br />
(Con el vb. repetido). "Joan ahala joan bazihoazen, ils allaient de toutes leurs forces" Dv. v. KOSTA AHALA<br />
KOSTA (s.v. 1 kostatu). Higi ahala higi ihes abiatzen dire. Laph 204. Sei burrego haritu zitzaizkon jo-ahalajo,<br />
aldian bia, beren indar guziak joan arteraino. Jnn SBi 28s. Haritu zatzaizkion tiraka tira-ahala-tira,<br />
jauzarazi arteraino zango-besoak beren krosketarik. Ib. 150. Hamabortz egunez ibili ondoan, joan ahala joan,<br />
heldu zen San Antonio zagon etxolara. Ib. 61. Ari dire hola framazonak, jo, jo, jo aitzina, tira ahala tira. HU Zez<br />
152. Zaldia hartzen du, eta joan ahala joan badoa jin bidetik. Lf Murtuts 41. Ez hut zikinduko. Salba ahala<br />
salba, hire alde ariko nuk. Larz Iru 88.<br />
(gral.). Ref.: A (aal); Asp Gehi (a(h)alean). (Ante sust.). "Zuk ekarri ahala diru, nik gastatuko dut, gastaré el<br />
dinero que puedas traer" Asp Gehi. Iratxakiren gogorki zaio min jenerala / eta punituren asma molde guztiz<br />
ahala [= asma ahala molde guztiz 'de todas las maneras imaginables']. EZ Man I 99. Badu erreparu / ta badu<br />
gero lur, / ohianian ere / erre-ala egur. Bordel 19. Baña otso gaiztoak, pakea azturik, / eta betiko griñaz arras<br />
garaiturik, / jaio ala arkume zuen arrapatzen. It Fab 262. Xahu-ahala ikhaurkin duten laborariek. Dv Lab 154.<br />
Jaungoikoak berak bi eskuakin jaso ala naitasun jarri zuen nere biotzian zuganako. Bil 157. Nere burasoak [...]<br />
baziteian haz ahala haur. Elzb PAd 15s. Nai-ala ardo edaten dutenak. Urruz Urz 55. Ez dugu eta kasik [...]<br />
egunik iragaiten, non ez dugun guk erran ahala, eta zuek [...] irakur ahala berri hits. HU Zez 115s. Odeiak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
24
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egotzi-ala edur, ieusi zan egun atan. A BGuzur 124. Sukaldean tokiak artuala emakume zebilzen. A Ardi 127.<br />
Moltsa luzea koka ahala diruz hanpaturik. Barb Sup 163. Biek xahu ahala baino gehiago ontasun bazutela jada<br />
bildurik. Barb Leg 139. Gela atan otu-ala gauza eukezan aukera-aukeran. Otx 127. Jo-ala makillada artzeko<br />
eduko astotzar andija. Ib. 121. Koka-ala belar, berriz, joale zuloan. Or Eus 246. Aren laguntza gabe / bizirik<br />
nola irten! / eska-ala mesede / dizkigu egiten. SMitx Aranz 236. Sarritan emonagaz / kontau ala mosu. BEnb<br />
NereA 184. Eman zioten, beti, etxean koka ahala uzta. JEtchep 50. Koka-ala ikasle bazuen ikastoki berriak. Zait<br />
Plat 21.<br />
(Con adj. o adv.). Haren illea oraiño / baitzen lodi izan ahala. Gy 236. Ikhusten ditut berriz hel ahala<br />
lasterka ari direla ene etxerat buruz. Prop 1883, 43. Izan ahala ibil errexa da [eskuara], nola-nahi molda daite.<br />
Arb Igand 15. Leihorrez leihor, menderen mende, hel ahala urrun oro zauzkala. HU Aurp 160s. Airea<br />
gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu. HU Zez 15. Zangoek ereman ahala laster. Barb Sup 47. Gogoa azten<br />
zaidak emen / yan-asez azia: / begi-zuloek ar-ala / naro duk argia. Ldi UO 46.<br />
b) Según, conforme, a medida que. "Artua zuritzen dabe erresaixua errezau ala" Elexp Berg. v. arau (2). Tr.<br />
Documentado sobre todo en textos meridionales desde finales del s. XIX; antes lo emplean los septentrionales<br />
Goyhetche e Hiribarren. Brigantak eror-ahala / bazematzan bazterrera. "Autant de pris, autant de mis à part".<br />
Gy 309. Yakotek ethor ahala / badaramatza [gaztaiñak] tripara. Ib. 121. Ihizi gaxto guti da Eskal-herritan; /<br />
ager ahala dire suntsitzen orotan. Hb Esk 234. Nik este bakar bat det tripan, eta bera zuzen-zuzena, eta ala,<br />
aotik sartu-ala, bete-ala dijoa bere bidez kanpora. Urruz Urz 52. Batzuek ustu ala / betiaz txopiñak. JanEd II 14.<br />
Ez du ezer ere aurreratzen zuen zittalkeri gogorrenak, zuek ittaitu-ala azitzen gera. Inza Azalp 90. Ez dezula<br />
Lizardi gogaiak etorri-ala yaulkitze-zale. Markiegi in Ldi IL 12. Martegatar batek asmatu omen zuen kantu au,<br />
sareak eda-ala. Or Mi 10. Arek egunez tapatu-ala nik agertu egiten nebazan [zuloak]. "Cuantos él tapaba de día,<br />
destapaba yo de noche". Or Tormes 53. Au azi-ala ni itzaliko naiz. "En tanto que Él crece en mí desapareceré<br />
yo". Or BM 80. Neskaz ornitu-âla, dei ez ditutenak. "A medida que se completa de mozas la cadena". Or Eus 18.<br />
Txairo urratzen zun muturraz ugiñen saiets urdiña, ibilli-ala. TAg Uzt 134. Eta ke-mordoa, yarion-ala<br />
erruxatuz, zerion. Zait Sof 189. Txiro ta aberats, goiko ta beko, / kabi ditzan eldu-ala. SMitx Aranz 76. Lau aldiz<br />
erre-ala eliza / berriz ereikiz ostera. Ib. 44. Urtetan gordindu-ala, senar-emazte arteko batasunaren garrantziaz<br />
jabetzen asi ziran. Etxde JJ 216. Naiz [zeru] arek mindutzenago / nauan, konturatu-ala / or egon bear dudala.<br />
Mde Po 42. Munduan erlijiozko fedea galdu-ala kezkak eta zalantzak aunditu zaizkio egungo gizonari. Txill Let<br />
74. Otoiak gorantz bialdu-ala, malko lodiez ureztatu ta busti oi ditue lurreko arri koixkorrak. Erkiag Arran 183.<br />
Nik jan bitartean, txoperrak beren otordua bukatzen ari ziran, eta bukatu-ala kantinatik alde egiten zuten. Anab<br />
Aprika 64. Zure kondairak, irakurri-ala, far-eragin dezaion biotz-illunari. Berron Kijote 22. Retorikari, harako<br />
herensuge hari bezala, lepoak moztu ahala sortzen baitzaizkio. MIH 273. Atsekabea baretu eta ibitu ahala,<br />
ordea, argiago ageri da galeraren larria. Ib. 46. Guk, urteak igaro ahala, barrenean hazi zaigun gizontxo<br />
kontentagaitzaren marmarra gero eta nabariago somatzen dugu. MEIG I 129.<br />
v. tbn. Noe 90. Ldi IL 81. Gand Elorri 149. Gazt MusIx 119. NEtx LBB 167.<br />
c) En el momento de, nada más. Gizonen artean gauza bat eskatu ala ez ba-zaigu ematen. Inza Azalp 128. Itz<br />
oriek esan-âla [...] / egin du jauzi lurrera. Or Eus 76. Elizaldia bukatu-âla / mordoka doaz zelaira. Ib. 262.<br />
Igandea etorri-ala, mezaren lenen kanpairako Mattin eliz-atariratu zen. Etxde JJ 147. Ta agertoki ezustekora<br />
bat azaldu ala, itzali egiten da bestea. Txill Let 65. Ermodoro erbestera iaurti-ala, erabaki auxe oiuztatu baitute.<br />
Zait Plat 31. Sokorru-deiak entzun ala, jenteak lenengo egiten ebana. Erkiag BatB 53. Aizeak ieiki ala, itsasoko<br />
ur-mendoiak iñarrosten eta antutzen asten dira. "Continuo". Ibiñ Virgil 77. Sinisten dizut aoa iriki ala. Lab<br />
SuEm 171.<br />
d) Tanto como para. Izokintxoak baderro ahal duen bezala, / nitan zer dukezu? ez naiz ahoa bethe ahala. Gy<br />
46. Nere xarpanteriatik / ez dukezula mamirik, / niholere zuk athera / zure ahoa bethe ahala? Ib. 48.<br />
B) Todo lo posible, lo más posible. v. AHALAZ. Iesus nobleari zaio lothuren hurbilletik / eta idekiren dio<br />
ahala ohoretik. EZ Man I 65. Perill izigarriari itzurtzeko bezala, / esker itzultzeko ere minzatu nauk ahala. EZ<br />
Man II 160.<br />
(Ante adj.). Ene Jainkoa, maite zaitut ene bihotz guziaz eta gauza guzien gainetik, zeren zu baitzara guziz<br />
maitagarria eta ahala perfeta. CatLav 7 (V 12). Jainkoa da berenez ahala maitagarria. Ib. 110 (V 61). Infinitua,<br />
erran nahi da xederik gabea edo ahala handia. Ib. 48 (V 31). Infinitua, ahala handia eta pare gabea. Ib. 68 (V<br />
42).<br />
- AHAL ADINA. Todo lo posible, cuanto se pueda. Cf. ailadin. Cf. tbn. ejs. de ezin esan (konta, etc.) ahal adina<br />
(s.v. 1 ezin). Garbitu ta txukundu aal aiña. Berron Kijote 35. Euskal hitzen adiera, testuinguru berriak<br />
hautatuz, nahi edo ahal adina hedatu behar du [Larramendik]. MEIG V 99.<br />
(Con -ko, adnom.). --A, ze kazkarrekoa merezi denan, maite. --Ik eman al aiñakoa, nere. NEtx LBB 151.<br />
- AHAL ADINBAT. Todo lo posible. Kandela gora jasoaz argitu zun ganbara aal ainbat. Etxde AlosT 53.<br />
(Precedido de part.). Berak zaitzen du Eleiza, berak darama beti bide onez, berak aterako du beti garai,<br />
bere etsaiak izan al ainbat geitzen badira ere. Inza Azalp 100.<br />
- AHAL ADINEAN. Oge bat ekartzen zun mutillak dotean; / ergia, artaz gaiñera, ume-bearrean, / beor<br />
ernaria ta zillarra âl aiñean. "Cuanto podía". Or Eus 359.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
25
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AHALAK ETA LEHERRAK EGIN. Esforzarse duramente. v. LEHERRENAK EGIN. Lur ori lantzeko alak<br />
eta lerrak egin ta gero, gari arloa erein dau. Eguzk GizAuz 52. Euren alogeraz etxeko bearrizan arrontai arpegi<br />
emoteko lagin irabazi dagien, alak eta lerrak egin bear dira. Ib. 140. Ezta iñoiz ez lako alak eta lerrak egin<br />
zitualako ere. Erkiag Arran 65. Alak eta lerrak egin ostean. Ib. 79.<br />
- AHALAKO (Dv). a) (Precedido de part.). "Eman dio jan ahalako ogi bat, il lui a donné un pain aussi grand<br />
que ce qu'il en peut manger. Ekharri du jasan ahalako egur zama bat, il a porté une charge de bois aussi forte<br />
qu'il peut porter" Dv. Cf. AHALEKO. Usain gozo bat erosiko dinat, besoetan jasan ahalako kriztailezko untzi<br />
eder batean. JEtchep 64s. Eman zidaten jaso ahalako pena, / ahal bezain umilki hartu nuen dena. Xa Odol 317.<br />
b) (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). (Lo) que puede, pueden, etc. v. MODUKO (b). Berriz ta berriz<br />
entzun ditut zurtzeko alakoak. Zait Sof 49. Urteak sena ekarri bai didate, altsuagoekin batera yardun al izateko<br />
alakoa, gañera. Ib. 51.<br />
- AHALAREN ARABERA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALEN<br />
ARABERA. Eta diszipuluek bakhotxak bere ahalaren arabera erabaki zuten egortzeko zerbait Judean ziren<br />
anaien sokhorritzeko. TB Act 11, 29 (Lç bere ahalaren arauez). Hortarakotz behar naiz neroni ere, / ene<br />
ahalaren arabera, trabailatu. Jaur 145. Guk bederen oihanak egin detzagun gure ahalaren arabera. Dv Lab<br />
315. Mintzatzen giren bezala Jinkoaren beraren perfetzione mügagabez, gure ahalaren arabera. Ip Hil VI. Gure<br />
ahalaren arabera, ongi, ongi hainitz egin. Arb Igand 31. Bai lagunduko bere xedera heltzen, gure ahalaren<br />
arabera. HU Zez 31. Munduaren harat-hunat izigarriari, ene ahalaren arabera, emeki emeki ohartzea. JE Bur<br />
50.<br />
Lekuko naiz eman dutela gogotik ahalaren arabera. TB 2 Cor 8, 3. Utzi direnetz pobreak lagundu gabe<br />
ahalaren arabera. CatJauf 16. Erremersiatzen zaituztet / ahalaren arabera. Xa EzinB 28.<br />
(Con -ko, adnom.). Beren ahalaren araberako eta ahalaz goitiko oldea ere erakhutsi dutela. Dv 2 Cor 8, 3.<br />
- AHALAREN ARAU. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus posibilidades. Nurk bere ahalaren<br />
arau, bere hunetarik prauber eman behar dü. CatS 50. Ene herritar maiter ezagüterazi, ene ahalaren arau,<br />
zonbat handi diren. Ip Hil VI.<br />
- AHALAREN ARAUAZ, AHALAREN ARAUEZ. En lo posible. Ezen testifikatzen dut ahalaren arauez eta<br />
ahalaz garaitik gogatsu izan diradela. Lç 2 Cor 8, 3 (He ahal zutenaren arauera, TB ahalaren arabera). <br />
(Precedido de bere, etc.). Eta diszipuluetarik batbederak bere ahalaren arauez delibera zezaten aiutatan<br />
zerbaiten igortera Iudean habitatzen ziraden anaiei. Lç Act 11, 29 (TB bere ahalaren arabera; Dv bakhotxak<br />
zuenaren arabera, Ker bakoitzak aal ebanez). Bere ahalaren arauaz [beharrean daudenak] onez ere faboratzen<br />
dituztenak. Mat 159. Mirazazu erneki zure konszienzia, eta zure ahalaren arauaz hura garbi eta argizazu. SP<br />
Imit IV 7, 1.<br />
- AHALAREN ARIORA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALAREN<br />
ARABERA. Oraiñarte, gure ahalaren ariora, marmorezko egin zaitugu. Ibiñ Virgil 52.<br />
- AHALAREN EREDURA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. Aski den<br />
bezanbat nekhatu da guziei salbamenduko bidearen erakusteko bere ahalaren eredura. SP Imit III 36, 2.<br />
- AHALAREN NEURRIAN. En la medida de las posibilidades, en lo posible. Segurki ere ongarri beroa egin<br />
behar da ahalaren neurrian. Dv Lab 163.<br />
- AHAL ARTEAN. Mientras (se) pueda. "(Dure lo que durare como cuchara de) pan, alartean birau" Lar.<br />
- AHALAZ (L, BN, S; Gèze, Dv). Ref.: Lh; Lrq. En lo posible; todo lo posible. "Autant que possible" Gèze y<br />
Lrq. Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional. Eta pobrezia maita ginezake ahalaz.<br />
EZ Man I 114. Bortxatzen dire ahalaz khentzera tristezia. Ib. 123. Bakean eta arrunkidetasun onean biziko dira,<br />
hunetarakotz ahalaz enplegatzen direla. Harb 433. Zu zaitugu geure Iaunzat / ahalaz defendatzen. Hm 73. Hen<br />
besperak eta neskenegünak ahalaz barurtüz haren ohoretan. Bp I 147. Eta bizi behar du ahalaz hura bizi izatu<br />
den bezala. Ch I 1, 2. Zer-nahi den gauzak ahalaz bere iduritakoa nahi baitu ekharri, eman edo egin. "Quantum<br />
possible est". ES 128. Hürrünt zite ahalaz gizonen herotsetarik. Mst I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Ch ahal guziaz,<br />
Echve alegiñ guztiya). Ahalaz hekien iduriaren meneko egiten gare, hartzen ditugu hekien inklinazioneak. Mih<br />
3. Eneganik ahalaz gaitz guziak urruntzen ditut. Brtc 208. Gu behar gare apaldu, / Jauna, zure oinetan, / ahalaz<br />
umiliatu / gure hobenen bixtan. Monho 108. Artha izan behar da beraz, onthuruntzak hartzean, ahalaz ahoko<br />
gostuari ukho egiteko. Dh 54. Izan gabe, ahalaz, adixkidetasunik ez ariarik erlixionearen etsaiekin. Jaur 393. Eta<br />
ihes egizü ahalaz konpaña gaistuer. UskLiB 76. Berriz ez lerratü, / ahalaz begiratü, / untsa kobesatü. Etch 652<br />
(cf. Bordel 191). Oraiko neskatilek ordenariozki, / Mithilak nahi tie ahalaz jaun handi. Ib. 398. Lekzioak oro<br />
xuxen / zituen ahalaz hartzen. Gy 268. Arima hortzetan dagokat; ahalaz idukitzen dut nere biziaren azkeneko<br />
gauza bezala. Dv LEd 173 (Cb Eg II 96 al-eginaz). Laborariak eztü behar, ahalaz, edüki lür auherrik. Ip Dial 62<br />
(Dv ahal badu, It albait, Ur al dabela). Ezarrazu supier batean formaren harrarazteko gizenaz beheiti eta ahalaz<br />
orotan bardin hedatua. ECocin 10. Ibili naiz herriz-herri, eta eman dut ahalaz kontu nola mintzo zineten zuen<br />
artean. Jnn SBi V. Botariari dohako ahalaz bota gaitz eta zorrotz aphalaren erreferariari sakhatzea. Zby RIEV<br />
1908, 88. Beti ororekin ahalaz bakea bilatuz, eta batasuna. HU Aurp 87. Ahalaz [hütsak] untsa xüxentü tügü.<br />
UNLilia 2. Behar dela lakhatü ahalaz arhinki. Xikito 2. Arno bat, bat bakarra, ahalaz Medokeko gorritik; dena,<br />
neurriñoan. JE Ber 35. Ahalaz goxa zazu, ez dadin una. Iratz 159. Barkamendu galdetuko diote bieri eta, ahalaz,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
26
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haren krima errepara dezaten. Larz Senper 132. Laguntzeko eliza horren azkartzen, baitu beharra, eta, ahalaz,<br />
edertzen. Ardoy SFran 277. Ahalaz beti maite izan dut / gauza xuxen jujatzia. Mattin 81. Hargatik bertze<br />
[hizkuntza] zonbaitño ere ahalaz ikas ditzagun. Xa Odol 28. Artzainek bisitatzaileak [...] beti ahalaz alegeratzen<br />
kantuz. Lf in Casve SGrazi 14.<br />
v. tbn. CatLan 163. AstLas 37. JesBih 421. MarIl 128. Hb Esk 193. Arb Igand 145. Lander RIEV 1908, 622.<br />
(H). (Precedido de bere, etc.). Heure ahalaz ardiatsak kontrizionea. EZ Man I 22. Badugula halaber<br />
[aingiru] gaixto bat ere, bere ahalaz gure tentatzeko eta galtzeko. Ax 558 (V 356). Enseia bagindez gure ahalaz<br />
guduan fermu eta finko egoitera. SP Imit I 11, 4. Gai orotan soldadoen mertxedian ützirik, hoiek bere ahalaz<br />
mesperetxatü zien. Bp II 47. Bere ahalaz, [etsaiak] ahantz-arazten darozkigu [...] bizioak. He Gudu 169. Hura<br />
zure ahalaz imitatu behar duzu. Brtc 86. Eta berak egin deraikun emaitzez eta dohainez berez edeki baitiogu<br />
bizia gure ahalaz. Dh 60. Holaz, neure ahalaz, prest naiz anontzatzeko ere berri ona zuei Erruman zaretenei.<br />
"Quod in me". TB Rom 1, 15 (Lç, Dv nitan den bezenbatean). Zeina baitzaukaten bere ahalaz aphaindua zuten<br />
aldare xumearen gainean. MarIl 113. Nork bere ahalaz jarraiki behar duela [ergi eta hazgeiak] etxean hazteari.<br />
Dv Lab 256. Bainan goiz ez bada berant, beren ahalaz onerat itzuli baitire. HU Aurp 153.<br />
- AHALAZ KANPOAN. Sin la posibilidad (de). Entzun ezazue meza izpirituz eta bihotzez, eta bilduko<br />
ditutzue hango fruituak, han aurkhitzeko ahalaz kanpoan bazinete ere. EgunO in Arb Igand 182.<br />
- AHALAZKO. (Precedido de part.). "Jasan ahalazko karga" Darric (ap. DRA). v. AHALEZKO (b).<br />
- AHAL BADA. a) A poder ser. Etzaitezila bat ere haserra, ahal bada. SP Phil 230s. Gure izpiritua eta<br />
pensamenduak, ahal bada, guziak, edo bederen ahalik gehiena eta luzena, erabilltzea. He Gudu 114. Baña al<br />
bada eskantz hau [...] aldar aitziñean egin behar den gauza da. Mb IArg II 319. Al bada, Elizan egin behar da<br />
bataioa. Ub 194. Ahal bada orai aita / kunberti eraz ezazü. Xarlem 662. Emen, al bada, iges egitia<br />
erremedijorik segurubeena. JJMg BasEsc 102s. Eta kontra-eginen [ema] hark bethi duela / hill eta ere ahal<br />
bada. Gy 192. Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Dv Lab 126. Euki biar da al bada<br />
ikusteko lekuban. Ur Dial 46s (It albait). Komünione saintü batez ahal bada hari jüntatü. CatS 106. Aben ordez<br />
urria artu, al bada urre xarra. Sor Bar 60. Behar dugu jakin, eta ahal bada ikusi non zer iragaiten den. Jnn SBi<br />
36. Al bada gaur bertan bukatzen ote degun ezkontza ori ikustera. Moc Damu 22. Beste [gizon] bat, errian danik<br />
onena al bada, Jesusen gisara kurutze astun bat sorbaldan daroiala. Ag Kr 42. Al bada egunero Meza entzun.<br />
ArgiDL 9. Al bada bego, Aita, neke astuna. Or Poem 543. Mundu guztia Jaunari eske / al bada osatuteko. BEnb<br />
NereA 157. Nahiago ditiat etxean baino auzoan, eta ahal bada auzo urrun. Larz Senper 22. Eskeintza au, al<br />
bada, egunaren buruan sarritan berritua izan dedilla. MAtx Gazt 90. Nik illean kobratu nai det nere soldata, al<br />
bada. Salav 34. Al bada ez erosi / prezio altuan. Uzt Sas 236.<br />
v. tbn. Elsb Fram IX. Al bada: Xe 347. Arrantz 38. AzpPr 130. Itz Azald 168. PArt in Bil 171. JanEd II 102.<br />
EusJok 147. Tx B III 135. Munita 60. Txill Let 141.<br />
(Con baldin). Exortatzen zütiegü [...] ahal balin bada, Jaunaren etxera arratsen berere biltzera. CatS VII.<br />
Aguazilla estarroilla jantziarekin, al baldin bada, eta bizar kokozpekuarekin. Sor AKaik 110. Aurrerantz ere al<br />
baldin bada / izkuntza maita dezagun. Uzt Sas 56. v. tbn. Tx B I 34.<br />
(Con otros tiempos y modos verbales). "(Si fuera) posible, al baliz" Añ. Eskatu zion bere Aitari, al bazan,<br />
ken ziozala Pasioko kaliz latz edo edari miña. Ub 87. Al baliz ipiñi bear lirake gizonak gizonentzat eta<br />
emakumeak emakumeentzat. AA I 543. Bederatzi egunetarik batean eginen da, ahal baditeke, komunionea.<br />
JesBih 444 (v. tbn. ahal baditeke en Dh 103). Guk ere nai genduke, / al balitz, gurea [erregea]. It Fab 58 (v. tbn.<br />
al balitz en PE 28, AzpPr 56, Arrantz 153, ArgiDL 37, Inza Azalp 82 y Zait Sof 163). Ahal balitz, herrautsa<br />
bezala egin. Dv Lab 29 (v. tbn. ahal balitz en HU Zez 85). Nik ere bada nai nuke izan beon arteko, al baledi. Bv<br />
AsL 140. Baita, al balitz, itxasorik sakonenaren ondarrian yarrita be. Kk Ab II 135. Autetsiak berak, al baliteke,<br />
okerbidez eramateko erakoak. Ir YKBiz 411. Ahal baditake, urrun dadiela sofrikarioen kalitza! Zerb IxtS 88.<br />
Besteren etxean ebastea, al baledi. Or Aitork 204. Goraldu nai zinduzket / al balitz kantari. Basarri 43. Zera nai<br />
nuke aal balitz. Berron Kijote 165. Eta, ahal baledi, ez dugu "Mendiko negarrik" ere behar. MIH 138. Nik,<br />
berriz, osorik gorde nahi nuke, zimurrik ere gabe ahal balitz. MEIG I 131.<br />
(Con inondik). Urkhila hautsi nahi duzunean, mendebal aldeko adarra utz zozu nihondik ahal bada. Dv<br />
Lab 358. Gauza hitsa baita beti, nehondik ahal bada ez egitekoa, gizonari bere sor-herriaren gal-araztea. HU<br />
Aurp 174. Zer zala-ta ereti berebiziko orri iges-egiten laga? Ez orixe, iñundik al bazan, beintzat. Erkiag Arran<br />
89. Arrixkutikan aldegingo nun / al baldin bazan iñondik. Uzt Sas 267. Lenari eutsiko bai / al balitz iñundik. Ib.<br />
192.<br />
b) Si es posible, si cabe. Bai, Ganix ederki ari zen eskuz, eta ahal bada, xixteraz oraino hobeki. Zerb Azk 114.<br />
- AHAL BAINO. (Precedido de part. o rad.). Más de lo que se puede (...). Guk adiraz al baño on ta ontart<br />
agitz andiagoa. Mb IArg I 317. Esan al baño humildade andiagoaz. Cb Eg III 306. Tratu, pensatu al baño<br />
gogorragoak. Ib. 307. Yasan ahal baino karga gehiago balin baduzue. Lg II 111. Izaten da jan al baiño geijago<br />
kastaña. Mg PAb 93. Pensatu al baño infinitamente miragarriagoa. Gco I 395. Distiatzen due guk esan al baño<br />
era miragarriagoan. AA III 581. Zure amodio erran ahal baino handiagoak. Dv LEd 80. Hezean progotxa ahal<br />
baino gehiago denean. Dv Lab 95s. Konta al baño geiago jende batu. Arr May 159. Khonda ahal baino gehiago<br />
Aitoren Seme yauregi. Elsb Fram 65. Ohartu zen bazuela ereman ahal baino gehiago ere. Jnn SBi 62. Esan al<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
27
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
baño maitasun aundiagoa. ArgiDL 122. Zelai bat gaitza, begi-ukaldia hel ahal baino luzeago. JE Ber 19. Ukitu<br />
legun eta mea, esan-al baiño meagoa! Or QA 182. --Ba ahal duzue idazlanik aski? --Orain arte, Jainkoari<br />
eskerrak, argitara ahal baino gehiago. MIH 137.<br />
(No precedido de vb.). Ahal beno gorago ezta igaiten. Egiat 243. Ahal baiño geiago eskatzen didazu,<br />
osaba. Etxde JJ 115.<br />
- AHAL BALDIN BADA, AHAL BALITZ, AHAL BAZEN, etc. v. AHAL BADA.<br />
- AHAL BATEZ. En lo posible. Bena ahal batez, penitentak behar likezü, kasü süerte hotan, juan<br />
konfesatzera apez bekatore lagüna ezagüt ez lezaken bategana. CatLan 149.<br />
- AHAL BESTE. a) Todo lo posible. v. AHAL ADINA. Cf. Itz Azald 74: "Ezin zenbatu al beste erromes<br />
penitenziagillak". Al beste etxetik iges egin oi zun eta kaleko motiko biurrienakin jolasean eta gaiztakerian<br />
ibiltzea zitzaion atsegin. Etxde AlosT 22s. Ahal beste baliatu zuan. Osk Kurl 104. Irriñoak ahal beste lilluragarri<br />
eginik. Ib. 175. Ahal beste jateko. Ib. 207. Eldu onuntz eta ekin idazute aal-beste; ikusiko duzute zuen kaikukeri<br />
eroaren ordaiña nola jasoko duzuten. Berron Kijote 55.<br />
b) (Precedido de part.). Todo lo que se puede (...). Ai kolkoan eroan al beste txarri baneukiazat euki! Bilbao<br />
IpuiB 252.<br />
- AHAL BESTEAN. En lo posible. Gizabatz osoaren ona al bestean egiteko gertu ta prest egon bear dau.<br />
Eguzk GizAuz 111s. Ugazabak geitu eta alogerekoak al bestean gitxitu nai ditu. Ib. 139. Atzerrietatik merkeago<br />
datozan gauza askori al bestean sarbidea galerazteko. Ib. 177. Piarres ahal bestean etxetik kanpo asi zen<br />
billatzen biotzaren atsegintasuna. Etxde JJ 32.<br />
- AHAL BESTEKO. Todo el (...) posible. Ez, gizon bakotxaren eta al bestean guztien ona egiteko: gizon<br />
bakotxari lurrean al besteko zoriona eta bizitza onen ostean betikoa jadesten laguntzeko, gizartea orretarakoxe<br />
da. Eguzk GizAuz 112.<br />
- AHAL BESTERAINO. Lo más posible. Biriak aal besteraño aizez beteta [...], murgildu zan Balendin. TAg<br />
Uzt 40. Aal besteño aldia laburtzearren. Ib. 280.<br />
- AHAL BEZAIN (BN, S; Dv, Darric ap. DRA; bezein BN-arb). Ref.: Lh; Lrq; Gte Erd 2. (Ante adj., adv. o<br />
expr. adverbial). Todo lo (...) posible. "Autant que possible" Lrq. "Ahal bezein fite joan da (BN-arb)" Gte Erd 2.<br />
Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur en Mendiburu y en autores del s. XX.<br />
Ahal bezain humilki aut othoizten. EZ Man I 4. Ematera laudorio ahal bezain handiak. EZ Man II 14. Ahal<br />
bezain othoitz humillez. Harb 397s. Ahal bezain maizena. Hm 86. Herioaz orhit zite ahal bezain ardura. Tt Onsa<br />
84. Erakhar ditzan ber huni ahal bezañ ardura so egitera. Mst IX. Bizi gaitezela beraren gisan ta al bezain ongi<br />
ta santuki. Mb IArg I 350. Ahal bezain laburki eta klarki moldatu izan ditut. Brtc 8. Ahal bezain maiz<br />
komunionearen bidez hartaz gozatzean. Mih 43. Ahal bezain errespetü handirekin. CatLan 160. Eliza hura<br />
eraginen düzü / ahal bezain bertan. 'Au plus vite'. Xarlem 661. Zeremoniak eginen dire ahal bezen ponpa eta<br />
manifizentzia handitan. JesBih 416. Materia guzien gainean peredikatu dut, ahal bezen ongi. MarIl 128.<br />
Khantoriak huntü nütian eskapilareki; / süjeta den bezala ahal bezañ uneski. Etch 688. Egin dituzte justiziak /<br />
ahal bezain itsusiak. Bordel 60. Suge malurusak aldiz bere erdaran / ahal bezaiñ molde onean / baderro. Gy<br />
259. Eta ahal bezain guti igorri behar dira alhara. Dv Dial 60 (Ip ahal bezain güti; It albait gutxiena, Ur albait<br />
gitxijen). Ahal bezain nonbre handian bil diten haren predikurat. Laph 212. Ahal bezen merke erosi... edo egin<br />
edarietarik ahal bezen hainitz eta ahal bezen kario saldu nahi. HU Zez 28. Ekiten dio Ingurutxoari aal bezin<br />
gogotik. Mok 16. Ahal bezen polliki erraten dio: nahiago duela ez saldu. Barb Leg 132. Ahal bezain argi<br />
irakatsi. FIr 183. Konpesatu zan bada al bezain ondo. Or SCruz 44. Bertze lagunak bizkarraz zutoier ahal bezain<br />
erosoan gaudelarik. JE Ber 26. Eskuin-alde lekuratzen gira, ahal bezain eskuin, arroilarat eroriko bagira ere.<br />
Ib. 92. Zure alportxak ahal bezain fite ekar dietzon. Lf Murtuts 42. Al beziñ len Prantzin barrura eramatekotan.<br />
JAIraz Bizia 15. Ahal bezain denbora gutiren barru. Mde HaurB 39. Frantses nahi zuen bere ondoan atxiki,<br />
ahal bezain luzaz. Ardoy SFran 216. Miatu behar laike ahal bezain barna, / lur hoberenak ere baitu bere lana.<br />
Xa Odol 119. Jaten beitü phiperra / ahal bezaiñ mingar. Casve SGrazi 46. Lenbaitlen, aal bezain laster,<br />
bukatzeko. Berron Kijote 55. Hona, bada, ahal bezain laburzki, Euskaltziandiari eta euskaldun guztiei zor<br />
diedana. MEIG VIII 94.<br />
v. tbn. AstLas 25. CatLuz 34. CatS 40. ChantP 88. Elsb Fram 81. Ahal bezen: CatJauf 18. Larz Iru 26.<br />
(Precedido de rad.). Templuan sarthuba, Mariak izan ahal bezain perfetki bethetzen zituen [...] lanak eta<br />
enplegubak. Mih 13. Nihongo izpirituek asma eta nihongo erriek aphain ahal bezain ungi, Greziak erran zuen:<br />
horra Yainkoa! Hb Egia 96.<br />
- AHAL BEZAINBAT (SP, Darric ap. DRA; ahal bezenbat Dv). Tanto como se puede, lo más posible. "Autant<br />
qu'il se peut" SP. "Ahal bezenbat gordetzen zuen bere bihotzeko asaldua" Dv. Tr. Documentado<br />
exclusivamente en la tradición septentrional. Zor derautzudan ohorearen eta laudorioaren ahal bezanbat<br />
errendatzera. Mat 183. Litania hautan sainduen berthute jeneralak eman behar dire ahal bezanbat. EZ Man II<br />
191. Iongoikoa, kreatura baxoenak eskerrak / ahal bezanbat itzultzen darozkitzut ederrak. Ib. 116. Oilloak bere<br />
xitoak ahal bezanbat gaitzetarik begiratzea. Harb 377. Finean, ahal bezanbat bere konzienzia deskargaturik eta<br />
garbiturik, heriotzeari igurikitzen dio. Ax 58 (V 38). Hirur gauzetarik, bere mendean, ahal bezanbat, begiratu<br />
zela. Ib. 32s (V 19). Lauda ezazue Iauna, / bozik ahal bezanbat. Hm 93. Ihes egizu munduko abarrotsetik ahal<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
28
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bezanbat. SP Imit I 10, 1 (Ch ahal guziaz, Mst ahalaz, Echve alegiñ guztiya, Ol albait, Pi albait geien).<br />
Amorekatik ahal bezanbat haren konforme gerta gitian. Tt Arima 84. Eta lanak dirauino ahal bezanbat<br />
Jinkuaren presenziaz orhitüz. CatLan 109. Izan dezatentzat atsegina [Birjiñaren potret] hartarik ahal bezenbat<br />
hurbiltzeko. MarIl 14. Eta ahal bezenbat egin dezagun imitatzeko gure Nausi maitagarriaren pazientzia. Jaur<br />
346. Gero haiek laidatzen herria azkarki, / nahiz ahal bezain bat eraman hebenti. Etch 444. Xeha zaitzu ongi eta<br />
ura khen ahal bezenbat. ECocin 22. Hortakotz, eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe, ile alde ahal<br />
bezenbat. Laph 126. --Zoin Meza behar da entzün? --Ahal bezainbat Parropiako Meza, zeren Elizaren nahia<br />
hala beita. CatS 52. Eskuararen alde mintzatuz ahal bezenbat. HU Aurp 213. Haren laguntzea, ahal bezenbat,<br />
arimako eta gorphutzeko beharretan. CatJauf 75. Edaten du aal bezainbat ain irrika dun zugurtze ua. Or Aitork<br />
216. Ahal bezenbat eskolatzea eta ahal bezain gora heltzea. Ardoy SFran 102. Ahal bezanbat haren lekuan ene<br />
burua emanik, egin niozkan eskatzen zauzkidan pertsuak. Xa Odol 291. Ahal bezainbat lagundu zietenak. MEIG<br />
VIII 35.<br />
(Ante sust.). Egin ahal dezakegu nahi bezanbat edo ahal bezanbat enseiu eta itzul-inguru. Ax 166 (V 112).<br />
Ezagutzaz badarotzut / ahal bezanbat esker. Hm 42. Prestik nagoela penitenzia eta ahal bezanbat satisfazione<br />
egitera. SP Imit IV 9, 3. Ahal bezenbat fruitu erakhar araziz harrek bere izerdiz eta odolaz arregatu duen<br />
haziari. Jaur 392. Har ahal bezanbat plazer. Gy 61. Haurren salbamentiaz ahal bezainbat arranküra ükheitera.<br />
CatS 70. Ez dute egiten oraino ahal bezenbat gaizki munduan. Elsb Fram 80. Egin zezaten ahal bezenbat haro<br />
eta harrabots. HU Zez 181. Ezagutzaz badarotzut ahal bezanbat esker. Darric (ap. DRA). Ahal bezanbat eskuizkribu<br />
horretarako bildurik. MEIG IV 108.<br />
(Precedido de rad.). Presomzionetik urhun ahal bezanbat urhuntzekotzat. He Gudu 48. Behar da bere burua<br />
beheratu egin ahal bezanbat. Lg II 213. Belar idorren sartzen etxekoak oro / ari dire ixilik bil-ahal bezenbat.<br />
Iratz 49.<br />
(Ante sust.). Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Sareek hartu zuten<br />
yasan ahal bezanbat arrain. Ib. 140.<br />
- AHAL BEZAINBATEAN (a. bezenbatean Dv). En lo posible. "Dans la mesure du possible" Dv. Obligatua<br />
da ahal bezanbatean erreparatzera bere lagunaren ohore eta fama zaurthu duena. CatLav 128 (V 68). --<br />
Igandearen santifikatzeko ez othe da aski Meza ixil bat entzutea? --Ez, ahal bezanbatean kausitu behar gara<br />
bertze alde Elizako Ofizio Dibinoetan. Ib. 117 (V 64). Maria zerbitzatzen duzuenak [...], ahal bezanbatean<br />
gogoan erabilatzue haren fedearen bizitasuna. Mih 2. Yoiten dira xuringoak, nahasten beroatziz ahal<br />
bezenbatian hotz balinba. ECocin 39s. Ahal bezenbatean, zuen herriko meza entzun behar duzue. EgunO in Arb<br />
Igand 180. Egun oroz ahal bezinbatean, edo bederen ardura, liburu huntako kapitulu baten irakurtzea. Lap IX<br />
(V 3). Aita eta ama familiakorik baizen ez baledi -ahal bezenbatean- onets erakustuntzat. JE Bur 56. Artatu<br />
behar zaitut ahal bezainbatean. Mde Pr 114.<br />
(Precedido de rad.). --Zein Meza behar da bereziki entzun. --Herriko Meza Nausia egin ahal bezanbatean.<br />
CatLav 147 (V 76). Hargatik ere, nahi luke saindu hark munduari ihes egin dakion, egin ahal bezanbatean. Lg I<br />
195.<br />
- AHAL BEZAINBATEKO. (Adnom.). Posible, todo el (...) posible. Ahal bezanbateko borondate batez eta<br />
debozino batez adoratzen, aithorzen, ohoratzen eta errespetatzen zaitut. Harb 410. Zure izenaz patroiniatzen dut<br />
[lan hau] ahal bezanbateko humiltasunaren errespeturekin. Ib. a) 7v.<br />
- AHAL BEZALA (S ap. Lrq). De la manera posible, como se puede. "Comme il est possible" Lrq. Bere<br />
izialduratik altxatu zirenean yoan ziren, ahal bezala, aphez-handiaren eta legeko doktoren ganat. Lg II 285.<br />
Berset horik egin tit ahal bezala, / enilakoz süjetek zien eskola. Etch 554. Ahal bezala eskapi zen, / buztana han<br />
utzirik. Arch Fab 159. Ihaurkina ustelarazten dute ahal bezala, eta ongarri hotza egiten dute. Dv Lab 153.<br />
Aspaldion ahal bezala bizi ziren bi senhar emazte zahar eta prestu. Hb Egia 19. Au guzia al bezela erdi-estalirik.<br />
Urruz Urz 61. Gizonek ahuntz larruz dute soinekoa, ixter erditaradino heltzen zaiotena. Behereko aldea dagoela<br />
ahal bezala. Prop 1890, 23. Semeak, ahal bezala, geldi-arazi du zaldia. HU Aurp 74. Urte huntan ahal bezala<br />
ginabiltzaian Canadan. JE Bur 121. Beti beria eta / al bezela bizi, / oraindik eztu iñork / neska zarrik ezi. Urruz<br />
Zer 104. Gizagaxo erretor xaharra hatsa juanik üngürükatzen zen ahal bezala, sotena hegalak herrestan. Const<br />
24. Egun eskale, bihar langile eta berdin haurrer katixima irakasle, ahal bezala, bizi zen gizon bat. Ox 194n.<br />
Pusako bat hunat, bertze bat harat [...] ahal bezala atheratu zen. Lf Murtuts 28. Ahal bezala zutitu eta ohebururat<br />
hurbildu zen. Mde Pr 159. Naasaldi artan aal bezala nengizun otoitz. Or Aitork 237. Gañean aal bezela<br />
ari zirala, jausten zaio goiko muturretik burni astun bat. Anab Poli 65. Urtearen itzulikatzerat ahal bezala<br />
heltzen ziren. JEtchep 53. Tira ahala hasi ziren, kasik aldiarik ezin hartuz, bainan ahal bezala. Xa Odol 37.<br />
Jainkoak dezala aal bezela. "Dios lo haga como puede". Berron Kijote 94.<br />
(Con diminutivo). Beso-eraginka ta oiuka adierazten nien doi doi, al bezalaño, nere gogoa, ez baitzen<br />
keiñuen antzeko. "Pauca quae poteram, qualia poteram". Or Aitork 15.<br />
- AHAL-BEZALAKO (L, BN, S; Dv, A). Ref.: Lh; Lrq. Mediocre, no demasiado bueno. "Médiocre, passable"<br />
Lh, que cita a Darric. "Tel qu'il est possible" Lrq. v. NOLA-AHALEZKO. Lastozko etxola batean emaiten<br />
dute meza saindua, eta misionesten egoitza ahal bezalakoa da. Prop 1880b, 53. Bertze alde nola han hemenka<br />
hartzen nituen bidaltzaleak ahal-bezalakoak baitziren, nun nahi, uste bagetarik erortzen ahal nintzan nere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
29
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
etsaien eskuetarat. Prop 1886, 65. Hetarik bat osoki ona zen eta Jainkotiarra, bertzea aldiz ahal bezalako jende<br />
minkhor gaizgarri bat. Arb Igand 104. Ostaturat baitoatzi, eta jan baino gehixago edanik (maiz dena ere ahal<br />
bezalakoa) bazkaldu direlako ustearekin baitire atheratzen. JE Bur 169.<br />
- AHAL DELA (aldala V-gip ap. Etxba Eib). A poder ser. "De ser posible, pudiendo. Aldala, ez detsagu ogidu<br />
[sic] biar, en tanto que podamos, no debemos obedecerle" Etxba Eib. Beraz al dala penitentiak dauka<br />
obligazinua artu ta kunplietako emoten jakon penitenzija. Mg CO 213. Ainbat lasterren, eta, al dala,<br />
Jaungoikoaren bakean eta grazian [bete bear da penitenzia]. Itz Azald 148. Al dala, zureagaz egingo dogu. Zam<br />
Man 3. Aurrari, al dala buru gañean, ur utsa ixuriaz. KIkG 69. Al dala, ezaguerea daukan bitartean artu bear<br />
dau. KIkV 102. Al dala eneuke ezer galdu gura. Otx 178. Emen geienok bizi nai dogu, / al dala beintzat,<br />
gustora. BEnb NereA 89. Baña al dala beti batekin [aitortu bear dezu]. MAtx Gazt 94. Senargaia iritxi zaidazu<br />
lenbailen... al dala, ez dedilla betokerra izan. NEtx LBB 141s.<br />
(ahal zela, en pasado). Esan zenduten eguardirako / etorritzeko al zala. Uzt LEG I 287.<br />
- AHAL DELARIK. A ser posible. Karitateak eta Jainko legeak galdatzen dute ihizi gaixtoari aztaparren<br />
errotik atheratzea, ahal delarik. Barb Sup 113. Itsasuko gereziak, hasteko, nun ez dira mundu huntan ezagutuak,<br />
aipatuak, goretsiak, eta, ahal delarik, iretsiak. Lf Murtuts 1. Karabineroak oldartzen bazaizkik, ahal delarik<br />
igesiari eman. Etxde JJ 44. Bizkortu nahi den hizkuntzak, eredu berdindua izan beharko du nahitaez, eta, ahal<br />
delarik, batua. In MEIG VI 41. (ahal zelarik, en pasado). Nahiago zuen, gero, mariñelekin egon, jan eta lo<br />
egin. Ahal zelarik bederen! Ardoy SFran 153s.<br />
- AHAL DEN. (Ante adj. o adv. en grado superlativo). v. ahalik. Al dan ongiena apaindu bear da. AA I 451.<br />
Berbaz al dan ondoen / egiñaz berari. AB AmaE 357. Al dan laisterrena errespuesta emango diyot. Moc Damu<br />
14. Eran goizian txuritik, / al dan onenetik. JanEd II 14. Al dan maizena etorri zaite. Tx B II 137. Al-dan<br />
zeatzenik arloa argi ikusi. Ldi IL 79. Artzaiak beren artaldeekin al dan kalterik txikiena egin bear diote. Munita<br />
129. Bearreko zan gaur Iorrera / al dan geien joatea. BEnb NereA 158. Beiratu zekena, / al dan okerrena. JKort<br />
in NEtx LBB 313. Ahal den kutsurik gutxiena. Ugalde in MEIG IX 55.<br />
v. tbn. Al dan: Sor Gabon 59. Iraola 84. Arrantz 123. EusJok II 153. Basarri 114. Uzt Sas 121.<br />
(ahal zen, en pasado). Donostiyara eraman eta / al zan lenena kuratu. JanEd II 85. Al zan maizena iyurtzi.<br />
Tx B II 112. Aal zan aguroena zijoala. Anab Aprika 103.<br />
- AHAL DENA (aldana V-gip). Lo posible. "Ahal dena da holako janaria" Darric ap. DRA. "Lo posible, lo que<br />
se pueda. Gure aldetik, aldana eiñgo da" Etxba Eib. Al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 533. Beti egiñik al dana. AB AmaE 294. Gizon ala emazte, jaun eta andere, ala den apalena bardin<br />
[ibili dira diruzko laguntza eske]. Toki arau, ahal dena. HU Zez 141. Aldana egiñaz egitutenda egipidea. Echta<br />
Jos 5. Sartu aldana ta jarioak itxi. Ag G 246. --Geitxo ez ote da eskatzen dezuna? --Aal dana baiño geiago ez.<br />
ABar Goi 27. Zikin-artean al dana bananduten. Erkiag BatB 129. Txekorra txarra daukala eta / al dana bajatuazi.<br />
Uzt Sas 200.<br />
v. tbn. Mattin 5. Al dana: AzpPr 68. Alz Ram 37. Kk Ab II 110.<br />
Aldena, itxasoan den arrayik oberena (AN-ulz). 'Quien hace lo que puede siempre avanza'. Inza Eusk 1926 (3-<br />
4), 10. Arrantzaleak itsasoan arrapatzen duten arrairik onena aldana izaten dala. Moc EEs 1929, 156.<br />
(ahal zena, en pasado). Ustez itzegin nizun / gizatasunian, / al zana onian. AzpPr 38. Ia bizixa gorde<br />
zeikion al zana eitteko. Etxba Ibilt 489.<br />
- AHAL DENIK. (Con adj. o adv. en grado superlativo). v. ahalik. Al danik egiena izan dedin. Ldi IL 78.<br />
Ikuslearen eskubi-aldetik agertzen da Teseu: errege-arrandiz, baña, al danik bakunen. Zait Sof 121. Egin<br />
daiguzan gauzak / al danik onduen. BEnb NereA 28.<br />
(ahal zenik, en pasado). Al zanik gutxienen bidea luzatzearren. TAg Uzt 137. Al zanik azkarren ibilita.<br />
Salav 60.<br />
- AHALEAN (H). A) (No precedido de vb.). a) Pudiendo. Obra oneko arnegua ahalean ez konplitzea, mortal.<br />
Harb (ed. 1690), 466.<br />
b) En lo posible. Ez alean guk galdu / erriko legea. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ardatza ondo erabiltzera, eta<br />
ari-albeñu meak irutera alean saiatzen zan. Arr GB 6.<br />
(Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. Godoak ere bere ahalean enseiatu ziren<br />
Latinaren ikhastera. ES 95. Urrikal bekizu haren flakeza, eta zure ahalean progotxa zaite haren hutsaz. He<br />
Gudu 112. Bere ahalean eta nahi zuzen batekin bethe izan dutenak Jainkoaren legea. Lap 156 (V 69).<br />
B) (Precedido de part.). v. AHALA. a) Todo lo posible. "(No) cabe más, [...] neurri betean, artu alean" Añ.<br />
"Botaalan, emonalan" Elexp Berg. Eragozten ote dituzu, eragotzi alean, besteren oben-kulpak? Mb (ap.<br />
DRA). Ari zan ixildu ere gabe Baxili aoak ekarri alian. Urruz Zer 87. Piztijok oindiñokarren karrak eta karrak<br />
jo-alian eragoioela ikusirik. Otx 137. Artu makillea eta zist eta zast, emonalean zigortu ei yuen agurea. Bilbao<br />
IpuiB 56. Beti zakust euron atzetik agireka eta esan-alean. Ib. 171.<br />
b) "Zuk dirua ekarri ahalean, nik gastatuko dut, conforme vayas trayendo, conforme traigas dinero, yo lo<br />
gastaré" Asp Gehi. Etxe-ganbara bete-âlean / arnas izerdiz âzturik. "A medida que se llena el pajar". Or Eus<br />
297. Ontziok utsik egozan, egarriak eskatu-alean utsitu zituelako, jakiña. Erkiag Arran 14.<br />
c) Inmediatamente de, nada más. Eta txoperra bera, ez da asko obea, lapiko txikia dalako, ikusi-alean<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
30
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
azaltzeko. Erkiag BatB 157.<br />
d) Según, dependiendo de. Nik ez dut uste --Don Kijotek erantzun-- ezkutari aiek soldata-truke beiñ-ere egon<br />
ziranik, eskeiñi-alean baizik. "A merced". Berron Kijote 228.<br />
- AHALEKO (SP). a) (Precedido de rad.). "Gizon eraman ahaleko karga eraman du" SP (tal vez por gizonek<br />
eraman ahaleko). v. AHALAKO. Arima eta gorputzaren osoki zerbitzua, / ofrendatzen darotzut hek errenda<br />
ahalekoa. EZ Man II 205. Segurantzaz darotzugu agintzen zerbitzua, / gure gorputz eta arimak iraun ahalekoa.<br />
Ib. 53. Egia da hek asma ahaleko gozamen guziak garaitzen dituztela. Hb Egia 82. Arthikitzen dio Epaminondasi<br />
bizkarrerat altxa ahaleko harri bat. Ib. 25. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak<br />
direlakotz, doidoi jasan-ahalekoak. JE Ber 63.<br />
b) (Precedido de gen.). "Hori ez da ene ahaleko, cela n'est pas en mon pouvoir" Dv. Baldin beraz gauzarik<br />
aphurrenak ez badire zuen ahaleko, zertan khexa bertzeez? Dv Lc 12, 26 (Lç xipién dena-ere ezin badagizue).<br />
c) (Uso adj.). Posible. Dena da ahaleko sinesten duenarentzat. IBe Mc 9, 23 (He ahalkor).<br />
- AHALENA. Cuanto se puede, todo lo posible. Aidürü hartan nork beria ideki behar diala ahalena. Egiat<br />
158. Bizia lüzatü nahiz ahalena ari girade. Ib. 189. Zakian jendiak, ordian, bere izaitiaren flakezia ta gezürrez<br />
ahalena zien estaltzen. Ib. 257.<br />
- AHALEN ARABERA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALAREN<br />
ARABERA. Ahal bezain perfetki bethetzen zituen bere adiñaren eta ahalen arabera karguz hartu zituen<br />
lanak. Mih 13. Zure ahalen arabera izan zaite karitatos. Dh 228. Zoazte beraz pobreen, aflijituen erien<br />
bisitatzerat; lagun ezatzue erromesak, zuen ahalen arabera. EgunO in Arb Igand 186. Berak bere burutarik eta<br />
bere ahalen arabera egin zituen asko eta asko ikus-lan eta ikas-lan. HU Aurp 76. Bakotxa han-harat abia zadin<br />
bere ahalen eta gogoaren arabera. Lf in Zait Plat XV. Bazen norbait Frantzia aldetik bere ahalen arabera Doña<br />
Mariaz orhoitzeko. Ardoy SFran 75.<br />
- AHAL-ESKAS (Dv). a) (Sust.). Impotencia. Hori nahi dut, hori da ene gutizia, konpli zazu othoi ene ahal<br />
eskasa. Ch III 10, 4. Lan garaiari ere lotzen zaio, eztu alegatzen ahal eskasa. Ib. 5, 4 (SP ezta arrankuratzen<br />
ezinaz, Mst eztü, ezin eginen gañen, soltantxarik galthatzen). Bere ahal-eskasa ezagutzea. He (ap. Dv).<br />
Aithortzen dut ene ahal eskasa. Mih 56. Konpli zazu, othoi, ene ahal eskasa. Brtc 172. Zertaz ordaintza ber-<br />
ahal eskasa. Birjin 358.<br />
b) (Adj.). "Impuissant" Dv.<br />
- AHAL ETA EZIN. "Al eta ezin (R), a la fuerza, pueda o no pueda, de buen o mal grado. Gizon batek lan bat<br />
gunean ezoken egin eta beste batek araztu zaun, al eta ezin (R)" A. Cf. EZIN ETA AHAL.<br />
- AHALETAKO. De posibles, poderoso, que tiene bienes. Aberats bakhotxak, etxe ahaletakoak, sal-erosi<br />
handia duten etxeak, abia balitez hamarretako emaitzaren [...] egiten. Prop 1899, 143.<br />
- AHALETAN. En disposición de, en situación de. "Ez naiz zure pagatzeko ahaletan, je ne suis pas en état<br />
(litter. en pouvoir) de vous payer" Dv. Ez dezazula gogoa gal. Oraño [sari] heien ardiesteko ahaletan zare.<br />
Mih 244. Behar dire oneski ta nihor behartu gabe bere bizia kharraiatzeko ahaletan ezartzerat bere buruak. Dh<br />
72. Horiek asko gasta-bide ta egiteko gaxtotarik urruntzen dituzte, ta bere egitekoei ohore egiteko ta bere umeak<br />
ongi ezartzeko ahaletan ematen dituzte. Ib. 197. Beldürrez ororen ikhastetik gibeltiak izan litian, bürütik bürü<br />
ikhasteko ahaletan izan ziratekianak. CatS VII.<br />
"Ahaletan da (d'une manière absolue), il est bien muni d'argent, de biens" Dv. Zergatik beraz ahaletan<br />
laitezken presunek [...] ez lezakete bere gain har. Prop 1899, 143. Lagunt gaitzatela beraz beren othoitzez, diruz<br />
ere bai ahaletan badire. Prop 1902, 235.<br />
- AHALETIKAKO. (Precedido de gen.). De la disponibilidad, de los recursos. "Neure ahaletikakoa da zuritze<br />
hori [...]. Egoitza eder hura gizonaren ahaletikakoetarik da" Darric (ap. DRA).<br />
- AHALETIK JOAN. (Precedido de gen.). A cargo de. "Noren ahaletik doha zuritzeko hori?" Darric (ap. DRA).<br />
- AHALEZ (B; alez B; Añ). Ref.: A (alez); Izeta BHizt2. a) En lo posible. "(En cuanto se) pueda, [...] aldan<br />
guztian, aleginean, alez" Añ. "Beti etxetik kanpo baña aalez, lo itera etxera" Izeta BHizt2. v. AHALAZ. <br />
Obretan ere elkharren behartzen eta meneratzen direnean, elkharri ahalez heltzen zaitza. Ax 324s (V 215).<br />
Egizue ongi, ahalez obra onetan enplega zaitezte. Ib. 149 (V 98). Eta ahalez zeure leheneko falten erremediatzen<br />
ari zarela. Ib. 208 (V 140).<br />
(Precedido de bere, etc.). Eta eman zaite gaurgero zure ahalez dagokon bezala haren ohoratzen. Dh 266.<br />
Bekhatutik urrun-arazteko gehienik gai diren errelijioneko egia handiak gogoan erabiltzen, eta bere ahalez<br />
phisatzen. Ib. 95. Lagunt ditzagun guk ere / guziek gure ahalez. Etcham 46. Orepil aundi bat egin nuan [...] ez<br />
zan bezain aundi, ez bainezaken iakin, baiñan ene ahalez. Or Aitork 159.<br />
"Pudiendo, alez, aleginez" Izt 100r.<br />
b) Posiblemente (?). Egia urgen dela / bai etare ahalez / nik bezain ontsa / badakizue mundu orok. AstLas 10.<br />
- AHAL EZIN. Imposibilidad. Zein gozoa dan zugandik alde / al eziñaren eziña! Gand Elorri 86.<br />
- AHAL EZINEAN. En la imposibilidad. Eta premiñadunai lagun al ezinean, aurkituten dan Abade edo<br />
Eleizgizonari. Itz Azald 207.<br />
- AHALEZKO. a) Posible. Othoi, Iauna, zure graziaz egin bekit ahalezkoa, niri naturalezaz ezinezkoa<br />
iduritzen zaitana. SP Imit III 19, 4. Gaitzik gerta dakizunean, har etzatzu haren kontrako erremedio ahalezkoak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
31
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eta Iainkoaren arauerakoak. SP Phil 192 (He 194 Jainkoaren arabera egiñ ahal detzaketzun erremedio guziak).<br />
b) (Precedido de part.). Tan (...) como se puede (...). "Jasan ahalezko karga" Arch (ap. DRA). v. AHALAZKO.<br />
- AHAL GUZTIA (guzia B ap. A). Tanto como se puede, todo lo posible; en lo posible. "Ari-zuntza sobera luzea<br />
bada, eztaiteke ongi josi, besoa al guzia edatuagatik ere (B), [...] todo lo posible" A (s.v. zuntz). Arnoa<br />
hutsten duzunean ere, ahal guztia xutkatuagatik, gelditzen da usaina bedere. 'Por más que seques todo lo<br />
posible'. Ax 532 (V 342). Okultatu beár da alguzía iten den ongia, jakinik ikusten duéla Jangoikoak. LE Prog<br />
106. Inbenáza bere mutil onbát alguzia, amen, otoi. 'Hazme en todo lo posible un buen servidor tuyo'. Ib. 98.<br />
Emendátu len gaizki egina, suplitu alguzia. 'Resarce todo lo posible'. Ib. 114. Obrátus al guzía orrén<br />
borondatearén kunplitzen. LE Ong 44r. Zenbat eman? Ahal guzia. HU Zez 141. Oro lasterka jin dire laguntza<br />
eskaintzera; batek lan, bertzeak aterbe, itzaingo; orok ahal guzia. Ib. 167.<br />
- AHAL GUZTIAN. En lo posible. v. AHALAZ. Imitátzeko nik ére ál guzían. LE Ong 82r. Bizi izatu zen<br />
ordu arteraino bezala, ahal guzian ixilik eta izpiritua Jainkozko gauzez bethea. Jnn SBi 48. Igande egunaren<br />
giristinoki eta osoki begiratzea, Meza-nausia eta Bezperak ahal guzian entzunez. Arb Igand 47. Poli aal guztian<br />
begira zegokion gozatuaz. Anab Poli 36. Rozinanteren lauazka aal-guzian ekin zion. Berron Kijote 94.<br />
(Precedido de bere, etc.). "Liberal [...] Esta voz [...] viene de dia, mucho, multitud, y de bere ala, bere al<br />
guzian, en cuanto, o con cuanto puede: y el liberal da mucho en cuanto puede" Lar. Laborariak behar du, bere<br />
ahal guzian, etxean sorthu zaioen aratxetarik egin etxeko azienda guzia. Dv Lab 253.<br />
- AHAL GUZTIAZ. Todo lo posible; en lo posible. Orduan bada penatzen dire ahal guztiaz / spiritu biak<br />
bata berzearen lehiaz. EZ Man I 50. Hunat hunat emazue kolpe ahal guztiaz. Ib. 112. Ihes egiozu ahal guziaz<br />
munduko habarrotsari. Ch I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Mst ahalaz). Gure erlijio santua, oiei gozotoro erakustera<br />
al guziaz saiatzen dan Ama baten amore biguña. Arr GB 3. Sartzera al guziaz saiatzen zan. Arr May 82. Ontan<br />
saiatu zan ahal guziaz, eginalik bizkorrenez. Zait Plat 89.<br />
(Precedido de bere, etc.). "Neure ahal guziaz, de tout mon pouvoir" SP. Bethiere bere ahal guziaz huni<br />
darreitzalarik. Lç Ins A 7v. Eskerrak bedere emanen derauzkitzut neure ahal guztiaz. Mat 241. Geure ahal<br />
guztiaz zu / zaitugu adoratzen. EZ Noel 63. Adoratzen zaitut neure ahal guztiaz. Harb 14. Hunetan geure ahal<br />
guztiaz permatu eta bulharka iarri. Ax 460 (V 299). Behar dugu bada Philotea gure ahal guziaz gure<br />
urrikimendua emendatu. SP Phil 30. Ihes egiozute, zure ahal guziaz, tentazione hura sor-arazi darotzuten<br />
gauzei. He Gudu 119. Zerukotz on diren obren zure ahal guziaz egiteko. Brtc 173. Bere ahal guziaz hekiei<br />
laguntza emaitera ekharriak baitire. Jaur 381. Ene ahal guziaz eginen dut zure solas zuhurrez baliatzera. Dv<br />
Lab 147. Ez dugu nehork erraite beharrik zoin eskualde lagun gure ahal guziaz. HU Zez 140. Kintzeek ez dute<br />
hausterik, beren ahal guziaz bermatzen direlakotz sei gudukariak. JE Bur 29. Gure al guziaz Yesu-Kristo ongi<br />
ezagutzen saiatzea. Ir YKBiz V. Norbait zen halere bere ahal guziaz apezpiku dohakabea soleitu zuenik. Ardoy<br />
SFran 56.<br />
Al guziz asi nintzan gogo-iraulketa. Or Aitork 207s.<br />
- AHALIK. v. ahalik.<br />
- AHALIK EZA (det.). "Impotencia, alikeza, alikabea, eziña" Lar. Ta ez da gauza ona ta biarrekua<br />
kristinaubak bere alik eza ta gauza on txiki baterako bere eza ezaututia? fB Ic III 263.<br />
- AHAL IZAN EZKERO. En caso de poder. Premina ordu baten ikusiko bagendu geure arerijua, al izan<br />
ezkero, ari lagunduteko. fB Ic I 100. Gurasuari kontu emon bagarik ezkontzia egitia, al izan ezkero, pekatu dala.<br />
fB Ic III 354. Al izan ezkero, da osoro premiñazkoa eta naita naiezekoa [osturikoa biurtutea]. Itz Azald 107.<br />
Txoroa dek Ameriketara eztijoan gaztea, al izan ezkero. Ag G 253. Musturreko bat emongo eutsan galanta don<br />
Pauliñok, al izan ezkero. Bilbao IpuiB 124. Hiztegi aldetik, nolazpait esan, urria, hitz hautatuak baizik, ahal<br />
izanez gero, erabiltzen ez zituena. MEIG V 103. Ez nuke nik, ahal izanez gero ere, inor joatera behartuko.<br />
MEIG I 171.<br />
Si es posible. Seme alabak ez dabee ezkontzako berbia emon biar, al izan ezkero, gurasuen naija bagarik.<br />
fB Ic III 354.<br />
Aal izanez geroz, noiznai jaten zuan. Anab Poli 14.<br />
- AHAL IZANIK. En caso de poder. Ezkonduten da a bere / laster, al izanik, / inon topetan badau / bere gura<br />
danik. Azc PB 74. Al izanik, domeka ta jai-egunetan Mezarik entzuten ez dauanak oben (pekatu) astuna egiten<br />
dau. KIkV 75.<br />
A poder ser. Jokoaldi laburrak egitea gustauten yakan, ostera, eta al izanik, beste iñor begira ez egoala.<br />
Erkiag BatB 24. Baiña al izanik, goizean goiz, eldu ala, beste egunkariekin norgeiagokan jardutea, saltzeko<br />
bideak zertutea, orixe zan kontua. Ib. 28.<br />
- AHAL IZATERA. En caso de poder, a poder ser. Al izatera batuko nituban leku onetara mundubaren seme<br />
alaba maite gustijak. JJMg BasEsc 280. Orduban, al izatera, gustijok gurako genduke astiro ta ziatz igarotia<br />
arimako gauzaak. Ib. 82s. Emon biar jakola janarija al izatera egosija. "A poder ser". Ur Dial 68 (It albait, Dv,<br />
Ip ahalaz). Egon biar dau al izatera ikusbegijan. Ib. 71. Al-izatera alduko balitz / gizon arroen almena, / nun<br />
asetuko ete litzake / bere naimenik gurena? (Interpr.?). Enb 150.<br />
Aserre artan esan zenduen, ark bezela al izatera ['en caso de poder como él'] ziran guziak erre eta kiskaliko<br />
ziñituzkeala. Arr GB 85.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
32
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AHAL-NOLA. De la manera posible. v. NOLA HALA. Eta eginik ahal-nola zilho bat, ur bazterrean<br />
berean, han ezarri zuten misionestaren gorphutza. Prop 1895, 13.<br />
- AHAL-NOLAKA. "Doha bidean ahal nolaka, il chemine comme il peut" H. "Orgak arranjatu ditu ahalnolaka<br />
(L, BN-lab), ha compuesto el carro de alguna manera, es decir, a la buena de Dios, como ha podido, de<br />
manera insuficiente" A (s.v. aal). Bildu zituzten ahal-nolaka lau mila giristinoen izenak, hek uzten zutela<br />
giristino-legea. Prop 1892, 89.<br />
- AHAL OROETAN. Todo lo posible. Aundiki euskeltzaleok aal-oroetan euskeraz ari bear degula. Ldi IL 93.<br />
- AHAL OROZ. En lo posible; todo lo posible. Jesüs-Kristi erakustia haren hitzaren arau hura ahal oroz<br />
onsa maite dügüla. Bp II 123. Lehenik behar dügü Jinkua adoratü, / eta lagün protsimua ahal oroz lagüntü. Etch<br />
664. Ahal oroz mundu guziari / izan adi bethi zerbitzari. "Il faut autant qu'on peut obliger tout le monde". Arch<br />
Fab 103. Guri, eskuararen atxikitzea eta zaintzea etsai guzietarik, ahal oroz; elez eta egintzaz. HU Aurp 213.<br />
Uste düzie, beharbada, aphezek artha haboroxe badiela, nurk bere parropian, ahaloroz üskara garbi<br />
begiratzeko? ArmUs 1900, 64 (ap. DRA). Berma bethi ahal oroz / haren hazkartzeari. Etcham 112.<br />
(Precedido de bere, etc.). Ene ahal oroz / diat lagüntüren. Xarlem 1037. Ixilian bere ahal oroz Jinkoa<br />
zerbützatzen zielarik. Ip Hil 13. Eskual-herriaren gure ahal oroz argitzea. HU Zez 79.<br />
- AHALPE. "Ahalpeko (Hb), sous le pouvoir de..." Lh. Cf. Lar: "Apoderarse, alpetu".<br />
- AHAL-SOMA. A tientas. Bata-besteari erruki-gabe emanaz aal-soma, jo-ala guzian zerbait autsi ta<br />
xeetuaz. "A bulto". Berron Kijote 181. Kokots-aldeak ukikatu zizkion aal-soma. "A tiento". Ib. 181. Aal-soma<br />
zijoazen, gauaren illunak ez bait-zien ezertxo-ere ikusten uzten. Ib. 215.<br />
- AHAL ZELA. v. AHAL DELA.<br />
- AHAL ZEN. v. AHAL DEN.<br />
- EZIN KONTA (ESAN...) AHAL. v. ezin.<br />
- IZAN AHAL, IZAN AHALEZ. v. izan.<br />
- NOLA-AHAL, NOLA-AHALEZKO. v. nola.<br />
aala. v. 1 ala.<br />
ahalara (Dv, A (que citan O Pr)). En la medida de lo posible, tanto como se pueda. Handiek nahikara,<br />
xipiek ahalara. "Les grandes font ce qu'ils veulent, & les petits ce qu'ils peuvent". O Pr 209. Goihets Sion<br />
Salbaria / artzain et' aitzinaria, / khantoretan koblatan. / Goihets ezak ahalara, / ezi guziz askitara / ezezak'<br />
eholatan. "Quantum potes, tantum aude". O Not (ed. RIEV 1926), 355 (Or MB 513 Al aiña gora ezazu). Nahiala<br />
ez ditakenean egin, egiten da ahal-ara. Lf Murtuts 33. Cf. FLV 1971, 158ss.<br />
ahalatu. (?). Cf. ahaldu. Ene gogoa / irten berria da sor-kabitik. / Kabi ertzean / ao-xabal, orra nun dagoen /<br />
zerura naiez: / ahalatzen noiz-baño-noiz asiko. Bordari Olerti 1960, 89 (DRA traduce "bogar").<br />
ahalbait. v. albait.<br />
ahalbide. Medio, posibilidad, recurso. En DFrec hay 10 ejs. Cf. Ldi IL 12: "Iñor ez mintze-aal bidea asmatubearrez".<br />
ahaldu, aldu (BeraLzM). 1. "Fortificar" BeraLzM. Al-izatera alduko balitz / gizon arroen almena, / nun<br />
asetuko ete litzake / bere naimenik gurena? Enb 150.<br />
2. "Posibilitar. Ibilli eta ibilli, alakoren baten, aldu eben gauzia" Etxba Eib. Ala aurkittu zan, alde batera ill<br />
guran ez beitzeko bere pauso lotsagarrixa; eta bestera bizi-nai, Zaldunagan mendakatze [sic] gogorra aldutzeko.<br />
Etxba Ibilt 478.<br />
ahaldun (L, BN, S; Lar, Dv, H), ahaltun (Lar), aldun (V, G, AN, R; Urt Gram 7, Lar, Añ), altun (Lar, Añ, H).<br />
Ref:. A (ahaldun, aldun), Etxba Eib (alduna). 1. Poderoso. "Poderoso", "potente" Lar y Añ. "Puissant, qui a de<br />
l'argent, des moyens" Dv. "Puissant" H. v. ahalguztidun, guztiahaldun. Indarsu eta ahaldu egiten da gauza<br />
guzietara. SP Imit II 8, 5 (seguramente por ahaldun o quizá tbn. por ahal(t)su). Heldu da ordean nitaz<br />
ahaldunagoa den bat. "Veniet autem fortior me". Dv Lc 3, 16 (Lç ni baino borthitzago dena). [Ebanjelioak]<br />
bizia diruri, ahalduna, egintza on guzien giderra. Hb Egia 92. Gaur bizi gera basurdeen gisan mendietan, bigar<br />
biziko gera aberats eta aldunak urietan. Camp EE 1882a, 36. Obedituaz urakan aldun, zemuiezgarriren bultzada<br />
bortxariari. "Huracán potente, irresistible". Otag EE 1882c, 480. Lagunik leialena eta bitartekorik aldunena. Ur<br />
BulaG 557 (BulaAl 55 altsuena). Eskintzen dizkitzut ispiritu txit aldun oien eta San Migel zure serbitzari<br />
Goiañgeruaren merezitasunak. SMiguel 21. Eta digula lehenbailehen Aita Saindu ahaldun kartsu bat! HU Aurp<br />
135. Majenzio lako errege aldun eta indartsua. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Jakitun eta ezkajin, andiki ta otsein,<br />
aberats eta ezeuki, aldun eta menpeko. P. Ormetxe EEs 1917, 100. Kristo aldunak, zerbait esan nai ote digu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 33<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
onelako begirakaz? JBDei 1919, 236. Ditaken jende ahaldunenak behar nahi-t-ez itzalak. Ox 30. Ahaldunak<br />
zituzken egileak; iraupenaz grinatsu zitazken. JE Ber 78. [Espainian] ahaldun eta jakite gutxiko den apaizeriak<br />
irin bereko dauzka [...] espiritismua [...] eta [...] parapsikologia. Mde Pr 318. Berori bezelako nagusi aalduna<br />
izanik. Berron Kijote 91.<br />
(Precedido de guziz). "Guziz ahalduna, le Tout-Puissant" Dv. v. guztiahaldun, ahalguz(t)idun. Jainko<br />
guziz Aldunaren eskuian eseririk. Ub 135. Zeruko glorian Aita Eternoak para zinduena, ta beraren urrengo<br />
persona guztiz aldun, edo poderosoa Zeru ta lurrerako Jaungoikoak egin zinduena. Echve OngiB 146. Saindu,<br />
Saindu, Saindua Jainko Jaun guziz ahalduna. "Dominus Deus omnipotens". Dv Apoc 4, 8 (Lç bothereguzitakoa,<br />
Ip ahalorotakua, Ur (G) guztiala).<br />
(Uso sust., pl.). Los poderosos. Cf. nav. aldunes (Eulate (Améscoa), CEEN 1978, 144. Parece tratarse de los<br />
poderosos del pueblo, propietarios en sociedad del molino, cuyo libro de cuentas empieza en 1702). Guraso ta<br />
gure Erriaren Buru ta aldun diranai deadar egitez. JBDei 1919, 259. Oraiko yende apalak lehengo ahaldunen<br />
heinean eta herrunkan lerrokatuak dira. Zub 90. Gaitzbide eta aztura gaixtoetarik ez ditake populu bat neholere<br />
beira osoki. Zapan atxik ditazke haatik, baldin ahaldunek eta zerbait dakitenek egiten badute orok batean indar.<br />
JE Med 155. Industriaren lekutzat hautatua Donostiako ahaldunek. JE Ber 90. Nere buruaren yabe bizi bear<br />
badut, berriz, aldunen aginduak bete bear. Zait Sof 20.<br />
2. Investido de poder, de autoridad. Cf. infra (3). Aldunak edo atarako Eleisa Santan eskubidia daukanak,<br />
kendu artian espirituzko senikera au, ezin ezkondu leitekez alkarregaz esan dirian senidiak. fB Ic III 77.<br />
3. Apoderado, diputado. Cf. aldunburu, aldundi, aldungai, aldungo. Tr. Aldun, en su sentido literal<br />
'apoderado', aparece ya en 1891, en Azkue; posteriormente se utilizó como 'diputado provincial'; también como<br />
'diputado a Cortes', sentido que se generaliza durante la 2. a República Española. Hay tbn. algún ej. referido a los<br />
senadores de Roma. En DFrec hay 3 ejs. de ahaldun y 3 de aldun.<br />
Gernikako zugazpean noizik noizera batzartuten ebazan bere aldunak edo semerik maiteenak. "Sus<br />
apoderados". A Gram V. Diputaziñoe Kenerala-k errijen aldunei ittantzen eutsen zer Bizkaiak egingo leikian.<br />
AG 1466. Nok jakin-arazoko dautsaz, baina, gure bear izate ta gurari onek gobernuari? Gure aldunak<br />
(diputauak)? A EEs 1916, 112. Bizkaiko aldunburu Jauregi [...] sei-zazpi aldun aldamenetan dituela. A LEItz<br />
5s. Aldun barriak [...] bakaldunaren idazki bat ekarri eutson. GMant ib. 65. Bizkaiko Aldundi errikoiak [...]<br />
Euskal Erriko Aldun guzieri bidali zien. Eusk 1919-20 (I), 41. Iruñak Madrileko Aldundira bialdurikako Aldun<br />
oia (Diputado a Cortes). Ib. 21. Gipuzkoako Aldun eta bertako Aurrerapide-Erki-Batzaren lendakari Laffite'tar<br />
Vicente Y.'k. EEs 1920, 109. Neuk be asmua artu neban bein, alduna (diputadua) ixateko. Altuna 83. Doipurulaterri-ikurriña<br />
gorri ta ori margoduna zen. Roma-erri ta Aldunen (Senatus) margoaik ziran oneik. Euzk 1929<br />
(I), 39 (ap. DRA). Euzko Aldun gustiei. Enb 53. Geuriak ziñegotzi, geuriak aldunak... / Euzkadin agintzeko beti<br />
euzkeldunak. Ib. 146. Osagille azkar ta otsaundiko diputadu edo aldun izana. Lab EEguna 62. Ta orain emen<br />
gaude guziok Kataluñatar aldun oro bat-egiñik, leengoa bera eskatuz. Ldi IL 26. Orixegaitik daukez oneik<br />
ainbeste aldun edo diputadu Madrilgo lege-etxean. Eguzk GizAuz 126. "Euskaltzaleak" bazkuneko lendakari<br />
dan Monzon aldun gazteak. Zubimendi Y 1935, 154. Guk atera genitunan ogeitatik amalau Aldun. Or QA 79.<br />
Aldunak dira, erri-aldeetan; eta beste aldun batzuek, uriburu gorenean, korteetan, legegintza-tokietan. Erkiag<br />
BatB 84. Aretxak bere besadarpean / daukan areto gurgarri / utsi dago ta errietako / aldunik ez an yezarri.<br />
Atutxa Mugarra "Urrunetik urrunera" (ap. DRA).<br />
4. Embajador. Haitiko gobernuak Erroman daukan aldun edo bialkin edo enbajadoreari eztautsa<br />
eskubiderik emon, bear zan gauza bat egiteko. Ezale 1897, 39b.<br />
5. Capaz de. "Aháldün; sens exact: 'qui est à même de...'" Lrq 21 (que critica la trad. "puissant" que da Azkue).<br />
6. Poseedor. Zein jarri Españian / guztiko txapeldun, / euzkotarrak dira ba / txapel orren aldun. Enb 123.<br />
Erri-maitale egiazkua / Aita Santua izan gendun, / iñoren gauzaz ez jaubetzeko / sarritan esaten euskun. / Beti<br />
fededun, / egian lagun, / geure ondasunen aldun, / askatasuna bear gendula / bakea gura bagendun. BEnb<br />
NereA 157.<br />
ahalduntasun (L, BN, S ap. A; Dv). "Puissance, capacité" Dv.<br />
ahale. v. ahate.<br />
ahalegar (SP ( Dv y A), H). 1. Pepita, enfermedad de las aves en la lengua. "Pépie, pepita. Ahalegarra<br />
edekitzea, ôter la pépie, despepitar" SP. "Pépie" H. v. kio.<br />
2. (H), aholegar (G, AN-gip, B, S), aholagar (S-saug), aulegar (G-azp; BeraLzM), aulear (G-goi), aular.<br />
Ref.: A (ao-legar); Lh (aho-lagar); Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257; Arin AEF 1980, 65. Afta; glosopeda.<br />
"Aphte, ulcération à la bouche, qui empêche les enfants de têter" H. "Glosopeda, enfermedad de la boca" A. "(Ssaug),<br />
glossite" Lh. "Muguet de la boca" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257. "Afta" Arin AEF 1980, 65. "Aular,<br />
aulear, afección en la lengua que suelen padecer los niños (D. Salís Léxico del Bidasoa [Irún, 1994)])" DRA. <br />
Aulearra garbitzeko eztie. Arin AEF 1980, 65. Aulearra kentzeko salbie ardotan egosi, eta salbi egosiin ostookin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
34
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aua garbitu. Ib. 65. Aulearraantzat gatzaakin ozpiñe egosi eta arekin igurtzi. Ib. 65.<br />
ahalegin (H), alegin (V, G-goi, AN-gip, B; Lar, Añ, Izt 46v, Hb ap. Lh, Dv (G), H). Ref.: A (alegin); Iz ArOñ<br />
49; Etxba Eib (alegiña); Elexp Berg (alegiñ); Gte Erd 204. Tr. En la tradición septentrional sólo se documenta<br />
en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche --que emplea siempre alegin-- y Mirande. La forma propia de la tradición<br />
meridional es alegin, documentada ya en Lazarraga. Hay, sin embargo, aal- en CatBurg, CatOiq (531) y<br />
Erkiaga, y ahal- en Oskillaso (Kurl 144) y Lasa. Ejs. de alegiña, con -a constitutiva, se encuentran en Agirre de<br />
Asteasu y Urruzuno. En DFrec hay 100 ejs. de ahalegin, 18 de alegin y 6 de aalegin.<br />
I (Sust.). 1. Empeño, esfuerzo. "Esmero" Lar y Añ. "Por más, por mucho que hago, &c., nere alegiñen, alegin<br />
guziaz, alegin guziakin" Lar. "Lo posible, empeño, esmero" A. "Alegiña ez da naikua, eta intenziñua b'ez arteko<br />
gauzetan" Etxba Eib. "Alegiñ guztiakin eiñda dago obra ori" Ib. "Alegiñ aundirik etzeban jarri igerixan ikasten"<br />
Elexp Berg. "Alegin guztiakin (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 204. AxN explica ahal (420) por alegin. v. eginahal.<br />
Enetzat faltadu zan atsegina, / enetzat faltadu zan alegina, / enetzat faltadu zan esporzua. Lazarraga (B)<br />
1193rb. Guztiarekin bortxa zak heure ahal egiña. EZ Man I 22. Bortxa adi arimaren ahal egin guztiaz. Ib. 136<br />
(cf. AHALEGINAZ). Hartarakotz idukazu hala nola zeurea / ene ahal eginaren bethiere xedea. EZ Man II 26.<br />
Ezen eskasa da ene / ahalegin guztia. EZ Eliç 380. Kontriziora esforzatzea alegin guziaz. OA 144. Zizeron ta<br />
Kintilianoren alegin bizi ta berezkirozko aien dilijenziai asko zor die. Cb EBO 15. Nere gogo, intenzio, itz, obra<br />
ta alegin guziak zuzendu bear ditut. Cb Eg II 14. Biotz guztiti, neure indar, ta al egin guztiaz. Cb CatV 97s.<br />
Alferrak izain dira orien alegiñak. Mb IArg I 97. Baña bere al-egin guziakin ere etzuan atera. Ub 76.<br />
Konbersinoe egiazkua ez da gure alegin utsakaz egiten. Mg CO 103. Eta alegin guztiak ifinten dituz<br />
aztuerazoteko gure gogorik. Añ EL 1 177. Eta orretara nere alegin guziak zuzentzen ditut. Gco I 421. Fiatu<br />
etzitezen eren alegiñetan eta indarretan. Gco II 24. Zure anima guziaz, eta zure indar ta alegin guziaz. AA III<br />
449. Sarija emon eureen alegiñak gaitik. JJMg BasEsc 6. Jakinak dira [...] San Basilioren atzerapenak ta<br />
aleginak Obispotzia ez artuteko. fB Ic III 303. Eziñ egin duena / gure alegiñak, / egiten du pertzako / uraren<br />
lurriñak. It Fab 102. Jende asaldatu hura gozatu eta paketzeko, lengo al-egiñak berritu zituzten. Lard 91. Beroni<br />
jarraitzen / arren izan bedi / gure alegin ta / danoen naia. AB AmaE 116. Ostiral egun batez alegiñ eragabeaz<br />
garbitu zalako. Arr May 110. Lur-gizon bakar baten / zer dira aleginak, / ezpadaukaz idiak / eta lan-burdinak?<br />
Azc PB 333. Onegaz geratuko litzatekez [...] sariturik [...] nire buruauste eta alegin guztiak. Itz Azald 6.<br />
(s. XX). Arek uste eban San Antoniok dana egingo eutsola, berak, bere aldetik bape alegiñik ipiñi barik. Kk<br />
Ab II 144. Bai gaiztakerien zigorra, ta baita ere alegin zintzoen saria. Ldi IL 171. Nerbion-ertzok, --tranbidardara--,<br />
/ azkatu-naiez, zenbat alegin! Laux AB 80. Langille onek bere izerdi ta alegiñaz erosi dauan etxalde<br />
ori berea eleuke izango. Eguzk GizAuz 148. Guzion alegiñak bat egin eziña. NEtx Antz 55. Kornubiako jende<br />
komuna oraindik ez doala inglesa uztera, berpizleen ahalegin bihoztoi guztiak gatik ere. Mde Pr 263. Ongi<br />
aziarazteko, amaren alegiña baiño gorestenago zun neskame zaar batena. Or Aitork 226. Errikosemeen<br />
aalegiñak arlo ortan ere, arduratsuak eta onuratsuak beitez. Erkiag Arran 40. Don Pedroren alegiñak be,<br />
ostera, utsak zirean. Bilbao IpuiB 74. Alperrik izango zitzakean nere alegiña. Txill Let 57. Ahaleginak zazpi<br />
dira. Osk Kurl 203. Euskeran alde bere denboran / ainbat alegiñ emana. Gorrotxategi in Mattin 24. Ez zaizkio<br />
ahalegin horiek behar adina eskertzen. MIH 148.<br />
v. tbn. Alegin: Astar II 184. Ur BulaG 526. EusJok 24. A EY I 362. Munita 153. Vill Jaink 56. Gazt MusIx 165.<br />
(H, que cita a EZ), alegin (V-gip, G-azp-bet, AN-gip; Lar, Añ, Izt 32r). Ref.: Etxba Eib (alegiña); Elexp Berg<br />
(alegiñ); Gte Erd 168 y 262; Zt (comunicación personal). (Con egin). "(Hacemos todo lo) posible, [...] alegiñak<br />
egiten ditugu" Lar. "(Haré) quanto pudiere, egingo det [...] alegin guzia" Ib. "Procurar, hacer diligencia, eginala,<br />
alegiña egin" Añ. "Alegiña eiñ, hacer lo posible, esmerarse, esforzarse" Etxba Eib. "Alegiña(k) eiñ arren etxako<br />
eskolaik buruan sartzen" Elexp Berg. "Alegiñak eiñen ditugu (AN-gip)" Gte Erd 168. "Alegiña ein da gero (Gazp)"<br />
Ib. 262. v. ahal II (2). Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. El uso en plural parece crecer<br />
con el tiempo.<br />
Ahalegiña egiten dute. EZ Man I 49. Prokuradu eta alegina egin. "Procurarlo y perseverar en hacer lo que<br />
pudiere". Cap 39. Bere partetikan alegina egin bagarik. OA 146. Bere lengusu batek asko alegin egin zuen [...]<br />
konfesio andi bat eragiteko. Cb Eg II 185. Miseria orretan ez erorteagatik azkeneko alegiña egitea. Ib. 133 (Dv<br />
LEd 237 azken egin-ahalak). Bere al egina Jaunen grazia aurkituteko egin bear dau. Cb CatV 78. Alegiña egin<br />
bear dute malkor-toki ta galtzeko bideetatik gazteak kenzeagatik. Mb JBDev 361. Ta beste anitz aldetara egin<br />
zuen deabru gaistoak ber alegiña. Mb IArg II 300. Egin arren alegina lepora jasoteko, ezin eban jaso. Mg CO<br />
117. Egiteko alegiña berau irabazteko. Añ LoraS 51. Gere buruak sosegatzeko alegiñak egin bagez. Gco I 404.<br />
Begira, berariaz aurra galtzeko alegiña egin dezun. AA II 80. Gorrotoan dagoanak ez du onelako alegiñarik<br />
egiten. Ib. 113. Askok alegina egin dabee, ta egiten dabee kenduteko [dantza lotsagarrijak]. fB Olg 150. Eztau<br />
inos alegin andijagorik egiten demoninuak gu galzeko, orduban baño. Astar II 142. Nondik eta nola alkar<br />
naspillatuko zuten, alegiñik aundienak egiten zituztela. Izt D 168s. Egizuz, bada, zuk bere alegin guztiyak<br />
topetako [konfesore on bat]. CatLlo 89. Karlosek egin arren / bere alegiña, / eziñ garai lezake / iñoiz erregiña.<br />
Echag 168. Plazan egin arren nork bere alegiña. Izt C 255. Grazijak gura gaitu salbau, ta alegiña egiten dau<br />
onetarako. Ur MarIl 88. Zure sendatzeko egiñen dut segur alegiña. Gy 73. Al-egin guzia egin zuen. Lard 127.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
35
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Alegin guziak egin zituen Sansoni agerterazotzeko. Ib. 145. Gosariya ondo jartzen / alegiñak egin. Sor AKaik<br />
116. Txingurriak, beti du egiñ alegiña, / txoria da alferra, ta buru ariña. AB AmaE 397. Pozik egingo nuke<br />
alegiña guzia [...] atsegiñ emateagatik. Urruz Urz 48. Egiñ bear dubela alegiña eragoztia ezkontzen arrekiñ<br />
Inaxiori. Moc Damu 23. Egin bear doguzala alegin guztiak ikasteko Ikasbide kristinaua. Itz Azald 13.<br />
(s. XX). Egin alegiñak beragaz ez batuteko iñun bere. Echta Jos 48. Alegiñ guztiak eginda ere, Joanes etzan<br />
geiago lengoa izan. Ag G 204. Egintzazu orretarako alegiña. Ib. 48. Nik, neronen aldetik, alegin guztia egingo<br />
det, apezpiku jauna zurituz, accipe esateko. A Ardi 93. Eta itsu gaiztoaren zuloa bardinduten alegiña egiten<br />
neban. Or Tormes 17. Aginaga ta Zumaiak ere / egin dute alegiña. Tx B II 180. Egin bear omen ditute alegiñak<br />
euskera ikasten. Ldi IL 94. Baña osagillak, alegiñik asko egin arren, ezeben ezagututen Bertoldaren ixakerea.<br />
Otx 92. Neskato zoli oneik pozik eiten dabez / euron alegin danak Euzkadiren aldez. Enb 147. Eta itz oek jaulki<br />
bitartean, zakurrari igesegiteko alegiñak dagizkio. TAg Uzt 14. Bere oroimena gordetzeko alegiñik gogorrena<br />
eginarren. Etxde AlosT 20. Frantzitarrek ahalegin guztia egin dute breizal igikuna zeharo deuseratzeko. Mde Pr<br />
283. Nik alegiñak egingo ditut. Izeta DirG 39. Orrexegatik beren alegiñak egiten zituzten ongiak lur ontan bere<br />
saria bear duela izan erakusten. Vill Jaink 99. Txakurraren billa alegin aundiagorik ez egiña [damutuko yakan].<br />
Erkiag BatB 59 (Arran 106 aal-). Kentzen alegiñak eginda. MAtx Gazt 53. Arimen alde alegin asko eginda joan<br />
da. Alzola Atalak 110. Beste gai baten erremeditzen / egingo det alegiña. Uzt Sas 76. Alegiñak eginda ere. Ib.<br />
23. Hamaika ahalegin egin dituzte galesez niona ingelesez nola esaten den erakutsi beharrean. MIH 185. Ez<br />
zuten horretarako batere ahaleginik egin. Ib. 379.<br />
v. tbn. Alegin: Zuzaeta 156. CrIc 49. It Fab 104. Bil 159. Zab Gabon 102. Xe 320. Ud 85. Arrantz 15. Noe 29.<br />
Bv AsL 161. Apaol 57. Goñi 15. Zam Man 4. Ill Testim 11. KIkG 74. Muj PAm 52. Altuna 64. Alz Ram 78. ABar<br />
Goi 40. Zait Sof 155. Munita 129. JAIraz Bizia 82. Txill Let 105. BEnb NereA 123. Akes Ipiñ 26. Basarri 164.<br />
Arti Ipuin 84. And AUzta 63. Gand Elorri 179. Salav 12. NEtx LBB 183. Berron Kijote 22.<br />
(Con zazpi, 'muchos'). Okerruneei amorra kentzen zazpi aleginak egin dituzte. Zait Plat 40. Zazpi<br />
ahaleginak egin nituan ariñ igoteko. Osk Kurl 125.<br />
(Sin det.). Egiten dezu alegiñ aldatzeko pensamentua beste gauzetara. AA II 141. Sartzeko egiten du<br />
askotan alegiñ, / baña jarraitzen diote erratz-makillekiñ. It Fab 257. Pekatuak gogora ekarteko alegin egitea.<br />
KIkV 95. Egixu alegin iratzarteko. Otx 163. Besorik balin badu, egiñen âlegin. Or Eus 102. Albokoak su artu<br />
dagien egin bear dozue alegin. Erkiag BatB 12.<br />
(Con eragin). Gure griña, gurari edo inklinazio txarrak ezagu eragiteko; oriek goitzeko eta eskuratzeko<br />
alegiñak eragiteko. Gco I 443.<br />
2. alegin, algin. Potencia (del alma). v. ahalmen. Ta Jainkoak bera serbitzeko eman dizkidan alegin ta<br />
sentiduaz, bera ofenditzeko baliatu naz? Cb Eg II 35. Nere anima bere potenzia ta alegin guziakin, Jesu Kristori<br />
bere Biotzean, bere amorioaz erosia bezala, agintzen ta biurtzen diot. Cb Eg III 221. Gizonaren algin edo<br />
potenzija nagusijak. fB Ic III 18 (podría tratarse de errata).<br />
3. alegin (V-gip ap. Elexp Berg). (Con egin). Ruego insistente. "Makiña bat alegiñ ein zotsan semiai,<br />
estudixatzera juan zeiñ, baiña alperrik" Elexp Berg. Egin zioen alegiña [turkoari] arrerazteko gure lege<br />
Santa. AA I 531. Baina ez zan azartu Mezaz ordenetara, inok egin eutsan alegin [sic] gaiti. fB Ic III 303. Alegiñ<br />
naikoa egiten zioten irten etzedin arren denbora puska batean. 'Muchos con gran empeño le instaban a diferir la<br />
salida'. Aran SIgn 63. Amaika alegiñ egin zaio bere denboran. Apaol 48. Bere artan yarraitu dezaten alegiñak<br />
egiten dizkiet. Ldi IL 108.<br />
4. alegin. Intención. Ez txartzat artu nik esaniko gauzak, ze intenziño edo alegin onekuak dira. A Ezale<br />
1897, 396b.<br />
II (Adj.). Todo el posible. v. ahal V. Han gero ikhus dezadan / Jesus hartan etziña, / eta errenda diozodan<br />
/ esker ahal egiña. EZ Noel 104.<br />
III (Vb.). + alegin (Lar, Añ, Hb ap. Lh). (Aux. trans. e intrans.). Esforzarse. "Esmerarse" Lar y Añ. v.<br />
ahalegindu. Romako aronak / alegin eta / Bizkaiak daroa / zansoa. "Hicieron todo lo posible con sus fuerzas<br />
y valor" (Cantar de Lelo). IC II 90. Egun danetan sendo ak oi dau alegiñ. AB AmaE 327. Alegin zazu, ume,<br />
anima gaxo aiei laguntzen. ArgiDL 124. Oiuka ta deika neureganatzen alegin ei eban. "Procuró recordarme". Or<br />
Tormes 57. Eskaleren bat, gau epelean; / neguz, barnera âlegiten. "En invierno procura entrar al abrigo". Or Eus<br />
79. Alegingo dut ote dezadan / txuka besteren negarra. 'Procuraré en lo posible enjugar el llanto de los demás'.<br />
Or Poem 555. Zure gogozko izan nedin / otoi beroz nik alegin. EA OlBe 49. Sendagintzatik bakarretik ongi<br />
bizitzeko lain ikasten alegin baitut. Or Aitork 79. Alegiñago ta pulunpatzenago. Ib. 157. Gu alegingo gera, / bai,<br />
sano bagera. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 73. Hizkuntza aurrera ere biziko bada, gure eskuan dagoela ahalegitea,<br />
orain arte inoiz ez bezala. MIH 32s.<br />
- AHALEGINA. En lo posible; todo lo posible. "Alegiña, en cuanto se pueda" Lar DVC 155. Modu gaizto<br />
oiyekin atsegin artu, eta gero eskusatu alegiña konfesioko Sakramentuan. AA III 393. Bere barrunbeak esaten<br />
dio nola alegiña prestaturik aitortu zituan. Ib. 569. Alegiña badabil / bazterrak ondatzen. CartAnd 407. Gerriya<br />
alegiña / estutu korsian. Xe 179. Errespetua guardatzera / enpeñatu alegiñak [rima con miñak]. Ib. 344. Gauz<br />
ori guri adierazten / bazabiltza alegiña. Tx B II 122. Egonak pozik ez du. / Boga alegiña! SMitx Aranz 231.<br />
Garai ura irixterako al egiña euzkotarrak euskeldun izan ditezen. JAIraz Bizia 8. Al egiña loxintxak egiten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
36
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nizkan. Ib. 111. Alegiña moztuta ere, naikoa luze izango zan. Uzt Sas 335. Ango jendia gozatu naian / saiatzen<br />
giñan alegin [metri causa?], / gero arratsa pasa zala ta / pake ederrian aldegin. Ib. 149. Aurreraka doan<br />
ahalegina. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Alegina: Ud 93. JanEd I 90. EusJok II 102.<br />
(Precedido de bere, etc.). Manuel Olloki zan / nere lagun fiña, / anparatutzen nuan / nere alegiña. Ud 73.<br />
- AHALEGINAK AHALEGIN EGIN. Hacer todo lo posible. Alegiñak alegin egijazala bere gurarija ziaro<br />
beteteko. Otx 104. Alako sentimentu samurra sortu-erazoteko alegiñak alegin egiten ditue. Erkiag BatB 199.<br />
- AHALEGINAKAZ. Todo lo posible. v. AHALEGINAZ. Potiñaren da neure gorputzaren bitartean ipiñi<br />
neban, da bere soñari ta potiñari alegiñakaz elduten gelditu nintzan. Ag Kr 92.<br />
- AHALEGINAZ. En lo posible; todo lo posible. Nik banegian aleginaz / palagadu ta exildu. Lazarraga (B)<br />
1179vb. Besteak gero / barkatu azkero / ondutzen dira / alegiñaz. BorrB 50. Golpeka biak alegiñaz bota ta galdu<br />
nai zitukean. Cb Eg II 158. Ta nola bere buruaz ezin baliatu zan, amak lagundu ta janzi zuen. Osasunan bezala<br />
alegiñaz edertu ta apaindu zan. Cb Eg II 192. Letrak moldatzen dituenak euskaraz ez daki. Guziak berriro al<br />
egiñaz ikusi ditut. Cb Eg III 394. Lagundu aleginaz bere gaisotasunian. CrIc 69. Ta nai die [sic] Jangoikoari<br />
satisfazio osoa alegiñaz eman. Mg CC 165. Baña zor guztia kitutu ezin danean, nok esango eztau, alegiñaz<br />
eranzun bear dala? Añ LoraS 3s. Ta pekatu ez dan gauzetan, egin beti aleginaz bere naija. fB Ic III 372.<br />
Konfesau ta komulgauko zara, alegiñaz, albait onduen prestauta. Ur MarIl 119. Hark bizia nahi zuen alegiñaz<br />
luzatu. Gy 47. Aleginaz saiatu ziran gurasuak beren semetxo Juani eskola ona ematen. Bv AsL 25. --Nortzuk<br />
dira zuzentasunaren gose-egarri diranak? --Alegiñaz ezetan bere utsik egitea nai ez leukeenak. Itz Azald 196.<br />
Alegiñaz lurretik jaso zuan eta nekez bada-ere bere astoaren gaiñera igo zuan. "Procuró levantarle". Berron<br />
Kijote 68.<br />
v. tbn. CatLlo 86. CatBus 47. Legaz 53.<br />
(Precedido de bere, etc.). "Heure ahalaz, ahal guziaz, ahaleginaz, de tout ton pouvoir" H. Onetan bere<br />
alegiñaz alegindu edo esmeratu zan. Cb EBO 50. Bere alegiñaz Santua onetan zegoen. Cb Eg II 157. Herbiko<br />
zakur bat yinik / yauz arazten du laurenka / bere alegiñaz iheska. Gy 63. Bere alegiñaz saiatutzen zan. Bv AsL<br />
51.<br />
- AHALEGINEAN (aleginean V ap. A; Añ, H (V, G)). a) En lo posible; todo lo posible. "(En cuanto se) pueda"<br />
Añ. "De toute sa force, de tout son possible" H. "En lo posible" A. Aetatik gere buruak oraiñ alegiñean<br />
garbitzeko. Gco II 19. Eta zerbait gertatuta ere alegiñean edertuko du. AA II 211. Bururatu dodaz aleginean,<br />
zure kontra nik eginiko gaistakeriak. Añ EL 2 155. Bere gaztetzako zorakeri ta erakutsi okerrak alegiñean<br />
desegiteko. Aran SIgn 80. Ostikoka asitzen / zan alegiñean. Noe 55. Beragatikan saiatu biat / alegiñian egoki.<br />
PE 135. Alegiñian ari natzaio / pazientziya prestatzen. Xe 268. Guk lotu geuntsen buztarritzarra bota gurean, /<br />
or nun dabiltzan buztarpetuak alegiñean. AB AmaE 443. Saia gaitezen alegiñean / elkartutzeko Zeruan. Moc<br />
Damu 19. Asi zan... Joseren biotza alegiñean irabazten. Ag G 371. Erro edo ankak alegiñean bera boteaz jaso<br />
nituan geroago ta gorago nere besoak. Ib. 209. Aurtengu ontan enpeñatu da / jendia alegiñian. Tx B II 79.<br />
Mutillak izutu ziran osoro, ta alegiñian añeketan asi ziran zoratuta lez. Kk Ab II 180. Gezurretan, naiz egi- / bila<br />
aleginean, / zenbat aldiz oi digu / utsegin bidean! Or BM 106. Etxealdeari bear bezela begiratu nai bazaio<br />
alegiñean jardun bearra dago. TAg Uzt 78. Ikasi nun, alegiñean, Zu norbait aundi ziñala sumatzen. Or Aitork<br />
21. Baina, ari zaizkit aleginean oni erantzuten. Zait Plat 142. Saiatu gaitezen alegiñean gure uste eta esperantza<br />
orren iturburuak aurkitu naiez. Vill Jaink 127. Zutitu nairik alegiñean ziardularik. Berron Kijote 64.<br />
Baseritarrei laguntzen saiatzen gara ahaleginean. MEIG I 101. Nork bere opilari ikatza eraman beharrean<br />
ahaleginean ari direla. MEIG III 98. Bere ikasleekin ahaleginean aritzeaz gainera. Ib. 153. En DFrec hay 4 ejs.<br />
de ahaleginean y uno de alegiñean.<br />
v. tbn. Aleginean: Noe 67. EusJok 61. JanEd II 57. Alz Ram 128.<br />
Pudiendo. Leen osturiko gauzarik, zorrik edo iñoenik yaubeari aleginean emon bagarik luzaro badaukazu.<br />
Añ EL 2 152 (EL 1 137 aldaizula).<br />
(Precedido de bere, etc.). Con todo su (mi, etc.) empeño. Ill dezu [Aita] zere alegiñean, bekatu mortala egin<br />
dezun aldi bakoitzean. AA I 423. Eta badira eskean biltzen duenarekin gordairua beren aleginean egiten<br />
duenak. Ib. 619. Estadua edo bizi modua artuten zure aleginean lagundu gura ez, edo bear bada galerazo<br />
badeutsezu. Añ EL 2 141. Nere alegiñian / lagundu nayian. AzpPr 38. Plazara juanda ikusi degu / oi bere<br />
alegiñian. EusJok 24. Alperrik saiatu zan / bere alegiñian. And AUzta 121.<br />
b) Sg. Azkue: "(V-ple) Bide ona dago emendik Plentziara alegiñan, de aquí a Plencia hay (un) camino<br />
sumamente bueno" (¿no habrá cruce con alajaina? q.v.).<br />
- AHALEGINAREN AHALEGINEZ, ALEGINEN ALEGINAZ. Haciendo grandes esfuerzos. Alegiñenalegiñaz,<br />
egun bietan zuzendu zan ontzia. Echta Jos 96. Alegiñen-alegiñaz, izeko Eustakik eroan eban bere<br />
etxera ta emoeutsan gosaria. Ib. 295. Ernai ta sutsu erabateko burutapenak atzematen ditu aleginaren aleginez.<br />
Zait Plat 86.<br />
- AHALEGINETAN. Con todo el empeño, con todas sus fuerzas. Tr. No se documenta antes del s. XX. En<br />
DFrec hay 4 ejs. de ahaleginetan y 1 de alegiñetan. Itzi neban nire bidea, ta jente artetik zulo egiñez itzultzen<br />
naz kalea bera karraka alegiñetan etxeraño. "A todo el más correr que pude". Or Tormes 87. Ibilli ziran monjak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
37
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alegiñetan, baña alper-alperrik. Kk Ab II 48. Mirua alegiñetan ikustian barre algaraka asi yakon. Otx 172.<br />
Zumaia ere, âlegiñetan, / onen orpoz orpo dator. Or Eus 398. Ara urrerantz baimen bage alegiñetan iñor<br />
susmautea. Erkiag BatB 21. Eta alegiñetan ari zan bere burua askatu nairik. Berron Kijote 179s. Egingo nuke<br />
gainera lortuko duela luzaro gabe ahaleginetan lortu nahi duena. MEIG I 260.<br />
(Con zazpi 'muchos'). Eta alak eta lerrak egin ostean, zazpi alegiñetan indarrak guztiak emon ondoren,<br />
[...]. Erkiag Arran 79. Maisuaren esanaldi ta jakinbear illun eta nekagarriak ausnartu ta eio eziñik, zazpi<br />
alegiñetan jardun. Erkiag BatB 17.<br />
(Precedido de adnom.). Zure etsai zitalak / ez dute pakerik, / alperrikako / alegiñetan, / zu ondatu nairik.<br />
NEtx LBB 409. Senar bat, bere kalterako alegiñetan. Etxba Ibilt 456. Ortarako alegiñetan zan. Ib. 476.<br />
(Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko o de part.). Tratando de, intentando. Nere gabon-aparia, bidetan<br />
igesi, nere burua ezkutatzeko alegiñetan joan zitzaidan. NEtx Antz 88. Lokarri ikus ezinaz inguratu ninduten /<br />
egazti ankerrek inguruka ta inguruka / besteengandik berezi ahaleginetan. Lasa Poem 98.<br />
(Precedido de sust.). Bere asmaizunaren irudi-alegiñetan, azkenik deitura au eman zion: Rozinante. Berron<br />
Kijote 36.<br />
- AHALEGINEZ. a) En lo posible; todo lo posible. Tr. Documentado en textos meridionales. En DFrec hay 2<br />
ejs. de ahaleginez y 1 de alegiñez. Eskuetan degula bada artu degun pisu au, dakusgun alegiñez zenbat<br />
pisatzen deuen Birjiñaren doloreak. SermAzc 272. Aal egiñez beren egokaria guzitan egiten dutenak. CatBurg<br />
45. Orretako alegiñez utziz lurreko egiteko, zerukoak eragoz lezakenak. Mb IArg I 325. Ezertan ere aleginez<br />
Jangoiko ain maite izan gaituenari atsekaberik ez emaiteko. Mg CC 234. Kendu biar dira alegiñez gogoti,<br />
alango adiskide txaarrak. Mg CO 279. Gizon errukior ta biotz biguñeko batek artu zuen etxean sugea;<br />
palagatzen zuen alegiñez. VMg 9s. Eta espiritu orrekin alegiñez beti Aita gurea edo Pater-nosterra errezatu<br />
bear degu. Gco I 451. Eskandalo nabarben edo publikoak aleginez edo albaitez eskusatzeko. Gco II 243. Difuntu<br />
maiteen arimaakaz gomuntau ta alegiñez sokorrietako. JJMg BasEsc 268. Alegiñez humiltasunik andienarekin<br />
erregutu zion. 'Con toda instancia y humildad'. Aran SIgn 50. Neuk be ikustearren / senar ona sendo, / berau<br />
alikatzen dot / alegiñez ondo. Enb 194. Nentzuna alegiñez ulertu nai nuan. Or Aitork 157. Alegiñez arintxuago<br />
joateko agindu yaustak. Erkiag Arran 15. Guztiok alegiñez irakatsi ezkero, laster ibilliko iakuz semeok<br />
aurrerantz polito polito. Bilbao IpuiB 60. Gure elederrari oñarri sendo bat aukeratzea ta bere esapidea alegiñez<br />
lasagotzea. Gazt MusIx 7.<br />
(aleginez Izt 100r). Pudiendo, en caso de poder. Ahi, zenbat ardura imiñi biar leukeen gurasuak ez<br />
bialduteko alegiñez alaba ez krijada gazterik karobijeetara. JJMg BasEsc 119. Gurasuak, alegiñez gusto emon<br />
biar deutsee seme alabei borondatia daukeenagaz ezkontzaak egiten. Ib. 247. Pekatu mortala egiten daudee<br />
aleginez [Sakramentu Santuau] artzaiten ezpadaudee. CatLlo 76. Egiteko daukadan gauzea, neuk ona<br />
eritxiezkero, eztot nik alegiñez egin barik itxiko. A in Azc PB 3. Aalegiñez ez bedi iñor itsasoan geldi. Erkiag<br />
Arran 164.<br />
b) (Precedido de gen.). Por el empeño de, por el esfuerzo de. Dala bat osatuten bere alegiñez, / eta ez<br />
medikuak dauken albidadez? AB AmaE 247. --Beste zeintzuk eratakoak izan leitekez on-oidadeak? --<br />
Jaungoikoak guri emonak eta geuk geure aleginez artuak. Itz Azald 180. Iainkoa siñestez eta maitaro gogoratzen<br />
egotea, nola egon orrela, zeruan bezala, bakoitzaren alegiñez, beintzat? Or QA 135. Bera oartu gabe bataioa<br />
eman zioten, ez ene alegiñez, uste bainun ene bururakizuneri idukia zegola, eta ez gorputzean oarkabe egin<br />
ziotenari. "Me non curante". Or Aitork 81 (el significado del orig. parece ser 'sin importarme'). Aiek ere, beste<br />
guziok bezela etorriak [mundu ontara], nunbait. Zera... gurasoen alegiñez. NEtx LBB 121.<br />
- AHALEGINEZKO. a) Todo el posible. Bekatu txikietan ez jausteko ardura alegiñezkoa ifintea. Añ LoraS<br />
112. Aurrera eroan egizuz, bada, gaur bere nigazko ardura alegiñezkook. Añ EL 2 14.<br />
b) (Precedido de gen.). Del esfuerzo de, del empeño de. Geron alegiñezko otoitzaz ari giñan orduan. Or QA<br />
167. Askotan ez baitaukagu iakiterik bakoitzaren alegiñezkoa non bukatzen dan eta Iainkoaren ixuri utsezkoa<br />
non asten dan. Ib. 164.<br />
- AHALEGIN GUZTIA. Todo lo posible. Cf. AHALEGINA. Aparta zaitez alegiñ guztiya konbersazioetatik.<br />
Echve Imit I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Ch ahal guziaz, Mst ahalaz, Ol albait, Pi al-bait geien, Leon ahal<br />
bezanbatean).<br />
- AHALEGIN GUZTIAN. Con todas sus fuerzas; todo lo posible. Ongi ill nai dutenak alegin guzian egin<br />
behar dutena. Mb IArg I 130. Geren onez ta naiez gaiztoak alegin guzian onzea. Ib. 316. Kanpora irten nairik /<br />
alegiñ guzian. Izt Po 90. Saltoka asitzen da / alegin guztian, / ordu bian badabill / ezin iritxian. It Fab 135.<br />
Zaharrena mutillari / alegiñ guzian oihuz zaio yarri. Gy 199. Egiten du kontra alegiñ guzian. Ib. 8. Biak ipiñi<br />
zituen gañerako guziari lagata, Jesusekin ibiltzera, eta alegin guzian lagunak egitera. Lard 373. Bai sokorritu<br />
ere / alegin guziyan. Arrantz 91. Eta aurrera asi zan arreba eztitzen alegin guztian. Apaol 104. Saiatutzen<br />
dirade / alegin guztian. EusJok II 170. Yauzi egizu alegin guztian onantzako bazterrera eldu zaitezan. Or Tormes<br />
35. Orain gertutu, preparatu bear dezu alegin guzian. MAtx Gazt 66.<br />
Idazkitxu bat pikuan daula, / egaz alegin danian, / eltzen da zuzen ta artez neugana. Enb 122.<br />
(Precedido de bere, etc.). Ospiaren billa ikusten doguz dabiltzala gixonak euren alegin guztijan. Kk Ab I<br />
96.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
38
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahaleginbide, aleginbide (V-ger ap. Iz ArOñ). Intento, empeño. "Ezin baiño lenago zazpi alegin-bide dagoz"<br />
(V-ger) Iz ArOñ 49.<br />
ahalegindu (H), alegindu (V, AN-gip; Lar, Añ), aleginatu. Ref.: A Apend (alegindu); Garbiz Lezo 163; Elexp<br />
Berg (aleginddu); Gte Erd 269. Empeñarse, hacer lo posible. "Esmerarse" Lar y Añ. "S'efforcer, faire son<br />
possible" H (que añade alegitea, atribuido a Cardaberaz, aunque en éste sólo encontramos alegindu). "Olango<br />
bearretan aleginduten gara (V-arr)" Gte Erd 269. v. saiatu. Tr. Antes del s. XX sólo se documenta en<br />
Cardaberaz. En DFrec hay 44 ejs. de ahalegindu y 11 de alegindu, de los que sólo uno es septentrional.<br />
Onetan bere alegiñaz alegindu edo esmeratu zan. Cb EBO 50. Burdidunak alegintzen ziran alkarregaz batera<br />
ibilteko. Kk Ab I 115. Aien egikizuna ondo bete dezaten alegindu. JBDei 1919, 266. Jakin bearrak ikasten<br />
alegindu zera. ArgiDL 27. Berau indartzen / alegindurik / uda, negu, egun ta gau. Enb 141. Zerbait egin al<br />
banezaizuke aleginduko naiz. Lab EEguna 73. Bertako osalari arduratsuak asko alegindu arren, mutilla bai<br />
yoian eriyotzaruntz. Kk Ab II 49. Geiago dezakenari sari aziagoa ateratzen alegindu bear zakiote [=<br />
zatzaizkiote]. Ldi IL 153. Bizi geradenok, alegindu gaitezen aren alde. ABar Goi 73. Ariei on-egiten alegindu<br />
izan zan noznai arretaz. TAg Uzt 257. Auek alegindu ziran alako zentzugabekeria burutik uxatzen. Etxde AlosT<br />
66s. Zulo barnea aztertzen ahalegindu. Mde Pr 113. Hasieratik ahalegindu zen bere sentimenak eskutatzera.<br />
Mde HaurB 22. Leturiaren paperak billatzen asko alegindu arren. Txill Let 73. Jon, bigun itxuraz, zarbokeriz<br />
berbegiten aalegindu zan. Erkiag Arran 99. Zuk be... bateo egunean jantzi jatzun soñeko zuria beti garbi<br />
gordeten alegiñatu zaite. EgutAr 7-12-1958 (ap. DRA). Danen gogoa betetzea erreza ez bada be, orretara<br />
alegindu gara. SM Zirik 5. Alegintzen zan bere andria ta auzokuak konturatu barik etxian sartzen. Ib. 25.<br />
Lanean gogor alegintzea. Basarri 104. Ailperrik baña alegindu zan / andra lizuna lanean: / onen esanak etziran<br />
sartu / Agedaren biotzean. NEtx LBB 367. Jendeai umore ona emoten bakar-bakarrik alegintzen ziran. Alzola<br />
Atalak 141. Bixak alegindu ziran alkarregaz bakarrian agertzeko. Etxba Ibilt 459. Zuen gogoa betetzera nik /<br />
bear nuke alegindu. Uzt Noiz 21. Zuendako sendotzen nai naiz alegindu. Xa Odol 337. Bilhustu, hustu, sentipen<br />
oro bazter, / ez gorrota, ez ahalegin. Lasa Poem 109. Ez bait-dugu norengan bengatzerik izango, ortaraxe<br />
aleginduko bagiña ere. Berron Kijote 187. Etxepare baino lehenagokoak ahalegindu gara biltzen. MEIG VII 80.<br />
[Pintura-mota horrek] hegoak mozten dizkio, hain behar lituzkeenak hasieran bide berri bila ahalegintzeko.<br />
MEIG I 68.<br />
v. tbn. Alegindu: GMant Y 1933, 188. BEnb NereA 261. MAtx Gazt 59. Bilbao IpuiB 116.<br />
ahaleginka, aleginka. Empeñándose, esforzándose. Arditxoen bat ez ote dabil sasi artetik irten eginda,<br />
aleginka? AEmil AndreM 18. "Euzko-Gogoa"k kementsu ta bizkor dirau euskal-barrutian lanean aleginka. EG<br />
1954 (11-12), 205. Belaunik-belaun arbasoengandik ondarez iarauntsi dituzten egiak eta usteak zinki-minki<br />
iagoten katazkan (aleginka) alegina egiten dutenek. Zait Plat 6. Nahiz lekuko batek ikusi zuen haurra salbatu<br />
nahirik ahaleginka. Mde HaurB 106.<br />
ahalegintsu, alegintsu. Esforzado. Mutillak orduantxe, len baiño bere alegintsuago, berak soiñua io ta<br />
berak dantzan egiten eban. A BGuzur 110.<br />
ahalegintto, alegintto. Dim. de ahalegin. Ez da aundi, bizi ontan eta adin ontan nik loaldi garbian<br />
alegintto batez atsegin orieri gutti edo batere ez ederrestea. Or Aitork 279.<br />
ahalegintxo, alegintxo. Dim. de ahalegin. Erdia asmatuz eta beste erdia alegintxo bat egiñez, oituko al<br />
dira euskaldunak irakurtzen. Or SCruz 8. Egunez bear dala otoitz egiteko dan gutxieneko alegintxo bat bederen.<br />
Or Poem 557n. --[...]. Pixkor? --Alegintxoak eginda. Gure urteak ez dira sendatzeko. NEtx LBB 60. Atsekabe<br />
dut, andre zirkilbiligarria; nik ere egingo ditut alegintxoak, berorrek aña urte ederrik eta galantik eskuratzeko.<br />
BU Egan 1968 (1-6), 49.<br />
- AHALEGINTXOAN. En lo posible. Maldarrari eraso zioten berriro; alegintxoan, basoetako gerizpe<br />
atsegiñetatik ibilliz, orratio. TAg Uzt 83.<br />
ahalegintzaile, aleginzalle (V-gip ap. Etxba Eib). "Aleginzallia, voluntarioso, esforzado. Mutill urrixa baña<br />
alegiñzallia, muchacho corto pero voluntarioso" Etxba Eib.<br />
ahalegorritu. v. ahalkegorritu.<br />
ahalehor, aoleor (Lar). 1. (Adj.). "Boquiseco, aoleorra" Lar.<br />
2. ahalegor (L ap. A; Aizk (L)). (Sust.). Sequedad de la boca. "Sequío de boca" Aizk. La fuente de Azkue es<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
39
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
probablemente Aizkibel. Este último añade el significado "pepita", sin duda confusión con ahalegar.<br />
3. aoleor. "Especie de capa que se les forma a los niños recién nacidos y que les afecta a los labios, lengua y<br />
toda la boca" Asp Leiz. v. ahalegar.<br />
ahaleskastu. "Devenir impuissant" Dv.<br />
ahaletaratu. Posibilitar, hacer posible. Eta berriz agertzeko [Almanaka] ahaletaratu bezen laster, lotzen<br />
gitzazko huni gogotik. EGAlm 1903, 22.<br />
ahalezin, al ezin (Añ). "Impotencia" Añ.<br />
ahalgabe (L, BN, S ap. A; Ht VocGr 373, Dv), alge. Impotente. "Impuissant" Ht VocGr. "Impuissant, pauvre"<br />
Dv.<br />
(No ref. a personas). Agian, arduraz ta adorez lan egiten du; baña bere alegiñak edo algeak dira edo bere<br />
naikiari dagozkionak eta gutxigo ere ez dira. Zink Crit 13.<br />
(Precedido de gen., con valor sust.). "Ahalgabez, por impotencia" A (cuya fuente es probablemente Duvoisin).<br />
Eta hitz hoiekin, Jauna, eginen duzu behar den guzia, nere ahalgabez egiteko dagoena. Dv LEd 80s.<br />
ahalgabetasun (L ap. Lh; Dv, A), algetasun. Impotencia. "État d'impuissance, pauvreté" Dv. Eta agian<br />
berak egindako alegiñen edestiak gizon adimenaren gauzkiarekiko algetasuna erakusten diolako. Zink Crit 78.<br />
ahalgagarri. v. ahalkegarri.<br />
ahalgaizun. v. ahalkeizun.<br />
ahalge. v. ahalke.<br />
ahalgekor. v. 1 ahalkor.<br />
ahalgeria. v. ahalkeria.<br />
ahalgingarri. v. AHALKE-EGINGARRI.<br />
ahalgisun. v. ahalkeizun.<br />
ahalgo (BN ap. Lh), ahalgoa. Potencia, poder. "Puissance, capacité" Lh, que cita a Lafitte. Cf. 1 algo. Eta<br />
oraiko ene ahalgoa zoin ttipia den? Laph 184. Zure ahalgoako jaun bat, ez diteke amoinaz bizi. Ib. 104s. Eta<br />
guhaurek ez duguia halako ahalgo bat? Nehundik ez dezakegu bara Algeriako gerla! SoEg Herr 31-3-1960 (ap.<br />
DRA). O zu, edertasunaren jabe zeran andere ori! nere biotz aulduaren kemen eta aalgo! "Esfuerzo y vigor".<br />
Berron Kijote 54. Nik jakingo dut zure alde ta aien aurka ekiten nere aalgo guziekin. "Con todo mi poder". Ib.<br />
165. Alik eta aundiena izan ta ere, bera gobernatzeko aalgoak ba ditudala uste dut. "Fuerzas". Ib. 115.<br />
ahalgoez. Impotencia. Ez da, alafede, aalgo-eza; alferkeri geiegi baizik, eta burubide gutxiegi. "Falta de<br />
habilidad". Berron Kijote 19.<br />
ahalgor. v. 1 ahalkor.<br />
ahalguziko. Todopoderoso. v. ahalguz(t)idun. Aitortzen natzaio Jainko aalguzikoari, Maria beti Birjina<br />
doatsuari. CatBurg 46. Sinisten det aal guziko Aita Jainkoagan. Ib. 5.<br />
ahalguzizko. Todopoderoso. An dago jarririk aal guzizko Aita Jainkoaren eskuiean. CatBurg 5.<br />
ahalguz(t)idun, alguz(t)idun, algustidun, alguziadun. Todopoderoso. v. guztiahaldun. Tr. Documentado<br />
en textos meridionales desde Arana Goiri. En DFrec hay 18 ejs. de a(h)alguztidun y 2 de alguztidun. Eta<br />
Algustidunak Zeu baño irazapen oberik eztaike irazan (1897). AG 1644. Jainkoaren beso alguztidunak eusten<br />
gaitualarik. JBDei 1919, 297. Ta Alguztidunaren errukitasuna jetxiko da. Ib. 355. Sinisten dot Jaungoiko Aita<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
40
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alguztiduna, zeru-lurren egillea. KIkV 11. Nik, pekatari onek, autortzen dautset alguztidun Jaungoikoari. Ib.<br />
100. Zergatik deritzaio "alguztiduna" Jaungoikoari? KIkG 11. Alguztidunak daroanak. Pi Imit II 9, 1 (Ol<br />
alorodunak). Bakaldun guren algustiduna, / Zeru ta lurren Jaubia. Enb 99. Illen berpiztea Jaungoiko<br />
alguziadunaren indarrez, gertatuko da. Inza Azalp 110. Baña gaurgero Gizasemea alguzidun Yainkoaren eskui<br />
aldean eseria egongo da. Ir YKBiz 481. Jaungoikoari baiño ez esateko, orregaitik ara ba nik gaur esan Zuri,<br />
Jaun Alguztidun orreri. Bilbao IpuiB 126. Alguztidunak sortua dala / ezin ukatu iñola. BEnb NereA 225. Iru<br />
persona bata bestea bezin aundiak, alguztidunak, neurrigabeak. EgutAr 25-5-1959 (ap. DRA). Santu, santu,<br />
santua Jauna, / Jainko ahalguztiduna. IBk Apoc 4, 8 (IBe ahalguztidun; Ip ahalorotako). Politika ez baita<br />
ahalguztiduna. MEIG IX 33.<br />
v. tbn. Alguzidun: Goen Y 1934, 266. PMuj Noni 56. Alguztidun: ArgiDL 55. NEtx LBB 172.<br />
ahalguztiduntasun, alguztiduntasun. Omnipotencia. Berbera ortxe daukagu sagrarioan gure zai.<br />
Alguztiduntasun guztiarekin dago. EgutAr 16-11-1957 (ap. DRA).<br />
ahalguztirako, alguztirako (Añ). "Omnipotencia" Añ.<br />
ahalguz(t)itako. Todopoderoso. Sinhesten dut Iainko Aita / ahal guztitakoa. EZ Noel 37. Jauna Ahal-<br />
Guzitakoa. Darric (ap. DRA).<br />
ahalik (SP, Lar, Lecl, Dv, H), alik (V, G ap. A; Lar, Añ). 1. (Ante adj. o adv. en grado superlativo). Lo más...<br />
posible. "Ahalik lasterrena, le plus vite qu'il se peut" SP. "(Lo menos que es) possible, alik gitxiena, ahalik<br />
gutiena. Lo más, alik geiena" Lar. "Alik lenen" Lar y Añ (s.v. quanto antes). "Mejor, comparativo, [...] alik<br />
ondoen" Añ. v. albait. Tr. Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. En textos vizcaínos y<br />
guipuzcoanos la forma tradicional del adv. en -ena pierde terreno en el s. XX en favor de -en (que antes sólo se<br />
encuentra en Añibarro y Arrue). Hay sin embargo -ena en KIkG, Orixe, Labayen, Etxaide y Anabitarte.<br />
Lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza. Lç Adv * 7v.<br />
Aingeruak trabatzen ahalik gehiena. EZ Man I 56. Ahalik dignekiena. EZ Man II 77. Gomendatzen deratzut<br />
bada neure burua ahalik debotkiena. Harb 153. Zure gorputz preziosa ahalik alegrianza eta gosete<br />
espiritualenaz errezibituz. SP Imit IV 14, 1. Ahalik apalkiena iartera. SP Imit III 54, 2. Zarra zaite ahalik<br />
gehiena leihorrat. INav 15. Kanta zagun guziok / ahalik gorena. Gç 67. Oroz onsa kofesatü ahalik sarriena. Bp I<br />
154. Ahalik maizena ibil gaitezin Herriko Meza Nausira. CatLav 149 (V 76). Ahalik humiltasun handienarekin.<br />
Ib. 9 (V 13). Ahalik atenzionerik gehienarekiñ. He Gudu 117. Lanak ahalik fitetzena egitea. Ib. 121. Goazela<br />
beraren ondoren [...], ta goazkiola alik alderena. Mb IArg I 350. Egiten du [...] inguruko arrasto alik zabalen<br />
bat. Ib. 376. Ta alik ere ondoena orrezaz balia zaite. Cb Eg II 75. Yabetu ziren hartaz, eta estekatu zuten ahalik<br />
hobekiena. Lg II 259. Zertako ez zare lehiatuko ahalik lasterrena konbertitzerat. Brtc 173. Ahalik tinkoena<br />
begiratzen dütügülarik. Egiat 190. Alik lasterrena Jainkoaren grazian jartera. Ub 183. Mineta maiz berriturik /<br />
ahalik hurbilenetik. Monho 46. Parka eske nagotzu alik humiltasun andienaz. CrIc 140. Konfesore alik onena<br />
billatu ezkero. Mg CO 287 (CC 191 alditekean onena). Birtutezko lanak ugari eta alik ondoena egitera. Gco II<br />
89. Alik garbiroena ibilli nai izatea. AA I 451. Has beraz othoitza ahalik errespetu handienarekin. Dh 50. Egun<br />
oroz eta ahalik goizena entzun meza saindua. Ib. 53. Bada nik gura neunkean alik ondoen egin. Añ EL 2 168.<br />
Ahalik haboruena. UskLiB 78. Bertsuak egitea izarietan ahalik yustuenak eta buruak ahalik hobekiena<br />
parekatuak. Gy XI. Iraul zazu beraz ahalik barnena. Dv Lab 26. Guri dihoakigu ahalik hobekienik egitea. Ib.<br />
328. Athera behar da belhar izpi bat ahalik urrunenetik. Ib. 127. Alik lenena premiya zazu / egiyazko naitasun<br />
au. Bil 68. Alik deadar andiena egiñaz. Arr GB 57. Eta alik ongien prestatu zioten oean etzan nai izan etzuen.<br />
Ib. 123. Baimen orregaz alik gutxiena baliatzen saiatu bear geradela. Aran SIgn 202. Ahalik denborarik guttiena<br />
hartzen zuelarik. Jnn SBi 70.<br />
(s. XX). Alik ariñen ezkontzeko. Echta Jos 211. Eztitut gogaitu nai nere irakurleak: alik laburren amaitzera<br />
nua. Urruz Zer 21. Alik zeatzen erakutsiko diot lengusuari emen gertatu dana. A Ardi 41. Alik lenena eraman<br />
bear dira umeak Elizara bataiatzeko. KIkG 69. Agertu nahi ginuke [kondaira] / ahalik xuxenena. Ox 34. Aizea<br />
garden dago, ta dakartzen aizeak alik biguiñena aizegiten du. 'Aussi lentement qu'elle peut voltige'. Or Mi 147.<br />
Donostian bizitzeko sos asko bear eta aalik obekiena bizi nai. FIr 131. Jantzabalaz alik ondoen estalduta. Altuna<br />
92. Alik lasterren etorri dakidala. Otx 150. Saria banagotu, aalik geienengana yo-bideratu. Ldi IL 98. Beregain<br />
arreraziko lieke aalik soroski ta altxorki geien. Ib. 123. Yesusi buruzko berri alik geienak biltzen. Ir YKBiz IX.<br />
Zuengandik alik urrunen iges dagidan bidetan. Zait Sof 22. Alik ondoen egiten saiatu banaiz ere. Etxde AlosT 7.<br />
Adieraziko dizut alik argien. Or QA 128. Sudur-zapi zuri garbiren bat zabalik eta aalik politoen ezarten eban<br />
buru-gaiñean. Erkiag Arran 170 (BatB 56 alik). Erantzun eutsan [...] alik abots meien eta gozoenagaz. Bilbao<br />
IpuiB 143. Kantu-lana altxatzeko / ahalik gorena. Mattin 40. Ahalik apainen agertzeko. MIH 140.<br />
v. tbn. Volt 207. Tt Onsa 174. FPrS 31. CatLan 140. Hb Esk 61. Elzb PAd 69. Arb Igand 19. HU Aurp 69.<br />
UNLilia 6. Etcham 106. Arti MaldanB 229. Osk Kurl 17. Alik: Noe 40. Bv AsL 166. Kk Ab I 98. EA OlBe 10.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
41
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
SMitx Aranz 156. Akes Ipiñ 21. Vill in Gand Elorri 9.<br />
(Lo más... concebible). Pekatu guztiak, alik geien eta larrienak izan-da ere. KIkG 26.<br />
2. (Precedido de rad.). Aipurik txurienak jaioterriarentzako izaten ziran bezela, Euskalerriarentzat, aldiz,<br />
asma-alik beltzenak. SMitx Aranz 152n.<br />
- AHALIKAKO (L, BN, S ap. A). a) Posible, (todo) el (lo, los) posible(s). "Posible" A. Zúk inzázu alikáko<br />
óngi guzía. LE Prog 106. Egin ziren loteriak, bildu ziren emaitzak, asmatu ziren ahalikakoak. Prop 1900, 55.<br />
Gure eginbidea ginduke, bai Bilzarrak, bai batbederak, beharrik lukeenari, ahalikako laguntzaren egitea.<br />
Lander RIEV 1908, 623. Bai! nahiko ditugu, Bilzarraren urthe berri huntan, ahalikako guziak egin Euskararen<br />
alde. Ib. 623.<br />
(Precedido de rad.). "Atzeman ahalikako guziak hil zituzten" Dv. "Goseak janarazi ziotzaten jan ahalikako<br />
gauza guziak" Ib. Han izan zituen galde ahalikako ungi guziak. Hb Egia 33. Arte hortan, eguerdiko othoitzak<br />
etxe bakotxeko mahainean jarrarazten ditu, bil ahalikako ahaide eta adixkide guziak. Zby RIEV 1908, 83.<br />
b) (Ante adv. en grado superlativo). Lo más... posible. Eta beargára konfesátu iltzeko bekála alikako<br />
obekieník. LE Ong 25r. Alikako fitena (198). 'Lo más pronto posible'. LE-Ir.<br />
- AHALIK BEZAINBATEAN. En lo posible, en la medida de lo posible. Hauta ahalik bezenbatean kofesor<br />
argitu ta arthatsu bat. Dh 59.<br />
- AHALIK ETA (Hb ap. Lh). "Ahaliketa (L; Hb), autant... que possible" Lh. Tr. En la tradición meridional no<br />
se documenta hasta el s. XX. Ahalik eta fitetzena kofesatzeko intenzinoarekin. Mat 308. Egizu ahalik eta<br />
dilijenzia lasterrena. Volt 212. Eta orduan ere [purga hartzen duzu] ahalik eta gutiena eta berantena. Ax. 255<br />
(V 171). Kontentatzen bainiz erraitera [...] ahalik eta laburskiena. Tt Arima 3. Ioanen zare ahalik eta<br />
istriborrenerat. INav 11. Entseiatu naiz ahalik eta garbikiena eta klarkiena iskiribatzera. ES 189. Zeren bat<br />
bederak holako eginbidetan ezarri nahi tuen izenak izaten baitira ahalik eta hautuenak. Ib. 159. Nahi nuke gure<br />
hitzek luketen ahalik eta ariarik handiena gure sentimenduekiñ. He Phil 209. Bestak ahalik eta seindukiena<br />
iragaten ditugula. Dh 55. Ahalik eta leialkienik haren zerbitzatzeko. Ib. 94. Konsiderazione ahalik eta zinenak.<br />
Ib. 101. Ahalik eta goizenik / belhar berdez kargaturik / merkatura partitzeko. Gy 59. Ikhasi behar dire erdarak,<br />
eta ikhasi ahalik eta hobekienik. Arb Igand 20. Ez nola nahikoa; ahalik eta handiena. HU Zez 189.<br />
(s. XX). Lanak asi ditzate alik eta lenena. Goñi 85. Kanpotik ihardetsi zion, ahalik eta hobekiena. Barb Leg<br />
126. Ahalik eta gutienik sabela igitzeko, atsa ere llabur egiten du. FIr 170. Alako batean taldea ager bedi alik ta<br />
ugariena. Lab EEguna 115. Alik eta lasterren ibilli bear degu. Alz Ram 34. Joan zen elizara ahalik-eta<br />
lasterrena. Lf Murtuts 35. Uri onen ikuspegitik alik eta urrunen egon zedin. Zait Sof 78. Ahalik eta legunena<br />
jakiñerazteko. Etxde JJ 216 (v. tbn. 151). Ahalikan bizi dira / ahalikan eta zehen / demokrat onen gisala. Mde<br />
Po 33. Aalik-eta ixillena uretara jetxi. Anab Poli 32. Alik eta errenterurik geien eukitera eiten eudien. Akes Ipiñ<br />
31. Aren asmoak alik eta zeatzenik irauli. Zait Plat 28. Alaba, alik eta ezkutuen egon dedilla. NEtx LBB 28. Zure<br />
alderat inguratzen naiz / ahalik eta maizena. Xa Odol 83. Zentzuz jokatzea zor dugu, ahalik eta zentzuzkienik.<br />
MIH 119.<br />
v. tbn. Mong 590. Zby RIEV 1908, 84. Alik: Txill Let 67.<br />
(Sin suf. de superlativo). Eskerrak bihurtzeagatik, ai haren eguna, Zabatoa, ahalik eta arthoski begira<br />
zazue. Arb Igand 64. Ahalik eta ongi arthatzen dute haurra Jaun-Andre aberats horiek. Ib. 88. Erospeneko<br />
egikunde handiaz ahalik eta maiz orhoitzea. Ib. 99. Aalik-eta ziñetan eskatzen diot [...] esan dezaigula. "Con las<br />
veras que puedo". Berron Kijote 148.<br />
Lo más... concebible. Alik eta zorigaiztokoen ilko al naiz. Zait Sof 74. Buruz eta ekitez alik eta<br />
zernaitarakoena zenuen [Atenaiko erritarra]. Zait Plat 115. Aalik-eta miñik ariñenaren keja eman egingo dut.<br />
"Del más pequeño dolor". Berron Kijote 97. Alik eta aundiena izan ta ere [ugartea], bera gobernatzeko aalgoak<br />
ba ditudala uste dut. "Por grande que sea". Ib. 115.<br />
Liburu hori gainera, zure nekea ahalik eta arintzearren, ohitua zauden erara moldatu dizute. MIH 163<br />
[¿errata por ahalik eta gehiena arintzearren, o similar?].<br />
- AHALIK EZA. v. ahal.<br />
- AHALIK ORO. Con todas las fuerzas. Arkaitzak-zear ara bidea / urra zanetik onera, / zenbat gizaldi<br />
Aloñan-gora / Birjiñaren esanera! / Ark esandako ermitagintzan / alik-oro ekitera. SMitx Aranz 40.<br />
ahalikabe, alikabe (Lar, Añ (G)). 1. "Impotente" Lar y Añ. 2. "Impotencia, [...] alikabea, eziña" Lar.<br />
ahalikan. v. ahalik.<br />
ahal-izan, alizan. Poder, potestad. v. ahal-izate. Ea Zerutik iritxitzen ote nuan, lurreko alizanakin iritxi ez<br />
nuana. EE 1884b, 233.<br />
ahal-izate (Ht VocGr), alizate. Poder, capacidad, facultad. "Pouvoir, ahala, ahalizatea" Ht VocGr 407. v.<br />
ahal II (1), ahalmen, ahal-ukaite. Emon eutseen arei bere euretarikuak sortuteko alizatia, edo birtutia. fB Ic<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
42
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
I 12. Arrituta geratuten zirian, [...] ain alizate andija gizonari emon jakolako. "Potestatem". fB Ic III 292.<br />
Ordenetan danari emoten jakola espirituzko alizatia. Ib. 283. Munduko alizate guztia geratuten luurreko<br />
autsaren gainian. Ib. 294. Onerako ta gatxerako libertadia edo alizatia. Ib. 20. Esaten badabee guzurrezko<br />
preminia, ezkontzeko libertadia eskatuten dabeenian, Erromati al izatia etorri arren, ez dabela balijo ezkontziak.<br />
Ib. 365. Jaungoikoaren esku eta al-izate guzia. Arr Orac 159. Biurtu Jauna, egiozu gaur / len eukan al izatea.<br />
AB AmaE 60. Zer jazoten da gorputzak daukan al izateaz? / Illten danean osoro ez da akabetan? Ib. 173.<br />
Onetarako bear da eskubide edo alizate azkenbagako bat. Itz Azald 26. Alizate neurribagakoaren iaube bakarra.<br />
Ag AL 113. Ondamuz urtu deitezela nire eskubide ta alizateak ikusirik. Ib. 47. Bere alizate ta gogortasun<br />
guztiak. Ag Kr 196. Gizonaren jakituri ta alizatearen erakutsirik andienetakoa, suburdi beltza. Ag G 12.<br />
Jaungoikuaren Semea berriz Itza da, Verbum, eta gauza guziak beregan daude izatez (izatea eman dielako) eta<br />
alizatez (posibilidad). Ayerb EEs 1914, 238. Indazu al izatea! / Betorkit zure laguntza. SMitx Aranz 168.<br />
Zenbaitek au irakur edo entzutean, Iainkoa giza-antzeko iduritara dute edo mukulu-aundi antzeko aal izate bat.<br />
Or Aitork 369. Al izate aundiz, zure etsaiak autsi. Ol Ex 15, 7.<br />
- AHAL-IZATEAN EGON. Estar autorizado, tener potestad. Nortzuk dagoz janari debekauak jateko<br />
alizatean? Itz Azald 116.<br />
ahalizatedun. Poderoso. Beraz, [edertasuna] aingeruki bat da, aundia ta ez bezalako al-izateduna baño. Or<br />
in Zait Plat 153.<br />
ahalka. v. ahalke.<br />
ahalkadura. v. ahalkedura.<br />
ahalkamendu. v. ahalkemendu.<br />
ahalkapen. v. ahalkepen.<br />
ahalkari. "Vergüenza, confusión" A.<br />
ahalkatsu. v. ahalketsu.<br />
ahalkatzaile (SP (-aille), Dv, A). El que causa vergüenza. "Personne que fait confusion à une autre" SP. O<br />
mediku hoberenen Iaun ahalkatzaillea, / eriaren sendatzeko indazu iakitea. EZ Man II 81.<br />
ahalke (AN-erro, L, BN, S; SP, Urt I 165, Lar, Gèze, Dv, H; a)ha)lke S), ahalka (Lar, Dv; aa- Añ (AN)), ahalge<br />
(AN-erro, L, BN; Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, H), alke (AN-ulz-erro-burg, B, Sal, R; Añ (AN), Hb ap. Lh,<br />
H, VocB (tachado)). Ref.: A (ahalge, aalke, alke); Lrq /a)ha)lke/; ContR 517; Satr VocP (aalge); Iz R 297; Echaide<br />
Nav 173; Gte Erd 30; Izeta BHizt2 (alke).<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga en textos septentrionales y alto-navarros; entre los guipuzcoanos y<br />
vizcaínos se encuentra en Aguirre de Asteasu, y, ya en el s. XX, en Olabide, Orixe, Zaitegi, Txillardegi, Aresti e<br />
Ibiñagabeitia. La forma ahalge se encuentra, entre los autores más orientales, en Oihenart, Sauguis, Lopez y<br />
CatLan (150); a partir de principios del s. XIX se extiende a autores labortanos y en el XX es la forma<br />
predominante en éstos y en escritores bajo-navarros. En Etcheberri de Ziburu (Eliç 227) ahalge es<br />
probablemente errata (es el único ej. frente a numerosos de ahalke). En la tradición suletina sólo se documenta la<br />
forma ahalke. Al Sur alke es la más usual, aunque hay ahalke en Aresti, aalke en F. Irigaray, en Txillardegi y en<br />
dos refranes navarros citados por Azkue, y ahalge en Oskillaso. En DFrec hay 6 ejs. de ahalge (todos ellos<br />
septentrionales), uno de ahalke y ninguno de alke.<br />
1. Vergüenza, sentimiento de vergüenza. "Honte" SP. "Confusion" Ht VocGr 341. "Avec honte, ahalgerekin"<br />
Ib. 371. "Corrimiento, vergüenza", "empacho, vergüenza" Lar. "Rubor, vergüenza", "confusión, vergüenza" Lar<br />
y Añ. v. lotsa. Baldin zerbaitetan zuezaz hura baithan gloriatu izan banaiz, eztut ahalkerik rezebitu. "Je n'en<br />
ai point reçu confusion". Lç 2 Cor 7, 14 (Ol ez naiz alke, Ker ez naz lotsatuta geratu). Sufritu ukhan baitu<br />
krutzea, ahalkea menospreziaturik. Lç He 12, 2. Neskatoen ahalkeaz egikek probetxua / eta hekien kalteaz heure<br />
salbamendua. EZ Man I 137. Baiña bai orduan, ahalkea benzuturik, egin zituen behar ziren oferendak eta<br />
sakrifizio guztiak. Ax 526 (V 338). Eztakusan begik, ez ahalgerik. Saug 59. Baigorriko Bizkondea, beldurrak<br />
diakarkek ahalgea. "Vicomte, c'est la peur qui produit la honte". O Pr 65. Naturaleza ahalkearen eta<br />
mesprezioaren beldur da. "Confusionem". SP Imit III 54, 3. Eta merezi eztuzun ahalkerik edo laidorik pairatzen<br />
duzula. Ib. 36, 3. Fiñean bizi izatu naiz, / ahalkearen handia! Gç 194. Non ageri baitira beldürraren eta<br />
ahalkiaren zeñhariak. Bp I 65. Gure ahalkeari bortxatzera enseiatu behar gara. CatLav 289 (V 144). Lots edo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
43
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alke guztiz andiarekin. Mb OtGai II 351. Natüra ahalkiaren eta mesperetxiaren lotsa da. Mst III 54, 3 (Ch<br />
ahalkeria, Echve lotsak). Eze esan zio ezuela zer alkerik izan konfesatzeko (Valle de Guesálaz, s. XVIII). FLV<br />
1973, 390. Sabako erreginaren etsenpluak gure ahalkea, eta kondenamendua dakharke. Lg I 335. Eskelegoa,<br />
ahalkia, eritarzünak ta herioa dirade egiazki gaiza lotsagarriak. Egiat 250. Desonrátus berén búruak, galdurik<br />
jendeén álkea [= 'perdida la vergüenza ante la gente'], ta yago déna [...] gáldus osasúna ez soltatunáies bolsa.<br />
LE Prog 110. Zeren atzenean kopeta dan lotsa edo alkearen tokia. AA I 93. Erromestasuna, mesprezioak,<br />
ahalgea jasateko dituztenak. Dh 113. Badarama bitoria errespetu humanoaren, ahalgearen, bere habitura<br />
kriminelen gainean. Jaur 146. Ezen gutien ustean, / ahalke handienean / ukhan dezazuke urriki. Gy 51. Ahalke<br />
guzizko batekin begia itzultzen dut nere urthe iraganen gainera. Dv LEd 50s. Ahalgea, trufak, atsekabeak,<br />
oinhazeak, Salbatzailearekin jasan. Laph 50. Hanbatenaz ere ahalke haboro eretxeki beitü [Jinkuak bekhatü<br />
huni]. CatS VIII. Zer? ez dun ahalkerik? Elzb Po 207. Eta ikhusirik ahalke handitan khausitzera zoatzala. Ip Hil<br />
147. Ahalgerekin behar dugu aitortu. HU Zez 41.<br />
(s. XX). Kartaz, a)lke bernajerik [= 'sin asomo de vergüenza'] bage, ekusten diona gisa, isartan<br />
dazkad gaizak kasoak emon bage. Mdg 132. Eguna buru emaiten ginuen soineko azinden kondatzen. Etzen han<br />
ahalgerik ez bertzerik. StPierre 23. Bazian halako ahalke bat üskaraz erraiteko: "Badeia egürra?". Const 41.<br />
Zokorik ilhunenean eman nintzan, ahalkeak urturik. Barb Sup 27. Den [familia] ttipienak etzuelarik / ezagutzen<br />
ahalgea. Ox 161. Zuen alketarako diot. Ol 1 Cor 6, 5. Obe da aalke laburra urriki luzea baiño (AN). A EY III<br />
218. Beren sorbalden goiti-beheititzeaz [...] erakusten daukute beren ez-jakinarekin batean halako ahalge izi<br />
bat. JE Ber 15. Nork daki ez zionetz ahalgeak [begitarte hori] emaiten? Lf Murtuts 4. Eta hemen salatuko ote<br />
dugu, ahalgea kopetan, gure begiz ikusi dugun zerbeit? Zerb Azk 30. Hara, hori dut maite, bere gogoaren<br />
garbiki agertzea ahalgerik gabe. JEtchep 93s. Behorra zegoen, zaldiaren parean, / ahalke gaberik, astoaren<br />
aurrean, / ema-galdu bat balitz, laket lizunetan. Arti MaldanB 201. Gaizo neska! Orhoitzeko ahalgea izanen du<br />
ori, horrek! Larz Iru 140. Ahalge tanta bat ere erakutsi gabe. Osk Kurl 178. Bata, garaitua alegia, urrunera<br />
dioa barruti ez-ezagunetara arrotz, bere alkea luzaz deitoratuz. Ibiñ Virgil 98. Ahalgerik eta beldurrik gabe.<br />
"Sans honte et sans crainte". Ardoy SFran 218. Zer alke andia enetako fan malimadra Akademiala 40 ele gaizki<br />
eseririk. ZMoso 74.<br />
v. tbn. Tt Onsa 130. ETZ 174 (Arruiz, s. XVIII). Arch Fab 159. Lap 6 (V 5). Barb Sup 7. Ahalge: Elsb Fram<br />
125.<br />
(Gèze, Dv, H), ahalka (Lar), ahalge (Ht VocGr), alke. Recato, modestia, pudor. "Pudeur" Ht VocGr.<br />
"Descocarse, lotsabagetu, ahalka galdu" Lar. "Honteusement, a)halke ützirik " VocS<br />
(Interpr?). "Timidité" Gèze. "Pudeur, timidité" H. v. AHALKE ON. Emazteak ere abillamendu honestez<br />
ahalkerekin eta modestiarekin akotra ditezen. Lç 1 Tim 2, 9 (He ahalkeriarekien, Dv ahalkesunekin, Ol lotsakor,<br />
Ker, IBe lotsaz, IBk begirunez). Eta ahalkea, ohorea, eta prestutasun guztia galdurik. Ax 96 (V 66). Dantzan<br />
ezta okhasino gaixtorik baizen. Han ahalkea galtzen da; ezagutzatan sartzen da. Ib. 413 (V 268). Ahalkia,<br />
gizonetan beno handiago da emaztetan. Egiat 261. Ahalkia galdü dianak. Ib. 262. Modéstia ta álkea goardatzekó<br />
puréza. LE Prog 124. Jangoikoak emandió álkea emastekiarí probidenzias. Ib. 124. Tenplo hartan presentatzia<br />
ahalgea utzirik, / Zeruko bortak gelditu ziren oro zuentzat hertsirik. AstLas 66. Langileen mihiarentzat poxelu<br />
eta ahalgerik gabeko xoko goxoa! JE Bur 36. Aspaldian galdua die ahalgea, hemen diren neska horiek,<br />
hainbeste muthikoen erdian. JEtchep 100.<br />
alke (R-uzt ap. Iz R; Añ (AN)). "Reverencia, respeto" Añ. "Reverenciar, [...] alkea gorde, euki" Ib. "Respeto"<br />
Iz R 297. Jinkuaren ahalge handi batekin, eta zeren ofensatü dügün dolü handirekin. CatLan 148. Egin zuen<br />
gurutzearen seinalea eriari buruz, eta erran zion ahalke saindu batekin: Manatzen darotzut Trinitate Sainduaren<br />
izenean, eta san Benoat nere Aita maitearen izenean, altxa eta mintza zaitezen. Jnn SBi 106.<br />
2. Motivo de vergüenza. v. ahalkeizun. Ahalke handia zela bizitziari haiñbeste amorio erakhustia. Egiat<br />
166. Zer ahalge Jesus maitearentzat, baieta guretzat ere, hain maiz ta hanbat denboraz bakharrik baitago,<br />
lurreko erregen gortheak hain betheak diren denboran! Dh 226s. Populu guzientzat ahalke handia / aitetan ez<br />
kaustea bere gidaria. Hb Esk 5. Handik goiti ahalke egotea alfer. Ib. 168. Etzaiote ahalke zeru bilhatzea. Ib. 89.<br />
Ezen hiretzat ahalke handia lukek, hire adinean, herriko lehen-gizonetarik baten ez ezagutzea! Elzb PAd 9.<br />
Eskualdunek arrotzekin / ahanztea Eskuara, / odolari hori berdin / ukho egitea da. / Gauden erne sar ez dadin /<br />
ahalke hoi gutara. Zby RIEV 1908, 758. Zalkea, nekezaleen aalkea (B). "Oprobio". A EY III 228.<br />
3. (SP, Arch VocGr), ahalge (BN-arb ap. Gte Erd), alke (Hb ap. Lh). (Adj.). Tímido, vergonzoso. "Ahalkea<br />
[...], honteux, confus" SP. "Honteux, honteuse" Arch VocGr. "Jende ahalgea da (BN-arb)" Gte Erd 154.<br />
(Uso predicativo). (Estar, etc.) avergonzado. Orduan [euskara] etzen, orai bezala, aalke eta arrastaka<br />
ibiliko, baizik buruzutik, arro-arro eta aberasturik. FIr EEs 1928, 3. Ixilik jartzen nintzan, erdi ahalge, erdi<br />
izitua. JE Bur 10. Xutiturik, eta erdi ahalke, erdi ozarrean. Barb Sup 161. Eskatu zion, ahalge, bere bihotzaren<br />
isilean. Mde HaurB 96.<br />
- AHALKE(A) EGIN. Causar vergüenza. Ahalke geiago egiten dio hari merezi eztuen laudoriorik emaiteaz.<br />
SP Imit III 50, 8. Ahalke egiten dereikien gaizak. Egiat 261. Eta ahalke egiten othe duzue deusik ez dutenei? TB<br />
1 Cor 11, 22 (Lç ahalketzen). Etzituen utziko izkiribatzerat haren bethiko ahalkea egiten duten gauzak. Hb Egia<br />
7.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
44
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AHALKEA EMAN (Dv). Causar vergüenza. "Causer de la confusion" Dv. Emateko laido eta / ahalke<br />
gehiago. EZ Eliç 327. Hargatik arrazoinez emaiten zait ahalkea. SP Imit III 41, 2. Alkeak alkeen gain Jesus<br />
nekatu-maitagarriari eman naiez. Mb OtGai III 11. Alkea ta lotsa da oraindañoko ene ibillerak ematen didana!<br />
Mb IArg I 155. Eni arren jüstoki diautazü ahalkia eta mesperetxia. Mst III 41, 2. Ala Jainkoaren elizari arbuio,<br />
eta beharrei ahalkearen ematera hari zarete? Dv 1 Cor 11, 22 (Lç ahalketzen). Othoizten du utz dezan eskea eta<br />
ez dezan bere jendekiari holako ahalgerik eman. Laph 149. Bekhatu hek halako ahalkea eman zioten. Jnn SBi<br />
27. Frantsesek eman zioten ahalkea gizon gazte hekiei. Ib. 165. Herrieri ahalkerik ez eman nahiz, bere xede eta<br />
gogoaren kontra. Zby RIEV 1908, 89. Anartean, ahalge onik emaiten dauku; kalte onik egiten. HU Aurp 146.<br />
Denbora batean ahalge bat ematen zioten orain poesiaz jantzirik agiri zitzaizkion ikustaldiok. Mde HaurB 96.<br />
- AHALKE(A)K HARTU (ahalgeak Dv). Avergonzarse. Eta halakotz ahalkek ez nauela harturen. EZ Man II<br />
16. Ezen ez ninduke nihoiz / ahalkeak harturen. EZ Eliç 208. Ni ikhustearekin ahalgeak hartu zuen, eta egin<br />
zautan irri ezti bat, deusik gerthatu ez baliz bezala. Prop 1880b, 33.<br />
- AHALKEAK ERAMAN. "Ahalkeak narama, je meurs de honte, yo me fino de empacho" SP.<br />
- AHALKE-AURTIKI. "Ahalke-arthiki, qui a secoué toute honte, dévergondé" Dv A.<br />
- AHALKE-EGINGARRI, AHALGINGARRI. a) Temible. Memento hits eta erran ditake ahalgingarri<br />
ondotik, ukhan ditugu egun batzu xoragarriak. Herr 26-8-1955 (ap. DRA).<br />
b) Vergonzoso, que produce sonrojo. [Kroutxev] zirtolaria zela, xori-buru, buru muña tipikoa, ahalgingarria<br />
omen, New-Yorken hasia gaitik oinekoarekin mahainari zanpaka. SoEg Herr 5-11-1964 (ap. DRA).<br />
- AHALKE-EMANGARRI. "Alkemangarri, vergonzoso. Errien gertatu dena alkemangarrie da" Izeta BHizt2.<br />
- AHALKE EMATEKO. "Gauza hori ahalke ematekoa da, c'est une chose à faire tomber en confusion, à causer<br />
de la honte; une chose honteuse" Dv.<br />
- AHALKE FALTSU. Falsa vergüenza. Debriak emaiten dian ahalke faltsia dela kausa. CatS IX.<br />
- AHALKE GORRI (S (Foix) ap. Lh; H). "Ahalke gorritan eman nau, il m'a mis en grand honte" H. Ahalke<br />
gorria eramateko mendetan bere egintza goibelen gatik. Hb Egia 7.<br />
- AHALKE IZAN (AN, L, BN, S; Lar, Dv, H; ahalge izan BN-arb). Ref.: A; Gte Erd 25, 141, 214.<br />
a) (Con aux. intrans.). Avergonzarse. "Biziki ahalge da (BN-arb)" Gte Erd 25. Ezen nor-ere ahalke izanen<br />
baita nizaz eta ene hitzéz, harzaz ahalke izanen da gizonaren semea. Lç Lc 9, 26 (He ahalke izan, Ol alke izan;<br />
TB ahalketu, Dv ahalkatu, Leon ahalgetu, Oteiza, Brunet lotzatu, Or, Ker, IBk, IBe lotsatu). Eztirate haren<br />
aithortzera eta konfesatzera ahalke izan. Lç Adv ** 7r. Ahalke naizela eta beldurrez ikhara nabilala<br />
presentatzen naiz. Mat 223. Zeren gauza gaizki lizatena eta alke lizana lizate denbora onetan ala erran eta<br />
biotza idukitzea lurreko gauzetan. Ber Trat 68v. Eskua ere heda ezak legearen gaiñera, / ezen kotoña bera duk<br />
ahalke hurbiltzera. EZ Man I 16. Ahalke da halakoa, beldur da, herstura handitan edireiten da. Ax 547 (V 351).<br />
Etzarela ahalke bertzeen serbitzatzera. SP Imit I 7, 1. Etzarela ahalke pobre izaiteaz. SP Phil 281. Eztuzu ahalke<br />
behar / ene haragi paubreaz. Gç 67. Etzaren ahalke Jesu-Kristo gatik bertzeen zerbitzatzera. Ch I 7, 1. Bekhatu<br />
zenbaitez ahalke denean zer egin behar da? CatLav 289 (V 144). Ez zaitezela ahalke pobre izateaz. He<br />
Phil 282. Gizonen artian agertzera ahalke da. Mst III 54, 4. Etzen [...] ahalke besarkatzeaz pobrezia. Lg II 83.<br />
Neor beldür edo ahalge denian zonbait bekatü mortalen deklaratzeko. CatLan 149. Ez zarete ahalke izan behar<br />
fedearen umiekin nahasteaz zuen buruak. EgunO in Arb Igand 184. Ahalge ere banaiz erraiteko. Laph 113. Ihes<br />
egin dezen gizunen aitzinian egitera ahalke liratekian [...] bekhatüzko obra hetarik. CatS VIII. Yadanik, ahalke<br />
ninduan nere buruaz! Elzb PAd 22. Ez dugu zeren ahalge izan gure mintzaiaz. Arb Igand 17. Legea ohoin! Ez<br />
baitire beren buruez ahalge, bertzeak bertze! HU Zez 150. Hemen gaindi lur-lanaz / zirenak ahalge. Etcham<br />
181. Arekin zuetaz nolabait illarraindu banaiz ere, ez naiz alke. Ol 2 Cor 7, 14. Lotsa gorritan alke naiz,<br />
emakumeok. Zait Sof 18. --Aita, ahalge nuzu! --Ez da ahalgerik ez bertzerik, har-azu kuraie eta mintza zaite<br />
garbiki! Lf Murtuts 21. Zergatik ahalge izan, Theresaren gorputzarenganako irrits bat ukan zuelakotz? Mde<br />
HaurB 96. Ahalge nintzan hemen sartzeko ardi haren berri jakin gabe. JEtchep 54. Nere buruaz ahalge niz. Ib.<br />
72. Ez zireztea ahalge haur gaixo hau hein huntan ezartzea? Larz Senper 92. Castillako erregea bera etzelarik<br />
ahalge Xaberriko lur zonbaiti lotzeko. "Le roi de Castilla [...] ne rougissait pas". Ardoy SFran 75. Etzidieia ziek<br />
ahalke, / holako ahozabalez? Casve SGrazi 98.<br />
v. tbn. ES 87. Egiat 262. Jnn SBi 162. Ahalge izan: Dh 212.<br />
(Sin vb. expreso). Soinean bi galtza pare, / txarrena hobeaz ahalge. Ox 134. Marrumaz eta oihuka ez ote<br />
den gizonik / bazterrak hoin ilaundurik ikustean ahalke? Iratz 112.<br />
(Con compl. en gen.). Mostrar respeto, consideración por, hacia. Ahalke izanen dirade ene semearen. "Ils<br />
auront révérence". Lç Mc 12, 6 (He ikustate izan, TB errespetatu, Dv, Leon herabe izan, Ol lotsa erakutsi, Or,<br />
IBk, IBe begirune izan, Ker lotsa izan). Hala orobat eginen da / handi eta ttipiez, / haren [Iaunaren] beldur eta<br />
ahalke / izanen diren guztiez. EZ Eliç 265. Etxeko anderia, zure niz ahalge, / zure alaba prima gald'egiteko ene.<br />
ChantP 278. Haren ahalge behar gira gain gainetik. "Revereri debemus". Leon Imit I 19, 1.<br />
(Con dat.). Baiña zuk [lagun] hari erraxki erraiten diozu ezetz, eztuzula nahi, zeren ezpatzatzaitza ahalke,<br />
ezpaitadukazu zeure burua baiño gehiagoren. Ax 323 (V 214).<br />
"Ahalke dena, qui a peur, est intimidé" H (que cita a EZ). O Linbaneko alzifre, / ihartzen etzarena, / eta<br />
arramu ozpriñaren / ahalke etzarena. EZ Noel 104. Ezen zer itsumendu ez liteke, Jainkoaren baino gizonen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
45
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahalgeago eta beldurrago izatea? Dh 203. Eztate hura [Chaho] handi, nuble, gure jale-hen ahalke. Etch 582.<br />
Baxabilako laurentako [= laur kantore huntzalentako] nihaur enük ahalke. ChantP 384.<br />
b) (SP, H). (Con aux. trans.). Avergonzarse. "Ahalke izaitea, avoir honte" SP. Eztezazuela konbersa harekin,<br />
ahalke duenzát. Lç 2 Thes 3, 14 (He ahalka dadin). Alke duenak konfesatzeas ni gizonen aurrean, nik izanen dut<br />
alke alakoa konfesatzeas ene Aitaren aurrean. Ber Trat 55r. Hetzaz ahalke eztuen / noizbait ene arimak. EZ Eliç<br />
375. Nork ere ahalke baitüke haren ohoratzera jenten aitzinian. Bp I 125. Biziki ahalke eta dolü dizüt zuri ogen<br />
eginez. Ib. 154. Eta hek biak builluz-gorri ziren, [...] eta etzuten ahalkerik. Urt Gen 2, 25. Ez dezu alkerik emen<br />
atzo eman zenuen hitza autsi ta nere aldare onetara urbiltzeko? Mb IArg II 332. Ahalke dut ikhusteaz ene burua<br />
hortarainokoan fagoratua. Lg II 102. Ahalge zinduke hirur-ezpa lauretan falta beraren egitiaz gizonen eretzian.<br />
AR 52. Prestu ta debotzat atxikia izateaz ahalge izanen duzu? Dh 212. Bainan hala bizitzeaz ahalge ta damu<br />
dutenek. Ib. 270. Ahalke dute hekien zenbait egintzez. Hb Egia 77. Etzuen ahalke berritz ekharrarazteko apheza.<br />
Ib. 14.<br />
c) (Intrans. bipersonal). Alke dakigúla ez pasatunáias gúk bekatáriek zerbaitto beragátik. LE Ong 50v. Jesus,<br />
álke dakidála / ni beñere kejatzéas. LE Kop 167.<br />
- AHALKE ON. Pudor, honestidad. Amak prokura bez alaba baitan modestia ta alke ona (120). LE-Ir.<br />
- AHALKETAN. a) En vergüenza; (estar, etc.) avergonzado. Ahalketan ni ez erorzea gatik. Harb 381.<br />
Eztemozula emazteari zeure duzun eskua eta botherea, nahi ezpaduzu zeure burua ahalketan ikhusi. Ax 345 (V<br />
229). Halere hunen ahoak eta mihiak bathere ahalketan eman gabe. ES 400. Jesus ona, / noizbeit zure oinetan, /<br />
gure hutsez gaude ahalketan. CantIzp (ed. 1829), 11 (ap. DRA). Bertzelaz eskua ezar zazu ahoaren gainean,<br />
beldurrez eta elhe zoro zerbaitetan atzemana izan zadien eta ahalketan ezarria. Dv Eccli 5, 14. Beha ez<br />
dezazuen zuen indarra bila jenden estimuan, izaitekotz ere ahalgetan sartzeko. "Si ce n'est pour votre<br />
confusion". Ardoy SFran 334.<br />
b) (Precedido de gen.). Para vergüenza de. Zuen ahalketan, haur erraiten drauzuet. "À votre honte". Lç 1 Cor<br />
6, 5 (TB zuen ahalketan; He zuen ahalkerietan, Dv zuen ahalketara, Ol zuen alketarako, Ker zeuen<br />
lotsakizunerako, IBe lotsarazteko, Bibl zuen ahalge arazteko). Iainkoaren laudoriotan, saindu guzien<br />
kontentamendutan, etsaien laidotan, desohoretan, ahalketan eta konfusiotan. Harb 206.<br />
- AHALKETARA (Dv). a) En vergüenza. "Ahalketara erortzea, tomber en confusion" Dv. b) (Precedido de<br />
gen.). Para vergüenza de. Zuen ahalketara diot: Zuetan nihor ez othe da zuhurrik, anaien artean juie izateko?<br />
Dv 1 Cor 6, 5 (Lç zuen ahalketan).<br />
- AHALKEZ. Por vergüenza. "Par honte" Ht VocGr 371. Eskua zabaldu ohi / zinaroen pobrei, / guztiz ixil eta<br />
ahalkez / ezin ausartatuei. EZ Noel 156. Errege Davitek ahalkez [...] utzten zituen egin gabe haren<br />
bekhatuentzat ordenaturik zeuden sakrifizioak. Ax 526 (V 338). Isiz fraide sar nendin, eta ahalgez ialgi enendin.<br />
O Pr 283. Pobre batek bere buria hilzera utziten dianian gosez hilzera, ahalkez edo herabez amoina galdatzera.<br />
Tt Arima 8s. Ez beinere utzi bekaturik alkes. El 95. Deabru gaiztoak mututua daduka lotsaz ta alkez bere bekatu<br />
egiñak konfesariari agerzen ez diozkan edozein gizon ta andreki. Mb IArg I 243. Ahalkez edo bertzela kofesioan<br />
bekhatuak estaltzen. Brtc 55. Ahalgez, beldurrez, edo maliziaz uzten bada bekatu mortal bat. CatLuz 33. Ahalkez<br />
ere han gorde zadin, Piarreñok bere galtza parea ekarriko zuen arte. Barb Sup 48s. Eskuara dutelakotz hoiek<br />
nahi jauntzi, / zer! dugula behar guk ahalgez erauntzi? Ox 156. Zer egin bada bertzerik? Badaki ba berak ere<br />
etzaiola nehor jotzen hasiko, ahalgez ere! Xa Odol 51.<br />
v. tbn. CatLav 288 (V 144). Legaz 41. Alkez: Añ CatAN 50. CatB 67.<br />
De vergüenza. "(Mourir de) honte, ahalgez urtu" T-L. Hil adi ahalkez, itsua, ahalkegabea, traidorea. SP<br />
Phil 239. Hil behar zarete ahalkez. Gç 80. Alkez noski, ta naigabez itotzear zitzaion bere Bihotz guztiz maitaria.<br />
Mb OtGai II 351. Ta esnatu ta iratzarri zen, zen guzia arrit-ikaratua ta alkez begirik aldarera ezin goratu zuela.<br />
Mb IArg II 332. Zeren ahalkez estalirik begithartia ükhen düdan. Mst III 50, 4. Ahalkez lehert' laiteke. Egiat<br />
261s. Aithortzen dut zure aitzinean ahalgez aurpegia estalirik ta bihotza urrikiz arrailaturik. Dh 167. Ahalkez<br />
urthu eta hil behar nindake. MarIl 70 (v. tbn. ahalkez (h)urt(h)u en Mst III 3, 2, Jnn SBi 169, Barb Leg 144,<br />
ahalgez (h)urt(h)u en Jaur 172, Laph 148, HU Zez 37, JE Ber 25, Lf Murtuts 41). Ahalgez gorri gaiten gure bizi<br />
moldearen bixtan. Jaur 400. Metelo, Nepos, Loena, ahalkez ihartu. Hb Esk 30. Egonen dire menturaz burua<br />
apalduak ahalkez. Jnn SBi 148. Ahalkez gorritürik. Const 40. Ahalgez hantuak. Ox 154. Ta aurrez dakusgunean<br />
/ gorri baikera alkez. Or BM 98. Ez nauke, oi, oi! ez nauke ahalgez eta urrikiz. Iratz 136. Ez nintzake agian alkez<br />
gorrituko. Zait Sof 27. Ahalgez eta urguiluz bihotza gainezka. Mde HaurB 98. Oreka galtzeko zorian egondu<br />
naiz aalkez eta damu sentittu dut [eskutitza] bidaltzeagatik. Txill Let 49. Ahalgez mutu geratuko othe zan. Osk<br />
Kurl 184.<br />
(Con egon, etc.). (Estar, etc.) avergonzado, con vergüenza. Dohakabea egotu / nintzen denbora luzez, /<br />
neure falta itsusien / aithortzeko ahalkez. EZ Eliç 319. Zer fruitu [...] izan zenduten orduan, orai ahalkez ere<br />
bururik ere ezin ailtxatuz zaudeten bekhatu hetan? Ax 383 (V 251). Ezpeiniz ahalkez / egonen hanbat. AstLas<br />
28. Asko herritan hortaz / dagode ahalkez. Zby RIEV 1908, 92. Eztakiena dagola bederen gaizki mintzatu gabe<br />
ahalgez. HU Aurp 213. Gure mintzaiaz elekatzeko / hemen ahalgez dagona. Etcham 236. Badakizu, ederki<br />
yaiotakoei alkez bizitzea alkekizun zaie. Zait Sof 37.<br />
(Precedido de gen.). De vergüenza, por vergüenza ante. Argizagiak ere eta bertze zeruko izarrek [...], oro<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
46
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haren [iguzkiaren] ahalkez gordatzen dira itzalzen eta eskapatzen. Tt Onsa 55s. Munduaren ahalkez,<br />
mundutarren trufen beldurrez. Brtc 56. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia, zure ahalgez. ChantP 292. Bainan<br />
duen hein hura ez du gordetzen, nehoren ahalgez edo beldurrez, bertze anitzek bezala. HU Aurp 93. Tristura eta<br />
herra lur pean sar diten [amodio] haren ahalgez. Xa Odol 322.<br />
(Precedido de gen.). Con vergüenza por. Oreiñak ta arranoak dielakoz bizia gük beno lüziago, gure<br />
flakeziren ahalkez daude gütarik ürrhün. Egiat 190. Ez nator inondik ere harro eta arrandiaka, Arantzazun,<br />
duela hamar urte, egin zen balentriagatik. Are guttiago, ordea, orduko eta gerokoen lotsaz eta ahalkez. MEIG<br />
VII 161.<br />
- AHALKEZKO. a) De vergüenza. Aitzitik iraitzi ditugu ahalkezko estalkiak. "Les cachettes de honte". Lç 2<br />
Cor 4, 2 (Bibl ahalgearen gordekeria). b) Vergonzoso, humillante. Jesusen soñekoen aldatze alkezko ta<br />
lotsagarri hau egin orduko. Mb OtGai III 10.<br />
Etim. De *ahal + gabe 'impotencia, impotente'. v. FHV 354 y 412. No tiene nada de extraño que, oscurecido<br />
su valor negativo primitivo, se haya formado el compuesto ahalgegabe, 'desvergonzado'; cf. p. ej. Leiçarraga (Lc<br />
7, 6): Atharbe pean, "sub tectum meum", con pe- = -be. Los reparos de Lafon no invalidan esta hipótesis. Es<br />
cierto que S a)ha)lke (
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahalkedun (Dv, A), ahalgedun, alkedun. (El) que tiene vergüenza, vergonzante. "Honteux. Gizon behar<br />
ahalkedun bat bazen hemen" Dv. Eta ebetan dire alkedunak, estaizkenak ibili ataris atari eskean (133). LE-Ir.<br />
Sakramendu sainduaren konfreria bat ezarri zuen Azpeitian, eta pobre ahalgedunen arthaz kargatu. Laph 153.<br />
ahalkedura, ahalkadura. Vergüenza. Ihesi zoaskonean beheitimenduari, eta zure eskasak gatik merezi<br />
duzun ahalkedurari, segur ageri da etzarela oraino egiazki humilla. SP Imit III 46, 2 (Ch zure falten gatik<br />
beheratua, eta mezprezatua izateko duzun beldurrak). Hala ô Iainkoa [...] behar dudan ahalkadura zure guziz<br />
gaineko Majestateari laudoriozko sakrifizio aphur hunen ofrendatzeaz. "La confusion que je dois avoir". SP<br />
POB 28. Gonbidatzen gaitu gure bizitze iraganaz ahalkadura salbagarrizko baten hartzera. SP Phil 25 (He 24<br />
ahalkeria).<br />
ahalkegabe (L, BN, S; SP, Urt I 218, Ht VocGr 365, Arch VocGr, Gèze, Dv, H, A), ahalkebage, ahalkagabe<br />
(Lar), ahalgegabe (VocBN, A (que cita a O)), alkegabe (AN-erro, B; Añ (AN)), alkebage (Sal, R-is; Añ (AN),<br />
ZMoso 72). Ref.: Lh; ContR 517; Echaide Nav 173; Izeta BHizt2 (alkegabe).<br />
1. Desvergonzado. "Descarado", "desvergonzado", "desmesurado" Lar. "Insolente, desvergonzado",<br />
"desaforado" Añ. "Effronté, impertinent" Gèze. "Impertinent" VocBN. "Effronté, insolent, qui ne sait pas rougir"<br />
H. "Oraiko neskatxak alkegabeak dire" Izeta BHizt2. v. mutiri, lotsagabe. Zoazte, ilkhi zaitezte, / o ahalke<br />
gabeak, / ilkhi zaitezte tenpluen / o profanatzailleak. EZ Noel 89. Baldin begi desonhestak eta ahalke gabeak<br />
baditutzue. Ax 393 (V 256). Ahalge-gabeak bitu epher erreak; zer ahalgorrak? Ogi-mokorrak. Hauk dira abrats<br />
baten hitzak, ezen handiki halakoei ohi zaizte laket ahalge gabeak eta lausengariak. "L'effronté". O Pr 9. Hil adi<br />
ahalkez, itsua, ahalkegabea, traidorea, falsoa hire Iainkoaren aldera. SP Phil 239 (He 241 lotsagabea). Ez<br />
iagoitik beha elhe theiü edo sobera nabasier; iraiz bethi honkite ahalke gabiak; eta ez egon auher behinere. Bp I<br />
97. Hitz ahalkegabeak, lizunak eta bi sensutakoak erraiten dituztenak. CatLav 130 (V 69). Hantik dirade jalkiten<br />
bidütsiak mündüko desohoria diradianak ta deitzen dütügünak ahalke bagiak. Egiat 262. Haurzarotik da<br />
ahalkegabia sortzen. Ib. 262. Hik nain miserabletü / apo ahalke gabia. AstLas 33. Berexi alkegabe putrikinetaik<br />
(120). '(La madre a las hijas) apártelas de los desvergonzados podridos'. LE-Ir. Buru arina ta alkegábea. LE<br />
Prog 124. Ahalkegabia, / zertako ene edaria, / dun thurbusten? Arch Fab 89. Hekien [behien] iphurdi mazela<br />
gorotzez betheek erraiten dute goraki zer nausi ahalkegabeenak diren. Dv Lab 153. Ahalkegabea da gizona nonnahi<br />
jarriko dena jendearen ibil-bidetan. Ib. 173. Behin piz egin zion gainean aphez bati. Ahalgegabe zikinak,<br />
aphezpiku bati bere, berdin berdin eginen liokean. Osk Kurl 38.<br />
2. + ahalkagabe (Lar). "Descaradamente" Lar. Hura aita ez-ezagunaren eta ama sobera-ezagunaren alaba<br />
zen, eta gainera etzuen ukatzen, edonori aitortzen zion, lotsa gabe, ahalke gabe. Arti Ipuin 56. Gure gizen<br />
alhagiak / ahalke gabe beretü. Casve SGrazi 84.<br />
- AHALKEGABEKO. Desvergonzado, descarado. Aldekoaren ximikatzea, erho bati min egitea, irri eta<br />
alegrianza erhoak eta ahalkegabekoak dire. SP Phil 329.<br />
ahalkegabekeria (Dv, A), ahalkegaberia (SP), ahalgegabekeria (BN-arb ap. Gte Erd 59; T-L), alkegabekeria<br />
(Añ (AN)). Desvergüenza, impudencia. "Effronterie" SP. "Acte d'impudence, d'effronterie" Dv.<br />
"Dévergondage" T-L. Gertuz hanbat maneraz gal diteke kastitatea, zenbat lizunkeria eta ahalkegaberia<br />
suerte baitira. SP Phil 260. Eta zure modestia ager dadintzat, begira zaite bethi dudarik gabe gaizki erraitekoak<br />
diren ahalkegaberietarik. Ib. 328s. (Zure umeari) estiozu erakutsi baizik fantasia, gala, presunzioa, dantza,<br />
alkegabekeria (111). LE-Ir. Makurtu alkegabekerietara (166). Ib.<br />
ahalkegabeki (SP, Urt II 360, Dv, H, A), ahalkagabeki (Lar), ahalgegabeki. Desvergonzadamente,<br />
impudentemente. "Effrontement, sans honte" SP. "Arroganter" Urt II 360. "Desvergonzadamente",<br />
"desmesuradamente" Lar. Ni naiz [...] ahalke gabeki bizi izan naizena eta zure manamendu sainduak hitzez,<br />
gogoz eta obraz hautsi ditudana. Mat 224. Ahalke gabeki hausten bazituzten legeak. EZ Man I 12. Emakumeak<br />
itsuski eta ahalke gabeki haskatu tut. EZ Eliç 151. Ahalke-gabeki, muthiriki, kantoin guztietara begiak dabiltzala<br />
dabillan emaztea, peril da eroria den, edo sarri eroriko den. Ax 392 (V 256). Hura hain ahalkegabeki ofensatu<br />
dudalarik. SP Phil 73. Goregi igan dadina ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. "Avec effronterie". O<br />
Pr 202. Biotzaren aginduetara eta aragiaren hirritsietara ahalkegabeki makurtu zan. M. Arrutza EG 1956 (1-2),<br />
29.<br />
ahalkegaberia. v. ahalkegabekeria.<br />
ahalkegabetasun (SP, Dv, A), alkegabetasun (Añ (AN)). Desvergüenza. "Effronterie" SP. "Descoco" Añ. <br />
Neure ahalke gabetasunaz eta gaixtakeriaz aserratzeko. EZ Eliç 147. Errezibitu behar da sakramendu hau<br />
modestia handi batekin, ahalkegabetasun guzietarik begiraturik. CatLav 319 (V 158).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 48<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahalkegabetu (SP, Dv, A), ahalkagabetu (Lar), alkegabetu (Añ (AN)), alkebagetu (Añ (AN)). Hacer(se)<br />
desvergonzado. "Rendre ou devenir effronté" SP. "Desvergonzarse", "descararse", "desmesurarse" Lar. "Se<br />
dépouiller de honte, de pudeur" Dv. Nola etzara beldur [zeure etsaiak] ahalke gabe dakizkitzun, eta eztena<br />
badela erran diazazuten? Ax 449 (V 293).<br />
ahalkegabetzar, alkegabetzar. Aum. de ahalkegabe. Bota zazue alkegabetzar ori arako urruti artako<br />
illunbera, izan dezan an betiko negarra. Mb OtGai III 297.<br />
ahalkegarri (AN, L, BN, S; SP, Gèze), ahalkagarri (SP, Urt I 198, Lar, Lecl, Dv, A), alkegarri (B; Añ (AN),<br />
VocB (tachado), A), ahalgegarri (vEys (L)), ahalgagarri (Arch y Lander ap. DRA). Ref.: A; Lh; Lrq 21; Izeta<br />
BHizt2.<br />
1. Vergonzoso, deshonroso. "Chose pour faire honte" SP. "Vergonzoso, que da vergüenza" Lar y Añ. "Qui fait<br />
honte" Lecl. "Honteux" Gèze. "Vergonzoso. Alkegarrie da emen gertatu dena" Izeta BHizt2. v. lotsagarri. O<br />
gizonen itsutasun ahalkagarria. Arbill III 3, 11. Eta oraino zein itsusi, eta ahalkagarri den sort-herriko<br />
hitzkuntzaren ez jakitea. ES 168. Ezdeus gatik altxatzen dire hauzi ahalkagarriak. Ch III 3, 3 (Leon<br />
ahalgegarri). Gogoeta lohi eta ahalkagarriak. Ib. 20, 2. Heriotze bat hain kruela eta hain ahalkagarria. CatLav<br />
51 (V 33). Baldiñ bisaian edo arpegian badut zenbeit miñ ahalkagarri, egiñ-ahalak egiñen ditut hartarik<br />
sendatzeko. He Phil 220. Eta eskergabetasun ahalkagarri bat liteke, orhoitzapen huni huts-egitea. He Gudu 143.<br />
Onenbat jenderen begi artean igaro zen Jesus, bat dabilken erarik alke-garrienean. Mb OtGai II 328. Deklaratu<br />
zioten emazte hari bere xede ahalkagarria. Lg II 23. Ez da bada Jinkoarentzat ahalkagarri gizon herbal baten<br />
beldurrez ihesi gatea? Mih 103. Direlakoz halakoak akadoiki püta hümiak deitzen, izen ahalkegarria dena. Egiat<br />
276. Ahalgetzeko gauza bat othe da bizitze ahalkagarri bat uztea? Dh 210. Bekhaturik ahalkegarrienetan<br />
hondatua. MarIl 71. Ahalkagarri ere bada laborariarentzat arbolarik ez-izatea, ezen nor-nahik erran dezake<br />
alfer bat dela. Dv Lab 16. Ahalkegarri da, bena aithortü behar düt eztakidala. Ip Dial 112 (It lotsagarrizko<br />
gauza da, Ur gauza lotsagarrija da, Dv ahalkatzeko gauza da). Gizona ezda abere. Horren erratea bera<br />
ahalkagarri zaio. Hb Egia 3. Franzizko! Ahalgegarri deitzen duzu arima altxatzen duena? Laph 130. Gizonari<br />
ahalgegarri litzakoke esku-lanik den gutienaren egitea. Prop 1885, 210. Gure mintzai ederraren orde, ez dakit<br />
zer hizkuntza ahalkegarri gutartean hedatzen ari dutenak. Arb Igand 24. Jaidurarik ahalkegarrienek airean<br />
dadukate nere bihotza. Jnn SBi 79. Ez da aalkegarri euskaldun letradun bat, ni bezalakoa, eta ez jakitea gutun<br />
oien berri? FIr EEs 1927, 242. Zer gauza ahalgegarriak derazkinan hor Mayalen! JEtchep 67. Bietan harri<br />
berean behaztopatzea ahalgegarri. Herr 7-9-1961 (ap. DRA). Ez al dakizu andinai eta zilargosea alkegarri<br />
dirana izenez eta izanaz ere? Zait Plat 139. Badirudi lehenbizikoen apaltasuna baño bigarrenekoen harrokeria<br />
ahalgegarriago litzakela. Osk Kurl 159. Bestea berriz, nazkagarria da, alperra, sabel alkegarria errestaka. Ibiñ<br />
Virgil 109.<br />
v. tbn. CatS 84. Ahalkagarri: Lander RIEV 1908, 620. Ahalgegarri: Jaur 155. HU Zez 211 (136 ahalga-).<br />
Ahalgagarri: Lap 326s (V 149).<br />
2. (H), ahalgegarri (VocBN). (El) que tiene de qué avergonzarse. "Honteux par sa faute" VocBN. "Honteux,<br />
digne de honte" H. On lizateke halako eskualdun ahalkagarrien herritik igortzea. ES 169. Alfer tzar<br />
ahalkegarria! Barb Sup 98. Nahi gintuzkete ahalgearazi [...]. Jakin dezatela ez girela ahalgetuak ez baigira<br />
ahalgegarri. Herr 8-11-1962 (ap. DRA). Ene arrebak ez du mexi espanturik, aalgegarri baita biluak tintaturik.<br />
Herr 11-6-1964 (ap. DRA). Eta oraino giristino zela nahi sinetsarazi! Ahalgegarria ez bestea! "N'avait-il pas<br />
honte?". Ardoy SFran 172s.<br />
- AHALKEGARRIKO. Vergonzoso, infamante. Nola gauazko haren lagun horietarik frangok biltzen zituzten<br />
gauazko kurrida horietan ahalgegarriko eritasunak. Ardoy SFran 92.<br />
- AHALKEGARRRIZKO. Vergonzoso, deshonroso. Ahalkegarrizko atseginek eta ian edaneko plazerek. SP<br />
Phil 406. O guztion ahalkagarrizko gauza ezin sofrituzkoa! ES 168.<br />
ahalkegarrikeria, ahalkagarrikeria (Dv, A). "Chose, objet, action honteuse" Dv. "Acto vergonzoso" A. <br />
Gure haurtasunetik, ahalkagarrikeria batek iretsi ditu gure aiten lanak. "Confusio". Dv Ier 3, 24.<br />
ahalkegarriki, ahalkagarriki (Dv, A), ahalgegarriki. Vergonzosamente, de manera deshonorosa. Suma<br />
ezdeüs batengatik, zonbait ordüz ahalkegarriki prozeskan ari dira. Ip Imit III 3, 3 (SP laidozki, Mst<br />
ahalkeizüngarriki).<br />
Impúdicamente, de manera vergonzosa, que atenta contra el pudor. Orhoit ditezke nola [...] Galtxagorri eta<br />
kidekoak zaieten ahalgegarriki mintzo mutiko-neskatoko behatzaileri. Lf GH 1922, 574.<br />
ahalkegarriro, ahalkagarriro (Lar, Dv, A). "Afrentosamente" Lar. "Vergonzosamente" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
49
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahalkegarritasun. Ignominia. Gure ahalkagarritasunean lo-eginen dugu. "In confusione nostra". Dv Ier 3,<br />
25.<br />
ahalkegin, alkegin. Vergonzoso, que causa vergüenza. Ta Jangoikoak laguntzen diola aienatzen ezpadu<br />
deabrutzar alkegin hau, gero ere mututua ta galdua ibilliko da bekatari gaisoa. Mb IArg I 243.<br />
ahalkegorritu, alkegorritu, ahalgegorritu. Sonrojarse de vergüenza. Ezadilla deit hitz untzi [...] eta ahalke<br />
gorri ezadin. EZ Eliç 186. Eta ikusi zuenean bere burue enbarazaturik eldu ze bere errire alkegorriturik<br />
(Ororbia, 1758). ETZ 96. Birjinak aitzendú, / ta alkegorriturik / errespondatzendú / óngi pensaturik. LE Kop 74.<br />
Ahalge-gorritzeko egiak adiarazten diozkate, eskuin eta ezker, orori. HU Aurp 60. Galtza xarmatuak, han,<br />
sukaldean utzirik, ahalke gorritua, mutu egina joan zen ohera. Barb Sup 43. Mututuak biak; bat herra bihotzian,<br />
ahalke gorritua bertzea. Ib. 60.<br />
ahalkeizun, ahalgaizun (H), ahalgeizun (A, que cita a O), ahalgisun (Dv), ahalkeisun (Dv), ahalkeixun (S),<br />
ahalkekizun (H, que cita a Mb), ahalkesun (SP), ahalkisun (Urt I 297), ahalkizun (H), alkeizun (Sal), alkekizu.<br />
Ref.: A (ahalkeixun, alkeizun); A Apend (alkeizun).<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros, y, ya en el s. XX, tbn. en algunos guipuzcoanos y<br />
vizcaínos. Emplean ahalkeizun Oihenart, Maister, CatOlo y Erkiaga (aal-), ahalgaizun Lopez, ahalgeizun<br />
Dechepare y Oihenart, ahalgisun Jauretche, JesBih y MarIl, ahalkeisun JesBih, ahalkesun Etcheberri de Ziburu,<br />
Axular, Pouvreau y Duvoisin, ahalkisun Urte, alkaizun Lizarraga de Elcano, alkeisun Azkue, y alkekizun<br />
Mendiburu, Olabide y Zaitegi. Hay tbn. alkizun en un texto alto-navarro del s. XIX.<br />
I (Sust.). 1. Oprobio, infamia, deshonra. "Lâcheté honteuse" H. "Afrenta" A. "Escándalo" A Apend. v.<br />
lotsakizun. Orai egin duzu nahi duzuna, / eman darautazu ahalgeizuna. E 209. Goregi igan dadina<br />
ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. "Avec infamie". O Pr 202. Egin zaizkidan laidoak eta<br />
ahalkesunak mansoki hartu itut. SP Imit III 18, 1. Libratzeko ahalkesun eta erran gaixto guzietarik. Ib. 36, 3.<br />
Aita Robertoren aide andiak eta Jesusen Konpañiak ekusi zituzten alkekizunak eta naigabenzak. Mb IArg I 264.<br />
Bekatu guziak konfesatu ta anima zeretik orien loiak eta alkekizunak kentzea. Ib. 86. Ekusi bearko dut esan<br />
dezuten alkekizuna. Ib. 383. Ni entzuten nauena ez da eroriko ahalgisunean. JesBih 367. Zer ahalgisuna guretzat<br />
Errege bat Saindu bilhaka dadin. Jaur 406. Izaerak berak ez al darakaskizue gizonari alkekizun zaiola illadatsa<br />
aztea, emakumeari, ordea aintzakizun zaiola orixe. Ol 1 Cor 11, 14s (Lç, He desohore, Dv ahalkegarri, IBk, IBe<br />
lotsagarri, Bibl desohoragarri). Igesi asi nintzan nire alabearraren alkekizunak ikutu ez niñuken alderantz. Zait<br />
Sof 79. Yardun alkegarriak alkekizuna erakusten, noski. 'En acciones deshonrosas se aprende a obrar<br />
deshonrosamente'. Ib. 27. Gora-goraka asi yakozan erraiak. Axe zan lotsaria, bere ustez. Zeren lotsaria edo<br />
aalkeizuna, ostera? Erkiag Arran 172. Ba ekian erri osoak [...] arako laidoaren zapokeria, arako aalkeizunaren<br />
guzurra. Ib. 187. Gai horietaz larrialdiaren larria etorri baino lehen mintzatu denak, pentsatzeaz gainera<br />
mintzatu denak, ez du lotsaizunik ez ahalkeizunik. MEIG VII 164.<br />
+ alkeisun. (Ref. a personas). Akatz oriek dituen artean, osotu eztiten artean, beste eliztarrentzat alkeisun<br />
edo gaizpide dalako, ezta zilegi zurekin emen bizi izatea. A Ardi 102. Yainko guzien alkekizun dan yainko onen<br />
aurka. Zait Sof 62.<br />
2. + ahalke(i)sun, ahalgisun, alkizun. Vergüenza, sentimiento de vergüenza. v. ahalke. Ahalkesunez<br />
betherik humillki othoiztera. EZ Man II 204. Aitzitik haur da zuzena, / zeinek ere baitu ogena, / berark dezan<br />
bak' izuna / eta har ahalkeizuna. 'Subir la honte'. O Po 43s. Gaiztoer ahalkeizun emaiteko. CatOlo (ed. 1743),<br />
33. Zeiñ andia izan bide ze Zuk artu zinduen alkizuna, ikusten zinduelarik zure burua xoillen xoil billusurik<br />
ainberze jenderen aurrean (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 151. [Bekhatu] hekien ahalkeisun guziaz estalia. JesBih<br />
107. Ordutik hunat ahalgisunik handienean humiliatua nago. Ib. 399. Bekhatorosei inspiratzea ahalgisun bat,<br />
zeinak gorde arazten baitiozkate bekhatuak. MarIl 178.<br />
ahalkisun (Hb ap. Lh), ahalkexun (L, BN, S ap. Lh), ahalgexun (T-L). Pudor, vergüenza, recato. "Honte<br />
respectueuse" Lh y T-L. "(Hb), timidité" Ib. Khentzen daukute bekhatutik urruntzen ginituzten beldurtasuna<br />
eta ahalgisun naturala. Jaur 119. Orobat egin bezate emaztekiek ere, behar-bezalako jauntzian, beren buruak<br />
aphainduz ahalkesunekin eta zuhurki. Dv 1 Tim 2, 9 (Lç ahalkerekin).<br />
3. ahalkesun (A), ahalkisun. Partes pudendas. "Partes pudendas, órganos de la generación" A (aunque el ej. de<br />
Dv que cita es de uso adj.; v. infra). Eta Kam Kanaanen aitak, bere aitaren ahalkisuna ikusirik, haña<br />
deklaratu zioten kanpoan bere bi anaiei. Urt Gen 9, 22 (Dv alderdiak, Ur lotsariak, Bibl buluzia). Estali izan<br />
zuten bere aitaren ahalkisuna. Ib. 9, 23.<br />
II (Adj.). 1. ahalkezun (H), ahalkesun (Dv (L), A (que cita a Ax)), ahalkexun (S ap. A Apend). Respetable,<br />
que infunde respeto. "(Adj.), qui inspire ou mérite le respect" Dv. "Digne de respect" H (que cita a Ax, aunque<br />
copiando ahalkezunagoa). "Ahalkezun, ahalkexun (S), respetable" A Apend. Zure lagun haren ondoan, hark<br />
deus ezin egin duenean, ethortzen zaitzu bertze ararteko bat, handiagoa eta ahalkesunagoa. Ax 323 (V 214).<br />
2. (Dv (S)), ahalkezun (Dv (BN)), ahalkexun (L, BN, S ap. Lh), ahalgezun (Dv (BN)), ahalgaizun (H).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
50
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Vergonzoso, deshonroso. "Honteux" Dv. Ala beitira plazer hurak, direnak oro, llabür, falsü, gaixto eta<br />
ahalkeizün. Mst III 12, 4. Laxakeria ahalgaizun batez. AR 40. O gizonaren xorte tristia eta ahalgaizuna! Ib.<br />
280. Ahalkeizun nahiz ohoragarri, egin zirenak egin ziren. MEIG VIII 33.<br />
(Parte) pudenda. Cf. supra I (2). Eta bertzearen emazteak bere senharra atheratu nahiz hazkarragoaren<br />
aztaparretarik, eta eskua ematen badu, eta ahalkesun diren lekuetarik lotzen bada. "Apprehenderit verenda<br />
eius". Dv Deut 25, 11.<br />
3. ahalkizun (Hb ap. Lh). "Timide, respectueux" Lh.<br />
"Ahalkeizuna (BN, S), l'indigent, l'étranger, l'hôte (qui demande avec timidité)" H.<br />
- AHALKEIZUNERAKO, AHALKEIZUNETAKO. (Precedido de gen.). Para vergüenza de. Gure<br />
alkaizuntako diot (191). 'Digo para vergüenza nuestra'. LE-Ir. Bekhatorosen ahalgisunekotz. Jaur 108. Berak ta<br />
nik ere yakiteke, ta nere amak, bere alkekizunerako, semeak sortu zizkidakan. Zait Sof 134.<br />
- AHALKEIZUNEZKO. Vergonzoso. Zer fruitu atra duzu alkaizunesko gauza gaietan? (270). LE-Ir.<br />
ahalkeizungarri (S), ahalgezungarri, alkeizungarri (A Apend), alkezungarri (AN-ulz), alkaizungarri,<br />
alkaizongarri (Sal; ZMoso 65). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 15; Eusk 1963-64, 178; ASJU 1967, 168. <br />
Vergonzoso, infame. "Escandaloso" A Apend. "Vergonzante" Inza (seguramente por 'vergonzoso, deshonroso').<br />
"Ahalgezüngarria zü (Lacomb voc. ms.)" DRA. Larrasquet (21) duda de la existencia de ahalkeizungarri que da<br />
Azkue, y lo cree error por ahalke izan-garri, voz que no incluye en su dicc. v. ahalkegarri. Itz desonestoak,<br />
alkaizungarriak. LE Prog 110. Bekatu alkaizungarriak (187). 'Pecados vergonzosos'. LE-Ir. Bakantasunean iten<br />
diren gauza itsusi alkaizungarriak (286). Ib.<br />
ahalkizungarri. (Precedido de gen., uso sust.). Eta ni harra iduri, ez gizona ere, / gizon guzien<br />
ahalkizungarri, / jendearen nardagarri (Ps 21, 7). Egunaria 19-4-1957 (ap. DRA).<br />
ahalkeizungarriki. Vergonzosamente. Luis bategatik, zunbait ordüz, ahalkeizüngarriki prozesatzen<br />
dütüzü, gaiza ezdeüs bategatik. Mst III 3, 2 (Ip ahalkegarriki).<br />
ahalkeizunki, ahalgezunki (Dv), ahalgizunki (Dv A). "Honteusement" Dv, que para las dos formas cita a<br />
Etcheberry. Nahiago izan zuen ohorezki heriotzerik dorpeena pairatu, ezenez ahalgizunki bizia begiratu<br />
bekhatu baten bidez. Etcheberry 173.<br />
ahalkeki, ahalgeki (Ht VocGr 371). "Honteusement" Ht VocGr.<br />
ahalkekitsu, alkekitsu. Vergonzoso, deshonroso. Artu zuten erabakia ark zeukan setakeri nabarmen eta<br />
alkekitsua nolabait burutik atera erazotzeko. EG 1956 (5-6), 23.<br />
ahalkekizun. v. ahalkeizun.<br />
ahalkekor. v. 1 ahalkor.<br />
ahalkekortasun. v. ahalkortasun.<br />
ahalkemendu, ahalkamendu (Dv, A). "Verguenza, confusión" A. Zoroen ahoa ahalkamenduari hurbil dago.<br />
Dv Prov 10, 14.<br />
ahalkepen, ahalkapen. Vergüenza. Ahalkapenezko aldare. "Aras confusionis". Dv Ier 11, 13.<br />
ahalkeria (SP, Urt Gram 42, Ht VocGr 341, Aizk, Dv, H, A), ahalgeria. 1. Vergüenza. "Confusion, honte"<br />
SP. "Confusión, pudor (He)" A. "Eztut ahalkeriarik lan hortan aritzeko (Darric), je ne rougis pas de m'adonner à<br />
ce travail" Lh. v. ahalke. Iauna etzazula permeti / dudan ahalkeria (Ps 30, 1). "Non confundar". EZ Eliç 283.<br />
Obra on hautzaz mukuru / egik beraz handia, / eztuentzat iuiamendu / hartan ahalkeria. Ib. 116. Zure gatik<br />
ahalkeriak estali deraut begitartea. SP Phil 227. Bethe beite ahalkeriaz niri bizia eraman nahiz dabiltzanak. Gç<br />
54. Zuretzat ahalkeria handi baten suieta behar da izan ikhustea zeiñ guti zure bizia harenaren iduriko<br />
errendatu duzun. Ch I 25, 6. Ene bisaia ahalkeriaz estalia izatu baita. Ch III 50, 4. [Jujamendu jenerala]<br />
baliatuko da nabarbenkiago erakhusteko bekhatorosen ahalkeria. CatLav 67 (V 42). Behiñere deus gorde gabe<br />
[...] ahalkeria triste eta damnagarri batez. He Gudu 118. Aithortu behar izan zuten ahalkeriarekin enganioan<br />
bizi izan zirela orduraino. Lg II 427. Aithortzen dut ahalkeriarekin, traba mendrenak baratzen nau. Mih 114.<br />
Bere egiteko molde zuzenkontrakoaren ahalgeria nolazpait gerisatu nahiz. Birjin 74. Lotsaz edo aalkeriz artu<br />
zuala lan onetarako artapena. Ag Lar 556.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
51
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Recato, pudor, modestia. Jauntzkura honest batean, ahalkeriarekien eta modestiarekien aphaintzen direla<br />
[emazteak]. He 1 Tim 2, 9 (Lç ahalkerekin).<br />
2. (Pl.). Partes pudendas. "Parties honteuses" SP.<br />
3. + alkeria (R ap. A; Añ (AN)). Oprobio, deshonra, motivo de vergüenza. "Afrenta" Añ, A (s.v. alkeizun). v.<br />
ahalkeizun. Mintzo zela latinez hain astrugaizki, non ahalkarazten baitzuen anaia enperadorea: ahalkeria<br />
hura bada bere begien aitzinetik khentzeagatik [...] herrirat igorri zuela. ES 168. Zer ahalkeria errege handi<br />
batentzat! Lg I 313. Etzuten hargatik gutiago edireten bere ahalkeria haren sentimendu laudagarritan. Lg II<br />
180. Zer ahalkeria! batek derra oihuka, / doan nerhabea horrela mainguka! Gy 200. Ager ez dadien zure<br />
buluztasunaren ahalkeria. Dv Apoc 3, 18 (Lç laidoa, Ip ahalkia).<br />
- AHALKERIA EMAN. Causar vergüenza. Edo berzela interrogatuko tu jostetan hari direnak edo berzetara<br />
beira daudezinak, hei ahalkeria emaitea gatik. CatLav A 6r (V 7). Ematen daroku gure bizitze iraganaz<br />
ahalkeria salbagarri bat. He Phil 24.<br />
- AHALKERIAN ERORI, AHALKERIETAN ERORI. Caer en vergüenza. Ez dela nihoiz ere ahalkerian<br />
eroriko. He Gudu 47. Eror ez nadientzat egun batez ahalkerietan eta bethiko dohakaitzean. Dv LEd 271s. <br />
(ahalkerian erorarazi). Deus erraten ez balu ere bere hutsen ezagut-arazteko gai den gauzarik baizen, eta<br />
bere burua ahalkerian eror-arazitzekorik baizen. He Gudu 147s. Ahalkerian eror-arazi tutzu, egun, zure<br />
zerbitzariak. Lg I 317.<br />
Bere bekhatuen orhoitzapenak berak eror-arazi zuen ahalkeriarik handienean. Lg II. 156.<br />
- AHALKERIETAN. (Precedido de gen.). Para vergüenza de. Zuen ahalkerietan hau erraten dut. He 1 Cor 6,<br />
5 (Lç zuen ahalketan).<br />
Aithortu behar dugu, gure ahalkeria handitan, oraino gutiago konprenitzekoa dela gure esker gabetasun<br />
itsua. Lg II 166. Giristiñotasunaren ahalkeria handitan behar dugu aithortu kristaben artean gutiak direla<br />
hortarat pensatzen dutenak. Mih 5.<br />
ahalkesun. v. ahalkeizun.<br />
ahalketaratu. "Confundir, tomber en confusion" Dv. "Caer en confusión, en vergüenza" A.<br />
ahalketasun, ahalketarzun (Sc ap. A), alketasun. 1. Vergüenza. Ene eskasiak indar geiago izan du ene<br />
ahalketasunak baino. SP POB 28. Deus ere ezta gordeko edo estaliko. O Iainkoa! nolako ahalketasuna<br />
hekintzat, nolako konsolazionea bertzeentzat. SP Phil 52 (He 54 ahalkeria). Gure bizitze gaizki iraganazko<br />
ahalketasuna. Ib. 105. Zeren ama bageneza finki, su onek aisa desegin litzake alketasun, beldurtasun oiek eta<br />
andiagoak ere aisa asko. LE Urt 338 (cf. ms. 120v alketurik ta beldurturik).<br />
2. + alketasun (Añ (AN)). Oprobio, motivo de vergüenza. "Afrenta" Añ. Jainkoari dagoka laguntzea, eta<br />
ahalketasun guzietarik libratzea. SP Imit II 2, 1.<br />
ahalketi (SP, Urt Gram 47, Lar, Añ (aal- AN), Dv, H, VocB [tachado], A), ahalkati (Lar, H), ahalgeti (Ht<br />
VocGr, Arch ap. DRA, Lh), alketi (B, R; Añ (AN), H). Ref.: A (alketi); Izeta BHizt2 (alketi). Vergonzoso,<br />
pudoroso. "Honteux de son naturel. Zokoko ahalketia" SP (cf. tbn. zokoko ahalketi en Arch ms. (sg. DRA)).<br />
"Vergonzoso, el que tiene vergüenza", "vergonzante" Lar y Añ. "Honteux, confus" Lecl. "Pudique" H. "Tímido<br />
(He)" A. "Gure mutikoa arront alketie da" Izeta BHizt2. v. lotsati. Andre ahalketia. EZ Man II 198. Au zen<br />
alabaña Jesus bezain lotsatiari eta alketiari gerta zeki[o]ken nekerik arrigarrienetarik bat. Mb (ap. DRA, que<br />
dice tomarlo de Harriet). Aitzitik adiskidetasun sainduaren behakundeak garbiak dire eta ahalketiak. He Phil<br />
302. Ahalketia da bere hitzetan. He (ap. Dv). Biz bada gaste bat alketia (154). 'Sea una joven pudorosa'. LE-Ir.<br />
[Ardoak] humílak itentu subérbo, alketiak alkegábe. LE Urt ms. 118v (en la ed. de 1846, 332 alketzak, sin duda<br />
errata). Urgoiak dire eta ahalketiak. Prop 1912, 66 (ap. DRA).<br />
ahalketitasun. "Timidité" Dv.<br />
ahalketsu (SP, H), ahalgetsu (Lh). 1. Vergonzoso, pudoroso. "Facile à devenir honteux" SP. "Pudique" H. v.<br />
ahalketi. Ama ahalketsua. EZ Eliç 394.<br />
2. ahalkatsu, ahalgetsu. Vergonzoso, deshonroso. Bekhatua ezta ahalkatsu, hura egiten dugunean baizen.<br />
SP Phil 71. Arimaren laido diren obra ahalgetsunak [sic, por ahalgetsuak o ahalgetsuenak], zoinek merezitzen<br />
baitituzte Jainkoaren madarizioneak bizi guzikotz. CatAst (ed. 1842), VII.<br />
ahalketu (S; Lar, Arch VocGr, Gèze, Dv, A), ahalgetu (L, BN, S; VocBN, Dv, H, A), ahalgatu, ahalkatu (SP,<br />
Urt I 393, Lar, Dv, H, A), alketu (AN-ulz, B, BN, Ae, Sal, R; Añ (AN)). Ref.: A (alketu); Lh (ahalge); Lrq<br />
/a)ha)lket/; Satr VocP (aalge); Echaide Nav 173; Izeta BHizt2 (alketu).<br />
Tr. La forma ahalketu, aunque aparece en Axular, Pouvreau y Duvoisin, es gralmte. usada por autores bajo-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 52<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
navarros y suletinos, mientras que los labortanos (al menos hasta finales del s. XIX) emplean por lo gral.<br />
ahalkatu. Ahalgetu se documenta ya en CatLan; su uso va creciendo hasta hacerse dominante al Norte en el s.<br />
XX. Hay además algún ej. de ahalgatu en Duhalde. Al Sur se encuentra alketu en Beriayn, Lizarraga de Elcano y<br />
Zaitegi, aalketu en F. Irigaray y ahalketu en Aresti.<br />
1. Avergonzarse. "Affligere" Urt I 393. "Avergonzarse" Lar y Añ. "Devenir honteux" VocBN. "S'intimider"<br />
Lrq. "Olako tsuskeriek kusi ta alketu ginen" Izeta BHizt2. v. lotsatu. Eta ene kadenáz eztuk ahalketu izan. Lç<br />
2 Tim 1, 16 (Bibl ahalgetu; He ahalke izatu, Ol alke izan, IBe lotsatu). Ni alketuko naiz konfesatzeas neure<br />
Aitaren aurrean. Ber Trat 55r. Emakek heure eskua heure ahoaren gañean, har ezazantzat hitz erhoan eta<br />
ahalka ezadin. EZ Eliç 186. Ene etsai guziak ahalka beitea. Harb 321. Ahalketzen baita erhokeria heken<br />
ikhusteaz eta enzuteaz. Ax 282 (V 188). Xoil ikharatzen naiz, eta ene baitan ahalketzen. SP Imit IV 6, 1 (Phil 44<br />
ahalkatu). Bisaia zait ahalkatzen, / bekhatuek ikharatzen. Gç 159. Gure ogenen ezagütziaz ahalketürik. Bp II 42.<br />
Enperadore hau nola ahalkatzen zen, bere arrebaren mintzatzeko astrugaitzkeriaz. ES 168. Ahalka zaite beraz<br />
zerbitzari laxo eta errenkuratia. Ch III 3, 4. Zure baitan gorri eta ahalkatzekotzat. He Gudu 157. Ahalke zite,<br />
arren, zerbütxari herabeztia eta plañütsia. Mst III 3, 3. Horra zergatik ahalkatu ziren erori orduko, eta estali<br />
zituzten bere gorphutzak phiko hostoz. Lg I 21. Eztiela Giristinuak ahalgetü behar behin ere kürütziaz. CatLan<br />
126. Gorritzen eta ahalkatzen naiz ene laxokeriaz eta ene eskergabetasunez. Mih 50. Eta nork beiraturik / ain<br />
guzía garbi emén, / eztá asiko alketurík / bere etxéa garbitzén? LE Kop 149.<br />
(s. XIX). Handizki ahalga zaite horietan egin dituzketzun hutsez. Dh 265 (212 ahalkatu, 213 ahalgetu). Bere<br />
tontokeriaz ahalketurik / beliak. Arch Fab 77. Ez ahalka ungiaz. Hb Egia 35. Eta Adam eta bere emaztea<br />
buluzgorririk ziren biak: eta etziren ahalketzen. Dv Gen 2, 25 (Urt etzuten ahalkerik). Nuiz ere haien<br />
[errelijioneko egien] sinhestez ahalketzen beikira. CatS 42. Ez zare ahalkatzen, zure adinean, plaza publikoan<br />
dantzan haritzeko? Elzb PAd 67. Non da jendea begia aski garbi duena ahalkatu gabe harri begira egoteko. Jnn<br />
SBi 33. Eta zozo ez denean, are gehiago ahalgetzen da bere buruaz. HU Zez 83.<br />
(s. XX). Gogoa erpil eta gure ez-deusaz ahalgeturik bezala! JE Bur 185. Eskualdunak bakarrik othe dira bada<br />
mintzaira hortaz ahalketuko? Barb Sup VII. Goihenetx ahalketürik gibeltü zen. Const 41. Aalketurik bear nuke<br />
erran ez duela ogei urte orañik Axular-ekin ezaguntzak egin nituela. FIr EEs 1927, 242. Zoin ahalgetzen naizen<br />
erranez: Basarri! Iratz 38. Nerau, berriz, ume antzo orren ongi iñutzen naun Zoriaren lotsaz ez naiz alketuko.<br />
Zait Sof 87s. Ahalgetu nintzan. Ez nakien hea burua baztertu behar nuenetz. JEtchep 112. Hango inglesak asko<br />
lotsatu eta ahalketu ziren. Arti Ipuin 47. Alde huntako entzule miseria ikusi eta, ahalgeturik egoite naiz ni<br />
askotan. Xa Odol 53.<br />
v. tbn. Egiat 174. Ahalkatu: Hm 212. CatLav 149 (V 76). Brtc 244. Lap 131 (V 61). Ahalgetu: Laph 4. Prop<br />
1884, 27. CatJauf 17. Osk Kurl 218.<br />
(SP, Lar, VocS, Dv), ahalkatu (Lar, Dv, H, A), ahalgetu (Dv, H), alketu (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond<br />
157; Añ (AN), VocB (tachado)). Avergonzar. "Affronter" VocS. "Afrentar" Añ. "Ahalkatu nau, il m'a fait honte"<br />
Dv. "Faire, causer de la honte" H. v. ahalkearazi. Ala Iainkoaren Elizá menospreziatzen duzue eta ahalketzen<br />
dituzue eztutenak? Lç 1 Cor 11, 22 (Bibl ahalgetu; He ahalkarazi, TB ahalke egin, Dv ahalkea eman, Ol<br />
lotsarazi). Deusez ere eztuzu hala ahalketuko zeure etsai gaizki egillea, nola pairatzeaz. Ax 297 (V 198). Eta<br />
zerk ahalkatzen nau neure ingratasunak baizen? Harb 232. Jendeak ene exenpluz ahalkatzea gatik. Ib. 276. Gure<br />
salbatzailleak haren ahalkatzeko eta ixiltzeko erran zioena. SP Phil 451. Horrek bada doloratzen nau eta<br />
ahalkatzen zure aitziñean. Ch III 20, 2. Zure faltegatik ahalketü izatiari, ihesi egiten beitüzü. Mst III 46, 2 (Ch<br />
beheratua eta mezprezatua izateko). Horrek [...] nizü zure aitzinian ahalketzen. Ib. 20, 2. Ahalgetu nahi balu<br />
bezala inguruneko edertasunaren zoragarria. JE Ber 11. Ahalgetzen nu orhoitzeak berak. Ib. 97. Ez naute gero<br />
ahalgetuko / hor gaindiko zonbait lilik. Xa EzinB 116. Ez nau ahalgetzen, guk errekestarik ez dugula ikusteak.<br />
Xa Odol 53.<br />
(Part. en función de adj.). "Alketua nago (B)" Gte Erd 141. Bera laudoriorekin eta bertzeak ahalketuak<br />
gelditu ziren. Ax 313 (V 208). Presuna beraz bentzutua izateaz ahalkatua eta gorritua. He Gudu 159. Parisxume<br />
aiphamenaz osoki hanpatuak [donibandarrak], / Eskaldunaren izenaz hurren ahalkatuak (1765). RIEV<br />
1923, 154. Laztua eta ahalkatua kausitzen zen bera. Lg II 127. Bertzen ausartziaz / arras ahalkatuak / eta<br />
estonatuak. Monho 54. Guzia ahalgetua, bazterrerat egin nuen. MarIl 72. Aldiz zangarren moldurak ahalketua<br />
nauka. Gy 63. Eta afruntu hortaz net ahalkatua. Ib. 69. Ahalkatuak egin gogo zuten gaizki handiaz. Jnn SBi 167.<br />
Horra bekatu itsusian aurkitua izan den emazte ahalkatu eta umiliatua. Lap 380 (V 173). Ahalketua ere nago<br />
zuen maina guziez. Barb Sup 22. Ni ahalgetua nintzan. JEtchep 38.<br />
v. tbn. Ahalkatu: Hb Egia 28. Elsb Fram 71. Ahalgetu: Xa Odol 224.<br />
2. ahalgetu (H). Intimidar. "Causer de l'appréhension. Mamu horiek xoriak ahalgetzen dituzte, ces fantômes<br />
font peur aux oiseaux" H.<br />
3. ahalkatu (Urt IV 7, Urt Gram 386 A, Dv). Deslumbrar. "Caecare" Urt IV 7. "Éblouir" Urt Gram 386.<br />
"Iguzkiak ahalkatzen nau, le soleil m'éblouit" Dv. "Se dice de los niños que son ofuscados por una luz demasiado<br />
viva (L; Darric)" DRA.<br />
- AHALKETZEKO. "Ahalkatzeko, honteux. Ahalkatzeko gauzak egiten ditu" Dv. Ahalkatzeko gauza da,<br />
bainan aithortu behar dut ez dakidala. Dv Dial 112.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
53
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Uso sust.). Hitzemadazu Loiolako izena bethi ohorezki ekharriko duzula eta ez dugula zutaz<br />
ahalgetzekorik ukhanen. Laph 25. Haren aintzinean zuetaz doi bat espantu egin badut ere, ez dut ahalgetzekorik<br />
izan. Bibl 2 Cor 7, 14.<br />
- EZIN AHALKETUZKO. "Ezin-ahalkatuzko, qui ne peut rougir, avoir honte" Dv.<br />
ahalkexun. v. ahalkeizun.<br />
aalki. v. eralki.<br />
ahalkior. v. 1 ahalkor.<br />
ahalkisun. v. ahalkeizun.<br />
ahalkitsu, alkitsu (G ap. A, que cita a Ur). Poderoso. Eraman ditu Jakobek gure aitaren ziran gauza<br />
guztiak, eta aren ondasunakin aberastuta, egin da alkitsua. Ur Gen 31, 1 (en BOEg 80 argitsu; Dv jaun handi).<br />
ahalkizun, alkizun (V-gip ap. Etxba Eib). "Autoridad, poder. Gure Alkatien alkizunak irauntzen eban urte bi"<br />
Etxba Eib.<br />
ahalkizun. v. ahalkeizun.<br />
1 ahalkor (S; SP, Gèze), ahalkekor (Dv, A), ahalgor (H y A, que citan a O), ahalgekor (L, BN, S; VocBN, A),<br />
alkeor (R-uzt), ahalkior (Lander ap. DRA). Ref.: A (ahalgor, ahalkor, alkeor); Lh (ahalgekor); Lrq /a)ha)lkór/.<br />
1. Vergonzoso, tímido; recatado. "Honteux, discret" SP (que cita a O). "Honteux, timide" VocBN. "Honteux;<br />
modeste, qui a honte" Gèze. "Pudibond, facile à faire rougir" Dv. "(R-uzt), tímido, corto de carácter" A. "Tímido,<br />
vergonzoso (L, BN; Lander)" DRA. v. ahalketi. Ahalge-gabeak bitu epher erreak; zer ahalgorrak? ogimokorrak.<br />
"Le honteux, ou le discret, n'a que les restes du pain". O Pr 9. Biz bada bat modesta, erretiratua,<br />
alkekorra (154). LE-Ir. Graziain gain juiziosa ta alkekórra, dió Espiritu Sanduak. LE Prog 124.<br />
Vergonzante, que se avergüenza de su condición. Praube ahalkorrari. Tt Arima 107. Hontarzün dianak<br />
[...] han dütü ahalkorrak edirenen nekeziaz haiñ flakatürik non beren eskelegoaren aipatzeko falta beitzereitze<br />
hitzak. Egiat 267.<br />
Iainkoa, ahalkor bad'ere, ezta ahanzkor. "Encore bien que Dieu soit lent à punir le pécheur, si est, ce qu'il<br />
n'est pas oublieux". O Pr 254 (en las "fautes de l'impression" sustituye ahalkor por luzakor).<br />
2. Respetable, que inspira respeto. Errege hurak dütük / jaun handi ahalkorrik / bena nik haien ostatia /<br />
badikiat ederrik. Abraham 341.<br />
- AHALKORREZ. Por timidez, por falta de resolución. Pelotaren erabilteko aire ederra dü; bena ahalkorrez<br />
bezala, soberaxe üzten dü pelota lagüner. Eskual 10-7-1908 (ap. DRA).<br />
2 ahalkor. Posible. Gauza guziak ahalkor zaizko sinhetsten duenari. He Mc 9, 22 (Lç, TB posible, Ol<br />
egikizun, Or eginkizun, IBe ahaleko; HeH gauza guztiak ahal detzake, Dv ezinik ez da).<br />
ahalkortasun, ahalkekortasun (Dv, A). Pudor, timidez, modestia. "Pudeur" Dv. Modestia eta<br />
ahalkekortasuna dira hekin begien bi edergailluak. SP Phil 421 (He ahalkeria).<br />
ahalkortu, alkortu (R ap. A). "Avergonzar a alguien" A. "Devenir timide (S)" Lrq.<br />
ahalkuntza, alkuntza. Poder, facultad, capacidad. Bada orduan oraindik ezta belu leen egiñ eikeana<br />
egiteko, belarriak eztabe galdu euren alkuntzea ta. Ezale 1897, 178a.<br />
ahalmen (Hb ap. Lh), almen (V, G; Lar, Añ, Izt 96r, Dv, H). Ref.: A, Iz ArOñ y Elexp Berg (almen). 1.<br />
Facultad, poder; fuerza, potencia. "Poder, fuerzas" Lar. "Poderío", "potencia" Lar y Añ. "Puissance" Lh. "Ointxe<br />
eztaukat aua zabaltzeko almenik pe" Elexp Berg. Tr. Documentado, con la excepción de Mirande,<br />
exclusivamente en la tradición meridional. En DFrec hay 100 ejs. de ahalmen y 12 de almen, todos ellos<br />
meridionales. Ez du biotzik eta almenik bekatuaren bide eta perill andi urko onetatik irteteko. AA III 611.<br />
Erregutzen dizut, arki zaitezela dezun almen edo poderioz bat niri laguntzeko nere eriotzako orduan. Echve<br />
OngiB 147. Are geiagoko mirariak egin izan zituen Okendok, Holandako almen guztiaren kontra. Izt C 441.<br />
Jesus ikustera joan ziran, eta bere almen ta eskubide andiak zabaldu zituzten. Lard 388. Ez ditut kantatzen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
54
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tiberko uriren aunditasuna eta almena. "Poderío". Otag EE 1882c, 412. Bere almen guziarekin gorde ditzala<br />
Jaungoikuak Franziskoren semien biotzak. Bv AsL 210. Izarretara [Iparragirre] jaso dezadan / betor andikan<br />
almena. AB AmaE 138. Matsaren emakaia / pozkida osua, / almen pare gabia / txitez doatsua. JanEd II 10. Itzik<br />
esateko almenikan gabe. Apaol 54.<br />
(s. XX). Uri andi baten indar, almen ta bizitza. Ag G 216. Ordu batzuetan oñez ibiltzeko almena zuten gizon<br />
danak. Ib. 90. Beren trebetasun eta erti-almena, guzioi adiraziaz. Garit Usand 28. Gaur toki batzuetan aotan<br />
darabiltzkiten zuaitz-almenak. JMB LEItz 96. Ez zion Jaungoikoak iñori ortarako eskubiderik edo almenik eman.<br />
Inza Azalp 106. Mikel Gongotzon Euzko-Zaindari, / Zeru-almenez betia. Enb 113. Atsekabiak gure almenak /<br />
ipiñi dauskuz lotuta. Ib. 35. Gizona, ordea, yare baita, buru-aalmenen yaurbidea bere esku baitu. Ldi IL 125.<br />
Igi-almena ibilliaz erakusten bait-da egokien. Markiegi in Ldi IL 9. Berriz ta berriz xalinko berri / eiteko ba du<br />
âlmena. Or Eus 84. Tximista-almena. GJaur Pisia 201. Txarrerako almen ori be badau gizonak. Eguzk GizAuz<br />
102. Orretarako ez daukat almenik, gutxigo eskubiderik. Munita 105. Ezkutuan gorderik zittun aalmen gaizkiñak<br />
(poderes malignos) Alostarraren gañera jaurtigi zittun. Etxde AlosT 83. Pekatarien biotz gogorrak samurtzeko<br />
ahalmena euki zezakean biotz bakar baten eskea. Etxde JJ 230. Haiek [druidak] zedukaten ahalmen izpiritual<br />
guztia, erregeak ahalmen tenporalaren zati baten jabe baizik ez zirelarik. Mde Pr 228. Mintzatzeko ahalmena<br />
itzuli zitzaionean. Mde HaurB 102. Almen eta naimen bat ziran, eta nai ukaitea, egitea zan. Or Aitork 201.<br />
Ezkondu ginduzan legez, ezkontzea ausiteko almena be badaukala. Bilbao IpuiB 146. Hain handia zan [...]<br />
janzki berriek zeukaten ahalmena. Osk Kurl 58. Adirazpide-almena areagotuz. Gazt MusIx 168. Izaki bakoitzari,<br />
izaki berriak sortzeko almen eta indarra ezarri dizkio. MAtx Gazt 25. Zeure almen guztia erabil zenezake<br />
geiegizko abarrak iñausteko. Ibiñ Virgil 89. Baiña gorputza gelditua eta gure lenagoko gauzak-eta gogoratzeko<br />
almena, asko joanda. Alzola Atalak 78. Askok egin dituzte liburu osoak gai bati buruz, baña guk ez degu olako<br />
almenik. Uzt Sas 22. Eriotzaren almenak aipatzen. "Del poder de la muerte". Berron Kijote 20. Sentimenduak<br />
sor eta gogorazteko ahalmena kentzen badiogu [musikari]. MIH 156.<br />
v. tbn. Erkiag Arran 115 (BatB 117 almen). Vill Jaink 113 (66 almen). Almen: JBDei 1919, 261. Alz Txib 95.<br />
Aitzol in Laux BBa XII. NEtx Antz 108. Txill Let 102. Basarri 91. And AUzta 112. Zait Plat 78.<br />
+ almen (Lar, Añ, Dv, H). "Potencias del alma" Lar y Añ. Animaren potenziak, aahalak edo almenak<br />
dirade hiru. CatBurg 42 (aalmen en CatOiq 528 y 560). Batu egizuez o arimak zeuroen zenzun ta almenak. Añ<br />
LoraS 132. Nola bai ziraden zenzuzte ta kordegabetze zeruzkoak, eta bere almenen goiratzeak. 'Elevación de<br />
potencias'. Aran SIgn 28. Animaren almenekin egiten dena. Legaz 19. Almena ohek. Ib. 51. Gorde ditzatzun nere<br />
animako almen eta gorputzeko zentsuak. SMiguel 20. Aidako usteak uste bakarrak daiz, eta almen bakar baten<br />
erneten daiz: adinean. "Y suelen concebirse en potencia simple única: en el entendimiento". A Gram 163. Gure<br />
arimea dala bat eta daukazala iru almen, gomutea, adina eta borondatea. Itz Azald 25. Bada arimako almenak<br />
iñok ikusten eztitu. Ag AL 10. Arimearen almenak iru dira: gomutamena, adimena ta naimena. KIkV 21 (tbn.<br />
almenak en KIkG 14). Jakintza ez da gizon osoa, gorputz eta arima, bere ahalmen guziekin, ase dezakeen gauza.<br />
MEIG III 118.<br />
2. "Potencias de la tierra, munduko mendeak, almenak" Lar. Ai, nonbaiteko ahalmen batek nahi izanen balu,<br />
gaur biziko zituzten ordu apur horietan, arima bien egiazko elkargoa lor ahal zezaten, mirari baten bidez! Mde<br />
HaurB 90.<br />
3. Potencia mecánica; potencia eléctrica. Ur-iauziaren almena [...] kiligrametroka neurtzen da;<br />
tximistearena Watt deritxon neurriko batekoagaz. GJaur Pisia 201. Almena indar-besoagaz zenbakoizturik, eta<br />
eragozpena eragozpen besoagaz, bardin. Ib. 44. - AHALMENAREN AHALMENEZ. Con todas (sus, etc.)<br />
fuerzas. Eta okerkeri ori, nere almenaren almenez desegin bearra da. "A todo mi poderío". Berron Kijote<br />
101.<br />
- AHALMENEKO. Potencial (modo verbal). "Almeneko aldamena, modo potencial" A Gram 366.<br />
- AHALMENEZ AHALMEN (Hb ap. Lh; almen- Lar). "(De) poder a poder" Lar.<br />
ahalmenari. "Potente" Lar.<br />
ahalmendun, almendun (Lar, Añ). 1. "Potente" Lar y Añ. v. ahalmentsu. Almendun-ormaz gogor<br />
barrutitua eta gaztelu garratz batekin ondo gordea. J.C. Guerra Ezale 1897, 90a. Apurka jaiotako bizitasun<br />
ori, an eta emen alperrik galdu ez dedin, batean bildu ta izugarrizko almendun indarra egin nai degu. EEs 1916<br />
(ap. DRA, que no da la pág.).<br />
2. Apoderado (electoral). Latseta aldeko botu-etxean [...], norbaitek kristal-murkua makilla bategaz jo [...].<br />
Protestak eta jardespenak egin zituen, arrapaladan eldu ziran almendunak. Erkiag BatB 104.<br />
ahalmengabe. Impotente. Ez zatekeela gai [pintorea] den gutien laguntzarik haiei emateko, hek bezain<br />
ahalmen-gabea baitzen jende zuzenen indarkeriaren aurrean. Mde HaurB 85s.<br />
- AHALMENGABEKO. Débil, sin fuerza. Kresala ta ni [Garoa] almen gabeko gizonaren egintzak gera,<br />
zazpikiak. Ag G I.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
55
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahalmentasun, almentasun. Potencialidad. Almentasuna agertu al dai al aldagaiaz: batzuetan,<br />
almentasuna sendotutearren ezarri al daike aditz irabiari aldamena. Arriand EAditza 763.<br />
ahalmentsu, almentsu (Lar, Añ), almendutsu (H). 1. Poderoso. v. ahaltsu. A lander almentsuak! "¡Ah<br />
villanos con poder!". Iza EE 1881a, 237. Zeru izarratua, Jaungoiko almentsuaren lanik ederrena Camp EE<br />
1882a, 34. Errege aundi, jaun almentsuak eta gañera umantak. Otag EE 1882c, 280. Dierri almentsuen<br />
desegintza. Ib. 413. Bere begietan ikusi nuen distiari bat iñoiz ez bezelakoa eta almentsua. Ib. 584. Deabruen<br />
alegiñ gaiztoak menderatzeko indarra eman ziezun ispiritu almentsu edo potestadeen Jaun eta Jaungoikoa.<br />
SMiguel 21 (cf. infra (2)). Pakea nai du almentsuak (poderoso). Iraola EE 1897b, 49. Orra bada nun gure<br />
aurrekoak sua, sagusarra [...], eta orrelakoak, gizona baño almentsuagoko izakitzat eduki izan dituzten. JMB<br />
LEItz 98.<br />
2. Potestad (clase de ángeles). Eskatuko dio Almensuak deritzaien zeruko Aingeru taldeari lagundu<br />
dezaiotela. Ant JesBi 27. Indarlari edo Birtuteak, Almentsu edo Potestadeak, Lenenkoi edo Prinzipaduak.<br />
SMiguel 6.<br />
ahalmentsuro, almentsoro (Lar (+ -nsoro), Izt). "Poderosamente", "potentemente, [...] almensoro" Lar.<br />
"Poderosamente, almensoro" Izt 94r.<br />
ahalmin. "(S; Foix), gomme de l'étoffe neuve non lessivée" Lh.<br />
ahalondo. "Aalondo, morueco castrado (B)" A Apend.<br />
ahalorde, alorde (Lar, Añ). 1. "Poder que se da para algo" Lar y Añ. 2. (Hb ap. Lh), alorde (Lar, Añ).<br />
"Poderhabiente" Lar y Añ.<br />
ahalordetari (Hb ap. Lh), alordetari (Lar). "Poderhabiente" Lar. "Mandataire" Lh.<br />
ahalorodun, alorodun. Omnipotente. Jaun-goikua da goiko jauna, aloroduna (gustija al dauna). Arriand<br />
Umiak 9. Eskarrik asko Zeuri, Jaun deun, Aba alorodun (atta gustijaldun), Jaun-goiko betikor ori. Ib. 33.<br />
Muxikak eta txermenak / alorodun Jaun ongilleak / orok guretzat emanak. Elzo in Onaind MEOE 809. Urtzi<br />
aloroduna dala dasagunean. Zink Crit 17. Alorodunak ba-darama. Ol Imit II 9, 1 (Pi alguztidunak). Aloroduna /<br />
jaio yaku bart / Belenen. Enb 105. Beste dana, amilka irauli oi du aldi alorodunak. Zait Sof 123. Ots, beingoz,<br />
amai, gobernu etsai alorodunaren jazarkak. SMitx Unam 89. Orduan Eter aita aloroduna euri ioriarekin batera<br />
bere emazte emankorraren magalera ieisten da. Ibiñ Virgil 89.<br />
ahaloroko. v. ahalorotako.<br />
ahalorotako (Gèze, Dv, A), ahaloroko (H (BN, S)). Todopoderoso. "Tout puissant" Gèze. Zeren uherdura<br />
handiz bethe bainau Ahalorotakoak. Dv Ruth 1, 20. Ni naiz alpha eta omega, hastea eta akhabantza, dio Jainko<br />
Jaunak, denak, zenak, ethorriren denak, ahalorotakoak. "Qui est, et qui erat, et qui venturus est, omnipotens".<br />
Dv Apoc 1, 8 (Ip ahalorotako; Lç bothere guzitako). Saintü, Saintü, Saintü, Jauna Jinko ahalorotakua. Ip Apoc<br />
4, 8 (Lç bothereguzitako, Dv guziz ahaldun, Ur (G) guztial, Ol guziz altsu, IBk, IBe ahalguztidun).<br />
ahalorotasun (A). Omnipotencia. Eskuak betean ixurtzen ditu bere alorotasunaren eta maitasunaren<br />
altxorrak. Zink Crit 228. Iñola eziña ta Urtzi-alorotasuna. Ib. 17.<br />
ahalpedun, alpedun (Lar). "Apoderado, el que tiene poderes de otro" Lar.<br />
ahalpeko. "(Hb), sous le pouvoir de..." Lh.<br />
ahalpetu (Lar), alpetu (Lar). "Apoderarse, alpetu, meneratu, eskuperatu, ahalpetu" Lar.<br />
ahaltasun, altasun (Añ). Poder, facultad, potestad. "Potestad" Añ. Tr. Documentado en textos meridionales<br />
desde la segunda mitad del s. XVIII. Al Norte sólo lo emplea Mirande (cf guziahaltasun en Arbelbide). <br />
Jainkuaren altasun edo indar txito andi ta neurri bagiaz. CrIc 136. Begiratuten badeutsazu Jaun andi ta altu<br />
guztien altasun jagijari; zeure altasun espirituzkua altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Bere gañean ikuste<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
56
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
arren / altasunez zu jarria, / zeradelako España baten / seme aiñ onragarria. AB AmaE 105. Nok eta zeñek<br />
aterako au nire eskutik, / naiz ik agertu orren arrorik altasuna? Ib. 451s. Aizkora bat iasoteko altasuna eukan<br />
guztia Auñemendira eruan. Ag AL 165. Emoten deutsala artuten dabenari arimako altasun edo eskubide bat. Itz<br />
Azald 126. Jaungoikoaren ontasun azkenbagan, bere altasunean eta bere leialtasunean. Ib. 62. Aittak eztu<br />
semeak baño jakinduri, altasun edo indar geiago. Inza Azalp 40. Garbitasunen antzikurra ta / egimenetan<br />
gorena, / altasunian daukozu, barriz, / azken bagako almena. Enb 111. Berari gura dakijola zure altasuna ta<br />
aginpidia egunetik egunera gettutia. Otx 117. Ez agintza beterik ez altasun osorik eztauskula emoten. Ib. 153.<br />
Gorputz zuria biluzik erakutsi zionean, bere ahultasunean hain hukigarria, bere ahaltasunean hain jauretsia.<br />
Mde HaurB 98. Bizi dan arte ez da ezautzen / gizonaren altasuna. BEnb NereA 141. Eta gaitz batek gortuta laga<br />
arren, ez zetsan utsuna onek gitxitu [...] ostiango gauzetan aurrera urtetzeko eban altasun zorrotza. Etxba Ibilt<br />
469.<br />
(V-gip ap. Etxba Eib). Potencia (del alma). "Arimiak, altasunak dittu iru: oroimena, adimena eta borondatia"<br />
Etxba Eib. Animaren altasunak dirade iru. Lariz 10.<br />
Posibilidad. Ezintasuna zer dan jakin ezkero, altasuna zer dan jakiña dago, eta bestera. Zink Crit 16. En<br />
DFrec hay 3 ejs. más de esta accepción.<br />
ahalti. Poderoso. v. ahaltsu. Nola da Jainkoa aaltia, aal guzikoa? CatBurg 16.<br />
ahaltsu (Dv, H, A), altsu (V, G, AN; Añ). Ref.: A (altsu); Etxba Eib (altsua). Poderoso. "Zan altsua, ez diru<br />
askon jabe izatiakin, ezbada ze bere jakintasun eta zuzentasunagaittik" Etxba Eib. Tr. Documentado sobre<br />
todo en textos meridionales. Al Norte se encuentra en Belapeyre, Duhalde, Zubiri y Mirande. En DFrec hay 15<br />
ejs. de a(h)altsu y 2 de altsu, todos meridionales. Ene Jinkoa! Esperantxa dizüt parkatüren deriztadazüla ene<br />
bekhatiak; oro hon, ahalsü eta hitz emanen edükile zirelakoz. Bp I 49. Jauna, zer egin dira len agertzen zenituen<br />
anditasun ta esku alsu gogorrak? Mb IArg I 150. Jaun ezin andiago, ezin jakinsuago, ezin alsuago. Ib. 382.<br />
Onetarako, laguntzen deust Jangoikoak berak bere beso altsuaz. Añ EL 1 65. Esku altsu-ongille artatik zinzilika<br />
arkitzen dira. AA III 313. Jainkoaren aldeko ararteko ahaltsu haren baithan. Dh 269. Zeure altasun<br />
espirituzkoa altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Munduko Altsubak bendetu legijez gizonak, lotu, ta<br />
karzelatu legijez. Ib. 293. Sazerdoten bizi-era edo estadu altsu, santu, ta altubari. Ib. 304. Erregerik alsubena.<br />
Astar I 31. Jaunik aberatsen ta altsuena? Jauregui 240. Jaun bat ezin obea, alzu edo poderosoa. CatBus 13.<br />
Erakutsi nai izan zuen bere esku altsuak zenbat zezakean. Lard 374. Marijaren bitartekotasun altsua. Ur MarIl<br />
50. Begaiñ-Arrakill jauna txit altsu eta aberatsa zala. Camp EE 1882a, 66. Alperrik etsaia da eskuadra altsua.<br />
AB AmaE 99. Erri altsuak burua umill makurtzen deuste. Ib. 436. Euskaldun altsu guztiai deiezka. Ag AL 20.<br />
Demoninoaren kontrako arma altsu eta sendo bat. Itz Azald 11. Bere eskubide altsuagaz. Ib. 55.<br />
(s. XX). Bitarteko, altsu naiz erkin, atzeak esango du zer naizen. A Ardi 92. Izadia altsu-altsua dala. Zink Crit<br />
19. Erri-abestiz zetorkion gotargi altsua. Garit Usand 66. Siñesmen altsua! Or Mi 128. Europako enperadore<br />
ahaltsuenari buria apalaraziz. Zub 29. Sarats ondotik gixon altsubak / eruan dabe obira. Laux BBa 80.<br />
[Arana'tar Sabinen] iarraileak, gaur asko ta altsuak diralarik. Y 1933, 8. Estadu altsu ta ankerra. Eguzk GizAuz<br />
85. Altsuei gogor egitea eziña duzu. Zait Sof 18. Eladeko iri altsuenera. Ib. 127. Zorigaitzez, bera baiño<br />
ahaltsuagokin oldartu bearra tokatu zaio. Etxde JJ 23. Baso ahaltsu, oihan indartsu, beldurgarri ilunak egiten<br />
duen muga. Mde Pr 117. Altsuen biltokia da, liberalen leku guri ta erosoa. Erkiag BatB 146 (157 aaltsu). Uzta<br />
eta ekaitzen egille altsu. Ibiñ Virgil 70. Eri dauntzan adiskideei ta etsaiei on ta gaitz egiteko altsuen nor ote?<br />
Zait Plat 93. Aren begi-diztiren gezi aaltsuak zauriturik zeudeneri. Berron Kijote 161. Nerbiako duke aaltsua. Ib.<br />
199.<br />
v. tbn. AIr Egan 1955 (5-6), 41. Altsu: JJMg BasEsc 233. Arr BasEsc 4. ArgiDL 90. Jaukol Biozk 68. Enb 124.<br />
Alz Ram 88. Otx 131. Ir YKBiz 133n. BEnb NereA 154. Gand Elorri 93s. Vill Jaink 93. Gazt MusIx 227. MAtx<br />
Gazt 39. NEtx LBB 280.<br />
(Dv, H). (Con guztiz). Todopoderoso. "Aita guziz ahaltsua (HeH), Père tout-puissant" Dv. v. guztiahaltsu. <br />
Sinisten det Aita Jainko guziz altsu, Zeruaren ta lurraren Kriatzalleagan. Ub 105. Jesus Jainko guziz ahaltsua,<br />
urrikal zakizkigu. Dh 78. Jaunak berak bere atz guztiz alsu edo poderosuagaz. Astar II 2. Guren, guren, guren,<br />
Yainko Yaun guziz altsua. Ol Apoc 4, 8 (Ker guztiz Aaltsu; Ip ahalorotako). Bere anima Guztiz-Altsua-ri eskeñi<br />
zion. Etxde AlosT 89. Bere otoitzaren zai ote zegon Guztiz Ahaltsua? Etxde JJ 230.<br />
- AHALTSUPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Ignazio ta onen lagunak gauza txit bereak bezela<br />
gomendatzen ziozkala, bere esku-altsu-pean ipiñten zituen. 'En su diestra poderosa'. Aran SIgn 96.<br />
ahaltsuki, altsuki. Gizona autesmen azkedun izan arren ere, erabakitzeko altsuki yardukitzen dioten eragipen<br />
ugarietara aier-izateka ez dago. "Que contribuyen poderosamente a decidirle". Zink Crit 45.<br />
ahaltsutasun, altsutasun (V-gip ap. Etxba Eib), altzutasun. Poder. [Jaungoikuak] kriatura guztien gainian<br />
daukan eskubidia ta altsutasuna autortuteko. fB Ic I 128. Gozatu gaitian Aitaren altsutasunian. JJMg Egunoro<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
57
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
72 (ap. DRA). Marijaren bitartekotasunaren altsutasuna. Ur MarIl 19. Eta zeinbaterañokoa izan bear ez leuke<br />
pekataririk galdubenaren biotzeko pozak, ondo begiraturik ama barri onen altzutasunetan? Itz Berb 372. <br />
"Moruen altsutasuna, gure basuen barreneraño zabaldu zan, la dominación de los moros se extendió hasta el<br />
borde de nuestros montes" Etxba Eib.<br />
ahaltun. v. ahaldun.<br />
ahaltzaile, alzailla. Potencia. Borondatiari obeiduten eutseen zuzen gorputzak ta arimiak ta gorputzeko ta<br />
arimako alzailla ta sentizailla guztiak. fB Ic II 261.<br />
ahal-ukaite. Poder, autoridad. "Nori zor diogu ahal-ükhaitea?" Darric (ap. DRA). v. ahal-izate.<br />
ahalune. Posibilidad. Bekhatü bat da bardin izigarria khiristier idokitia Jinkuaren zerbütxatzeko, graziaren<br />
ardiesteko eta arimaren salbatzeko dütian ahalüniak edo ehidurak. ArmUs 1892, 129 (ap. DRA).<br />
ahalurrin. v. AHO-LURRIN.<br />
ahalusain (SP H). Bostezo. "Bâillement" SP (s.v. usaina). "Ahal usain egitea, bâiller" Ib. Azkue, que lo<br />
toma de Pouvreau, escribe sin embargo ahaluzain. v. aharrausi.<br />
ahalusainka (SP, H (s.v. aharrausia)). "Ahal usainka dago, il bâille" SP A (que copia sin embargo<br />
ahaluzainka).<br />
ahaluzain. v. ahalusain.<br />
ahalxka. (Dim. de ahal). Pequeño poder. Erretx baino erretxago litake Rusoentzat ahalxka horien<br />
endurtzea. SoEg Herr 28-3-1962 (ap. DRA).<br />
aalzain. v. ahartzain.<br />
ahamazahun. "Deprisa (S)" A Apend.<br />
aamen. v. HARA HEMEN (s.v. 1 hara).<br />
ahamen (L, BN, S; SP, Lar, Izt 20r, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), amen (AN-larr-erro, B, BN-mix, Ae,<br />
Sal, R; Lar, Aq 607 (AN), Dv (AN-5vill), H; hamen BN-baig; Chaho), ahomen (AN, R; Lar Dv, Aq 607, Hb<br />
ap. Lh, H), ahumen (Lar; au- H), agomen, hamin (Chaho). Ref.: A (ahamen, amen, aomen); A Apend (hamen);<br />
Lrq /a)ha)men/, Satr VocP (amen).<br />
1. Bocado. "Morceau, bouchée" SP. "Bocado" Lar. "Ahamena, ahota, la bouchée" Arch VocGr. "Ahamenik<br />
eztu jan" Arch (ap. DRA). "Amen bat ogi (B), un poquito de pan" A. "Bocado" Ib. "Bouchée", "aliment" Lrq.<br />
"Bocadillo" Satr VocP. Cf. ahomen. v. mokadu, ahokada (2). Tr. Documentado en la tradición septentrional<br />
y alto-navarra; en el s. XX tbn. se encuentra en algunos textos vizcaínos y guipuzcoanos. Al Norte, si<br />
exceptuamos hamen en Larreguy y en Constantin, sólo se documenta la forma ahamen. Hay amen en unos<br />
versos alto-navarros y en Lizarraga de Elcano, aamen en F. Irigaray y Orixe (que tbn. emplea ahamen y<br />
agomen), aumen en Otxolua y aomen en Zaitegi, y (con un sentido diferenciado) en Etxaide.<br />
Eta busti zuenean ahamena, eman ziezon Iudas Iskariot Simonenari. Lç Io 13, 26 (Or agomena; He, Dv, Ol,<br />
IBk ogia, TB poxia, Ker agokada, IBe ogi-puska). Hura bada ahamena harturik, bertan ilkhi zedin. Ib. 13, 30.<br />
Ematen zaigu / osorik amen batean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 112. Eri ziran amen batez / munduan gizon<br />
guztiak. Ib. 112. Edo bere bekhatuen kausaz, edo Adamen, / zeren ahoratu zuen debekatu ahamen. EZ Man I 42.<br />
Ahamen batek gal ninzan, ahamen batek errepara nazan! Harb 198. Iaten hastean, lehenbiziko poxinean eta<br />
ahamenean. Ax 490 (V 317). Ahamen gaitzak begiak gorri. Saug 17. Ahamenak iretstean hartu duen plazeraren<br />
orhoitzapenean. SP Phil 410. Ahamen guzietan miretsiarena egitea. He Phil 321. Bakotxak ez luke, zion<br />
Philippek, hamen bat baino gehiago. Lg II 163. Job sanduak etzue jan bakarrik bokadoa edo amena, baizik<br />
partitus pobrettoai (128). LE-Ir. Niri ere bai amenbát ógi sandugártaik. LE Doc 259. Ez ógi amenbát, ez ur<br />
tantabát. Ib. 272. Eztút ameník pasatukó ikusiárteo. (1 Sam 16, 11). LE Urt ms. 90r (Dv ez gare mahaineratuko<br />
hura ethor dadien baino lehen). Eta ahamen harekin batean, sarthu zitzaion barnean Sathanas. HeH Io 13, 27<br />
(Lç, Dv, Leon ahamen, EvS ogi ahamen; TB poxi, Ol otamen, Or auko). Ez dutela ahamen bakhar bat ere janen.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
58
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Dv Lab 225. Hirur egun oso nola iragan zituzten ahamenik jan gabe. Laph 168. Ahamena iresten dugun bezala,<br />
bizpahiru itzuli ahoan emanik. HU Zez 144.<br />
(s. XX). Orai eztei aitzin hauskarri hamena: / Bortü gazna, ophil etxen erriarekin. Const Eskual 20-9-1907, 4.<br />
Zato, Manex, gurekin ahamen baten jatera. Barb Sup 175. Gogoan hartu duguia behin zer den ogi ahamena? Ox<br />
74. Etxoat okel-aamenik. "Bocado de carne". Or Tormes 87. Igel higuingarriak hemen saltzen zirela ahamen<br />
goxoak bezala. Zub 70. Aamen bat artzeko sartuko da ostatuan. FIr 173. Beribiletarat berriz! lehen bai lehen<br />
jaustekotan haatik gure ahamenaren jateko. JE Ber 24. Pastiza-xafla mehe bat, ahamen bat edo bien doian. Ib.<br />
35. Ator eta jan yagijagun aumen bat besterik ezian. Otx 140. Ahamen goxo au du aurrenik beretzat. Or Eus<br />
137. Urtaroaz jan oi du amaika âmen (ahamen, mokau) goxo! Ib. 135. Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen<br />
athertzen xehetasun emaitetik. Lf Murtuts 40. Nik dastatutako aomenak oro. Zait Sof 98. Hanitzak beren<br />
etxetarat juan dira jatekoarekin, nahi-eta bakotxak bere ahamena ukan zezan. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).<br />
(Fig.). Nahi du ikhusi Frantsesek zer kondizionetan eskainiko duten bakea. Kunde Lesparre ez bide zabilan<br />
ahamen ttipiaren ondotik. Laph 10. Ez balin bazeie oldartu [komisarioa], ahamen handiegia ez baitu nahi ukan<br />
ereman egun berean, horra zendako. JE Bur 193.<br />
Sorbo, trago. Ager zezon bere pena / bai et'eska hur, edo arno / apur baten ahamena. O Po (ed. Michel),<br />
239.<br />
"Parte, porción, pedazo" Lar. Mendetik mendera [Kantauriako itsasoak] Eskualerriari eremanak daizkon<br />
ahamenak! Luzara itho beharra du guzia. JE Ber 79.<br />
(En contextos negativos). "Ahamen bat ere eztut (L, BN), je n'en ai pas même un peu" H. "Ahamenik eztu<br />
(BN-lab), no tiene absolutamente nada" A. "Ahamenik eztaki (BN-lab), no sabe ni jota" Ib. Gainerateko<br />
egitekoez ez zuen axola ahamenik. EgutTo 30-5-1924 (ap. DRA).<br />
2. aomen. Sabor, gusto. Koxka goiztarrak aomen garratza du berekin eta Engrazik bere arnariari egingo<br />
zion koskak gozo ta gustagarri izan bear. Etxde JJ 200. Jan-edanaren aomenari atsegin artzen zion artean. Ib.<br />
187. Ardoaren aomenak lilluratuta. Ib. 187.<br />
- AHAMENEKO. "Ahomeneko (Hb), à portée de la bouche" Lh.<br />
- AZKEN AHAMENEAN. En las últimas (de hambre, de falta de comida). Itzuli nintzan [...] untzi bat irrisez<br />
betherik nekarrela. Ordu zen ager nindadin, ezen han diren zortzi mila giristinoak azken ahamenean ziren. Prop<br />
1885, 232.<br />
ahamenbehar, amenbear (Lar). "Porción, congrua" Lar.<br />
ahamen-belhar. v. AHAMENTA-BELAR.<br />
ahamenda. v. 1 ahamenta.<br />
ahamendu, amendu (Lar). Trocear (la comida), hacer bocados. "(Hacer) pedazos" Lar. Zuhurtziaren edo<br />
erlisionearen azkurri indartsutik bere haurren janharia moldatzen du Axularrek: aphaldu gabe ahamentzen du,<br />
ttipitu gabe xehatzen du. StPierre GH 1925, 622.<br />
ahamenka (VocBN, H, A). A bocados. "Par bouchées" VocBN. "À petites bouchées" H. Ondoko egunetan,<br />
gisa bat edo bertze, entseatuko gira ahamenka bederen mami aberats horren ezagutarazterat. Lf Herr 20-7-<br />
1961 (ap. DRA). amenka (Lar). "(A) pedazos" Lar.<br />
ahamenkatu. Trocear, hacer bocados. Hura eskuaralat itzultzen du Sarako erretorak, xehetzen,<br />
ahamenkatzen. JE Axular 8.<br />
ahamenketa. Acción de coger bocados. Bertzeren untzi beretik edanen dute; erdiko guzien janari berean<br />
ahamenketako bere bi xotxak zenbat nahi aldi sarthuko dituzte. Prop 1906, 258 (sg. DRA, pero no existe dicha<br />
pág.).<br />
1 ahamenta (BN, S; Gèze, H), ahamenda (Dar (BN) ap. A Apend). Ref.: Alth Bot 13; Lh. Menta. "Menthe<br />
poivrée des jardins [...]. Ahamenta ostoz belarra hertztez bürüko mina anpletzen" Alth Bot 13. v. menda. <br />
Gaitz zien, Lege-erakasle eta Farisien faltsiak, zuñek hartzen bei-tütüzie detximak, azkenazbeste ahamentatik,<br />
anetatik eta txarpolletik, eta üzten bei-tütüzie legeko manü handienak. Ip Mt 23, 23 (Lç, TB, SalabBN, Leon<br />
ment(h)a, He, Dv, Ur, Samper, IBk, IBe menda, Hual, Echn belar ona, Or batan-belar, Ker aizpatan).<br />
- AHAMENTA-BELAR (-belhar H (BN, S); ahamenda-belhar BN, S ap. A; VocBN; ahamen-belhar Hb ap.<br />
Lh). "Menthe" VocBN y H. "Ajenjo" A. "Ahamenda belharra, armoise" GH 1930, 225. v. Bouda-Baum 50.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
59
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2 ahamenta, amenta (R ap. A). "(R), bocanada" A.<br />
ahamentxo, aomentxo (Lar), aumentxo (Lar). "Bocadillo" Lar. amentxo. "Pedacico, pedacito, pedacillo"<br />
Lar.<br />
ahamihikatu. v. aho-mihikatu.<br />
a(h)an. v. 1-2 aran.<br />
aanatu. v. aranatu.<br />
ahantto. v. ahatto.<br />
ahantu. Hincharse. Aurpegiko erisipela dunak, aurpegi eta burua ahantua, gorritua, itsustua; ezpañak eta<br />
betazalak handituak ahoa eta begiak itsuski esten ditioztela. FIr 192 (probablemente por hantu).<br />
ahantxu. v. 2 abantzu.<br />
aantza-baltz. v. ARANTZA BELTZ.<br />
ahantzaldi (Hb ap. Lh, Dv A), aztu-aldi (V-gip ap. Etxba Eib). Momento de olvido, olvido temporal.<br />
"Aztu-aldi baten ondoren, berriro dabill aurrenengo zortziku ori" Etxba Eib.<br />
ahantzarazgarri (Dv, A), ahatzerazgarri. (Lo) que hace olvidar. Beharko zion vodkak egiazko<br />
mozkorraldi bat eman, lo egiteagatik soilki -ametsik gabeko lo astun ahatz-erazgarri bat. Mde HaurB 12.<br />
ahantzarazi (Urt, Dv, A), ahantzerazi (S ap. Gte Erd 18), ahanziarazi (Lar), ahantziazi, aantzirazi, ahatzarazi,<br />
ahatzerazi (Arch ap. DRA), aazarazo (A), ahaztuerazi, aaztuerazo, aaztuazi, atzarazi (Sal, R-uzt ap. A),<br />
azarazo (V-oroz-m ap. A), azterazi, azterazo, aztuarazi, aztuerazi, aztuerazo (as- Lar), aztuazi. Hacer<br />
olvidar. "Antiquare" Urt II 152. "Desenseñar" Lar. "Amodio berriak ahatzerazten zaharrak" Arch (ap. DRA).<br />
"Maiz gauza batek ahantzarazten du bertzea" Dv. v. erahantzi, AHAZTU ERAGIN. Tr. En la tradición<br />
septentrional domina la forma ahantzarazi; los suletinos emplean ahatzerazi y los mixanos ahatzarazi. Al Sur<br />
gralmte. aparecen variantes en (a)aztu-; hay además azterazi en Mendiburu, azterazo en Lardizabal, aantzarazi<br />
en Orixe y Gaztelu, ahantziazi en Etxaide y aantzirazi en Olabide.<br />
Amorioak [...] errazten, gozatzen eta ahantz arazitzen derautza [...] neke trabaillu guztiak. Ax 489 (V 316).<br />
Ene biziaren sustengatzeko, ahantzarazi baitarot ene ogiaren jatera. Gç 47. Ahantzaraz diezaguzu / Munduan<br />
den bizioa. Ib. 196. Ahantzaraz dietzakidatzu munduko gauzak. Ch III 48, 5. Hark [lohikeriak] ahantz arazten<br />
daroku gure salbamendua. CatLav 131 (V 69). Eztitarzünaren handitarzünak ahatz erazitzen zeien [...]<br />
hazkürriaren hartzia. Mst I 18, 3. Jaio den semeak ematen diozkan poz-atseginzak azt-erazten diote leneko bere<br />
miñ-oñaze guzia. Mb IArg I 315 (v. tbn. 392 azt-eraz). Hunek zoratzen ohi du izpiritua eta ahantz-arazten anaiei<br />
eta burasoei berei zor zaien amudioa. Lg I 218. Ene eskergabetasunak ezdietzakidan [ungi egin] hek behinere<br />
ahantz araz. Mih 60. Deusek-ere eztezagun behinere ahatz-araz. AR 177. Jangoikoak bere probidenzia<br />
miragarriaz aztuerazitzen dielako ezer esatea. Mg CC 125. Zelan zoorra aztuerazo? Mg PAb 103. Neke-izardi<br />
guztiak aztu-erazo ta gozotuten badeustaz noian lekuko gomute gozoak. Añ LoraS 180s. Ipui oek izango dirala<br />
guziz onak aztuerazotzeko nekazarien etxeetatik ipui oker ta zatarrak. VMg XII. Munduko gauza guztiyaz<br />
aztuerazi nazazu. Echve Imit III 48. Marta eta Mariari damuan edo miñean laguntzera, eta anaia<br />
aztuerazotzera. Lard 425. Garaipen onek len emandako itz ziñeztua Sauli azterazo zion. Ib. 168. Ez dirudi<br />
nihongo arthek ahantzarazi diotzatela oraino Yainkoari lurreko beharrak. Hb Egia 41. Aztuerazo dizkit<br />
Jaungoikoak nere neke guztiak. Ur Gen 41, 51 (Urt, Dv, Bibl, BiblE ahantzarazi, Ol aantzirazi, Ker aaztuerazo).<br />
Lurreko hiri eta lekhu ederrenek ez darotzuete sort-herria ahantzarazi. Dv Lab I. San Pedro kordegabetu eta<br />
beregandik atera, eta beste gañerako guziaz aztuerazirik. Arr Orac 267. Berri horrek ahantzarazi ziozkaten<br />
guziei gainerako atsegin eta atsegabe guziak. Jnn SBi 109. Ahantz-arazi nahi liokete, gehiago dena, etxean ikasi<br />
breton poxi hura ere. HU Zez 123. Gibel üskara ahatzerazi edo arnegatü nahi dienak! ArmUs 1899, 38 (ap.<br />
DRA).<br />
(s. XX). Bere egiteko handien ahatzarazteko gai ditaken josteta zerbait. Pilota Eskual Herriko josteta nausia<br />
(1907) (ap. DRA). Azken aste hotan ikusi ditudan erretor sartzeek ez dautate ahantzarazi ene haurtasuneko hura.<br />
JE Bur 185. Ia logratzen detan nere alaba tristi oni aztu azitzia zorigaiztoko amoriyo etsimendu ori. Iraola 55.<br />
Lurdesko gertaerak nola aztu-aziko zituzten pentsatzen ziarduen. Goñi 71. Zuk aztu erazten dizkidatzu nere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
60
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nekeak, nere samiñak. Ag G 136. Bideko itzalak beroa aantzarazten din. Or Mi 11. Zu aurrean egoteak naigabea<br />
aztu arazten dit. Lab EEguna 105. Zergatik ari dituk ba beti aztuarazi naian? ABar Goi 70. Garhaitiak etzion<br />
Jainkoa ahantzarazi. Zerb IxtS 55. Andiak txikia aantzarazten (Sal). A EY III 171. Egonak / âztuazi dit noiz<br />
otoitza nun asi. Or Poem 556 (Aitork 85 aztuerazi). Zorion edo zorigaitzik aundiena berak aztuaziko digu. Etxde<br />
AlosT 20 (JJ 107 ahantziazi). Aren magalean ta altzoan aztu-erazoko dot oe onen berotasun kaltegarria. Ergiak<br />
Arran 156. [Aizeak] susmur ezti guriaz / daragie zuaitzai, / urre t'algoa aantzaraziz. "Que del oro y del cetro<br />
pone olvido". Gazt MusIx 79. Theresarekiko elkar-izketak [...] kanpoko mundu hori ahatz-erazten zion. Mde<br />
HaurB 61. Eta begirada onen lillurak Jainkoa aaztu erazi zuan. Vill Jaink 44. Makurrik gabe [Jaunak]<br />
ahantzaraziz / holako bozka egunak, / zitalkeriaz beteak izan / ez diten biharamunak. Mattin 64. Ez dizkigu<br />
oraingo A. Olabideren Itun zar eta berriak lehengo Testamentu zahar eta berriak ahantzarazi behar. MIH 342.<br />
Inguruko jendea maiz nabarmentzen da, neska-mutil gazteen poz-nahigabeak ahaztuerazteko adina. MEIG I<br />
164.<br />
v. tbn. He Gudu 169. Ahatzarazi: CatLan 94. Ahatzerazi: Egiat 243. Aztuarazi: Ir YKBiz 131. Aztuazi: Bv AsL<br />
67. Ill Testim 30. JAIraz Bizia 67.<br />
Hacer olvidar, dejar pequeño, superar. Kalterik handiena, galgarriena, eta bertze guztiak xitzen, iragaiten,<br />
eta ahantz arazitzen dituena da. Ax 569s (V 365). Gazte beroek agurtu dute erakuspen hori oihuz, zalapartaka,<br />
yausiz, ostikoka, Waterloo guziak ahantzarazten zituztelarik gasailan. Hb Egia 137. Ohiko hemengo ez-bai eta<br />
makur iraganen ahantz araztekoak izan ahal dire geroztik Frantzian. HU Aurp 121. Tirante, Febo ta Belianis<br />
guzi-guziak aaztuaziko dituan aako ura. Berron Kijote 216.<br />
ahantzarazle (Dv, A). "Quien hace olvidar" A.<br />
ahantzarte (Hb ap. Lh). Momento de olvido.<br />
ahantze. v. arantza; arantze.<br />
ahantzi. v. ahaztu.<br />
ahantzide, anzide (Lar H (-ntz-)). "Olvido" Lar.<br />
ahantzigarri. v. ahazgarri.<br />
ahantzipen. v. ahanzpen.<br />
ahantzordu (Dv, A). Momento de olvido. "Ahantzordu bat izan du, il a eu un moment d'oubli" Dv.<br />
"Ahantzordu batez atzemanen zaitu, il vous attrapera dans un moment où vous ne serez pas sur vos gardes, à<br />
l'improviste" Ib. Haur da konzientziaren kargua eta ofizioa, bertzen ahantz orduetan orhoitzen du,<br />
denboraren buruan penatzen du. Ax 440 (V 286).<br />
- AHANTZORDUAN (AN-erro, Lc ap. A; Ht VocGr). "Par surprise, ahanz orduan" Ht VocGr 429.<br />
"Impensadamente" A.<br />
- AHANTZORDUKO. "Inopiné, qui arrive à l'improviste" Dv.<br />
- AHANTZORDUTIK AHANTZORDURA. "De tarde en tarde, es decir, en un intervalo de tiempo lo<br />
suficientemente largo como para poder olvidar o perder de vista algo (Darric)" DRA.<br />
ahantzorduka (Dv, A). "De temps en temps, de loin en loin" Dv.<br />
aantzu. v. 2 abantzu.<br />
ahanze. v. ahaztu.<br />
ahanzgarri. v. ahazgarri.<br />
ahanzgo. Olvido. Nola bethi baikakharzke egiteintugun guzietan gu gerorri bilhatzerat, gu gerorrien<br />
ahanzgoak hiltzen du [bere-beredako amodioa] erroetaraino. Birjin 178.<br />
ahanzidura. v. ahanztura.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
61
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aanzitu. v. ahaztu.<br />
ahanzkizun (Dv, A). "Facile à être oublié" Dv.<br />
ahanzkor. v. ahazkor.<br />
ahanzle (SP, Dv, A), ahazle (S). Ref.: Lh (ahazle); Lrq /a)ha)zle/. "Oublieux" SP. "Olvidadizo" A.<br />
ahanzmendu (H). Olvido. v. ahazmen. Egia eternalen ahantzmendua. Mih 86. Egia eternalen<br />
ahanzmendua da lurraren gainean gerthatzen diren hoben eta itsuskeria guzien ithurburua. Brtc 6. Jaunaren<br />
ahantzmendua / bai da krimen urburua. Monho 148.<br />
- AHANZMENDURA ERORI. Caer en el olvido. Ezen zeruko zuhurtzia hura, bere buruarentzat estimurik<br />
eztuena, iduriz xumea da hagitz, mezprezagarria, eta hurren ahanzmendurat eroria. "Oblivioni tradita". Ch III<br />
32, 3.<br />
ahanzpen (Dv, A), ahantzipen. Olvido. v. ahazmen. Hobe liteke ehortzea baldin ahal balitez bethiko<br />
ahanzpen batean. JesBihD 10 (ap. DRA). Betirako aantzipenaren erraietan eortzi zezatela nai izan zuan,<br />
ainbeste zorigaitzen oroigarri. Berron Kijote 150. Lur emaiozu bai zure lagunaren gorputzari, baiña ez, arren,<br />
aantzipenean ustu aren idatziak. Ib. 150.<br />
ahanzpera. "Olvidadizo (L-sar; Darric)" DRA.<br />
ahanztasun (SP ), aztutasun (Añ (V, G)). Olvido. "Oubliance, oubli" SP. Eztago zer fiatu [...]<br />
adiskide, ez aideetan, ez semeetan; bada guztietan ikusi oi dira zantarkeria, falsia, billaukeria, laburkeria ta<br />
aztutasuna. Añ MisE 80.<br />
ahanzte. v. ahazte.<br />
aanztorratu. v. ahaztoratu.<br />
ahanztu. v. ahaztu.<br />
ahanztura (Lar, Dv, H, A), ahanzidura, ahanzdura (Hb ap. Lh). 1. Olvido. Eta gehienek misterio<br />
adoragarri huntaz duten mespretxio (eta) ahanzdura. JesBihD 12 (ap. DRA). Erreparatzeko desirkundez mundu<br />
gehienak misterio huntan egiten diotzaten profanazione, sakrilejio, ahanzidura. Ib. 9 (ap. DRA). Erakusten<br />
dioten eskergabetasuna beren ezaxolakeriaz eta ahanzturaz. Ib. 255 (ap. DRA).<br />
2. ahanzdura (Hb ap. Lh). "Courte sieste" Lh.<br />
ahao (Lcc). (Interj. para llamar). "Ahao, adverb." Lcc.<br />
ahapal. "Ahapal laudatzekoak, discours, chant de louanges" H. v. ahapaldi. Sant-Antoni eta San-Paul, /<br />
burjes Desertukoak, / zuenzat dire ahapal / bethi laudatzekoak. Arg DevB 126.<br />
ahapaldi (L, BN; SP, Urt I 511 (-ph-), Izt 70r, HeH Voc (-ph-), Dv, H, A), ahopaldi (L, B, BN), apaldi (-ph- H,<br />
A), ahupaldi (Arch y Darric ap. DRA). Ref.: A (aopaldi); Lh (ahapaldi, ahopaldi). Tr. La forma mejor<br />
documentada es ahapaldi, tbn. al Sur, donde además hay aapaldi y ahapaldi, con -h- exclusivamente gráfica. La<br />
forma ahopaldi la emplean Jauretche, Hiribarren, Hiriart Urruty, Zalduby, Oxobi, J. Etchepare y Orixe, y apaldi<br />
CrIc y Lizardi. Hay además ahupaldi en Duhalde, seguramente errata.<br />
1. Expresión, frase injuriosa. "Discours impertinents" SP, que cita a Axular. "Mal vocablo, aapaldia" Izt 70r.<br />
"Ahaphaldiak, hitz lotsagarriak" HeH Voc. "Invective" Dv. "Ahapaldia, parole injurieuse" H. "Aopaldi,<br />
maledicencia" A. "Aphaldi, injuria" A (seguramente tomado de HeH). Tr. Propio de la tradición septentrional.<br />
Al Sur se encuentra en CrIc y en Orixe. Eskarnioak zoratzen [nau]; ahapaldiak pikatzen. Harb 237. Erran<br />
behar da miserikordios dela Iainkoa, hunelako ahapaldiak [ahopaldiak, en la ed. de Inchauspe], hunein itsusiak<br />
pairatzen dituenean. Ax 137 (V 89). Gizonari erran ahal dakioken ahapaldirik itsusiena, eta erantzukirik<br />
ukigarriena. ES 120. Ahapaldi gaixtoak edo injurioak bere lagunari erran diozkana. CatLav 127 (V 68).<br />
Ahapaldi gaxto baten yasateko bihotzik ez izatea. He Phil 393. Izan zala lotsariz, injuriaz edo apaldiz betia. CrIc<br />
43. Bere burhasoei ahapaldi gaxtorik erraten zioenak. Dh 465. Ahupaldi izigarrienak. Ib. 414. Salbatzailearen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
62
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
etsaiek zer nahi ahophaldi erran zioten itsu sendatuari. Jaur 137. Ahopaldi tzarrenez gaindia ahoa. Hb Esk 108.<br />
Dohatsu zaitezkete, gizonek aphaldi tzarrez, zer nahi bidegabe eginez iazartzen zarozkitzuenean. HeH Mt 5, 11<br />
(Ol biraokatu). Jainkoaren kontra athera dituzten ahapaldi gaixtoak. Dv Iudae 15 (Lç hitz gogor). Aitari edo<br />
amari ahapaldi arthikiren dioena, heriotzez izan bedi hila. Dv Mc 7, 10 (Lç maradikatu, TB, Ker, IBk, IBe<br />
madarikatu, He ahapaldiztatu, Ol birao egin, Leon laido egin). Othoizten zuelarik barkha zitzon hainbertze<br />
ahapaldi gaxto. Laph 57. Bazuen beraz oraino esker tzarra eta asko ahapaldi gaixtoren entzutea. Jnn Bihotz<br />
248s. Ahapaldi buru buztanik ez duten horien aipatzea bera. HU Zez 30. Zer nahi ele tzar, erasia, gezur,<br />
ahopaldi itsusi eta mehatxu dariotela. Ib. 99. Nahiz hire ahopaldiek nekez beltz dezaketen. JE Bur 101. Asko<br />
ahapaldi tzar, ergelkeria sobera! Barb Sup VI. Burnia bezain zorrotz dan ahopaldi gogor sendagarria. Or Aitork<br />
227. Ostatu baten barnean entzun dut ahapaldi zoroa, / beren ustean oro dazkiten gazte batzuen leloa. Xa Odol<br />
303. Jalgitzen da gorrieri buruz ahapaldi gaixto bat botatzen deiela joan-jin batean, ezpata keinatuz. Lf in<br />
Casve SGrazi 13. Aditza dela eta ez dela, hasi gara, alde batetik eta bestetik, ahapaldi mingarriak esaten eta<br />
entzuten. MIH 377.<br />
2. (BN-mix ap. A; SP H), ahopaldi, apaldi. Estrofa. "Ahapaldia, couplet de vers, strophe" SP (que cita a<br />
O). "Bizpahirur ahapaldi egin ditudalakotz, izan niz kondenaturik" A. Tr. Extendido al Sur a partir del<br />
diccionario de Azkue. En DFrec hay 4 ejs. de ahapaldi. Huna orai hirur ahopaldi edo berset Lurdeko<br />
pelegrinaietakotzat berex eginak. Zby Pel 147. Artzain ona eresiaren lenengo aapaldia (estrofa). A Ardi 118. Ez<br />
dut itzegin estrophe edo ahapaldietaz. Or LEItz 53. Eta zer ahapaldi pullita, ama! Uste dut [...] jadanik ikasia<br />
ere dugun Luixak eta nik. Barb Sup 107. Orhoit da, herrian asto lasterrak zirela eta, Oxalde jujearen<br />
ahopaldiez. Ox 206. Erderazko aapaldiak eredutzat artuta, euskeraz be ainbat izneurkera barri darabillez.<br />
Eguzk RIEV 1930, 476. Itzuli zetozen âpaldiak. Ldi BB 166. Apaldiak elkarren ondoren / yalki ta, uso zuri<br />
antzean zetozen. Ib. 164. Lengo ahapaldia bukatu. Lek EunD 48. Trebeki jokatu da olerkaria. Ba-ditu ahapaldi<br />
tinko, giarrak. TAg Y 1933, 22. Ahapaldi (estrofa) zirraragarri batean. Etxde JJ 89. Lehen hirur ahapaldiek<br />
eroria "tan" dute. Mde Pr 372. Bost neurtitzeko aapaldi onek, "lira"-k alegia, giartsu du oi esakuntza. Gazt<br />
MusIx 65s. Aapaldi, neurtitz ta esanaldi bero, gori, ezti-jarioak. Erkiag Arran 101. Lenbiziko ahapaldia (estrofa)<br />
bukatzera dijoazela. NEtx Antz 123. Ahapaldiak oraikoan kanpotik barnera eta barnetik kanpora aldizkatuz<br />
doatzi. Lf in Casve SGrazi 14. Lehenbiziko ahapaldiak oso eta bete dirudi zentzuaren aldetik. MEIG V 73.<br />
v. tbn. Aitzol in Ldi UO 5. EA OlBe 1. Ibiñ Virgil 54.<br />
3. ahopaldi (Lar Sup Dv y H). "Bocanadas, ahopaldiak" Lar Sup (tal vez con el sentido de 'palabras<br />
jactanciosas', como interpreta Harriet).<br />
4. Frase, expresión, palabras. Mirets ahopaldi horren itzulika pullita. JE GH 1924, 392n. Jaun Errientak,<br />
aintzineko igandean, ithoka, bi jauziz, bi ahapaldiz eman zuela Credo guzia. Barb Sup 3. Ez berak ez Jaun<br />
Apezküpiak etzien goguan igaran halako ahapaldi xoil, gaxtokeria gabekuak ehün urte irainen ziala<br />
kalomniaren muldian. Const 34.<br />
5. "Agopaldi (B), exageración" A Apend.<br />
- AHAPALDI EGIN. "(BN), mofarse" A.<br />
Etim. De ahape (aho + -pe) + -aldi: el sentido peyorativo, bien explicado por el origen, es anterior al general,<br />
en buena parte técnico (ahapaldi = bertso, pertsu; berset). De ser así ahapal no sería más que una abreviación<br />
artificial.<br />
ahapaldika (L ap. A, que cita a Dv), ahopaldika (B ap. A). Injuriando. "Aopaldika ari dira mutil alkegabe<br />
oriek, esos muchachos desvergonzados están maldiciendo" A (s.v. aopaldi). Dohatsu zarete izanen,<br />
ahapaldika hariko zarozkitzuetenean. "Cum maledixerint vobis". Dv Mt 5, 11. Buruak dardaratuz ahapaldika<br />
hari zitzaizkon. Ib. 27, 39 (Leon ahopaldika ari; Lç iniuriatu, He blasfemioz bethe, TB eskarniatu, HeH<br />
laidostatu, Ur, Ker iraindu, Ip nausatü, Ol biraokatu, IBk iseka egin).<br />
ahapaldikari (Dv, A), ahopaldikari. Injuriador. "Insulteur" Dv. Edo ahapaldikari, edo hordi, edo<br />
harrapari. "Aut maledicus, aut ebriosus, aut rapax". Dv 1 Cor 5, 11 (Bibl ahopaldikari; Lç gaitzerraile, Ol<br />
mardallari).<br />
ahapaldikatu (Dv, A). "Blasphemare, lancer des paroles outrageuses" Dv. "Injuriar" A.<br />
ahapaldiz, apaldiz (Lar). "Maldición, apaldiza" Lar. Illotzik geldituko dira, arrotzaren kontra esatera<br />
ioiazan azkenengo apaldiz edo biraoa ortz estutuen artean geldituten iakoela. Ag AL 49.<br />
ahapaldizkari, apaldizkari (Lar). "Maldiciente" Lar.<br />
ahapaldiztatu (Hb ap. Lh, H; -ph- HeH Voc, A). Injuriar. "Injurier de parole" H. Bere aita edo ama<br />
ahapaldiztatuko duena heriotzez punitua izanen da. He Mc 7, 10 (HeH ahaphaldiztatu; Dv ahapaldi arthiki).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
63
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahapaldiztu, apaldiztu (Lar). "Maldecir" Lar.<br />
ahapalez. En voz baja. v. AHAPEZ. Anton (Ahapalez). --Ontsa ezagutua duka hoteleroa? Larz Iru 70.<br />
ahape (Dv, A), ahope, agope. En voz baja, cuchicheando. "Ahape, manière de parler à voix basse" Dv.<br />
"Hablando en secreto o al oído" A. v. ahapeka. Kolko ontan bakarrik / aope zagozan orrek / laztanki, emaro,<br />
daragidazu / arnas-egiñik gozaro. Gazt Olerti 1961, 286. Etxun nintzalako bean / lurrak eustan amesean / zurtz<br />
egoala esan agope: / adiskide atsegiña. Atutxa Mugarra 73.<br />
En secreto. Ordurarte isilik eta agope jabon leben naikunde okerra alkarri iragarri egin leutsaen. Euzk<br />
1929, 121 (ap. DRA).<br />
- AHOPEAN (V, G, AN; aopeien V-arr; agopean V; agopeian V-gip). Ref.: A; A EY III 335; Iz ArOñ<br />
(agópeian); Etxba Eib; Elexp Berg (ao); Gte Erd 130. a) En voz baja; entre dientes; en secreto. "En secreto, en<br />
voz baja" A. "Entre dientes, de manera que no se entiende" Iz ArOñ. "Aopian esan, ixilka esan. Alabiak etxetik<br />
alde ein jauela esan zostan aopian" Elexp Berg. "Aopian berba eiñ, hablar entre dientes, sin vocalizar bien.<br />
Enotsan ezer entendidu, aopian berba eitten dau ta" Ib. "Aopean pasatzen du dena, ez zaio entenditzen (G-azp),<br />
aopean dana jaten du (G-azp)" Gte Erd 130. Tr. Al Norte sólo se documenta en Larreguy y Goyhetche. La<br />
forma más usual es a(h)opean; no hay ejs. de aha-.<br />
Jesusek ihardetsi zion ahopean, eta ohiko bere arraitasunarekin. Lg II 254. Hitz ahopean erran hauk. Ib. 254.<br />
Aopian bati edo biri esan ezkero, pekatu azaldauba ta jakiña. fB Ic II 184. Eta biek, gaitzituak, ahopean<br />
zerraten: / oillar madarikatua! luze ez duk kantaturen. "Entre leurs dents". Gy 78. Larrosa batek antxe /<br />
ziraustan aopian: / artu nagizu, jauna. AB Olerk 334. Patxik lotsaturik esan zuan zerbait aopean. Apaol 102.<br />
Zerbait ere aopian esan zuan, baña etzioten aditu. Urruz Urz 31. Bakarrik dagoalakoan aitortzen ditu, aopean,<br />
bere ondamuak, bere dollorkeriak. Ag G 211. Eta izketa bat egin ondorian, ala diyo abopian. Iraola 79.<br />
(Ezkerrera juanaz abopian itz-egiñaz) Lau milla duro! Lau milla duro! Alz Burr 37. Berak iztunari, aopean<br />
zerbait jakineraziz, geratu eragin zion. A Ardi 49 (116 agopean). Aopean esaten dituenaz. Zink Crit 81.<br />
Atxurrean ari zanean-ta; itzai zebillenean-ta... Aopean... ixillik [egiten zituan bere bertsoak]. Lek Y 1934, 403.<br />
Erantzun eutsan aopean, ozta entzuteko bestean. Erkiag BatB 54. Itz oek esaten dira aopean, goraki esaten<br />
eztirenean, an biotz barrenean. Vill Jaink 134. Aopean izketan asten da. NEtx LBB 107. Aopean Gabon! esanez<br />
ba doa atea itxiaz. Lab SuEm 174. Beti-ere aopean mar-marka errezuan ari balitz bezela. Berron Kijote 55. Hau<br />
lana! --dio ahopean. MEIG IX 108. Honek, egia argiegiak ito eta beste egia muga-gabeak ahopean somarazten<br />
ditu. Ib. 130 (en colab. con NEtx).<br />
b) (Tener, guardar, etc.) en silencio. Naiago zukean aopean dana gorde, ari aurrenengoz adierazi arte. TAg<br />
Uzt 97. Mintzoa aopean zuur lotu zuen. Ib. 48. Aopean eukiko zuelako itza eman eta... orra! Loidi 100.<br />
Kontakizunen sailean bada sorta honetan non hauta, Brabanteko Jenobeba ahopean gelditzen bada ere, lehen<br />
ahotan hartua dugunez gero. MEIG IV 133.<br />
- AHAPEKO (Dv), AHOPEKO (V-gip). A) (Adnom.). Cuchicheante, dicho en voz baja, en secreto. "Aditu dut<br />
zuen ahapeko solasak" Dv. "Aopeko kontuak euki" Elexp Berg. Beren arteko mintzoa aopeko marmarreta<br />
izan oizan geienbat. Ag G 273. Aopeko mintzo ixillez. TAg Uzt 139. Agopeko mintzo bigunean eta zearbegiratuz<br />
asi zitzaion. Ib. 206.<br />
B) (Uso adv.). Zer ote dio, zer esango / illargiari, aopeko? Loram 118. Laister igarri zion ordea Madalenek<br />
Engraziren xede biurriari, edozer zirtzilkeri aopeko artuta etortzen asi baitzan. Etxde JJ 201.<br />
C) (Sust.). a) "Aopeko, aopekuak, confidencias. Aspaldixan zure arreba bixak egundoko aopekuak dauzke"<br />
Elexp Berg. Erregeri esan zion: "Errege, aopeko bat dut zuretzat". Erregek "Ixo" esan zion; ta arekin ziranak<br />
oro irten ziran arenetik. Ol Iud 3, 19 (Ker, BiblE isilpeko mandatu). b) Susurro. Zure goitar bizitzaz / aopeko<br />
eztitan / irakas nagizu. Onaind MEOE 733.<br />
- AHOPEKOTAN. Hablando en voz baja. "Aopekotan ibili, jardun..., andar cuchicheando. Joxepa ta Antoni<br />
aopekotan ibilli die meza ostean da itxuria badago zeoze" Elexp Berg. Ai, zein gozo gauden, aopekotan! Ldi<br />
BB 122. Askotan berari begiratu ta itz-erdika ta aopekotan somatzen zituan izeko-osabak. NEtx LBB 37. Beren<br />
etxe-aurrean exerita [...] aopekotan egon ziran. Ib. 32. Aidea aopekotan egoteko aukerakoa zuten gazte biak. Ib.<br />
44.<br />
- AHOPEKOZ. En voz baja. Lurrari esan ei eutsan aopekoz, eta gero zulua lurrez bete. Otx 120n.<br />
- AHOPERA. A la boca. Cf. AHAPETIK (b). Arretaz luzatzen ziozkan belarriak aopera, itzik ez galtzearren.<br />
TAg Uzt 176.<br />
- AHAPETIK (L, BN, S; Dv, H; ahapeti Arch ap. DRA; ahopetik AN-gip, L, BN-lab, S; aupetik R; agopetik Varr;<br />
agopeti V-arr; kaapetik S). Ref.: A (ahape, ahopetik, aupetik); EI 207; Satr VocP; Gte Erd 130.<br />
a) En voz baja; entre dientes. "Aupetik (R), cuchicheando, en secreto, en voz baja" A. "Aapetik, en voz baja,<br />
entre dientes" Satr VocP. "Agopeti in dau berba (V-arr), agopetik esan dau (garbi ez) (V-arr)" Gte Erd 130. <br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional y en Orixe.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
64
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ordutik hasten ere duzu ahapetik minzatzen Sakrifiziuaren tenorera hurran delakotz. AR 232. Beste emazte<br />
batek beharriala / ahapetik lau errun tiela / du erraiten. Arch Fab 135. Dona Mariatarren aitzinian ahapeti<br />
baizi eztakiola pheka elhestatzia. SGrat 21. Bil zaitezte guziak, / eta mintza ahapetik, / eian baden zeruan<br />
arn'onik? JanEd I 132. Egiten zituen ahapetik othoitz zonbeit. Prop 1887, 31. Ahapetik eta segretian mintzo<br />
zirelarik. Elsb Fram 174. Zonbaitetan ahapetik, bertzetan goraki eta deplauki. Zub 85. Belhaunikatzen da, eta<br />
ahapetik othoitzean egoiten. Barb Sup 52. Oro, ixilka, elgarri keinuka, eta ahapetik hirriz. Ib. 119. Ahapetik<br />
baizik izendatzen ez den gaitz hura. JE Med 60. Elgoibarko liberalak jakin, norbaitek aopetik esanda, Lizarraga<br />
an gelditu zala gaixorik. Or SCruz 88. Agopetik mar-marra dariola doa / Gorri. Or Eus 40. Ahapetik erraiten<br />
diote. Lf Murtuts 31. Hitz kontsolagarriak esaten zizkion ahapetik. Mde HaurB 44. Euskaldunik anhitz [...] nik<br />
hemen garbian izkiriatu ditudanak ahapetik erraiten hasiak dira. Mde Krit 34. Ba, erran zuen gero neskak<br />
ahapetik bezala. JEtchep 19. Etzen goraki ari, bainan ahapetik, bereziki arratsetan. Ardoy SFran 103. Orroit<br />
zirea, ahapetik, zer botu egin nuen han? Xa Odol 102.<br />
v. tbn. Etcham 143. Iratz 159. Larz Senper 48. Ahopetik: Mattin 113.<br />
(Con -ko, adnom.). v. AHAPEKO. Bainan, gero, ahapetikako solasño batzuk heltzen zaizko beharrietara.<br />
Barb Sup 3.<br />
b) De la boca. Cf. AHOPERA. Musika arek eragin zion biotz-zarraztara, nola eutsi, agopetik irtenda,<br />
gañezka zijoakion poz-oiuari? TAg Uzt 59.<br />
- AHOPETIK BEHARRIRAKO. (Adnom.). Dicho en voz baja, cuchicheando. Hortakotz, Jauna, ahopetik<br />
beharrirako segeretu airakorretarik begira nezazu. Leon Imit III 45, 4.<br />
- AHAPEZ (Arch ms. ap. DRA, H; aupez R ap. A). a) En voz baja. "Ahapetik, ahapez othoitz egitia (BN, S),<br />
prier à voix basse" H. "Cuchicheando, en secreto, en voz baja" A. Lênik agopez, otoitz onen bat / badute<br />
zeruetara. Or Eus 412. Esan ordûn neri "Mikolas" agopez; / agontzen naiz usu. Or Poem 530. b) "Bruces [...],<br />
auzpez, aopez" Lar.<br />
ahapeka (L; Dv), ahopeka (L-ain), agopeka (B). Ref.: A (ahape, ahopeka); Gte Erd 130. En voz baja; en<br />
secreto. "Ahapeka mintzatzea, parler à voix basse" Dv. "Hablando en secreto o al oído" A. "Agopeka ari da<br />
solasean (B)" Gte Erd 130 (junto a aopean, aopetik, etc., de otras zonas). Eta bera zain gibeletik zarraikion,<br />
ahapeka erraten ziolarik: Maria, badugu behingo ontasun. HU Zez 58. Dendaria urbiltzen zaio eta ahapeka<br />
erraiten dio: "Khen-azu bada zure buketa!" Lf Murtuts 53. Aopeka esan [otoiño au], ez mintzo ozenez. Zait Sof<br />
119. Sargoria otzepel biurtu da. Osto / aopeka aizeakin, iduri neskato. Zait Gold 25. Handik adituren duzu,<br />
eliza-dorrean, ezkila zuretzat khantuz ari aphal, ahapeka. SoEg Herr 9-8-1956 (ap. DRA). Hasi zen neska berriz<br />
ahapeka kantatzen. Mde Pr 168. Eta gaineratu zuen, Theresaren belarrira ahapeka. Mde HaurB 30. Aspertu<br />
gabe haurraren izena ahapeka berresaten zuela. Ib. 20.<br />
ahapekari. "(Hb), murmurateur; grognon" Lh.<br />
ahapekatu, ahopekatu (Hb ap. Lh, BeraLzM). Cuchichear. "Chuchotter" Lh.<br />
ahapekoka, agopekoka. Susurrando. Ezpain-muña, ta dirua, gero: / biotzean bero-ziña; / amandre xârrak,<br />
agopekoka, / andik aldegin-eziña. "Mascullando oraciones vocales". Or Eus 229.<br />
ahapetu, ahopetu. Susurrar, hablar en voz baja. --Fortunatok? --aopetu zuan Mateok. NEtx Antz 146. --<br />
Milla arraio! --aopetu zuan Mateok. Ib. 147. Aurrak doi-doi eta zotinka Aita gurea ta Kredoa aopetu zitun. Ib.<br />
149.<br />
aapi(a). v. habia.<br />
aapio. v. apio.<br />
aapirika. v. harapirika.<br />
aar. v. har.<br />
ahara (Hb ap. Lh). Celo de la oveja.<br />
aharaia (Dv y H, que citan a EZ). 1. Burla, mofa. Bañan zeruko Iainkoa / hetzaz bada burlatzen, / eta<br />
[h]ekin gogoetez / aharaia egiten. EZ Eliç 177 (cf. Ps 2, 4: "Qui habitat in caelis irridebit eos, et Dominus<br />
subsannabit eos" ).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
65
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. (L? ap. A (que cita a HeH); HeH Voc, Hb ap. Lh, Dv (que cita a HeH)). Canto jubiloso. "Aharaia,<br />
bozkariozko kantuak, eresia, aihubia, ahairea" HeH Voc. "Chant joyeux" Lh. Esta acepción se debe sin duda a<br />
una conjetura etimológica de Harriet, que no da en su dicc. este significado, pero relaciona el término con<br />
ahaire. Hasi ziren multzoka dizipuluak Iainkoari oihuz eta aharaiaz. "Gaudentes laudare Deum voce magna".<br />
HeH Lc 19, 37 (He bozkarioz Jainkoa laudatzen).<br />
aharantza (SP A, Dv, H). 1. Discurso, palabras. "Aharantza ederra du, il a beau discours" SP. "Ahoan<br />
aharantza eder izaitea" Ib. "Discours" H. "Aharantza tapatzea (EZ), réduire au silence, fermer la bouche" Dv.<br />
"Lotsak aharantza tapatu dio, el miedo le ha cerrado (sic) la boca, le ha hecho callar" A. Hala duenean bada<br />
hisia aitziñatu, / eta onei penen lotsaz aharantza tapatu. EZ Man I 74. Laudorioak emanik neure antze aphurraz,<br />
/ berzeak ere deitzen tut aharantza laburraz. EZ Man II 17 (Harriet traduce: "je mentionne les autres en un bref<br />
discours"). Eta emazteak senharrari fidelki begiratu behar dioen lehen gauza dela beharria, arren aharantzarik<br />
edo azantzik bat ere hartan sar eztadin hitz garbien eta zuhurren soinularitasun emea eta amudiozkoa baizen.<br />
SP Phil 399 (He 404 senharraren bozaz bertze guzientzat, Echve Dev 450 beste soñu ta itzik ez bada<br />
konbersazio garbi, atsegiñ ta santuak).<br />
2. (SP Dv, H). Lengua, idioma. "Aharantza arrotzez minzatzea, parler les langues étrangères" SP. "Langage.<br />
Aharantza arrotz batez mintzatzea, s'exprimer en une langue étrangère" H. "Aharantza arrotzez mintzatzea,<br />
hablar lenguas extranjeras" A. Ondra baizen eztukezu, Iaun Prelata arrotzaz, / entzutea mintzo dena beldurki<br />
aharantzaz [...] / Arren estima ezazu zuk ere ohorea, / aharantza arrotz batez sujeta mintzatzea. EZ Man I 7.<br />
(SP Dv, A). Modo, estilo de hablar. "Éloquence, façon de parler, langage" SP. "Aharantza eztia (SP), parler<br />
doux" Dv (pero no lo encontramos en Pouvreau). Egia bilhatu behar da Eskiritura sainduan, ez aharantza<br />
ederra. "Eloquentia". SP Imit I 5, 1 (Ch elokuenzia eta hitzen distiadura, Mst elhen edertarzüna, Echve<br />
jakintsoak bezala itz egitia, Ol itz-antzea).<br />
3. (Ht VocGr 341; -nz- Lar H). "Conversation" Ht VocGr 341. "Conversación" Lar. La fuente de<br />
Larramendi es probablemente Martin Harriet.<br />
aharaukeria. "Cháchara, cotorreo (Darric)" DRA.<br />
aharben. "(Hb), pièce à plier la toile (tiss[age])" Lh.<br />
ahardi (V-m-gip, G-goi-azp-to, AN-gip, L, B, BN, S; SP, Gèze, VocBN, Dv, H), ardi (G, AN-gip). Ref.: A<br />
(aardi, ardi); BU Arano (árdia); Iz ArOñ (aardi), To (aardiya), UrrAnz (aárdixa), Als (ardi); EAEL 85; Gte Erd<br />
16.<br />
1. (Sust.). Marrana, cerda. "Truie" SP y VocBN. "Cochon femelle, truie" H. "Árdia, cerda sin crías, ardiá, la<br />
oveja" BU Arano. v. aharkela. Et inter viros nominatos [...] Belasco Ahardia [...] vel omni concilio de Villa<br />
Vascones (s. X). TAV 2.1.3. Ahardi ikhuzia itzuli izan da istilera iraulzkatzera. Lç 2 Petr 2, 22 (He ahardi;<br />
TB urde urrixa, Ker txarri eme). Lau oñekuak batzuek dira ordotsak, bestiak aardijak, edo arrak ta emiak. Mg<br />
PAb 87s. Ahardi erdi-berriari bazka ona eta nasaia ematen zaio. Dv Lab 283. Ume guti egiten duen ahardia ez<br />
da berriz ernalaraziko. Ib. 283. Bai ordotsak bai ahardiak hamabi hilabetez goiti behar die hüme egiteko. Ip<br />
Dial 97 (It txerri emeak, Ur txarri emiak). Basa herri hautan, ahardirik ez da erdi behar herriz kanpoan baizik.<br />
Prop 1897, 252. Zerria esaten zaie ardi-ordotsei, naiz txiki ta naiz aundiei. Inza EEs 1915, 210. Ordotx eta<br />
aardien berri txikitatik ikasiak asi oi dira basarrietan. NEtx LBB 19s. Bere arreba, / bere izeba, / izorra den<br />
ahardia. Arti MaldanB 207.<br />
(Empleado como insulto). Aurpegira barre egiten zion, sorgina, atsoa, ahardia eta puta deitzen zion. Arti<br />
Tobera 285.<br />
2. (S ap. Lrq /a)ha)rdi/; SP, VocBN, Gèze), ardi (Lcc (s.v. berraco), Aq 80). (Uso adj.). "Macho y hembra en los<br />
cerdos, ordotsa, hárdia con el acento breve [es decir, ardià, distinto del de ardiá 'la oveja']" Aq 80. v. URDE<br />
AHARDI, zerrardi.<br />
3. (BN; VocBN Dv, H (BN)), ardi (L-sar). Ref.: A y A Apend (aardi); JMB At (ardi). (Por extensión).<br />
Hembra (pieza). "Pièce de bois du pressoir aux trous de laquelle s'adaptent les fouseaux pour presser" VocBN.<br />
"Aardi, tornillo (Sal)" A Apend. "Tuerca" JMB At. Para este cambio cf. esp. tuerca < puerca (v. DCECH s.v.), fr.<br />
écrou < lat. scrofa etc.<br />
ardi (G-to). "Los cepos de la ferrería "Azcue la nueva" iban sobre una madera conocida por ardie. La ardie<br />
quedaba por debajo de la planta de la ferrería" Garm Olag.<br />
- AHARDI-ALABA. Hija de puta. Emakume ezkonduren bati ardi-alaba dala [...] dinoana. "Fija de p...". A<br />
EY I 150.<br />
- AHARDI-SEME (ardi-seme V arc. ap. A, que cita a Mic). Hijo de puta. --Ikusleak arangino eztitu ekarri<br />
alkandorak. --Oa bada eske ardi seme ori. "Pues hideputa id por ellos". Mic 12r. I al aiz, ardi-semea, Mirei<br />
lilluratu duna? 'Fils de prostituée'. Or Mi 56. Ala, zeure bularren estul orregaz geu bere, kutsuturik jarteko?<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
66
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aker txarri ori! Ardiseme, emaki ori...! Erkiag BatB 190.<br />
Etim. La idea (de Schuchardt?) de que sea un préstamo del lat. aries no puede ser aceptada por razones<br />
fonológicas manifiestas.<br />
ahardiko, ardiko (AN-erro, Ae). Ref.: A Aezk 289; Inza EEs 1915, 210. "Cerda joven" A Aezk. ardiko<br />
(AN-ulz-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 142; Iz Ulz (ardíkua). Marrana, cerda. "Truie" Bon-Ond 142. "La<br />
hembra del cerdo" Iz Ulz.<br />
aharditsu, arditsu. Ilberria, ordotztsu; ilbera, arditsu. "Novilunio, abundante en cerdos machos; cuarto<br />
menguante, en hembras". A EY III 64.<br />
ahardixko, ardixko (AN-larr ap. Inza EEs 1915, 210). Cerda joven.<br />
ahar-erazi. v. aharrarazi.<br />
ahari (V-arr-ger-m-gip, G-azp-to, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 336, Arch Gram, VocBN, Dv (BN),<br />
Gèze, VocB, H), ari (V, G, AN, Ae, Sal, R; Mic 6r, Lar, Añ, H), adari (V-gip), arari (Hb ap. Lh), arai (V-gip).<br />
Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 418; A (aari, ari); Inza EEs 1915, 209, 210; Lrq /a)ha)i/; ContR 517 (ária); Satr VocP<br />
(ardi); Iz ArOñ, UrrAnz (adaríxa), To, IzG (araixa), Ulz (ari); Etxba Eib (adarixa, arixa); Holmer ApuntV;<br />
EAEL 84; Elexp Berg (aari, adari); Gte Erd 288. En la zona de acentuación I (vizcaína, guipuzcoana y parte<br />
alto-navarra), se distingue arià 'el carnero' frente a ariá 'el hilo'.<br />
1. Carnero. "Cordero", "carnero" Mic 6r. "Aharia, capitán de manada, carnero" SP. "Mouton" Gèze. "Mouton"<br />
VocBN. "1. bélier, [...]; 2. mouton, en général" H. "Artzantza esaten diote ariari, ta aria, osatua danean" Inza EEs<br />
1915, 210. "Según Lander, en L es el morueco o carnero padre y en BN el carnero que se destina al matadero"<br />
DRA. v. aharzatz, zikiro. Es la calonia I cafiz de trigo, una quoarta de vino, I carnero quoal el fuero manda;<br />
et esta calonia es clamada gauca aari. TAV 2.2.13. Arien grisolak Maiatzean dira onak. "Las turmas del<br />
carnero en Mayo son buenas". RS 115. Mendi gorak iauzi ziren / ahariak bezala. EZ Eliç 261. Arzaiñak mendian<br />
bere ardia eta aharia urte batian galdurik ere. Tt Onsa 69. Orduan naiko dezu ofrenda andia / orduan txaala eta<br />
aaria (s. XVII). FLV 1982, 334. Mendi portitzak aariak bezela, danza. GavS 18. Denbor-artako presentak ziran<br />
bildots, txekor, ari, idi, lepoak kendu ta aldarearen gañean erreak. Ub 29s. Otsoari dütügü ahariak emaiten.<br />
Egiat 245. Ardiak edo ariak moztuarazi (76). LE-Ir. Irurogei ardi, aari bi ta zortzi aunz. Mg PAb 109. Gelditu<br />
zan lagun gabe ari galant ta mardo bat. VMg 69. Eskeñi ziozkan, beste sakrifizioen artean, ogei ta bi milla<br />
zekor, eta eun ta ogei milla ari. AA I 494. Sorthü hintzan axuri izateko ardi, / bena beldür nün egin hizala ahari.<br />
Etch 412. Begira non datorren / lasterka aria. It Fab 197. Ahariak ez du ardirik jokhatu behar hiru urthe bethe<br />
aintzinean. Dv Lab 271s. Larretan dabiltzazan aarijen okelan. Ur Dial 58 (Ip ahari; It zikiro, Dv zikhiro). Nausi<br />
du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez. Hb Egia 130. Topeka narabiltzu ari bat bezela, / Txomiñ, baña bakizu<br />
bildotxa naizela. AB AmaE 410. Otsoak ahari bat / baitzuen klaskatu. Zby RIEV 1908, 767. Ahari hilari baizik<br />
ez diola arranoak begirik. Barb Sup VI.<br />
(s. XX). Ari mutur gorriya / bildu da etxera. Tx B 191. Ezin gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra<br />
galduak. Or Mi 43. Zenbait zaldi, zezen, txalgorri, aari, sai eta suga-itxurako izaki edo jainkoizunak. JMB ELG<br />
50. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg Uzt 86. Ohoinak aserratu, ahari-ebaslea agertu. A<br />
EY III 46. Sasian adarrez lothua, ahari bat ikusi. Zerb IxtS 20. Aharia eho gabe begiratzen bada. Egunaria 12-9-<br />
1957 (ap. DRA, s.v. aharki). Euskera-auzion zu zaitugu zu, Unamuno, ugaldearen aurka juna ta juna, auskalo<br />
noraño, aaririk aarien ori. SMitx Unam 23. Nik ikusi zuat ona! Irureun aari aza baten azpian bixaotan. And<br />
AUzta 53. Ahariaren sabelki ta barrukiak. Zait Plat 58. Adari ta zezenen oparia. Ker EMeza 187 (ap. DRA).<br />
Ahari zuri biurtu omen zen Pan Illargiaren maitasunez erreta. Ibiñ Virgil 106. Aari ta ardien beka-marraka<br />
besterik ez dut nik aditzen. Berron Kijote 200.<br />
v. tbn. AstLas 40. Arch Fab 167. Gy 39. HerVal 153. Elzb PAd 75. Elsb Fram 162. Arb Igand 94. Ezale 1897,<br />
330b. Anab Poli 90. Arti MaldanB 200. Ari: Astar II 203. Izt C 241. EusJok II 129.<br />
"Castrón, [...] (AN) aria" Añ.<br />
"Euzkixak zeruan eiten daben bidian, amabi zatixetako bati esaten jako Arixa (Aries) eta zati artan Martixan<br />
euzkixa" Etxba Eib. v. AHARI-IZAR. Ustai antzeko izar-gerrikoa ageri baita amabi izar-mordorekin; Aria,<br />
Zezena, Bixkiak, eta abar ua ikusten nunan guzia batean. Or QA 189.<br />
(Pl.). Ariak galdu, baiña "auntzak" irabazi. "Perdieron la apuesta de carneros, pero han obtenido el<br />
desquite". Or Eus 151.<br />
2. (BN-baig ap. Satr VocP). (Uso adj.). "Ardi, oveja [...]; aari, macho; urrix, hembra" Satr VocP. Familiaren<br />
formatzen behar urrix eta ahariak, / bien arteko birtute horrek ekartzen fruitu berriak. Arrosg 113.<br />
- AHARI-APUSTU. Apuesta de carneros. Ari apustuak. Izt D 180. Amezketako eliz-aita jaunak, aariapustu<br />
zalea izan zalako, ezin zuen bada egon, aariak talkan ikusi gabe. Zubill 71.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
67
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AHARI-ARTALDE. Rebaño de carneros. Luzaidetik ereman zituzten bortxaz, ahari artalde bat bezala<br />
bahituak mutiko gazte andana bat. Zub 58s.<br />
- AHARI-BURU. a) Cabeza de carnero. Gari-igitean Olite-errian / jan oi zun âri-burua. Or Eus 236. b) "Aari<br />
buruak, arai buruak, los nubarrones redondos que aparecen a la salida del sol (señal de lluvia)" Iz ArOñ.. <br />
Goizean Aizkorri gaiñera aari-buruak datozenean, ogeita lau ordu barru lurra bustiko dau. (Aari-buruak dira<br />
laiño-moltsuak, motroka-motroka daudenean). And AUzta 103.<br />
- AHARI-EULI. Mosca borriquera. Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota<br />
zumartxuri baten gañeraño. 'Hippobosque'. Or Mi 57.<br />
- AHARI-IZAR. "Aries, signo del Zodíaco, ariizarra" Lar.<br />
- AHARI-IZTER. Pierna de carnero. Ari-isterra jaten / alegin guztian. It Fab 20. Arister bat janaz. Ib. 254.<br />
- AHARI-JABE. "Adari jabia, dueño del carnero, el que lo trae a la pelea. Jokuak ekitzerakuan, adari jabiak<br />
ezkutau biarra izaten dabe, kontrarixo bixak bakarrik agertu deittian plazan" Etxba Eib.<br />
- AHARI-JOKETA. Apuesta, competición de carneros. Ari-joketa bat. Bilbao IpuiB 267.<br />
- AHARI-JOKO (G-azp; ari-joku V-gip; adari-joku V-gip). Ref.: Etxba Eib (ari-jokua); Elexp Berg (adarijoku).<br />
Apuesta, competición de carneros. "Ari-jokua, pelea de carneros en que median apuestas" Etxba Eib. "Len,<br />
Uberan, adari-jokua urtero izaten zan" Elexp Berg. Bi ari-joko dira / Bizkaian jokatu. EusJok II 125.<br />
- AHARI MOTZ (V-gip; adari motz V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg (adari motz). Carnero sin cuernos.<br />
- AHARI-TALDE. Rebaño de carneros. Aiek ez zirala gudalosteak, aari-taldeak baizik. Berron Kijote 201.<br />
- AHARI-TALKA. Pelea de carneros. Cf. Lar: "Carnero que acomete y topa, ari talkaria". Ari-talka etzaie<br />
bêlaxen âztuko. Or Eus 146. Ari-talka ta zanka nola dan itzegin. Ib. 27. Bere joko gogokoenak ari-talka, aizkora,<br />
arri-jasotze, idi-apustu. EgutAr 4-2-1958 (ap. DRA). Pelota... ari-talka... aizkora-joku... MAtx Gazt 55. <br />
Artzaiak bakarrik ez dira bada aari-talka zaleak. Amezketako apaiz ura [...] artzaiak bezin aari-talka zalea<br />
izango zan noski. Zubill 71.<br />
- AHARI-TEMA. Apuesta, competición de carneros. Ari temaetara ere guziz itxutuak eta txit etziñak<br />
Gipuzkoatarrak. Izt D 180.<br />
- AHARI-TOPEKA (ari-topeka V-gip; A (s.v. topeka); adari-topeka V-gip). Ref.: Etxba Eib (ari-topekia, adaritopekia).<br />
Pelea de carneros. "Ari-topeka ederragorik eztogu ba sekula ikusi, pues jamás hemos visto lucha más<br />
hermosa de carneros" A (s.v. topeka). Aari-topeka bat. Ezale 1897, 330b. Eztago dema bezelako akullurik<br />
nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Naiz dala aberien ari topeka, ollar borroka edo idi dema. Ag G<br />
80. Neu pe orixe [barre eiñ] eingo neban, bada enaz bape aari-topeka-zalia. Ezale 1897, 330b.<br />
- AHARI-ZIKIRO. "Ahar xikhiroa (BN), mouton qui a deux laines" H. "Ahar-xikhiroa, bélier châtré de même<br />
que akher xikhiroa, boue châtré" Ib. (s.v. xikhiroa). Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari,<br />
moixo, aritxikiro, ardi [...], eta arteliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.<br />
Etim. Es tradicional la comparación con lat. aries (Charencey, Unamumo, Schuchardt), recogida por<br />
Corominas en DCEC s.v. red, pero no en red Add., ni en DCECH. Es altamente verosímil que haya que partir de<br />
*ana- (*anari o *anali), es decir, de una forma trisílaba de que da fe también la acentuación anómala arià (frente<br />
a ariá 'el hilo') en zonas occidentales.<br />
ahariki (V, L, BN; Urt IV 251, Dv, H), ariki (V, G, AN; Lcc, IC 445, Lar, Añ, H), aharki (Sal, S, R; Dv), arki<br />
(Sal; Mic 6r). Ref.: Bon-Ond 141 (ariki); VocPir 321; A (aariki, aharki, ariki); Lh (aharki); Lrq /a)ha)rki/. <br />
Carne de carnero. "Carnero, arikia" Lcc. "Carnero, aria ta arkia" Mic 6r. "Carne de carnero muerto" Lar y Añ.<br />
"Viande de mouton" Lrq. "Chair de mouton" H. Geli edo ariki zati bat jaten den bezala. Mb IArg I 388.<br />
Zauste ixilik, zio ark, tontoak zarate, ezi san Julian zeruan zeagok, ta eztik jaten arkirik (201). 'Y no come carne<br />
de oveja'. LE-Ir. Urdaija, koipia, geeli ederra, arikija, ardi ta azaak. Mg PAb 75. Bete zuen bere [...] leizea<br />
arikiz, erbikiz ta aunzkiz. VMg 51. Ardi zarraren puska arikitzat [saldu]. AA II 183s. Sultan zan zakur ausart /<br />
guztizko jalea, / batez ere ariki / gizenen zalea. It Fab 20. Ogi, ardo, ariki, mats eta piku leorrak. Lard 175. Illai<br />
idi edo aarikia eskeintzea. JMB ELG 89. Badakizeia nula behar den aharkia begiratu, gastatzera ützi gabe?<br />
Egunaria 12-9-1957 (ap. DRA). Eguneroko eltzekoa, beikia oparoago aarikia baiño, zezinkia ia gauero. Berron<br />
Kijote 31.<br />
- AHARIKI-LAURDEN. "Aharki-laurden (S), quartier de mouton" Lh.<br />
ahariko (V-m, L, BN), ariko (AN-larr-ulz-erro, Sal, R; Lcc), aharko (BN, S; Dv (BN)). Ref.: VocPir 423; A<br />
(aariko, aharko, ariko); Mdg 150; Inza EEs 1915, 209, 210; Lh (ahariko, aharko); Iz Ulz (aríkua). Carnero<br />
joven, cordero macho. "Borrego, arikoa" Lcc. "Agneau mâle" VocPir 423. "Élève-mouton" Dv.<br />
ariko (G-nav, AN-gip). Ref.: BU Arano e Iz Als (ariko). "Ovinos machos" BU Arano. "Ariko batzuk, unos<br />
carneros" Iz Als. v., con uso adj., AXURI-AHARIKO.<br />
Carnero grande. "Ariko (V, G), carnerazo" A.<br />
aharikote. "Aarikote (V-al), carnero joven" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
68
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aharitegi (G-goi; -tei V-gip), araitei (V-gip). Ref.: AEF 1955, 99; Iz ArOñ (aariteixa). "Aaritegi. Sirve para<br />
corral del carnero durante la época en que se le tenga separado del rebaño" AEF 1955, 99. "El lugar para guardar<br />
los carneros (antes)" Iz ArOñ.<br />
aharito (V), arito (V). Ref.: A; Gte Erd 288. "Arito, aarito (V), carnero padre, morueco" A. "Aritoak topaka<br />
dabiz (V-arr)" Gte Erd 288. Alderdi batian ikusten zan soka batetik lotuta aarito galanta, or bost-sei urteingurukua.<br />
Ezale 1897, 330b. Ta ordu atantxe geijago dan aarituak irabaziko dau topekia. Ib. 330b. Ardi, auntz,<br />
aritto ta akerrak. Echta Jos 336. Etxagok, ez, Euskalerri guztian areri topeka irabazteko aritorik! Bilbao IpuiB<br />
271.<br />
(V), adarito (V-gip). Ref.: A (aarito); Elexp Berg (adaritxo). "Carnero joven" A. "Urtebetetik birako adari<br />
gaztea" Elexp Berg.<br />
- AHARITO-BORROKA. Pelea de carneros. "Arito borroka (V-arr)" Gte Erd 288. v. AHARI-TALKA, AHARI-<br />
TOPEKA.<br />
aharitu (V), adaritu (V-gip), araitu (V-gip). Ref.: A (aaritu); Iz ArOñ (araitu), IzG (araixa); Elexp Berg<br />
(adaríttu). "Cubrir el macho a la hembra" A. "Araittuko dira (ardiak), se emparejarán las ovejas". Iz ArOñ.<br />
"Araittu da, (la oveja) ha sido cubierta por el carnero" Iz IzG. "Segiduan pasatzen dia adarixakin ardixak,<br />
adaritzen dia" Elexp Berg.<br />
"Adarittuta, preñada la oveja. Adarittuta dare" Elexp Berg.<br />
aharitxo, aritxo (Lar), aritxu (V-ger), adaritxo (V-gip). Ref.: Holmer ApuntV (aritxu); Elexp Berg (adaritxo).<br />
"Arienzo, carnero pequeño" Lar. "Urtebetetik birako adari gaztea" Elexp Berg.<br />
aharizain. v. ahartzain.<br />
1 aharka. "/a)ha)rka/, recherche de moutons (S)" Lrq.<br />
- AHARKAN. "À la recherche de moutons (S)" Lrq.<br />
- AHARKAZ. "En recherchant des moutons (S)" Lrq.<br />
2 aharka (Hb ap. Lh). "Dispute" Lh. v. aharra.<br />
aharkatzaile. "Camorrista, pendenciero (BN, S; Darric)" DRA.<br />
aharkela, arkela (V, G-goi-azp, AN-gip-5vill, B; Dgs-Lar 11), arkila (-illa V-gip). Ref. A (arkela); Iz ArOñ<br />
(arkilla); EAEL 85; Gte Erd 16; Izeta BHizt2 (arkel). 1. Cerda. "Bi zerrikume erosi tugu, bat arkela ta bertzea<br />
ordotsa" Izeta BHizt2. v. ahardi.<br />
"(BN), truie qui ne porte plus et qui n'est bonne qu'à engraisser" H. Cf. ikel.<br />
"Arkela: bost hilabete arte. Gero bargoak dira" Gte Erd 16 (que no aclara dónde se da esta especialización).<br />
2. arkela (VocB). (Uso adj.). "Zerrikumearkela, cría hembra de lechón" VocB. v. XERRI AHARKELA,<br />
ZERRI AHARKELA.<br />
- AHARKELLA. (Forma con palat. expr.). "Zerri arkella (B), lechoncita" A (s.v. zerri).<br />
aharki. v. ahariki.<br />
aharko. v. ahariko.<br />
aharo. Conjuro. v. arao. Elezarrek diotenez, leize-zulo batzuen aoan mezak atera ta aharoak egiten omen<br />
zituten antxiña arri-erauntsiak eta beste kalteak alderatzeko. JMB EG 1954 (11-12), 202. Zigorrak eta aharoak.<br />
Ib. 202 ("castigos y conjuros", en la versión de MitV 430).<br />
aharots (BN-arb ap. AtBou I 363). Ruido. v. harrabots.<br />
aharra (L, BN, S; SP, VocBN, Gèze, Dv, H; a)harra VocS 132 ). Ref.: A; Lh; Satr VocP (aarra); Gte Erd<br />
263. Riña, pendencia. "Querelle de paroles, bruit" SP (tomado de O). "Dispute violente" VocBN. "Dispute,<br />
querelle" Gèze. "Riña" Satr VocP. "Aharra xekan dabil (BN-ciz)" Gte Erd 263 (junto a sesio, gerra, kalapita,<br />
etc., de otras zonas). v. ahakar. Tr. Documentado en textos septentrionales y en Orixe. Gabiak aharra.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
69
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Bela 25. Beharrak aharra. "La nécessité engendre noise". O Pr 78. Etxe hutsa, aharra hutsa. Ib. 171. Atsegin<br />
hartzen duela bertzerekin izan duen aharraz eta guduaz mintzatzeaz. SP Phil 27. Aski ardüra aharrak jaikiten<br />
dira adixkiden [...] artian. Mst I 14, 2 (Ch eskatimak). Umilitatia geihen den lekian, nehork etzi ikusiko ez<br />
bekaizguarik, ez diskordiarik, ez aharrarik. AR 269. Aharrak, laidoak, desohoriak, auziak, gogomenaren<br />
flakeziak. Egiat 237. Aberetzia, aharrak, eta lohikeria. CatLan 116. Aharra zenbait izan baduzu. Arch Fab 239.<br />
Ez du aharrarik, ez oihurik erabiliren. "Non contendet". Dv Mt 12, 19 (Lç eztu ihardukiren, Ur ez da leiatuko,<br />
SalabBN ez da aharratuko). Kasatu zituen joko beroak, aharrak, hizkuntza gaxtoak, elhe lizunak. Laph 199.<br />
Ainharbiarrak jun ginandin / hanitx besta hartara, / ez eskandal emaitera, / ez aharra xerkhatzera, / bena bai<br />
libertitzera. ChantP 316. Aharrak eta bekhaizteriak. Ip Hil 87. Bizitze ahalik ixilena deramate, aharra, hauzi<br />
guduetarik bazter. Prop 1897, 109.<br />
(s. XX). Medikuen arteko aharrak. JE Bur 125. Aharraren iturburua zen, "Kokotzek" hogoita amekarekin<br />
eskutik irabazi zuelakotz yokorat. Zub 23. Jenden artean bada / anitz arrangura; / jelosia, aharra, / ta gerlak<br />
ardura. Etcham 209. Ez dio, nai-orduko, egiten akarra (aharra, errieta). Or Eus 38. Hortarik laster aharrak<br />
sortu ziren aberezainen artean. Zerb IxtS 17s. Ziekilan batian / gira trüfatüko, / familian artian / aharra ezariko.<br />
Casve SGrazi 106. Heda dadila aharran / arana bazter orotan. 'Haserrearen oihartzuna'. Ib. 96.<br />
- AHARRA EMAN. a) Reñir, reprender. Zerbait estakuru xerkatzen zizin fraide gaztiari aharra emaiteko. AR<br />
390.<br />
b) Dar motivo de disputa. Bi alhorrak berexten dituen hesian bizi da [arbola] egundainotik eta ehun urte<br />
ereman ditu gosturik hoberenean, nehori ez zuela kalterik egiten edo aharrarik emaiten. JEtchep 47.<br />
- AHARRAN. Disputando. "Horak aharren direlarik, otsoak ardia jaten (S)" A Apend. Bena nontik ta nola<br />
aiziak ari diradian girade aharran. Egiat 195. Alta oixtian arrebarekin aharran artzeko on hintzan! JEtchep 38.<br />
Gizunak berotiak, omen, / dira agitzen ahar[r]an. Casve SGrazi 22.<br />
Luchando, peleando. Hemen utzirik zaharrak, eriak, emazteak, haurrak, gosearekin eta heriotzearekin<br />
aharran. Prop 1876-77, 227.<br />
- AHARRA-XERKATZAILE. Provocador, que busca pelea. "Aharra xekatzaile (BN-arb)" Gte Erd 263.<br />
- AHARRETAN. Disputando, riñendo. Bena hok elgarren artian beti ordenariozki aharretan diren bezala,<br />
umilak bakian diaudezu. AR 271.<br />
aharrabide (L, BN, S ap. Lh). Disputa; riña, pelea. "Chicane" Lh. Eta horra hañ xuxen zertako egiazko<br />
gizonak, beraien arteko aharrabidiak eitzirik, behar diren algarganatu. ArmUs 1893, 3 (ap. DRA).<br />
aharraldi (L, BN, S ap. Lh; Dv (BN), A). "Dispute" Dv. "Moment de dispute" Lh.<br />
aharrankeria. "Aharrankeri, camorra (Darric)" DRA.<br />
aharrarazi, ahar-erazi. Hacer reñir. Sosak zer-nahi gaizki egiten du: bihotzak gogortzen, aurhidiak aharerazten.<br />
Egunaria 5-7-1957 (ap. DRA).<br />
aharrari (Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, A). Pendenciero. "Querelleur" VocBN, Gèze y H. v. ahakari. <br />
Zoin ere beitira mündütiar, taharnoi, aharrari, xikanür. Mercy 25. Bakhoitxaren erranera, / aharrari guziak, /<br />
baita ere txakurrak / ziren saintuñoak. "Tous les gens querelleurs". Arch Fab 207. Ohoinak dire, aharrariak,<br />
hiltzale eta giz-haragi jaleak. Prop 1896, 113. Ez zirezte moko-mehe, aharrari ezin-jasainak. SoEg EG 1958,<br />
136.<br />
aharratu (L, BN, S ap. Lh; SP, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, A), ahartu (vEys, H (BN)). (Aux.<br />
intrans.). Reñir. "Quereller de parole" SP. "Se quereller avec violence" VocBN. Aharra ziten artzainak, / ager<br />
ziten gaznak. Saug 99. Aharra ziten altxonak, ager ziten gazna ohonak. "Les valets du pasteur<br />
s'entrequerellèrent". O Pr 10 (cf. RS 52: unaiok arri zitean). Hori erraiten zion puta alaba batek bere amari, ama<br />
bertze emazte bateki aharratzean. Ib. 484. Sabeleko ertseak ere aharratzen dira. O PrASJU 270. Harzaz<br />
aharratü nahia, erhokeria dela oiztekiziala doana. Egiat 177. Hiriti jalkhi zirenin hasi ziren / ihur etxakin zer<br />
gatik aharratzen. Etch 638. Ezta aharratuko, ez da oihuz ariko. SalabBN Mt 12, 19 (Dv ez du aharrarik). Beren<br />
erlijioneak debekatzen diotek samurtzea, aharratzea, elgarrekin joka artzea. Prop 1880b, 13s. Nik ikhusi nuena<br />
zen Arabek bazutela elgarren artean makhur, eta nere baithan egiten nuen agian batzuak bertzeekin aharratuko<br />
zirela. Prop 1888, 246.<br />
- AHARRATUXE (S ap. Lh). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).<br />
aharrausi (V, S; SP, Gèze, Dv (S), H (L, S)), aharrosi (BN; VocBN, Dv (BN), H (BN)), arrause (Aq 481 (G)),<br />
arrausi (V, G, AN-ulz-erro, Sal; Lcc , Mic 5v), arrausin (AN-5vill; Aq 481 (G)), arrautzi (H (AN)),<br />
arrauzi (V; Lar, H), arrauzin (V, G), arrosi, arrosin (V-m-gip, BN-baig; h- L, BN, S; Dv), arrosoin (B), arrosti<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 70<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Ae), arroxin (AN-5vill), agorrosin (V-gip). errausin (AN-5vill, L), errosin (AN-5vill; Lar, Añ A, H). Ref.:<br />
A (aarrausi, arrausi, arrauzi, arrosin, arrosoin, agorrosin, errausin); A Apend (arrosti); A Aezk 289; EI 381;<br />
Lrq /a)ha)'Raus!i/; Iz ArOñ (arrósiñ), Ulz (arrausi); Etxba Eib (arrauziña); Echaide Nav 174.<br />
1. Bostezo. "Bocezo" Lcc. "Batan arrausiñak, bestieri guria ekartzen detsa" Etxba Eib. v. ahozabal (2). <br />
Arrausi luzea, loa edo gosea. RS 276. Aharrausi usua, gose edo lo-mezua. O Pr 11. Aharrausia ahotik ahora. O<br />
PrASJU 267. Jasan zatzue halaber aho-zabal edo aharrosirik gabe nere atseginak. Prop 1911, 14 (ap. DRA).<br />
Aharrosia, loa edo gosia (BN). Lander Eusk1925 (IV), 43. Bat-batean ikusten dut ene otomobil-gidaria aharrosi<br />
handi batekin besoak goititzen. JE Ber 36. Olango azalbenen aurrean lasterra dik, orraatik, erriak arrausia.<br />
TAg GaGo 80. Arrostia merke du gorrek (Ae), arrosia merke du horrek (BN-baig). 'Se dice de los haraganes'. A<br />
EY III 254. Arrausia agorik ago, katamixarra pagorik pago (V-gip). Ib. 102. Begiak igurtzi naia, ezpaiñetan<br />
arrausi, / gorputzaren ezaldia iñolaz ezin ausi. Or Poem 541. Arrausi luzea entzun bedi. NEtx LBB 186. Esan<br />
zuen Mrs. Sappletonek, ahoa azken mementoan arrausin ordez hitz egitera behartuz. Mde Pr 99.<br />
2. Suspiro. Arrausi andi batzukaz begiak Zerura irulten. Añ GGero 151 (Ax 207 (V 139) hats-beherapen).<br />
3. arrosoin (VocB), errosin (B), erransin (AN-5vill). Ref.: A (errosin); A Apend (erransin). Estornudo. v.<br />
usin, arkusin.<br />
- AHARRAUSI EGIN (Gèze, H; arrausi e. Mg PAbVoc 240, A Morf 738; arrausia e. Lcc; arrauzia e. Lar, Añ;<br />
arrauziñ eiñ V-gip ap. Etxba Eib; arrosin e. A Morf 738; errosiña e. Lar, Añ). Bostezar. "Bocezear, arrausia<br />
egina" Lcc. "Arrausi egin, bostezar" Mg PAbVoc (s.v. usin egin). "Ezkontzerakuan be, arrauziñ eiñ ei eban"<br />
Etxba Eib. Arrausi egikeran ezautu ezpaleu. A BeinB 86. Eta arrausi egitteko gogua baletort, eztot aborik<br />
zabaldu biar aurduban be? Otx 128. Gosez arrausi egin bearko leukie bein baño sarriago. Eguzk GizAuz 119. <br />
Haurrak zazpi harrosin egin zituen eta begiak ideki. "Et oscitavit puer septies". Dv 4 Reg 4, 35 (Ol, Ker usin<br />
egin, BiblE eztul egin). Behatzen du eginez / lau bost aharrosi! Etcham 149. Zirriki-zarraka, prakak lotuten<br />
ebazan bitartean, eldu zan eskaratzeraiño, ta iru minutuko arrausi bat eginda gero, sua ixetuten asi zan. Bilbao<br />
IpuiB 166. Esnatu da gure azeria, ta aoa kanabete zabalduaz, arrausi luzea egin du. NEtx LBB 186.<br />
- AHARRAUSI ERAGIN. "Arrausi eragin, hacer bostezar" A Morf 738.<br />
- AHARRAUSI ETA AHARRAUSI. Bostezando continuamente. Gaba bertan egin eben arrausi ta arrausi.<br />
Kk Ab I 81.<br />
- AHARRAUSI-NAHI. Con ganas de bostezar. Eguna arrausi-nai asi-garaiean. Ldi UO 20.<br />
- AHARRAUSIZ. Bostezando. "Arrauziaz, erdi loan, baillant et à demi endormi (LE)" H. [Baitire adizále<br />
daudénak] kánpoan nolanái arrausias, erdi ló, arát onát beira. LE Urt ms. 34r (en la ed. de 1846, 96 arranziaz,<br />
errata; Harriet cita tbn. esta última forma). Bainan hasten nitzakoteia bai erlijioneaz mintzatzen, aharrosiz ari<br />
zauzkit eta badoatzi zoin bere alderat. Prop 1890, 20. Arrausiz izerdi otza buruan dunarena. "El del que tiene la<br />
cabeza bañada en sudor y bosteza". Or Poem 543.<br />
Etim. vEys piensa en aha- 'boca' comparando con ahalusain. El final coincide por la forma con hautsi, ausi,<br />
frecuente en compuestos.<br />
aharrausika (H, A (+ aa-)), aarrosika (A), aarrosinka (V-gip), arrausika (A), arrauzika (Lar DVC 166, Añ),<br />
arrauzinka (V-gip), arrosiaka, arrosinka (V-gip), errosinka (Lar H). Ref.: Etxba Eib (arrauzinka); Elexp<br />
Berg (arrosinka).<br />
1. Bostezando. "Errosinka dago, está bostezando" Lar. "Bostezar, arrauzika, aozabalka egon" Añ. "Arrauzinka<br />
egon nintzan gaubela guztian" Etxba Eib. Albuetara begira, ar[r]osinka edo aldamenekuagaz berbaitan.<br />
msOñ 194r. Guztiz nagi epelik, ganora baga, arrauzika, erdi lo, albora adi. Añ EL 1 86. Zer da bat egotea /<br />
albako mezatan / ikusten gizon ta andra / arrausika Eleizan! Azc Ezale 1897, 50. Arrausika legetxez erantzun<br />
eban. A BeinB 90. Giza seme ta emakume luzetetsiak, arrausika ta (zarrenak beintzat) zuzmurtuak ziran. A Ardi<br />
62. Arrosinka sarritan / zabalduaz aua. JBDei 1919, 282. Azkenean bat arrosiaka hasten da. Bertzeak orduan:<br />
Ahoa idekia baituk, balia hadi zerbaiten galdatzeko. Egunaria 4-1-1960 (ap. DRA). Otsoa, / otso berdea, /<br />
arrausika edo / nagiak ateraten / ari da, lupu bat lez. Gand Elorri 173. Alfer, eguna ezin higatuz, aharrosika<br />
daudenek ere badute norbait. Herr 23-8-1956 (ap. DRA). Negar egin beharrean parrez hasten zaigu, eta<br />
aharrausika aurkitzen dugu su eta gar ari gatzaizkionean. MEIG II 57.<br />
2. arrosinka (G-goi (comunicación personal)), arroxinge (V-m ap. Etxabu Ond 118). (Sust.). Bostezo.<br />
aharraxetan (S ap. Lh). (Ines.). "En train de se brouiller" Lh. Cf. AHARRETAN.<br />
aharrazale. Pendenciero. "Hor aharrazale bat" Darric (ap. DRA). Halako gizona ezta aharrazale inhur<br />
eztialakoz irainden, ezta lotsa irain dezen. Egiat 255.<br />
aharroi. Disputador, reñidor. v. aharrari. Ez dirateke [Elizatik berheziak] net bulest eskiaren emaitera,<br />
gihau aharroi dolügarriak bagira. Herr 13-5-1965, 3.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
71
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aarrosi. "(AN-araq), sacudir" Satr VocP. v. inarrosi.<br />
aharrosi. v. aharrausi.<br />
ahartara. v. ahatara.<br />
ahartu. v. aharratu.<br />
ahartzain (H; a)ha)rzañ S), artzai (Lar), aharizain (V-gip; H), arizai (H (G)), aalzain (B), altzai (B; LE Urt<br />
voc. H y A), alzai (B). Ref.: A (aalzain, altzai, alzai); A Apend (altzai); Lrq /a)ha)rsán'/; Iz ArOñ (aarizaiña);<br />
Izeta BHizt2 (altzai). Pastor de carneros. "Carnerero" Lar. "Altzaia, guarda, custodio, pastor" LE Urt voc.<br />
(pero cf. Ond FLV 1980, 112: "No la hallamos en el texto"; cf., sin embargo, altsai (q.v.) en LE). "Altzaia (AN),<br />
berger (ardi zaia)" H (tomado sin duda del anterior). "Altzai, dulero, pastor que conduce ganado de todo un<br />
pueblo (AN)" A Apend. "Altzai (B), pastores especiales de carneros" A. "Pastor de carneros. Lenago bai omen<br />
ziren altzai onak Baztanen" Izeta BHizt2. Cf. altsai. Uste zieia igorten nündiela berhala ahar-zain Maidalena<br />
serralat. Const 21.<br />
ahartzaingo, alzaingo (A Morf 66). "Prof[esión] de pastor" A Morf.<br />
aharxkila. "Pelotera, riña (T-L)" DRA.<br />
aharzartz. v. aharzatz.<br />
aharzatz (BN, S, R; SP ( A); ahartzatz S; H), aharzartz (S; ahartzartz S; Gèze), ahatzartz (S; VocBN, Gèze),<br />
ahatzatz (BN, S; VocBN, H), ahazartz (L; Arch VocGr, Hb ap. Lh (-rz), Dv (S)), ahazatz (H), ahazaz (S),<br />
arzantz (Sal; artz- AN-egüés-erro, Ae, Sal), artzartz (S), arzatz (R; artzatz R-uzt). Ref.: VocPir 421; Bon-Ond<br />
142; A (ahartzartz, ahatzartz, ahazartz, arzantz, artzartza); Inza EEs 1915, 210; Lh (aharzartz, ahatzartz); Lrq<br />
/a)ha)rcárc/; Iz R 393.<br />
Carnero. "Bélier. Aharia, capitán de manada. Carnero" SP que cita a Oihenart. "Bélier" SP, VocBN, Gèze, Dv<br />
y Lrq. "Morueco, carnero padre" A. "Artzantza esaten diote [Erron] ariari, ta aria, osatua danean" Inza EEs<br />
1915, 210. Lhande añade: "Ahazarz (Hb), pasteur", seguramente debido a error. Cf. akerzaunz(a), zamaltzatz.<br />
v. ahari. Asuri saldo batarik zuatzan bi arzatz eskapatruk ardietra. Mdg 169. Bertan tratatu zein arzatzek, eta<br />
erranzabein Otsoari. Ib. 169. Ahüñemendi Españako ahatzartz batek tokatürik jauzi dela Mauleko plazaren<br />
erdiala. EOnAlm 27-4-1906 (ap. DRA).<br />
Etim. El elemento que en los dialectos orientales se añade a ahari (como tbn., de forma parecida, a aker,<br />
zamari), acaso compuesto (-zartz con -zantz seguramente secundario, -zatz, etc.), es de origen oscuro. Acaso<br />
entra -zar (< zahar) en su formación.<br />
aasa (V ap. A), aaxia (det.). "Llana o cuchilla de dos asas que usan los barrileros" A. "Aasea, kirten biko aizto<br />
aundi bat. Beresietan miauri edo gaztaña landarakaz estrabeak egin, eta gero onekaz otzarak, zaranak eta otarrak<br />
egiteko egokia da (V-m)" Onaind EEs 1931, 55. Moguel (PAb 48) da una lista de herramientas del caserío, entre<br />
las que aparece aaxia , que Azkue, en la ed. de 1899, interpreta como aaxea, y no traduce, pero en el<br />
dicc. lo da como aasea y lo identifica con el utensilio citado.<br />
aasaba. v. asaba.<br />
ahasabai. v. ahosabai.<br />
ahasabi. "Amygdale, sabi, ahasabi" T-L.<br />
aasalde. v. arratsalde.<br />
aasi. v. 1 hazi.<br />
ahaskeria (SP (-ts-) Dv y A, H). Suciedad. "Ahatskeria, saleté, vilenie" SP. "Saleté" H.<br />
ahasta. Rama. Cf. arbazta. Heltzearekin ez ginduen gehiago buru gainean, arku eta arku baizik, eta bide<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 72<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sahetsa dena ahasta ostotsu gothorrez ederki landatua zen: tanbarin aldaska harro eta Castillako arrosatze<br />
loratuak non nahika landatuak zituzten. Prop 1905, 258.<br />
aata. "Aáta, aátia, la tolva del molino [...]. Aata baltza, la tolva" Iz ArOñ.<br />
aata. v. ahate.<br />
ahata. v. ahatara.<br />
ahatara (L; SP), ahata (L, BN, S), ahatra (L-sar), ahartara (L; Lar Sup Dv, H), ahotara (L, BN; Ht VocGr<br />
334, Dv, H; ao- L-ain), ahota (L, BN, S; Arch VocGr), ahotra, auta (R ap. A). Ref.: A (ahata, ahatra, ahartara,<br />
ahota, ahotara, auta); Lh (ahota); Lrq (ahata).<br />
Bocado; trago. "Bouchée" Ht VocGr, Arch VocGr y Dv. "Bocanada, sorbo" Lar Sup. "Pleine bouchée" H.<br />
"Bocanada, trago (Darric)" DRA. v. ahamen, ahokada. Bertze hegaztinek edateko kurka guztietan, ahatara<br />
bakhotxean, burua goiti ailtxatzen dute. Ax 342 (V 228). Azkenean xarbo zenbait hurbilltzen da halere. / Zer<br />
ahotara neretzat ni amiamokoa! / Hoiñ gutirentzat eztut nik idekitzen mokoa. Gy 30. Hurrupatzen dugu beraz<br />
zonbeit ahotra arno. Prop 1884, 168. Orduan galda arazi nion jateko zerbeit. Manatu zuen eman zitzadaten<br />
hirur ahotra irris. Prop 1885, 183. Ahoa bethe dute aguerdientez eta botatu ahatra bana hil hobiaren gainera.<br />
Prop 1887, 232. Etzan arratsean ahatra bat ogi jan gabetarik. Prop 1890, 104. Urruntxago zirenean, Sainduak<br />
erran zioten behar zutela jan ahotara bana. Jnn SBi 54. Bürüz barna asketan ithoketa jaten die [ardiek], belhar<br />
ahotak osorik gaintitüz. D. Béhéty GH 1931, 451.<br />
(Fig.). "Etzira ahotarat [= ahotara bat] enetzat, vous ne m'êtes pas une bouchée" H.<br />
ahataraka, ahatraka (Lh, que cita a Lf), ahotaraka (L), ahotaka (L, BN, S). Ref.: A y Lh (ahotaka). 1. A<br />
boca llena. "À pleine bouche" Lh. Kantatzen ahotaraka, / zirkonstantzien arauka, / Biba monarka! edo Biba<br />
republika! Gy 277. Entzunen ditutzu noiz-nahi kantuz hari direnak; bertze batzu irriz ahotraka. Prop 1893, 176<br />
(ap. DRA; la ref. es incorrecta). Egun fuera, bihar biba. Egun ahotaraka laudorio eta espantu, eta bihar? HU Zez<br />
98. Ez federik, ez eta, oraino are gutiago, fede onik ez den tokian ahotaraka mintzatuko baitzauzkitzu fede onaz.<br />
Ib. 193. Jaun misionestak, arrats guziez, izerdi uharretan ari ziren, egiarik sarkorrenak erainez ahotaraka. Barb<br />
Sup 5.<br />
2. ahotraka. (Vomitar, expulsar) a bocanadas. Zikhinkeria goitika eta ahotraka dario. Arb Erlis 95 (sg.<br />
DRA, pero no se encuentra en esa pág.). Odola ahotraka igortzerainokoan bere indar guziak etzituela [...]<br />
sobera ukan [...] bere baitan sendi zuen lohiaren bentzutzeko. "À pleine bouche". Ardoy SFran 306.<br />
3. (Darric ap. DRA), ahataka (S ap. Lrq). A bocados; a tragos. "Par bouchées" Lrq. "Ahataraka edatea<br />
(Darric)" DRA. Eta ikhusi ere zituen zakhurrak, bere gorphutzeko haragien ahatraka erematen. Prop 1908,<br />
59.<br />
ahate (V-m-gip, L, BN, Sal, S; SP, Urt II 77, Ht VocGr 336, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H; a)hate VocS<br />
131), ate (V-m, G, AN-larr-erro, Ae, Sal; Lcc, Lar, Añ (G), Dv, H (G)), aata (V, G-azp), ata (V, G; H (V); -aa<br />
det., Lar, Añ, Izt 11v y Dv), agate (V-m), arata (V-och-gip), arate (V-m), areta (V-och). Ref.: VocPir 486; A<br />
(aate, agate, arata, areta, ata, ate); Lh; Lrq /a)ha)te/; Iz ArOñ (aata), Ulz (átia), UrrAnz (aratía); SM EiPaj<br />
(aata); Elexp Berg (aáta). En zonas occidentales hay ateà 'el pato' / ateá 'la puerta'.<br />
Pato; tbn. empleado en ocasiones para otras anátidas. "Pata, anade, atea" Lcc. "Ánade, ave conocida, atea" Ib.<br />
"Canard, ánade, anadón" SP. "Ánade", "pato" Lar y Añ. "Canard" Gèze y H. "Ganso, pato" A. En Lar DVC y en<br />
Izt C 197 se encuentra ahalea, sin duda errata. v. gita, paita, antzar. Tr. La forma gral. al Norte es ahate, que<br />
tbn. emplean Mirande y Aresti. En la tradición meridional hay aate en Azkue, Orixe y Txillardegi, ate en<br />
Mendiburu e Irazusta, ata en Iztueta, Altuna y Labayen, y arata en Arrese Beitia y N. Etxaniz.<br />
Ahatiari igerikan. Saug 31. Ahateari igerikan erakastea. O Pr 12. Atea bere griñak urera darama, oñen<br />
gañean asi orduko. Mb OtGai I 26. Probinzia onetan azitzen diran egazti eskurakoiak dira... Ataa, antzarra, eta<br />
indiollarra bere olloakin. Izt C 195. Apoarmatua eta bi ahateak. Gy 255. Antzarak bezala hazten eta gizentzen<br />
dira ahateak. Dv Lab 292. Ahatia erre denian, athera zazu. ECocin 11. Ipintzen da atea kazuela batean. Cocinan<br />
13. Bainan ez du horrek erran nahi oilo busti batzu girela, zenbeit antzara karrankaritarik entzuten dugun<br />
bezala; edo ahate mutu batzutarik. HU Aurp 127. Ahate bat saltsan, oilo bat eltzean, antzara bat gerrenean.<br />
Elzb PAd 76. Beltxargai atsegin emon ta / aratai bertara deitu. AB Olerk 221. Aate alper-nagien umeak oilo<br />
amaloka baten egapean. A Ardi VII. Ahateak badire kolore guzietakoak: antzarak aldiz oro ilhunkarak dire.<br />
Dass-Eliss GH 1925, 273. Berialaxe ata zuri bat, igerika etorri jakon. Altuna 82. Batean oiloa, bertzean ahatea,<br />
bertzean oilaskoa, nik ez dakit zer eta zer oraino... Barb Leg 130. Ontzi meiak aateak bezala ura urratzen du. Or<br />
Mi 131. Ez ain koloka âteak ibiltzen ipurdi, / ba dirudi iraultzera doan belar-gurdi. Or Eus 374. Ateak nunai;<br />
luritoak erruz beti binaka. JAIraz Bizia 42. Erreka onetan arata auek. NEtx Antz 80 (se refiere a figuras de<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
73
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
belén). Neguan ahaterik arrapatzeko zen itxaropenaz. Mde Pr 98. Aateen urmael ondotik igaro naiz. Txill Let<br />
81. Ahateek hegoira zuten ihes egin. Arti MaldanB 201. Antzara? Ata bat? Lab SuEm 193. Ziruditan arate /<br />
nagien zingira. Atutxa Mugarra 67.<br />
- AHATE AR. "Ahate-ar, ansar, ganso, pato reproductor (BN-mix; StJayme)" DRA. "Aataarra, el pato" Iz ArOñ.<br />
- AHATE BASA. Pato salvaje. v. basahate. Pekada, ahate basak eta miñotak segurik burustaka. Herr 24-1-<br />
1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />
- AHATE BELTZ. "Negreta, especie de ánade, atabeltxa" Lar. "Fusca, especie de ánade, atabeltza" Ib. ( H).<br />
"Ahate beltza, macreuse noire" Dass-Eliss GH 1925, 275. "(Melannita nigra), negrón común" MItziar Txoriak<br />
14. Ibaiera zinan joaiten / zure aate beltzekin, / goiz batean, bat batean, / ito zinan Kattalin. Mde Po 85.<br />
- AHATE EME. "Pata, hembra, ataemea" Lar. "Pata, hembra del pato (BN-mix; SJayme)" DRA. "Cane,<br />
ahateme" T-L.<br />
- AHATE ERREAL. Pato salvaje. "(Anas boschas), ate erriala" Arzdi Aves 166.<br />
- AHATE ESPAINOL. Pato salvaje. "(Anas boschas), [...] ate-española (Larrinúa)" Arzdi Aves 166. "Canard<br />
sauvage, basahate, ahate español" T-L. Ahate española baino ttipixago ditake [ahate frantsesa]. Dass-Eliss<br />
GH 1925, 274.<br />
- AHATE FRANTSES. "Canard siffleur" Dass-Eliss GH 1925, 274.<br />
- AHATE GORRIXTA. "(Netta rufina), pato colorado" MItziar Txoriak 14.<br />
- AHATE ISATS-LUZE. "Ánade rabudo" MItziar Txoriak 14.<br />
- AHATE-JOKO. Juego del ganso. v. ANTZARA-JOKO. Nork daki noiztik hunarat ezagutua den ahate jokoa<br />
Eskual-Herrian? Herr 15-9-1960 (ap. DRA).<br />
- AHATE KAPENARI (ate kapenai AN-gip ap. A; Arzdi Aves 166). "Cofre (ave de mar); litm., ganso que se<br />
zambulle" A.<br />
- AHATE-MANDO. "Especie de pato común (T-L)" DRA.<br />
- AHATE MOKO-ZABAL. "(Spatula clypeata), pato cuchara" MItziar Txoriak 14.<br />
- AHATE MOTODUN. "Fuligule morillon" Dass-Eliss GH 1925, 274. Itsasotik frangotan urruntzen da ahate<br />
motoduna. Dass-Eliss GH 1925, 274.<br />
- AHATE PIRO. Cría de pato. "Aneton" H.<br />
- AHATE-PUTZU. "Canardière" T-L.<br />
- AHATE-TALDE. Bandada de patos. Eta noizpenka aate-talde bat ugiñetan garbi-aldia artzen. Or Mi 143.<br />
- AHATE TIPI. Cerceta. "Sarcelle" Dass-Eliss GH 1925, 274. v. zertzeta.<br />
Negreta. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak aintzira ertzera zoazin. 'Macreuses'. Or Mi<br />
61.<br />
- AHATE TXISTULARI. "(Anas penelope), ánade silbón" MItziar Txoriak 14. v. AHATE FRANTSES.<br />
- AHATE-ZERTZETA (ate-zerzeta G-azp ap. A; Arzdi Aves). "(Querquedula circia), ate-zerzeta [...], zarceta<br />
mayor" Arzdi Aves 166.<br />
Etim. De lat. anatem 'pato'.<br />
ahateki (L, BN, S ap. Lh; Dv, A (+ aa-)), ateki. Carne de pato. "Pièce de canard" Dv. Oilo salda begidun,<br />
xaalki edo ahateki eta arroltze opil. GH 1922, 555. Beraz ateki errea zartagian ekarri bear al dut? Lab SuEm<br />
201. Ateki au, etxekoandre, izugarri ona dago. Ib. 204. Egunero jaten nuen atekia. Ib. 205.<br />
ahatekume, atekume (Lar), atakume (V, G ap. A; Lar, Aq 105 (G)). Cría de pato. "Patico" Lar. "Anadón" Aq<br />
y A.<br />
ahateño. (Dim. de ahate). Negreta. Aatetoak, aateñoak eta basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz,<br />
aintziraren ertzera zoazin. 'Macreuses'. Or Mi 60.<br />
ahatetegi (Urt IV 470, Dv, A). "Lieu où l'on enferme les canards" Dv. v. antzarategi. Gisa berean<br />
establiaren ondoan ziren antzarategia, ahatetegia; heien gainean pulinden lekhua. Elsb LehE 2.<br />
ahateto. (Aum. de ahate). Cisne. Aatetoak, aateñoak eta basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz,<br />
aintziraren ertzera zoazin. 'Cygnes'. Or Mi 60. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak. Ib. 61.<br />
ahatetto, ahatto (S). Ref.: A (ahatto); Lh (ahate). (Dim. de ahate). "Anadón, pato pequeño" A.<br />
ahatetxo (Urt, Lar, Dv), atetxo (Lar, Dv), atatxo (Lar, Dv). (Dim. de ahate). Pato pequeño; cría de pato.<br />
"Anaticula" Urt II 77. "Anadón", "patico" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
74
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahatexka. "Canardeau" T-L.<br />
ahatezain, atazai (Lcc). "Anadino" Lcc.<br />
haatik, ahatik, aatikan, hatik. 1. Sin embargo. v. hargatik, horratik. Tr. Documentado en textos bajonavarros<br />
y suletinos desde principios del s. XIX; su uso experimenta un notable incremento en el s. XX, cuando<br />
se puede encontrar tbn. en autores labortanos y meridionales. En el s. XIX domina la forma hatik, mientras que<br />
en el XX lo hace haatik; en la segunda mitad del s. XX hay tbn. algunos ejs. de ahatik. En DFrec hay 95 ejs. de<br />
haatik (46 de ellos meridionales), 2 de hatik y 1 de ahatik y aatik, respectivamente.<br />
Korajia xipi dit / beiniz fatigatürik, / bena ez hatik orano / esparanxak oro galdürik. Xarlem 395. Nihork<br />
sekula sinhetsi lukia / arrathoaz lehoa dela behartu? / Gauza da hatik egia. Arch Fab 105. Nik haier deüsere /<br />
ezpeitüt deüsere / nihauenik ere: / hatik desir nikezü ereiñak bil balitzade. 'Et pourtant'. Etch 276. Eztu hatik<br />
üdüri odolik badiala. "Cependant". Ip Dial 24s. Egiazkoa zen beraz haren urrikia; ez hatik iraupen handikoa.<br />
Laph 133. Anhitz multzo edo bilkhuretan separatuak ziren, guziak hatik elgarretara yuntatzen zirelarik. Elsb<br />
Fram 121. Jin bidez joan zen, deus egin gabe; ez hatik buruz-buru eta ondotik oraino bereak aditu gabe. HU Zez<br />
127. Hau oihan eta larre, gehienik [...]. Urtetik urtera lur alferrak ari dituzte haatik ttipitzen. JE Bur 198.<br />
Yaupari [erdaldun] ta lekaideak badire zoritxarrez zenbait orañik, gero ta gutiago atik. T. Arburua EEs 1920,<br />
126. Hantik ikher, hebentik kitzika, deuse etzien edieiten eta haatik irin güti jiten hütxalat. GH 1929, 72. Bainan<br />
gero berriz yarraiki dute ohidura, ez haatik lehen bezenbat. Zub 79. Ez duk hatik hoi gibelerat heldu! "En voilà<br />
un cependant qui ne revient pas en arrière!". Barb Leg 134. Gaztelarra edo ez, gizona da haatik, nihun balin<br />
bada bat, eta ontsa ikasia. JE Ber 47. Igorri zuten Uztaritzerat. Etzuen haatik hezur zaharrik han egin behar.<br />
Zerb Azk 69. Erritarren esaerak eta laburpenak osotuz, batere aldatu gabe aatik, bildariaren textoa. AIr EuskIp<br />
5. Adarrak huts eta beltz, baziren osto banaka batzu haatik. JEtchep 23. Esan dezagun aatik Aristoteles bera ere<br />
etzela Jainkoaren ideia osoki perfetua izatera iritxi. Vill Jaink 33. Ez duk gizon gaixtoa!... Ahatik, kasu eman<br />
behar diok pixka bat. Larz Iru 92. Nola egon, haatik, "Saindu" Eskualdun ixil horien izen zonbait eman gabe?<br />
"Comment, cependant". Ardoy SFran 20. Gero ahatik, abiatu banintzan abiatu, kobratu nituen denbora<br />
galduak! Xa Odol 35. Gure semia ezkuntzeko / diagü heben lagüntzen. / Hori hatik ez gaztia / emazterik ez<br />
ükhenik, / neskatilak hiritarat / beitziren ere galdürik. Casve SGrazi 86s. Au aatikan aize-errotena baiño<br />
gaiztoagoa izango da. Berron Kijote 101 (v. tbn. 78). Santu berriak lagundu arren / atik eztute irabazi (1940).<br />
MEIG I 41. Xenpelarren hizkerak, haatik, hain egokia izanik, ez du neretzat balio. MIH 115. Guk ez ezagutzen,<br />
ordea [forma trinkorik]. Izatekotan, haatik, nolakoak zitezkeen? MEIG VI 192.<br />
v. tbn. Ox 196. Const 13. Lf Murtuts 1. Mde Pr 320 (132 hatik).<br />
2. Ciertamente. Ah! orduan ba hatik, erran dezaket ahal guzia egin nuela. HU Zez 138. Ez haatik uste<br />
gabean, huts eginik. Ib. 193. Zer ihizia haatik, zu, estakuru bat ederra emanik gelditu baitzinen Eskualduna-ri<br />
berriak igortzetik. StPierre 11. Nork egundaino izan du holako galtzarik? [...]. Behorlegin aiphatua ditie, hatik,<br />
galtza hauk, Piarres! Barb Sup 42. -Haur hautarik batek lagunduren ahal gaitu? -Ah! ez hatik, ama! Ib. 80. Ez<br />
du, ala ere, gerorako utzi nai Izartxok lan ori. Oroit da ondo, oroit aatikan, igaz gertatu zitzaiona. Eston Iz 6.<br />
Topau duzula, aatik! illunabarreko enbor egokia. Ib. 71. Banago haatik nun den gizonaren errespetua! Lf in<br />
Zait Plat XVII. Oas!... Zer xantza izan duzun ahatik! Larz Iru 138. Ez baitzen haatik diru keta jina! "C'est qu'il<br />
n'était pas venu chercher de l'argent!". Ardoy SFran 238.<br />
Etim. De ha-gatik 'hargatik'; cf. fr. pourtant.<br />
aatikan. v. haatik.<br />
aatiste. v. aratuste.<br />
ahatra. v. ahatara.<br />
ahats (SP Dv y A, H). Sucio; obsceno, impuro. "Ahatsa, sale, lizun, sucio. Lizun ahatsa, vilain, torpe.<br />
Usanza ahatsez bethea, plein de sales coutumes" SP. Harriet, tomándolo de Oihenart (Not 45), añade "manié et<br />
sali, chiffonné", basándose en la idea de Oihenart de que cast. ajar (ant. ahaxar) viene del vasco ahats. v. hats.<br />
Etim. Quizá de aha-hats '(de) boca hedionda'.<br />
aatsalde. v. arratsalde.<br />
ahatto (a)ha)tto S ap. Lrq), ahantto. "(Interj. puer.), ah! ah!" Lrq. Doniandarrek 14an egin gogo zutela<br />
beren galdea, egin dautzute heiek 12an... bi egun lehenago. Ahantto! Eskual 14-2-1913 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
75
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahatto. v. ahatetto.<br />
ahatu. Rastrillar. v. areatu. Aspaldian iraulia eta ere ahatua den lurrean erein Ebanjelio aziak. Ardoy<br />
SFran 204.<br />
ahatxe. v. aratxe.<br />
ahatxeta. "Ahatzxeta /a)ha)c#eta/, oublier un peu. Ahatzxetako, pour oublier un peu. Ahatzxetan, oubliant un peu.<br />
Ahatzxetara, à oublier un peu [...]. Ahatzxetari, à mesure qu'on oublie un peu. Ahatzxetaz, en oubliant un peu"<br />
Lrq.<br />
ahatz. 1. "Herrumbroso (Arch ms.)" DRA. 2. "Rugoso (Arch ms.)" DRA.<br />
? ahatza. "Bocado (S; Darric)" DRA. Podría ser errata por ahatra.<br />
ahatzarazi. v. ahantzarazi.<br />
ahatza(r)tz. v. aharzatz.<br />
ahatze. v. ahazte; ahaztu.<br />
ahatzehi (S). Ref.: Lh; Lrq /a)ha)ce)h¸)/. "Facile à oublier" Lh. "Aise à oublier" Lrq.<br />
ahatzerazgarri. v. ahantzarazgarri.<br />
ahatzeta (S ap. Lh). "Bouchée" Lh. v. ahutzeta.<br />
ahatzetaka. "(S-saug), à pleine bouche" Lh.<br />
ahatzi. v. ahaztu.<br />
ahaun. Lamento. v. auhen. O Jesus kontsideratu duguna, egun goizean, Olibetako baratzean, ahaunetan<br />
eta nigarretan. Hazparneko Kalbarioa 47 (ap. DRA).<br />
aausi. v. adausi.<br />
ahaxala (det.). Afta. Haur ttipiek dutenean ahaxala, ez ditu uzten deusen ere, ez bulhar esnearen beraren<br />
iresterat. Prop 1898, 162 (ap. DRA).<br />
aaxia. v. aasa.<br />
ahazabal. v. ahozabal.<br />
aazarazo. v. ahantzarazi.<br />
ahaza(r)tz, ahazaz. v. aharzatz.<br />
ahazgai, azkai. Lenitivo, cosa que hace olvidar. En Mde Pr 130 hay "min zahar, ahatz-gai ezinen<br />
oihartzünak", seguramente error; en el orig. de Igela 102: "Min zaharren ezin ahatzen aanak"; en otra versión<br />
ahaz-gaitzen (q.v.). Amestegi guria, / naigabien azkaia. Ldi BB 4. Ire goi urdiñaren / urre lañotsupean / bêko<br />
txikerkerion / azkaia balegok. "Algo que haga olvidar". Ib. 18.<br />
ahazgaitz (a)ha)- S), ahantzgaitz, ahazkaitz (S). Ref.: Lh (ahazkaitz); Lrq /a)ha)zgáic/. Inolvidable. "Difficile à<br />
oublier" Lh y Lrq. Euria ari zen; hegalez zebiltzen beleak ortzean, min zahar ahaz-gaitzen aranak ene gogoan<br />
kuatuz. Mde Pr 127 (en el orig. de EG 1951 (9-10), 9 aantz-gaitzen).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
76
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahazgarri (S; aa- A), ahanzgarri (ahantz- A), ahantzigarri, aazkarri (A, s.v. aazgarri), ahaztugarri, azgarri<br />
(V), azkarri, aztugarri (V-gip). Ref.: A (ahazgarri, aazgarri, azgarri); Etxba Eib (aztugarrixa).<br />
1. "Lenitivo, lo que hace olvidar, p. ej. una pena" A. "Ahantzgarri, propio para hacer olvidar" Ib. "Aazgarri<br />
[...]: 1.º cosa que hace olvidar; 2.º lenitivo (de dolor); 3.º desagravio" Ib. "Ardaua, burukomiñ askon<br />
aztugarrixa" Etxba Eib. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII sobre todo en la tradición meridional.<br />
Eta sari onen aazkarria dan dañuko pena esaten deutsagun tormentubari. msOñ 1, 153. [Egija au] aaztu gura<br />
oi da, ta atarako dabiltz munduko aaztugarrijeen billa. JJMg Mayatz 42. Gure penen ahanzgarri / galdez gaude<br />
edanari. Darrupe-Harluz Ameriketarik Bidalia (1879) (ap. DRA). Bera [aldia] da munduko gertakizun guzien<br />
azgarri (lo que hace olvidar), garaille. Etxde AlosT 20. Ba-dakizu, denbora gauz ororen ahantzigarri<br />
(ahaztugarri) da. Etxde JJ 63. [Dantzaren] une ortan daki kaieko seme-alaben odol bero baiña baketsuak<br />
irakiten asten [...], nekeen aringarri, oiñazeen aztugarri. Erkiag Arran 35. Oin-eskuetako beatzak moztu edo<br />
beste onelako zizper ikusi eragiten zienean, ordea, bazuten pozgarri oberik, beren sinestea, alegia, ta Sokratek<br />
baino azkarririk geiago, noski. Zait Plat 101. Zezenetako zaldi zaharrei begi-aurrean ezartzen dieten zapiaren<br />
ordezkoa da [zinema], alkoholaren gisako bizitza eta heriotzaren ahazgarria. MEIG I 172.<br />
+ ahanzgarri (Dv), azkarri (V-ger-ple-arr-oroz, G ap. A; H), aazkarri, azgarri. Cosa que hace olvidar, que<br />
supera lo anterior. "Gaixtakeria bat egin du bertze guzien ahanzgarri, il a commis une méchanceté qui fait<br />
oublier toutes les autres" Dv. Harriet y Azkue citan a Lardizabal. Orduan izanen dire husu apostasiak, /<br />
iraganen ahantzgarri azkenik ethorriak. EZ Man I 64. O pena, ta pena guzien azkarria! Cb Eg II 124. Guziak<br />
baño andiago bat, ta guzien azkarria falta dala. Ib. 129. Bekatu onik ez dago; baña komunio gaiztoarekin egiten<br />
dana da guziz ezain, beltz, ikaragarri ta besteen azkarria bezala. Mg CC 241. Bada despeidako jentiaren<br />
urteneria da guztien aazkarrija. fB Olg 71. Gatx bat, leen esan dirianen aazgarrija. fB Ic II 205s. Baina guztien<br />
azgarrija da, Amonimo beneragarrijagaz jazo zana. fB Ic III 303. Etorri ziran Erromatarrak Españara,<br />
aurrekoen azgarriak eta are gosetiagoak. Izt C 257s. Goseteak lenengo egunetik kalte andiak egiten zituen; baña<br />
atzeneko lanbide onekin lenagokoen azkarria sartu zan. Lard 542. Baña arterañokoen azkarriak geroko zeuden.<br />
Ib. 47. Oi hau oinhazea, bertze guzien ahantzgarria! Dv LEd 222. Beste gaitzen ahazgarri, / pikarrai dute ezarri.<br />
CantS n.º 4187. Aurtengoa da baña, danen azkarria, / irakurri dodana baldin bada egia. AB AmaE 241. Baiña<br />
oraindik gero egin zituzan bi, / lengo danen artian diranak azkarri. Ib. 96. Gaiztakerian lengo azkarri edo len<br />
baño areago. Arr May 179. Lengoaren azgarria. Arr Bearg 422. Danen azkarriyak [bertsoak], / lenak ere ez dira<br />
/ ain farragarriyak. AzpPr 131.<br />
2. (H), ahanzgarri (-ntz- H), antzigarri (H), aztugarri (H), azkarri. Digno de ser olvidado. "Digne d'être mis<br />
en oubli" H. Antxe [galdu dan markan] nebazan ogeta bat lengusu ta nebea, / arek baiño bearragoa aita<br />
neurea, / arek guztiak baino azkarriago jaubea (V-m). A CPV 933 (Azkue traduce "olvidadizo (sic)"). Eztot<br />
baiña uste, gertakizun aazkarriren bat gomutaratu izan arren, euskalseme dongetzat eukiko nozuenik. A Ezale<br />
1897, 239a. Jina duk, haur erho ahanzgarria. Jina duk Omnia Saindu-biharamun, Hilen eguna! SoEg Herr 5-<br />
11-1959 (ap. DRA). Lokarri sendo ta autsi-eziñekoak ditu nunbait gure izateak Arekin. Bestela, ahanzgarria<br />
balitz, ahantzia legoke aspaldidanik. Vill Jaink 24.<br />
- AHAZGARRIKO (aazkarreko A (s.v. aazgarri); azkarreko V-ger ap. A). "Lenitivo, lo que hace olvidar penas<br />
o cualquier otra cosa" A. Auxe da arrigarriena ta beste iazoera guztien azkarrekoa! A BGuzur 78.<br />
aazi. v. 1 arazi.<br />
ahazi. "Saliva (Darric)" DRA.<br />
aazkarri. v. ahazgarri.<br />
ahazkeria. "Ahazkeri, defecto del que se olvida fácilmente (Darric)" DRA.<br />
ahazkor (V-gip (aas-), L, BN, S (+ a)ha)-); Mg PAbVoc 221, Izt 84r, Gèze, H), ahanzkor (L, S; SP , Lar,<br />
Añ (aa- AN), Lecl, Dv, H), aiztukor, aiztuor (Zam Voc), atzekor (Sal), azkor (V, G, AN-arce, R-uzt; Lar, Izt<br />
84r), anzkor (Lar, H), aztukor (G-to; Lar, Añ (V, G), H), aztuor (V-ger). Ref.: A (aazkor, ahanzkor, atzekor,<br />
azkor, aztukor); Lh (ahantzkor, ahatzkor); EI 328; Lrq (ahatzkor); Iz ArOñ (aaskorra).<br />
1. Olvidadizo. "Dios consiente y no para siempre, Jainkoa ezta azkor, bai berankor" Lar. "Flaco de memoria",<br />
"olvidadizo" Lar y Añ. "Oublieux" Lecl y Gèze. v. atzenkor. Tr. Aparece con complemento en genitivo en el<br />
msOñ y en Lardizabal, y con instrumental en Duvoisin y Harispe.<br />
Zeren ezpaitate enzule ahanzkor izan, baina obraren egile. Lç Iac 1, 25 (Dv ahanzkor, He ahantzkor, TB<br />
ahazkor). Halakotz Iauna delarik gaztigura berantkor, / eztuk zeren enganatu alegia ahantzkor. EZ Man<br />
I 91. Iainkoa, ahalkor bad'ere, ezta ahanzkor. O Pr 254. Zeiñ esangillak dirian, eta bestek egiten deusten<br />
gaitzaren zeiñ aazkorrak. msOñ 1, 84v. Baña israeltarren eskergaiztokoak eta artutako mesedeen azkorrak!<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
77
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lard 79. Israeltar azkorrak. Ib. 89. [Kastigu izugari onek] asko balio izan ezbazuen ere, gaitz-ikuste guzien<br />
azkor aientzat. Ib. 89 (interpretado erróneamente por Azkue como azkoraien "escarmiento"). Eta ni, Jauna, zutaz<br />
ahanzkor eta zure dohainez. Dv LEd 109. Barkha diezadazu, aita maitea: gazte eta ahanzkor naiz oraino. Dv<br />
Lab 147. Ainbertze sakrifizio eta sofrikarien ondotik aanzkor izanen gare Jainkoaren amodioaz? Harispe EE<br />
1884a, 509. Bainan Yainkoa ez da ahantzkor. Elsb Fram 185. Erran zaharra: Jainkoa luzakor, ez ahanzkor. Arb<br />
Igand 80. Nola frantsesa holakoetan ahanzkor baita. HU Zez 47. Eskualdun ahantzkorra da lurra bezala.<br />
Duhaldebehere in Onaind MEOE 1093. Bainan badakizu, zoin naizen ahula, eta ahantzkorra. CatJauf 18. Nolaz,<br />
ba, mundu aztukor ori ezin aztu da / Asisko Eskaletxoaz? Jaukol Biozk 33. Ongi eginen saristatzeko / Jinkoa ez<br />
da ahazkor. Etcham 153. Ta azken-alaru estutik seme / aiztukorrentzako birau / itzal gorrotoz beteikoren bat /<br />
amurruz bota ete dau. Enb 39. Buru aztukor-altzoan. Markiegi in Ldi IL X. Banaitteke berankor bañan ez aazkor<br />
(olvidadizo, aztutzeko errexa), seme. Etxde AlosT 63. Jaungoikoa ba-daiteke berankor, baiñan sekula ez<br />
ahazkor. Etxde JJ 230. Aztukor onek olakuak eitxea ezta arritzekua. SM Zirik 131. Bazala auts bat [...] artu<br />
eraiñ ezkero senar aztukorrari, sekulako ongarri izango jakola gaitz aren aurka. Etxba Ibilt 472. Ahazkorren<br />
artean bizi garenez, eta maizegi de propos déliberé ahazkor direnen artean. MEIG IV 110.<br />
2. (Lo) que hace olvidar. Gizakume ilkorraren alak ez zitun sortu [legeak], ezta lo aztukorrak ere eztitu<br />
ezabatuko. Zait Sof 81.<br />
ahazkortasun, ahanzkortasun (SP, Dv, A). "Oubliance" SP. "Falta de memoria" A.<br />
ahazkortu (S; a)ha)zkortü S), ahanzkortu (SP , Dv, A). Ref.: Lh y Lrq (ahatzkortu). Volver(se)<br />
olvidadizo. "Rendre ou devenir oublieux" SP. Ala Eskual-herri hortako berriak nekez heldu baitira hunat!<br />
Iduri duzue agortuak, ez dut erran nahi ahanzkortuak. Prop 1888, 89.<br />
ahazkunde, aizkunde. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de aiztu 'olvidar' y -kunde. Olvido. <br />
Irakurtzen eztakijan errijak, laster aiztuko dau bere izkerea, ta bai-dakixu zenbat gaitz, gaxotasun eta zorigezto<br />
Bizkaiari euzkerea aizkunde orretatik atorkozan. AG 1019.<br />
ahazle. v. ahanzle.<br />
ahazmen, azmen, aaztumen. Olvido. v. ahanzpen, ahazte, ahaztuera. Bada [egia] orien azmenak dakaz<br />
munduko pekatu [...] guziak. Gco I 138. Eta ortik datorkio [...] Jaungoikoaren eta bere salbazioaren azmena.<br />
Gco II 41. Aaztumenaren zirriturik xeenetan izkuta zaizkitzu! Ldi IL 30. Oñatiko Unibertsitatea ahazmenaren<br />
osinean murgildurik utzi. MEIG IV 127.<br />
ahazotxo. "(Hb), poëlon en cuivre" Lh.<br />
a(h)azta. v. alezta.<br />
aaztar. v. abastar.<br />
ahazte (H; a)haste VocS), ahanzte (Urt, H), ahatze, anzte, antzitze (H), aztutze (H). Olvido. "Amnestia" Urt II<br />
48. "Oubli" VocS. "Ahazte, ahanzte bat aski da ororen nahasteko" H. v. ahazmen. Zeren baldin luzatzen<br />
baduzu, [bekhatua] ahantzteko periletan iartzen zara, eta ahantztea ahantzte delarik, bertzerik ere zenbait<br />
lothuko zaitzu. Ax 544s (V 350). Orhit eta ezagüt erazi itzatatzü egün egin dütüdan bekhatiak gogoaz, hitzez,<br />
obraz eta ahatzez. Bp I 135. Gogoz, hitzez, obraz edo ahatzez. CatOlo (ed. 1743), 72. Hitzez, obraz, eta ahatzez.<br />
UskLiB 15. Zergaitik beraz gainerateko gibelamendu hau? Jainkoaganikako ahanzte edo utzieste hau? Prop<br />
1900, 170. Aztutze onek ongi-ongi dagike gizon ekanduntsuak guri itxaropenak uts-ematea. Zink Crit 45.<br />
Bihotzek ahanzterik sekulan ez dute. Iratz 86. Etzan adi gureki belharran gainean eta ase adi ahaztez. Mde Pr<br />
132. Oroitea gogoan balin badago, aanztea ere bertan dago; aanztea zer dan ez genezake berriz iakin, itzaren<br />
mintzoa entzunik oroit ez bagendi. Or Aitork 263. Baita ortan, gorde ta goraintzi dugun edozer, ahanzteak iretsi<br />
ta eortzi ez ba du. Ib. 253. Anztea (aztutzea) nola dago oroimenean? Ib. 263. Au bai zoramen gozo! / erio<br />
bizikor! aanzte ezti! "Dulce olvido". Gazt MusIx 85.<br />
aazti, aaztu. v. azti.<br />
ahaztoratu (BN ap. A), aanztorratu (BN-baig ap. Satr VocP). "Comenzar a olvidar" A. "Reducirse un<br />
conocimiento a ideas vagas, olvidarlo a medias" Satr VocP.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
78
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aaztru. v. azturu.<br />
aaztu. v. azti.<br />
ahaztu (aa- V, G-to; Dv (V), H (V)), ahantzi (AN-erro, L, BN-baig-arb; Urt II 227, Ht VocGr, Arch VocGr, Dv,<br />
H), ahanze, ahatzi (BN; VocBN, Dv (BN, S)), ahatze (S; Gèze; a)hatze VocS 139), ahanztu (Lar), aanzitu, aistu<br />
(Dv (V)), aiztu (V-ple-oroz-gip; Añ (V), Izt 84r), antzi (-nz- B; Añ (AN), Izt 84r, H (G, AN); -nz- Lar), antzitu<br />
(V-al), anztu (Añ (AN), Izt 84r), atze (Sal, R), aztu (V, G, AN-gip-larr-erro; Lcc, Mic 8r (astu), Lar, Añ (V, G),<br />
Dv (G), H (V, G)). Ref.: A (ahantzi, ahatze, aaztu, aiztu, antzitu, anzi, atze, aztu); Lh (ahatze); Lrq /a)ha)c/; ContR<br />
517; Satr VocP (aantzi); Iz UrrAnz y To (aaztu); Holmer ApuntV (aztu); Gte Erd 77 y 134.<br />
Tr. En la tradición meridional la forma mejor documentada es aztu; aaztu, antes del s. XX, se encuentra en<br />
textos vizcaínos y en los guipuzcoanos Ubillos, J.I. Arana y Zabala; en todos ellos alterna con aztu. Ya en el s.<br />
XX el uso de aaztu (escrito a menudo ahaztu a partir de su segunda mitad) crece en textos guipuzcoanos. Aiztu<br />
se documenta en textos vizcaínos (con menor frecuencia que aztu y aaztu) desde mediados del s. XIX (antes sólo<br />
un ej. en CatLlo 64), y en el guipuzcoano Zinkunegi (Crit 10). En algunos autores de léxico más rico (Azkue,<br />
Olabide, Orixe, Zaitegi, Etxaide, Ibiñagabeitia, etc.) hay además a(h)antzi. El participio en vizcaíno antiguo<br />
parece ser aztu con a nasal, escrito normalmente aztu y una vez (RS 156) anztu. Las formas del sust. vbal. son<br />
(a)aztute- y (a)aztutze- en textos vizcaínos y guipuzcoanos respectivamente; sólo hay (a)azte- en Orixe (Mi 37),<br />
Basarri (39), M. Atxaga (Gazt 62), Uztapide (Sas 205) y Berrondo (Kijote 205); hallamos azketan en Arrese<br />
Beitia (cf. tbn. azketan en Landucci, y aasketan en Iz ArOñ s.v. aástu).<br />
Al Norte, Leiçarraga emplea el esquema ahanz / ahanzi (una vez ahanze) / ahanzite- (o ahanzte-). En labortano<br />
el más general es ahantz / ahantzi / ahanzte-. Los suletinos emplean ahatz / ahatze / ahazte- (en Tartas ahatze-),<br />
y los bajo-navarros gralmte. ahatz / ahatzi / ahazte-.<br />
Hay antzi en Mendiburu, CatB, F. Irigaray, Orixe y Zaitegi; anztu en la versión de Urdax de unos versos de<br />
Txirrita (B I 122) y en el bersolari de Lesaca Paulo Yanzi (Auspoa 77-78, 191). Lazarraga emplea aanzitu y<br />
anzitu. Los salacencos Samper y Garralda usan atze, y los roncaleses Hualde y Mendigacha antze (donde anpodría<br />
representar sólo una vocal nasal). En DFrec hay 94 ejs. de ahantzi, 173 de a(h)aztu y 22 de aztu.<br />
I (Vb.). 1. (Aux. trans.). Olvidar. "Olvidadizo, azketan erraza" Lcc. v. atzendu. Tr. Documentado desde<br />
Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. Gibeletik diraden gauzák ahanzten ditudala. Lç Phil 3, 14. Orain ez<br />
neuke errazoarik / izenau borraetea, / ez geiago gaztazaroau / ain laster anzietea. Lazarraga 1196v. Neure<br />
bizian ez zaut anzituko. Ib. 1185v. Aztua eztan zarra aztidila. "El viejo que no es adivino que sea olvidado". RS<br />
415 (az- parece ser rad. de aztu en aztidila). Ordena hau eztuk behar niholatan ahantzi. EZ Man I 29. Eztugu<br />
ahanziko fabore hunen orhoitzapena. Harb 407. Baia bester[r?]en aztu zengia / nigazko on eretxia. "Pero por<br />
otro me olvidaste / el amor que tenías conmigo. Mic TAV 3.1.27, 135. Neskatxak ikus bai beha, / ahanz bedi<br />
herria. Hm 52. Tusto du irabazten, iokoa eta putak dituenak ahazten. O Pr 448. 160garren fuillan ahanzi du<br />
inprimatzailleak lerro hau. INav 167. Enzün bezain sarri ahazten baitütie. Bp II 5. Geretan zara / bakartasuna<br />
azturik. Urqz 85. Ahatz ezazü zure kostüma gaxtua. Mst I 11, 6. Beñere eztut aztuko / ta eztut damurik. Gamiz<br />
204. Erregutzen dizugu, Jauna, onen gaztetako pekatuak, eta jakiñez edo ignoranziak aztu ditzazula. Cb Eg III<br />
273. Perfekzionian aitzinatzia ahatziko diela. AR 20. Ahantz zatzu zure herriya eta zure burasoen etxea. Mih 12.<br />
O Aita guziz eztia, ahantz zatzu horren gaztetasuneko huts eta ignorantzia guziak. Brtc 270. Ahatz elezan nor<br />
zen. Egiat 262.<br />
(s. XIX). Nik zu ahantz, Jerusalem, / hiri maitea? Monho 88. Senidiak aaztuten dabee odolari zor deutseen<br />
lotsia. Mg CO 252. Arik laster, otzitu, ta aztuten dabe guztia. Añ LoraS 95. Eta ori iñoiz aztu bear eztegu. Gco I<br />
410. Gainerako guziek laster ahantziko naute. Dh 118. Zuen modu naikerak / ez ditu aztuko. Echag 223. Ez<br />
dezagun ahantz hortan datzala phondu kapitala. MarIl 118. Ahantzi izan balu bezala egin zuen. Jaur 162.<br />
Pentsatzen duka nik ahantzi dudala, / Yainkoaz gerostik hiri zor haudala / izaitea orai bizirik? Gy 247. Baña<br />
onek guziak aztu, eta bere gaiztakeriakin Jainkoa beartzen zuen. Lard 361. Hil behar! eta nik hori ahanzten, eta<br />
ni bizi, behinere hil behar ez-banu bezala! Dv LEd 153. Deus ez du ahantzi iraganetarik. Hb Egia 13. Bere<br />
burua ahanzten zuen Jesusekin. Laph 191. Kofesionian bekhatü hura ahatze ziala. CatS 87. Olha batetako<br />
artzainek ahatzi zizien grisilla ganeko olhan. EE 1883b, 384. Aztu daiguzan geure artean / izan diran aserreak.<br />
AB AmaE 16. Euren gomuta mundua mundu ez da azketan. Ib. 160. Estuasun guztiyak / aztuko ditugu. Sor<br />
AuOst 102. Ez nazazula ahantz zure othoitzetan. Elzb Po 180. Etzezaken alabainan ahantz han zuela bere<br />
semea. Jnn SBi 101. Oroipen mikatzak aztu egin bear dituk. Apaol 76. Ezin aaztu ebazan Damutuaren begi ta<br />
erpeak. A BeinB 90.<br />
(s. XX). Gu, protestant garenek, ahanztenago dugu [Jesusen Ama] hura. Prop 1906, 131. Lengo gertaerak<br />
aztuten ebezan. Echta Jos 291. Bainan laster ahantzi nuen Garibaldi. JE Bur 19. Etzazute aztu: nere adiskide on<br />
baten semea da. Ag G 289. Ez zaituztet zerutik ahantziko. Barb Leg 126. Xoxoak, baitu ahantzi / berhoa zuela<br />
utzi. Ox 106. Bakixu egizko adiskidiak eztaula lagunik aiztu biar. Altuna 59. Euzkelduna zarala / ez iñoz be aztu.<br />
Enb 98 (68 aiztu). Jakintsunek ez dakit antzi ote duten Orreagako Andre Dena dagon leku ederra. FIr 163.<br />
Ahatzi dut erraitea muralla barne artan bazela dorre bat. Zub 83. Au da gizonak aazten dun itz ederra: eriotza<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 79<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bizitzea da. Or Mi 125 (BM 198 antzi, Aitork 268 ahantzi). Euren etxalde ta dana aztu dabienak. Kk Ab II 132.<br />
Lojika aztu dezu zearo. Lab EEguna 93. Aztu ezazu aren izena. TAg Uzt 194. Alta Melani, jandarmek ez<br />
ahantzia, ez dugu guk ere ahantzi behar. Lf Murtuts 44. Eta nik, zure erraietako zati onek aztu ote zaitzaket?<br />
Etxde AlosT 5 (JJ 277 ahantzi). Emakumeak lenengo izan duen gizona aztutzen dute azkena. JAIraz Bizia 95 (v.<br />
tbn. 27). Aztu egin dozu, aztu, antza, zure zaldi-izatea. Bilbao IpuiB 22. Baña egi aundi au / sekula ez aiztu.<br />
BEnb NereA 124 (72 aztu). Bere penak, berak zion bezala, edanean ahantzi ondoan. JEtchep 97. Bainan ez<br />
ahantz nagusigoa gizonari dohakola. Xa Odol 211. Ikasi nitun gauz onak / guziyak ez ditut aztu. Lopategi in Uzt<br />
Noiz 52. Ez dügü ahatzerenko. Casve SGrazi 158. Ez genduke ahaztu behar era lotsagarrian jokatu dugula maiz.<br />
MIH 280 (392 ahantzi).<br />
v. tbn. Ldi IL 133 (81 aztu). Mde HaurB 60 (Po 45 ahantzi, Pr 123 ahatze). Erkiag Arran 40 (36 aztu). Txill Let<br />
116. Gand Elorri 34 (95 aztu). Osk Kurl 103 (81 ahantzi). Azurm HitzB 47 (57 ahantzi). Ahantzi: Arg DevB 106.<br />
Gç 157. JesBih 447. Elsb Fram 69. Zby RIEV 1909, 398. Arb Igand 87. HU Aurp 158. CatJauf 26. StPierre 15.<br />
Etcham 127 (151 ahatzi). Iratz 105. Zait Sof 135 (16 antzi). Zerb Azk 77. Larz Iru 86. Ibiñ Virgil 62. Ardoy<br />
SFran 21. Mattin 76. Ahatze: Mercy 16. AstLas 16. UskLiB 102. Ip Hil 234. Xikito 10. Ahatzi: CatLan 143. TB<br />
He 13, 2. Leon GH 1924, 5. Arti MaldanB 232. Aiztu: Laux BBa 124. Otx 121. Akes Ipiñ 3. Aztu: Astar II 1. It<br />
Fab 120. Ur MarIl 126. Bil 165. Itz Azald 104. Goñi 35. Ill Pill 3. ArgiDL 41. Inza Azalp 15. Alz Ram 79. Lek<br />
EunD 12. Munita 135. MAtx Gazt 31.<br />
(Con dat.). Ez al dek somatzen itz auek norenak diran? Ire osaba, nere lengusu, Adrianenak. Eztizkiot bein<br />
ere aantziko. A Ardi 21 (en realidad, tal vez se trate de errata por eztizkiat). Erakaspena ez ginezoten ahantz<br />
nihoiz [Mediterraneako gizoner]. JE Ber 82.<br />
(V-gip, G-to), ahantzi (B; Lar (-nz-), Dv), aiztu (Dv (que cita a Azc)), antze (R), antzi (B), atze (Sal), aztu<br />
(V-gip). Ref.: A (antze, antzi, atze); Iz ArOñ (aástu), UrrAnz y To (aaztu); Etxba Eib (aztu); Elexp Berg (aaztu);<br />
Izeta BHizt2 (aantzi). (Aux. intrans. bipersonal). Olvidarse. "Desacordarse" Lar. "A)ntze (R), [...]. Antze zitak, se<br />
me ha olvidado" A. "Aástu ein dxat, se me ha olvidado" Iz ArOñ. "Antzi zait" Izeta BHizt2. Tr. Su frecuencia<br />
al Norte disminuye algo desde el s. XIX. Hospitalitatea eztakizuela ahanz. Lç He 13, 2. Eta bertan ahanze<br />
zaio nolako zen. Lç Iac 1, 24. Ez jat anzitu berbarik. Lazarraga 1170v. Donzellea, zegati zaoz / enegaz<br />
enojadurik, / zurekin ene aitasuna / horrela [zuri] anzi jakinik? Ib. 1142v (anzi parece ser rad. vbal.; en cuanto a<br />
jakin, se trata de un vb. aux. usado en formas no conjugadas, con valor intrans. bipers.). Ene amorioau anzitu<br />
jakinik. Ib. 1152v. Bizitzean egin tuen hutsak ditu kondatzen, / xehe xehe daramatza, bat etzaio ahantzten. EZ<br />
Man I 55. Ahanzi zitzaitala neure eginbidea. Mat X. Ahanziko othe zaitzu? Harb 142. Horra ni neure buruaz ez<br />
orhoitzea! Horra ni neure buruari ahanztea! Ib. 233. Merezi du, berari ere hiltzerakoan, ahantz dakion bere<br />
burua. Ax 204 (V 137). Zer al' ahatze / zauzkin maiteri-legeak? O Po 30. Egizu behereko gauza kreatu guziak<br />
mespreza detzadan eta ahantz dakizkidan. SP Imit IV 16, 2. Bataz orhit bazite, bertzia etzauzu ahatzeko. Tt Onsa<br />
87. Ene memorioari eztzaio sekulan ahantziko ene baithan egoteko egiñ darotazun ohorea. Gç 119. A! Aztu<br />
yatzu, Gipuzkoa, / Domingo de Eguia. BBizk 25. Hebreoei ahantzitzaien bere hitzkuntza propiala. ES 93. Aztu<br />
zaizkan pekatu guziak. OA 132. Pekatu mortal bat konfesatzea aztutzen bazaio. Iraz 64. Zük uste düzün beno<br />
lehen ahatzeren beitzira gizoner. Mst I 23, 5 (Ch gizonei ahantziko zaizkote). Anzi ta aztu zait nere ogia jatea ta<br />
igartu da nere bihotza. Mb IArg I 162. Ona da, bere kulpaz aztu ezpaiako. Cb CatV 82. Ahantzi zitzaion, ordu<br />
hartan, errege zela. Lg I 307.<br />
(s. XIX). Aztuten jakee zertzuk konfesau zitubezan. Mg CO 234 (CC 136 aaztu). Aztu egin baiataz bekaturen<br />
batzuk. Añ EL 2 168. Ta ardo gutxi batekin aztutzen zaizkala bere nekeak. AA III 364. Fits bat etzaio ahanzten.<br />
Dh 132. Gustia dakusana, ta ezer aaztuko ez jakona. JJMg BasEsc 3. Erran behar du aitzinekoan nola ahatzi<br />
zitzaion. CatLuz 33. Aztu bazaitzu, jakiñ ezazu / pake guardian zaudela. Echag 224. Ahatzerik girela gure artzañ<br />
jauner. 'Nos bergers nous ont oubliées'. Etch 348. Zeñari aztutzen zaiozkan atsekabe guztiak. Izt C 226. Etzaiola<br />
on-egiña Jainkoari aztutzen. Lard 63. Zuk egin grazia ez zait sekulan ahantziko. Laph 33. Naigabe-penak aztuko<br />
zaizte. Arr GB 76. Neri aztu zait beñepin noiz sartu nuben azkeneko mokaduba. Sor AuOst 97. Zelakoak zirean<br />
etxataz aztuten. AB AmaE 234. Aztu zitzaion ikasi zuana ta itz batez ere etzan oroitzen. Bv AsL 177s. Zuri zer<br />
zor dautzugun zitzaikun ahantzi. Zby RIEV 1908, 290. Oera bidea baina / etxako aaztuten. Azc PB 108. Zer edo<br />
zer aaztu bailitzakion. A BGuzur 145. Bena Jinko Jauna / zeion ahatze. UNLilia 16.<br />
(s. XX). Antze zaitad izena. Mdg 125. Iru illebete oso igaro baga, aztu jakazan lengo nekaltasunak. Echta Jos<br />
106. Etzaitzu aztuko Martiñek dirurik eztuala. Ag G 263. Uztaillaren 13-a, ez zaigu berealakoan aztuko. Muj<br />
PAm 8. Mutikoari aaztu egin zure gauzarik arrigarriena. Or Mi 103. Euskera iya aztu zait eta / erdararikan<br />
jakiñ ez. Tx B 215. Ointxe idatzi biot aiztu eztakidan. Enb 32 (163 aztu). Etzekinat nola aztu zaidan ain azkar.<br />
TAg Uzt 274. Ahantzi zait osoki nere bihotzmina. Iratz 70. Ezin ahantzi zitzaion [...] gozotasun eta eztialdia.<br />
Etxde JJ 260 (93 ahaztu, AlosT 27 aztu). Orraitiño ez aal yatzu aaztu oraintsu-mengoan agertu neutzun zera.<br />
Erkiag Arran 98. Pozaldietan aztuten iako / lengo samin naibakoa. BEnb NereA 144. Frantses "Encyclopedites"<br />
deitueri ez zaiote ahantziko platonkeria hori. Lf in Zait Plat XVI. [Zestuako ura] neri sekula etzait aztuko / baldin<br />
badaukat zentzuna. Uzt Sas 54. Ez zitzaizkidan ahaztu, esate baterako, euskarazko atorra eta izara. MIH 145.<br />
v. tbn. Mde Pr 185 (Po 35 ahantzi). Txill Let 66. And AUzta 72. Osk Kurl 197 (41 ahantzi). Vill Jaink 129.<br />
Berron Kijote 205. Ahantzi: Brtc 26. MarIl 53. Dv Lab 169. HU Aurp 96. A Ardi 67 (BGuzur 126 aiztu). Ol Gen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
80
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
27, 45. Ahatze: Xarlem 1020. Aiztu: Azc PB 235. Akes Ipiñ 33. Alzola Atalak 73 (110 aztu). Antzi: CatB 68. FIr<br />
159. Atze: Samper Mt 16, 5. Aztu: CrIc 161. VMg 38. Gco I 442. Bil 147. PE 68. Ud 113. Arrantz 35. Moc<br />
Damu 6. Iraola 122. Urruz Zer 33. Ill Pill 26. Jaukol Biozk 26. Alz Ram 30. Lab EEguna 114. Lek EunD 15. Ir<br />
YKBiz VII. EA OlBe 17. ABar Goi 43. NEtx Nola 21. JAIraz Bizia 26. Bilbao IpuiB 74. SM Zirik 106. Basarri 17.<br />
MAtx Gazt 50.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)era). Ahanz zekien ogi hartzera. "Avaient oublié à prendre des pains". Lç Mt<br />
16, 5 (He, Dv, Leon -t(z)ea ahantzi, Ur (V y G) -t(z)ea aztu, Samper -t(z)ea atze, Or, Ker, IBk, IBe -t(z)ea<br />
a(h)aztu; Ip -tzeko ahatze). Iauna, eztakizula ahanz niri gañarakoa pagarazitzera. Volt 187. Konfesio egitera<br />
begirauk ahantztetik. EZ Man I 22.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)eko). Eta janharia ahatze zeien hartzeko. Ip Mt 16, 5 (TB -tzeko ahantzi; Lç -<br />
tzera ahanzi).<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)en). Odolkia âztu zulatzen, lêrtu zaio galtza. Or Eus 60.<br />
(Aux. intrans. unipersonal, y rigiendo caso instr. o sociativo). Olvidarse de. "Aztan da, se olvida (R-is)" Iz R<br />
302. Tr. En la tradición septentrional sólo se documenta en Axular, Pouvreau y Xalbador. En textos vizcaínos<br />
domina la construcción con sociativo, aunque hay ejs. con instr. en Moguel y en autores del s. XX (Otxolua,<br />
Lauaxeta, Eguzkitza, B. Enbeita, Erkiaga). En el resto de los dialectos (si exceptuamos algún ej. guipuzcoano<br />
moderno) sólo se encuentra con instrumental. Zeure buruaz eta egin bideaz ahantzirik. Ax 201 (V 135). Bere<br />
pobrezia iraganaz ahantzirik. SP Imit III 7, 3. Aztu arren zeu neugaz. Urqz 25 (25 astu). Eta Jainkoaren bildur<br />
santuaz aztu zan. Cb Eg II 184. Animari obeto begiratzeaz aztu etzaitean. Cb Eg III 249. Ez da orregatik bein<br />
ere guzaz aaztutzen, beti gauzka bere gogoan. Ub 136. Jazo leite konfesoria aztutia emotiaz penitenzija. Mg CO<br />
212. Ez aaztu Kristoren berba oneekaz. Ib. 290. Ez nizaz aaztu. Mg PAb 194. Baña Adanen umeak aztu dira<br />
beren Jaun onaren Legeaz. AA II 165. Ta an bere ez zan aaztu Jesus maitia, arerijuai parkatuten geuri<br />
erakustiagaz. fB Ic I 102 (III 212 aztu). Aaztuten da bere gaizki egin guztiakin. Ib. 99. Eriotza ta eternidadiagaz<br />
aaztu. JJMg BasEsc 280. Yazo yakanagaz ia azturik. Zav Fab RIEV 1909, 29. Ez gaude, damatxuak, / zubetzaz<br />
aztubak. Echag 137. Jaungoikoaz oraindik / ez ziranak aztu. It Fab 230. Ez az ija ija guztiz aztu nigaz? Ur MarIl<br />
10. Iru urtean eman izan ziezten ikasbideaz aztu gabe. Lard 521. Diszipuluak [...] antze zren ogi artiaz. Hual Mt<br />
16, 5 (Lç ahanz zekien ogi hartzera). Etzazula uste nere biziyan / zutzaz aztuko naizela. Bil 37. Etzaite aztu<br />
esateaz, nik kulparik ez nuela. Arr GB 75. Aztu etzitezen pobretasunaz. Bv AsL 147. Enintzan Amagaz aiztu. Azc<br />
PB 197 (357 aistu). Riktrudis ezin zeitekean Adalbaldogaz aztu. Ag AL 166.<br />
(s. XX). Etxeko gauzetaz aztu gabe. Goñi 19. Josetxo, ori diñok orain, baña urrunean aztuko az gugaz. Echta<br />
Jos 81s. Etzan aztu Benturaz. Urruz Zer 14. Zuzaz ni aantzi banendi. A Ardi 144. Seme ona bere buruaren onaz<br />
aztu egitten da. Inza Azalp 134. Gurekin iñoiz eztala aiztuko / Urtzi, euzkotarren Aita. Enb 183. Ondo ibilli...<br />
lagunaz ez aztu. Alz Ram 103. Guztijetzaz azturik Zeugan jarri nintzan. Laux BBa 98. Ez aiztu, gero, egunian<br />
bein ni ikusten etortiaz. Otx 132. Axuri beltx artaz ere âztu ez gaitezen. Or Eus 54. Beratzaz aztutzen ezkerala.<br />
Etxde AlosT 8 (JJ 191 ahantzi). Zeuen erriaz ez aztu. BEnb NereA 198. Nere bakartasunaz aztu. Anab Aprika<br />
41. Enekin aaztu bada. Vill Jaink 165. Leengo izateaz aaztu ta mendu barriz orniduko dau bere aiurria. Erkiag<br />
BatB 182. Batzu herriaz orroit, euskaraz ahantzi. Xa Odol 180. Lurralde onekin ez da aztuko / bera baizan<br />
euskalduna. Uzt Noiz 23. Ta alkarrekin aztu edo oztu egin giñan pixka bat. Uzt Sas 23. Ez dut adierazi nahi,<br />
inolaz ere, bere eginkizun nagusiaz den gutxiena ere ahaztu zenik. MIH 347.<br />
v. tbn. Zab Gabon 65. Txill Let 136. Aiztu: Altuna 21. Eguzk GizAuz 18. Aztu: Gco I 392. AB AmaE 332. Aran<br />
SIgn 217. Kk Ab I 47. JanEd II 20. ArgiDL 80. Tx B II 70. Ldi IL 107. Ir YKBiz 234. MAtx Gazt 47. Atze:<br />
ZMoso 79.<br />
(Con completivas). Ez gaitezan aaztu, erri oneetako plazeetako dantzaak zelan egiten dirian. fB Olg 96s.<br />
Aita, aaztu da sazerdotia dana. JJMg BasEsc 239.<br />
(Con sintagma con suf. -gatik). Goiz-gabetako erregubetan / ez naiz aztuko zugatik. Moc Damu 19<br />
(seguramente forzado por la rima).<br />
(Ejs. ambiguos respecto al tipo de aux. vbal.). Ekandu gextoa belu anztu doa. RS 156. Zeren baldin<br />
luzatzen baduzu, ahantzteko periletan iartzen zara. Ax 544 (V 350). Orrekin aztuko da / Alexandro Andia, /<br />
Pompeion izena, / Cesarren memoria. ConTAV 5.1.5. Joan izan dira hitzak [...] emeki-emeki bertze gauza<br />
guztiak bezala, trukhatuz, eroriz, eta ahantziz. ES 399. Egiazko zelüko zühürtzia erras xar, txipi, eta kasi<br />
ahatzerik dela. Mst III 32, 3. Ta aztu ezkero ezteutsat jaramonik egiten. Astar II 114. Ez dot azturik, ta enzutea<br />
dot, bekatariz inguraturik zebiltzala. Añ EL 1 160. Eta aita zala aztu gabe, agintariai, beste guziak dantzutela<br />
esan zien. Lard 199. Inontzat itxi barik / aiztuta Gernika. Azc PB 240. Aztuta itxi eban pekatua autortuteko<br />
eginbearrean. Itz Azald 143. Ahatzerik ez zira / izanen berhala. Xikito 13. Zar guztiai begirune diet, aztutakoan<br />
adiskide naiz. Ag G 261. Atze bage Mülleren egikuna. Garral EEs 1925, 22. Mendiaren ederra zer den<br />
ahantzirik. Ox 19. Bi alkandora ekarri ditut / bat eraztia aztuta. Tx B 104. Ahantzi gabe erran dezagun zer<br />
irakurtu dugun. Zerb Azk 36. Aspaldian aztuta bazegoan ere, eta arrunt aztuta, zer gogoratua etorri zitzaion<br />
ausarki. Anab Poli 125. Bildutakoa neke gabe ezin atxiki ditekela aaztu. Vill Jaink 173. Dioa buru-makur<br />
aantzita ere dagoen etsaiarengana. Ibiñ Virgil 99. Azturik emakumia zana. Etxba Ibilt 475.<br />
(En exprs. del tipo burutik ahaztu, gogotik ahaztu, etc.). Bakit zeure neke guztien artean ez ninduzula zeure<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
81
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gogotik aztu! Añ EL 1 206. Ta beinbere aztu ezpedi zeuroen gomutetik Jesusen senteziau. Añ LoraS 10.<br />
Heriotzeko orena / ez ahantz burutik. Bordel 108.<br />
Dejar olvidado (un objeto en un sitio). Bere haitzurrotxa landan ahantzi duela. Barb Leg 126. Baño<br />
ondikoz! Provenza-erako ginbailtxoa aztu; beroaren babes bikaña baitzen bere belarri aundiekin. Or Mi 99.<br />
Lakatz-biltzeko matxarda dizu / Garazik etxean âztu. Or Eus 74. Kargatu dituk denak, phitsik ahantzi gabe? Larz<br />
Iru 94.<br />
(Ref. a personas). Gobernadoreak etzuen luzez ahantzi Julien saindua bere presondegian. Jnn SBi 99.<br />
Ahantzi ginintuen [haurrak] xoko hartan, gutarteko solasari jarraikitzen ginelarik. JE Bur 80.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)en o ines.). Olvidar, perder una capacidad. Eskribitzen aztu etzait. Lar, carta a<br />
Gandara 162. Herriko bestan, gazte lagunak / kantuz plazara dohazi; / eta ni beltzik etxe zokhoan; / irri egiten<br />
ahantzi! Elzb Po 195. Bidean ibiltzen ahantzi! JanEd I 131. Txutik ibiltzen aztu zait. Ib. 129. Oñez ibiltzen aztu<br />
zat! Ib. 134. Nunbait ardua egiten / Naparruan aztu, / onera ekarrita / urarekin nastu. JanEd II 141. Badakizu<br />
gero, jendiari ibiltzen iya aztu zaiola? Iraola 73. Ta jokatzen ere aztuko zitzaion. Alz Ram 74. Alperkeriyak<br />
bentzitu zuan, / aztu zitzaion lanian. Tx B II 45. Gertuago bainago Eneasen utsegiñak eta olakoak aanzteko,<br />
irakurten eta idazten aanzteko baiño. Or Aitork 27. Aaztu egin zait idazten. Denbora asko da lerrorik batere<br />
zirrimarratzen ez dudala. Txill Let 79.<br />
(Part. en función de adj.). Olvidado. "Aztuak ez dauka eskerrik eta ez pagurik" Etxba Eib. Urthean behin<br />
bedere aithor etzak gaizkiak / ahantziez orhoitzeko edirenik astiak. EZ Man I 19. Ez nazazula utz bethiko<br />
ahantzia. EZ Man II 89. Bekhatu kofesatu guziak eta inoranzia hoben gabekoz ahanziak. Hm 201. Egiazko<br />
zuhurzia xoil aphurra eta hurren ahantzia dela. SP Imit III 32, 3. Munduaz ahantzia eta arbuiatua izatea. Ch III<br />
15, 4. Emen buru ezurra, an beste ezur utsak. Ai zeñ aztua! Cb Eg II 103. Aita amultsu eta heien zoriona egin<br />
behar luken hura laster da ahantzia hekin izpiritutan. Lg II 224. [Bekatu] aztu utsa esan bear da aztu utsa<br />
bezela. Mg CC 136. Bekatu edo zirkunstanzia azturen batzuek. Ib. 158. Zu izan zara oraingiño nire gauzarik<br />
aztuena. Añ EL 1 157. Alaere egiteko au da guztien artean aztuena ta beti geroko utzitzen deguna! AA III 353.<br />
Izan ditezen goratuak ala beheratuak, erromes ala aberats, munduan aiphatuak, ala ahantziak. Dh 192. Zeren<br />
heien alargunak ahatziak baitziren emazkidatze egun guzietakoetan. TB Act 6, 1. Orra zer kontu andia zuten<br />
ezkurrraz gure gurasoak, orain arras aztua badago ere. Izt C 153. Jainkoaren izenean artutako nekeak ez dirala<br />
aztuak izango. Lard 14. Hegastegi ahantzi edo dorre zaharretan. Hb Egia 140. Orrexegaitik zure izena ez da<br />
aztua. AB AmaE 444. Bortz urtetarik zortzi artean eskuaraz mintzo zirela huts bat egin gabe; hamabi urtetako,<br />
arrotz; hemezortzitan, arrunt ahantzia. HU Aurp 217. Ahantziarena eginez edo ahantzia dela ustez. JE Ber 70.<br />
Gure Zeruko Aitta orren aztua, gaitzetsia ta beztua ikustean. Inza Azalp 134. Nola bada, jaun mera, ahantzia<br />
izan da orai arte holako soldado zaharra? Barb Sup 177. Bi jainko-bele ahantziek. Mde Po 63. Aren izen aantzia<br />
gogora nai badugu. Or Aitork 267. Ago gustuan; ez dik balio kexatzea; ez gituk ahantziak. JEtchep 100. Bestela,<br />
ahanzgarria balitz, ahantzia legoke aspaldidanik. Vill Jaink 24 (22 aaztu). Martiñek orren aztua zauzkala. NEtx<br />
LBB 23. Etxian egin zitun okerrak / danak aztutzat utzirik. Uzt Sas 267. Zaharren zaharrez ahaztuak. MIH 346.<br />
Hitz zahar ahaztuen ordekoak. Ib. 186.<br />
v. tbn. Etxde JJ 26. Gand Elorri 208. Berron Kijote 35. Ahantzi: Mih 94. Monho 62. MarIl 37. Dv LEd 184.<br />
Zerb Azk 75. Aztu: Mb IArg I 324. It Fab 50. Bil 80. Ud 22. JAIraz Bizia 124.<br />
+ ahantzi (A), antzi (A, que cita a Mb), aztu, aiztu. "Ahantzia, el desmemoriado, el descuidado" A. Zeren<br />
ez usatzeaz anzutzen da haragia, ez-ansiatua eta ahantzia iartzen da. Ax 386 (V 253). Gutien uste duzunean,<br />
ahantzienik zaudenean, neurria betheko da. Ib. 76 (V 51). Zure baitan hondatua eta neure buruaz osoki<br />
ahantzia. SP Imit IV 13, 1. Orain artean bezain antziak bizi ba-gara geren asiera txarraz. Mb OtGai I 14.<br />
Zeruko ondasunaz añ aztua. Cb Eg II 26. Jaunaren egun andiaz aztuak. AA III 466. Jesusengana biur gaitezen, /<br />
eztago gutzaz aztua. Xe 347. Zer agindu zitzaion aztua bezela. Goñi 33. Geron buruaz aantziak (aaztuak) bezela<br />
geunden. A Ardi 119. Eta tragorik gozoen ura / nun eran zuen aztua. Tx B I 34. Lotu nintzan, aiztua, /<br />
Maiteagan nengon burua makur. "Quedéme y olvidéme". Onaind in Gazt MusIx 149. Nola naizen ni zure semea<br />
/ ez nago zutzaz aztua. Uzt Sas 54. Eta ni zuen haurrez ahantzia nintzan. Xa Odol 149. v. tbn. Or Eus 342. Aztu:<br />
Echag 124. Ud 91.<br />
(Como primer miembro de comp.). Kontutxo edo "txistiak" ez aztu-lekuan geratzeko. PArt in Bil 171. Ondo<br />
deritxot, onen gauza ezaugarriak eta, urrian, iñoz entzun ez ta ikusi ezak askori adierazotea, ta ez aiztu-obian<br />
lurperatzea. "La sepultura del olvido". Or Tormes 3. Aztu-garai ere bada, milaka urteak igaro diran ezkero. Or<br />
QA 166. Aantzi-beldurrik ez du sendatzen / zorionaren esperantzak. Berron Kijote 154. Ain jakingarrizko istoria<br />
aantzi-bidetan galdua izango zanik. Ib. 106.<br />
2. Hacer olvidar. v. ahantzarazi. Betiko itoginak arria zulatu ta aldi luzeak guztia aztu. RS 16. Ordea<br />
inoranziak batzutan batzuei ahanzten daraue zer egin behar den. Harb 205. Perilosago da azken hutsa lehena<br />
baiño: azkenak lehena ahantzten du. Ax 469 (V 304). Ahantz diatzakidatzu munduan diren guziak. SP Imit III<br />
48, 5 (Mst ahatz erazitzadazü, Ch ahantzaraz dietzakidatzu). Neurritu dana Plaza / Donostiyakoa, / aztu bear<br />
dubena / len erretakoa. Echag 48. Kafe on batek oro ahazten. "Fait tout oublier". ChantP 238. Kristo, nire<br />
Jesukristo, / gaitz sendaezin hau / ahaztu diguzuna. Azurm HitzB 61.<br />
II (Sust.). "Olvido, aztua" Lar H. Cf. IC I 482: "Astu quiere decir 'olvido' y asturiak significa 'provincia' o<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
82
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
'muchas villas juntas olvidadas'". Au aditzen da maliziaz edo ezagueraz gordetzen badu [bekatua], edo<br />
beldurrez, edo lotsaz; zeren utzi badu aztuz edo oroitu ezaz, ta bere kulpa gabe, ez du alde onetatik bekaturik<br />
egingo. Mg CC 116 (CO 164 aztuz). Eskeñi zuen pake ona, eta egin ziozkaten bidegabekeria guzien aztu osoa.<br />
Lard 201. Gogamen horrek bakez eta ahaztuz gainbete zuen. Mde Pr 161.<br />
- AHAZTEKO. (En contextos negativos). (Lo) que (no) merece olvidarse; que (no) debe olvidarse. "Qui tient de<br />
l'oubli. Hori ez da ahanzteko gauza, ce n'est pas une chose à oublier, qui mérite l'oubli" Dv. Deritzat ez dala<br />
aztutzeko kontua Euskararen edertasuna, abere, ganadu ta egaztien izenetan. VMg XII. Ez da aztutekua<br />
Marijaren eskiñi au. Ur MarIl 73. Gogoangarria da azkenengo ta ez aaztutzekoa [...] iturri iori geza-gozoa.<br />
Aran SIgn 85. Senar emaztietan atzik ez sartzeko / esaerea da ta ez da aztuteko. AB AmaE 267. Etsenplu bat<br />
eman baitu, ez ahanztekoa! HU Zez 136. Egia da, ta ez degu aaztuteko, "Saski-Naski" eztala bazkun<br />
euskozaleren batena. Ldi IL 65. Ez baitu segur ahanztekoa zoin maiz zitzaizkon igana. Iratz 131. Ez din<br />
aztutzeko Eliasek esan zidana. Or QA 103. --Eskarmentua hartu zuten, ederra eta pare gabekoa. --Ez<br />
ahaztutzekoa. --Bai, sekulakoa. Arti Tobera 270. Egia esateko, [ezkondu eta] aurrenengo egunak etziran<br />
aztutzekoak. NEtx LBB 123. Etzuken ahanztekoa ukan bere Japonia maiteak egin zion azken agurra. Ardoy<br />
SFran 245. Ez daukagu ahanzteko egun balios hura. Xa Odol 157.<br />
(Con adv.). Artu gure oroipen / biotz barrengoa, / oraiñ eta beñere / ez aztutzekoa. Echag 261. Urola<br />
erreka orretan egin zituan okerrak, ez dira nolanai aztutzekoak. Uzt Sas 159.<br />
(En contextos interrogativos). Zeñi etzaio, ordea, odola berotuko ganboar oiek egin dituztenak gogoratuta?<br />
Arrasateko suak eta eriotzak aztutzekoak al dira? NEtx Antz 45.<br />
- AHAZTEKO HOBE. Digno de olvido, que no merece ser recordado. Aztuten jatan korotza, aztuteko obia<br />
bada bere. Mg PAb 87. Aztuteko obeak arek nere lenengo ziztrinkadak, baiña an gelditu ziran, ikasle apal baten<br />
saio kaskarrak. Alzola Atalak 91s.<br />
- AHAZTEN UTZI. v. AHAZTERA UTZI.<br />
- AHAZTERA UTZI, AHAZTERAT UTZI, AHAZTEN UTZI. Olvidar, relegar al olvido. Tr. Emplean -ra(t)<br />
los septentrionales, y -n los meridionales. Hire eskutik rezebitu ukhan ditugun ontasun eta grazia handiak<br />
ahanzitera utzirik. Lç Ins A 5v. Ez dezan utz tiraniak / penarik ahanztera. Arg DevB 196. Eztizatzula utzi<br />
ahatzera ene nezesitate pobriak. Tt Arima XIII. Alferkeriari bere buruak emanez, eta ikhasi zutena ahantztera<br />
utziz. ES 179. Gure Hitzkuntza agor zaharkitu eta ahantztera utzia, hain delikatua bada berenez. He Gudu 6.<br />
Galtze espiritual bat ahaztera eizten dizü. Mst III 44, 2. Nula ahaztera üzten ahal zütüt. Ib. 10, 2. Humeak ere<br />
egin behar due egiñ-ala eren aldetik dotriña ikasteko, ta eren bizian aztutzen ez uzteko. Ub 197. Ez bakarrik<br />
egiten dabee pekatu mortal onelako Mediku, eta Zirujaubak, baita estudijetan eztabeenak bere, aztuten itxiten<br />
dabeela lenago ekijen guztija. Astar II 102. Ahazterat utziz ene gibelean dena. TB Phil 3, 14 (Lç ahanzten<br />
ditudala). Aise utzten dire ahantztera / Zeruari eman hitzak. Gy 284. Ahaztera ützi itzazü / gure falta handiak.<br />
StJul 203. Behar zuela ahanzterat utzi egiten zuken ongia, egin bezein laster. Jnn SBi 125. Ez du nahi izan<br />
Jainkoak bere agintza ahanztera utzi. Lap 148 (V 66). Othoitziak ützi zitit ahaztera. Ip Hil 151. Aiztuten ez itxi<br />
nik / esaneikuari. Enb 198. Egilearen izena segur sekulan ahanzterat utziko ez duen liburu horri. Zerb Azk 70.<br />
v. tbn. AstLas 45. Etch 110. Ahanztera utzi: Dv Lab 363. Ahanzterat utzi: JEtchep 28.<br />
- AHAZTU ERAGIN. Hacer olvidar. "Desabezar, aztu eragin" Lcc. v. ahantzarazi. Bizkaitarrai<br />
[Jangoikuak] aztu eragingo baleusku euskeria. Mg PAb 185. Beargille bati aztu eragiten badeutsaz bere neke<br />
izardiak. Añ LoraS 127. Kastidadia aaztu eragiten dabeen [...] olgeeta zorigaistokuak. fB Olg 135. Lujurijak<br />
gustia aaztu eragiten deutsee. JJMg BasEsc 121. Zerren gosiak [txarrijari] aztu eragiten deutsaz laguna[k]. Ur<br />
Dial 97. Jostaket onek bere naigabea aztu eragiten zion. Arr GB 100. Egin zituan alegiñak Mikaela pozik<br />
idukitzeko eta aztu eragiteko aurretik emandako naigabeak. Apaol 104s. Ogei urte baino len / neskatxa zoroak /<br />
aiztu eragiten deutsez / bere gurasoak. Azc PB 345. Kontalariak [...] beren ipuin albista asmo ta<br />
barregarritasunakaz asko arindu edo euren astuntasuna errime aaztu eragiten dautse. A BeinB 42s.<br />
[Zurrumurruak] estaldu ta aztu-eragin ebazan Arnoldoren egitada andi, ospetsu diz-dizariak. Ag AL 77.<br />
Ezkontzeak aztu eragingo dau oso lenagoko ezizen ori. Echta Jos 132. Ezizen ori aztu eragin bear jakola gizadi<br />
guztiari. Ib. 131. --Zure ama ere, emakumea zan, ba. --Bai, baiña, ori ere, aztu eragiten ziguten. NEtx LBB 87.<br />
Hacer olvidarse de. Animako salbazioaren egiteko andiaz aztu eragitea. Gco II 33.<br />
- AHANTZI IDURI EGIN. Fingir olvidar. Zerbait desenkusa bilhaturik edo ahantz iduri eginik, gaitz ondorik<br />
erakutsi gabe lehen bezala minzatzeaz eta etsaiagana ioaiteaz [ongi eginen duzu]. Ax 295 (V 196). Azkue<br />
intrepreta erróneamente este pasaje y deduce de él la palabra ahantz, que traduce "semejante".<br />
- AHANTZIXE (Dv, A; ahatzexe S), AHAZTUXE. Ref.: Lh (ahatzexe); Lrq /a)ha)ces#e/. "Un peu oublié, un peu<br />
trop oublié. Ethorriko zare ahantzixe dukeenean zuk egin gaizkia" Dv. "Ahantzixea nadukazu, vous me tenez un<br />
peu trop en oubli" Ib. "Oublier un peu" Lh y Lrq. "Ahatzexen, devoir oublier un peu" Lrq. Cf. ahatxeta. <br />
Etxekoz-etxeko egiten den lana da merkeenik, ahantzixea balin badugu ere Lapurdi eta Benabarreko aldean. JE<br />
Ber 18. Ori ederki nekin; baña aztuxe bide nun. Zait Sof 65. Berantian, ahatzexe zeitzen arauz eraiki afruntiak<br />
eta pharkatü zeen. GAlm 1947, 26. Irisarri ahantzixea da Azkainen. Zerb Azk 78. Aitormen hau aspaldi honetan<br />
ahaztuxea dagoenez gero. MIH 61. Ahaztuxe geneuzkan zenbait puntu. MEIG VII 116.<br />
- AHANTZI-ZALE. Eguneko gertakizun goibelaz ahantzizale, alaitasunean murgildu ziren ardoari gogor<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
83
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
emanaz. Etxde Itxas 208 (explicado en la ed. de 1984, 122 con ahaztuzale).<br />
- EZIN AHANTZI. a) Inolvidable. Ezin ahantzia da Dihinx notaria; / Buru onez dabilka duen lan handia. Hb<br />
Esk 112. Badire othoitz eta sakrifizio, itxura ezin ahantziak, profeta ethortzekoaz bethi mintzo direnak. Hb Egia<br />
47. Mintzo naiz nere barne guzia bethi zaurthurik dadukaten zorigaitz ezin ahantziez. Arb Igand 155s. Ezin<br />
ahantzia da / Amaren hegala! Etcham 102. Oren hoik izanen tut / ezin ahantziak, / satifatuko ditut / ene gutiziak.<br />
Mattin 41. Bertze gauza bat bada ezin ahantzia: / zuekin zinutela Jaunaren grazia. Xa Odol 245.<br />
b) EZIN AHAZTU. Imposibilidad de olvidar. Aspalditxoan ikusi ez da / auxen da ezin aztua! / Zure laguna<br />
izan danentzat / ori da lan bat gaiztua. Uzt Sas 137. Daukagun tranze estua, / lenguak eziñ aztua. Xe 232.<br />
- EZIN AHANTZIZKO (Dv), EZIN AHAZTUZKO. Inolvidable, imposible de olvidar. v. ahaztuezin. Besta<br />
izanen dena ezin ahantzizko. Hb Esk 129. Sekulan ezin ahantzizko egunak guretzat. Zby Pel 88. Behatze bat<br />
omen zuen guziz, ezin ahantzizkoa, iduri arimen zolaraino ikusten zuela. HU Aurp 133. Ezin ahantzizko amets<br />
gaixto baten orroitzapena bezala. Ib. 198. Adanako hilkarre ezin ahantzizkoetan hanitz arrotz eta hiritarri bizia<br />
begiratu ziotelakotz. Prop 1911, 8 (ap. DRA). Zer oroitzapen ezin ahantzizkoak, iragan egunetakoak. Zub 102.<br />
Oñatik eman zion sallari ezin-aaztuzko asibidea. Ldi IL 124. Orhoitzapen hobea baizik ez ginuken beiratu,<br />
hemen iragan minuta ezin-ahantzizkoez. JE Ber 67. Balaamek erranak dire ezin ahantzizko hitz hauk. Zerb IxtS<br />
42. Zer atheraldi xoragarri ezin ahantzizkoak. Lf in Zait Plat XV. Baiñan argialdi ontako zenbait gertakizun<br />
ezin-aztuzko dira. Or QA 166. Ezin aaztuzko goizetan, / ementxen Meza Deuna laguntzen. Gand Elorri 108.<br />
- EZIN-AHANZTEKO. Inolvidable. Parropian izan dira zenbait apez ezin ahanztekoak. Lf in Casve SGrazi<br />
16.<br />
Etim. Puede restablecerse antigua -n- (FHV 303), y reconstruirse *ana- o *ena-, *ana(n)tzi o *enantzi.<br />
aaztuazi. v. ahantzarazi.<br />
ahaztuera, aztuera. Olvido. v. ahazmen. Au da [...] juizio unibersaleko eguna [...], zeñen aztuera tristeak<br />
bete duen mundue pekatues (Goldáraz, 1833). ETZ 209. Agur, gure aztuera eta traizioz zistatukako Biotza. Agur,<br />
nere bizitzako Jesus, eman zaidazu zure bendizioa. EE 1884a, 573.<br />
ahaztuerazi. v. ahantzarazi.<br />
ahaztuezin, ahantziezin, ahantzezin, aztuezin (BeraLzM). 1. Inolvidable. v. EZIN AHANTZIZKO. Orain<br />
iru urte, Batzar aundi aztuezin bat osparazi zuten. A LEItz 5. Gaurko jaiak aztueziñak izango diralakoan nago.<br />
Lab EEguna 102. Noizpaiteko oker aztu-eziña. Zait Sof 44. Antzi-eziñak yasan ditut. Ib. 121. Eibartar anai aztueziñak<br />
/ zein zoriontsu zeraten. Basarri 11. Ura ikuspegi zoragarri ta aztu-eziña! Ib. 117. Bakoitza bere zoroak<br />
darabil. Zurea bezain ahantzi eziña da nirea. Etxde JJ 118. Gau aaztu-eziña pasa dut, bai. Txill Let 103.<br />
Leenbiziko irribarreak jaso zituan etxe ta zokondo aantzi eziñak. Erkiag Arran 9. Bazter maite aantzeziñak. Ib.<br />
181. Aaztu eziña benetan. Ib. 9. Hau bera zen Aguirre aantzi-ezinaren xede ta asmoa. Herr 2-3-1961 (ap. DRA).<br />
Euskaldunontzat aztu eziña, / aurten eunurteurrena. NEtx LBB 287. Plazido Biedermann aaztu eziñari. Lab<br />
SuEm 201.<br />
2. Imposibilidad de olvidar. Len ikusiak nitun txokoak / auxen da aztu eziña! Uzt Noiz 68.<br />
- AHAZTU-EZINEKO, AHANTZI-EZINEKO. Inolvidable. Eibarko errian aztu-eziñeko jaialdiak ospatu<br />
dira. Basarri 47. Aren aldareetan izen onari / aantzi-eziñeko kemenak eskeiñia. Berron Kijote 29.<br />
ahaztugarri. v. ahazgarri.<br />
aaztumen. v. ahazmen.<br />
ahazuri. v. ahozuri.<br />
ab-, aba (det.). v. aho.<br />
1 aba (c. arc sg. A). 1. Padre. La primera referencia de aba está en Astarloa (Disc 555): "La octava<br />
combinación del hombre-niño es la sílaba ab, y quiso el bascuence formar con ella la voz aba, y tomarla por<br />
signo de lugar-teniente de padre. Es verdad que hoy no se halla en uso esta palabra, pero no nos dejan dudas de<br />
haber sido conocidas entre los bascongados varias voces en cuya composición entra. Llamamos os-aba o os-abia<br />
al tío, y literalmente significa de llamamiento padre. Decimos aas-abac a los antepasados, y literalmente quiere<br />
decir de atrás padres. Al amo llamamos ugas-aba, que literalmente significa de mantenimiento padre o padre<br />
mantenedor. A los sacerdotes damos el nombre aba-dia, que traducido literalmente quiere decir lugarteniente de<br />
padre. Me arrimo a creer que con esta voz a sus principios se daría a entender todo aquel que hiciese veces de<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
84
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
padre".<br />
Van Eys (s.v. ugazaba) sugiere que este término es un compuesto de ugatz, si bien no hace referencia al segundo<br />
elemento del mismo. Para Aizquibel aba (v. Sup) es "padre (en composicón de palabras)" y así as-aba es<br />
"antepasado o abuelo", os-aba "tío, hermano del padre, sustituido del padre" y gijar-aba "padre por la carne o de<br />
afinidad, esto es, suegro". La misma idea reaparece en Arana Goiri y en Azkue (s.v. aba "padre"), que indica que<br />
se trata de una forma común y arcaica que hoy sólo se encuentra en algunos compuestos. Azkue (Morf 12) se<br />
arroga el honor de haber descubierto aba "padre" en ugazaba "amo", litm. "padre nutricio", y apunta la<br />
posibilidad, basada en la coexistencia de ginarraba "suegro" y auba "suegra", de que aba haya sido en algún<br />
tiempo "padre" o "madre". Más tarde Campión (Euskariana X 393) propone la hipótesis de que aba y eba<br />
"palabras antiquísimas del primitivo depósito de la lengua, significaron, respectivamente, 'varón, hombre' y<br />
'mujer, hembra', o cosa semejante". Garate (RIEV 1933, 106s.) admite también la existencia de eba pero cree<br />
que, al igual que ba (ya no aba), significa "pariente" (v. NeolAG s.v. aba). Se trata, en conclusión, de un<br />
'término' que no ha llevado el asterisco que debía llevar, aunque ni siquiera se trata de algo que tuviera una<br />
existencia prehistórica: en otras palabras, por lo que sabemos, nunca ha existido nada semejante. Sin embargo,<br />
AG lo usó como primer elemento de los neologismos abenda, aberri, abixen (v. abizen), como sinónimo de<br />
asaba "antepasado".<br />
Guk berriz, Jaungoikoak seme autatutako artu gaittuan ezkero, otsegiten diogu Aba, Aitta. Inza Azalp 130s<br />
(podría referirse a la ciudad hebrea).<br />
2. (Bera). Padre (tratamiento eclesiástico). "Antepasado, padre, Padre. Albontsa Aba, el P. Alfonso" Bera. <br />
Tr. Parece que es Arana Goiri quien introduce su uso. Lo emplea antepuesto al nombre (tbn. Enbeita), al<br />
contrario de la tendencia posterior a posponerlo. Itxi eidazu, Aba, neure obenok autortzen, zuk ittandu barik.<br />
AG 1442. Catabamban (Perú) deun-irudijaz iltzen da Aba Arana'tar Jagoba. Ib. 1561. Lenengoz idatzita ikusten<br />
degun amalauduna Larramendi Abaren Iztiyan arkitzen degu. LzM EEs 1913, 241. Txonitz-aldija egiten bere /<br />
aba Apolinar asi zan. Enb 85. Eustasi Aba karmeldarrari. Ib. 153. Bera-tar Erroman Aba buruñurdun edo<br />
kaputxinuarena. EEs 1918, 108. Donostiar Joseba Andoni abak. Garit Usand 26. Ormaetxeatar Nikolas Abak<br />
Durangoko Euskalegunetan irakurritako itzaldia. LEItz 43. Zarauzko lekaidetxean lekaipuru edo Iagole-Aba<br />
birritan izan zan. Eguzk LEItz 15. Larramendi Abaren Gipuzkoako-antzirudia ta Euskalerriko oiturak. EEs<br />
1929, 162 (tít. de una conferencia impartida por Azkue). Au nik baño lenago Larramendi aba argidotarrak<br />
esana da. Lab Y 1933, 193. Onaindiatar Yakoba. Karmeldar Aba. Y 1934, 408. Praille ta Mojei eskribitzeko,<br />
naikoa dezu elizgizonei jartzen zaien Jaun itzaren ordez, Aba, Ama, Aizpa, Arreba, Anai, Neba jartzea. NEtx<br />
Nola 11. Breizh-eko apez baten izena zekarren, Yann Vari Perrot aba. Mde Pr 289.<br />
v. tbn. JBDei 1919, 162. EEs 1929, 57.<br />
- ABA NAGUSI. Abad. Agur, karmeldar, Mirenen seme / on jakitun otzaneri, / lekaretxeko Aba nagusi / ta<br />
bere menbekoeri! / Aba Apolinar eta Polentzi, / txonizlari ain gurgarri. Enb 85.<br />
2 aba. "(R-uzt), haba" A.<br />
aba(a). v. abao.<br />
ababa. "Expresión con que se denota infantilidad o senilidad mental. Ababa nok ni ala, ori sinistu deiran!"<br />
Etxba Eib.<br />
ababatxo. (Voz sin significado preciso usada en canciones). Ababatxoa ttunttulun berde; / ababatxoa<br />
masusta. Canc. pop. in Lek SClar 137 (A CPV 247 oba-obatxua (V-ger)).<br />
? ababegi. "Nudo, parte del tronco por la cual salen las ramas (Darric)" DRA. Probablemente errata por adabegi.<br />
ababoil. Adormidera. Lio ta olo ereintzek lurra erretzen dute, baita Leteuko logalez ernari dauden<br />
ababoilek ere. "Pavots". Ibiñ Virgil 71.<br />
ababor (Aq (G)), abor (V-m ap. Zubk Ond), babor. Babor. "Ea andar entre los que reman, ea, abanti, abant<br />
ababor o estribord (G)" Aq 352. "Para forcejar atrás, zia, ababor o estribord" Ib. 353. Nahi baduzu sartu Sen<br />
Georgen irla ababorreko aldetik utzirik [...]. INav 126. Nahis istriborretik edo aborretik. Ib. 12. Utzazu baxa<br />
hura ababorretik. Ib. 15. Erebilliko duzu zunda ababorreko aldetik. Ib. 20. Hainitz luzatu gabe bazuan berria, /<br />
brankaren azpitikan zela ithurria, / halaber orain bazela aborreko aldean / istupak utzia beso bat hartzean.<br />
BertsZB 104.<br />
- ABABOR-ISTRIBORRETAN. Por babor y estribor. Babor-ixtiborretan lagun bik arrauneri eragiñaz etorri<br />
bear izaten zuten. Elizdo EEs 1925, 215.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
85
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abad.<br />
(En las expr. abad txiki, abad nagusi). "Ona emen Ondarribiako oitura auteskunde edo elezioetan. San Pedro<br />
egunean urtero sakristeian irurogei bat lagun biltzen dira, patroiak eta abar. Iru abad txiki izaten dira lenbizi<br />
autatuak (mandatariak izaten dira abad txiki auek), eta sozioa (bazkidea) baldin bada, edozein arrantzale abad<br />
txiki izan diteke. Gero alcalde mar (eztiote itxasalkate esaten) autatzen dute ta edozein tostarteko izan daite<br />
autatua. Azkenez abad nagusia autatua izaten da. Patroi artekoa izaten da au beti" A EY I 408s.<br />
abade (Lcc, SP, Mic 5r, Urt I 15, Lar, Añ, Arch VocGr). 1. Abad, superior de un monasterio. "Abad" Lcc.<br />
"Abbé. Abadearena, la maison de l'abbé, abadearen etxea" SP. "Abbas, abadéa, fraide nausia" Urt I 15. "Abad,<br />
el padre Abad de un monasterio" Lar. "L'abbé" Arch VocGr. v. abat. Echaabades de la dicha abadia (1388)<br />
Arzam 83. Doktor Pierres de Behety Donagraziako Abadiari. (1617). AZTH 22. Emateko notizia abadeari<br />
(Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Porru eta porru da abadearen baratzian. O PrASJU 229. Monasterio<br />
hartako abadeak. Ax 378 (V 249). Galdegin zeraukan abadeak fraide hari, ea nola zihoakon bere haragiarekin.<br />
Ib. 379 (V 249). Hirur Iriko Iaunari, Montirande deithatzen den Iaun Abadiari dedikatiak. Tt Arima I. Saint<br />
Bernard abadea. Gç 191. Diocle zeritzan abade batek esaten zien beti bere relijiotar monjeei. Mb IArg I 374.<br />
Pafnucio abadea zen San Antonioren erako eremutar ta relijioso birtutetsu bat. Ib. 351s. S. Antonio abadea. LE<br />
Urt ms. 94r. Anaxanon abadea. LE Ong 67r. Abade edo konbentuko buruak galdetu zion. AA III 585. Etxe santu<br />
artako Abadia. Bv AsL 223. Fraide-etxe bateko abadea edo aintzindari nagusia. Jnn SBi 429. Lehenikan<br />
Orriagako abadea izana zen. Zub 45. Bildu ziren [...] lauetan hogoita zazpi abade eta ez dakigu zenbat elizagizon<br />
eta enbaxadore. Zerb IxtS 108. Clonmacnois-eko abade izandako hau 1088-garren urtean hil zen. Mde Pr<br />
233. Abade baten manupean baziren kalonje andana bat. Lf in Casve SGrazi 16. San Antonio abadeak. MIH<br />
262. Gure Fleuri abadeari irainik beltzena arrazoirik gabe bota ote nion. MEIG IV 71.<br />
v. tbn. EZ Noel 152. Harb XV. Hm 189. ES 150. AR 435.<br />
Abade baten mandoa / bere hidalgiaz hazia kaskoa. "Prélat". Gy 139. Abade yaun bat iduri. "Évêque". Ib.<br />
200.<br />
2. (V, G-azp-goi; Lcc, Mic 6r, Lar, Mg Nom 65 (V), Añ (V), H (V, G)), abare (V-gip, G-azp). Ref.: A; Iz<br />
ArOñ (abáre); Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 40; Elexp Berg (abade, abare); Gte Erd 58. Clérigo secular,<br />
coadjutor; sacerdote. "Clérigo" Lcc y Mic 6r. "Clérigo", "cura, sacerdote", "presbítero" Lar y Añ. "Sacerdote" A.<br />
"Abade Jauna, forma común de mencionar al cura. Elizako bere zeregiñak eiñ ditu Abade Jaunak eta badoia<br />
euzkixa artzera" Etxba Eib. "Cura. Arrateko abadia, erremia pelotan" Ib. "Abade segiten deu (V-arr)" Gte Erd<br />
58. Cf. DCECH s.v. abad: "Primero significó 'sacerdote, cura' y esta acc., que se halla en la lengua común desde<br />
el Cid hasta Covarr. [...] hoy todavía se conserva en Galicia, Salamanca, Navarra y Aragón (Borao) por lo<br />
menos". v. apaiz. Tr. Documentado sobre todo en la tradición vizcaína. Se encuentra además en los refranes<br />
de Isasti, en el cantar de Bretaña (ConTAV), en Ubillos, Guerrico, Zabala, Arzac y Soroa, y en Xalbador. En este<br />
último, en Ubillos y en Lauaxeta parece corresponder al fr. abbé (o cast. 'abate').<br />
Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea. "El que hizo la iglesia, el altar; y el que hizo el altar, al<br />
abad". RIs 30. Nolako elizalde, alako abade. "Cual la anteiglesia, tal el abad". Ib. 60. Donostiako murruan :<br />
Islaren goienean / Abade guztiak : daode prozisioan. ConTAV 5.1.1. Eztteila nonbrau eskribautzat abaderen<br />
semerik berrogeita amar dukaten penan bakotxak (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Bizkaiko Abade jakitun<br />
batek. Cb EBO 43. Jaun Claudio Fleuri Abadeak argitara atera zuanetik. Ub 1. Agindu zien beste Sazerdote edo<br />
Abade biri, egon zitezela prest kandela irizikiekin. Mg CC 240. Abadiaren lapikua, txikina baña gozua. Mg PAb<br />
122. Abade, fraile edo monja ez diran beste kristau guziak. Gco I 389. Eleisetako abade jaunak gaiti. fB Ic III<br />
307. Eztago infernurik, orreek eztira Abade, Fraile eta Predikadorien asmubak baño. Astar II 9. Laudiyoko<br />
Abade Jaunen enkarguz eta kostuz. CatLlo 1. Busturiko Bikariako Abade Jaunen enkarguz. CatBus 1. Abadea<br />
orduban gelditu zan ate atzean. Sor Bar 37. Datorrela abade jauna. Arzac EE 1884a, 35. Itanduten dau Abade<br />
Iaunak / baldin ezkondu nai badau. Azc PB 118. Domingo Agirreko Abadeak. Ag AL III. Emen eztago gauza<br />
onik abade guztiai lepoa kendu ta eliza guztiak itxi artean. Ag Kr 188 (v. tbn. G 353). Laster noa Zolozabal<br />
abadeagana. Echta Jos 172. Azkue abade jaunaren artezkuntzapian. Kk Ab I 4. Abade ta gañerako Eleizgizonai.<br />
KIkV 103. Abade areik "Reverendo" zirala. Or Tormes 105. Abadiari eman nion / erregaluz mortzilla. Noe 80.<br />
Abade gaste batek diño matte-miña. "Un joven abate rima su añoranza de amor". Laux AB 31. [Iletak] obispo ta<br />
abade ta monagillo ta negarti eta guzti. Lek SClar 138. Abade bat baltzez jantzia buru dala. Erkiag Arran 167s.<br />
I, baña, ik eztakik abade jaunari "berori" deitu biar jakona ala? SM Zirik 78. Gotzai-ordeko etorri zan abadeak<br />
bere paperak atera zituan. NEtx LBB 60. Gaur gure trabeneru / ainbeste abade, / bertsoak grazîk eztu /<br />
edanikan gabe. Lopategi in Uzt Noiz 59. Udabe abadea, Bonaparteren lankide. Alzola Atalak 136. [Musean] nik<br />
laguntako nuen / ogi-egilea, / Aguxtinek Battitta / gure abadea. Xa EzinB 40.<br />
v. tbn. Zuzaeta 110. JJMg BasEsc 218. Ur BulaAl 45. Zab Gabon 72. AB AmaE 396. A BeinB 66. Itz Azald 8.<br />
Altuna 22. Enb 162. Balad 104. Akes Ipiñ 9. Bilbao IpuiB 161. And AUzta 78. Osk Kurl 174. Berron Kijote 133.<br />
In MEIG VI 67.<br />
(Como primer miembro de comp.). Adaki luze bat eskuetan, eta buruan abade txapel biribil baltza. Kk Ab<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 86<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
II 69.<br />
3. Abbé laïc. v. auzapez. Egun otsalaren 9an 1792, Kapitu jeneralean, usaia eta kostumatzen den lekuan,<br />
herriko etxean, abade eta Juratuen presenzian. Revol 150. Herriko etxean, abade eta juratuen presenzian zoiñak<br />
baitire abadea Pierre Larralde maira, Jn Duhart, Pierre Lafargue Juratuak, Oger Heuty, komuneko<br />
prokuradorea [...]. Ib. 150.<br />
- ABADE-ARTZAIN. Obispo. Apezpiko edo abade-artzaiñ izatera eldu zan gero. Ag Kr 98. Itandu ei eutsen<br />
abade-artzañari, ta arek be ezekiala berak ezer. Ib. 85.<br />
- ABADE EGIN (V-gip ap. Etxba Eib). Ordenarse sacerdote. "Hacerse cura; imponer las manos el obispo.<br />
Alargunduta gero abade eiñ zan" Etxba Eib. v. abadetu. Alako ezkondu garbatubak ez dau egon biar<br />
pensetan abade egin balitz, Praile egin balitz, Monja izan balitz, ze errazubak egingo zituban. fB Ic III 369.<br />
Abade egin da laster pralletegian sartu zan elorriotar gizon done bat. Ag Kr 98. Abade eginda guk ezautu<br />
gendunian. Kk Ab II 51. Yakitez ez baiño diruz abade egin zirala. Or Tormes 105. Abade egiteko, fraide nai<br />
moja ixeteko. Akes Ipiñ 14. --Abade egin bear al dok? And AUzta 77. Tuy-Vigon be egon zan abade egin<br />
aurretik. Alzola Atalak 127.<br />
- ABADE-ESTUDIANTE (G-azp). Seminarista.<br />
- ABADE-ETXE (V-gip; abadetxe V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (abadetxe). "Rectoría. Eliziari joten zan<br />
abade-etxia" Etxba Eib. "Casa cural. Uberako abadetxia utsik dago aspalditik" Elexp Berg. v. abatetxe. <br />
Ipiñeko etzaguntzea sei bizitzegaz eta zazpigarrena abade-etzea, elexearena au. Akes Ipiñ 18. Abade-etze barrie<br />
egin deudie. Ib. 15.<br />
- ABADE-GEREZI. "Abade keixa, abade keixia, gerezi mota bat" Elexp Berg.<br />
- ABADE-KAPELA. "Bonetero, [...] (Evonymus europeus)" LandHizt 366.<br />
- ABADE-MAILUKI. "Meñakako berbetaz, mailukiak basokoak edo lantzarrekoak dira; gizakiak ortuan lantzen<br />
dituan handiak, barriz, abade-mailukiak" Baraia 180. Bekoabadeneko ortuan gauza tentagarri asko izaten<br />
zan. Abade-mailukiak be izango ziran. Baraia 180.<br />
- ABADE-MAISU. "Cura, párroco (V)", "párroco (G)" Añ. v. elizmaisu, maisu (2). Ekarri zan etxera /<br />
Abade maisua... / gor egin zan gaisoa / Abadean berbai. Azc PB 279. Goizaldean goizeti / Abade maisuak /<br />
entzuten dagozanak / geure pekatuak. Ib. 326.<br />
- ABADE NAGUSI. a) Sumo pontífice (de la religión romana). Arako gizon enzute ain andiko Publio<br />
Escipion abade nagusijak, eskubide andi baga ill eban Tiberio Gracco Errepublikiari kalte erdi bat egin<br />
eutsalako. Mg PAb 213.<br />
b) "Obispo, abade nagusia" Añ.<br />
c) Párroco. Berorrek gura dabenean joango gara abade nagusiagana. Ag Kr 184. Emen erriko abade nagusia<br />
ta ondo jantzitako gizon bizardun baltzeran zabalote bat. Ib. 13. Abadeak, eta erriko abade nagusiak batez be,<br />
laguntzen dautse Gotzañai arimak zaintzeko egikizunean. KIkV 37 (KIkG 24 Apaizak, eta erriko Apaiz<br />
Nagusiak). v. tbn. JBDei 1919, 292.<br />
- ABADETAN (JOAN, etc.). (Ir) en busca del cura. Gizonezkoak, bata batera ta bestea bestera zabaldu<br />
zirean: Piliperen billa batzuk, beste batzuk osagillearen eske, ta enparauak abadetan. A BeinB 76. Aita galdu<br />
bear yaku! Zoiaz arin mediku billa! Ene bada ta bada! Arantza, laztan ori! Zoiakidaz auzoko Maripagana!<br />
Datorkidala, arren, ta gero joan zaitez abadetan! Erkiag Arran 73.<br />
abadeburu. Sumo sacerdote. v. apaizburu. Goizean-goiz abadeburu guztiak eta erriko Lege-batzarrekoak<br />
batzarra egin eben Jesusen aurka. Ker Mt 27, 1 (He, SalabBN aphezen prinze, Dv aphezetako aitzindari,<br />
Samper sazerdoten prinzipe, BiblE apaizburu). Abadeburuak, idazlariak, baita erriko nagusiak be, Jesus ilteko<br />
asmotan ziarduen. Ker Lc 19, 47.<br />
abadegai (SP, Aizk), abadegei (V-gip; A), abadegi (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (abádegeixa); Etxba Eib (abade<br />
geixa); Elexp Berg (abadegi). Seminarista. "Propre à être abbé" SP. "Abade-gei zala, asko jokatzen eban<br />
pelotan" Etxba Eib. "Len abadegixak pillan ibiltzen zien beren sotana beltzekin. Neu be gaztetan abadegi<br />
ibilittakua naiz ba" Elexp Berg. v. abadeki, apaizgai. Bitoriako Abadegeien Ikastegi Barriari agur bat. AB<br />
EE 1885a, 339. Eleizearen ordezkoak, Abade ta onein urrengo abadegeiak. KIkV 103 (parece que se refiere a<br />
diáconos y subdiáconos: cf. KIkG 78). Abade-gei, biyar euskaldun artzaiñak izango diran orreik. Belaus LEItz<br />
110. Abadegei biyetarik batak esan eban. Kk Ab II 181. Zatika abadegaia Salamancan. A EY II 353. Abadegai<br />
bat joan zan denda batera zapatak erostera. And AUzta 77. v. tbn. JBDei 1919, 261.<br />
- ABADEGAI-ETXE. Seminario. Orra zergatik abadegai-etxietan (seminario) irakaslien ikaskizunak<br />
azaltzeko Erromatik ituntzen dan. JBDei 1919, 260.<br />
abadegaiera. "Tonsura clerical, abadegaiera (V)" Añ.<br />
abadegaitu. "Tonsurar, dar la primera tonsura, (V) abade- (G) apaiz gaitu" Añ.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
87
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abadegi. Abadía. v. abadia. Abadegi ortan bazuen gostuan eta aise bizitzeko. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).<br />
abadegi. v. abadegai.<br />
abadegintza. Orden sacerdotal. v. apaizgintza, ordena. Zetarako da abadegintza deritxon sakramentua?<br />
KIkV 103. Sei ta zazpigarren sakramentuak: abadegintza, ezkontza. Ib. 103. Bein baño ezin artu daitekezan<br />
Sakramentuak iru dira: bateoa, sendatza edo konfirmaziñoa ta abadegintza. Ib. 84.<br />
abadego. Sacerdocio. v. abadetza. Bein esateko, munduko mixeri guztia barruan eukon, eztakit berez, ala<br />
abadegoa zala bide batuta. "Con el hábito de clerecía". Or Tormes 37.<br />
abadejo (V-ger, AN-egüés-ilzarb-olza; Arzdi Peces). Ref.: Bon-Ond 145; FLV 1980, 364. "Abadejue<br />
(Pollachius) [...], abadejo" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980,<br />
358. v. abadio.<br />
abadeki. "Seminarista" A. Cf. VocNav: "Nombre que daban en Pamplona a los seminaristas".<br />
abadekoi. "Afecto hacia los clérigos" Aizk.<br />
abadekuntza (V-m ap. A Morf 71). Sacerdocio. v. abadetza. Abadekuntzako eregitasun argidotarraz<br />
apaindua bein idoro zanean. Ezale 1897, 230a.<br />
abadeleku (Añ). v. 1 abadetegi.<br />
abadenahi. "Qui veut être abbé" SP.<br />
abadene. (Nombre propio de casa, no usado como apelativo). Cf. A Morf 28: "Los bizkainos de la zona de<br />
Mungia han creado y siguen creando denominaciones de viviendas como Abadene, casa cural, Isidrone, casa de<br />
Isidro", e ib. 160: "Los Isidrone, abadene, Markosene y dos docenas más que se oyen aún hoy entre Mungia y<br />
Bakio (V), son nombres que llevan las casas". Sg. A Apend: "Casa rural (V-m)" (¿errata por 'casa cural'?).<br />
abadeorde. "Vicegerent d'abbé" SP. "Vice abbé" H.<br />
abadesa (Lcc, Mic 5r, SP, Urt I 15, Lar, H (sin trad.)). Abadesa. "Abesse" SP. Kanpuan oba leuke<br />
atxurtzala , / [...] mila monjaren baño abadesa. Lazarraga (B) 1182rb (ib. 1180vb ).<br />
Askotan sartu oi zaka Abadesakin; / Andre ederrok orduan danzatu oi dira besterekin. (Tolosa, 1619). TAV<br />
3.1.25. Berrogei urtean bere Konbentuko Abadesa. Cb Eg III 219. Thebaidako konbentu bateko abades Sarak.<br />
Mb IArg I 132. S. Lidvvina, S. Esperanza Abadesak. LE Ong 67v. Ni naiz zuen Abadesa gaur ill ta Infernuan<br />
nagoana. Mg CC 138. Negarrez egozala alango Abadesa santa bat galdu biar ebelako. Mg CO 204. Alango<br />
baten egin eben Monja guztijen Buru edo Abadesa. Ib. 203. Etxe santu artako buru, Abadesa. Bv AsL 97.<br />
Monasterioko Abadesa. Lek SClar 138. Monasterioko monja guzien segizioa (Abadesa Ordekoa buruan, eta<br />
gañerako monjak ondotik). Ib. 138.<br />
abadetar. 1. Clerical, referente al clero. "Clerical" Lar. 2. Clerical, partidario de la Iglesia. "Clerical.<br />
Abadetar amorratua izan zan beti, siempre fue clerical rabioso" Etxba Eib.<br />
abadetasun (SP, H (sin trad.)). 1. "Abbaye, office d'abbé, abadía" SP.<br />
2. Sacerdocio. Abadetasun edo sazerdozijo erriala. Astar I 1. Abadetasunari edo Eleizgizontasunari iraun<br />
eragiteko. Itz Azald 169. Bakarrik Apostoloai emon eutsen Jesukristok eskubide au? Ez [...], abadetasunean<br />
eurai jarraituko eutsen guztiai. Ib. 133.<br />
1 abadetegi. "Presbiterio, abadetegia, -lekua (V)" Añ.<br />
2 abadetegi. Grupo de curas. Ez da bada sinistuten, abade tegija ta praile tegija juaten diriala piestetara,<br />
edo egiten dabeela dantzan. fB Olg 169. An dago praile aldra bat koruban [...]. Jaungoikua espiritubagaz ta<br />
gorputzagaz alabetan. Beste aldian dago Abade tegi bat; euren ordubetan kansau bagarik beste ainbeste egiten.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 88<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
fB Ic III 308.<br />
abadetu (SP). 1. "Faire ou devenir abbé. Erregeak abadetu du bere aumoinera, le roi a fait son aumoinier<br />
abbé. Abadetu da, il est devenu abbé" SP.<br />
2. (Lar, Añ (V), H (sin trad.)). Ordenarse sacerdote. "(Hacerse) clérigo" Lar y Añ. v. ABADE EGIN, apaiztu.<br />
1909-an jantzi zan kaputxinu eta 1917-an abadetu. Alzola Atalak 109. --Zu abadeakaz abadetuta zagoz.<br />
[...] --Ta zu abereakaz aberetuta. Ag Kr 101.<br />
abadetza (V-m-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg. Sacerdocio. "Abadetzaia, el sacerdocio (V-m)" A Apend.<br />
"Profesión de cura, sacerdocio. Abade geixenak abadetziai laga ein ddotse. Abadetzan zebillen asko oiñ<br />
maixutzan dabill" Elexp Berg. v. abadekuntza, apaizgo. Bizi era barrija artuteko, nai dala prailetzia, nai<br />
dala abadetzia, nai dala ezkontzia. fB Ic III 168s. Abadetzarako edo beste bizibide baterako ikasten dabilenak.<br />
Itz Azald 200. Abadetzaren iturri garbi / zarean orren oiñotan, / ementxen busti naiala, naro, / Gotzaiak apaizgantzutan.<br />
Gand Elorri 111. Markiñan, Gazteizen eta Begoñan egin ebazan abadetzarako ikasteak. Alzola<br />
Atalak 102.<br />
abadia (Lcc, Lar). 1. Abadía (dignidad). "Abadengo, abadia" Lcc. "Abadía, dignidad del abad" Lar. Edeki<br />
dakiola posesioa abadia eliza onetakoa D. Martin de Valcarlosi (Leiza, 1626). "La posesión de la Abadía de esta<br />
iglesia". ASJU 1978-79, 237. Erri onetako Abadiako auziagatik. Ib. 237.<br />
2. (L ap. Lh), apatia (-ph- S ap. Lh). Abadía, convento. Aurkeztu zioten Errege Fededunak Santa Mariako<br />
Abadia. Izt C 484. Oriarriagan zen bertzekin hondatu; / Abadiatik hurbil kapera altxatu. Hb Esk 62. Bastidako<br />
gure Abadian, martxoaren 1ean 1890ean. Jnn SBi II. Lehen abadia edo komentu hura fraidez bethe zenean. Ib.<br />
110. Etxe huni zatxizkola eliza bat eman zuten eta frailetegi bat. Hau Abadia bilakatu zen eta abade baten<br />
manupean baziren kalonje andana bat. Lf in Casve SGrazi 16.<br />
abadinau (V-gip), abariñau (V-gip), abañau (V-gip). Ref.: A (abadiñau); AEF 1927, 108; Iz ArOñ (abañau);<br />
Elexp Berg (abadiñau). "Especie de castaña" A. "La clase de castaña un poco áspera para cocida, pero se<br />
come asada" Iz ArOñ. "Abadiñau, gaztaina klase bat. Beste klase batzu(k) pe baeren, abadiñaua esate jakona<br />
beste bat eta" Elexp Berg.<br />
abadio (V-m ap. Zubk Ond; FauMar 53), abario (V-m ap. A). 1. "Merluza, pescadilla" FauMar 53. "Abadio,<br />
colin" Lf GAlm1957, 31. "Abadio, abadira, itz bi oneitan Gadus Poblachius eta Merlucius Merlucius nastuta<br />
erabilten dira. Batzuk abarixua esan naira joten dabe, besteak lebatzari izena aldatu. Batera nai bestera, biak<br />
abadiotik datoz" Zubk Ond 234. v. abadira, abalaio. Eltzekaria, abadioa maionesarekin, oiloa irrisarekin<br />
etc. Menú de Pilotarien Biltzarra 4-10-1958 (ap. DRA).<br />
2. Cierto pez de río. Ihizlari batasunen federazioneak indar handia egiten du oihanak eta urak ere<br />
populkatu nahiz. Aurthen berean... largatu dituzte bizpahiru mila lapin, lauzpabortz mila abadio... Herr 8-9-<br />
1960 (ap. DRA).<br />
abadir. "Baetylus, abadir harria, irets harria" Urt III 243.<br />
abadira. "Abadejo, bacalao" FauMar 53. v. abadio, abadejo.<br />
abadota (det., SP, H A Apend), abadote (AN-larr, L ap. A; Dv). Avispa. "Guêpe, elzarra (O), liztafina,<br />
avispa, avispón, vespa" SP. "Mouche carnassière" Dv. "Frêlon, bourdon" H. Duvoisin y Azkue citan a<br />
Haraneder. v. liztor, EULI-BELTZ. Erlei lakhetzen zaie bere eztiaren ingurunean, eta abadotei usain<br />
gaixtoen aldean. SP Phil 514s (He 522 abadotei).<br />
Etim. Parece ser el gasc. abadòt, dim. de abat.<br />
abadune. v. abagune.<br />
abae. v. abao.<br />
abagadaldi. "(V-m), intervalo, coyuntura, ocasión propicia" A (s.v. abadune). v. abagune.<br />
abagadune. v. abagune.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
89
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abago. "Râteau, abago, arrastelu" T-L. v. habaro.<br />
abagune (V, G; H (V, G)), abadune (V-m), abagadaune (V; Mg PAbVoc), abagadune (V-ger-ple), abagaduna,<br />
abegune (V-ger; Izt 84v, H), abaune (V). Ref.: A (abadune, abaune, abegune). Tr. Documentado en textos<br />
guipuzcoanos, vizcaínos y en Mirande. Moguel y Añibarro son los primeros en utilizarlo; no vuelve a<br />
documentarse hasta finales del s. XIX. La forma más empleada es abagune; hay además abegune en Añibarro,<br />
abagadune en Moguel (junto a abagune) y Ezale (junto a abagune y abagadaune), abagaduna en Otxolua y<br />
abadune en un texto de D. Aguirre de EEs (abagune en AL y G). En DFrec hay 3 ejs. de abagadune y 4 de<br />
abagune.<br />
1. (Buena) ocasión. "Abagadaunia, intervalo cómodo para algo, como cuando escampa para caminar.<br />
Interregno se puede llamar abagadunia" Mg PAbVoc. "Occasion, commodité, temps propice" H. "Intervalo,<br />
coyuntura, ocasión propicia. Pozik zagoze, umeak nok ziri eztaukazuen abagadunean? (V-ger) [...]. Estualditik<br />
urteeran gizonak esan lei: 'abagunean nago' (V-arr), al salir del trance, el hombre puede decir 'estoy en<br />
tranquilidad'" A. Noiz egongo da Jesus grazia geiago egiteko abagune edo era obeagoan! Mg CC 239s.<br />
Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apal orduraño sutondoko inguruban berba egiteko, iñori ezetan ikutu<br />
baga. Mg PAb 153. Zeure bizitza gaistoa onduteko Yaunak opa deutsun abegune eder au. Añ EL 2 29. Emongo<br />
deustazula ostera bere, abegunea, gura izatea, ta laguntasuna konfesetako. Ib. 168s.<br />
(s. XX). Abagun-eretia, irabaz aldia. "Cuando pasan rábanos, comprarlos". Ayerb EEs 1916, 144. Edozeñ<br />
ordu ta abadunetan. Ag EEs 1917, 170. Baiña mutillak neskari esan / ele bi ondora nai du: / abagunea billa ta<br />
billa, / iñondik ezin arkitu. Or Eus 85. Goikoa, zoria ta abagunea lagun izan ezpanitu (Quijote IX). Ldi RIEV<br />
1929, 208. Eman izaten dio [...] ega-alditxo baten abagunea. Ldi IL 41. Eragille bizkorra aiz, adiskide on, ta<br />
abagunearen sena dek argi. Ib. 38. Ikasteko eztute izan, egia, abagunerik. Ib. 53. Gure arlorako ere, abagune<br />
eroso ta egokia. K.J. Azurza Y 1934, 51. Berekin jolas egiteko abagune billa aritzen zen. Etxde JJ 228. Zelan,<br />
bada, abagune ori alperrik galdu? Erkiag Arran 89. An zebillen Poli, kaiean, berandu, abagunearen zai bere<br />
egitekoa egiteko. Anab Poli 23s. Gehienetan, zaletuarena egiten dute abaguneari dagokiolako, Britaindar eta<br />
Austriar miliondunak atzipetzeko. Mde Pr 106. Abaguneari isiltasuna zegokion. Mde HaurB 96. Aldakorra,<br />
oraingoa, balizkakoa ta badaezpadakoa, iakintzarekiko bide ta abagune daiteke bakarrik. Zait Plat 36. v. tbn.<br />
SMitx Aranz 98.<br />
(Empleado en expresiones del tipo abagunea sortu, aurkeztu...) Abagunea aurkezten danean ebasten du<br />
lapurrak. Zink Crit 42. Eta olako abagadunarik eztala egunaro agertuten oldoztu egixu! Otx 78. Erazko<br />
abagadunea etorri eikijon artian. Ib. 36. Eta abagunea egokitu zaidan-ezkero, geixeago esan dezadan, geren<br />
buruok edertuz. Ldi IL105. Lenengo gaban abagunerik sortzen ezpazitzaion. Etxde JJ 151. Abagunea etorri<br />
zenean. Mde HaurB 34.<br />
"Agrado o recibida, el buen rostro, abegia, por abeguna, abegunea" Izt 7v.<br />
2. + abagadune, abagadaune (Izt 64v). Intervalo de tiempo. "Interregno" Izt 64v. --Bakar bakarrik<br />
eguerdiko txilin-otsetik gaberdikora egongo nok ni ire mendean. --Naikoa dot nik abagadune ori, adiskidea.<br />
Ezale 1897, 5a. --Zer da abagunea? --Egikari biren arteko unea. Astia noberena da, abagunea gauzena: biak<br />
dira zerbait egiteko uneak. --Beste izenik eztauko abaguneak? --Abagadunea ta abagadaunea. Ib. 272b.<br />
Abagune (tiempo) andian egon naz gogartuten. Ag AL 100n. Malentxoren sarrerako abagune ta jazoera guztiak<br />
begien aurrean dauzkat. Ag G 336. Bai, abagune artan [...] ezin zuten gorde beren poz ta arrokeritxoa. Ib. 257.<br />
Etim. Préstamo con -ada (¿quizá rom. vegada con prep.?) + -une como final.<br />
abagunetxo, abagadunetxo. Dim. de abagune. Abagadunetxua ixango da, antzezkixuna, ituna ta barebiguna<br />
batez, ikusteko. Arriaga Lekob 35.<br />
abai. v. abao.<br />
abaiko. "(V-oroz), panal de miel" A (s.v. abai). v. abao.<br />
abail (Dv (V)). Navaja. v. nabala.<br />
abaila (-alla V-gip, G-to-bet), habala. 1. Impulso; ímpetu. "Artu aballa atzetik" (V-gip). v. abiadura. <br />
Ogeita emezortzi urtetaraño gordiñik ete mardulik iraun zun emakumea izan zan, baiñan, geroztiko berakabearrak<br />
gero ta abailla biziagoa artu zizun. Etxde JJ 27. Garraitonaren eite (dute) gure deputatuek,<br />
aizkolariaren habela ez dutelarik. SoEg Herr 3-4-1958 (ap. DRA). Holako abantailak emaiten zioten (pilotari)<br />
gazteri sukar eta habala. Herr 15-10-1959 (ap. DRA, que intrepreta 'ímpetu, velocidad'). Bere abailan, otoaren<br />
berina hautsirik, urerat bezala pulunpatu da otoaren barnerat. Herr 29-9-1960 (ap. DRA).<br />
abela. "Braceada para pegar a la pelota. Es palabra de uso corriente en BN y L, según Lafitte" DRA. <br />
Egundaino izan den trinketlari handienetarik bat, bere abela ikharagarri eta aire paregabearekin. Egunaria 26-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
90
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
10-1956 (ap. DRA).<br />
2. "Abailla, con intensidad, con fuerza. Euria egin du abailla. Hantxe ari duk abailla lanean. Abailla demonio<br />
etorri nintzen" Asp Gehi.<br />
- ABAILAN. Impetuosamente; a gran velocidad, aceleradamente. Abaillan joan zen Barkoxeraño<br />
sendagilleari ta apaizari ots egitera. Etxde JJ 233. Abaillan eraman. Ib. 235. Gure iñureak, oker ezpanaiz,<br />
etzitun bi itz alkar josten erderaz; alabaiña, euskeraz abaillan mintza oi zen, otoitzean diardunaren antzo. Etxde<br />
Itxas 22.<br />
(Con determinantes). Emazteki bat, hil herrietako ondoan, bere bizikletarekin, abaila gorrian, oto baten<br />
kontra gan da. Herr 11-8-1955 (ap. DRA). Zaldira igotzeko betarik ere etzuten izan, goiko aldetik egundoko<br />
aballan sartu zitzaien-da [zakurra]. Sorarrain Elezar 18.<br />
1 habaila (V, G, AN, L; SP A, Urt III 248 (a-), Lar y Añ (-alla), H), habala (habal L, BN, S; Dv), arbaila (illa<br />
V-gip), habela (habel BN, S; VocBN, H (BN), Foix ap. Lh), habila (V-gip; H (L); habill V-oroz-m), abraila<br />
(-illa V-gip), armaila (-illa V-gip), argaila (-illa V-gip), afrail (L-sar, B), afrulle (B), arifel(a) (G-nav), aibel<br />
(V-arr-arrig-oroz), aiule (V-ple), ubal (G-to, AN-gip-5vill-araq), ufrail (B), ufrella (B). Ref.: A (abail, habal,<br />
habel, abill, afrail, aibel, aiule, ubal, ufrail); Lh (habela); Iz To (abailla), UrrAnz (abaillia), ArOñ (abáillie,<br />
abráilla, arbaillia); Etxba Eib (abilla); Echaide Nav 188; Ond Bac (arifel); Garbiz Lezo 179; Elexp Berg<br />
(abailla); Izeta BHizt2 (afralle).<br />
Honda. "Fronde, [...] honda" SP. "Habaillaz aurtikitzea, tirer de la fronde, hondear" Ib. "Habela, fronde à<br />
lancer des pierres. Davidek hil zuen Goliath habelaz aurthiki zien harri batez" VocBN. "Abráillia, la honda" Iz<br />
ArOñ. "Abillagaz arri-jaurtzen, ez zan beste bat a lakua" Etxba Eib. "Abailliakin arrixa botatzen ibiltzen giñan.<br />
[...] Batzuek a organikorik gabe darabilte: abaill" Elexp Berg. "Afrallakin botaut arrie. [...] Afrullekin aizenak<br />
gara arri tireka" Izeta BHizt2. v. 1 traila (5). Tr. La forma general es (h)abaila. Hay además habala en<br />
Duvoisin y Casenave (en éste junto a habela). La tendencia más general parece la de los autores que lo emplean<br />
con -a constitutiva, si bien hay algunos ejs. ambiguos.<br />
Indaitzue habailla batzuk, zenbait harrirekin. Ax 89 (V 61). [Arri] orietatik bat artu ta ezarri zuen bere<br />
eskuko aballan. Mb IArg I 349. Eskuko arria bere sok-aballarekin buru inguruan erabilli ta tiratu zion Davidek.<br />
Ib. 349. Davitek, harturik harri bat, erabilli zituen bere habaillak. Lg I 279. Baña Dabidek ikaratu baga, imiñi<br />
eban artzañak aiñ artuba ebeen abaillia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 177. Artu zituen artzai-soñekoa eta aballa<br />
bost arrirekin. Lard 165. Harria abailan bezala, ez dabiltza itsurat zeruko izarrak. Hb Egia 3. Harri bat hartu<br />
zuen, eta habalaz inguruka erabilirik arthiki zuen. Dv 1 Sam 17, 49 (Ker abaillaz, BiblE habailaz). Aballako<br />
arria baño zunburruntsuago. Ag G 157. Murumenditik jentill batek aballaz bota zuala. JMB LEItz 101. Bere<br />
habailarekin harri bat firurikan igorririk. Zerb IxtS 53. Ez makil ez abail. "Sin honda ni cayado". Or in Gazt<br />
MusIx 38. Baita Balearesko ixtupazko abaillari bira eragiñaz orkatzak zaurtzeko ere. Ibiñ Virgil 76. Xurikan,<br />
makhila gorrian, / habelekin xüxen joiten. Casve SGrazi 148. Askatu zituzten beren abaillak eta an asi<br />
zitzaizkion belarri-ondoan xixtuka ukabilla aiñako arri-kozkorrak. Berron Kijote 201. v. tbn. Izt C 50. Ol 1 Sam<br />
17, 40.<br />
- HABAILA-EGILE. "Balistarium, balestegillea, abaillegillea" Urt III 249.<br />
- HABAILA-UKALDI. Hondazo. [David gazteak] habel-ukaldiaz aurthiki baitzuen Goliath zigantea. SoEg<br />
Herr 31-1-1957 (ap. DRA). Unkü eta harriekin / habala khaldüz dütügü / hitzart eta, han berian, / lekü lekian,<br />
moxkoiltü. 'À coups de fronde'. Casve SGrazi 162.<br />
2 habaila. "Haballa (BN-lab; Lf), fàcheux, faiseur d'embarras. Zer emazte haballa! (Lf), quelle femme<br />
ennuyeuse!" Lh.<br />
habailada (a- Lar, Añ, Hb ap. Lh, A), abailkada. Hondazo, golpe de honda. Goliat erraldoia, abailkada<br />
bat eman-ta Dabid erregeak Terebintoko ibarrean il zuana. Berron Kijote 20.<br />
habailaka (SP, A (a-)). "À coups de fronde" SP. "A hondazos" A.<br />
habailaketa. "Abaillaketan, tirando con honda" A (s.v. abaillaka).<br />
habailari (SP (-aill-), H; abaill- Lar, Hb ap. Lh, A), habalari (Dv, A), abailkari, habilari (H; abillari V-gip ap.<br />
Etxba Eib). Hondero. "Pedrero, soldado", "hondero" Lar. "Frondeur" H. "Antxiñako gerretan, abillari<br />
euskaldunak agertu izan ziran". Etxba Eib. Bainan mendietera hurbildu zirenean habalariak atheratu ziren<br />
hekien kontra. Dv Iudith 6, 8 (Ker (6, 12) abaillariak, Ol abailkariak). Eta hiria inguratua izan zen habalariez,<br />
eta zathi handi batean joa. Dv 4 Reg 3, 25. Diagü Utziagaiñialako / elkhigia etxekitzen, / Baitere Akherzothalian<br />
/ habalariak gordatzen. Casve SGrazi 160.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
91
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
habailarri. Piedra lanzada por una honda. Bai, amar... edo asko beintzat, ardi, beor, moxal ta otso danak<br />
nastean [...], abail-arria baño zunburruntsuago, ego aizerik gogorrena baño zazpi milla bidar ariñago ta<br />
zakarrago. Ag G (ed. 1935), 128 (1. a ed. 157 aballako arria; cf. DRA s.v. aballari).<br />
habailatu. "Fondrer, lancer avec la fronde" H. v. habailkatu.<br />
abaildu (V, G ap. A), abaindu (AN-gip ap. A). 1. Abatir(se), fatigar(se). "Abatirse uno de cansancio" A.<br />
"Rendirse de fatiga" Ib. v. hebaindu, akitu, albaindu. Zu, Iauna, arika ta abaildurik / iarri zinean neure bila.<br />
'Quaerens me sedisti lassus' (Dies Irae). Azc PB 29. Gorputza lotua ta abaildua gelditu [zitzaion]. Ag G 204.<br />
Leon Olazarreta, oso abaildua dago, latzak eta beltzak ikusten bizi da errukarri au. A Ardi 99s. Errukarriago,<br />
atsekabetuago, abailduago ta gogoz ilago. Ib. 100. Biurkortasun ori eztanean, geiegizko irutzipenaz gogoa<br />
abaildu ta argaltzen da. Zink Crit 9n. Aurgintzaren nekeak ezpaitu abaildu [euskera], ez-eta igatu erabilli<br />
luzeak. Ldi IL 86. Ogia irabazten zuri laguntzea, abailtzen zaitun pixu-nekezo ori arintzea. Egan 1955 (5-6), 22.<br />
Era orretan abailduta, dangilizka, intziriz ikusi ta entzunez, barru guztiak ere bira-egin daust. Erkiag Arran 74.<br />
Gogoa abailduta, adorea galduta. Erkiag BatB 191. Lanaren lanez abailduta dauntzala-ta. Zait Plat 117.<br />
2. (V-ger-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. Abatirse los árboles con el peso de la fruta. "Asi xate abailketan erramaak,<br />
inclinarse las ramas con el peso de la fruta". Iz ArOñ. Arto musker, / mendi, baserri zârrak; / ale gorriz /<br />
abailduta sagarrak. Ldi BB 64. Arloak, udazken-aienez abailduta. Ibiñ Virgil 82. Edoi tzarren antzera pillotzen<br />
dira ta taldeka zugaitz gaiñean kokatzen adarrak abailduz. Ib. 118. Basoak ere edotariko igaliz abailtzen dira.<br />
Ib. 91.<br />
3. "(V-ple-oroz-m), madurarse bien la fruta" A.<br />
- ABAIL-ABAIL EGIN. Oian itzi dot ondo-ezik, abail-abail egindda, eta nik ulertzen dodanez beruenak<br />
artuta. Otx 161.<br />
Etim. Cf. acaso rom. aballar, v. DCECH, y REW ballare.<br />
abaildura. Fatiga. Oarrikaspenak egiztutzen du soñaren edo giartzaren abaildura utsak ez duala beti<br />
adimen eta zillei beerapena ekartzen. Zink Crit 214.<br />
abaileratu. Administrar. Ondasunak aballeratzen, / zerbait da geratzen. "Administrador que administra<br />
[...] algo traga". Ayerb EEs 1916, 156.<br />
habailirpitz. "Chasco, el extremo de la honda o látigo, aballirpitza" Lar.<br />
abailkada. v. habailada.<br />
habailkatu. "Attaquer à coups de fronde, de pierres lancées avec la fronde" H (s.v. habailatzea).<br />
abain. "Mirra" BeraLzM. Berari opalduteko urria, kedarra ta abaña ekarri ebezan. BAizk Ipuin 84 (ap.<br />
DRA).<br />
abaina. v. amaraun.<br />
abaindu. v. abaildu.<br />
abaizetean (ines.). Kausituko duzu arrokadi bat zeinetan haren beraren gaiñean ezpaita 12 braza baizen eta<br />
haren abaizetean bada 50 braza. "Au pied d'elle". INav 82s.<br />
abajatu. v. abaxatu.<br />
abajubi. "Arándano (Darric)" DRA.<br />
abakando (V-m ap. A), abakondo (V-ger, G-azp ap. A; FauMar 132). Bogavante. "Cierta langosta de mar.<br />
Algunos creen que no es la misma langosta, sino un pez muy parecido llamado por algunos 'bogavante'" A. <br />
Nasa edo otar oetan, langosta ezik, misera (abakando) sangurru, olagarro edo amarratz (pulpo), ta noizipeiñ<br />
aingiraren bat edo beste ere artzen zituzten. Elizdo EEs 1926, 7.<br />
abaki. "Berdinga, ez lodi ta ez me, erdi-purdiko abakia (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 42. v. adaki.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
92
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abakondo. 1. "(V-ger), nudo de árbol" A. 2. "(V), tronco seco" A.<br />
abakondo. v. abakando.<br />
habala. v. 1 habaila.<br />
abalaio (V-m ap. A), abalu (G ap. A). "Un pececillo de mar" A. v. abadio.<br />
habalari. v. habailari.<br />
abaldeko (Lar, Hb ap. Lh). "Asnas del tejado, costaneras" Lar. "Chevron" Lh.<br />
abaldu. v. afaldu.<br />
abalegi (BeraLzM), abalei (G ap. A). "Manzana que se distingue por su extremada blancura. Abaleia ta<br />
espurua ta gezeta zuria dira sarrik gozoenak (G-to)" A (s.v. sagar). "Abalegi-sagar, cierta clase de manzana"<br />
BeraLzM Sup.<br />
abalia (det.). "Melodía, abalia, aheria, otseztia" Lar.<br />
habalitu. "Ahitua, aphurtua, eñhetsia, akhitua, harikatua, habalitua" HeH Voc.<br />
aballera. v. abelera.<br />
abalu. v. abalaio.<br />
abalzizketa (Lar NoviaS (-ltz-)), abalizketa. "Melodrama, diálogo en música, abalzizketa, otseztizketa" Lar.<br />
"Abaltzizketa, melodrama, diálogo en música. Debe ser abalizketa, como compuesta de abali, melodía e hizketa,<br />
diálogo, conferencia, todo reunido, diálogo de melodía" NoviaS. Cf. tbn. en Larramendi las voces relacionadas<br />
con topónimos amezketa (s.v. cavallar y quexigal), arrasate (s.v. demolición), getxo (s.v. humillo)... Azken<br />
beltza. Abalizketa egintza bakarrean. (tít. de una obra de C. Sanchez Irure premiada en 1915).<br />
abandonamendu. Abandono. Onhesten ditut orozko abandonamendua, ene bihotz khirestasunak, ene<br />
langidurak, ene penak, ene tentazione eta ene gaitz guzien enbrazuak, zure iustiziari satisfatzeko. JesBih 455s.<br />
abandonatu (V-gip ap. Elexp Berg; Urt I 17, Hb VocGr 268, VocBN, Gèze, Arch VocGr), abondenatu,<br />
abundenatu, abandunatu. Abandonar, dejar de lado. "Euskeria geuria da ta abandonatzia izengo litzake<br />
negargarrixa" Elexp Berg. v. utzi (2). Tr. La forma general es abandonatu. Hay abandunatu en Tartas,<br />
abondenatu en Xarlem (junto a abandonatu) y abundenatu en ChantP. En DFrec hay 21 ejs. de abandonatu, uno<br />
de ellos septentrional.<br />
Ene Iainkoa, ene Iainkoa, zeren abandonatu nauk? Lç Mt 27, 46 (Echn abandonatu; TB, HeH, Dv, Ur utzi,<br />
Hual desanparatu, Ol zapuztu). Ez nazazula othoi abandona neure azkeneko partiadan. Arg DevB 154. Zuzaz<br />
abandunatu denak behar baitu peritu. Tt Onsa 173. Bañan, Jauna, ez nazazula abandona. Gç 46. Ez nazazuela,<br />
ni zuen zerbitzaria, abandona edo ene menera utz. He Gudu 93. Merezi zinduen beraz Jainkoaz abandonatua<br />
izatea. Brtc 249. Zure eta zure seme Dibinuaren zerbütxiaren ez jagoiti abandonatzera. Mercy 22. Oh ehiza nahi<br />
hüillantü / ene Jinko handia? / Nahi düka abandonatü / Nabarruko jentia? Xarlem 581. Abondenatü gütiala /<br />
Orai diat sinhesten. Ib. 999. Abandonatzen ziuzten bere onthasunak, edo pobrei ematen ziuzten. Jaur 202. Ez<br />
othoi abandona zure semiak! Etch 656. Ez da herririk hain abandonaturik zeinetan ez baitire aurkhitzen zenbeit<br />
arima leial. MarIl 8. Ene Jinkua, zeren abandonatü naizü? UskLiB 42. Baiñan orai zahartua / naduka<br />
abandonatua. Gy 261. Denbora da aitzina juaiten, / sekül'ez argitzen, / üdüritzen zait naizüla abundenatzen.<br />
ChantP 116. Anima galdu kulparik gabe, / gorputzak abandonatzen... / despeida txarra guretzat dator /<br />
ezpagerade mudatzen. Xe 343. Txala bere salletik / abandonatuba. Ud 102. Zure arartekotarzünari hersatü dena<br />
izan dela abandonatürik. Ip Hil 48. Jokua abandonau ta / orla gelditzeko / etzeukan esperantzia / irabazitzeko.<br />
EusJok II 164. Jainkoaz othoi, ez gaitzazula abandona! Lf Murtuts 28. Zeruetako Jaunari oiu egiten zion<br />
saminki bakartasun ikaragarri artan abandona etzezan. Etxde JJ 248. Andra txarra zuan baña olan ezingo juat<br />
abandonau. SM Zirik 120. Eznaiz itzuliko egundo sekuletan / abandonatu dudan harizti beltzera. Arti MaldanB<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
93
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
195. Bere seme alabez abandonatua. Xa Odol 207.<br />
v. tbn. EZ Man II 185. CatLav 102 (V 57). Mih 105. CatLan 44. Bordel 198. Txill Let 106.<br />
(Aux. trans. tripersonal). Haizeari unzia abandonaturik eramaiten genén. Lç Act 27, 15. Orduan<br />
abandonatzen dio bere burua xagriñari, eta galtzen ditu esparantza guziak. He Gudu 52.<br />
(Aux. intrans.). Abandonarse, entregarse. Abandonatu zen osoki Jainkoaren borondatera. Ch I 25, 2 (SP<br />
iarri, Mst jarri). Abandona gaiten probidentzia maitagarri haren eskuetara. Jaur 389.<br />
(Part. en función de adj.). "Abandonado. Eztot aiñ persona abandonaurik ikusi" Elexp Berg. Birjina eztia,<br />
abandonatuen geriza. Harb 63. Emakume sobatuak, / frantzesakin oratuak, / itz batian esateko / abandonatuak.<br />
Xe 215.<br />
abandonu. "Abandono. Zela euki leizke ermittak olako abandonuan" Elexp Berg.<br />
habanera. Habanera. Batek esaten du Vals. Jotzen dute. Gero Habanera, ta au bukatzian pasa-kallia juaz<br />
dijuaz. Sor Gabon 50. Abarkadun gutxi ikusiko dezu erderaz mintzatzen edo abanera, xotis ta beste arrotz dantza<br />
nastuetan. Ag G 96. Maitearen illobi gañean. (Habanera-aidea). NEtx LBB 380.<br />
abanikatu. Abanicarse. Eztator ondo Elexa santa adoragarrian zu orrela bitxiturik sartutea, an<br />
abanikatzen, burua erakusten ta Jesus Sakramentuari zor jakon adoraziñoa zeuri buru orri emoten. Añ MisE<br />
247.<br />
abaniko, abaniku, abeniko. Abanico. v. haizemaile. [Axeriak] uzkiz gora gero zangoak airean, / Buztana<br />
darabilkala / Abeniko bat bezala. Gy 308. Eta gibeleko hire abenikoa / Haiñ aberatsa eta llilluratzekoa /<br />
Perlazko uztaia iduri. Ib. 227 (ref. a un pavo). Abanikurik zuten edo ez / orain ez daukat goguan. Xe 312.<br />
habanillo. Habanillo. Aldi [= ardit] paten zigaluak eldiyak abanillo loiyak, beste eldiyak mixtuak eta<br />
poxporo'at faorez. Alz STFer 129 (puesto en boca de un niño).<br />
abanino. "Abanino, moda de que usaban las damas de Palacio, y era un pedazo de gasa blanca, atravesada en el<br />
escote del jubón" Lar.<br />
habano, habana. (Puro) habano. Txomiñek kafea, koñaka eta habano bat ekarri zuan. Osk Kurl 217.<br />
Karamelu luze bat, habano baten itxurazkoa. Ib. 49. Geineratikoek habana luzeak erretzen zituzten. Mde Pr 134.<br />
abant (Vc, G, L ap. A; Aq 352), abanti (Aq 352), abante (Dv). "Ea, andar, entre los que reman, ea, abanti,<br />
abant ababor o estribord (G)" Aq 352. "Marche à la rame des chaloupes et canots" Dv. "Acción de remar" A. <br />
Arraiñaren jarrai urrunago ta urrunago, beti abant eta abant, tosta ganean jezarrita, indarren indarrez untzia<br />
abiau-araziaz. Erkiag Arran 79.<br />
- ABANTEAN (Dv, A). Remando. "Abantean goatea, aller à la rame" Dv. Emendixek bat batera asi ta<br />
kalaraino abantean garaituko banenduzu. A BeinB 54. Zelan siniztu dozu, / Apolon kutuna, / izan dala abantean<br />
/ goitua euskalduna? Azc PB 225. Ikusten Bizkaitarrak / santzoka abantean: / eta egaz txalupea / eurenez<br />
aurrean. Ib. 225. Aunek emakumeok be, eztira makalak abantean [...]. Donostiako estropadetan eskasagorik<br />
izango da txanpan egiteko. Erkiag Arran 121.<br />
- ABANT EGIN. "Remar" A (s.v. abantean). "Alu orrek, abant, eizu abant, rema, rema, tú, miserable" Ib. (s.v.<br />
alu).<br />
abanta. v. ABANTADA HARTU.<br />
abantada. 1. Impulso, acometida. v. abiadura. Lenengo abantadan zezenak altxatu omen zeban gora<br />
mutila. Izt C 249. Zein ero ote da Guatemalako zulotik onelako abantadan datorrena? EG 1956 (7-8), 2.<br />
2. "(L; Hb), branle" Lh.<br />
- ABANTADA HARTU. "Abantade-artu [sic], retroceder para avanzar o impeler mejor" Aizk. Oa gaintxo<br />
artara ta abanta (abiada) artuta, bultz eta jaurtiki nazan zulora. A EY II 295.<br />
abantaila (L, BN, S ap. Lh; Gèze (-talla); det., SP, Lar (abaintailla), H), abantail (Urt I 140 (-taill), VocBN).<br />
1. Ventaja; provecho; privilegio. "Avantage, privilège, ventaja, mejoría" SP. "Avantage, profit" VocBN.<br />
"Avantage" Gèze. v. abantaja, bentaja. Tr. En labortano clásico y moderno, ya desde Leiçarraga (con la<br />
única excepción de Etcheberri de Ziburu (una vez) y Gasteluçar), la única forma empleada parece ser abantail.<br />
Los suletinos, más Dechepare y el catecismo de Laneufville, emplean abantalla (Tartas, además de ejs. con -a,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
94
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
tiene dos ejs. de abantaill, sin -a constitutiva). Al Sur se documenta en Lizarraga de Elcano y Villasante. En<br />
DFrec hay 38 ejs. de abantail(a) (9 de ellos septentrionales).<br />
Zerik da bada Iuduaren abantailla, edo zerik da zirkonzisionearen probetxua? Lç Rom 3, 1 (Ins F 7v<br />
abantail). Zer abantail aurkitu duzu gizona baithan hain bertze merezi duenik? Mat 271. Abantaillarik deusetan<br />
/ etzinduen galdetzen, / den txipienarekien / baina aitzitik berdintzen. EZ Noel 152. Abantail hautzaz guzioz<br />
suplikatzen zaitut. Harb 94. Desiratzen zuten abantailla eta garaitia Kartagotarren gaiñean. Ax 30 (V 18). Zer<br />
burupe, zer pribilejio edo abantail duzu zuk orai? Ib. 142 (V 93). Bere iduri beretako, naturaleza beretako,<br />
haren perfekzione eta abantail guziak orobat dituena. Arg DevB 238s. Bere oldea eta abantailla ixilik bilhatzen<br />
dute. SP Imit I 14, 2. Debozionean ongi iarteko eta haritzeko abantail handia da guretzat arima debotekin<br />
ibiltea. SP Phil 327. So egizu zonbat abantailla eta probetxu herioak emaiten dian gizonari. Tt Onsa 159 (21<br />
abantaill). Etsaiek eztuen abantaillarik batere gure gaiñean. Gç 54. Hanbat abantail eta dohain bereziez<br />
dothaturikakoak. ES 177s. Arimako eta gorputzeko abantaill guziak. Ch III 22, 2 (Mst gaizak oro). --Gizona<br />
kreatua izan denean Jainkoak eztio eman berze dohainik edo abantailik? --Bai, eman diozka arrozoina eta<br />
libertatea. CatLav 39 (V 28). Natürak oro egiten dütü bere irabazi edo abantalla propiagatik, deus eztü egiten<br />
dohañik. Mst III 54, 5. Ardietsten zituen, egunetik egunera abantail berriak. Lg I 199. Eskarari, hainitz bertze<br />
Lengoaien gainean, iratxakitzen zaizkon abantailletarik bat da, eskribatua behar izatea mintzatzen den bezala.<br />
He Gudu 6. Nonbre gabeak dire birjinitatearen abantailak. Brtc 225. Zure ethorkiaren distiadurari eta gañerako<br />
abantail naturalei. Mih 30. --Zoin dira oraiño Gizonaren abantaillak? --Hek dira arrazoina eta libertatia.<br />
CatLan 31. Bena akadoitü izan zen abantailla handiagoa Britainako dukesaren Erregiñatzian zatekiala. Egiat<br />
272. Lehen kontha litake zelüko izarrak, ezi ez eta haren abantailla berheziak. Mercy 13s.<br />
(s. XIX). Personarén perfékzioa, goapotasúna ta abantálla dágo sufritzean arimo onaréki trabáju. LE Ong<br />
55r. Eni eman abantaillas / Jelosi beitziren. Xarlem 1355. Altxatu da bere kondizioneko eta munduko abantail<br />
guziez gorago. Jaur 386. Hobeki segurta zaitezentzat zeroni orthografa hunen abantailez, irakur zaitzu beherago<br />
eginak diren opserbazioneak. MarIl VII. Abantailla uhuresko hura. msS 2. Indulientziak eta bertze abantail<br />
izpiritualak. JesBih 391. Komünione hunaren frütiak edo abantaillak. UskLiB 92 (93 abantailla, indet.).<br />
Karlosen abantailak / Nahi tuenak aditu, / Traidore horiekin / Faboriak ba ditu. Bordel 179. Nagusi denak ba du<br />
/ Abantailik aski. Ib. 173. Madreek ikhusten zuten hor abantaill doblea, / Bere ona lehenik, eta gero bertzen<br />
kaltea. "Nos galands y voyaient double profit à faire...". Gy 120. Testament zaharretik hartzen diren istoriek<br />
dien abantailla berhezia haur da: [...]. CatS XI. Debetatzen deikü besteri gaitz desiratzia, hantik abantailla<br />
zunbait jin dakigün nahiz. Ib. 51. Eta izan bedi zuentzat pena handi bat abantail hartaz gabetuak izatea. EgunO<br />
in Arb Igand 181. Zer abantail eta irabazi eder aurkitzen duzu gauza hortan? Lap 300 (V 136). Pobrezia bere<br />
nahitarakoari, edo bederen gogo onez hartzen denari darraizkon abantailak. Jnn SBi 11. Ezen thaulazko pareta<br />
horrek abantail hau ere badu: [...]. Zby RIEV 1908, 87. [Liburu] hunen irakurtzetik atherako ditu gazeta edo<br />
berriketari phurtzil frantsesezko batzuetarik athera ez lezazken abantail frango. Elsb Fram VII. [Gizonak]<br />
egürükitzen dütü khorpitzeko abantallak eta aiseriak. ArmUs 1896, 98.<br />
(s. XX). Lan askoren eiteko / bada abantaila, / Aisago bizi dea / jendeki apala? Etcham 209. Abantail horiek<br />
ez ditut ukatzen. JE Ber 81. Orduan libre naiz eta badut eskua menpetasun ori ta bere abantail guztiak<br />
arbuiatzeko. Vill Jaink 187. Gezurraren abantailak, kasu jakin batean, ezin ukatuzkoak dira, gertu-gertuan eta<br />
eskumenean dauzkat. Ib. 86. Honek zonbaiti kartzen duela / abantail bezenbat kalte. Xa in Mattin 97. Erraiten<br />
zaizkigu uhaitzen, ihiziaren, kontrabandaren abantail eta atseginak. Lf in Casve SGrazi 17. Bizkaitarrak<br />
segituan hasi ziren eginahalean, abantail honetaz baliatzeko asmoz. MEIG V 91. Izan dezagun gogoan autoreek<br />
badutela zenbait abantail, Axularrek zioen bezala. MEIG VII 129.<br />
v. tbn. Abantaila (det.): ChantP 86. Casve SGrazi 50. Abantail: Harb 94.<br />
2. (Precedido de ablativo). "Ce mot [...] est employé par Liçarrague comme postposition précédée de l'ablatif<br />
pour exprimer l'idée de superiorité. [...] En souletin actuel, abantall s'emploie de la même manière comme<br />
postposition avec la même signification: bestetáyk abantáll, plus que les autres" Lfn Eusk 1956, 27. Halakotz<br />
unktatu ukhan au Iainkoak, eure Iainkoak, bozkariotako olioz, eure lagunetarik abantail. Lç He 1, 9 (Dv zurekin<br />
phartedun direnen gainetik). Izen exzelentago bat akisitu ukhan du hetarik abantail. Ib. 1, 4. Baina S. Paul<br />
baithan hartzen da berzetarik abantail Iainkoaren borondatearen deklaratzeko dohain singulara duena. Lç Decl<br />
a) 5v. Guri berzetarik abantail hanbat grazia handirik egin draukuk. Lç Ins A 5v. Hala non fidelék ezpaitute<br />
zerzaz glorifika ditezen, baina dirade obligatuagoak, zeren berzetarik abantail preferitu izan diraden. Ib. G 4v.<br />
- ABANTAILA HARTU. Aventajar, coger la delantera. Zergatik nahi duzu abantailla hartu bertzeen<br />
gainean? SP Imit I 1, 3. Abantaillarik har eztezen / gure etsaiek Franzian. Xarlem 5. Plazerak abantalla har<br />
eztizadan. Mst III 26, 2 (SP plazerek eraman nezaten).<br />
- ABANTAILA EGIN. Aventajar. Jakiña dá S. Paphnucio Andiarén kásoa, nola mostratuzión aingirubátek<br />
itenziotéla abantálla birtútean bi ezkondúk. LE Matr1 354.<br />
- ABANTAILA EMAN. a) Aventajar, anteponer, preferir. Bethiere abantailla eman behar zaio konszientzia<br />
onari eta Iainkoaren araberako bizitzeari. SP Imit I 3, 4 (Mst hobiago dira). Guzietan abantailla emaiten<br />
derauegu aberatsei pobreen gainean. SP Phil 383 (He 387 prezatzen).<br />
b) Dar ventajas, aprovechar. Gizun bakhoitz bati zerbait abantailla emaiten dian jakitatiak. CatS III.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
95
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ABANTAILA ERAMAN. Aventajar. Artizarrak berzetarik abantailla darama. E 147. [Begietako bistak]<br />
bertze zensu guztiei eramaiten deraue abantail. Ax 391 (V 256). Segur da, abantail eramaiten dioela iustuak<br />
bekhatoreari, garbiak likitsari. Ib. 550 (V 353). Zeinek baiterraket abantail eraman diotela Athenastarrei. ES<br />
156. Diot berriz-ere munduaren artean etzela hek baino estimu gutiagokoa izanen, aitzitik uste dut ezen,<br />
abantail eramanen zerauela. Ib. 192. Gure bortxa ta gure alkaizuntako diot (emaztekiek) daramagutela<br />
abantalla (gizonkiei) ontan (191). 'Las mujeres nos llevan ventaja a los hombres'. LE-Ir. Estaike úka<br />
deitzenduéla Elizak debotoa emastekigéndea ta erreálki geién komún daramagútela abantálla gizonéi zenbáit<br />
birtuteetán. LE Prog 116.<br />
- ABANTAILAN IBILI. Andar con ventaja. Abantallan dabilela albailedi segura / Gaitza apart egoiztea<br />
bethi ere hobe da. E 233.<br />
- ABANTAILATAN. (Precedido de gen.). En beneficio (de), en favor (de). Galdegiten dut fruktua ezagut<br />
dakizuen kontura zuen abantailletan. Lç Phil 4, 17. Herriko Seme bezala neure herriaren abantailletan mintzo<br />
naizela. ES 156. Gure abantailetan eta zure Eliza Sainduarenetan ofritzen zaitzun sakrifizioa. Brtc 24 (tbn. en<br />
MarIl 52). Bainan ez othe dire apostoluak gizon amarrutsu batzuek, bere onetan eta abantailetan gu enganatzea<br />
bilhatu izan dutenak? Lap 304 (V 138).<br />
- ABANTAILATAN HARTU. Aventajar. Bizi prestuki, ez zeure burua abantailletan hartzera utz, ez<br />
ihardets, ez konturik egin. Ax 297 (V 198).<br />
- ABANTAILAZKO. Ventajoso, privilegiado. v. abantailatsu. Fabore beregaiñezkoak, abantaillezkoak, eta<br />
emendailluzkoak. Ax 103 (V 69). Ez ordea beregaiñezkoak, eta abantaillezkoak. Ib. 103 (V 70). Baina nik,<br />
karismarik --beregainezkorik, abantailezkorik ez emendailuzkorik-- hartu ez dudan honek [...]. MIH 392.<br />
abantailadun. "Antecellens, [...] onago déna, aitzintzen dena, abantailldúna, abantailla duena" Urt II 134.<br />
abantailatsu (SP, Gèze (-llatsü)). Ventajoso, provechoso. "Avantageux" SP y Gèze. v. abantailos. <br />
Ezinago hun eta abantaillatsü da Ama Birjinaren eta Saintien othoitzia. CatS 67. En DFrec hay 1 ej.<br />
abantailatu (SP, Urt I 135, H). Aventajar, mejorar. "Avantager, privilegier" SP. "Avantager. Seme gehiena<br />
abantailatu du" H. Tr. Documentado sólo en la tradición labortana clásica. En DFrec hay 2 ejs. [Ni] alde<br />
guziz abantaillatzea gatik. Harb 217. Batak saindu bat eta bertzeak bertzea superbioki abantaillatu nahi<br />
duenean. SP Imit III 58, 2. Hark abantaillatzen baititu humillak eta bere burua handi dadukatenak beheititzen.<br />
SP Imit I 7, 1. Aitzitik hainitzetan banaloriaren emendaillutzat beltza xuriaren gainean emaiten da haren<br />
kolorearen abantaillatzea gatik. SP Phil 417 (He Phil 420 kolore beltzak xuriarena altxa dezantzat).<br />
Jakintasunak nahi baitu gizona altxatu, eta abantaillatu. ES 175. Lekhu guztietan egin ahalaz bethi ohoratzen,<br />
abantaillatzen eta aitzinatzen zuten. Ib. 165. Azkuerenean ere gipuzkera irten zen [...] abantailaturik. MEIG VII<br />
171.<br />
(Part. en función de adj.). Aventajado, primoroso. Bataz lurreko bertze kreatura guztiak baiño nobleago eta<br />
abantailatuago zeure idurira egin nauzu. Mat 270. Ene Iainko Iaunak egin du hunelako sendagailla<br />
abantaillatua. Harb 271. Agur Maria, alaba saindua, alabetako abantaillatuena, abantaillatuetako dohatsuena.<br />
Ib. 103s. Pagamendu abantaillatuaren esperantzan. Ax 493 (V 319). Emazte haren edertasuna nolakoa eta zein<br />
abantaillatua zen. Ib. 394 (V 257). Elkharganatze guzietan bihotz idekia, trebea, sinplea, emea eta modesta<br />
bethi da abantaillatuena. SP Phil 327. Jainkoak Gizonari eman zioen gauzarik abantaillatuena eta<br />
premiazkoena izan zen mintzoa. ES 381. Sara ene sort-herria abantaillatua eta beregainekoa dela. Ib. 155.<br />
abantailatuki (SP). Ventajosamente. "Avantageusement" SP. Bertze guztiek baiño abantaillatukiago<br />
Espiritu sainduaren dohaiñak eta garaziak ere izan baitzituen. Mat 95. Birjina Maria Aingeruak baino gorago<br />
abantaillatuki iartea. Harb 39s. Zeren han edirenen ditugu, are abantaillatuki, fidatzeko eta esperantza izaiteko,<br />
ahal diratekeien segurantza guztiak. Ax 127 (V 84).<br />
abantailatzaile. "Adjutor, laguntzáillea, sokorritzáillea, solegitzáillea, abantaillatzáillea" Urt I 187.<br />
abantailos (Urt IV 362), abantallus. Ventajoso, provechoso. v. abantailatsu. Haren hiltzia abantaillos eta<br />
prezios izanen zela gure ororen. Tt Onsa 166s (Arima 17 abantaillus). Ez detzatzula [sensuak] behiñere enplega<br />
xede onentzat baizen, zenbait gauza abantaillos edo baitezpadakoentzat baizen. He Gudu 128. Zuñen abantallus<br />
den gaitz ükheitia biziuen erdollaren garbitzeko. Mst III 50, 6 (SP zenbat balio duen, Ch zeiñ progotxos diren).<br />
Galthezazü, ez zihauri plazent, eta abantallus zaizüna, bena eni plazer, eta uhure egiten deitadana. Ib. 49, 3.<br />
Bainan nahi du hala izan gaiten parabisuan, eta hori infinituki abantailosago da. Jaur 406. Ainhitz on eta<br />
abantailos da Birjina Sainduaren eta bertze Sainduen othoiztea. CatAst (ed. 1842), 67. On eta abantailos da,<br />
gizon bat hil dadien populu guzia salbatzea gatik. Lap 235 (V 105). Athera dituztela hanitz gauza [...] ezin<br />
gehiago abantailosak, gu bizi garen denbora hits eta triste huntako. Elsb Fram 186.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
96
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abantailoski, abantalluski. Ventajosamente, provechosamente. Nahi badüzü abantalluski zerbait jakin, eta<br />
ikhasi. Mst I 2, 3 (Ch nahi duzu zure estudioaz eta iakiñaz ungi probetxatu). Bethi abantalluski triballatzen da.<br />
Ib. 14, 1 (Ch bethi progotxoski hari da).<br />
abantaja. Ventaja, privilegio. v. abantaila; cf. abentajatu. Gura deutsut agindu / gure erriko abantajaok /<br />
daikezula kantadu. Lazarraga 1169r. Ene laztanak merezidu dau / oi asko abantajarik. Ib. 1183r. Oi lenaengo<br />
abantajea / dasadan, zaoz exilik. Ib. 1181v.<br />
abantalde (Lecl, Chaho). "Abantaldea, avantage" Lecl. v. abantaila.<br />
abantari (A), abantlari. Remero. Castroko abantariari. Azc PB 224. Asko ta asko zagoze / abantlari<br />
putzak; / baina geugaz bardinak / bakarrik giputzak. Ib. 227.<br />
abantatu. 1. Acometer (una acción). Bein eginari gitxi eretxirik / beste askotan abantetan yako / indarrak,<br />
putzak barriro usturik / arrapetako. Zav Fab RIEV 1907, 533.<br />
2. "(L; Hb), ramer" Lh.<br />
3. (G). Partir. v. abentatu, abiatu.<br />
abante. v. abant.<br />
abanti. v. abant.<br />
abantlari. v. abantari.<br />
abantxu. v. 2 abantzu.<br />
abantxuño (BN-baig ap. Satr VocP; H (BN), A Apend). (Dim. de 1 abantzu). "Très peu s'en faut" H (s.v.<br />
abantzu). "A falta de nada" Satr VocP. "Casi tocando" A Apend. v. abantzuto, abantzuñi. Beti abantxuño<br />
hilak, beti bizi! SoEg Herr 6-4-1961 (ap. DRA, s.v. abantxu izan). --Bankoan ari omen hiz lanean eta badea<br />
jende polliki lanean ari denik banko hortan? --Ba, abantxuño lauetarik bat. Egunaria 1-3-1960 (ap. DRA, s.v.<br />
abantxu).<br />
abantzagotu. Avanzar más. Othoizten zaituztegu eta rekeritzen Iesus Iaunaz, gureganik rezebitu ukhan<br />
duzuen bezala, nola ebili behar zareten eta Iainkoaren gogarako izan, gerotik gerora abanzago zaitezten. Lç 1<br />
Thess 4, 1 (Dv geroago eta gehiago aitzinatzekotzat). Othoitzen zaituztegu, anaieák, gerotik gerora abanzago<br />
zaitezten. "Surmontiez". Ib. 4, 10.<br />
abantzamendu, abantzamentu. Avance, progreso, mejora. "Ioseph, abanzamendua, augmentazionea" Lç<br />
Decl Mm 4r. v. 2 abantzu, aitzinamendu. Ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukhanen luela sartze eta<br />
abanzamendu Heuskal-herrian. 'Entree et accroissement'. Lç Dedic * 7r. Han eginen zituen abanzamenduez<br />
kontu eman behar du. Harb 447. Ene arreba maitia, / gütiago edo haboro, / abanzamentü horrek / markatzen du<br />
zerbait misterio. Abraham 1508 bis. Othoitz eginen dute, ardura, bere lagunen abantzamenduarentzat<br />
berthutean. JesBih 424.<br />
- ABANTZAMENDUTAN. (Precedido de gen.) En provecho (de). Bere gloriaren abanzamendutan eta zure<br />
suieten edifikazionetan. Lç Dedic * 7r. Perseberaturen dudala zuekin guziokin zuen abanzamendutan eta zuen<br />
fedearen bozkariotan. Lç Phil 1, 25 (Dv zuen guzien onarentzat). Bat bederaren kontentamendu eta<br />
abanzamendu handitan argitarat ilkhi dadiñ. Arg DevB III.<br />
abantzarazi (Urt II 212), abanza erazi. Hacer progresar. Eztugu deusik kausitu fedearen kontrako denik,<br />
aitzitikan dugu iuiatu bide hon bat bezala dela kristinoaren bertutean abanzaeraziteko. Tt Onsa 9.<br />
abantzatu (Urt II 213, VocBN, Gèze, H). 1. (Aux. trans. e intrans.). Avanzar, progresar, mejorar. "Avancer,<br />
s'avancer" VocBN. "Avancer, devancer" H. v. aitzinatu. Tr. Exclusivo de la tradición septentrional.<br />
Documentado sólo hasta mediados del s. XIX. Eta jinen direnek gero duten kausa oboro haren [lengoajiaren]<br />
abanzatzeko. E 9. Benedikzione spiritualez abrasturik egunetik egunera onean abanza eta emenda ditezen. Lç<br />
Ins A 2v. Iustizia, eginbide eta saindutasun orotara probetxa eta abanza ditezenzát. Ib. A 2v. Gure ohoreak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
97
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
doaz / egun oro galduaz, / eta harena kontrara / bethi abantzatuaz. EZ Noel 92. Eta Piarres Detxeberri edo<br />
Dorrek eskararat emana, eta zerbait gehiago abanzatuba. INav (tít.). Berthutearen bidean abantzatzeko. Gç 24.<br />
Hunen autora sabantegia eta sobera khartsua ezagutzen dut fedearen kontra gauzarik xumeena abantzatzeko.<br />
Brtc 3. Zure buruari ukho eginen duzunaren arabera abantzatuko zare berthutean. MarIl 34. Merezitu zuen<br />
Jainkoak abantza zezan bere inkarnazioneko denbora. Jaur 350. Desiratzean bethi abanzatzea saindutasunean.<br />
Ib. 380. v. tbn. Ch I 13, 8.<br />
Avanzar, ir hacia delante. Lekua batez abanzatu. Volt 152. Enaite haboro abantza. Tt Onsa 68. Eta oro<br />
galdiak gira / gitian korajuski abanza. Xarlem 631. Abanza bi partidak. Ib. 633. Karlisten usaia da / ez<br />
abantzatzeko, / entregu ez badira / batailan artzeko. Bordel 178.<br />
Merxikak abanzatu direnean egostetik. ECocin 49.<br />
(Part. en función de adj.). Adin abanzatiago batian. CatLan 3.<br />
2. (Aux. trans.). Adelantar, avanzar. Iesusekin ziradenetarik batek, abanzaturik eskua, idoki zezan bere<br />
ezpatá. "Avançant". Lç Mt 26, 51.<br />
3. Prestar, adelantar dinero. Behar ükhen diozü orano audela, / Berak abantzatü ehün libera, / Eihartxek<br />
ezpeitzin / beharrüne handin / Paperaren ordin: / Amandalako edo persegitzeko phüntin. 'Dans l'obligation<br />
d'avancer lui-même cent francs'. Etch 274.<br />
1 abantzu (Urt II 211, VocBN (-nz-), Hb ap. Lh, Gèze (-nz-), Dv). 1. Avance, progreso. "Avance (dans le<br />
travail, la route, etc.). Abantzu handia darama (Hb), il a une grande avance" Lh. v. abantzamendu. Spiritu<br />
saindua [...] zeinen berthutez gauza guziék iraute eta abanzu baitute. Lç ABC I 2r. Hanbatenaz dela haren<br />
abantzua eta probetxu ispirituala handiago. Ch II 12, 8. Zerk ere egiten baitu orano net prootxoz dela gure<br />
abanzu ispiritualaren desiraren ukheitia. AR 22. Ikhusteko eia egin dugun abantzu handirik berthute hortan.<br />
Jaur 377. Meditazioneari arthoski jarraikitzen denak, ez dezake falta berthutearen bidean abantzu handien<br />
egitea. Ib. 110. Bainan Bixente ber arimaren gidaritzat hartuz geroztik saindutasunean abantzu handiak egin<br />
zituen. EskLAlm 1851 (ap. DRA). Ur-handiek gaindi egin zuten, gain alde guziak orhe bilhakatu ziren, eta<br />
kharreuzak baratu ziren deus abantzurik gabe bortz hilabethez. Prop 1899, 227. En DFrec hay 2 ejs.,<br />
septentrionales.<br />
2. (Hb ap. Lh, H (G, L, BN) A Apend). "Prêt à intérêt, cheptel" H. "Paiement avant therme. Abantzua egin<br />
langilei (Hb), rétribuer les ouvriers à l'avance" Lh. Akitania kontseiluak 690 mila libera, hau abantzu bat,<br />
intresik gabe turnatzeko. Herr 22-2-2001, 6.<br />
3. "(L, BN), diferencia" A Apend.<br />
- ABANTZUAN (Hb ap. Lh, H). "Dirua, behia abantzuan emaitea, hartzea" H. "Azienda guzia abantzuan du<br />
(Hb), il a tout son bétail à cheptel" Lh.<br />
- ABANTZUTIK. Anticipadamente. Eta ixuri dienian parfum olio hori ene gorphitzaren gainerat, egin du<br />
abantzutik ene ihortzteko. "Ad sepeliendum me fecit". SalabBN Mt 26, 12.<br />
2 abantzu (-nz- L, BN, S; VocBN (-nz-), Dv, H), abantxu (AN-egüés-arce, L-sar, BN-baig, S, R-uzt), ahantxu,<br />
aantzu. Ref.: A (abañtxu, abantzu); Satr VocP (abantxu); EI 262 y 384; Gte Erd 265. Casi. "Presque, sur le<br />
point de" H. "Casi, poco más o menos" A. "A falta de poco" Satr VocP. "A(b)antxu hila da (BN-arb)" Gte Erd<br />
265 (junto a hiltzeko heinean, hil hurran, hiltzer, etc., de otras zonas). v. ia, kasik, hurran. Tr. Documentado<br />
desde el s. XIX en textos septentrionales y roncaleses. Hay también un ej. en un texto guipuzcoano de Euskal<br />
Esnalea (empleado con el sentido de 'más o menos').<br />
Alde orotarik siegatürik / dügü Pabiako hiria / eta abanzü hilik / gure gerla jentia. Xarlem 1316. Xarlemaiña<br />
Dozepareki / abanzü huna zaizü. Ib. 901. Abanzü Italiak oro / bere dütü exigatzen. 'Il exige pour lui presque<br />
toutes les Italies'. Ib. 1204. Gure resursak oro / abanzü zaizkü finitü. Ib. 600. Senar zenaren ontasunak abantzu<br />
orai iretsi. AstLas 69. Hemeretzü denian, primajen xangriti / abanzü egin nian ene büris gainti. Etch 178. Fedea<br />
abantzu iraungia. MarIl 7. Eskara ere luke nahi begiratu [d'Abbadiek], / Erdara zaionean abantzu nausitu. Hb<br />
Esk 127. Lehenago bazen gure mendietan zaldi arraza fin bat; abantzu ezeztatua da. EskLAlm 1858, 19 (ap.<br />
DRA). Abantzu egin denian, emaiten dira helzaurrak barnian. ECocin 47. Egun kontan xin zitzaikun elurra<br />
abantxu iriaraino. Mdg 127. Kosetxako abantxu lan guziua, egitendei emaztek. Ib. 137. Etxera heltü zelarik,<br />
amak besarkatü zian eta potez abantzü jan. Const 18. Gosez, hotzez abantzu hila. Ox 38. Arras gogotik<br />
mintzatzen niz gizon huntaz [Bernat Detxepare] ahantxu ene erritarra delakotz. Zub 17. Gaixoak, hor, bizia /<br />
abantxu du galdu! Etcham 169 (148 abantzu). Eta aantzu gibeletik atxemana duelarik, horra non agertzen diren<br />
iguzkiaren lehenbiziko inharrak. Barb Leg 25. Aphezak ordian haurrari: Ez etxit, ez; bena abantxü bai (S). A EY<br />
II 143. Munduia pasatu dut bosgarren aldian / orai berdin abantxu seigarrenian. Balad 118. Txakür aia izan eta<br />
izanen da akhoi. Mithikilen eta Larrory-n txanpakari horiek [txakürrek] kalitü die abantxü dozena erdi bat ardi.<br />
Herr 23-7-1959 (ap. DRA, s.v. akoi). Abantxu bi urthe baditik hemen girela mendian, basak bezala bizi. Larz Iru<br />
80. Gure etxalte txipi eijerra abantzü dikün igorri. 'Il nous l'a presque delapidée'. Casve SGrazi 108. v. tbn. Elsb<br />
Fram 88.<br />
(Postpuesto al sintagma al que acompaña). Ülhüna zenin abantzü / Etxerat abiatü: / Bi adixkide baratü, /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 98<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Abüsione gerthatü, / Eta hüllan bizia galdü. "Lorsq'il fut presque nuit". ChantP 316. Zer tenore da? Hamarrak<br />
abantxu. JEtchep 100.<br />
Onen gudari kupurua 30.000 zan abantzu (más o menos). EEs 1913, 208.<br />
(Con dat.). Cerca (de). Judiuak Babiloniara eraman izan zren tenprari abantxu. Hual Mt 1, 11 (Dv<br />
desherripen irian, BiblE erbesteratu zituzten garaian). Eta erkitian gero bedratziuen ordiuari abantxu, enkontru<br />
emon zion berze banekin. Ib. 20, 3 (BiblE bederatziak aldera).<br />
- ABANTZU IZAN. Estar al límite de las fuerzas; agonizar. "Abantzu da, il agonise" Lh. Eztüzia ikusten /<br />
abanzü dela Xarlemaiña Enperadoria? 'Ne voyez vous pas que Charlemagne l'Empereur est à bout?'. Xarlem<br />
1002. Eztüzié ikusten papa / orai bortxatü zirela / gure gerla jentiak / oro abanzü direla. 'Tous nos gens d'armes<br />
sont à l'agonie'. Ib. 618. Ikusiz behin batez abantzu nintzela / Ganbiatu ninduten abre bat bezala. Hiribarren<br />
Doxamendi Kapitaina (ap. DRA). Gaxuxa, zauri laster, jaun erretora abantxu dugu. Leon GH 1926, 27 (ap.<br />
DRA).<br />
"Hil abantzu da" H. "Hil abantxü da (S)" Gte Erd 265.<br />
"Abantxen [¿por -txu?] da illes (il urrena) (AN-arce)" EI 384.<br />
abantzuñi (Arch ap. DRA (-nz-), A Apend), abantxuñi (S ap. A). "Casi tocando" A. v. abantxuño.<br />
abantzuto. Casi. v. abantxuño. Gizon xahar itsu bat abantzutto sendatu den bere bathaioko egunean. Prop<br />
1893, 179.<br />
abaña. v. amaraun.<br />
abañatu (R ap. A), amañatu (R-uzt ap. A). "(R), acercarse" A. Abañatan zitzaularik eskriba¸) edo<br />
erakuszale bat. Hual Mt 8, 19 (Lç, Dv hurbildurik, Samper urrantzen, BiblE hurreratu). Eta abañatan zrelarik<br />
urak, postatruk lurrian, abrazatu ztein Aren zankuak. Ib. 28, 9. Nola urdu baizaitad tenpra abañatuz duala. Mdg<br />
152. Agintariak berak ere abañatu zitzaikion leku hura utzi zezan eskatuz. EG 1956 (1-2), 27.<br />
abañau. v. abadinau.<br />
1 abaño (R-is ap. A; Dv (R)), amaño (R-is ap. A). "Proximité. Bideari abaño erori, tombé près du chemin.<br />
Abaño se decline-t-il?" Dv. "Proximidad. Etxeari abaño, junto a la casa" A. "Kalako aurkintzean ene abaiño<br />
iñaztura bat erori zen" Ib. (s.v. aurkintze). Egin zazei penitenzia, zeren abaño baitago zeurien reinua. Hual<br />
Mt 4, 17 (Samper urran).<br />
(Con reduplicación intensiva). Gurutze haiek, alarguna negar-zotinka zeragoion lekuari abaño-abaño jarri<br />
zituzten. EG 1956 (1-2), 27.<br />
"Abañozko baskuek (R-vid), las próximas Pascuas" A. Abañozko Bazkuek alegria emoiten daitadeinagatik<br />
[...]. Mdg 131.<br />
Etim. Quizá de cast. a mano.<br />
2 abaño. "(R-uzt), haba pequeña" A.<br />
abao (V-m-gip; Aq 161 (G), Mg PAbVoc, H (V)), abau (V; Dv (V)), abai (V-ger-arr-oroz, AN-gip; Añ (V), Dv<br />
(V)), abae (V-gip), abaa, aba (V-ger-ple), abe (V-ger). Ref.: A (aba, abai, abe, abao, abau); Iz ArOñ (abae,<br />
abaua); Etxba Eib (abaua); Elexp Berg.<br />
Panal de miel. "Rayon, gâteau des ruches" Dv. "Abáe, abáia, (el) panal (de miel), estiabaiak" Iz ArOñ. "Aiñ<br />
loratsua zan ingurua eze, erletxian abauak eztixa ganezka" Etxba Eib. "Eztiz betetako abaua [...]. Argizai asko<br />
ta ezti gutxi zeukan abau arek" Elexp Berg. v. abaraska, EZTI-ORRAZE. Tr. Documentado sólo en textos<br />
vizcaínos. Hay abaa, con vocal geminada, en RS, abai en Añibarro y Larrakoetxea, abau en Uriarte (abaua det.<br />
en todos los ejs.) y Arrese Beitia, y abao en V. y J.J. Moguel y en Ibiñagabeitia.<br />
Arri ebil okiak oroldirik ez, erle uzatuak abaarik ez. RS 5 (cf. O Pr 146). Eta onek lorarik lora batuten daben<br />
legez eztia ta argizagia abai gozoa egiteko. Añ EL 2 5 (EL 1 3 eztiabia). Ta egin gero erlaunzean abaraska, edo<br />
abao aurtxoen ezpañak gozatzen dituztenak. VMg XI. Begiratu deijuela bere abao ta eztijei. JJMg BasEsc (ed.<br />
1845), 48. Gero aotik argizaija botaten daben neurrijan, duaz abaua egiñaz. Abaua egiñik daguanian betetan<br />
ditube eztiz euren gelatxuak. Ur Dial 12s (It abaraska, Dv breska, Ip orrazia). Zure amore eztitsuaren zumoa<br />
edanda, / Amodiozko abau gozo bat daidan egin. AB Olerk 320. Maitasunan mingotsa / abau aren barruban bai<br />
neban idoro! Laux BBa 30. Ik erlategiko abaiak baño zastada geiago izango dok. Larrak EG 1959, 189. Bera<br />
zen lenengoa erle ernariak eta erlakume ugariak izaten ere, baita abaoetan ezti apartsua biltzen ere. Ibiñ Virgil<br />
110. Abao utsak kendu. Ib. 112.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
99
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etim. Parece natural pensar en la relación de esta voz occ. con lat. fauus 'id' (REW 3228), pero la variedad de<br />
forma no puede reducirse fácilmente a un prototipo común. Difícilmente puede ser éste rom. favare (it. fiare,<br />
fiale) que dice Schuchardt (Bask 31). Más bien se pensaría en una terminación -ano, -ane (> -ao, -ai).<br />
abao egin. v. ABARO EGIN.<br />
abapuru (V ap. A (s.v. sagar), que cita a Mg). Cierta variedad de manzana. [Erreten dagoz] sagar mueta<br />
asko, berazak, gazaminak, urtebetiak, domentxak, kurkubietak, gorrigarratzak, abapurubak. Mg PAb 104.<br />
1 abar (gral.; SP, Urt III 442, Lar, Aq, Mg PAbVoc, Añ, Izt 102r, VocBN, Gèze, Dv, H (V, G, L, BN, S), VocB).<br />
Ref.: A; EI 365; Iz ArOñ, Als; Etxba Eib; Echaide Nav 250; Elexp Berg.<br />
1. Rama; (pl.) ramillas para el fuego. "Abarrak, adakiak, branches d'arbre mortes" SP. "Es el ramaje menudo,<br />
de que se hacen las bardas" Lar (s.v. barda). "Chamiza", "chaparra" Ib. "Carrasco" Lar y Añ. "Rama del árbol,<br />
pendón (AN)" Aq 655. "Támaras" Ib. 1447. "Ramaje de árbol" Mg PAbVoc. "Rama cortada" Añ. "Branche<br />
propre à faire du feu" VocBN. "Branche pour fagot" Géze. "Broussaille, bourrée" Dv. "Branchage, menu bois à<br />
brûler" H. "1.º ramaje; [...] 3.º puntas de leña" A. "Abar su, laster su (Sal)" Ib. (s.v. abarxka). "Egurrak burdixan<br />
eta abarrak narrian, ekarten zetsuezen ataira baserritarrak, lengo sukaldietarako" Etxba Eib. "Ekarri abar<br />
batzuk sua pizteko. Piñuixa bota zeben eta baso guztia abarrez beteta dauke" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v.<br />
abarra. v. adar.<br />
Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena emoten jakeela orain arbolen izena emoten jakeenai [...]. Abarra<br />
esaten jakola, abe-adarra berba laburraguan batuta. Mg PAb 187. Esango bazendu eztozula irago gura bide<br />
atatik, sasi, aranza eta abarrez beterik dagualako [...]. Astar II 21 (cf. infra ETA ABAR). Abar heze meta handi<br />
baten pean. Gy 108. Hastean abarra zinduen; gero phaldoa, geroago zur meharrak zerbaitetako direnak<br />
ebakitzen dituzu. Dv Lab 332. Buztanaz abarrari lotua. HU Zez 57. Ametz-ondo, abar ihartu, zukur, ezpal,<br />
baginemokon zer nahi. JE Bur 78. Mutill, abar batzuek bituitzak. Ag G 366. Euskeran ere ele beretik sortu dira<br />
abar edo adartxo asko, eta itxuraz banakuak izan arren, aidetasun aundia dute beren artian, guziak zuaitz<br />
batetik sortu bai dira. Ayerb EEs 1916, 261s. Su andija egiteko, egur lodija ixetuteko, lenengo abarrari ezarten<br />
yako sua. Kk Ab I 3. Zer ba? Sagardotegietan bezela abarra jarriko det noiz barruan nagon adierazteko?<br />
EgutTo 1-2-1921 (ap. DRA). Abar eta egur, / Tupin eta zartain. Ox 92. Abar erdi-kimatua. Or Mi 19. Abar<br />
puntatxu puntan / txindorra kantari. Laux BBa 86. Gain-gaineko abarraren puntaren puntatik [...] zen erori. JE<br />
Ber 34. Sagasti solla lotan, / abar makur nâspil. "Amasijo de torvas ramas". Ldi BB 156. Erramu egunez<br />
bedeinkatutako abarrak atarian erretzen dituzte. JMB ELG 85. Martirien abarra irixteko. "Ad palman martyrii".<br />
Or MB 734. Oliondo muskerraren abarra, aur iñutzallea. Zait Sof 126. Eliz guzia lorez, abarrez eta argiz<br />
apaindua zegon ezkongai gaztien zai. Etxde AlosT 77. Zeure almen guztia erabil zenezake geigizko abarrak<br />
iñausteko. Ibiñ Virgil. 89. Abar ostotsuen itzalpean Ib. 83. Zugaitzen abar-astiñaldirik ezta entzuten. Etxde JJ<br />
43. Abar eta egur eihar karreatzen. JEtchep 21. Uso zuria kutxara itzuli baitzaio abar ezea mokoan dularik.<br />
Onaind in Gazt MusIx 156. Abar tzar batek begian jorik oldar ezin sinetsian. Xa Odol 328. Oraingo inausaldian<br />
baztertu diren abarrak. MIH 172 (se ref. a la ed. "mejorada" de Garoa). v. tbn. Gand Elorri 38.<br />
(Como segundo miembro de comp.). Forma gran cantidad de compuestos más o menos lexicalizados: cf.<br />
HALTZ-ADAR, HARITZ-A., EPURU-A., EREINOTZ-A., LER-A., LIZAR-A., OLIO-A., otabar, HUNTZ-A.,<br />
ZIGUIN-A.<br />
Yende abarrak arri bat edo zartaillu bat, gaitz bat edo kako bat dakusan tokian, guk [...] indar bizi bat<br />
dakusagu. "Le vulgaire". Or Mi 73. Eliza-betean errezo-marmarra / Eliz-jirabiran, nekez, barra-barra / zenbait<br />
gurutzadun. Aietxen sugarra / miresten, txanda-zai, erromes-abarra. SMitx Aranz 140.<br />
"(V, G), residuo. Otabarrak, residuos de árgoma. Ikatz-abarrak, residuos de carbón" A.<br />
(Ref. a las lenguas). Euskara Kamitararen abar bat zela. Mde Pr 218.<br />
Rama, división. "Society for Psychical Research" (S. P. R.) izeneko bazkun bat, Amerikako bere<br />
abarrarekin batean (Am. S. P. R.). Mde Pr 317.<br />
2. "(Quercus ilex), encina" Arzdi Plant1 273.<br />
3. "Se usa en sentido de agravante redundancia. Orrua ta abarra badarabil beintzat bedorrek. Bazan negarra<br />
ta abarra egun aretan" Etxba Eib. Cf. GEZUR ETA ABAR. v. infra ETA ABAR. Au ta, nok aturetako? / Ez<br />
bada: guzurra, abarra: / ilgo yonagu ollarra / bai, bai geure bakerako. Zav Fab RIEV 1907, 96. Gezurrez eta<br />
abarrez beterik baitaude. Or Aitork 185.<br />
- ABAR-HAXE (abarraxe Sal, Sc, R ap. A). "Fajo de leña delgada y seca" A. "Doi-doia egartan tu bal, zama ta<br />
abarraxe koriek (R-uzt)" Ib. (s.v. doi). Cf. Lrq 21 refiriéndose a abarraxe: "Les mots, mal entendus, sont ádar<br />
háxe, 'faix de branchages minces', en deux mots". v. ABAR-FAXO, ABAR-ZAMA.<br />
- ABAR-DARDARA. Temblor de las ramas. Barneko zugatz onetatik txorijak aidatu ziranarren, abardardarea<br />
ezta amattu. Laux AB 13.<br />
- ABARDUN. Provisto de ramas. Kristalezko abardun sagar-ondoz estalia. Mde HaurB 9. Sartaldeko ur-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
100
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jauregi irrikatuetan, beti haur, beti urre, beti elur izanen zen printzesa bat, loreen eta kristalezko abardun<br />
sagar-ondoen artean. Ib. 107.<br />
- ABAR ETA ABAR. Etcétera. v. ETA ABAR. Joxeren eskola da: aur zala ikazkiñekin mendian; gero<br />
umezurtz etxean, aurra umezurtz, zirkoa, abar eta abar! Lab SuEm 195.<br />
- ABAR-FAXO. "Abarfaxo (R), fajo de leña delgada y seca" A. v. ABAR-HAXE.<br />
- ABAR-IGANDE. Domingo de Ramos. Neol. creado por Arana Goiri en 1897. Abar-igandia. AG 1469.<br />
- ABAR-IKATZ. "Irúi, irúixa, el carbón menudo que se hacía con ramas pequeñas" Iz ArOñ.<br />
- ABAR-MEHE. "Abarmeia, fusta de madera para hacer tabiques (V-gip)" Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95.<br />
- ABAR-MUTUR. Tronco. Gizonak uztartu zituen idiak eta lotu gibeletik abar-mutur idor bat, herresta<br />
zezaten, lurra iraultzen ziotela, berak bere eskuz itzuli orde. SoEg Herr 22-11-1962 (ap. DRA).<br />
- ABAR-ONDO. "(S), souche poussant des rejetons" Lh.<br />
- ABAR-PILA. "Montón de ramaje delgado. Etxeaurrian abarpillia egote zan basarrittan" Elexp Berg.<br />
- ABARREAN. "Abarrian, [...]. Posposición modal de diferentes matices según el contexto. Tonto abarrian asi<br />
giñan alkarri bultzaka, jolasian eta azkenian burrukan akabau giñuan. Prixaka abarrian gertau dot bazkaixa eta<br />
alamoduzkua dago. Azentua desberdin dute goiko bi adibideek, ez dakit zergatik" Elexp Berg. Cf.<br />
LAGUNABARREAN. [Ordiak] emen jausten dira, an joten dabe aurreko ormea, aruntzago barriro jausten<br />
dira, jakiten [sic, ¿por jagiten?] dira nekez abarrean. Itz Berb II 62.<br />
- ABARRETAN. A por leña. Josepe abarretan / joan zan basora; / amari sortu jakon / semie altzoan (V-ger).<br />
AEF 1922, 83.<br />
- ABARREZ ABAR. De rama en rama. Gure Elederrek eseri eta / oiñetakoak askatu; / basakaturik ain arin<br />
ez da / abarrez abar goratu. Or Eus 75. Abarrez abar, suge bailitzan, / jetsi da zugaz-gerrira. Ib. 76. Zuhaitz<br />
gorenetarat jo baitzuten arin. // Handik orai musikari, / irri karkailetan hari, / abarrez abar, dena jestu tzar, /<br />
errege jaunari. Ox 130s.<br />
- ABAR-SORTA. "Haz de ramaje. Abar-sortagiñan jarduten zeben, gero panaderixara salduta pezeta batzuk<br />
artzeko. Labesu bakoitza eitteko iru ero lau abar sorta biar izaten zien" Elexp Berg. Cf. txortabar. v. ABAR-<br />
HAXE.<br />
- ABAR-ZAMA. "(L-côte, R), fajo de leña delgada y seca" A. Ogei abar zama. Zazpi abar zama. HerVal<br />
225.<br />
- ETA ABAR. Etcétera, y otros, y demás. "Abar (V, G, AN, L), equivalente al latino 'et cetera'. Andi ta abar,<br />
grandes y demás" A. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos del s. XX y en Mirande y Lafitte.<br />
En DFrec hay al menos 350 ejs. de eta abar (7 septentrionales), y 197 de etab., etc. Cf. MEIG VIII 87: "Han<br />
izanak dira, adibidez, Bouda, Lafon, Martinet, Bottiglioni eta abar. Hemengo abarren artean, Altuna,<br />
Gorostiaga eta lerro hauen egilea". Cf. GEZUR ETA ABAR. v. ETA ABARRERIA (s.v. abarreria), ETA<br />
BESTE (s.v. beste).<br />
Aize aldakor, edoitzu, euri, trugoi, oñastu ta abar sarri egoten zirean lekuan. Echta Jos 279. Beartsuak batez<br />
ere, ijito, pasiego, barkillero, eskale, perzgille, aulkigiñ ta abar. Ag G 326. Burrukotzat zorro batean soineko zar<br />
ta oinetakoak eta abar sartzen genituen. A Ardi 3. Bizkaitar euzkeldunak ziran, mundakar [...], algortar eta<br />
abar. Kk Ab I 80. Euzkeraz dakigunok, / Edonoz ta nainun, / itz, idatzi eta abar... / Euzkeraz egin daigun. Enb<br />
200. Gero bizitza guztian eraman bear dan biziera antolatu, jaunartzerako eliz-abestiak ikasi ta abar. ArgiDL<br />
128. Ala gerrarik etzitekela egin, eta Lizarraga ta Dorrontsoro, etsaiarekin adiskideketan zebiltzala, ta abar. Or<br />
SCruz 110. "Erantzuna", "Jadetsi-eziña" [...], "Maitale Kutuna" eta abar, maitasun aiotsak besterik ote dira?<br />
Aitzol in Laux BBa VIII. Argelian, Tunezen, Marrokozen eta abar. Kk Ab II 107. Dantzari, bertsolari,<br />
palankalari, aurren jaia ta abar gertuarazi bear dira. Lab EEguna 87 (SuEm 204 eta abar). Oso atzean mendiak<br />
eta abar. Ezkerrean orma batean sarrerako atea. Gañerakoan zugatzak eta abar. Alz Ram 95. Orduan<br />
Markolbek, Bertoldineri kurrilluakaz jazorikuak eta abar edestu eutsazan. Otx 161. Gai-berritze ta abar, 2.500<br />
Lko. Ldi IL 122. Bazkaltzekoan aipa ditute / au, ori, ta abar gogara. Or Eus 312. Ara biltzen ziran beren yaiegunetan<br />
otoitz-egitera, Legea irakurri ta ikastera ta abar. Ir YKBiz 76n. Batzorde eragillerako be sozialista<br />
ezagun onexek autu ebazan batzarrak: Besteiro, Saborit, Largo Caballero ta abar. Eguzk GizAuz 127. Abereen<br />
soiñ-atalak dituala (auntz-oñak, sai-erpiak, eta abar) agertzen emen da. JMB ELG 51. Oro bat, illai idi edo<br />
aarikia eskeintzea, ogia eta argizaia ill-obi gañetan jartzea eta abar, ziur-ziur indoeuropatarren kutsukoak dira.<br />
Ib. 89. Mari Gaizto onek izen asko ditu: Anbotoko Señora, Aizkorriko sorgiña, Gaiztoa... ta abar. SMitx Aranz<br />
19n. Ori ta abar esango al ditut, areago erre zaiten? Zait Sof 67. Bananak, ganau, kaiman larruk eta abar.<br />
JAIraz Bizia 15. Jakitate gutia gatik, ideologia alderdikerien gatik eta abar. Mde Pr 43. Konsegiduko dabie<br />
andik edo emendik, naiz da tranpa ta abar, euren asmua betetzia. SM Zirik 23. Amazonas-aldean ere badira<br />
beste batzuk, Tierra de Fuegon, ta abar. Vill Jaink 20s. Triatezain batek tiro bat igortzen du airean,<br />
heriotzearen seinale. Eta abar... Lf in Casve SGrazi 14. Intxaur ta gaztain ta arrai presko, / arkume, gazta ta<br />
abar, / oek batera bildu ezkero, / zorion bikaña dakar. Lazkao-txiki in Uzt Noiz 65. Gure aurrian gazte ta abar /<br />
praille ain txalogarriyak, / oietxek dira gaur eguneko / Pedro Julian berriyak. Lopategi ib. 51. Herrera jauna,<br />
Valbuena jauna eta abar. MEIG II 87.<br />
v. tbn. Munita 6. Osk Kurl 94. Erkiag BatB 25. Ta abar: ArgiDL 128. Mok 14. Etxde JJ 172. NEtx Nola 6. Ibiñ<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
101
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Virgil 47. MAtx Gazt 61.<br />
ETA ABAR ETA ABAR. (Reduplicación intensiva). Bateko buru bi daukozan txala, besteko amasei<br />
arruako andra lodia, arako txerpolari ta praka nasai barregarriak, eta abar eta abar. Kk Ab II 32. Ez etorri<br />
esaten basatiak garala, taparraboaz ibiltia merezidu dogula, kirten andiek garan lez beti egon biarko dogula<br />
buztarripian, eta abar eta abar. Ib. 110. Bein baño sarrijago itzi ixan daustalako beren estena zurrumai<br />
emendijo batzuk egitteko eta beste zer batzubetan be lagundu ixan daustalako; ta abar eta abar. Otx 97. Araonako<br />
ibilibearrak eta industri-olaen keiak, ekandu ta zeru-aldeak lorrindu legiezela eta abar, eta abar, sarri<br />
askotan entzundako esakunak dira. Erkiag Arran 17. Ta abar, ta abar... Vill in Gand Elorri 16. Nirekin<br />
kartzelan egon zena, eibartarra, eta abar eta abar. MEIG IX 77. v. tbn. Ta abar ta abar: ArgiDL 170.<br />
(Con casos de decl.). Ekatx gogor, aize, euri ta abarregaz etorren batek. Echta Jos 266. Kandelea, oi dan<br />
lez, ezti ta abarrez melaza-melaza egindda eguan. Otx 166. Izneurtuz idaztea txaldankeri agiria dala, bertsoak<br />
beti dirala txar, beti mintzo aizun; eta abarra... Ldi IL 27. Arpide, yaialdi ta abarra, 9.725 Lko. Ib. 122.<br />
Gaztelerak, ingelerak, prantzerak eta abarrek. Ib. 138. Erbeste-arteko saldu-erosketa ta abarretarako. Ib. 138.<br />
Esnepoto, kaiku eta abarrak lurrean uzkizgora. Erkiag Arran 56. Herriaren alde laneginaz beren burua<br />
ezagutarazi duten antzelari, idazle, jakintsu eta abarrak, eta hizkuntza ikasi dutenak. Mde Pr 262. Aien arreta<br />
bere gain artu nai duen edonori uzteak, eta abarrek. Zait Plat 83. Urte mordoska bat pasa diagu or obretan da<br />
abarrean. BasoM 157. Horien senidetzako diren haranaren, haranean, haraneko eta abarrek haran-a dute<br />
oinarri. MEIG VII 120. Ikastola, erlijio, herria, politika eta abarretan. In MEIG IX 59.<br />
Egiok eta bestelako abarrak mutil ark bere baitan zeuzkan. Zait Plat 70. Iraolaren ipui, izkirimiri eta<br />
nolanahiko abarrak. MEIG III 82.<br />
Etim. Es posible que abar venga de habe + -ar pluralizador. Ya Uhlenbeck (BaskSt 215) relacionaba ambas<br />
palabras y reconstruía *Kab-, lo cual no parece necesario. Lafon (Études 88) ha propuesto con reservas algún<br />
paralelo caucásico: avar hubí 'colonne, poteau', ergativo hobó-ca, pl. hab-ál.<br />
2 abar (AN-larr ap. Asp Leiz; H (AN, que cita a LE)). "Prodigue" H. "Pródigo, malgastador de dinero. Gizon<br />
abarra da ori" Asp Leiz. Cf. VocNav: "Gastador, despilfarrador (Ulzama)". Según el editor se encuentra en el<br />
Urteco de Lizarraga de Elcano (cf. voc. "Abarra, hornija, pródigo").<br />
abara. "(Hb), yeuse (bot.)" Lh.<br />
abaraki (BN, S ap. A; VocBN Dv y H). "Lieu où se refugient les bêtes à cornes contre la chaleur et contre<br />
les mouches, dans les landes et les montagnes" VocBN. "Ombrage où se réfugient les troupeaux durant la<br />
chaleur. Abarrakia serait plus régulier" H (cf. abarreki (BN) ap. Darric, sg. DRA, s.v. abarrezko ostelak).<br />
abaraska (G, L; Lar, Añ (V, G), Dv (G), H (G, L)), aberaska (G-to, AN-gip; H (s.v. abaraska)), abaska (Ggoi),<br />
beraska (G, BN-baig; SP , H), bereska (SP, H s.v. abaraska), berexka (AN-gip), breska (G, L,<br />
S; Dv, H (S, s.v. abaraska)). Ref.: A (abaraska, aberaska, beraska, berexka, breska); JMB At (abaska).<br />
1. Panal de miel. "Rayon de miel, gâteau des abeilles" Dv. v. abao, EZTI-ABARASKA, EZTI-ORRAZE. <br />
Tr. Documentado al Norte en Axular, Harizmendi, Oihenart, Sauguis, Pouvreau, Haraneder, Goyhetche y<br />
Duvoisin, y al Sur en textos guipuzcoanos del s. XIX (V. Moguel, Iturriaga, Lardizabal) y en autores modernos.<br />
Las formas documentadas al Norte son todas ellas sin a- inicial: beraska en Axular y Pouvreau, bereska en<br />
Harizmendi, y breska en Oihenart, Sauguis, Goyhetche (188) y Duvoisin (tbn. en boca del baigorriano del PAb<br />
de Moguel). Al Sur hay abaraska en V. Moguel, Iturriaga, Lardizabal y Lizardi (cf. tbn. ezti-abaraska (q.v.) en<br />
Erkiaga), aberaska en T. Agirre, ambas formas en D. Agirre, Loramendi (132) y Zaitegi (cf. tbn. ezti-aberaska<br />
(q.v.)), y breska en un ej. de Azkue.<br />
Zeren eztia darion beraska bezala dira haren ezpaiñak (Prov 5, 3). 'Favus enim distillans labia meretricis'. Ax<br />
355 (V 235). Urre fiña baino dira, / hagitz gogokoago: / eta bai bereska baino / hagitzez eztiago. Hm 45. Erle<br />
ioan-nahiak, ez ezti, ez breska. "L'abeille qui a ennui de quitter sa ruche, ne fait ni miel, ni bournal". O Pr 146<br />
(tbn. breska en Saug 100 y Mg PAb 172 (en boca del baigorriano)). [Erleen] kofaue-zilhoak eta beraskak. SP<br />
Phil 82 (He 84 orrazeak). Ta egin gero erlaunzean abaraska, edo abao aurtxoen ezpañak gozatzen dituztenak.<br />
VMg XI. Abaraska egiña dagoan orduan, betetzen dituzte onen txuloak eztiz. It Dial 13 (Dv breska; Ur abaua, Ip<br />
orrazia). Ikusi zuen bere aoan, erle-samalda andi bat, abaraskak eginda. Lard 140. Ezen eztia darioten breska<br />
iduri dute lilitxoaren ezpainek. Dv Prov 5, 3. Ezkondu ezkero arantza batek eztie ikutu, abaraskarik gozoena,<br />
eztirik eztiena miazkatzen daude. Ag G 373. Zuk emango dirazu Zabaletako aberaska gozoa neretzat, neretzat<br />
bakarrik. Ib. 149. Ezti utsezko breska, argizai gabea zirudien aren biotzak. A Itzald II 71. Ames dagit nautela /<br />
tximirritek eortzi / abaraska baten. Ldi BB 12. Erlearen abaraska arrigarria. Ldi IL 125. Gure gogaien eztitzeko<br />
nor-gere izkuntza degula abaraskarik oberena. Ib. 127. Udaroan erle-mulkoak aberastu dun aberaskan. TAg Y<br />
1933, 21. Arri ibillokiak goroldiorik ez, ta erle uxatuak abaraskarik ez duten antzera. Zait Sof 5.<br />
2. breska (BN-ciz ap. A; VocBN; Hb, H y Foix ap. Lh), braska (BN, S ap. Lh). "Résidu des alvéoles de cire<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
102
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
égouttées" VocBN A. "Râpe et alvéole du frelon, de l'abeille" Lh, que cita a Oihenart.<br />
abaraskitu. "1. melar; 2. enmelar (Darric)" DRA.<br />
abarats. v. aberats.<br />
abaraun. v. amaraun.<br />
abarauts (V-al-gip ap. A), abauts (V-ger ap A). "Panal desprovisto de miel" A.<br />
abardi (L-ain), abardoi (AN, BN), abardui (V-gip). Ref. A (abardi, abardoi); Iz ArOñ (abardui). "Montón de<br />
residuos de leña" A. "Abardoi, bosque talado" Ib. "Terreno donde hay ramillas cortadas" Iz ArOñ.<br />
abare. v. abade.<br />
abaresku (Lar Sup). Roso y velloso. Aparece en Larramendi (Sup 587), tomado posiblemente del fragmento<br />
de RS no conservado. Sg. DRA hay también abarresku en Darric.<br />
Etim. Parece que sería abarresku, posible préstamo de cast. a barrisco 'todo junto, sin distinción'.<br />
abareta. v. adareta.<br />
abargi. "Sesteadero (BN; Lander)" DRA.<br />
abargi. v. abargia.<br />
abargia (AN, BN-ciz ap. A (-gi); VocBN Dv, H (BN)). 1. "Terrain en taillis produisant des combustibles<br />
périodiquement, au moyen de la taille" VocBN. "Lieu produisant du menu bois pour combustible, comme haie de<br />
clôture" H.<br />
2. "Abargi (BN-mix), árbol que ha vuelto a crecer después de haber sido desmochado" A.<br />
abargiatu. "(BN-mix), podar de tres en tres años árboles leñeros. Propiamente "podar" se llama xahardekatu si<br />
se trata de manzanos, nogales, nísperos y demás frutales; de la vid y mimbres se dice moztu" A.<br />
abari. v. abaritz; afari.<br />
abariento (Lcc). Avaricioso. "Escaso, avariento, zurra, abarientoa" Lcc. v. abarizios, zikoitz, zeken. <br />
Zikoitz edo abarientoak ondasunetan nola ametsak egiten dituzten, nik ere ala nereak zugan. Cb Eg II 45.<br />
abariñase. Itxubaren zaldiya / Bizkaian artuba, / abariñase onekin / genduben tratuba. (Interpr?). Noe 60.<br />
abariñau. v. abadinau.<br />
abario. v. abadio.<br />
abaritz (AN ap. A (-iz); Lar DVC 148, Lcq 152). "Abaritza, carrasco" Lar DVC. "(Quercus coccifera),<br />
coscoja, -o, carrasquilla, maraña, matarrubia, [...] abaritza" Lcq 152. Sg. Lhande hay abari 'chêne-vert' en<br />
Hiribarren. Cf. nav. Esquiroz abaris (Bon).<br />
abaritzeta. "Lieu planté de chênes verts" Lh.<br />
abarizia (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt I 48, VocBN, Gèze), abarizio. Avaricia. "Avarice, avaricia, codicia" SP. v.<br />
lukurreria, zekenkeria, zikoizkeria. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, sobre todo en<br />
catecismos y textos similares. Algunos autores de léxico cuidado lo emplean con edo seguido o precedido de un<br />
sinónimo: hay por ej. bergeia edo abarizia en CatBurg, kutizia edo a. en Añibarro (CatAN), a. edo gutizia y a.<br />
edo ondasun gura erabagea en Guerrico y a. edo zekentasuna en CatBus y Legaz. En lugar de la forma más<br />
general abarizia, hay abarizio en CatLav, Larreguy, AstLas, CatLuz (25), Lapeyre y CatJauf.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
103
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ikhusazue, eta begira zaitezte abariziatik. Lç Lc 12, 15 (TB lukhuranza, HeH zikhoiztasun, Dv jaramankeria,<br />
Ol eukimin, Ker, BiblE dirugose, IBk ondasungose). Abariziaren kontra Largezea. Bet 15. Abariziarik etzen /<br />
zure baithan aurkhitzen, / ezen pobreak zintuen / zeure athetan hazten. EZ Noel 150. Eztagoka zahartasunari<br />
amurusia, eta ez komunzki gaztetasunari abarizia. Ax 178 (V 120). Soberbiako, eta abariziako pekatu guztiak<br />
dira mortalak. Cap 73. Abariziaren su falsoak iaten eta iretsten du abariziosa. SP Phil 265. Helas! urrun<br />
diezadazu / Bekhatuaren kutsua. / Abarizia, inbidia, / Injustizia itsua. Gç 204. --Giristino batek nola hari behar<br />
du tratuan? --Abariziorik gabe, eta usurarik edo lukurarik gabe. CatLav 350 (V 170). Bigarrena bergeia edo<br />
abarizia. CatBurg 38. Abarizia su-khar harrigarri bat da. He Phil 267. Abarizien kontra largeza. CatUt 12.<br />
Abarizio hark berak khentzen dio eskutarik garaitia. Lg I 198. Asetzekotzat bere abarizio zikhina. Lg II 218.<br />
Zoin da ardürenik abariziak kausatzen dien bekatü haundia? CatLan 114. Bihotza dauk abariziak / Suak bezala<br />
erretzen. Monho 110. Bigarrena, Kutizia edo Abarizia. Añ CatAN 56. Deabruak tentatu zuenean gularekin,<br />
arrotasunarekin, eta abarizia edo gutiziarekin, Eskritura Santuko iru hitz, edo egiakin benzitu zuen. Gco I 444<br />
(II 32 abarizia edo ondasun gura erabagea). Ezpeletar guziak, ene fidel maiteak, / ez tzaitzatela galaraz<br />
abarizioak. AstLas 70. Zer da abarizia, edo zekentasuna? CatBus 34. Abarizia nola den / Inorantziaren aizpa<br />
eta laguna. Gy 241. Zer da abariziara? CatSal 63. Abarizia da lürreko hontarzünen, eta berheziki<br />
dihariarentako dügün amurio desordenatü bat. CatS 9. Bigarrena, Zekentasuna edo Abarizia. Legaz 46.<br />
Abarizioak eta diruaren amodio sobraniozkoak beretua zuten bihotz hori. Lap 239 (V 107). Abariziak ifernialat<br />
eramanen beitü. Ip Hil 158. Abarizioa da lurreko onthasunei sobera atxikitzea, eta bereziki diruari. CatJauf 90.<br />
Gizon zikoitza eta zekena, abariziara emana eta eroria. Arti Ipuin 23.<br />
v. tbn. Mat 27. Harb 185. Tt Onsa 56. Bp I 54. OA 98. El 83. Iraz 43. Cb CatV 55. Brtc 61. LE Prog 114. CatB<br />
77. CatLlo 79. UskLiB 86s. CatSal2 26. CatAe 62. CatR 63. CatUlz 50.<br />
abarizios (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt III 93, Ht VocGr 274, VocBN, Gèze (-us)), abarizioso (Urt III 93). <br />
Avaricioso, avariento. "Avare, avaricieux, avariento, avaro, escaso" SP. "Avarus, abariziosa, abariziosoa" Urt<br />
III 93. v. zikoitz, zeken. Eta gauza hauk guziak enzuten zituzten fariseuek ere, zein baitziraden abarizioso. Lç<br />
Lc 16, 14 (TB lukhurariak, HeH zekhen huts batzu, Dv jaramanak, Brunet dirua maite zutenak, Ol urrekoi).<br />
Nola punitzen den abariziosa. EZ Man I 107. Haren aita zen abarizios handi bat bañan semeak iaten tu guztiak.<br />
Volt 193. Hala haserretu zen aberats abariziosaren kontra. Ax 233 (V 156). Are gehiago, ifernuan, abariziosak<br />
abariziosekin; ohoiñak ohoiñekin. Ib. 591 (V 380). Superbioak eta abariziosak eztute nihoiz ere pausurik. SP<br />
Imit I 6, 1 (Ch abariziosek, Mst abariziusa). Han ürgüllütsiak ahalkez hurtüren dira, eta abariziusak praubezia<br />
ezinago miserable batek tinkaturik etxekiren dütü. Mst I 24, 4. Ez zaitezela izan aberats gogor eta abarizios<br />
heien pare. Mih 83. Lehenik maitatu zuen dirua, gero abarizios bilhakatu zen. Brtc 110. Abariziosoak, zekenak,<br />
dollorrak, biotz gogorra duenak iñork ikusi nai eztitu. Gco II 38. Gizon aberats abarizius baten etxen. Ip Hil<br />
157. Gizon hau abariziosa da yudu bat bezala. Elsb Fram 168. Eta auzoko jende abarizios zikoitz batzuek [...].<br />
Barb Leg 61. v. tbn. Tt Arima 106. Gç 166.<br />
abarizioski (SP, Urt). "Avaricieusement, avaramente, escasamente" SP. "Avare" Urt III 90.<br />
abarizketa (Lar, A). Carrascal. Cf. abaritz.<br />
abarka (gral.; Lcc, Lar, Lecl, Añ, VocBN, Arch VocGr, Gèze, Dv, H (V, G)). Ref.: A; Lh; Iz R 300, To, ArOñ<br />
(abarkaak); Elexp Berg. 1. Abarca. "Abarca, abarkea; abarcado, abarkatua, abarkak janzik" Lcc. "Abarga,<br />
zapato islandés" Deen II 115. "Calzar, oñetakoak janzi, abarkak, zapatak janzi" Añ. "Sandale" Lecl. "Chaussure<br />
grossière en usage aux Pyrénées espagnoles, faite avec du cuir, sans préparation soignée" VocBN. "Sandale de<br />
cuir avec le poil" Gèze. "Sandale en cuir non tanné, en usage chez les paysans basque-espagnols" H. "Eguzaiabarkaak,<br />
las [abarcas] blancas [es decir, 'las de fiesta']" Iz ArOñ. "Lanerako gomazko abarkak die onenak,<br />
dantzarako narruzkuak" Elexp Berg.<br />
Rex Sancius qui cognominatus est ab antiquis vulgalibus Auarcha (Leire, c. 1050). Lac VM 34 (v. Moret<br />
Annales del Reyno de Navarra I (Pamplona, 1766) 471 y 505). Solutaribus, quos lauarcas vocant, de piloso<br />
corio scilicet non confecto factas, corrigiis circa pedem alligatas, plantis pedum solummodo involutis basibus<br />
nudis, utuntur (s. XII). TAV 2.2.12. Çapatos de cuero peludo que son dichos abarquas (1409). Arzam 84. E<br />
fizole calçar avarquas (1454). Ib. 84. Peita d'Echarri... Ibi de los Avarca-Andiçurenas, III k. II ar. Defficit...<br />
porque labradores son finados et el sayon es aylli ogaynno. F.G. Zabalo El registro de Comptos de Navarra de<br />
1280 (Pamplona, 1972), 149 (comentado por Campión (Algo de Historia V 69): "Sin duda los andi zurenas, que<br />
también otros documentos nombran, eran alguna clase o categoría especial de los infanzones de abarca, o acaso<br />
el nombre basko de los infanzones de abarca"; v. Euskariana V 262 y XI 69, Yang DPA 5 y Garate 5. a Cont<br />
RIEV 1935, 347).<br />
Sandaleak, ziraden abarka edo berze oinetako arin eta aisit batzu. Lç Decl a) 6r. Ea Txomintxo / para zak<br />
prakak / artu txapela / janzi abarkak / janzi abarkak (1769). ASJU 1982, 82. Bada gure abarkak eta gure<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
104
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jaunztura guzia berritsuak ziren bideari lothu gaizkonean. Lg I 196. Eztozu emen ediroko oñetako zorrotzik, bai<br />
abarka edo zapata zapal edo motzak. Mg PAb 94. Abarkak oñetan, txapel bat buruban, gerrestuba gorputzian;<br />
au da nire apaindurija guztija. Ib. 43. Jaierako gurdi-maneratzea, jaierako abarkak jostea. AA II 59. Ezin<br />
aguantau leijo abarka, ta soñekotan. JJMg BasEsc 11. Eta onen alkandora ta frakakin abarka mantarrak janzi,<br />
eta beste soñekorik bage joan omen zan. Izt C 248. Abarka ezpartinak, biaiarrak maite; / Zapatek ohorea<br />
Elizako dute. Hb Esk 188. Zanpelez gerrikoa, abarkak zangotan. Ib. 13. Gerrikoa lotu ezazu, eta abarkak janzi<br />
itzatzu. Lard 503. Abarka erantzi. Ib. 162. Abarkatik has nadin emeki emeki. ChantP 92. Ille luzea lotugabe<br />
bizkargañean, eta oñ zabalak abarkaz estaliyak. EE 1882a, 34. Oso nekatua arkitzen nauk; abarka zar batek aña<br />
ez diat balio. Apaol 43s. Antonek agertu biar du jantziya galtza zuriarekin, abarkak, mantarrak [...]. Sor AKaik<br />
110. Ezar netzazke abarkak eta zalhuago kurri nezake. Jnn SBi 143. Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian<br />
ekarzan. Ag AL 128. Abarka zarrai txopitea josten. Ag Kr 205. Dana da emen urdiña, alkondara, abarka edo<br />
abarketak izan ezik. Ag G 94. Orretarako abarkak kendu bear dira lenbizi. Ib. 96. Garai artako aien abarkak /<br />
ziran basurde-larruak. Tx B II 113. Bere eskuz zulatu ta josten zitun abarkak. TAg GaGo 53. Gaurdaño erabili<br />
izan dira oñetako edo abarka oek. JMB ELG 70. Mendibide-lokatzak abarka zakarrez gaindu ondoren. Ldi IL 9.<br />
Abarkak eurenez askatu ezkero, senargaia itzartu dala esaten da. A EY I 445. Zapataak zapataa yagoten dau,<br />
abarkaak abarkaa ez. A EY III 228. Praka ta arkondarak jantzi; abarkak oñetan lotu. Bilbao IpuiB 117. Beien<br />
narruakin josten ziran abarkak. And AUzta 106. Abarkak tajuzkoak ez zituala ta zapatak erostia pentsau eban.<br />
SM Zirik 81. Zapatak baño sarriagotan / jantzi izan det abarka. Uzt LEG II 87. Hark ez du ontzat hartzen honek<br />
abarka euskal hitzari ematen dion jatorria. MIH 204.<br />
v. tbn. AB AmaE 234. Azc PB 201. Echta Jos 193. Urruz Zer 91. Or Eus 365. Etxde AlosT 14. BEnb NereA 162.<br />
NEtx LBB 309. BasoM 112. ZMoso 85.<br />
(En contextos comparativos). Edea baino zailagoa zan aren idaztankera ta gelatsuko abarkak baino<br />
igarragoa. Zait Plat 44.<br />
(Empleado en interjecciones). "Demonien abarkak" (V-gip). San Pedroren abarkak! Deabrua gure etxean!<br />
NEtx LBB 178.<br />
2. (Darric y Lander ap. DRA, H). Alpargata. "Espadrille, sandale en toile" H. Cf. Lar: "Alborga, calzado de<br />
esparto, que llaman esparteñas, abarka espartuzkoa". v. abarketa. Tela ederrezko abarkak ipintzea. AA (ap.<br />
H, que traduce "mettre des sandales de belle toile". Puede tratarse de un error de interpretación).<br />
- ABARKA-ADABU. "Abarkadabu (V-m), remiendo de abarca" A.<br />
- ABARKA-HARI (abarkari c. sg. A; Aq 1077 (AN), BEst RIEV 1930, 217 (R)). "Calzadera, la cuerda con que<br />
se ajustan las abarcas" A. v. ABARKA-SOKA, traila.<br />
- ABARKA-HEDE. "Se preparan también unas tiras de cuero (abarka ereak) y se ponen a remojo: con ellas se<br />
cosen las albarcas (G-azp)" JMB AEF 1928, 16.<br />
- ABARKA-EZTEN (V-gip; abarkezten V; Aizk). Ref.: A (abarkezten); Onaind EEs 1930, 204; Elexp Berg.<br />
"Abark-estena, lezna para hacer albarcas" Aizk. "Abarka-ziria edo abarkeztena. Abarkol-gañean narrua ipiñi ta<br />
zulatzeko bear da (V-m)" Onaind EEs 1930, 204. Sg. DRA hay abarkisten en AEF 1922, 40, pero la ref. es<br />
incorrecta. v. ABARKA-ZIRI. Begi gorri, guzurti [...] / Noren miña zan beti meia ta zorrotza / zeñegazko<br />
abarka eztena da motza. AB AmaE 236. Umea ezeban loak artu ta Peruk errazago lo eragiteko abarka-ezten<br />
bategaz anditua irasi [...]. A EY II 291.<br />
- ABARKA-ILTZE (G ap. A; abarkuntze V-ger-ple-arrig-m ap. A). v. ABARKA-ZIRI.<br />
- ABARKA-KORDEL. Cuerda para atar las abarcas. v. ABARKA-HARI, ABARKA-SOKA. Goiko<br />
kuartoeko untze batetik abarka-kordelaz dingilizke... Kk Ab I 71.<br />
- ABARKA-LABAN. "Abarka-laban. Abarka-larrua atondutzeko aiztoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 26.<br />
- ABARKA-LARRU (V-gip ap. Urkia EEs 1930, 26; -narru Aizk). "Cuero para abarcas" Aizk. "Abarka-ol.<br />
Abarka-larrua atondutzeko oltxoa" Urkia EEs 1930, 26. Oial, txapel, zapata, galtzerdi, mantar, soka, abarka<br />
larru, kopetako, paela, tupin, pertza, lai, sega, itari, atxur ta aizkorak mai gañetan, edo agatxoetan esekita. Ag<br />
G 84.<br />
- ABARKA-LAZO. "En los costados se fijan también cuatro o seis flecos (abarkalazoak) hechos con cuero<br />
negro que se compra en las zapaterías (G-azp)" JMB AEF 1928, 16.<br />
- ABARKA-MANTAR. (Pl.). Trapos que se ponen con las abarcas. Onen alkandora ta frakakin abarka<br />
mantarrak janzi, eta beste soñekorik bage joan omen zan. Izt C 248. Mutikoa, berriz, zituan abarka-mantarrak<br />
kendurik, gelditu zan oñutsik. Zab Gabon 40. Abarka mantarretan eztakit zenbatbana lokatzegaz, Mendiolako<br />
sukalde zabalean sartu giñan. Ag AL 39. Malenek kentzen zizkion sorbaldetako zorro ta esne ontziak, Malenek<br />
abarka mantar legorrak atera. Ag G 136.<br />
- ABARKA-OL. v. abarkaohol.<br />
- ABARKA-SOKA (gral.; Aq 1077 (G)). Ref.: A; JMB AEF1928, 16, Elexp Berg. "Calzadera" Aq 1077.<br />
"Cuerda para atar albarcas. Abarka-sokia eten jatan sasixan trabauta. Kurutzegi sortia abarka-sokaz lotzen zan"<br />
Elexp Berg. v. ABARKA-HARI, ABARKA-ZINTA.<br />
- ABARKA-ZAHARKA. "Abarka-zarka (V-m), juego infantil que consiste en esconder entre ellos algún objeto<br />
pasándolo de mano en mano" A (se trata obviamente de una expresión adverbial). v. ABARKETA-ZAHARKA,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
105
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ZAPATA-ZAHARKA.<br />
- ABARKA-ZINTA (V ap. A). v. ABARKA-HARI, ABARKA-SOKA.<br />
- ABARKA-ZIRI (V-m-gip, G-azp). Ref.: A; JMB AEF 1928, 16; Onaind EEs 1930, 204; Elexp Berg. "Punzón<br />
con que se agujerean las abarcas" A. "Las piezas de cuero, ya blandas, se agujerean por todo el contorno [...] con<br />
un cincel estrecho llamado abarkazixa" JMB AEF 1928, 16. "Abarka-ziria edo abarkeztena, abarkol-gañean<br />
narrua ipiñi ta zulatzeko bear da (V-m)" Onaind EEs 1930, 204. "Narruzko abarkei sokia jartzeko, abarka<br />
zirixakin eitten jakuen zulua" Elexp Berg. v. ABARKA-EZTEN. Bi abarka-ziri (larrua zulatzeko bat, eta<br />
josketarako bestea). Garm EskL III 86.<br />
- ABARKA-ZOLA (AN ap. A; Aq 741 (AN)). "Un corte de abarcas" Aq 741. Bere abarkazolak athera zituen<br />
eta elgarri jo, herri basa hortarik erhautsik ere ez eremaiteko! Lf Murtuts 5.<br />
- ABARKA-ZUZI. "(AN), pedazos de cuero para remendar las abarcas" A.<br />
Etim. Sobre su extensión y etimología, sin duda no latina, v. DCECH.<br />
abarkadabu. v. ABARKA-ADABU.<br />
abarkadun (V-gip ap. Etxba Eib; Aizk). 1. (El) que calza abarcas; el campesino considerado como clase<br />
social, generalmente con connotaciones peyorativas. "El que tiene o está calzado de abarcas; la gente del campo"<br />
Aizk. "Aldeano. Abarkaduna izan arren guk añako eskolia aldian dau" Etxba Eib. Topau dodala baserritar<br />
abarkadun bat, neuk baño anatomija geijago dakijana. Mg PAb 85. Ainbeste ezagutu ta maite dituban<br />
abarkadunetan. JJMg BasEsc I. Orobat da zuretzat abarkadun mutiltxoa nola, zapata bitxituz estalia. VMg III.<br />
Ez geiegi fiyatu / abarkadunari. CartAnd 407. Ala lebita dunak non abarka dunak, zar gazteak, aberats pobreak<br />
eta txiki eta aundiak. Otag EE 1883b, 236. Gogorrak [dira] euskal-mendietako gizon abarkadunak. Ag AL 106.<br />
Abarkadun gutxi ikusiko dezu erderaz mintzatzen edo abanera, xotis ta beste arrotz dantza nastuetan. Ag G 96.<br />
Garai artako abarkadunak / ziran jeniyoz biziyak. Tx B I 129. Abarkadunak ziran / biziak aiurriz. Zait Gold 143.<br />
Abarka ta txapeldunen artetik. A EEs 1916, 109.<br />
2. "Abarkadünak (S), les porteurs de savate. Désigne les Roncalais, Aragonais, etc., dans les villages<br />
frontières" Lh.<br />
abarkagile. (El) que hace abarcas. Baserri ontan bizi da gaur, eta emen bertan du bere lantegia Jose<br />
Arrizabalaga abarkagilleak. Garm EskL III 80. Soilketa au errexago egiteko, errautsez estalia euki izan dute<br />
larrua abarkagilleek. Ib. 86. Auek dira abarkagille onen tresnak: trapezoide tankerako moldeak; urkilla; aiztoa;<br />
soilketarako tresna; bi abarka-ziri [...]. Ib. 86.<br />
abarkagin. "El que hace abarcas. Lengo baserritarrak, eurak abarkagiñak" Etxba Eib.<br />
abarkagintza (V-gip ap. Etxba Eib). Confección de abarcas. "Artesanía de las abarcas. Abarkagintzia, neguko<br />
zeregiña baserrixan" Etxba Eib. Abelgorrien larrua erabiltzen da abarkagintzan. Garm EskL III 84. Aste<br />
betean gelditu diteke [larrua] abarkagintzarako gertu. Ib. 84.<br />
abarkaol. v. abarkaohol.<br />
abarkaohol, abarkaol (V-gip, G-azp), abarkol (V, G). Ref.: A (abarkol); JMB AEF 1928, 16; EEs 1930, 26 y<br />
204. "Tablero, tabla que se usa para marcar las pieles destinadas a hacer abarcas" A. "Se corta el cuero según<br />
la medida de una tabla trapezoidal llamada abarkaola" JMB AEF 1928, 16. "Abarka-ol. Abarka-larrua<br />
atondutzeko oltxoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 26. "Abarka-ziria edo abarkeztena. Abarkol-gañean narrua ipiñi ta<br />
zulatzeko bear da (V-m)" Onaind EEs 1930, 204.<br />
abarkari. v. ABARKA-HARI.<br />
abarkatari. v. abarketari.<br />
1 abarkatu (Sal, R ap. A; Lcc). "Abarcado, abarkatua, abarkak janzik" Lcc. "Calzarse" A.<br />
2 abarkatu (Lar H (V, G)). "Abarcar" Lar. "Embrasser, enserrer" H.<br />
3 abarkatu. Desramar. Goizeko zazpi orenetan pikatu dute oihanean zuhaitza, abarkatu eta ekharri paperlantegirat.<br />
EskLAlm 1911, 49 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
106
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abarkatxo, abarkatxu. Dim. de abarka. Garriko luze ta zabala, abarkatxu edegiak, kaltzerdi urdin<br />
bizardunak eta berarizko txartes nasai bat. A BeinB 51.<br />
abarkaxkot. "(S), mauvaise savate" Lh.<br />
? abarkeria. Garipillako txitatxoa lez guri-guri dabiltzenak eta uraren gaiñeko bitsa eta aren gaiñeko sitsa<br />
lez bizi diradenak abarkeri zabalean. Ayerb EEs 1912, 178 (Interpr? tal vez errata por zabarkeri).<br />
1 abarketa (V, G-azp; Aizk). Ref.: A; Elexp Berg. Alpargata. "Alpargata. Abarketekin umedadetan ibili<br />
ezkero, katarrua seguru" Elexp Berg. v. espartin, alpargata. Alkandora ta prakak soñean bakarrik, / Txanka<br />
bietan oñak abarketa baten, / Taiu lotsagarri bat zelan nik nekarren. AB AmaE 229. Oin bat orpozik eta bestean<br />
abarketa zar bat oso narrazean eroiazala. Ag Kr 12s. Abarketa zurien gañean. Ib. 175. Manueltxori praka<br />
batzuk eta abarketak erosteko. Ag G 29. Abarketa berri txuriak oñetan. Ib. 163s. Bost pare abarketa. Ib. 51.<br />
Azkoitiko abarketak. E. Urroz EEs 1915, 59. Bere soñekuak ziran abarketa zarrak, iñoiz baltzak ixandako fraka<br />
arreak. Kk Ab II 14. Abarketa gorrien mutur-zuloetatik beatzak agirian zituela. TAg Uzt 156. Txapela ta<br />
abarketak, bai, bertakoak ditu. Mok 4. Arbidean abarketak busti yakaz, ta guztiz bizarturik daukaz. Erkiag BatB<br />
115. Gomazko zapaten ordez fraile hunek abarketak, ezpartzinak daramazki, gomazko zapatak baño ixilagoak.<br />
Osk Kurl 212. Praka zahar batzu eta abarketak jantzi. Ib. 92.<br />
- ABARKETA-AZPI. Suela de alpargata. Zergatik ez ditut egingo abarketa azpiak? Zink EEs 1927, 86.<br />
- ABARKETA-ZAHARKA (V-gip ap. Elexp Berg). A esconder la zapatilla. v. ABARKA-ZAHARKA,<br />
ZAPATA-ZAHARKA.<br />
2 abarketa (Hb ap. Lh). En busca de ramas. "Cueillette de branches" Lh. Hamalau urtheko nexka bat /<br />
Deitzen zena Bernadeta / Ur hegiko zariketarat / Zoan suko abarketa. Zby RIEV 1908, 291.<br />
abarketadun. (El) que viste alpargatas. Abarketadunak ostera arintxoagoak, txoro ta txakillagoak. Ag G<br />
95 (en un pasaje en que los contrapone a los abarkadunak).<br />
abarketari (Aizk), abarkatari. Alpargatero. "El que hace o negocia con alpargatas" Aizk. Arranondoko<br />
abarketariak nai aña diru irabazi eban egun areitan. Ag Kr 175. Abarketariak, beren etxetako atean abesten<br />
duan ozte alaia dira. Zink EEs 1927, 86. Oa ba, laisterka batean Olaldeko abarketariagana. TAg Uzt 72.<br />
Abarkataria ta bere seme mutikoa ziran mai-serbitzari. Ib. 96. Aitzarteko saletxeko babesean zabalduta zeukan<br />
abarkatariak mai-zapia. Ib. 96.<br />
abarketaritza, abarketeritza (V-gip ap. Elexp Berg). "Alpargatería. Sarrittan joaten giñan umetan Eibarko<br />
abarketeritzako tia bisittatzera. Eibarren bazen Maria Angela kalean Abarketeritzia deituriko denda, gure<br />
senitartekoena zena" Elexp Berg.<br />
abarketero, abraketero. Alpargatero. v. abarketari. Orrek, abraketero arraixuek, aberastu engodie laster<br />
geure konture... aberastu! Ort Oroig 118.<br />
abarkezten. v. ABARKA-EZTEN.<br />
abarki. "(S-saug), menu bois" Lh. v. abaki, adaki.<br />
abarkin. Ramilla. Bertzalde abarkin eta hauskin guziak kendu beharko dira bide gainetik eta bidearroiletarik.<br />
Herr 18-1-1962 (ap. DRA).<br />
abarkol. v. abarkaohol.<br />
abarno. v. arbano.<br />
abarño. Dim. de 1 abar. Heltzen dio abarño bat / on dakion jal bidetzat. Ox 101.<br />
abaro. 1. "Abaro o abarua todo junto quiere decir monte claro. Esta voz es enteramente Bascongada, y con<br />
ella entienden los nuestros sin quitar ni poner letra alguna, lo que los castellanos con Jaro o Jaral; esto es, un<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
107
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
monte cuya leña no es de árboles bravos, sino de un ramage que sale de troncos pequeños o cepas... Caseríos<br />
Abaroas y Abaroteguis [...]" Ast Apol 228.<br />
2. (V, G-azp-to, AN-gip; Añ (V), Izt 14r). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 173. Lugar sombrío; refugio (tbn.<br />
fig.). "Sombrío, gerizpea (c.), abaroa (V)" Añ. "Arbolar" Izt 14r y msOch. "Refugio, arboleda espesa u otro<br />
lugar sombrío que sirve de refugio al ganado" A. "Arbolapeko babesa. Abarua ero keizpia; eurixa danian<br />
arbolapera joango gaittuk, abarua jak or da. Euzkixa danian ba keizpera. Eurixakin ba gordeleku bezela<br />
abarua" Elexp Berg. "Abarotara joan dira (V-arr), abarotan daoz ardiak (V-arr), abarora (G-azp, AN-gip)" Gte<br />
Erd 173. v. babes. Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX.<br />
Erien osasuna, atsegetuen pozkida, obendien abaroa (refugio). J.M. Tolosa EEs 1913, 115. Agur, Donokieuzki,<br />
poz-pozez betia, agur obendijoen lior ta abarua. Kk (ap. DRA; versión sabiniana de Agur zeruko eguzki,<br />
pozkidaz betea / agur pekatarien kaia ta estalpea). Eman, ordea?... Txoriari, abaroa; / aize adiskideari, ots<br />
eztirik nun-yoa. "Sombra de frondas al pájaro". Ldi BB 100. Txoriak abaroetan ixilik, / goiz-yardun bakarrez etsi<br />
baitute. Ib. 118. Urretxindor bikañak, / arren nontsu dira? / Emen abaro oketan / len ikusten nitun. TP Y 1933,<br />
183. Abaroaren billa gerizpera bildu diran txorien txioak. TAg Uzt 78. Atenai, Yainkoen itzalgarri, arrotz zorigaiztodunaren<br />
babes-toki, abaro ta urgazle bakarra dala ez al diote? Zait Sof 112. Ni, xagu bat baiño biziago<br />
alboko abaro (arboleda espesa) baten babeseraño labaindu naiz zer gerta zai. Etxde JJ 45. Noizbait atsenleku ta<br />
abaroa izan zeitekean etxe ta etxolan ate-joka diarduan eskekoaren gisan. Erkiag Arran 94s. Menal, Arkadiko<br />
mendia, Panek oso begiko zun abaro ta egon-leku atsegingarria. Ibiñ Virgil 57n. Abere taldeak bazkatzen ditute<br />
ta etzerik-etze ibili oi dira abarorik billatu ezinda. Ib. 101. Ordun iakin nezake / non duzun abaroa. "Donde<br />
sesteas". Or in Gazt MusIx 94. Gaizki eratutako errien abaro ta iges-leku. Zait Plat 37. Zeu zara gure zorionsustrai,<br />
/ abaro-abe ta argia. Gand Elorri 137. Urteak dira Gabirian ikusi nuela euskal antzerki bat: "Abaroa<br />
eta babesa". Vill Jaink 166. Herri madarikatu / santuan jaioa, / herri ez duenean / fede abaroa. Azurm HitzB<br />
36.<br />
"Abaroa zer dan galdetuko dute baten batzuk. Ardiak beroak jotakoan egiten duan atseden-aldi ori izaten da<br />
abaroa, ta itzalean ederki egiten da ori" Uzt LEG I 103s.<br />
3. "(G-to), siesta, sueño que se hace después de comer" A.<br />
- ABAROAN. A la sombra; sesteando. "Cuando los animales están por el mucho calor, rumiando" msOch.<br />
"Cuando los animales están por el mucho calor a la sombra de los árboles, abaroan egon" Izt 14r. "Abaroan eon<br />
dira" Iz IzG. v. ABAROTAN. Crau legorraren zabaldi izugarrian, zumel-txartaka batzuen azpian, ezagutzen<br />
ditu urrutira ardiek abaroan. Or Mi 110. Ardi batzuek abaroan lo, / ni berriz oroitz-ausnarka. EA OlBe 60. Nik<br />
eun ardi ikusi nixkian abaroan zeudela aza-buru baten azpian. EgutAr 1-8-1960 (ap. DRA). Begion leihoan<br />
ixil... / Eskilak abaroan / ta arima zerraldo / eguerdiko sutan. Azurm HitzB 67.<br />
- ABARO EGIN (G, AN-ulz; abao e. V-gip). Ref.: Iz Ulz (non), UrrAnz (abao), IzG. (Ref. al ganado). Sestear.<br />
"Refugiarse" A. "Densos arbolados para acogerse el rebaño a la sombra (abaro eiteko) con los calores del estío"<br />
AEF 1955, 76. "Non ittaute abaro? ¿dónde sestean (el ganado)?" Iz Ulz. "Abao itten, sesteando (las ovejas)" Iz<br />
UrrAnz. "Abaro eiten dute, ein dute" Iz IzG. Neronek [...] larratuko dut nere artaldea, eta nere zaipean abaro<br />
egingo dute. Ol Ez 34, 15 (Or BM 177 abaro egiñaraziko diet). Goizian intza ederra zegon / baña eguardian<br />
bero, / ardiak pago zarren azpian / egingo dute abaro. Uzt Sas 64.<br />
(abaroa egin). Neke ta bazkari ekarri didate min maite dan loa. / Ori sendatzeko ardiek antzo dut eiten<br />
abaroa. "Sesteo como las ovejas". Or Poem 522. Ardiak abaroa egiteko leku ederra bazan an. Uzt LEG I 103s.<br />
"Abaro egin, dormir la siesta" A.<br />
- ABARO EGON (AN-larr ap. A Apend). "Abaro egon, estar refugiadas las bestias" A Apend. Ardi makala<br />
beroak jota, / egun-erdian abaro, / matail-ezurrai soil eragiñez / egona da aski luzaro. Or Eus 319.<br />
- ABAROTAN. A la sombra; sesteando. v. ABAROAN. Ama Birjina Martxoko egunean ardia abarotan<br />
baino obe da otsoa ardi artean ikustea (G). A EY I 68. Neuk zainduko ditut nire ardiak, eta Neuk eukiko ditut<br />
abarotan. Ker Ez 34, 15. Ta ara non aurkituten dauen ikaragarrizko zize bat, bere azpien zazpi bei abarotan<br />
eukezana. Akes Ipiñ 32.<br />
- ABAROZ. Sesteando. Eta gingara danean / goi-goi tinian eguzki goria, / abaroz, ausnarrean, / ardiaz bilbil<br />
gerria, / ots eztiz bazka du belarria. "Sesteando". Gazt MusIx 91.<br />
(abaro). "Abaro, especie de gusana que se aloja en la piel del ganado vacuno produciéndole pus e hinchazón<br />
(Contrasta)" LzG. "Nombre que dan a un gusano que se cría en el lomo del ganado vacuno y que en su madurez<br />
llega a atravesar la piel del animal (Tierra Estella)" VocNav.<br />
habaro (L-ain ap. A; Dv). "Sorte de râteau de bois, sans dents, pour dégager la sole du four; espèce de<br />
fourgon, d'écouvillon" Dv. "Cierto escobón para limpiar el horno, rastro sin dientes y de madera para<br />
desembarazar el suelo del horno" A. v. abago, adaro.<br />
abaroaldi. Siesta. Uda! Mendiak i au eguerdi, / ta urrezko opor-aro, ta abaro-aldi. "... dulce sestear". Ldi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
108
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
BB 118.<br />
abaroleku. Sesteadero. "Lugar de refugio" A. "Kobango abarolekue, lugar donde el ganado se echa a la<br />
sombra (G-goi)" Arin AEF 1928, 121. "Abaroleku o Inzarzu (s. XVIII)" Id. ib. 122.<br />
abarotoki. "Lugar de refugio" A. v. abaroleku.<br />
abarotsu. Frondoso, sombrío. Erriko lagunabar eta zaratazulotik aienatu ziranean, Xalbatek itxoin zion<br />
bere adiskideari eta bidetxigor abarotsu batean murgildu ziran. Etxde JJ 207.<br />
1 abarrada. "(V-m), banquete, comida opípara" A.<br />
2 abarrada. "Abárraa bat, golpe dado con abarra" Iz ArOñ.<br />
abarrakitu (G-to, AN, R-uzt; Lar, H (G)), abarrikatu (G-to, AN, L-ain, BN, Sal, R), abarriketu (B), abarrikitu.<br />
Ref.: A (abarrakitu, abarrikatu); Satr VocP; Izeta BHizt2 (abarriketu).<br />
Destrozar, hacer añicos. "Despedazar, maltratando excesivamente" Lar. "(Hacer a uno mil) añicos" Ib. "(Se ha<br />
hecho) pedazos este hombre, [...] abarrakitu da" Ib. "Abarrikatu, romper, destrozar (188). Burua abarrikatu,<br />
romperse la cabeza" LE-Ir. "Mettre en menus morceaux" H. "Destrozar. Abarrakiten yeir, ekuru ezbaiago (Ruzt),<br />
te destrozaré si no estás quieto" A. "Aize-erauntsi batek oro abarrikatu itu (BN-baig)" Ib. "Destrozar. Aize<br />
unek bazter guziek abarriketu tu" Izeta BHizt2. Tr. La forma documentada en textos guipuzcoanos anteriores<br />
al s. XX y en Ibiñagabeitia es abarrakitu (abarrikitu en Arrue). Hay abarrikatu en textos alto-navarros (LE-Ir y<br />
ETZ) y, ya en el s. XX, en un texto de EEs y en Olabide y Zaitegi.<br />
Batzuek laurgituak, besteak erdiratuak: batzuek lauridikituak, besteak beren ezur guzietan abarrakituak,<br />
zatituak. SermAzc 275. Luzifer serpiente zar gaixtoarri burua austera eta abarrikatzera (AN-erro, s. XIX). ETZ<br />
264. Arras txeatu, abarrakitu eta azpiratuak izan ziran erromatar aiñ ots-andikoak. Izt C 262. Jeptek ain ondo<br />
jakin zuen arpegi ematen, non aurkeztu zitzaiozkanak abarrakitu eta ondatu zituen. Lard 137. Abner-en jendea<br />
txit abarrakitua izan zan. Ib. 185. Israeltarrai eraso, abarrakitu, eta Sabaringo ibarreraño atzera erazo zituzten.<br />
Ib. 112. Eta ain abarrakituta utzi zituen, non, larrugorrian eta zauriz beterik, etxetik doi-doi irten ziran. Ib. 517.<br />
Bere burua abarrikitua eta azpiratua ikusita. Arr Bearg 418. Santa Teresaren izkunde galai eroso zaintsua<br />
abarrakitu ta ondatzea bezela, beste orrenbeste gure izkuntzarekin egitea. Aran SIgn 202. Guda tokira juan zan<br />
gudariak bizkortzeko asmoz. Alaz guziz ere arrunt (completamente) abarrikatuk izan ziran abek. J.M. Tolosa<br />
EEs 1913, 209. Ta txarotu genitun, Esebongo erregeri egin genionez, aren iri, gizon, emakume ta aur guziak<br />
abarrikatuz. Ol Deut 3, 6 (Dv hilez, Ker triskatu). Ene iria! eme zoritxarreko narea! orain eguneroko<br />
zoritxarrak suntsituz abarrikatzen ari zaitute. Zait Sof 49. Muñoak apaltzen eta goldera emeki makurtzen asten<br />
diran mugatik ibai eta pago urtetsuetaraiñokoak (orain abarrakituak), zure Menalkek gorde ahal izan zitula<br />
bertsuei esker. Ibiñ Virgil 59.<br />
abarrarte. 1. "(S), fourré" Lh. 2. Semblante (?). Bizitz onetako ezbear eta zoritxarrak be, geure<br />
Jaunagana bagaroez, txera ta abegi onez artu bear geunkez eta lurreko atsegin eta zorionik andienai be<br />
Jaunagandik aldenduten bagaitue, bekoki ta abarrarte illuna ipiñi bear geunzkio. Eguzk LorIl 22.<br />
abarrategi. v. abartegi.<br />
abarrats. "Garfio (Darric)" DRA.<br />
abarratu. Podar. "Hun da zühaintzearen adarrak moztia (S), on da abarratzea (abarrak gazte direlarik) (BNarb)"<br />
Gte Erd 142.<br />
abarratzu. v. abartsu.<br />
abarreria. "Seroja: residuo o desperdicio de leña (L-côte; Lander)" DRA.<br />
- ETA ABARRERIA. Y demás. "Se usa en sentido figurado. Hor, hor, izak nahi dukan bezanbat; berdiñ ere<br />
ziriñeria eta abarreria guziakin iretsiko haut, dicho por una vieja a una manzana puesta a asar y que al contacto<br />
de un fuego demasiado vivo estallaba, gemía y manaba" DRA (que no cita la fuente). v. ETA ABAR. Xinan<br />
ditugun misionestak, zorionez, ederretsiago ilkhitzen dire gaixtoen ahotikako gezurreria eta abarreria guzien<br />
erditik. Prop 1902, 11 (cf. GEZUR ETA ABAR). Ta zulo orretan zear igoten ditu gora "Gabontza"-k, bere<br />
txatarra fiñagoak, beste metalezko zatiak eta apurrak, tupiki, berun, estaiñu ta abarreria. Erkiag BatB 133.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 109<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Eguerdikotzat aphaintzekoa zuten haragia lurrean zagon zokho batean, edo zakhurrek bazerabilkaten<br />
herrestaka, ihize luma, zakhurrek ahoan ibili hezur, eta zer nahi den abarreriaren artean. Prop 1900, 237.<br />
abarreztatu. "(L; Hb) couvrir de branches" Lh. v. abarreztu, adarreztatu.<br />
abarreztu. "Bardar" Lar.<br />
abarrikatu. v. abarrakitu.<br />
abarrondo. "(S), souche poussant des rejetons" Lh. v. adarrondo.<br />
abarrosgile (Urt V 175 (h-), Lar, H). "Clamator, oihugillea, kridaria, deihadargillea, habarrotsgillea" Urt V<br />
175. "Triscador, abarrosgillea" Lar.<br />
abarroska. Haciendo ruido. Txinatarrak ito egiten ziren sotoan eta ur-eske asi ziren abarroska (ozenki,<br />
oiuka). Etxde Itxas 165. Hispanis arkaitz artetik abarroska doana. Ibiñ Virgil 114.<br />
abarroskatu (V, G ap. A; Lar H, Hb ap. Lh). "Triscar, hacer ruido con los pies" Lar. "Alborotar" A. <br />
Gaitz-gaitza zeritzaion Dioklezianori neurri ura, orregatik zesaion Galeriori: "Kaltegarri zala lurbira ostea<br />
abarroskatu ta bazterrak odolez betetzea". J.M. Tolosa EEs 1913, 180.<br />
abarroskeria. "Abarrotskeri (Hb), vacarme" Lh.<br />
abarrots (V, G, AN, BN; SP (), Lar, Aq (AN) 1061 (abarratsa), Añ, VocBN (a-), Dv (V, G, AN), H; h-<br />
Urt I 102, H). Ref.: A y Elexp Berg (abarrots). Ruido (gralmte. grande), estrépito, fragor. "Bruit, ruido,<br />
estallido, clamor, bullicio" SP. "Ruido de cosa que se quiebra" Lar y Añ. "Grand bruit" VocBN. "1.º ruido del<br />
ramaje; 2.º todo ruido estridente" A. "Ruido de ramaje. Aiziak bota daben paguak azelakotxe abarrotsa etara<br />
daben. [...] Griterío, generalmente unido a ruidos varios. Tartufoko atian burrukia egon zuan. Aura zuan<br />
abarrotsa" Elexp Berg. v. harrabots, azantz, herots, hots, soinu, zarata.<br />
Tr. Hasta el s. XX se documenta en textos septentrionales no suletinos (ya desde Leiçarraga), y en Iturriaga y<br />
Uriarte. Ya en el s. XX lo emplean D. Aguirre, Echeita, Azkue, Kirikiño, Lauaxeta, Enbeita, Otxolua, Orixe,<br />
Eguzkitza e Ibiñagabeitia. Entre los septentrionales S. Pouvreau, Goyhetche y Salaberry emplean abarrots, sin<br />
aspiración inicial. En DFrec hay 1 ej. de abarrots.<br />
Baina ethorriren da Iaunaren eguna, ohoina gauaz bezala, zeinetan zeruak habarrotsekin iraganen baitirade.<br />
Lç 2 Petr 3, 10. Uraren azantza eta habarrots bethikoak. EZ Man I 111. Oihuz eta habarrotsez betheko da<br />
mundua. Ib. 83. Bere soiñuaz, habarrotsaz eta erasteaz. Ax 430 (V 278). Uhinok begite soinu. / Itsasoak<br />
habarrots. Hm 54 (Ps 45, 4). Etorriko da orena non trabailluak eta abarrotsak geldituko baitira. SP Imit III 47,<br />
1. Iesusekin batean munduko ospetik eta abarrotsetik apartatu. SP Imit I 20, 2. Gure eskuara mintzoaren<br />
habarrotsetik edo hitzen soinutik. ES 163. Ihes egiozu ahal guziaz munduko habarrotsari eta nahasmenduari.<br />
"Tumultum hominum". Ch I 10, 1. Zenbait habarrots handi eta mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136.<br />
Beharriak idek, dabilltzan berriei eta habarrotsei. Ib. 62s. Eta heien hegalen habarrotsa zamariak lasterkatzen<br />
direnean bataillarat, orgen habarrotsa bezalakoa zen. TB Apoc 9, 9 (Ur (G) abarrots, Dv harrabots; Lç, Ur (V)<br />
(h)ots, Ip herots, Echn asots, Ol zarata, IBk burrundara). Lurrean etziñika, / lo gozo-gozoan, / abarrots batek<br />
ditu / batetan esnatzen. It Fab 27. Habarrotsa aditua izantzen faraonen etxean. Urt Gen 45, 16. Abarrots bat<br />
aditurik, / izialdurak harturik / badoa fite xilora. Gy 209. Pilatusek ikhusirik deus ez ziela irabazten eta<br />
abarrotsa emendatzen zela bethi [...]. SalabBN Mt 27, 24 (He alborotamendua, Dv tarrapata, BiblE iskanbila).<br />
Ango deadarrak! Ango garraxiak! Ango abarrotsa! Ag AL 145. Oñaztu zoli, abarrotz andiko trugoi ta aize<br />
indartsuaz eldu zan. Echta Jos 139. Izan zan egun artan iskanbila ta abarrotsa Leaburuko elizetxean! A Ardi<br />
127. Ta onetan sumetan dot sasi-ostian abarrotsa. Kk Ab I 66. Nere gogoa, ta biotzeko belarria zure aizekerien<br />
abarrotsez ez bekizu sogortu. Or Aitork 88. Abarrotsa sortzen da. Ibiñ Virgil 109. Arkaitzean apurtzen diren urzurrumilloen<br />
abarrotsak. Ib. 99. Chomsky eta Bungeren arteko borrokaren abarrotsa. MEIG VI 109. v. tbn.<br />
Laux BBa 90.<br />
- HABARROSPE. (Con suf. local de decl., en sing.). [Zer handitasun ahal duket] populuen ikharatzeaz /<br />
armaden habarrospean? Gç 203.<br />
- HABARROTSA ATERA. Hacer ruido. Ozinbeltzkoak egoan zulotik urtetean atara eban abarrotsa ta<br />
ostikopean zapalduten zituan orri igarren kirri-karrea belarrietara eldu iakozanean. Ag AL 114. Igelak, diruben<br />
zaratara, abarrots andijagua ateraten eben. Otx 134. Eta batean-bestean abarrotsa ateraten be ba daki. Eguzk<br />
GizAuz 121.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
110
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Pl.). Neuk ikusi ezpaneu, eneukian siñistuko andrak orren buru gitxikuak diranik, zijo andiren bat euki ezik<br />
olako abarrotsak aterateko. Otx 29.<br />
- HABARROTSEAN. Haciendo ruido. Txori-aldreak aneika egaz / Or duaz abarrotsian, / Aixe zabalan arinarinka<br />
/ Bata bestien atzian. Enb 45. Osto tartean abarrotsean ari dira elkarrekin [beleak]. Ibiñ Virgil 78. <br />
Artzai aiolakabeek sua uzten dute erortzen, eta ostuka bezala azal-oliotsuaren barnean kokatu ondoren, zurbiotza<br />
pizten du eta garrak adar garaienetara ieikitzen dira ikaragarrizko su-abarrotsean. Ibiñ Virgil 88.<br />
- HABARROTS EGIN. Hacer ruido. "Argutatio, mokokatzea, liskartzea [...] habarrotsa, habarrots egitea" Urt<br />
II 300. Hitzak ahotik ilkhitzean habarrots eta soinu egiten du. ES 151. Baso-gaillurrek abarrots dagite eta<br />
olatu luzeek itsas-ertzea astintzen dute. Ibiñ Virgil 98.<br />
(Con -(r)ik). Hotsik eta habarrotsik egin gabe zahartzen gara. Ax 62 (V 41).<br />
(Con determinantes). Alba gorria agertzen / hasi zen orenean, / habarrots handia egin zen / thonbaren<br />
saihetsean. EZ Noel 105. Lixtorrek abarrots edo azanza geiago egiten dute, eta khexatzenago dira hagitz erleak<br />
baino. SP Phil 243. Odol isurizko sarbaskia, eta mundu guztian hanbat habarrots eginikakoa. ES 113. Badakizu<br />
zer abarrotsa egiten duen surtan gatzak. It Dial 115 (Ur otsa, Dv zartakoa, Ip herotsa). Izugarrizko abarrotsa<br />
egiten du arkaitzen artean. Ibiñ Virgil 99.<br />
Etim. Parece dominar la idea de que abarrots es la variante primaria, de abar + hots, que de 'ruido de ramaje'<br />
pasó a significar 'ruido' en general.<br />
abarrune. "Abarrüne (S), endroit où il y a des pousses" Lh.<br />
abarte. v. habearte.<br />
abartegi (V ap. A), abartei (V-gip ap. Iz ArOñ), abarrategi (V ap. A). 1. "Leñera, depósito de leña" A. "Lugar<br />
para tener ramas reunidas para el fuego" Iz ArOñ. Ta hala ez naukake nere-nere khonduko dudan ganbara<br />
batentzat, bainan abartegi batentzat. "L'endroit où l'on tient des fagots". Birjin 474.<br />
2. abarrategi (Lar). "Chaparral" Lar.<br />
abartoki. "Lugar de barda o broza de ramas" Aizk.<br />
abartsu (gral.; Aizk, Dv), abarratzu. Ref.: A; Elexp Berg. Abundante en ramas, frondoso. "(Bois) qui a<br />
beaucoup de menu branchage" Dv. "Frondoso (árbol)" A. "Se dice del árbol o matorral frondoso. Buelo aundixa<br />
zeuken piñuak, baiña material gutxi, oso abartsuak zien da. Ur-arbola aundixa ezta, baiña abartsua" Elexp<br />
Berg. Intxaur abarratzua atadi aurrian, / Gaztañadi galanta egi barrenian. Elizdo EE 1913, 505. Egualdi<br />
onean eta iñoren santzurik etzanean gorde-leku artatik atera zitekean, baso abartsoa [sic] zalako. E. Mujika EEs<br />
1923, 133. Irutea orai... kiloa gorosti-ondo thini abartsu (adartsu) batez egina da. Lf GH 1924, 395s. Ugalduna<br />
ta zarrak erdiko iru intxaurrondo abartsuen azpian eserita. Zink EEs 1926, 86. Euskalerriko itxaso orrotsu,<br />
arkaitz gallen, baso abartsu, ta baserri baketsuen ikusteak. Apraiz in Jaukol Biozk IX. Erdel-zugatz abartsuak<br />
zenbat euskel-kimu bizigarri dauzkan lenbailen yakitea. PMuj Y 1934, 171. Handi, lodi, abartsu, zer arbola! Lf<br />
Murtuts 22. Basauntz urtetsuaren adar-abartsuok. Ibiñ Virgil 52.<br />
- ABARTSUPE. (Con suf. local de decl., en sing.) Zere txilibitu xumurrarekin artzai abesti alaiak joka<br />
diarduzu pago abartsupean. J.M. Tolosa EEs 1913, 114.<br />
1 abartu. Ramificar. Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure eskuara<br />
zaharra! JE Ber 77.<br />
2 abartu. Marchitar(se). Sü gabiak ere dü bizia atzenkidatzen khorpitza abartzen, ximaltzen ta nekatzen.<br />
Egiat 189. Hantik ere batzuk diradiala abartzen, berziak aldiz zanba hiltzen. Ib. 231. Jonasen untza da kanoptik<br />
berde ta hotz agerri, barnetik aldiz mengoaren harrek derei zaiñak abartzen. Ib. 197.<br />
abartxo. Dim. de abar. Batzarrera zijoan mutill bat, eskuan zumitz abartxo bat zeramala agertu zitzaieten.<br />
Elizdo EEs 1913, 106. Gure Probenza-izkera onen egaz, egizu abartxo ori atzi dezadan. Or Mi 4. Badakusat<br />
abartxo ori, ta aren ezoak ozkamin dagit. Ib. 4. Gizon iresleak atzeman eziñiko abartxoren bat. Ib. 3.<br />
abartza. "(G), la terminaison -tza donne au mot un sens comme de 'tas de branchages" H.<br />
abarxka (L, BN, S ap. Lh; Dv, A). "Menue broussaille" Dv (que cita el ej. de Prop). "Maleza menuda" A. v.<br />
abarxkila. Banoa hatsemaiten ditudan abarxka guzier lothuz. Prop 1883, 18.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
111
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abarxkila (BN ap. Lh). Dim. de abarxka. "Menue broutille" Lh. Irutea orai... kiloa gorosti-ondo thini<br />
abartsu (adartsu) batez egina da, gain-gaineko abarxkilak (adarxkilak) batean ezarri eta estekaturik. Lf GH<br />
1924, 395s.<br />
abarxkot. "(S), mauvaise broutille" Lh.<br />
abas. Utensilio. Meza nagusietan meza-apaizari onek ematen ditio abas guziak eskura. Or MB 26. <br />
(Como segundo miembro de comp.). Zergatik egunean-egunean orrenbeste burniorizko suaga galdatzea ta<br />
atzerrian erositako guda-abasen biltze au? Amez Hamlet 19. Simeon eta Lebi anaiak, / indarkeri-abas aien<br />
marrauzak! Ol Gen 49, 5 (Dv gaixtakeriazko gerl-untziak).<br />
abasberuan. v. ABESPELUAN.<br />
abaska. "Cuezo, artesón de árbol (Darric)" DRA.<br />
abaska. v. abaraska.<br />
abaskar (AN-ulz). Pedregal de una heredad cultivada.<br />
abaskoi (Hb ap. Lh). v. abaskor.<br />
abaskor (S ap. A; Lecl, Arch ap. DRA, Dv, H (V, G), Lh), abezkor (H). "Effarouché" Lecl. "Gizon abaskorra<br />
berant etxerat horra" Arch (ap. DRA, que interpreta "asustadizo"). "(d'Abb.), effarouché. Si ce mot est en usage<br />
il doit plutôt signifier facile à effaroucher" Dv. "Difficile à dompter, sauvage" H. "Asustadizo" A. "Ombrageux<br />
(animal)" Lh.<br />
abaskorratu. Sg. DRA, Darric, citando a Lécluse, da abaskorratu con el sentido de 'echar con violencia,<br />
expulsar, despedir, echar de casa', pero lo único que hay en Lécluse es abaskor (q.v.). v. abaztorratu.<br />
abastant. Suficiente, capaz. Ez lukek fiadore abastant, berzeren bekhatuén pagamendutan sufritzeko.<br />
"Capable de souffrir la mort pour les autres". Lç Ins C 4v. Gure haragia eta odola eztiradela kapable ez abastant<br />
hire Resumaren heretajez poseditzeko. Ib. A 3r. v. Lfn Cor 27.<br />
abastar (G-goi ap. A), aaztar (G-nav ap. A). "Agramiza, residuos de lino" A. "(G-nav), tomento, estopa basta,<br />
llena de pajas y aristas" Ib. v. arestabar.<br />
Etim. Su formación, y la de aaztar (G de Etxarri Aranaz), queda clara gracias al compuesto transparente<br />
arestabar o areztabar 'agramiza' en G de Berástegui (BAP 17, 357).<br />
abasto. v. abastu.<br />
abastoki. Abundantemente. v. abastu (2). Ni etorri náiz, bizitza izan dezáten, eta abastoki izan dezáten. LE<br />
Ong 122r.<br />
abastu, apasto. 1. Suficiente. Ama birjen gloriosa hanbat bada konplitu / Ororenzat bera baita, leial dela,<br />
abastu. E 93. Ene buruia ziaidazu harendako abastu (trad. de Lfn: "je me suffis à moi-même pour cela"). Ib.<br />
163. Apasto badau babea / Arabak mortandadea / zuen alde egin dai. BBizk 22.<br />
2. abasto (Aq (AN)). "Abundante" Aq 854. Cf. Inza EsZarr 177: "Juan-abastu, derrochador (AN-erro, B)". <br />
Ni naiz bidea, égia ta bizitza: ni naiz atária; ene medioz sartzen déna salbatuko dá, ta ondásun abásto aurkituko<br />
dú. LE Ong 122r. Baña non abasto izan zen arauztea, an abastoago agertu ze grazia ta miserikordia. LE-Fag<br />
(s.v. arauztea).<br />
(Uso adv.). Abundantemente. Ni, dió, etorri nitza, logra dezatengátik bizitza, ta abásto logra dezáten. "Ego<br />
veni ut vitam habeant, et abundantius habeant". LE Ong 21r. Jesúsen pásio ta pénak / emén representatús, / an<br />
arimek zor tútenak / abásto deskontatús. LE Kop 142. Muniziua bolada baten / eduki dabe abasto, / baña<br />
gizonen apunteria / ez da baliatu asko. Noe 75. Zalekeri likits guziyak asetzen, dirua abazto [sic], kopuruz, lanik<br />
baterez, alperkeriaz eroriak, nun gogua ta antxe zankoa jartzen. Ayerb EEs 1912, 178.<br />
- ABASTO EMAN. Dar abasto. Tabernia bete jente ta kriarak gelditu barik abasto emon eziñik dabillaz. SM<br />
Zirik 70.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
112
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abat (V-gip ap. Etxba Eib), abate (Añ). Abad. "Zearrotzako abata (V)" A DEV (s.v. abad). "Lo mismo que<br />
apata de Apatamusturixo. Abata eta abadia sustrai batetiko itzak" Etxba Eib. v. abade, apat(e). San Anton<br />
Abata, San Agustin ta gere San Ignazio Loiolako? Mg CO V. Eman zion kontu Konbentuko Nagusi edo abatari.<br />
Mg CC 117. O abata, ken zadazu nere aoan dagoan hostia konsagratu au. Ib. 118. San Antonio Abateari. Añ<br />
MisE 74. San Anton abatari. fB Ic I 70 y II 265. Esaten deutsa Akilles abatak gurarijari diabrubaren aztia. fB Ic<br />
II 250. Emon zituban señaliak, zeiñ zan bere abata, ta beste lagunak. JJMg BasEsc 89. Ara Juan Abatak<br />
dirauskun beste exenplu bat. Ib. 186. Ipiñi bearrean San Anton Abati, / jarri eutsazan bere arerio bati. AB<br />
AmaE 274. San Maur, Abata [...]. San Anton, Abata. Or MB 829. Allande de Charritte, Santa Graziko aphatiako<br />
abata. Casve SGrazi 82. Batean Hirur-iriko abata datorkio Tartasi aitabitxi egiten eta bestean Moneigneko<br />
markiza. Akes Karmel 1977-2, 62.<br />
- ABAT-ELIZA. Colegiata. Illescaseko kolejiatan, abat-elizan, be ez gendun Greko-pillo txikia ikusi. Alzola<br />
Atalak 71.<br />
abata (BN ap. A; VocBN Dv, H (BN)). 1. "Loge des chasseurs au haut d'un arbre d'où ils observent la<br />
palombe" VocBN.<br />
2. "(Sc), figura de gavilán, de madera, que el cazador arroja a las palomas para que éstas abatan el vuelo y<br />
entren en las redes" A. "(S; Foix), rabatteur" Lh. Cf. apeu. v. abatari. Yarraitu gero mendiyaren egaletik eta<br />
aurkituko ditugu iru abatari anei neurkiñ bidetan; ok dire 14-18 urtedun mutikoak eben abata ala xatar xuriya<br />
eskuetan dabilltenak. T. Arburu EEs 1916, 318.<br />
abatako. "(AN-5vill), centinela que avisa el paso de las palomas" A Apend. v. abatari.<br />
abatari. Centinela que avisa el paso de las palomas. Yarraitu gero mendiyaren egaletik eta aurkituko<br />
ditugu iru abatari anei neurkiñ bidetan [...]. Uso pilla agertzen da urrun-urrun eta beila begiztatzen du<br />
abatariak eta bere tutuakin adierazten die nontso den uso multzoa [...]. Ango abataria asiko da urre urre... ibilliz<br />
bere indar guziyekiñ xatarra. T. Arburu EEs 1916, 318s. Ikusi orain [uso] eiztariak. Badira abatariak, trapariak<br />
eta sarezaiak. Abatariak dituzu mutil koskorrak edo gaztetxoak. Abatariek eun zuria makil baten muturrean<br />
izaten dute eta tutu bat ere bai. Anab Eusk 1930, 241. Abatari batek badakus uso-samalda, itxas-gañetik ta tutuz<br />
adieraziko du nontsotik datorren eta nora dijoan. Id. ib. 241. (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).<br />
"(S), rabatteur au mannequin" Lh.<br />
abatatu. Abatir, humillar. v. abatitu. Gelditzen da abataturik ezein reputazione bage. E 5s.<br />
abate. v. abat.<br />
abatei (V-m ap. A). "(V-m), tañido de campana para llamar al clero a un entierro" A. "Abatei (en Gernika<br />
dicen abateri), llamada de sacerdotes" A Morf 58.<br />
Etim. De abad(e)- dei; v. FHV 345.<br />
abateri (V-ger ap. A Morf 58n). v. abatei.<br />
abatetxe (V-m ap. A). Casa cural. v. ERRETORE-ETXE. Bein abatetxera bialdu bear izan eban Aitak<br />
erreparlari edo mandatari [...]. Ioan zen ene Pedro Antonio onenbeztegaz abatetxera; urten eutsan abadean<br />
arrebeak. A Ezale 1897, 158a. Ipiñako eliz gauzen kondaira (eliza, abatetxea, hilerria, ermitak). MEIG II 125.<br />
abatiarazi, abatierazi. Hacer abatir. Zü ere zuaza aitzina / Oliveros ürgülutsiaren / abati eraztera. Xarlem<br />
508.<br />
abatitu (-idu Lcc). Abatir, rebajar(se). v. abatatu. Iesus Kristek Satanen puisantza guztia abatituren eta<br />
deseginen zuen. Lç Adv ** 2v. Hire ürgülia nahi diat / mementian abatitü / büria korpitzetik / nahi derat<br />
separatü. Xarlem 264. Hasi da abatitzen / Didieren ürgülia / behar beitü gosez hil / edo galdü bizia. Ib. 1313.<br />
(Part. en función de adj.). Arima tristék eta desolatuék, bihotz aurizkiék eta abatituék, bere hogenaren<br />
sendimenduz hersturatan diraden konszienziek, [...] ohore eta laudorio emanen draué. Lç Ins A 6r. Baina<br />
abatituak konsolatzen dituen Iainkoak konsolatu ukhan gaitu Titeren ethorteaz. Lç 2 Cor 7, 6 (Dv aphal).<br />
abatorraze (Sal ap. A), abatorrazi (Sal, R ap. A). "Panal de miel" A. v. abao.<br />
- ABATORRAZE-ZULO. "Abatorrazezilo (Sal), celdillas del panal" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
113
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abats. v. 1-3 abatz.<br />
habatu. "Habatzea (S), [...] être piqué par l'œstre" H. Cf. 2 habe.<br />
abatxera. "Abátxeria, la mujer que va en días fijos a vender a la plaza. Abátxeraak, vendedoras fijas" Iz ArOñ.<br />
Cf. abazeru.<br />
1 abatz (V-arr-oroz-m, G, AN, L, B, BN, R; Lar, H (V, G), VocB), abats (V-arr-oroz-m, G, AN, L, BN, R; SP,<br />
H (G)), apatz (V, G-goi; Lar, H), apaz, aupatz (AN-5vill). Ref.: A (abats, apatz, aupatz); AEF 1955, 49 y 189;<br />
Satr VocP; Iz ArOñ (ápatz); Izeta BHizt2.<br />
1. Cuezo, colodra. "Sorte de vaisseau de laiterie" SP. "Cuezo mayor", "tarro de ordeñar" Lar. "Apatza" Izt C<br />
224 (en una lista de utensilios de pastor). "Vase de bois pour traire. Gazura apatzetik apatzera irabiaturik<br />
oztutzea" H. "Gran vasija de una pieza como errada, para leche" VocB. "Cuezo mayor en que se cuaja la leche"<br />
A. "Artesa de madera (hoy de zinc) (Gorbea)" JMB AEF 1955, 189. "Para fabricar quesos la leche se trasvasa<br />
hoy a un pozal o artesa de metal, provista de asa; hace 50 años era de madera y recibía el nombre de abatz (Lain)"<br />
Id. ib. 49. "Recipiente para la elaboración del queso" Satr VocP. v. una descripción completa en Garm EskL<br />
I 102ss., e ilustración gráfica al final del libro.<br />
[Gazura] apatzetik apatzera goi goitik bee beera boteaz irabiaturik oztutzera. Izt C 229. Esnia etxian, / gazta<br />
abatsian, / gazura arratsian. Xe 297. [Euskaldunen txapelak] batzuen buruan zozo-abia dirudi edo perretxikoa<br />
edo abatsa. Ag G 164. Artzai batzuek ere zurezko kaiku edo apatzetan esnea egosten dute. JMB ELG 44. Abatz<br />
bete gaztanbera buruan zuela. A EY II 427. Jeki ta ardiak jetxi, / larrera biraldu, / apaz esneakin / txistu joz<br />
gastak egin, / ondoren gosaldu. P. Erauskin Bertsol 1931, 61bis. Kaiku, oporra eta abatzaren langintza. Garm<br />
EskL I 90. v. tbn. Abats: Anab Eusk 1930, 149.<br />
2. (H), apatz (Lar Dv y H). "Colodra de los que venden vino, apatza, ardasulla, ardaspilla" Lar. "Abatza<br />
(V, G), apatza, abatsa, [...] vase servant à transvaser du vin" H.<br />
3. "Abatza (V, G), apatza, abatsa, [...] auge en bois" H.<br />
2 abatz (AN-larr-erro, L-ain ap. A; SP, H), abats (H). "Bouton de roue, botón de rueda" SP. "Abatsa, moyeu<br />
de roue (L; mieux abatza)" H. "Cubo de la rueda" A.<br />
- ABATZ-UHAL. "Abatz-uhalak, frettes de moyeu (L)" H. "Abatz uala, bonde ou cuir dont on garnit, comme de<br />
frettes, le moyen des roues" Ib. (s.v. uhala). v. buruilu.<br />
3 abatz (AN, BN, S ap. A; Lecl, VocBN Dv, H (BN)). "Tas de fougère" Lecl. "Pile de matières, telles que<br />
fougère, ajonc, etc... arrangées sur de grosses branches attachées ensemble pour être transportées en la traînant"<br />
VocBN. "Tas de fougère, ajoncs, etc. que l'on traîne du haut en bas des montagnes sur branchages liés ensemble<br />
et formant traîneau" H. "Montón de helechos, etc." A.<br />
abau. v. abao.<br />
abaune. v. abagune.<br />
abauts. v. abarauts.<br />
abaxamendu. Rebajamiento, humillación. Betan kausitzen da [Jesus] Zeruan eta lurrean, glorian eta<br />
abaxamenduan, Aitaren eskuinean eta aldarearen gainean. Brtc 227.<br />
abaxatar. "Instrumento para la limpieza de las caleras. Abaxatar unekin ederki garbitzen tugu kisulabeain<br />
zikinek" Izeta BHizt2.<br />
abaxatu (Urt I 408, H). 1. Rebajar(se), humillar(se). "Faire un rabais", "rabaisser le nom, les qualités de<br />
quelqu'un ou de quelque chose" H. Eta berriz nathorrenean abaxa ez nezan neure Iainkoak zuek baithan. Lç 2<br />
Cor 12, 21 (He humilia, Dv aphal). Pensamentuok altuan ditut, / zuk ala merezidurik, / oi eta ez dot abajaduko /<br />
neure bizian punturik. Lazarraga 1171r. Prezio gorean da alxatzeko iduriarekin abaizatzeko baño<br />
leen. Volt 184. Salbatu izatekoz behar diola abaxatu, susmetitu eta gurtu Jinkoari. Tt Arima 6.<br />
Bajar. Eranzun zidan utra kortesdo, / begiak abajadurik. Lazarraga 1170v.<br />
2. + abajatu. Bajar, descender. Joaten bazare leihorraren bilha iakin behar duzu parada hartan lekoa<br />
bakotxekotzat abaxatuko zarela brasa bat urez. INav 87. Edo zuba Zerutikan abajatzia, abajatu zen bezala<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 114<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Eliasen denboran. PlFuent 293.<br />
3. abajatu. Dominar, someter. Abajatzeko modukua ezta / Juanito Kortajarena, / segan da pultsun lau<br />
probintzitan / iya dauanik onena. Tx B I 224.<br />
abaxi. "(BN-arb), algún triste personaje? Abaxi bezen ohoina, un ladrón atroz; litm., tan ladrón como Abaxi" A.<br />
abaxu (BN-arb ap. A; VocBN, H (BN)). 1. "Défaut" VocBN. "Défaut en général" H. "Falta, defecto, tacha" A.<br />
2. "(L, BN), rabais" H.<br />
3. Impedimento. Ezkondua denak anhitz traba eta abaxu aurkhitzen duela lur huntan. Prop 1880b, 270.<br />
4. Perjuicio, daño. Jendeak, alimaleak, arthaldeak, guziak bortha beretik sartzen dira, eta guziak betan<br />
daude, eta diote batzuek ez dela ezagutzen hor osagarriarentzat abaxurik, irabazirik baizen. Ducq 263.<br />
abazabal. v. ahozabal.<br />
abazera. "(G), bourrasque de pluie" H. Sg. vEys, labortano.<br />
abazeria. 1. Género, mercancía. Esan nai dozu aragi, ardao edo abazeria errematadu dozula, eta onelako<br />
nasterik egiten ezpadozu, [...] irabazi biarrian galdu egiten dozula? Astar II 167.<br />
2. Abacería. Langillezañen azkurritegi edo abazerietan jakiak be erosi bear. Eguzk GizAuz 158.<br />
3. "(V-arr), condimento, guiso" A.<br />
abazeru. Abacero. Cf. abatxera. Epaile edo karnizerubak aragija, tabernerubak ardaua, ogiginak ogija,<br />
abazerubak orijo, sardina eta bakallaua, emon edo saldu leije. Astar II 70.<br />
abazgin, apasgin (V-gip ap. Iz ArOñ). "Ápatz, apátza, cuenco grande de madera [...]. Apásgiñá, el que las<br />
fabrica" Iz ArOñ.<br />
abazkatu (AN, BN ap. A; VocBN, Dv, H). Amontonar. "Mettre des matières en pile sur des branches pour<br />
être traînées" VocBN. "Ranger la fougère pour la traîner" Dv. "Amontonar" A. Iraka aurrenik bildu ta<br />
sutarako espalka lotu ezazute; garia, berriz, nere mandioan abazkatu. Ol Mt 13, 30 (He, TB, Dv, Ip bil, Samper<br />
sar, BiblE jaso). Neurria antziz, luzaroago bizi-gale dana ergeltzat dut. Areago luzatutako egunak berein<br />
samiñaldi abazkatzen baititute. 'Atraen'. Zait Sof 140s.<br />
abaztorratu (AN, BN ap. A; VocBN Dv y H). "Éloigner avec défense de retour, avec disgrâce, avec<br />
violence" VocBN. "Expulsar, despedir con violencia" A. Giristinoak toki guzietarik abaztorratuak ziren.<br />
Etcheberry 285. Eskualdunak... geruago eta gehiago beren kaltetan zorigaitzez bizi badira abaztorraturik hiri<br />
handian. GH 1932, 98 (ap. DRA).<br />
abaztxo, apaztxo (Lar Dv). Dim. de 1 abatz. "Colodra de pastores, kaikua, apaztxoa" Lar.<br />
abazuza. v. babazuza.<br />
abazuzaka. Rápidamente. "(V-ple-arr-oroz, G, AN), kazkabarra bezain arin" Zait Sof II 146. Cf. babazuza.<br />
Mendi-baso barrena / noa abazuzaka; / amiltegiak zear / nabil oartzaka. Zait Gold 149. Pozaren pozez<br />
abazuzaka nator leiatsu, maitena, begirunea alde utzirik. Zait Sof 34. Arin! abazuzaka! errege! Ib. 148.<br />
abazuzi. "(V-ger), guiso, condimento. Bauko orrek koipea ta abazuzia, ya tiene eso manteca y condimento" A.<br />
1 abe. 1. Avemaría (oración). Cf. Mg PAb 160: "--Esan biar da Abe Marija. --[...] Agurra da euskera garbi ta<br />
ederra, esaten dana sarrera ta juaeran [...]. Abe ori zer dan ezdakigu baserriko ta beste nekezaliak". v.<br />
abemaria, agurmaria. Iainkoari galdetu behar zaikana da Paterrean eta Abean. Harb 36. Pater, Abe,<br />
Kredoa, Jinkoaren eta elizaren maniak eztakitzenak. Bp I 24. Ofizioaren ondoan emeki erraten dute Pater, Abe,<br />
Kredo. Brtc 54.<br />
2. (Saludo dirigido a la Virgen María). v. agur. Abe Maria, anderia grazia oroz bethia. E 73 (VJ 94, Cb<br />
CatV 5, Astar II 270, CatB 10, CatBus 4, CatUlz 3, Ag G 98 Abe Maria). Baña batak ta bestiak esan dabee Agur<br />
Marija. Gauza barregarri ta berbeta zantarra Ama Birjiniari agur egitia. Esan biar da Abe Marija. (En boca de<br />
Maisu Juan). Mg PAb 160. Ori guzia Aingeruak esan nai izan zion Abe edo Agur esan zionean. Gco I 459. Agur<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
115
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
edo Abe. Berba onetan egiten deutzagu agur, ez bakarrik adi erazoteko [...]. Astar II 271. [Iaungoikoaren Ama]<br />
Gabrielen agoti / Abe bat arturik. Azc PB 25. Andre-Mari! Abe-Mari! / biotz minduaren sari... / Bide guzian<br />
ikus-gogo nun / zure beiratu gozo ori. SMitx Aranz 23 (tbn. 53). Andra Maria, abe! / Txakurrak jan bear nabe. /<br />
Goiazan beste errira; / an bere, txakurrak dira. In Erkiag BatB 117.<br />
- ABE MARIA (PURISIMA) (V-gip ap. Elexp Berg). a) (Empleado como fórmula de saludo al entrar en un<br />
lugar). Cf. VocNav: "¡Avemaíe! Voz de llamada a la puerta de una casa. Suele responderse: ¿Quién? (Baztán)".<br />
--(Atia jota) Abe Maria Puixima. --Zein da? Sor AKaik 120. --Abe Maria --euskaldunok etxeetan sartzeko<br />
ditugun itz pozgarri oekin, eranzun zien barrendik antsi illun batek. EE 1882c, 379. Dran... dran... dran... dran...<br />
Abe Maria... nor da emen? Urruz Urz 42. --(Sartzen) Aimari prusime! Ort Oroig 76. v. tbn. Moc Damu 33 (Abe<br />
Maria Purixima). Erkiag BatB 63 (Abe Maria).<br />
b) (Empleado como expresión de asombro). --Bost ajola digu guri ori ala izanda ere [...] --Abe Maria<br />
purisima! dio Fraiskak. Apaol 29. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero, Abe Marie!! egunek txirrist<br />
egin-orduko, Batxi gora iagiten zan. A BGuzur 130. --Txo! Len esan-zune guzurre da. --Posture ezetz? --Eiñdxe<br />
dau? --Politxo! Neuk etsatak ikusi be! --Apemarie! Guzurreri! Ort Oroig 104.<br />
2 abe (AN-ilzarb, Sal, R). Ref.: VocPir 433; Bon-Ond 143. "Oiseau, [...] (Sal) abe, txori" VocPir 433. v.<br />
abegende. Mirinzazie zeruko abei nola eztien eregiten ez eitatzen, eztien algoriorik eta zuen Aita zerukoak<br />
alimentatzentuen. Samper Mt 6, 26 (Hualde zeuriko txoriek).<br />
3 abe. "(V-ple-arr-oroz), planta parecida al trigo, roja en su base, perjudicial a la tierra, se da de comer al<br />
ganado" A.<br />
4 abe. "(Hb), rêne, bride" Lh.<br />
5 abe. "(Hb), fourré. Abean da, il est dans les taillis" Lh.<br />
abe. v. abao.<br />
1 habe (V-gip, G, AN, S; SP, Lar, Aq 1357, Añ, VocBN, Gèze, HeH Voc, Dv (+ a- (V-m)), H). Ref.: A (abe);<br />
AEF 1925, 92; Lrq; Iz ArOñ (abe). 1. Columna, pilar, poste. "Pilier, soutien, potence" SP. "Coluna", "poste,<br />
pilar", "fuga en los edificios", "macho, machón en los edificios" Lar. "Apeos, puntales, irozgarriak, abeak" Ib.<br />
"Apear algún edificio, apuntalarlo, irozgarriak, abeak ifiñi" Ib. "Columna de piedra, arrizko abea" Aq 1357.<br />
"Poteau en grosse pièce de bois" VocBN. "Colonne, pilier" Gèze. "Habea, zur edo zuhaitz bat zerbaiten iasaiteko<br />
lurrean xutik ezarria" HeH Voc. "Habe, poteau, colonne, potence" Dv. "Poste de madera que se pone desde el<br />
suelo, sobre unas piedras para sostener el tejado de la casa". Iz ArOñ. Tr. Documentado al Sur ya desde los<br />
primeros textos. Al Norte se encuentra desde Dechepare y es bastante frecuente en autores de los ss. XVII y<br />
XVIII (en todos ellos en sentido figurado); sin embargo su uso disminuye notablemente durante el s. XIX y no se<br />
documenta en textos del s. XX.<br />
Eta haren begithartea zen iguzkia bezala eta haren oinak suzko habeak bezala. Lç Apoc 10, 1 (Dv, Ip, Ol,<br />
Ker, BiblE (h)abe; He harroiñ, TB koloma). Zerurean jausi da abea, / Jo dau Lasturko torre gorea. 'Que del<br />
cielo había caído un poste'. TAV 3.1.5. [O Iainko] gainetik zaude Iaunak bezala manatzea gatik: beheretik zaude<br />
habeak bezala sostengatzea gatik. Harb 404. Lotu ebeenean koluna edo abeari. "Cuando le ataron en la<br />
columna". Cap 134 (138 abe bateri). Habia edo pilarria. AR 192. Haren keñurik ttipienian Zeluko habiak<br />
beldurrez ikaratzen eta lazten direla. Ib. 197. Len zituen orma nagusi ta abe andiak. Cb SIgn 15. Fede santa au<br />
da gu argitu ta zuzenduten gaituan eguzkia; ta israeltarrak gidatuten zituan suzko abea legez, gaubez ibilteko.<br />
Añ MisE 173. Elizaetarako abe luze kateatu, dolareetako ardatz liraiñ portitz [...], eta beste etekiñ geiago?<br />
(Interpr?). Izt C 129. Artako zaute abeak, / egiñak gure jabeak; / egon sendo, zuzen ta ernai. "Pues vos fizo Dios<br />
pilares". Izt Po 136. Azoteak emateko [...] gero abe bati ualakin ondo lotzeko. Lard 523. Kandeleroa zan urrezko<br />
abe andi bat, sei besanga berebat urrezkoak zituena. Ib. 83. Etzan iñoiz faltatu odeizko abea egunaz, ez eta<br />
suzko abea gauaz, erriaren aurrean. "Columna nubis [...] columna ignis". Ur Ex 13, 22 (Dv, Ker (h)abea; Urt<br />
koluna). Eta urrez estaliko dituzu Setim zurezko bost abeak, zeñen aurrean itxekiko dezu kortiña. Ib. 26, 37 (Dv<br />
habe; Ol zutoi). [Kalabozo onetan] ura darien ormaarte eta abe busti oien erdian otz eta premiaren andiz illko<br />
zera. Arr GB 22 (quizá podría corresponder a la 3.ª acepción). [Elizako] habe bakhoitza sei metra gora da. Ip Hil<br />
99. Irakatsi egiozue zeuen semealaba eta zeuen mendekuai zer egin bear daben ondo entzuteko meza santua eta<br />
ez daitezela egon eleixan abe bat edo anpor bat legez. Itz Berb I 39.<br />
(s. XX). Mastea: aize-oial edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n. [Arrantzaleak] ibilli ziran eten arteraño<br />
azalean gora ta bera itxasoak atxetara jaurti oi dituan abe zakarren irudira. Ib. 198. [Burni me zapalak, biribil<br />
luzeak] etxien abe izateko. Ag G 216 (este ej. y el siguiente podrían corresponder quizá a la 3.ª acepción). Sitsak<br />
jandako abe ustelak geunden Azkarraga jaso eziñik, baña abe zindo berria datorkigu etxea erori eztedin. Ib. 39.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
116
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Zeruak ez dik abe bearrik. FIr 157 (tbn., con ligeras variantes, en A EY III 284 (AN) y Or Eus 275 abe). Abeari<br />
loturik zegon gizadia. 'Attachée au pilier'. Or Mi 134. Erazten diote artaburuari zorrozko jantzia; gero,<br />
abeondoko pillara jaurti. TAg Uzt 293. Etseari etziok orrek abe berririk erantsiko (G-azp). A EY III 322 (en<br />
referencia al perezoso). [Urtiagaingo Muñoa] auta zuten pillatzeko tella, ol eta abe. SMitx Aranz 82 (este ej.<br />
podría corresponder quizá a la 3.ª acepción). Aldare batean, Jesus Pillareko. / Abe mokor bati lotua apalkiro. Ib.<br />
142. Atzean aurrez-aurre, tellape orri eusten dion orma. Orma-gañetik gora zutiko abe batzuek. NEtx Antz 30.<br />
Begira gure gurasoak utzi zizkiguten abe ta goi-agaiai: oiek erakusten digute nolakoa dan aritz-zura. Munita 39.<br />
Etxeari eusteko abe txarra, urte askotan mutil zarra (G). EgutAr 11-6-1957 (ap. DRA). Odei-abetik itz egiten<br />
zien. "In columna nubis". Ol Ps 99, 7. Zure Hoteletik ez dira gelditu zutik sei abe besterik. Lab SuEm 206. Abe<br />
oiek ankaz gora joango balira, teillatua ere laister litzake lurrean. Vill Jaink 7. Eta oial orrentzat, arkesizurezko<br />
bost abe egin, eta urrez estalduko dozuz; abeen kakoak be urrezkoak izango dira, eta abeentzat<br />
brontzezko bost ondope urtuko dozuz. Ker Ex 26, 37. Ez harrizko ez zurezko pilarea edo habea. MEIG I 225. v.<br />
tbn. Osk Kurl 75.<br />
Aldareak eta maiak alboetan urrezko erraztun bina zituzten, Setingo zurez egindako, eta urrez estalitako<br />
abeak sartu, eta bidean ibilli bear ziranean, sorbaldan erabilli zitzaten. Lard 83.<br />
(S ap. Lrq; H). "Pierre, bois, sur quoi roule le montant d'une porte, d'une barrière" H. v. KIHILLA-HABE (s.v.<br />
kirilla).<br />
(V, S ap. A; Dv, H). Sostén, apoyo. "Apoyo o sostén de una familia" A. AxN explica sostengu (254) por habe.<br />
Haren ama maitia eta mundu ororen habia. E 31. Egiaren habea eta sustengua. "Colonne & appui". Lç 1 Tim<br />
3, 15. Iakesek eta Zefasek eta Ioanesek (habe diradela estimatuék), lagunzazko eskuinak eman drauzkigute niri<br />
eta Barnabasi. "Qui sont estimés entre les colonnes". Lç Gal 2, 9 (Dv, Ker (h)abe; IBk zutarri, IBe zutarritzat).<br />
Zu zarela gure kreatzaillea, salbatzaillea, iabea, habea. Mat 329. Premietan zu izatu zaitut neure habea. EZ<br />
Man I 123. Zeruetan othoi zaren ene habe gothorra. EZ Man II 119. [Zu zare] kristau debot guztien / Habe eta<br />
sostengua. EZ Eliç 361. Zaren bethi ene iabe / eta habe sendoa. Ib. 355. Eta erortzetik begiratzeko, ahal<br />
diratekeien habeak, sostenguak eta erremedioak bilha ditzagun. Ax 365 (V 241). Zu izan zara, eta izanen zara,<br />
euskaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua. Ib. 5 (V 2). Uste nuen nihaurk er' ekaitzak / Io banenza, neure<br />
zurkaitzak / Zintuzkedal', eta habeak, / Neur aizolbe, neur' aterbeak. O Po 47s. Badariak zu Iainkoa / Ene zara<br />
iabea: / Ene arimaren ere, / Pordoin eta habea. Hm 116. Iainkoa baitan esperanza izaitea, senharra iabe eta<br />
habe dagoeino, ezta gauza hain bakhana. SP Phil 418 (He 422 senharra yabe eta habe dueiño). Iesu-Kristoren<br />
espos maitia, egia ororen iabe eta habe handia. Tt Onsa 39. Zergatik elizako habiak bezala edüki dira<br />
[apostoluak]? Bp II 117. Zaren othoi ene indarra eta ene habe bakharra. Ch III 46, 5. Jainkoa da ene habea eta<br />
ene salbatzaillea (Ps 18, 16). Ib. 6, 4. Bere bizitze guzian pobrezia izan du bere habea. He (ap. Dv). Seindu<br />
handi bat, Elizaren habe bizi azkar bat. AR 35s. Abarca Obispoa, / Jeneral azkarra, / Eleizaren abea, / fedeko<br />
indarra. Echag 164. O zu! San Isidro santu zelebrea / Labrarien eta itzaien habea! Gy 132.<br />
(s. XX). Atsa gure abea baida, atsik ezin artu zuen batek errana. FIr 157. Utsa besterik eztugu aurkitzen gure<br />
ingurunean. Kirten baten billa ari gera, beraz, euskarri edo abe baten billa, gure bizitza andik sendo lotzeko.<br />
Vill Jaink 132. Hizkuntza izan da gure izaeraren habe eta sustengu nagusia. MEIG VIII 119. Euskarak eutsi<br />
diola Euskal herriari habe gotorraren gisa. MEIG IX 62. Euskal gizartearen habeak banan-banan behera<br />
zetozela ikusi genuen. MEIG VII 166. Zeukan haberik sendoenetariko bat galdu du euskarak. MIH 259. Bere<br />
iritzien sostengutzat [...] dakarzkien habeak, behar bezain sendoak eta oraingoak ez izateaz gainera [...]. Ib.<br />
394.<br />
"Palo [...] mayor, (c.) aga, agea, barandea, abea" Añ.<br />
(AN, B). Ref.: A e Izeta BHizt2 (abe). "3.º (AN), palitroques en que se enredan la alubias, [...]; 4.º (B),<br />
rodrigón, puntal que sostiene ramas de árboles" A. "Palo delgado y largo empleado como tutor de la alubia.<br />
Ezpelak dire abe oberenak" Izeta BHizt2. v. zurkaitz. Abe esaten oi da larrean landatzen diren ziri, estrongu,<br />
txargo eta alakoeri; gero eken laguntzari esker lot daitezen eta goratu banabar, landare eta alako. FIr 156.<br />
"Habe [...] (L; Eskual), fondement d'une maison" Lh.<br />
2. (Dv, A). (Ref. al árbol de la cruz). "Beaucoup d'auteurs désignent sous ce nom la croix à laquelle fut attaché<br />
le Christ" Dv. "Hay autores que designan así la cruz" A, que cita el ej. de AB. Araitziña iautsi zela, Iainko<br />
Semea Zerutik / Eta dilindaka egon habe gurutzatutik. EZ Man I 71. Pilatus iujeak kondenatu habera, / heriotze<br />
penos batez bizia fiñatzera. EZ Man II 199. Iesus Kristo ene gatik / habean ezarria. EZ Eliç 31. Habean itzatua.<br />
Ib. 403. Hark eta Nikodamek habetik erausteaz / Josefen ordenuz thonban eza[r]tzeaz (1658). ConTAV 5.1.2.<br />
Itzatu zuten / Jainkoa Habean. Gç 69. Gu nahiz salbatu, huna nola Jesus / Egin zen guretzat hostia habean. Ib.<br />
124. [Jesus Nazarenok] bear du / Ondo penatu / Abe batean dolorez. Bast 31 (tbn. en Balad 238). Bada zelan<br />
esaten da, Jangoikua ill zala abe baten? CrIc 43. Zuek nere Jauna habeari josi eta hil duzuela! Dv LEd 84. Nere<br />
salbamendua-gatik gurutzeko habea bizkarrean, igan duzu Golgothako mendia. Nere aldian, soinera hartzen dut<br />
bizitzeko habea [...]. Ib. 230. [Kurutzearen oinean dagoan Mariari]. Gure okerrak zuzentze arren gaur ilgo dana,<br />
/ Abe orretan lotsagorrian errurik baga? AB Ezale 1897, 122b. Guri bizi emateko abean il zerana! "En el<br />
madero". Or Poem 550 (v. tbn. 516 y MB 285).<br />
3. (V, G, AN, L, S; a- Lar, Añ), Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Viga. "Viga que sustenta otras,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
117
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abea" Lar (tbn. en Añ). "Cabrío, viga, (c.) abea, agea" Añ. "Kamarako abia, cada una de las vigas paralelas al<br />
caballete del tejado" Iz ArOñ. "Abia, soliva, viga, travesaño. Portaleko torriak, esaten eben letz, milla urteko<br />
abiak zittuan" Etxba Eib. "Urrupain baserrixak, ogei metro luze ta iru metro sendoko abiak dauzka" Elexp Berg.<br />
(En muchos de los ejs. es difícil distinguir de (1)). v. 1 haga (2), GOI-HABE y GOI-HAGA (s.v. 1 goi).<br />
[Demoklesek dakus burdiña zorrotz] abe bateti esegita beste orakarririk ez eukana. Mg PAb 216. Iñoren<br />
begijan badakusku edozein samar; geureetan abe andi bat bere ez. Ib. 153 (CrIc 92 abe andi bat bere ez). Etxe<br />
okertu, obendu ta abe erdi ustelduben artean. Ib. 198. Gelditu zan goiko abe zar ori baño eskola geiago bage.<br />
Apaol 48. Zergatik bada ikusten dezu lastoa zure anaiaren begian: eta abea zure begian ez dezu ikusten? Ur Mt<br />
7, 3 (Ker abe; Lç gapirio, He, Dv laza, TB ernai, SalabBN pitrail, Hual biga, Samper, zur, Ol, Or, IBe (h)aga).<br />
Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. A BeinB 57. Tellatuaren<br />
ixurki bat abe ustelduen gañean larregi etzinda zeukan. Ag G 128. Artzen du amorruz pelota ta an dijoa goiko<br />
abeetaraño, eta kaxk, gelditzen da abe zulo batean. EEs 1913, 253. Eta abeetan dilindan zeuden mendelak. 'De<br />
ses poutres'. Or Mi 13 (v. tbn. Aitork 330). Trebeseko habe lodiari datxizkola gapirio-lerroak. JE Ber 59.<br />
Yauregi bat eraikitzeko zutikako ta abe. "Para postes y vigas con qué construir su palacio". Ldi BB 102.<br />
Atsedenaren eliz, zutoiz bete / osto-pillo ta izar izunak abe. "Templo del descanso lleno de columnas". Ib. 122.<br />
Biyoaz / oñetakuok gora, / abea yo arte. Ib. 6. Donostiko antzokirik ederrenean [...] yendea abea yotzeraño<br />
erakarri. Ldi IL 140. Itxuratia, leenik atera zak ire begitik abea. Ir YKBiz 136. [Enarak] tellatupeko abeetan<br />
ditue garai ontan jolasaldiak. TAg Uzt 94. Eta oen gañean isuri biko estalia, abez, zotalez eta garoz edo iñarrez<br />
jantzia. JMB ELG 69. Pentsatu zuen beharra etzuela bete, eta... Eta etzedukala bizitzeko zuzenik. Beraz, bere<br />
gerriarekin urkatu zen habe batetik. Arti Ipuin 68s. Behin batean, bide-ertzean habe batengatik gelditu beharra<br />
izan omen zuen. "Una viga". MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). Habe eta habe-zatietatik hasita. "Desde la viga<br />
y el fragmento de viga". Ib. 128. v. tbn. Ibiñ Virgil 113.<br />
(En la expr. habea eduki). "Hado, mala suerte, destino. Etxe orrek abea du, esa casa tiene mala suerte"<br />
BeraLzM. "Abea du etse orrek, les viene de casta; litm., esa casa tiene viga (G-azp)". A EY III 249. "Abea euki<br />
etxeak, atavismo (etxeak abe euki) (V-m)" A Apend. Etxe onek abea ote du? Pelopidarrek zituten gaitzak eta<br />
etortzekoak oro ikusi bearra ote du? Zait Sof 52. Adu txarra, siats makurra ete ebilkion [...] bere barnebaratzeko<br />
landaratxo pipil-barriak lorrinduten? Abea ete eukan, biotzak limurtzeko arazo bigun ta zeregin<br />
samur artan? Erkiag Arran 95. Abea ete eukan, zorigaiztoko aberen bat bere sendiak, aitaren ezbearraren<br />
ondorik, alabearen oiñaze bizia agertzeko? Ib. 155.<br />
4. (V arc. ap. A; H (V, G)). Árbol. "Con ella significamos el árbol" Ast Disc 578. Cf. habetxo, habeki. v. infra<br />
HABE BIZI. Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena emoten jakeela, orain arbolen izena emoten jakeenai<br />
[...]. Orain esan biar deutsudaz, baso onean dagozan abe, abetxu edo arbola edo arbolatxuben izenak. Mg PAb<br />
187. Abe nagusijak dira oneek: Aritxa, artia, ametza [...]. Ib. 188. Abarra esaten jakola, abe-adarra berba<br />
laburraguan batuta. Ib. 187. "Abe iausitik edonork egurra" dio españarren esakuneak. A Gram 56. Zuk dirudizu<br />
jakituria-dun Abea. AB AmaE 64 (ref. al árbol de Guernica; v. tbn. 65). [Gudua da] uriola, lur ta abe / dana<br />
daroiana. Azc PB 274. Arenaleko abeak zabundu, gizonen txapelak buruetatik eruan [...] ebazan ekatxak. Ag Kr<br />
196. Abe edo zugatzai mentua ezarten yaken antzera. Kk Ab I 21 (v. tbn. 40). Gure erria zuaitzez beterik / eder<br />
izan degula [...], eder izan zala abez beterik. Garbiz EEs 1929, 184. Italijako baso ta oian gustijetan ibilli arren,<br />
ezin ixan eban Bertoldak bere gogoko zugatzik, ez landararik, ez aberik, ez enborrik idoro. Otx 91. [Ama] Zeu<br />
zara gure zorion-sustrai, / abaro-abe ta argia. 'Nuestro árbol protector'. Gand Elorri 137. [Elorriaren] abe<br />
itxusian lore txiki ta zurizko orein argiak. 'En el feo tronco del espino'. Gand Elorri 46.<br />
- HABE-HARRI (abearri AN-larr ap. Asp Leiz2; Izt 13r). Columna, pilar (usos prop. y fig.). "Apoyo, abearria"<br />
Izt 13r. "Piedra sobre la que se coloca la viga de un edificio" Asp Leiz2. v. HARRI-HABE. Biraotiyak lotuten<br />
dau abearrira eta iminten dau billosik eta lotsariz beterik guztiyen aurrian. Ur MarBi 92. Egiaren abearri ta<br />
sendogarria. Ur BulaG 505 (BulaAl 5 pillar). Etxean abe-arria bustita dagoenean, laxter euria (G). A EY IV<br />
202.<br />
- HABE-BITARTE. v. habearte. An ageri ziren [...] Elizak, yauregiak, abe-bitarteak, naas-maasak, ez<br />
Korintok ez Babilonik iñoiz egin etzitutenak. 'Péristyles'. Or Mi 80.<br />
- HABE BIZI. Árbol. --Zegaiti esan dozu abe bizi, edo arbolia? --Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena<br />
emoten jakeela, orain arbolen izena emoten jakeenai. Mg PAb 187. Zer egingo neuskijue nik neure basuetako<br />
abe bizijai, olarik ezpalego? Ib. 128. Eruango zendudazala basuak erakustera, ta euretan abe bizi edo arbola<br />
txito asko. Ib. 167. Kantau nai deutzut; zuri bai zuri Abe bizia / Zugatz danetan zu zareala Erregea. AB AmaE<br />
64 (ref. al árbol de Guernica).<br />
- HABE GOI. "Zapata de pilar o columna, metazura, abegoia" Lar.<br />
Etim. v. abar.<br />
2 habe (AN, L, BN, Ae, Sal, R, S; SP (abe), Lar (+ abe), H), habia (L, BN, R, S). Ref.: VocPir 531; Bon-Ond<br />
146; A (habe, abia); Lh (habia). Tábano. "Abeak, grosses mouches qui piquent les bœufs, taons" SP.<br />
"Abispón, tábano, belzuntza, habea, eulitzarra" Lar. "Tábano" Ib. "Habea dute behi hoiek, ces vaches sentent<br />
l'œstre (ont l'œstre)" H. "Tábano, mosca maligna amarilla, de alas blancas, que espanta los bueyes" A. Cf.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
118
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
VocNav: "Avia, mosca de los ganados. Cuando un ganado o caballería echa a correr por haberle picado la mosca,<br />
dicen que se avia (Erro)". v. ezpara, mandeuli. [Konpainia gaixtoetarik] apartatu behar da, erleak lixtorren<br />
eta abeen oztetik egiten diren bezala. SP Phil 326 (He 327s uli belz). Uli, ulibeltz, ulitz, [...] Habe, leizor,<br />
leizafin. Ox 117.<br />
- HABEAK JO. "Habeak io du, correspond à la locution fr.: il a pris la mouche. Eztakit zer habek io duen, je ne<br />
sais quelle mouche l'a piqué" H. "Habiak joa hiza? (BN-arb), ¿te ha atacado el tábano? locución que se aplica a<br />
una persona sin sosiego, muy agitada" A.<br />
Etim. Se ha comparado con el inexplicado lat. apis y otras palabras difíciles en lengua i.-e. Cf. Tovar Estudios<br />
77. CastroG BAP 1945, 155 deriva habe simplemente del lat. tabonem, lo que no es imposible, pero sí muy<br />
difícil: la relación entre *tab- > vasc. hab- y lat. tab- es plausible.<br />
abeajon. v. bejon.<br />
habearte (G-goi; Dv, H (+ abiarte)), abarte (B; Lar). Ref.: AEF 1932, 96; Izeta BHizt2 (abarte). Espacio<br />
entre columnas, vigas, etc. "Claro en la arquitectura, abartea" Lar. "Habe-arte, entre-colonne" Dv. "Prolongando<br />
el tejado hasta cubrir el nuevo entreposte o abearte (G-goi)" AEF 1932, 96 (v. tbn. 85). "Tramo entre las vigas de<br />
una casa. Etxeai abarte bat erori zaio" Izeta BHizt2. v. HABE-BITARTE. Egingo ditut abe arteetan nere<br />
abiak. VMg 25. Habeen izkinetan, berriz, baziren asko lanketadura, eta erdietako habearteak etziren biribil,<br />
bainan lau izkinetakoak. "Intercolumnia". Dv 3 Reg 7, 31 (Ol pantak, Ker panelak).<br />
abeastu. v. aberastu.<br />
abede. Abecedario, alfabeto. v. abeze. Txartelak pila haundietan neuzkan eta, geroko lana erreztu nahian,<br />
abedeari jarraituz zuzen ipini ondoren [...]. PMuj in MEIG I 91. Gure abedeko ogei ta sei elatzek antola<br />
ditzakete euskerazko itz guziak. Zait Plat 57.<br />
abedeka. Alfabéticamente, en orden alfabético. Baditake zonbaitentzat aspergarri ditaken heien izen<br />
bitxien zerrenden aditzea. Halere iduritu zait [...] abedeka behar nituela moltzo bat bederen aipatu. Lf CEEN<br />
1973, 125.<br />
abegende. Ave. Lizitoki gelditu zarate emen egin bage amarren fruita guzies, eta abe gendes. SermAN 6r.<br />
Egun bates bazkaltzerakoan abegende bat (102). "Un ave". LE-Ir (s.v. gende).<br />
abegi (V ap. A; Mg PAbVoc, Mg Nom, Añ (V), Izt 4v, H (V, G)). 1. Acogida, recibimiento. (Frecmte.<br />
empleado en la expr. abegi ona egin 'hacer un buen recibimiento, dar una calurosa acogida'). "Abegija, arreria,<br />
jeria, acogida. Abegi, arrera edo jera ona egin, hacer buena acogida" Mg PAbVoc. "Accueil. [...] Abegi on<br />
egitea, faire bon accueil (Añ)" H. v. 1 abegor, begitarte. Tr. Documentado en autores vizcaínos desde<br />
principios del s. XIX y en guipuzcoanos del s. XX. Al Norte sólo se encuentra en Sauguis, con sentido no muy<br />
claro.<br />
Haurrik eztuanak, ez haur abegirik. Saug 58 (cf. O Pr 218: Haurrik eztuenak, ez haur-minik ere). Eztaukagu<br />
zer itxaran abegi onik. Mg PAb 73. Egiten deutseegu abegi, jera ta arrera txito ona. Ib. 105. Ez egin jaramonik<br />
munduko agur, abegi zoro ta ondasun [...] amaituko dirianei. CrIc 18. Eske gagotzuz, Yauna, eder eretxi ta<br />
abegi ona egin dagiozula. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 119<br />
mende.<br />
2 114. Mundubaren idoluei egiten jakeen pozkerijako abegijak . JJMg<br />
Mayatz 107. Ikusi eban zelan joian banan banan bere lagun Erlijiosuak gana, zelan ziarduan berbetan eurakaz,<br />
zelako abegi ona egin, ta amodijua erakusten eutsen. Ur MarIl 9. Alperrik itxaroten dituk nigandik abegi<br />
samurra, ta berba bigunak. Ib. 10. Erregearen amodio eta abegi onagandik urrindurik. Itz Azald 33. Non da ak<br />
niri egiten eustan abegia? / Non aren txera, ongi-etorri ta ago gozoa? AB AmaE 168. Edozeiñek arkituten dau<br />
etxe atan abegi ona. Ag AL 39. Abegirik pozgarriena egin ondorean. Ib. 146.<br />
(s. XX). Guztiz abegi (recibimiento) ona egieutsen. Echta Jos 328 (v. tbn. abegi ona egin en Ag Kr 183, Kk<br />
Ab I 73, A Ardi 129, Altuna 12, Or Tormes 127, Mde Pr 54, Vill in Bilbao IpuiB 8, Anab Poli 19 y Osk Kurl<br />
96). Egiten zion agur bizia, abegi esankorra. Ag G 138. Al nuen abegi txeratsuena egin nion. A Ardi 89. Arren,<br />
ba, ortik abegi on bat / Bialdu Euskal-Errira. Enb 108. Biztanle guztijak abegi gozo-gozua egiten eutsien. Kk Ab<br />
I 83. Madriden izan zuen [Usandizagak] abegi ona ta goralpen aundiya. Garit Usand 42. Anaidikoak etzituzten<br />
abegi onez artu. Eguzk RIEV 1927, 434. Abegi ona ta irabazi ona egoan lekuan an geratzen giñan. Or Tormes<br />
23. Eruan egidazuz bakandereagana, ak be abegi onez artuko dittuz eta. Otx 123. Barrizalekeriari, abegi onegia<br />
egiten dautsogula autortu bear dogu. GMant Y 1933, 190. Txori gaxoa!... egati arro / abegi eske asekai dago.<br />
Loram 58. Orrela abegi onaren babesean, bordaz-borda ibilli naiz. Goen Y 1934, 188. Erri artara dute bereizki<br />
joera, / an aurkitzen baitute iñon ainbat txera (ongi-etorri, abegi, arrera). Or Eus 12. Abegi on bat eskatzen<br />
daude / txioka tellatupean. EA OlBe 15. Etxekoei, egin zien abegi (acogida) ederragatik eskerrak egiñaz. Etxde
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
AlosT 68. Amagan [...], etzun ez txerarik, ez abegi gozorik arki. Etxde JJ 26. Bere abegi (acogida) onaz esker<br />
onez gintzaizkiola. Etxde Itxas 251. Milla esker, onen abegi ona egin deustazulako. Bilbao IpuiB 277.<br />
Guztientzako dozu / euskotar abegi, / bedartza loretuan, / ur, gaztae, mami. Gand Elorri 65. Poema oni abegi<br />
beroena egin zion Erromako erriak. Ibiñ Virgil 48. Abegi onez artzen dituzte kanpotarrak. Anab Poli 73.<br />
Aurreko liburuxka bieri bezelako abegia azaltzen badiezute, Jaungoikoa lagun, azkenengoak ez dira izango.<br />
Basarri XX. Abegi onez artu nagizu / zugana noian orduan. BEnb NereA 246.<br />
v. tbn. EEs 1916, 234.<br />
"Agrado o recibida, el buen rostro, abegia, por abeguna, abegunea" Izt 7v. "Agrado bueno, abegi ona. No me<br />
manifestó tanto agrado, ez eustan ainbeste abegi egin" Ib. 7v.<br />
2. Rostro, semblante. v. begitarte. Angerua dok ez dok gizona, / Aren abegi ederrak / Duda baga benzitzen<br />
ditu / Kanpoetako eperrak. 'Su hermosa cara'. Acto 309 (el sentido no es del todo claro). Muker muker ta abegi<br />
txarragaz begiratu zeuntseen lenengo sarreran pranzes euskaldun da kiputzari. Mg PAb 167. Eta abegi<br />
obiaguagaz begiratu deijon Marijak, konfesau ta komulgauko zara, alegiñaz, albait onduen prestauta. Ur MarIl<br />
119. Umiaren abegi samur, edertasun ta modu onak, euken Dominika konort baga, legez. Ib. 116. O [...] Ama, ez<br />
egijezu arren nire erreguei ezentzunik egin, eta bai abegi onegaz aditu egizuz eta emon egidazu eskatuten<br />
deutsudana. Ib. 1.<br />
3. (S ap. A; H). "Audace, effronterie" H. "Descaro" A.<br />
- ABEGI EMAN. Acoger, recibir. Baina ez zuen oraindik naikoa edan itxaropen-izpi bat bezela agertu<br />
zitzaion burutasunari abegi ematera ausartzekotz. Mde HaurB 83.<br />
- ABEGI ONEKO. Acogedor, hospitalario. v. abegiar. Baziran moruak eta beltzak eta bien artekorik asko, ez<br />
oso abegi onekoak. Anab Aprika 18.<br />
- ABEGI-TXAR. "Inhospitalier, abegi-txar" T-L.<br />
- ABEGIZ HARTU. Recibir, acoger calurosamente, hacer un buen recibimiento. Au gaitik joan jakon bereala<br />
Martin, / Amaseiko gorria artze arren arin. / Baña, Manuk abegiz artu bearrean, / [...] banan banan asi zan<br />
diruak kontetan. AB AmaE 289.<br />
Etim. Se piensa naturalmente en begi 'ojo' (cf. begitarte 'rostro' y 'acogida'), pero el elemento inicial queda en<br />
la oscuridad. El sentido no siempre aparece claro, por otra parte, en testimonios antiguos.<br />
abegiar. Acogedor. "Abegiar. Néolg.: accueillant" JE Ber voc. Karrikako bertze etxeak ez ditugu haatik<br />
hoin abegiar: hotz-hotza daude beren pareta xuri eta harri pikatu beltzaan dorpeekin, [...] athe-aitzinean<br />
alhartzerik ere gabe. JE Ber 52s.<br />
abegitasun. Afecto. Marirentzat adiskide on-ona iruditu zitzaidan eta abegitasun (afecto) aundia<br />
zeukakiola ematen zun. Etxde Itxas 128.<br />
abegitsu. Acogedor, hospitalario. Dollorkume zelebre ta abegitsu zen, izan ere, Zaldunbide ura. "Era un<br />
canalla pintoresco y simpático". Etxde Itxas 159. Etxe abegitsua. "La casa hospitalaria". Ib. 252.<br />
1 abegor (G ap. A; H). Acogida. v. abegi. Abegor txit gozo, ta agasajo txit andiak egiten asi zitzaion. Cb<br />
EBO 41. Ipui onek erakasten dioe aberats, ta andikiai, ez abegor txarrik egitea. VMg 48.<br />
2 abegor (Lar H). "Quexura, apresuración congojosa", "azomamiento" Lar. "Arrebatadamente, con prisa,<br />
precipitación, lasterka, lasterrero, abegorraz" Ib. "Faena con mucho afán y ruido, arazoa, abegorra" Ib.<br />
abegorri. v. abelgorri.<br />
abegortu (Lar H). "Azomar, azuzar al perro, urribatu, abegortu" Lar. "Txakurra abegortzea, urribatzea,<br />
huiatzea" H.<br />
abegune. v. abagune.<br />
abejoi. v. 1 abioi.<br />
abekari (Lar, Hb ap. Lh). "Cabalgadura", "caballería, bestia" Lar. "Cabalgar, zamarian, abekarian jarri" Ib.<br />
"Cabalgar, andar a caballo, zamariz, abekariz, zaldiz ibilli" Ib. "(L; Hb), bête de somme" Lh.<br />
abekata (G-goi ap. EI 359). Mariposa. v. JAINKOAREN KATU.<br />
Etim. Bähr RIEV 1928, 4 recuerda Jainkoa(re)n katu para el final.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
120
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
habeki. 1. Planta leñosa. "Endekia", jatorrizko indarra ta izatia galdu dabezan lora edo osterantzeko abeki<br />
edo bedarkiren bat da. A Txirrist 69.<br />
2. "Abeki, de madera (ídolo, etc.)" BeraLzM.<br />
1 abel (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Voz con que se llama a las abejas" A. "Abél, abél, abél...! así llaman<br />
para hacer parar un enjambre que va volando" Iz ArOñ. Eskualdun ohidura zahar batek nahi luke nagusiaren<br />
heriotzea salatua izan zaioten barrokiko kabaleri, baratzeko erleri: abel, abel, zuen nausia hil da! SoEg Herr 5-<br />
10-1961 (ap. DRA).<br />
2 abel. Dios (en el habla de los gitanos vascos). "Abel, Jainkoa" Barb GH 1970, 35. v. amorubel.<br />
abel. v. abere.<br />
1 abela (G ap. A Apend; H (G)). Situación, coyuntura. "Peligro" A Apend. Ambos lexicógrafos citan a<br />
Lardizabal. v. abelera. Simon eta Israel guziari zor ziezten mesede andiak, osotoro aztuta, asi zan [Antioko]<br />
Juda esetsi edo persegitzen, eta soldadu-talde andi bat ere bialdu zuen, Judako bazterrak beretzera. Simonek,<br />
abela au ikusirik eta bere zartasunez ezertako ere etzegoala ezaguturik, Judas eta Juan bere bi semeak bere<br />
lekuan soldaduai agintzen ipiñi zituen. Lard 353.<br />
2 abela. "Insolvente en el bar o taberna; el que se larga sin pagar la consumición. Existe también como mote,<br />
aplicado a un hombre por semejante acción" Gketx Loiola.<br />
- ABELA EGIN. "Marcharse de un establecimiento público sin pagar la cuenta" Gketx Loiola.<br />
abela. v. abaila.<br />
habel(a). v. abaila; 1 habaila.<br />
abelamenka. v. aburumenka.<br />
abelamenta. v. aburumenta.<br />
abelari. "(Hb), vacher" Lh.<br />
abelarri. v. ABERE LARRI.<br />
abelarru. v. ABERE-LARRU.<br />
abelarte. "Especie de tirantes que unen el trillo a la caballería (AN)" M. Alvar "El habla de Oroz-Betelu" RDTP<br />
1947, 472 (ap. DRA).<br />
abelbide. "(L, BN, S), chemin de troupeaux" Lh. v. altxonbide.<br />
abelburu (-bürü S; Dv), abere-buru. Ref.: A; Lh; Lrq (abere). Res, cabeza de ganado. "Tête de bétail [...].<br />
Baditut hamar abelburu, j'ai dix têtes de bétail" Dv. Aintzinean, hamar abere buru hazten ziren lekhuan, orai<br />
badira hogoi. Dv Lab 92 (135 abere buru). Bortz abere buru; orga pare bat, eta zer ez oraino? HU Zez 165.<br />
Zonbat abere-buru duten, zer uzta biltzen urtheka. JE Ber 31. Sei edo zortzi abere-buru koka zitazken doidoi<br />
hemen. Ib. 58. Merkhatukotz zauzkan abelburu ederrenak. GaztAlm 1934, 105 (ap. DRA). Herriko abelbürü<br />
larri eta xehiak oro ezagützen bazütian (S). A EY II 315. Eta beste abelbüriak: / horiek ezin sinhesteko! / Behi,<br />
bohor, zamariak / dütützie gisa orotako. Casve SGrazi 90.<br />
abeldegi. v. abeltegi.<br />
abeldi. v. aberedi.<br />
abeldun. 1. Jinete. v. zaldizko. Sentitu zue karrikan atarira ellegatzen zirela abeldunak. 'Gentes de a<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
121
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
caballo' (313). LE-Ir.<br />
2. (A DBols), abredun. Ganadero. Eta kala nola len abratsenak zren abredunak, ez izaundrik ere urrea eta<br />
zidarra (Sal). Garral EEs 1925, 22. Aberedunak --orobat nekazaria dalarik-- [...] ez beza abere mota bakarra<br />
artu. NekIr 70. Eneolitos-aldian Euskalerriko biztanle geienak abeldun eta artzaiak ziran. JMB ELG 66.<br />
abelera (G-goi). Ref.: A; JMB At. 1. "Resolución, determinación" A. "Orden" JMB At.<br />
2. (G-goi), aballera. Ref.: A Apend; JMB At. Situación, resultado, provecho, fundamento. En G-goi, abelera<br />
ona, txarra, se dice respectivamente cuando cunde el trabajo, etc., o cuando no cunde, hay tardanzas o retrasos,<br />
etc. v. abela. Etxeko aballera txarrak tabernarako gogoa ematen du: emakumeak jakin bear du etxea<br />
txukuntzen [...], etxea pozgarri egiten. Ayerb EEs 1916, 33. Orrekiñ, jakiak gutxitzen zijoazen. Eta gizona,<br />
izakera berri oen mende, bere bizi-bideak zuzendu bearrean gertatu zan. Abelera motxa. JMB ELG 55. [Salmu]<br />
geienak ba dute beren izena, [...] noiz abesteko dan eta nola eta zer abeleraz sortu zan. Or Ps XII. Eta, ain zuzen,<br />
len biotz-eragiñak izan nitun abelera berberetan, eta batez ere Biblia irakurtzean, lengo toki berberetan<br />
gertatzen zaizkit oraingo auek ere. Or QA 185. Orrelakotan zelebria da / gizonaren abelera: / illak lurpera<br />
sartutzen dira, / eriak ospitalera. Uzt Sas 125.<br />
abeletxe (V, G, AN; Aq 1346, Añ (V), H), aberetxe (V-m, G), abel-etse. Ref.: A (abeletxe, aberetxe); Etxba Eib.<br />
Establo, redil. "Casa de ganado, borda, abeletxea" Aq 1346. "Establo, (V), korta, -tea; [...] (V) abeletxea,<br />
cuando es separado" Añ. "Étable" H. "Redil, casa de ganado, aparte del caserío" A. "Casa del ganado, un<br />
cobertizo abierto por abajo, en él se puede reunir y cebarse el ganado" RIEV 1923, 213. "Es un cobertizo abierto<br />
bajo el cual se reúne el ganado y se le da forraje" Ib. 1924, 293. "Majada. Iragorriko abeletxian izan giñan egun<br />
artan, en la majada Iragorri" Etxba Eib. Azkue, s.v. aberetxe, cita a Uriarte (Gen 29, 17), pero no hay tal en<br />
dicho versículo. v. abeltegi. Ola goazen Arzaiak / Abel-etxera / Lagun berribat / ezagutzera. GavS 22 (v. tbn.<br />
9). Eurakati yaio zinean abel etse edo korta zantar baten. Añ EL 2 106. Abeletxe baten jaio zanetik eta kurutze<br />
baten il zaneraño. Astar I 61. Yaioten da [...] abel-etxe pobre, zar eta zantar baten. Zav Serm I 18. Jaio zan<br />
Belengo abeletxean. Itz Azald 32. Lope Nagik aberetxeko ate-ostean beregandu zituan iaki guztiak. Ag AL 82 (v.<br />
tbn. 62). Belengo abeletxe txiro baten jaio zan Jesukristo. KIkV 28 (KIkG 18 estalpe xar batean). Baserritarrok<br />
eldu barritan, aberetxeko orman bertan estekatzen zituen abereok, orman egozan estun eta burdiña-kakoetan.<br />
Erkiag BatB 50.<br />
abelge. (Neol.). Pobre. [Ama Birjiñaren] oñetan auzpezten dira aberatsa t'abelgea (pobre), aundizkiya ta<br />
lurgiña. J.M. Tolosa EEs 1913, 115.<br />
abelgorri (V, G, AN, BN, Ae, Sal, S, R; Dv, Mdg 149, ZMoso 72), aberegorri (Hb ap. Lh), abergorri (V-gip),<br />
abegorri (L, BN, S; Hb ap. Lh). Ref.: VocPir 361; Bon-Ond 142; A; Lh (abelgorri, abegorri); Etxba Eib<br />
(abergorri).<br />
Ganado vacuno; cabeza de ganado vacuno. "Asnal, asto jentia; vacuno, abel gorria" Mdg 149. "Bétail à<br />
cornes" Lh. "Abere-gorri, [...] bête à cornes, bête à poil roux" Ib. v. AZIENDA GORRI. Tr. Documentado en<br />
Iztueta, Duvoisin, Etxegarai y autores meridionales del s. XX. Tbn. lo emplea J. Etchepare. Abelgorri es la forma<br />
general. Hay abere gorri en los septentrionales Duvoisin y J. Etchepare.<br />
Abelgorria esaten zaiote Zezen, Idi, Zekor, Idisko, Idigai, Bei, Bigaintxa, Txal, Bigain, Aretxe, eta Beitaldeari<br />
darraizkion osterontzekoai. Izt C 167. Donostiako mugape guztia ikusten da gaur abelgorriz ondo jantzirik. Ib.<br />
181. Orai arteo mintzatu natzaizu xeheki abere gorrien ongarriaz. Dv Lab 171. Okullutik urrean zegoen<br />
sukaldea, eta maiyan jarrita zeudelarik, ikusten zituzten abelgorriyen muturrak. Etxeg EE 1885b, 314. Kortan<br />
egozan abelgorriari (ganado vacuno) jaten emotera. Echta Jos 38. Lurrak eta abelgorriak ematen duenetik bizi<br />
oi dira. Ag G 322s. Abere gorrien tuberkulosaren mikrobioa. JE Med 121. Gañera, emengo abelgorri ta<br />
abeltxeak gutirenak bezin on eta umakor dire. Bera EEs 1915, 215. Ukulluetan lau-bost abelgorri ezurtsu. A<br />
Ardi 6. Aberatsa be aberatsa, bai abelgorrittan, bai ardittan. Otx 75. Herrian hain ugari ziren abelgorri eta<br />
ardiak. Mde Pr 236. Abelgorri naiz giberriai buruzko amarrenak [...] Jaunari eskiñiak izango dira. Ker Lev 27,<br />
32 (Ol abelgorri).<br />
v. tbn. NekIr 70. JMB ELG 16. Munita 70. Etxde JJ 124. Erkiag BatB 55. Anab Poli 133. Ibiñ Virgil 112. Garm<br />
EskL III 84.<br />
(Precedido de ganadu). Nekazarien izerdi tanto guztiak ganadu-abel-gorriantzat ixurtzen. GipNek 1904,<br />
13.<br />
(Como primer miembro de comp.). Bermeon egoten zirean abelgorri batzarrak, domeketan illebirik baten.<br />
Echta Jos 242. Orrelako izketak zeuzkaten abelgorri tartean zebiltzan baserritarrak. Ag G 89. Bei-zai arteko<br />
burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak. NEtx LBB 111. Abelgorri eta beor-zaiak. JMB ELG 43.<br />
- ABELGORRI-SAMALDA. Rebaño de ganado vacuno. Abelgorri samalda andiak sartzen zituzten<br />
Franziatik. Izt C 177.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
122
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ABELGORRI-TALDE. Rebaño de ganado vacuno. Probinzia labur onetan jaio, azi eta gizentzen dan<br />
abelgorri taldea. Izt C 176. Beste alderdi batean agiri ziran txerri ta abelgorri talde andiak. Ag G 86.<br />
abelgune. "Abelgüne (S), parage de troupeaux" Lh.<br />
abelize. "(Hb), sorte de coudrier" Lh.<br />
abeljale. "(S), carnassier (chien, etc.)" Lh.<br />
abelka. "(S), à la recherche du bétail" Lh.<br />
abelkaitz. "(S), bête turbulente" Lh.<br />
abelkera. "(G-to), hechura, aspecto (de bestias). Abelkeran ere ezagun du beor orrek arena eztana, en la traza<br />
misma evidencia esa yegua que no es de aquél" A.<br />
1 abelketa. "(L), à la recherche des bêtes" Lh.<br />
2 abelketa. v. abereketa.<br />
abelkoi. v. aberekoi.<br />
abellana (AN-ilzarb ap. Bon-Ond). 1. Avellana. "Urritz (arbre); abellana (le fruit)" Bon-Ond 149. v. 1 hur.<br />
2. (V-gip, G-azp), abillana (V-gip). Ref.: EAEL 77; Elexp Berg (abillana). Cacahuete. "Abillana pakete bat<br />
erosidak zinian jateko" Elexp Berg. Tximiñueri abillanak, urrak, ezkurrak, naranja azalak eta orretariko<br />
zaburrikeriak emon ezkero. SM Zirik 112.<br />
abelmox. "(Hb), ambrette (bot.)" Lh.<br />
abelpe (S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Litière de bétail" Lh. Sar eraz behia bordan, abelpia lastoz lodi egin,<br />
erorten bada eztezan min har. Alth Bot 11.<br />
abeltalde. v. abere-talde.<br />
abeltegi (L, BN ap. Lh; A, que cita a Mb), aberetegi (L, BN, S ap. Lh; Dv, H, A), abeldegi, abretegi (VocB),<br />
aberetei (L ap. Lh), abretei (B ap. Izeta BHizt2). 1. Cuadra, establo. "Étable au gros bétail. [...] Idekazu<br />
aberetegiko athea" Dv. "Caballeriza" VocB. "Bergerie, étable" Lh. "Establo, concretamente, lugar para dar<br />
cobijo al ganado caballar. Etxeberriko bordan abretei berrie in dute" Izeta BHizt2. v. abeletxe. Jesus<br />
maitagarria [...] arkitu zuten itxe txar edo abel-tegi erdi urratu batean. Mb OtGai I 260. Aberetegiak behar ditu<br />
bi buruetan atheak. Dv Lab 216. Aberetegiko hatsak ez-du belhartegian sarthu behar. Ib. 128. Juan ziren<br />
aberetegi batetara, eta han negiaren minian [...] Jesüs-Krist jin zen mündiala. CatS 96. Khausitu zituzten<br />
aberetegian Maria eta Joseph. Etcheberry 188. Ohakotzat mañatera du, jauregitzat aberetegia du. Arb Bok 136.<br />
Abeltegi hura zian haitatü bere palaziotako zelü-lürren Nausiak. Ip Hil 90. Ikhus orai zonbat orga ongarri<br />
ateratzen dituzun [...] zure aberetegitik. EOnAlm 1927, 19 (ap. DRA). --Non sortu da Jesu-Kristo? --Betelemeko<br />
aberetegi txar batean. Dih GirLeg 17. Elizak bilhakatu ziren aberetei, belhartei... GH 1927, 148.<br />
v. tbn. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Aberetegi: Eskual 21-3-1913, 2.<br />
2. Parque zoológico. Arratsalde guziez bisita daiteke (Amar zirkoan) munduko handiena den abeldegi<br />
famatua. Herr 21-2-1957 (ap. DRA).<br />
abelterri. Reino animal. Ni ildden nazanagaz batera, [...] ludiko abelterri gustiko bakalduna ixango az.<br />
Euzk 1930, 485.<br />
abeltxe. v. ABERE XEHE.<br />
abeltxo. v. aberetxo.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
123
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abeltzain (-lz- L, BN, S; -lz- Dv (S)), aberezain (L, BN, S; Hb ap. Lh, Dv), abelzai (G-to, AN-gip; Lcc, Aq<br />
237), aberezai, abrezain (Urt I 424), abrezai (R). Ref.: A (abelzai, aberezain, abrezai); Lh (abelzaiñ, aberezain);<br />
Lrq (abere). Pastor. "Pastor, abelzaia, arzaia" Lcc. "Dulero" Aq 237. "Pâtre; celui qui garde le bétail dans les<br />
exploitations rurales" Dv. "Pastor de ganado mayor" A. "Gardeur de troupeaux" Lh. "Abelzáñ, sens exclusif:<br />
vacher" Lrq 21.<br />
Eta etxen, aldirietan edo bortian abelzain diratianian. Bp I 107. Behin abelzainak etxolara agertu zirenean.<br />
ES 384. Etxeetako abelzain, basoetako ikazkin [...]. Izt D 2. Huna zertarik Liburnako aberezainak ezagutzen<br />
dituen behi onak. Dv Lab 245. Bere aitaren ondoan etxe-lanetan, eta abere-zai ibiltzea zan onen eresia. Lard 30.<br />
Irri-karkailaz jokhatu zitzaion abere-zain bat. Laph 171 (171 abel-zain). Nausiak abelzain egonarazi zuelakotz,<br />
loa nausitu zitzakola. Prop 1886, 32. Lehen, Ezteren alde hau / bazka-leku omen zen. / Artzain eta aberezain, /<br />
bertze nihor ez baitzen. Etcham 110. Abeltzañak edo unaiak ederto irabazten dabela. Kk Ab I 52. San Chamas<br />
aberatsaren perian izandako iru abere-zain dire. Or Mi 67 (69 aberezain). Alaxe igaro zun urtealdi bat aberezai.<br />
Etxde JJ 225. Pastorala hitzak latinean du bere erroa; artzain edo abeltzainari eratxiki gauzez erraiten ohi<br />
zen Erromanoen egunetan. Lf in Casve SGrazi 7.<br />
v. tbn. Prop 1889, 242. Aberezai: JMB ELG 63. Eusk 1956, 191. Aberezain: Zerb IxtS 17s.<br />
abeltzaintza, abereza(i)ntza (-zaintza L ap. Lh, que cita a Hb). Cuidado del ganado; ganadería. [Jakoben]<br />
semeak abere-zantzan zirala. Lard 45. Orixe dok, abeltzaintza ori, bixibide ta irabazpide egin-egiñekua iretzat.<br />
Kk Ab I 53. Ni baino askoz trebeago baitzera abere-zaintzako jakintzan. Mde Pr 58. Nekazaritza eta abelzaintza<br />
sortu ondoren. MIH 285. Nekazaritza eta aberezaintzaren berri jakitea. MEIG III 113. En DFrec hay 5 ejs. de<br />
abeltzantza, 1 de abelzaintza y 1 de abelzaingo.<br />
abeltzale, aberezale. 1. Aficionado a los animales. Aberezale ez den laboraria ez da laboraria. Dv Dial 60<br />
(It abereari ederretsitzen ez dion nekazaria, Ur ganadu zalia ez dan nekazarija, Ip aberia maite eztian<br />
laboraria). Abere-zale andia izan naz ni beti. Gogoan dodaz oraindiño, ume nintzanean, bildotsakaz-da, txakurkumekaz-da<br />
egiten nebazan olgeta-barreak. Bilbao IpuiB 261.<br />
2. Ganadero. Egi auen ezagutzatik onura aundiak atera dituzte abeltzaleak eta baratzaleak, abere ta [...]<br />
endak obetuaz. Zink EEs 1926, 50. [Gipuzkoako] baserrietan, aberezaleak abere mota abek bear lituzke euki<br />
batez ere: abelgorria, zerriak [...]. NekIr 70.<br />
abelu. v. aburu.<br />
abelume (-lüme S ap. Lh), abrume (Lar, Hb ap. Lh). "Ganado menor, elumea, abrumea" Lar. "Agostizo, -a<br />
(adj.). Se dice de algunos animales que por haber nacido el mes de agosto son débiles y enfermizos. Dagenilean<br />
jaiotako ume (abelume) makal elberak" A DEV. "Petit de bête" Lh. v. ABERE-KUME.<br />
abelumenka. v. aburumenka.<br />
abelumenta. v. aburumenta.<br />
abelungarri. v. ABERE-ONGARRI.<br />
abelzai. v. abeltzain.<br />
abemaria (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), abemari, abemarie. 1. Avemaría (oración). "Iru abe-Marixa<br />
errezau zituan ermittako ataixan" Etxba Eib. v. agurmaria. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur<br />
desde los primeros textos. Al Norte (salvo en la tradición suletina) comienza a ser sustituido por Agur Maria a<br />
mediados del s. XVIII, generalizándose a partir del s. XIX. En la tradición meridional, Abe Maria predomina<br />
hasta comienzos del s. XX. Hay Abe Mari en Bilintx (40), Zabala y Arrue.<br />
Eleizara juen oi naiz; / egin oi det bekatu: / Abemaria asi baize, / ezin oi det notatu. Lazarraga (B) 1204r.<br />
Zeren unsa orhit ziten nizaz ama eztia, / Gogo honez erranen dut zuri abe maria. E 81s. Abe Maria eta Salbe<br />
Rejinea. Cap 40. Jakin paterra, Abe Maria, Kredoa, Jinkoaren eta Elizaren maniak. Bp I 64. Eun da berrogeta<br />
amar Abe Maria. Urqz 7. Abemaria da Salbea esaten doguzanean. Arz 41. Abe Maria edo Agur Maria. CatBurg<br />
4 (v. tbn. glosado con Agur Maria en Ub 164 e Itz Azald 69). Errezátu irur Abe Maria. LE Prog 102. Erratzu<br />
pater eta Abe Maria. Brtc 10. Gauoro iru Abe Maria errezatzea. Mg CC 193. -- Esan dagijala Abe Marija. --<br />
Joanis, esaizu agur Marija zuk esan daroazun legez. Mg PAb 157. Abe Maria errezatu oi degu. Gco I 455. Aita<br />
Gurea, Abemaria ta Salbea. AA III 400. Zeinbat Abe Maria / bere bakarrean / galtzen dituz atsoak / ardien<br />
atzean! / Ardia atrapatea / ezta izaten errez. Azc PB 67. Asi zuten errosarioa. [...] Eta Abe Mari bakoitzean [...].<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
124
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Zab Gabon 47. Abe Maria arrendu edo errezatuaz. Urruz Zer 57. Arantzazuko Amari Abe Maria bat mutill ura<br />
zuzendu zediñ. Ag G 98. Beste orrenbeste abemari, salbe ta kredo. Berron Kijote 188.<br />
v. tbn. ZBulda 25. Zuzaeta 109. CatAe 4. CatSal 5. CatR 39. Abe Maria: Mat 182. EZ Man II 30. Harb 163.<br />
FPrS 30. Hm 80. SP Phil 54. VJ 88. SermAN 2r. El 5. Iraz 26. Cb Eg III 351. Lg II 101. CatLan 77. Mercy 8.<br />
DurPl 106. Monho 74. Añ LoraS 164s. fB Ic I 8. Astar II 115. CatB 38. UskLiB 81. CatLlo 5. CatBus 58. Ur<br />
MarIl 26. Legaz 10. Arr May 23 (148 Abe Mari). AB AmaE 361. Apaol 85. Ip Hil 73. CatJauf 102. CatUlz 13.<br />
Kk Ab II 169. Balad 186. Abemarie: CatUt 57.<br />
Abe Maria bezela / dira auek egiak / arrautza ainbat badira / dama orren begiak. "Como el Ave María, éstas<br />
son verdades". A EY IV 35.<br />
2. (V-arr, G-azp), aremaia (G-nav), aimaria (G-azp-to). Ref.: AEF 1924, 48; Ond Bac (aremaiaik); Gketx<br />
Loiola (ave-mariak). Hora o toque del ángelus. (Se emplea casi siempre en pl.). "Ai marik, toque de ave-marías<br />
del anochecer (G-to)" AEF 1924, 48. "Abemariek, toque al anochecer (V-arr)" Ib. 118. "Aremaiaik eztau jo, no<br />
han tocado el Ángelus" Ond Bac. "Abe-Mariak. (Aimariik, Aimariak), toque vespertino del Ángelus. Abe-mariak<br />
jo dute; abe-mariak ari dira" Gketx Loiola. Cf. ARGI-EZKILA. v. ABEMARIKO, abemarietako. Emazte<br />
abe mariak joitean / aiz edo etsen edo ber bidean. O PrASJU 375. Ama semeak batzuetan, banaka besteetan<br />
etortzen ziran. Illunze edo Abe Marietan. Cb SIgn 41. Plazako naasteko dantzaak abemarijetan geratuten<br />
dirianak. fB Olg 44 (71 abemarijeetan). Tanbolina abemarijeetan isildu arren, zeinbat juaten dirian etxera,<br />
gabak denporaak emon bagarik? Ib. 62. Orain enaz egoten / etxeti kanpora / Abe Marietatik / ordu lauren gora.<br />
Azc PB 258.<br />
3. "Aimariak, nombre de un juego infantil (G-goi)" A EY IV 274.<br />
- ABEMARIA ETA SANTAMARIA ARI, IBILI. Or ari dire Abe Maria ta Santa Maria (AN-ulz). 'Iñoiz<br />
bukatzen ez diren otoitzetan ari diranez esaten da ori, eta bai elkarri zernai esaka ari direnez ere'. Inza NaEsZarr<br />
955. Or ari ttuk beti, abemari ta santamari! (AN-larr). 'Batek au, ta besteak bestea, alkarri esanka, ixiltzen ez<br />
dakienaz esana'. Inza EsZarr 147. Zerok ibilli zerate, abemari ta santamari! (AN-larr). 'On eztena alkarri esanka<br />
ibilli diranaz'. Ib. 147.<br />
- ABEMARI-EZKILA, AIMAI-EZKILA (AN-gip). "Campana del Ave María (AN-gip)" AEF 1924, 6. v.<br />
amezkila. Orenak iotzean. [...] Abe Mari ezkilletan. EZ Eliç 19. Biaramonean, sankristauak eliza ireki, Abe<br />
Mari ezkilla jo eta [...]. Zab Gabon 99. Aitzen da ermitako / Ai-mari eskilla. RArt EE 1889b, 233.<br />
- ABEMARIAKO OTOITZ. Avemaría (oración). Zertaz egina da Abe Mariako othoitza? CatLan 73.<br />
- ABEMARIKO (aimariko G-to ap. AEF 1924, 79). Hora o toque del Ángelus. "Aimarikua, toque a la noche (Gto)"<br />
AEF 1924, 79. v. abemarietako. Abe-Marikoan gau-ezkillak dulun. SMitx Aranz 142. Abemarikoa<br />
aspalditxo jo din. NEtx LBB 15. Abe Marikoaren kanpai-otsa dator. Ib. 196. Eliz-kanpaiak aidea urratuz / jo du<br />
Abemarikua. Ib. 349.<br />
abemariaka. Diciendo avemarías. Eskalientzat dana bear [...] ta Abe Mariaka zetorren landerrak iruntzi<br />
Malenen piper-opil ta garapaioa! Ag G 135.<br />
abemarietako, abemaritako. 1. (Pl.). Oración del ángelus. Esan arretaz Abemaritakuak kanpaiak<br />
orretarako ots egin daruanian. CrIc 42. Aita guria ta Abe Mariya [...]. Abe Mariyetakoak. [...]. CatLlo 99<br />
(CatBus 59 Abe Mariyetakuak). Abe marijetakuak errezetan. Ur MarIl 58. Errezau baga egunean iru bidar Abe<br />
Marietakoak, kanpaiak joten dabenean. Itz Azald 203.<br />
2. + abemaritako (G-azp), abemariteko, aramaitako (V-gip), aremaitako (V, G), aimaritako (G-azp). Ref.: A<br />
Ezale 1897; Etxba Eib (aramaittako); Gketx Loiola (ave-maritakoak); Elexp Berg (aremaittako). Hora o toque<br />
del ángelus. (Se emplea tanto en pl. como en sg.). "Aremaitakoa (V, G), ta Abe-Marietakoa bat dira: illuntzean<br />
Andra Mariari arren egiteko ioten dan txiliñari esaten iako" A Ezale 1897, 150n. "Aramaittakua, la hora del<br />
Ángelus" Etxba Eib. "Aramaittakua izan da eta oiñ umiak lotara" Ib. "Ai-maritakoa jo dute" Gketx Loiola. "La<br />
hora del rezo del Avemaría --Ángelus-- al anochecer y las campanadas consiguientes. Antiguamente se tocaban<br />
tres veces: al alba, al mediodía y al anochecer" Elexp Berg. v. abemaria (2).<br />
Gox eguerdi arratseetan Abemarietakoak yot-orduan parkamenak irabazten dira. Añ EL 2 242. Tan, tan, tan,<br />
ari zan joten Abe Maritakoa San Blasko kanpaia. Apaol 85. Illarra atzo ixan tzan aremaittakuetan. A BGuzur<br />
137. Goizeko, eguberdiko eta iluntzeko abe-mariyetakoetan, gogoratuten dogula geure Erostearen ezkutapena.<br />
Itz Azald 70. Aremaittako txiliñak ots egin daijanian. Ezale 1897, 330b. Torreko txilinak aremaitakoa iota<br />
gerotxuago, eldu zirean goizeko iru neskatillak. A Ezale 1897, 149b. Jo eban abemaritakoak. Ag Kr 58. Eleiz<br />
kanpaia aimaritakoa jotzen ari zan. Elizdo EEs 1913, 121. Musean ari direnak aimarietakoa entzuten duenean,<br />
iru Abe Maria errezatzeko, kartak mai-gainean uzten ditue (G-goi, S). A EY I 460. "Aremaitakoak<br />
(Avemarietakoa esan izango zan lenago), eguerdian ta iluntzean yoten dau. "La campana del ángelus". Ib. 200.<br />
Gure aurrekoak etziran joaten oraingo gazteak legez Abemaritekuetan (erromerijara): orain Abemaritekuetan<br />
joan eta gaberdian etxeratu, edo goizaldean (V). EgutAr 22-11-1960 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
125
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haben. v. auhen.<br />
abenda (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aba y enda (AG 1061). Raza (humana).<br />
"Raza. Euzko-Abendaren Ereserkiya, himno de la raza vasca" Bera v. arraza, giza-enda. Iñakiren amea<br />
Bizkaiko abendearena zan. AG 1010. Euzko-abendea dan lez abenda gustijen artian ugarte bat. Ib. 2274. Ikasi<br />
dagijen euroen abenda zarreko elia. Albzur RIEV 1907, 625. Gure erriyak, gure abendak bere izkuntz, lege,<br />
oitura, [...] dituen bezela. LzM EEs 1912, 131. --Zenbat nare edo abenda dira ludian? --Bortz [...]. Bera EEs<br />
1915, 168. Euzko-abenda (arraza) sendoa dala. Anab EEs 1919, 63 (v. tbn. euzko abenda en EEs 1916, 221,<br />
Arzdi in Kk Ab II 5 y Enb 64). Geure abenda-antzo pioneer gaste gara. Laux BBa 138. Eleizalde'tar Koldobika,<br />
abertzale yatorrenetakoa zanaren "Países y Razas": "Errialdeak eta Abendak". Ldi IL 161. Zureetakoa, zure<br />
abendakoa, pelotaria, kontrabandixta. Alz Ram 83. Arrantzaleak / euskal-abenda, euskal-semeak. Loram 94.<br />
Abendaren gogo-joera bereziak. Y 1933, 6. Abenda gutxi gerea bezin abeslari. Aitzol Y 1934, 249.<br />
Indoeuropatarrak zenbait abenda eta erriri ezarri zizkien sinismen eta oituretatik. JMB ELG 80. Ez, Euskaldun<br />
mendien usaiño gozoa, / Abendaren indarra, nituen aditzen, / Haize-hego epela eta itsasoa. Iratz 38.<br />
Ereteidarren abenda zarrean. Zait Sof 188. Oroi nazala, oroituko det / abenda zorikidea. SMitx Aranz 168.<br />
Sudur ori gure abendakoa dalako. JAIraz Bizia 24. [Edankeriak] familiak zikindu, abenda pozoitu, buruak erotu.<br />
MAtx Gazt 77. En DFrec hay 8 ejs.<br />
v. tbn. IPrad EEs 1915, 101. Ayerb EEs 1916, 261. J. Artetxe Y 1933, 333. Y 1934, 50. In MEIG III 114.<br />
(No ref. a la raza humana). Ezautu dabe zelan txorijak / Ixan arren egaztijak, / Abendaz bardin eztireala /<br />
Usuak eta erroijak. Enb 122. Uda baten 6.000.000 ondorengo utzi neizke. Ez dago beraz gure abenda [euliena]<br />
amaituko dan bildurrik. YAzp Y 1935, 93s.<br />
(Como primer miembro de comp.). Euzkerea, bere abenda-elia etxian beti erabiltzetik sortu zan. Kk Ab I<br />
86. Euzko-abenda-bijotza, / Jel-odol garbiz berpizten darrai. Enb 70. Bere abenda-egija, / Ludi guztijan entzun<br />
erain dau. Ib. 124. Su-artzen dabenian / Abenda-goguak. Ib. 207. Abenda-odol gordiña. Ib. 71. Euzko-abendaseme<br />
zintzo. Ib. 113.<br />
abendakide, abendaide. Compañero de raza. Bere abendaide zindo errutsu gustiak. "Los héroes todos de<br />
esta raza generosa". Arriaga Lekob 40. Zarregia zara abendakidien burua ixateko! "Para ser jefe de una raza<br />
como la nuestra". Ib. 28.<br />
abendakor. Racial. Orregatik diot Mendi-Mendian dala Usandizagaren eresertia; egillearen barrengo<br />
gozamenez egiña dalako, ta beraz, errikoi ta abendakorra dalako. Garit Usand 30.<br />
abenderri. "Nación" BeraLzM. v. asaberri. Eusko-abertzaleak ikusi dezagun, eta astiro azterkatu, beste<br />
abenderri edo nazio batzuk. Ldi IL 161 (163 abenderri edo nazioak). Abenderriak ez dira gizonen gurariz sortu,<br />
Yaungoikoaren gurariz baiño. GMant Y 1934, 323.<br />
abendo. v. 1 abendu.<br />
abendots. (?). Ongi etorri, umant illezkor / benaz maite zaituguna, / jai eder ontan! aupaka dabil /<br />
abendotsik ospetsuna! EA "Xexauengo umant Altuna'tar Eujeniori" (ap. DRA, que envía a abendats).<br />
1 abendu (V, G, AN, L-côte, BN-bard, Ae, Sal; Lar, Mg Nom, Añ, Arch Gram 9), abendo (AN, L, B, BN; SP,<br />
Ht VocGr 268, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), abentu (Sal, S, R, Sal; Arch Gram 9, Chaho, Gèze), adbendu.<br />
Ref.: Bon (abendo, abendu), VocPir 28; Bon-Ond 136; A (abendo, abendu, abentu); EI 319; Lrq (abentü); Ond<br />
Bac 403; Iz To, Ulz, IzG y UrrAnz (ilbeltza), Als (eakus), ArOñ; Etxba Eib; Echaide Nav 66; Elexp Berg.<br />
Tr. Abendu es la forma propia de la tradición meridional. Los autores septentrionales no suletinos emplean<br />
abendo (tbn. en RIs); hay abentü en textos suletinos (abendu en Tartas (Onsa 4) y, junto a un ej. de adbentü, en<br />
Belapeyre), y abentu en el roncalés Mendigacha. Se documenta además adbendu en sendos ejs. de Leiçarraga e<br />
Iturzaeta.<br />
1. Diciembre. "Abendoan egik egur eta lo, en décembre fais bois et t'endors" SP. "Abenduko eguna, argitu<br />
orduko illuna (c.)" A. "Abentu (Sal, R), noviembre o diciembre" Ib. "Abendua jai uts, gau uts, diciembre todo<br />
fiesta y todo noche (AN-larr)" Vill (comunicación personal). "Mes de diciembre. No es común en Eibar, donde<br />
de no incurrir en erderismo, se dice Gabon-illa" Etxba Eib. "Oso adinekoek bakarrik; dizienbre, bestelakoek"<br />
Elexp Berg. v. ABENDU TXIKER, azkenabendu, BIGARREN ABENDU. Tr. Documentado tanto al Norte<br />
como al Sur desde los primeros textos. En DFrec hay 2 ejs. de abendo (septentrionales) y 170 de abendu<br />
(meridionales).<br />
Abendua [diciembre] (Pamplona, 1501). ETZ 19. Adbendua. Lç Cal a 8v. Abenduko lañoa euria edo egoa.<br />
"Niebla de diciembre lluvia o solano". RS 4. Illhabetheen izenak dire [...]: urtharilla, otsailla, [...] abendoa edo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 126<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
lohilla. EZ Eliç XXIV. Abendoak hogoi eta hameka egun ditu. Harb u) 3v. Afrikan jausi dira / Illargiak puntuan /<br />
Espanian ekusita / eguzkia abenduan (1658). ConTAV 5.1.5, 91. Urteko Illen erdiak izen bana, besteak biña, ta<br />
iruna dute [...]. 12. Abendua, Lotazilla. Cb EBO 47s. Hartan abentiak üda hozten ta negiak kharrustatzen. Egiat<br />
189. Iragan abendoko / Bai eta lehenago / Erakutsi zuen plana / Inposaren arrolena. Monho 52. Azarua.<br />
Abentia. UskLiB 10. Milla zortzi eun berrogei ta laugarren urteko abenduan ill zan Vitoriako Urian. Izt C 506.<br />
Abenduan zan martiri ori, / illak laugarren eguna. Xe 339. Abenduko gau ekatx andiko baten. AB AmaE 362.<br />
Gure Azaroa Abenduan, / goiz bear ta beranduan. Muj PAm 62. Petirisantsek zion / gizon behar bati / Abendoa<br />
hastean / letra bat igorri. Etcham 145. Jantzi ori ona da / denbora beruan, / baño ez Illbeltzian / eta Abenduan.<br />
Tx B II 108. Abenduko eulia baiño lotsabageago (V-ger). "Más desvergonzado que la mosca de diciembre". A<br />
EY III 277. Abenduko "razionamentua" erri guztiari udalak ordaintzen dio. Munita 125. Abendua izanarren,<br />
epelgiro ederra egiten zun. Etxde JJ 33. Abendoko egun batez. JEtchep 31. Abenduko egun batean zen;<br />
atsaldeko seiak, eta izarrak ageri ziran zeruan. Izeta DirG 19. Abendua baiño leen asi ta udabarrirarte. Erkiag<br />
BatB 35. Caracasen, 1965gko Abenduan. Ibiñ Virgil 26. Abenduko eguna, argitu orduko illuna (AN-ulz). Inza<br />
NaEsZarr 1097 (tbn. 1715 (AN-5vill)). Abendu txuri, ez ardi ta ez axuri (AN-ulz). Ib. 1098 (en ZMoso 63<br />
abendu zuri). Ollagorretarako / zakurrak badira, [...] beren nagusiakin / juanda mendira, / Azaro Abendutan /<br />
ibilli oi dira. Uzt Sas 114.<br />
(Expresando fechas). Saran egina Abendoaren lehenean. Ax in Mat XVIII. Isatsun egina Abendoaren bortz<br />
garren egunean. P. de Guillantena ib. XX. Abendoaren hogoi eta laurgarrenean izanen da illhargi berria. EZ<br />
Eliç XXXI. Egin da Atarratzen abentian hamargerrenian urthe kontatzen denaren 1657. In Tt Onsa 7. Haren<br />
konzepzioniaz, zoin baita Abentüko zortzigarren egünian. Bp II 91. Donijoanen egina, abendoaren laurean, [...].<br />
ES 147. Abenduba amabi / artuak zuritzia / mutil neskatillentzat / ondo alegria. DurPl 71. Gabonez edo<br />
Abendubaren ogeta bostgarrenian. CrIc 22. Cesar Augustoren agintearen berrogeigarreneko abenduaren<br />
ogeitabostgarren egunean. Lard 366. Abenduaren aurrenian 1868yan. Bil 68. Abenduaren ogei ta laua da. Zab<br />
Gabon 25. 1884 abenduan 28. HerVal 148. Eta abentiaren 8n. Ip Hil 18. Vidankoze 1903ko abentiuaren 18na.<br />
Mdg 131. 1907ko Abendoaren hemeretzian egina. JE Bur 113. Abenduaren seigarrenetik zazpigarrenera<br />
gaubean. Or SCruz 120. Abenduaren ogei ta bata / Santo Tomasen eguna. Tx B II 144. Abenduen ogeta<br />
amakagarrenean Colombiara alde egin. Akes Ipiñ 9. 1959garren urteko abenduaren seigarren eguna da.<br />
Basarri 91. Ogetalaugarrena / degu Abenduan, / deseo genduena / logradu genduan. Balad 199. Leku<br />
ezezagunean, Abenduko 14an iltzen. Gazt MusIx 144. Iñuzente egunian, Abenduan 28garrena. Etxba Ibilt 470.<br />
1552-eko abendoaren hirua zitaken, goizaldea... Ardoy SFran 265. Iazko abenduaren 18an. MEIG III 51 (v. tbn.<br />
en contexto similar abendoaren en Arg DevB III, CatLav 49 (V 32), Lg II 112, JesBih 389, Jaur 388, CatLuz 31,<br />
Laph 229, Jnn SBi 168, Elsb Fram 107, Lap II, Ox 196; abenduaren en CartAnd 386, Ud 144, Alz STFer 109,<br />
Ag Kr 83, Urruz Zer 108, EusJok 21, EA OlBe 106, MAtx Gazt 18, BEnb NereA 98, Salav 9, Alzola Atalak<br />
115).<br />
(Como primer miembro de compuestos). Illunagorik da maiz Abendu-eguna. Or Eus 356. Bere erraietan<br />
poz bat darama: / Abendu-amets gozoa! SMitx Aranz 24.<br />
(Sal, R), abentu (Sal, R). Ref.: A (abendu, abentu); ContR 523 y 529. Noviembre. "Abendu. [...] En Sal y R es<br />
también noviembre" A. Cf. azkenabendu, lehenabendu.<br />
2. (Lar, Añ), abendo (SP, Urt I 256, Arch VocGr, H), abentu (Gèze), adbendu, adbentu. Adviento. "L'avent"<br />
SP. "Adventus" Urt I 256. "Abendoko, [...] qui est de l'Avent" Dv. Abendoaren lehenbiziko Igandetik<br />
Trofaniaraiño. Mat 11 (Harb e) 6v abendoaren lehen igandetik). Nor bere tenporako, arbia abendoko. "Para (el)<br />
adviento". RIs 64 (abendurako en el ms. C; cf. SMuj: Arbi errea abendurako, gauza guztia bere denborako).<br />
Hirur debozionezko denboren kontu dire, Karta denborak, Abendoa eta Garizuma. EZ Eliç XXXVII. Eta San<br />
Andre egunetik eguberri egunerainoko abendo guziak barurtuko dituzte osoki. Harb 427. Jesus-Kristo gure<br />
Salbatzaille Jaunaren besta-buruak. Abendoa. Gç 94. --Noiz dira debetü ezteiak? --Adbentü lehen igantetik [...].<br />
Bp I 112. --Zer deitzen düzü abentia? --Tenpora zointan eliza orhitzen baita Jesus Jaun ügürükiaren mündü<br />
hontara jitiaz. Bp II 14. --Elizako urthea noiz hasten da? --Abendoaren lehen igandean. CatLav 358 (V 173).<br />
Trinitatetik abendoraino Himnoa. Brtc 51. Defendiatzen dü eztei egitia [...] abendoko lehen igandetik. CatLan<br />
106. Abenduaren bigarren igandeko irakur-aldia. Mb IArg I 69. Jesu-Kristoren abendu, edo etorrerak dira bi.<br />
AA III 465. Abentüko lehen Igantetik Khanderallü-artino. UskLiB 212. Abendoko laur Igandeak. JesBih 402.<br />
Abendoko himnoa. Ib. 480. Abenduan gaude, penitentzia egin bear degu. Urruz Urz 24. Abenduko lenengo<br />
domeka-aurreguneko arratsaldetik. KIkV 111. Abenduko "razionamentua" erri guztiari udalak ordaintzen dio.<br />
Munita 125. Abendua ere bazoaien eta Eguberriak urbiltzen. Izeta DirG 63.<br />
v. tbn. Ber Trat 123r. CrIc 170. ArgiDL 157. Abendo: Hm 177. Abentü: Ip Hil 247. UNLilia 23. Adbendu: Itz<br />
Azald 115.<br />
- ABENDUAK EGIN. "Abendoak egitea, faire des dévotions en temps d'avent" H.<br />
- ABENDU HANDI. "(Sal, R) [...] Abentu andia, len-abentua, noviembre" A. v. lehenabendu.<br />
- ABENDU-ARBI (G-azp ap. A, s.v. arbi). Nabito. v. arbitxu.<br />
- ABENDU-HIL. Mes de diciembre. v. ABENDUKO HIL. Milla bosteun da ogeita amasei-garren urteko<br />
abendu-illean. Aran SIgn 88.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
127
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ABENDU-HILABETE. Mes de diciembre. v. ABENDU-HIL. Sekulan ez dut ahantziko, Abendu ilhabeteko<br />
arrats hura. Lap 17 (V 10).<br />
- ABENDUKO DENBORA. Adviento. --Zer señalatzen deikü Abentüko denborak? --Abentüko laur astek<br />
señalatzen deizkie Mündiaren Salbazalia jin beno lehen igaran ziren laur mila urthiak. CatS 95. Abendoko<br />
denboran. [...] Eguberriraino. Arb Igand 219. v. tbn. Abendoko d.: Dv LEd 31. Abentüko d.: UskLiB 163.<br />
- ABENDUKO HIL. Mes de diciembre. v. ABENDU-HIL. Milla sei eun ta amargarren urteko abenduko<br />
illaren seigarren egunean. Izt C 452 (v. tbn. 456). Abenduko illaren / ogei ta laubean. NEtx Antz 110.<br />
- ABENDU SAINDU (abendo saindu VocBN, Dv). "Avent, terme de dévotion, mois consacré à la piété"<br />
VocBN. Ezta desprezio egiten gurasoaz, errietako buruaz, Abendu Santuaz? AA III 516. Abendu Santu onetan<br />
/ Kristoren jaiotzian [...] Guztiok poz gaitian. Balad 193.<br />
- ABENDU TXIKER (abentu txiker Sal, R ap. A). Diciembre. Vidankoze 1903 abentu txikerreko 29na. Mdg<br />
129. Orai xa kontan baratan naz aiketa abentu txikerrekoaraino. Ib. 129.<br />
- BIGARREN ABENDU (Ae, Sal; abendo Sal; abentu R-is-uzt), BIGARNABENTU (R). Ref.: VocPir 336; A<br />
(bigarren); EI 319; ContR 515; Echaide Nav 66. Diciembre. Baia bigarren abenduan ta izotzillian gaba kain<br />
luze, nola... ZMoso 36.<br />
Etim. De lat. adventus (Christi); cf. occit. mes de l'avent, bearn. aben(t).<br />
2 abendu (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib; SM EiPaj 274. Milano. "Los Bascongados llaman al milano, ave de<br />
rapiña, abenduba" Ast Apol 394s. "Ave de rapiña que se cierne inmóvil y en equilibrio sobre la presa" A.<br />
"Abenduak eruan deskuz txitxarik geixenak" Etxba Eib. "Gavilán" SM EiPaj. v. miru, TXITA-LAPUR. --<br />
Kasatik etorrela ikusi aut. [...] Ezer il dok? --Bai ... Abendua. SM Zirik 71.<br />
- ABENDU ARRE. "(V-m), gavilán pardo" A.<br />
Etim. En relación seguramente con cast. port. abanto. v. DCECH. Desde luego, Abanto, pueblo de la costa<br />
vizcaína al oeste de Bilbao, nada tiene que ver con ésto.<br />
abenida. Avenida. "Champs Elysées" abenida argitsutik. Txill Let 114s.<br />
abeniko (A, Dv; -oa det., SP, Lar Sup, Izt 17v, H), abenitkoa. 1. Arreglo, convenio. "Abenikoaz minzatzea<br />
(Ax), parler d'accommodement" SP. "Avenencia" Lar Sup e Izt 17v. "Accommodement, accord" H. "Arreglo,<br />
acomodamiento" A. Pouvreau, Duvoisin, Harriet y Azkue citan a Axular. v. ongoa, ongunde. Eztugula<br />
halaber kontuan, pisuan, neurrian, sal-erosietan, abenikoetan eta bertze hartu-emanetan falseriarik edo<br />
enganamendurik egin behar. Mat 115. Ordea, o Iauna, etzaiteala ene kontra hauzitan sar, dagigun biok<br />
abenitkoa bat eta abenitkoa hura izanen da ene faboretan. Harb 137. Hala da halaber erhokeria ez ttipia, kolera<br />
handi batean itsutua eta irakitua dagoenari, hala dagoenean, abenikoaz mintzatzea, bere etsaiari barkha diazola<br />
erraitea. Ax 302 (V 201). Eta hala baldin haserre direnen, eta hauzitan dabiltzanen artean, ongunderik eta<br />
abenikoarik egin nahi baduzu, ez berehala lehenbiziko egunean ekhin. Ib. 302 (V 201). Ez dira inoren "amaren<br />
hizkuntza", hiztunen gainetik dagoen lege, egiune edo abenikoari dagozkie. MEIG VI 67.<br />
(Con -zko, adnom). "Abenikoazko gauzarik erraiten bazaio, si on lui dit aucune chose d'accommodement" SP.<br />
Aitzitik baldin orduan nehork halako gauzarik, abenikoazkorik, aipha badiazo, aiphatzeaz beraz ere<br />
errabiatzen da. Ax 302 (V 201).<br />
2. (Dv y H, que citan a He). Aviso, advertencia. "Avis, conseil" H. Huna bada, Philotea, abeniko handia eta<br />
abisu inportanta. He Phil 300 (SP 299 abisu handia). Adiskidetasun gaixtoen kontrako abeniko abisuak. Ib. 305.<br />
Uste dut ezen justu dela [...] atzarraz zaitzatedan ene abenikoez. He 2 Petr 1, 13 (Lç adbertimenduz, TB<br />
abisamenduz).<br />
- ABENIKOETAN IZAN. "Abenikoetan dira, ils sont aux accords" SP.<br />
Etim. De abenit(u) (REW 218) + -goa > abenitkoa > abenikoa.<br />
abeniko. v. abaniko.<br />
abenitu (S ap. Lh; SP, Aizk). Ponerse de acuerdo. "Convenir, s'accommoder" SP. "Avenirse" Aizk, que cita el<br />
DT de Larramendi, pero en éste sólo hay abeniko. v. hitzartu. [Gizona eta emaztea] abenietan badira bere, /<br />
ezta faltako kargea. Lazarraga 1196r. Zer ikhuskizun du bada spirituak haragiarekin? Nolatan abenituko dira<br />
biak elkharrekin? Ax 476 (V 308).<br />
abenka (O-SP 221, Deen I 190, Dv, H, A, T-L), obenga (V-ger ap. A), obenke (Lar, H), orenka (AN-gip ap. A).<br />
"Auenkak, les échelles de corde pour monter le long du mât d'un navire" O-SP 221. "Escalas de cuerda" Deen<br />
I 190. "Obenques en el navío, obenkeak" Lar. "Échelles de cordes attachées aux mâts des navires" Dv, que cita a<br />
O. "Auenkak, obenques (O ms.). Es avenkak o abenkak, con ortografía de la época" A. "Hauban, abenka" T-L. v.<br />
estaia. Mastak zeruari buruz xut zauden abenkek zituztela finki amarratzen. GAlm 1961, 53 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
128
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abenkatu. "Haubaner" T-L.<br />
abentajatu (-adu Lcc). Aventajar. "Aventajarse, abentajadu" Lcc. "Aventajado, abentajadua" Ib. Cf.<br />
abantaja. Mezan ofrezitzen den sakrifizioa dela abentajatuago eta obeago. Ber Trat 16r. Bere eraizio guziak<br />
izanen dire abentajatuak, animaleak ibliko dire ongi, eztu izanen desgrazia bat. SermAN 6v.<br />
abentatu, abentau (V-ger-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg. 1. "Empezar a. Euria abentau da, empieza a<br />
llover" A Apend. "Empezar a llover, nevar, etc. Atzo amabixak aldera edurra abentatzen zeban" Elexp Berg.<br />
2. "Abentau, [...] ponerse en marcha. Onezkero etxe alderutz abentatzeko ordua izango da" Elexp Berg. v.<br />
abantatu (3).<br />
abentu. v. 1 abendu.<br />
abentura. Aventura. Zaletasun orrek eramaten omen gaitu birtutea egitera, abentura eder bat delako ta<br />
beste gabe. Vill Jaink 81.<br />
abenturatu. "Aventurarse, abenturadu" Lcc.<br />
abeon. v. bejon.<br />
aber. 1. A ver (en tono interrogativo, empleado para mostrar interés por algo). --Ez: ementxen dakat<br />
portamonedan gordia. --Aber, aber? (Estuasunekin). Sor Gabon 59.<br />
2. (V-gip ap. Elexp Berg). A ver si. (Empleado para introducir o reforzar oraciones interrogativas indirectas,<br />
para mostrar expectación o curiosidad...). "Ni kalera noia eta aber ondo portatzen zaten" Elexp Berg. v. ea. <br />
Aber asmatzen dezuten zeñek erosiko dizkizuten. Alz STFer 133. Gero asitzen dira / alkarri galdetzen / aber<br />
puertorik iñork / dezuten ikusten. Arrantz 101. Galdera egingo diot / Pello Errotari / aber egiya ote dan / jakin<br />
detan ori. Tx B III 24. "A ver. [...] Preguntau dost aber nun laga ziñuan bere guardasola" Elexp Berg.<br />
3. A ver. (Empleado para reforzar una exclam.). --Ofizio orri eldu bear zenion zuk. --Bai, baña aber eun<br />
pezta osatzeko zenbat ardit biar dian. --Len aña balio du bada oraiñ ere arditak. Alz STFer 129. Nik esango<br />
dizut nun egin amaiketako ona. Atoz nerekiñ. Bestela aber zer sentimentuba izango luken zure andregai Joxpa-<br />
Akiña edo [...]. Ib. 119.<br />
4. A ver. (Empleado para llamar la atención antes de decir algo). --Len aña balio du bada oraiñ ere arditak.<br />
--Ederki eman ere. Aber gu txikiyak giñala Krixtoenera juaten giñanian: [...]. Alz STFer 129.<br />
- ABER BA (V-gip ap. Elexp Berg). a) "A ver pues. Maria! aber ba! Bazkaltzeko ordua izango da oiñezkero.<br />
Presa eman nahi denean eta horrelakoetan erabiltzen da" Elexp Berg.<br />
b) "A ver si. Aber ba bakaziño on batzuk pasatzen dittuzuen" Elexp Berg. "Kaguen zotz, ixilik egon! aber ba<br />
gero eh...!" Elexp Berg.<br />
- ABER GERO. "A ver si. Aber gero belarrondoko bat emoten dotsuten! / Aber gero zeu lan barik gelditze zan"<br />
Elexp Berg.<br />
abera. v. abere.<br />
aberasbide. Medio de enriquecerse. Ba al du ortik euskerak aberasbiderik? Markiegi in Ldi IL 12.<br />
aberasgai. 1. "Provechoso, beneficioso (S)" H (sg. DRA, pero no lo hemos encontrado).<br />
2. + aberaskai. Riqueza, bienes. Aberastasun iturri oiek zabaltzen dittu Aitta Santuak esku zabalez kristau<br />
taldeak nai aña aberaskai berenganatzeko eran. Inza Azalp 103s. Iturri oiek beti jarioan egoteko ta nai ainbat<br />
aberasgai beroietatik bakoitzak artzeko. Ib. 104.<br />
aberasgarri (L, BN, S ap. Lh; H), aberatsgarri. Enriquecedor. "Qui peut enrichir" H. "Avantageux" Lh. <br />
Baratzea ta usategi, aberasgarri. "Huerta y palomar, aparejo para enriquecer". RS 11. Java eta eskualde<br />
horietako beste urarteak zinez ziren loriagarri eta aberatsgarri, dena iguzki, dena usain on [...]. "Pleines de<br />
merveilles et de richesses". Ardoy SFran 189s. Egun oso batez iretsi baidut liburu hau, batean irakurriz eta<br />
bestean kantatuz, Xalbadorrezko ase on eta aberasgarri bat eginez. Larre in Xa Odol 11. Hay 10 ejs. de<br />
aberasgarri en DFrec.<br />
(Tras tema nominal nudo). Gogoeta asko bihotz-hunkigarri eta gogo aberasgarri. Herr 7-7-1977, 7.<br />
(Precedido de gen.). Euskal leku izenak euskaldun guzion aberastasun eta aberasgarri baitira, ez herri<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 129<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bakoitzeko herritarren ondasun soil. MEIG VIII 117.<br />
aberaskarri. Lur asko ta aberaskarriak dauzka. "Fertile". Amez Hamlet 169.<br />
aberasgia. "(S), place de bon rapport" Lh.<br />
aberasgoa, aberatsgua. (Pl.). Bienes, riquezas. --Nontik heldü da baitan hainberze Ezkonza malhüros? --<br />
Zeren ordinariozki ezpaitute aberatsguak eta bere satisfakzione propia bezik xerkatzen. CatLan 160.<br />
aberaska. "(L; Hb), crêche, auge" Lh.<br />
aberaska. v. abaraska.<br />
aberaskai. v. aberasgai.<br />
aberaskarri. v. aberasgarri.<br />
aberaskeria, aberatskeria (V-gip ap. Etxba Eib). "Aberatskerixia, alarde de rico. Aberatskerixak batu zetsen<br />
ondamendixa, alardes de rico le trajeron la ruina" Etxba Eib.<br />
aberasketa. Riqueza. Eta asti dabillen / Lekua, bai, naro / Ariko da ematen / Asko edo gutxi / Aberasketak<br />
eta / Zoriona beti. M.A. Iñarra Ezale 1898, 34a.<br />
1 aberaski (G, L, BN, S; Urt I 64, Dv, H), aberatski (SP, Lar )). Ref.: A; Lh. Ricamente;<br />
profusamente. "Richement" SP. "Abundanter dare, aberaski ematea" Urt I 64. "Ricamente, preciosamente" Lar.<br />
Gorputza besti dadilla / Aberatski guzia, / Arima ibill dadilla, / Ordean billuzia. / Daiten aberatskiena, / Izan<br />
arren soinean, / Alabaiñan lehen zena, / Da bere izatean. Arg DevB 53. Ala aberatski besti, / Baita zure gustura,<br />
/ Gogoz billuzia bethi, / Dabillana ardura. Ib. 48. Salomon handia [...] ez dela izan lili horiek bezain aberaski<br />
jauntzia. Arb Bok 156. Noiz ere ohartzen baikira [...], serora-komentu handi bati. Aberaski egina da. JE Ber 55.<br />
Bat-batez, eun txoriek / eztarriak eten, / ta aberaski zabala / bitxiz yantzi zuten... "Enjoyando espléndidamente el<br />
espacio". Ldi BB 60. Baziran an ere amaika neskatx apain, erregerenean ikusi oi-diranak bezin aberaski<br />
yantziak. Ldi IL 67. Zuen utsuneak berriz, nere Yainkoak aberaski bete bitza Yesu Kistoren aintzarako. Ol Phil 4,<br />
19. Aldare aintzina aphezez eta lorez aberatski aphaindua. Herr 3-4-1958 (ap. DRA).<br />
2 aberaski (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arriandiaga, de aberats + gi. Riqueza, bienes. "Sería un<br />
barbarismo zure aberastasunak en vez de zure aberaskiyak" Bera (s.v. aberastasun). Cf. Arriand JEL 1908, 244<br />
(ap NeolAG, s.v. aberaskintxa): "Al vertir al Euzkera el primer capítulo de la Imitación de Cristo [EEs 1908,<br />
73s.] traduje riqueza por aberaski, porque el sufijo -gi es material, y se trata de cosas materiales cuando<br />
hablamos de las riquezas objetivas. Las voces divitix y riqueza erdéricas, abstractas en un principio, pasaron<br />
luego a concretas y objetivas: no debemos consentir que tal suceda con aberastasun que es verdaderamente<br />
riqueza, pero no riquezas, pues incurriríamos a la vez en los monstruosos vicios de barbarismo y solecismo". v.<br />
aberastasun (2), ontasun. Tr. Documentado exclusivamente en autores meridionales del s. XX.<br />
Beraz, uskerija da aberaski uskorrak billa ibildyia ta euratzaz itxarotia. Arriand EEs 1908, 73 (Ol ogasun).<br />
Donokiko aberaskijak irabazi dagidazala egizu, arren. Eleiz GDBidea 14. Gora egin nai degu jakindurian,<br />
azkartasunean, aberaskietan. Ayerb EEs 1914, 39. Elexak bere aberaskijak. F. Sardá Garbitokiko Arimaen Illa<br />
(Bilbao, 1915), 83. Lortu eukean bazter eder orreen eta beste aberaski ugarioen jaube izatea? Alt EEs 1917, 45.<br />
Aberatsen aberaskiak, lasaitasunak, atsegintasunak. EEs 1918, 158. Aberaskien jabe eztiranak ere. JBDei 1919,<br />
358 (233 y 292 aberazki). Luikiko aberaskietzaz [...] esaten zaigun guziari. "Riqueza del país". Zink Crit 72.<br />
Aberatzen iñartzi / etzaitez ixan ba, / aberaskija lagun / txarra dozu, txarra! Kk Ab II 85. Gaurko Grezitar<br />
izkerearen gramatikiak eztau aintxiñakoen itz-agerkun eta beste era askotako aberaskirik. Alt Eusk 1920-21 (I),<br />
20. Bertakoak erbestetzen, aien aberaskiai atzaparra gañean yartzen, izkuntza zapaltzen, eta abar. Ldi IL 163.<br />
Txiroen aberaski dan eguzki argia. Goen Y 1934, 180. Lurreko aberaskiak, zerua irabazteko, geienez,<br />
eragozpenak dirala. Eguzk GizAuz 12. Ogasun eta aberaskiak. Ib. 87. Ta estaduaren aberaskiak batez be<br />
langilleen lanetik datozalako. Ib. 165. Beste aberaskiak / ludian barrena, / pitxi onen aldean / utsaren urrena.<br />
Zait Gold 79. Aberaskiari dagokionez [...]. "Divitiae". Or Aitork 293. Olerkariak, [...] margozten dizkigu bi<br />
Maitaleen [...] ar-emate auek, itz-joko pitxi ta aberaskiz gaiñezka. Gazt MusIx 155.<br />
"Bienes, riqueza, propiedad" BeraLzM. --Zenbat uztarri ditu Basaka-bordak, aita, dio Bikendik. --Sei,<br />
erantzun zion saskigilleak, eta Crauen den aberaskirik aundiena duk. 'C'est là un domaine des plus forts de la<br />
Crau'. Or Mi 4. Andik sartu naiz nere oroimenaren zizkuetan, zabaldi aundi ta, arrigarriro gauzaz beteetan; [...]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
130
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eta oroimenaren aberaski aundietan, auetaz itz, besteak gordez, besteak ateraz. Or Aitork 297.<br />
aberaskillo (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Ricachuelo. Errixan bazeren iru edo lau aberaskillo, nai zeben<br />
guztia eitten zebenak" Elexp Berg. v. aberaxkila.<br />
aberaskintxa. Neol. creado por Arana Goiri en 1893, de aberats 'rico' y el suf. -kintxa. Riqueza, bienes. <br />
Bijaldu eutsen Jaun ixanguari emen beian daguan aurkezpena, zeñek denpora aretako bizkaitarren zerdentasuna<br />
ta aberaskintxeak eta bixitxa bera baño geiago euron Errija onesten ebela darakuskuzan. AG 163.<br />
aberaskiro (Lar, H). "Ricamente, preciosamente, [...] aberatskiro, manoro" Lar. v. 1 aberaski.<br />
aberaskitegi. Lugar de riqueza. Orrako lur, eurite osteetan, ur gorriskea darioenok sarri izan oi-dozak uste<br />
bako aberaskitegi. Alt EEs 1917, 43.<br />
aberaskitza. Riqueza. v. aberastasun. Gorputzari gaixo daukan kontu egin da zaintzen dakian gizon<br />
osasuntsua, aberaskitzarik aundiñan gordetzallea da. EEs 1928, 97.<br />
aberaskizun. Riqueza. Biotz larri ikarak ta [...] ardura samiñak / ezin baiditu ken aberaskizunak. Zait<br />
Gold 213. Menbekoak agintaritzan, beartsuak aberaskizunetan [...] datzala zoriona uste dabe. Ibarg Geroko 8.<br />
Gizartearenak, ez bakarrik lurrak eta aberaskizun gaiak ta ondasun-erroak; gizartearenak, gauza guztiak izan<br />
bear dabe. Erkiag BatB 173. Norbaitek erritarren aberaskizunen gain, gizonak berak arrapatuz ioputzara<br />
ekarten dituenean. Zait Plat 136.<br />
aberasko. Bastante rico, acomodado (?). Sinheste gabe izateko, behar da bederen ezpata gerrian, bizar<br />
zama bat sudur pean, yaka maite, aberasko, bederen izan hiritako zamalzain. Hb Egia 148.<br />
aberaskume. Descendiente de rico. Langilleak estaduaren jabe egingo dira ta aberaskume guztiai<br />
buztarria ezarriko dautse. Eguzk GizAuz 64. --Eskaleak bezalatsu bizi bearko genuke, mixeri gorrian. --Bai; zu<br />
ere aberaskume izaki. Danok berdiñak zerate. Etxde JJ 75s.<br />
aberasle. v. aberatsaile.<br />
aberasmendu. Enriquecimiento. De Gaullen aldekoek aitortzen dute, dirua salbatuz Debrek aberastu balin<br />
badu ere Frantzia, halere langile tipiek ez dutela oraino senditu aberasmendu horren ondoriorik. Herr 17-5-<br />
1962 (ap. DRA).<br />
aberastasun (V, G, AN-gip, L, BN-arb; Lar, Añ, Lecl, H, VocB, Bera), aberatstasun (SP), aberastarzun (L,<br />
BN, S; H), aberatstarzun (Gèze), abrastasun (AN, Ae, Sal, S, R), abrastarzun (Sal, R), abrestasun (Lar). Ref.:<br />
A y Lh (aberastarzun); Etxba Eib; Gte Erd 23 y 217.<br />
1. (Sing.). Riqueza, abundancia de bienes; condición de rico. "La cualidad de ser rico, riqueza. Sería un<br />
barbarismo zure aberastasunak en vez de zure aberaskiyak" Bera. "Aberastasun aundia zaukan (G-azp, AN-gip,<br />
BN-arb)" Gte Erd 23. "Diru gutxiko familia (AN-gip, B), [...] aberastasun gutitakoak dira (BN-arb)" Ib. 217. <br />
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga y al Sur desde el s. XVIII. En DFrec hay 37 ejs. de aberastasun.<br />
Mammona, dirua, abrastasuna. Lç Decl Mm 4r. [Iainko handia] zeure aberatstasun eta handigoa konsidera<br />
zazu eta halaber ene gabetasun eta ezteustasuna. EZ Man II 170. Huna non eriak edireiten duen osasuna [...],<br />
pobreak aberatstasuna. Harb 218. Eta alegriantza haur eztu ez egiten, eta ez emaiten aberatstasunak, ez<br />
munduko ohoreak, ez seme alabadun izaiteak. Ax 439s (V 287). Esku laxoak eta alferrak, probetasun dakharke,<br />
baiña bortitzak eta trabaillariak aberatstasun biltzen du. Ib. 43 (V 26). Zure bihotzean ezarri nahi nituzke<br />
aberatstasuna eta pobrezia bata berzearekin. SP Phil 268. Jaun handiak du orduan / kobratuko ontasuna, /<br />
odolezko herioan / galdu aberastasuna. Gç 65. [Grazia] gabe gizonaren iakintasuna eta antzea, aberastasuna<br />
eta edertasuna [...] eztire deus zure begietan. Ch III 55 4. Egiazko ohorea eta aberatstasuna berthutean eta<br />
Jainkoari yarraikitzean datzala. Lg I 222. Idalgiaren erretean eroritzen dire jende andiak, abrastasunarenean<br />
abariziosoak, eta fama edo estimazioarenean eroak (AN-erro, s. XVIII). ETZ 59. Aberatstarzün <br />
güzien gilz bakhoitza. Egiat in MEIG I 231. Zer loria, zenbat edertasun, zer aberastasun, zer gozo daukazun<br />
beraz zure baithan! Dh 171. Lanegitetik eta zurra izatetik datoz aberastasuna eta ongi izatea. It Dial 27 (Ur, Dv<br />
aberastasuna, Ip aberatstarzüna). Obe diat nik askoz / pobreza pakean, / ez aberastasuna / ikaren artean. It Fab<br />
38. Bertuterik gabeko / Aberastasuna / Iñoiz ez da egizko / Zoriontasuna. Moc Damu 37. Noizdik duk pekatu<br />
aberatsa izatea, aberastasuna ekarri bada [...] izardiarekin irabaziya? Apaol 46. Pobretasunetik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
131
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aberatstasunerat phasatzen direnak bezala. Elsb Fram 66.<br />
(s. XX). Gaurko aberats guztiak beti aberats izan dirala uste aldozu? [...]. Aberastasun guztien iturburuak<br />
beartsu ta urriak izan dira beti. Ag Kr 162. Utsa [da] Oñatiko aundikien aberastasuna, nere anaiarenaren<br />
ondorako. Ag G 257. --Gizon zatarragorik. --Eta aberatsagorik. Aberastasunak dana edertzen du, Paula. Ib.<br />
172. Aberastasunaren oe biguñean etziten dira. A Ardi 73. Agertuko da Jauna bere aundittasun, edertasun,<br />
aberastasun, eta maittagarritasun guztian. Inza Azalp 138. Euzkadi lurraldiak aberastasuna, / ta gogo-osasuna,<br />
/ lortu daintzat. Enb 56. Egonez alfer, / Ebatsiz bertzer / Badukek aberastasun. Ox 40. Adierazi ziguten [...]<br />
Xixilirentzat diru ondotxo utziya izan biar zubela, ta, [...]. Erri guziyan zabaldu zan Xixiliren aberastasuna. Alz<br />
Txib 84. Mende ontako aberatsei esaiezu ez dutela urgoitu bear, ez eta aberastasunetik entzindu ere. Ol 1 Tim 6,<br />
17. Aberastasuna ez da aski, gizonaren ontzeko. JE Ber 85. Eta badoa bizitzerat haren aberastasunari iduri<br />
zitzaikon heineko hiri batetarat. Zub 66. --Aberastasuna. --Askotan kaltegarria. Bear ez diran maitasunak eta<br />
griñak errazten ditulako. ABar Goi 26. Lan orren ordain izango ditugu edertasuna, aberastasuna ta osasuna. F.<br />
Labayen in Munita 10. Atera kontua nolako aberastasuna zegon gure Gipuzkoa [...] ontan. Ib. 6. [Ezkontza<br />
horrek] aberastasuna eta gizarteko leku gaillen bat ekarriko dizkit. Mde Pr 182. Garai batean iñork ez zun asko<br />
usteko aberastasun ura guztia doixtarrek torpedo batez ondatu bear zutela. JAIraz Bizia 15 (ref. a un puerto<br />
comercial). Ipiñeburuk bere basoetan aberastasun andie eukela. Akes Ipiñ 24. Badu ark indar, galera bat<br />
aberastasun biurtzeko. Ondarrak ere arentzat onurakor dira. Vill Jaink 50 (v. tbn. 177). Gipuzku ontan<br />
aberastasun / pixkat somatzen dute-ta / Ijito sallak ikusten dira / bide guziak beteta. Basarri 113. Barruko poza<br />
eta bakea, or dau aberastasuna. BEnb NereA 218. Eskeko ez, baiña aberastasunik be ez eban ezagutu. Alzola<br />
Atalak 87. Ango mendietan badago aberastasun ederra. Uzt Sas 351. Garbitasunak gutxi axola diola<br />
hizkuntzari; aberastasunak, biguntasunak [...] berriz, asko. MIH 254. v. tbn. Lard 210. Hb Esk 69. Otx 126. Zait<br />
Plat 23. Xa Odol 85.<br />
(Hablando de riquezas naturales). Gipuzkoako Probinzia dala mendietako aberatstasunaz doaindua. Izt C<br />
75. Goizetik arratsera lurrari aberastasuna atera naian dabillen baserritarrak. Etxeg in Muj PAm 29. Errez<br />
billatuko dute [olerkari ta bertsolariak] gai egokia zuaitzaren aberastasun eta ondasunetan. Munita 33.<br />
Orduan gindezke gai eskuararen aberastasuna negurtzeko, eta aren barneko erraietan barna ilunpetan ez<br />
ibiltzeko. FIr 165. Amaika izkera yantzik berentzat nai luteken mami-mamiko aberastasun yator bait-du au gure<br />
euskerak. Markiegi in Ldi IL 13. Bere [euskeraren] aberastasuna eskaztuz doiala esango genduke. SM Zirik 30.<br />
Gure izkuntzak nabarmen dauka / bere aberastasuna! Uzt LEG II 180.<br />
Bien, riqueza. Abrastasun handiago estimaturik Kristen iniuriá, ezen ez Ejipten ziraden thesaurak. Lç He<br />
11, 26 (He aberatstasun handiago bat). Zeren zu zara ene esperanza [...] ene argia, [...] ene aberatstasuna, ene<br />
konsolamendua. Mat 264. Munduan ardiets ahal dezaken aberastasunik eta ohorerik handiena baita<br />
jakintasuna. ES 176. Ezta aberastasun ta apaingarri ederragorik santutasuna baño. Bv AsL 90. Au da egiaz<br />
zeruan ta lurrian dan aberastasunik baliotsuena. Ib. 82. Ur ta legorreko aberastasun aundiak ez ote du gizona<br />
beste jaberik? Inza Azalp 32. Aita zenak hiltzen / utzi orroipena / Goxoki sartua dut / bihotzean barna. [...] Gutik<br />
uste luketen / aberastasuna. Etcham 70. Abereak ziran orduko sendien aberastasuna. JMB ELG 67. Beor bat,<br />
beor zar bat zan bere aberastasun guztia. Bilbao IpuiB 115. Etxeko ogia, sendiaren poza, umien atsegiña, erri<br />
osoaren alaibide ta aberastasuna, orra zer dan arrantzalearen arloa. Erkiag Arran 116. Amabost seme-alaba<br />
eder / aita-amaren inguruan, / aberastasun aundiagorik / ezer bai al da munduan? Basarri 117. Ama, zu zira ene<br />
aberastasuna, / ene naigaben ezeztatzen dakizuna. Xa Odol 298. v. tbn. Azc PB 338. Alz Ram 32.<br />
Riqueza, abundancia (de). Liburu xaharretan xerkatu gira zoin zitazkeen [Itsasuko] gereziketa eta fruituaberastasun<br />
horren ithurburuak. Lf Murtuts 1.<br />
2. (Urt I 65), aberastarzun, abrastasun, aberatstasun, abratstarzun. (Pl.). Riquezas, bienes. "Abundare<br />
divitiis, [...] aberastasunez [...] gaindiegitea" Urt I 65. v. 2 aberaski, ogasun, ondasun. Tr. Documentado<br />
tanto al Norte como al Sur desde los primeros textos. En la tradición septentrional antigua es frecuente el empleo<br />
de aberats-, que tbn. se encuentra en algunos ejs. de Iztueta y Beovide.<br />
Mahain saindu hunetan bere abrastasun eta thesaur guziak desplegatzen baititu. Lç Ins B 4v. Ezin zerbitza<br />
ditzakezue Iainkoa eta abrastasunak. Lç Mt 6, 24. Mende huntako antsiak eta aberatstasunen engañioak ithotzen<br />
dute haren baithan hitz hura. He Mt 13, 22 (Dv, Ur, Or, Ol, IBk aberastasun, TB aberatstasun, Hual<br />
abratstarzun, Ip aberatstarzün, SalabBN aberastarzun; Samper ontarzun, Echn ondasun, Leon ontasun).<br />
Munduko aberatstasunen neurri gabeko gutizia. Mat 169. Ez kargurik, ez ohorerik, ez aberatstasunik eta ez<br />
munduko bertze gauzarik. Ax 507 (V 327). --Norzuk dira borondatezko pobreak? --Onrarik eta aberastasunik ez<br />
ezer aetarik gura eztabeenak. Cap 83 (Iraz 47, CatBurg 45, Cb CatV 63, Añ CatAN 66, CatLuz 29, CatLlo 86,<br />
CatBus 39, Itz Azald 195 aberastasun, El 92 abrastasun, CatSal 71, CatR 71 abrastarzun, CatAe 70 abrastasun,<br />
Legaz 53 aberastasunarik [sic]). Sensuen atsegiñ ilhunak, / O aberastasun eskasak! Gç 103. Denbora duzunean<br />
biltzatzu ezin hillezko aberatstasunak. SP Imit I 23, 8. Indietako aberastasun guztiak iragaiten eta xitzen tu<br />
jakintasunak. ES 176. Baina esku borthitzak, eta trabailariak aberastasunak biltzen tu. Ib. 183s. Errhokeria [da]<br />
aberastasun galkhorren ondoan ibiltzea. Ch I 1, 4. Adio erraiten zien aberastarzüner, kargier, uhurer. Mst I 18,<br />
3 (III 21, 1 aberatstarzün). Printze haren aberatstasunak ezin erranezkoak ziren. Lg I 328. Ontzi handiak<br />
gizonez ta aberatstarzünez bethiak. Egiat 195. Etzituen alabaña gogotik utzi lurreko aberastasunak ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
132
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
atsegintasunak. Ub 118.<br />
(s. XIX) Hiri handi haietan / hanitx aberastarzün bada. Abraham 712. Zeugan dagoz aberastasun guztiak: On<br />
guztiak Zeugan dituzuz. Añ EL 1 164s. Honra, entzute, ezkontza, aberastasun ta anditasun gustijak. JJMg BasEsc<br />
224. Garau maitagarri onek aberatstasun andiak eman izan diozkala Gipuzkoari. Izt C 154. Aberatstarzüner<br />
ezta behar sobera estekatü. CatS 51. [...] burdinak, zilharrak eta urreak; eta, Jainkoaz eginak izan diren<br />
aberastasun horiek. Lap 4 (V 4). Aberastasun eta erregaloak bear bada nere galerarako izango ziran. Arr GB<br />
105. Espirituko aberastasun aundi ta ugariak berekin dauzkana. Bv AsL 17 (152 aberatstasun). Bide txarretik<br />
ondasun eta aberastasun andi eta ugariyak egin zituzan gizon bat. Itz Azald 108. Euskaldun baten aberastasun,<br />
etxe ta lurrak prankotarren eskuetan gelditzea. Ag AL 138.<br />
(s. XX). Etzala ibilliko aberastasunen billa. Echta Jos 135. Amerikako aberastasunak! A Ardi 40. Bide<br />
okerrez iñoren aberastasunak gura izatea gebentzen dausku amargarren aginduak. KIkV 73. Herri guzian yakin<br />
zuten berria, eta ahoz aho edatu hilak utzi zituen aberastasunak. Zub 62. Baña bizi onetako kezkak eta<br />
aberastasun utsalak. Ir YKBiz 174. Igorri zuen Jerusalemerat hango tenploan ziren aberastasun guziak har<br />
zetzan. Zerb IxtS 75. Aberastasun guziak baiño maiteago zaitut. Etxde JJ 61. Aberastasun egarriz. Erkiag Arran<br />
118. Aintxiñetako bitxia ederrakaz aberastasunez betea dagoan Toledo. Alzola Atalak 72. Ez da euskalduna bere<br />
bihotz barreneko aberastasun guzien salatari berez. Larre in Xa Odol 14. Zer nahi aberastatasun, zur, oihal eta<br />
harri balios. Ardoy SFran 151. [Hizkuntzak] herrietan barrena eta denboretan barrena egin dituen ibilaldietatik<br />
aberastasun ugari jasotzen baitu. MIH 164. Guk, behar bada, aberastasun horiek guztiak pozik emango<br />
genituzke Harri-aroko garbitasunaren truk. Ib. 165.<br />
v. tbn. Brtc 99s. Mih 53 (81 aberatstasun). Mg PAb 215. Gco II 30. Dh 264. Astar II 234. Jaur 116. Ur MarIl 67.<br />
Lard 14. Hb Egia 82. AB AmaE 420. Arb Igand 88. ArgiDL 106. Inza Azalp 19. Alz Ram 32. JE Ber 64. F.<br />
Labayen in Munita 6. Osk Kurl 75. BEnb NereA 124. Aberatstasun: EZ Eliç 209. CatLav 366 (V 176).<br />
Aberastarzun: Tt Arima 17. UskLiB 69. Aberatstarzün: FPrS 12. Ip Hil 13. Casve SGrazi 128. Aberatztarzün:<br />
CatOlo (ed. 1743), 47 (v. tbn. en la misma pág. aberaztarzün). Aberaztasun: Otx 99.<br />
- ABERASTASUNEZKO. (Adnom.). Mundu hunetako arthák eta abrastasunezko enganioak ithotzen duté<br />
hitza. Lç Mt 13, 22. Berez pobrea zalarik, zuen izketan aberastasunezko buru edo zentzoa. PArt in Bil 171.<br />
aberaste. Enriquecimiento. Hürrünian beitie bere sinhestia, / Ustez aisago egin han aberastia. Etch 444.<br />
Bainan orai sor-lekutik / bozkarioz dut kantatzen: / Munduko aberasterik / ez du Jainkoak galdatzen. Etcham 48.<br />
Opa nioke nik [...] milloitxo oiek eskuratzea. Baña beldur naiz aren aberasteak luzetxo ez ote-duan yoko. Ldi IL<br />
73.<br />
aberastegi. "Tesoro, objetos de arte. Begoñan elizako aberastegia erakutsi ziguten" Gketx Loiola.<br />
aberastik. "Cruellement ? [...] (de aberea?)" H, que cita el ej. de Astar. Kenzen deutseez bere ondasunak<br />
lapur batzuk eta itxiten dabe gustiz aberastik, narru gorrijan eta zer jan, zer janzi [...] eztaukala. (Interpr?).<br />
Astar II 34 (podría tratarse de una errata).<br />
aberastto. Dim. de aberats. Diruz balinbad'ere poxi bat pobretto / Omor'onez bederen dago aberastto.<br />
Barb RIEV 1908, 125.<br />
aberastu (gral.; Lcc (-ztu), Urt III 97, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr 207, Gèze 330, H, VocB), aberatstu (SP,<br />
VocBN), abeastu (G-nav), abrastu. Ref.: A; Iz Als (abeastu), ArOñ (aberatz); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd<br />
19 y 265.<br />
Enriquecer(se); aumentar la riqueza de algo en una substancia o un elemento de los que la componen. "Rendre<br />
ou devenir riche, [...]. Nork aberatsturik dago? de qui tient-il ses richesses? [...] Aberatstu nahiz, voulant<br />
s'enrichir" SP. "S'enrichir" Ht VocGr. "Prosperar, doatsutu, [...] aberastu" Lar (v. tbn. Añ). "Aitak aberastu du,<br />
son père l'a enrichi" H. "Goizetik gabera aberastu zan; nola ez dakigun gauzia, de la noche a la mañana se<br />
enriqueció, [...]. Zoruen zorakerixak aberasten dittue gordezaliak, las locuras de los insensatos enriquecen a los<br />
ahorradores" Etxba Eib. "Aberastutzia pentsaurik agertu ziran ona, pensando enriquecerse vinieron acá" Ib. v.<br />
aberatsi. Tr. El sust. vbal. aberastze- se documenta en Moguel (CC 193), Arrese Beitia (AmaE 286) y D.<br />
Agirre (G 253). En DFrec hay 36 ejs. de aberastu.<br />
Abrats naiz, eta abrastu naiz, eta eztut deusen beharrik. "Je [...] suis enrichi". Lç Apoc 3, 17 (He ontasunez<br />
gaindi egina). Konseillatzen aut eros dezán eneganik urhe suz phorogatutik, abrats adinzát. Ib. 3, 18 (He<br />
aberasteko; TB aberats egin zaitentzat). Eta zure arimarenzat / Sakramentu santua / Zure jakia izango da / Ogi<br />
konsagratua. // India Orientaleko / Arri preziatua, / Mundu guztia largatu deu / Zerua[k] aberastua. TAV<br />
3.1.21. Momento batez aberastu zen. Volt 198. [Debozino eskuarra] obra debozinozkoetarik trazatua, egileak<br />
berak ere bere baitharik debotki aberatstua eta pontualki egina. Harb a) 1r. Aberatstea ahal daiteken<br />
dohatsutasunik handiena estimatu dut. EZ Eliç 154. Egiten zara Aita Saindu, egiten zara Errege, aberatsten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
133
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zara. Ax 161 (V 108). Probeak aberatsten eta aberatsak probetzen baititu [Iainkoak]. Ib. 224 (V 149). --<br />
Zetarako ordenadu eban Iaungoikuak ain Sakramentu altua? --Gu onreetako, aberastuteko eta obligeetako. Cap<br />
65 (El 77 abrasteko). Konseillu emaiten derautzut urre suztaturik erosteaz ene ganik, laster aberats zaitezintzat.<br />
SP Imit III 32, 2. Uhalde, nola aiz horla aberastu kolpe batez? Traidore izatez. O Pr 450. Aberastea gatik<br />
gezurraz eta tronperiaz baliatzea. CatLav 172 (V 88). Munduan diraden eskola guziak andizkatzen dira San<br />
Agustiñ-en izenaz, eta aberazten eta edertzen oi-dabiltza ainbeste urteren epean aren argiarekiñ. Lar SAgust 9.<br />
[Jangoikoak] ez gaitu aberastu nai geldirik gaudela ta geren buruak guk aren ondasunak arzeko prestatu bage.<br />
Mb IArg I 91. Abrastu nai direnak erortzen dire lakioan (207). 'Los que quieren enriquecerse caen en el lazo'.<br />
LE-Ir.<br />
(s. XIX). Pobre umiliatuak / Ditu aberastuko, / Aberats urgulutsuak / Dutenaz gabetuko. Monho 152. Etzan<br />
lapurretako bidez aberastu. Mg CC 116. Ezteutsut itxiko urteten nire arimeko ostaturik, arik eta ni zoriondu,<br />
aberastu, ta osatu artean. Añ EL 1 165. Ardoa adiskide duana ez da aberastuko. AA III 375. Zerukotzat<br />
aberastera hain guti entseiatzen bainaiz! Dh 120. Pekatuen zorrak erraz emen pagatuko ditugu eta zerurako txit<br />
aberastuko gera. Gco II 20. Kodizijotso, edo laster aberastu gura daben batek. fB Ic I 30 (II 267 aberatstu).<br />
Aberastu gura dirianak jausi oi dira tentazinoe andijetan. Astar II 174. Emakume jakitunak etxia eregiten dau,<br />
edo etxia aberastuten dau. Ib. 129. Agur, o zu graziaz bethea; aberats zazu ene errumeskeria zure bethetasun eta<br />
nasaitasunetik. MarIl 126s (94 aberastu). Ez ahal da nehore / Europan gizonik, / Oriek bezain aisa / Aberastu<br />
denik. Bordel 184. Bi ofiziok iñor / ez du aberastu. It Fab 109. Itsasuri daraio saltoka Urhandi, / Aberasten<br />
duena erdian Laphurdi. Hb Esk 93. Etxeko andrearekin egin zuen eskontzak aberastu zuen. Hb Egia 78. Balaan<br />
diruzalea aberasteagatik edozein gauza egingo zuena zan. Lard 102. Lerra edo pinoak aberasten du Kaskoinia.<br />
Dv Lab 320. Ehortziko duzun belharra airetik aberastu da gehienik. Ib. 146. Kontuz ibilli arren / eta juiziyuan, /<br />
iñor aberasten ez / da ofiziyuan. Bil 151. Gizon bat oso aberastiari emana, diru-pillak begia zorrozten ziona. Bv<br />
AsL 45. Paul II gerrenak hasi zian Eliza hura eta Jüles II gerrenak ürhentü. Hamasei Aita Saintük aberastü die,<br />
eta elizako tresor spiritüalez haborok dohaintü. Ip Hil 139. Pattin aberasteak / hola badu jaundu, / Nola<br />
gerthatzen zaio / ez baita gizondu? Zby RIEV 1909, 226 (v. tbn. 109).<br />
(s. XX). Albisteak ere bazituan [...]. Aberastuta bizi omen ziran, seme bat zuten. Ag G 206. Aberasteatik ote<br />
zabiltza / lapurtzen pobre danari? JanEd II 135. Ezagutu dugu, Ama Birjiñak gorputzak bezela animak ere<br />
sendatzen eta aberasten dizkizutela. Goñi 103. Ameriketan aberasteko / eztira basta bi ordu. Tx B II 40. Akaso<br />
oiek usteko zuten / jokotik aberastia. EusJok 122 (v. tbn. II 146). Ameriketarat yuanik zalu aberastekotan. Zub<br />
49. Anartean ahur-bethez aberats dadila beraz ahal badu, Donostiako sendalaria. JE Ber 88 (85 aberastu).<br />
[Sozialistak] gizon bakotxa kapustu ta gizartea aberastu nai ei-dabe. Eguzk GizAuz 8. Obro du abratsak<br />
pobretan denean ezik pobreak abrasten denean (R). A EY III 219. Arbola fruitudunek herria aberastuko dute. Lf<br />
Murtuts 2. Bainan deusek ez du Frantzia hala aberastu nola Beneditanoen sartzeak. Zerb IxtS 101. [Euskera]<br />
landu ta aberastu. Etxde AlosT 9. Zura lanean asi zan, iankitarrak kaobarekin aberastuko zala esan ziotenean.<br />
JAIraz Bizia 75. Euskeraz itzegin eta eskribi dezagun beraz: eta Euskera mutildu ta aberastuko da. NEtx Nola 4.<br />
Zuaitzak ongarritu egiten du ta aberastu bera dagoen lurra. Munita 16. Zorionak berai gure basoak zuaiztu ta<br />
aberasteko ta edertzeko ainbeste saiatu diralako. F. Labayen in Munita 7. Hauzo horiek berek aberastu ahal<br />
izan dute euskal-hiztegia. Mde Pr 217 (v. tbn. HaurB 7). <strong>Euskaltzaindia</strong> euskararen zaintzeko, laguntzeko eta<br />
aberasteko egina da. Zerb Azk 27. Baña egi aundi au / sekula ez aiztu: / lanaz bakarrik iñor / ez dala aberastu.<br />
BEnb NereA 124. Etxia ustu ta tabernia aberastu. SM Zirik 120. Bere experientzia aberastu ta joritu nairik.<br />
Erkiag BatB 81 (v. tbn. 148). Zer da? Zapeta ziratzetik aberastu? Larz Iru 130 (Lek aberastu al da zapata<br />
garbitzen?). Ba... orduko, bear bada, aberastuko naiz loteriekin. Izeta DirG 64. Laster aberasteko bidea ikusten<br />
nuen hor. JEtchep 73. Lagun urkoaren izerdiz aberasten dakiena. Zait Plat 5. Noizean-beinka, ugoldeak lurazala<br />
urratuta, ura zikin ioaten da; lokatza kokatuz, ordea, alorra, aberastu egiten da. Ib. 38. Gizonak, ematean,<br />
bere burua aberastu egiten duela. Vill Jaink 83. Ama izateko dituzun doaiak landu, aberastu ta ezitzea. Matx<br />
Gazt 30. Zuen bihotz urria aberats zazue. Arti MaldanB 223. Aberasteko ainbeste diru / ez gendun irabaziko.<br />
Uzt Sas 174. Zer laneko karra ere / etzinuen ekarri! / Artegian egin duzu / zonbait-zonbait lan berri, / zonbat<br />
gisaz aberastu / den zurekin Baigorri! Xa EzinB 31. [Montserraten] San Benoaten Ordenak argitu eta aberastu<br />
mendi kasko hartan, belaunikatu zen. Ardoy SFran 98 (v. tbn. 206). Hizkuntza aberasteko eta hornitzeko. MIH<br />
85. Gure sentimena aberastuaz [...] eta izaera sendotuaz. MEIG I 109.<br />
v. tbn. Ch III 59, 3. Ub 57. VMg 76. Etch 127 (-ü). Jaur 149. Arch Fab 177. Izt C 70. Gy 195 (45 aberatstu). Arr<br />
GB 33. Aran SIgn 105. PE 151. Zab Gabon 66. Xe 291. Azc PB 195. Apaol 103. Alz STFer 141. AzpPr 97.<br />
Arrantz 26. Elsb Fram 169. Itz Azald 108. Echta Jos 345. Urruz Zer 100. Barb Sup 31. A Ardi 40. Inza Azalp<br />
104. Enb 163. Ldi IL 73. Or Eus 418. ABar Goi 29. TAg Uzt 239. Lek EunD 16. And AUzta 138. Mattin 126.<br />
Etxba Ibilt 472. Berron Kijote 93. Abrastu: SermAN 6v. Aberaztu: Kk Ab I 78. Abeastu: GaztAlm 1934, 55 (ap.<br />
DRA).<br />
Arren ene adimendua argi dezan, memorioa aberats, borondatea erregela eta bihotza goberna. Harb 467.<br />
Bainan zer zori-ona den / berriz herrirat heltzia! / Harek aberastu deraut / handizki bihotz guzia: / Hemen nahi<br />
dut iragan / prestuki ene bizia. Etcham 47. Mendiak lurra du mami. [...] Lur ori zuaitzak eutsiko dio. Bere<br />
orriaz, ostroz, ongarrituaz, euri-erasoari gogor egiñaz, itzala aberastu egiten du. Munita 136.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
134
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con suf. de comparación -ago). v. aberatsagotu. Eta emaiten ezpadute, bihotz gogor badira, eztira<br />
hargatik aberatstenago, probetzenago baizen. Ax 233 (V 156). Eta haien lanaren ekoizpenak lurjabea<br />
aberastenago zuelarik, berek behar gorrian zirauten. Mde Pr 236.<br />
(Part. en función de adj.). Zoiñen bidez gure hildo aberatstuek, / Bertzela huts lagozkenek, / Gizoner baitaie<br />
emaiten, / Kario aldiz hoier saltzen. Gy 262. Zorri aberastuaren ezyakin eta arrokeria. GMant Y 1934, 330.<br />
(Con complemento instr.). Colmar(se) de, llenar(se) de, enriquecer con. Hire ezagutzean entreteni eta<br />
abanza ditezen hire benedikzione spiritualez abrasturik. Lç Ins A 8r. Arren bada bethe zazu ontasun mundukoez<br />
[gure egoitza] / Halaberki aberatsten duzula Zerukoez. EZ Man II 106. Zeure konzientzia barurez, othoitzez eta<br />
hunelako debozino onez aberats eta eder ezazu. Harb 155. Garbi diazadazu neure arima, zeure amorio gozoaz<br />
bethe eta berthutez aberats. Ib. 384. O grazia guziz doatsua, gogoz pobre dena bertuteez aberatsten duzuna, eta<br />
hainitz untasunez aberatstua bihotzez humil egiten duzuna! SP Imit III 55, 5. Zeruko onez nahi baduk / Mundu<br />
huntan aberastu, / Sakrifizio dibinoa / Ungi behar duk aditu. Gç 38. Baldin gutizios bazarete loriaz aberasteko,<br />
eskoletako urre meatzetan enplega eta trabailla zaitezte. ES 188. Iskribatzaillea beti hari da predikatzen [...]<br />
argitasunez Elizaren aberasten. Ib. 150. Graziaren urrez aberasturik [...] gelditzeko. Mb IArg I 86. Filiztinek<br />
eskuetan izatu zuten Jaunaren arkha; aberatstu ere zuten bere dohañez. Mih 3. Zeruko tresorez guzia aberastua<br />
zinen. Brtc 86.<br />
(s. XIX). Aberastu egizu nire arime beartsua zeruzko ondasunez. Añ EL 1 165. Bethi othoitzean [...] Izpiritu<br />
seinduaren dohainez geroago ta gehiago aberastuak izateko. Dh 65. Penaz dago aberatstuta; baina munduko<br />
ondasunez ondo pobretuta. fB Ic I 73. Oh antxiñako filosofo, leku [...] bakarreen billa zenbizanak biotz, ta gogo<br />
baketsubakaz zentzunak argitu, ta jakiturijaz aberastute arren! JJMg BasEsc 155. [Gregorio hamahirugarrenak]<br />
aprobatu zuen [kongregazionea] eta aberastu hainitz indulientziez. JesBih 389. Lehiatu da aberastera<br />
[Birjinaren] bihotz saindu hori dohainik gorenez. Jaur 369. Hain ederrak egin eta dohain guziez aberastu zintuen<br />
aingeruei [...]. Dv LEd 103 (Cb Eg II 53 añ ederrak, aberatsak ta zure doaiez beteak zirala). Oi Maria, zure<br />
bihotza graziazko dohainez aberastua da. Ib. 278. Kastutasun aiñ garbi ta aingeruzkoz edertu ta aberastuta<br />
utzitzen zuela, ze geroztik etzuen egundaño [...] tentaldi ezonestorik senti izan. Aran SIgn 12s. Bestela pobre bizi<br />
naiz bañan / pekatuz aberastua. Xe 347. Ama orri begira / an geunden poztuta, / urrez da graziz an da- / go<br />
aberastuta. PE 111. Orren despreziyuak / ez daude aztuta, / arro dabill orgulloz / aberastuta. AzpPr 48.<br />
Zerratürik dira, zilharrezko, ürhez eta perlaz aberastürik den untzi eder batian. Ip Hil 100.<br />
(s. XX). Zeruko Erregiñak ontasunez eta umiltasunez aberasten zion anima! Goñi 59. Aspaldiko hiria. [...]<br />
Lehengo edergailuen gainera, karrika zabal eta jauregiz aberastu berria. StPierre 26. Otoitzak, batez ere<br />
barkamenez aberastutakoak. ArgiDL 124. Eta egin bedi esatea asko izan zuan [...] lurra landare mota guzitaz<br />
aberastutzeko. Inza Azalp 35. Jarri nintzen hanpatua, / Soinekoz aberastua, / Nere buruaz hartua. / Altxa-lilia<br />
udan bezala / Nere nahiz altxatua. Etcham 97. Janzki ederrez / aberasturik / jarten dauz baso, zelaiak. Enb 175.<br />
Zuk ordainez, Murtuts maite maitea, fruituz aberastuko gitutzu: sagarrez, udarez, [...]. Lf Murtuts 8. Abram,<br />
artaldez, urrez ta zillarrez oso aberastuta ziyoan. Ol Gen 13, 2 (Dv aberats zen urhezko eta zilharrezko<br />
ontasunez). [Euskal-Herria eta Japonia] beren otoitz kartsuez, Mugabure, Lissarrague eta León Gracy batzuek<br />
aberastu dituztenak! Zerb Azk 42. Basoak ostoz aberastu dira; ta txorien kantak, ez dute itzalen kezkarik. NEtx<br />
LBB 194. Asko ikusten ditut daudela / izkuntzaz aberasturik, / ez baidaukagu bat ikastetik / bestea zertan azturik.<br />
Uzt Sas 291. Etxe hori [...] beilarien otoitzek aspaldian dute saindutua, eta Jainkoaren Amak ardietsi graziez<br />
aberastua. Ardoy SFran 131s. Zeruak neurri-gabeko doaiez aberastutako arima batek. "Un alma en quien el<br />
cielo puso infinita parte de sus riquezas". Berron Kijote 150. Frantziatik jin ginen / zer nahi den gostarik /<br />
ginituien erresursa / guziak xahuturik: / Montebideon gira orai / xagrinez aberasturik. Balad 244.<br />
v. tbn. Mercy 13. Zuzaeta 79. Monho 78. MarIl 84. JBDei 1919, 292. Zait Sof 58.<br />
(Con sociativo). Zeinbat eta sarrijago jan nagizun [...] onoidade edo birtute geijagogaz aberastuko zaitut.<br />
Astar II 233. Baña, zeren biarra eukan salbagilliak? Ez grazijarena, zerren ezin eukian galdu; ez arimako<br />
ondasunena, zerren eguan guztijakaz aberastuta. Ur MarIl 104. Bada ainbeste barau, damukizun, birtute ta<br />
merezierarekin aberastua zegoan ezkero, santua zala iñolaz ere. 'Tan rico en'. Aran SIgn 24. Aita Santu<br />
Erromakoak guztiz asko aberastu izan dabe Errosario Santua euren parkamen zenbatu ezingarriakaz. Itz Azald<br />
70 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Iñorenagaz aberasturiko izkuntz asko dakusguz arro ta lerden. Ag Kr 8.<br />
Pharte izaitekotzat bilkhua saindu hau aberastua den indulientzietan. JesBih 432s. [Erabiltzen duen euskera]<br />
Bizkaikoa dala bere muiñean, beste lekuetatik aberastutako gaiekin zerbait osatua ta zabaldua bearbada. Vill in<br />
Gand Elorri 19.<br />
"Heder. Aberastu nabe, litm., me han enriquecido (V-m). Se dice cuando uno huele algo humano<br />
desagradable: un cuesco" A EY III 299.<br />
- ABERASTEAR, ABERASTER (BN-arb ap. Gte Erd). A punto de enriquecerse. "Aberaster zelarik hil da (BNarb)"<br />
Gte Erd 265 (junto a ia ia aberastuan, ixa aberastuen, etc., de otras zonas).<br />
- ABERASTUAN. (Precedido de ia (ia)). A punto de enriquecerse. "Ia ia aberastuan zegoela, il egin zan (Gazp),<br />
ixa aberastuen euela il zan (V-gip)" Gte Erd 265.<br />
- ABERASTU-BERRI. Nuevo rico. Etxeko liburutegirako liburuak metroka erosten dituzten aberastu-berrien<br />
neurriko burubidea iruditzen zait hori. MIH 209.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
135
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ABERASTU-GURA. a) Codicia. Andiguria, aberastu guria ta luxurija. fB Ic II 268 (v. tbn. 240). Ai zeinbat<br />
ete dagoz mundu zabalean, / Aberastu gureak egun bat batean, / Sarturik asmo barri tratu larregian, [...]<br />
Geldituta billoxik ta zorren azpian? AB AmaE 202.<br />
b) Codicioso. Ordijarentzat ardaua okasinoia da. Aberastu guriarentzat, tratuba okasinoia da. fB Ic II 275.<br />
- ABERASTU-NAHI. a) Deseo de enriquecerse. Bidegabezko aberastu-naia debekatzen digu amargarren<br />
aginduak. KIkG 59.<br />
b) Deseoso de enriquecerse. Karrikakoak, lakrikunak eta aberastu naiak, hasi ziren panpinatzen eta ezpainak<br />
poxiño bat gorritzen ere. Zub 85.<br />
? aberastun. Egunero [...] aberastun berriak edireten zituen gizonak Theresaren nortasunean. Mde HaurB<br />
58 (tbn. aberastun en la ed. de 1987, 78. De toda formas, parece ser errata por aberastasun).<br />
aberastura (-tst- SP). 1. "Enrichissement, enrichissure" SP. 2. "(S), riqueza" A (s.v. aberastarzun).<br />
aberati. Figura en DRA ('enriquecido'), que cita a Mendiburu y Gasteluçar como fuentes, pero en ambos casos<br />
se trata de errata por aberats.<br />
aberats (V, G, AN, L, BN, S; Lcc, SP, Urt I 64, Ht VocGr 418, Lar, Añ, Izt 106v, Arch VocGr, VocBN, Gèze,<br />
Dv, H, VocB), abrats (AN, BN, Ae, Sal, R), abeats (G-nav, AN-gip-larr-ulz), abarats. Ref.: Bon-Ond 155; A<br />
(aberats, abrastasun); Iz ArOñ (aberatz), R 283 y 300, Als (abeatsa), Ulz (abrátsa); EI 92; ContR 515; Etxba<br />
Eib; Echaide Nav 332-333; Elexp Berg.<br />
1. (Ref. a personas). Rico, acaudalado. "Ricamente, aberatsa legez" Lcc. "Al rico le llaman aberatsa que<br />
significa bestia asquerosa [es decir abere hatsa] [...] también significa el hombre abundante en ganados" CompG<br />
33v. "Acomodado, rico", "abonado en hacienda" Lar. "Caudaloso, muy rico", "opulento", "ricacho, ricazo" Añ.<br />
"Lenguak ziran aberatsak, oiñguak dirudunak" Etxba Eib.<br />
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma mejor documentada es aberats. Hay abrats en<br />
Leiçarraga y Oihenart, en textos alto-navarros (SermAN 6v), salacencos y roncaleses. Beriayn emplea la forma<br />
abarats. En DFrec hay 131 ejs. de aberats. Haberasturi et Huriarte (1025). Et Averasturi et Huriarte (1331).<br />
Arzam 84. Miguel Aberaxa (1366). Ib. 84.<br />
Aberats izaitea baño ospe ona obeago. "Mejor buena fama que ser rico". RS 2. Andrea eder ta aberatsa, edo<br />
ero edo farata. Ib. 134. Zen bada gizon abrats bat, eta beztitzen zen eskarlataz eta zetaz. Lç Lc 16, 19. Egiaz<br />
erraiten drauzuet, ezen abratsa nekez sarthuren dela zeruetako resumán. Lç Mt 19, 23 (He, TB, Dv, Ur (G),<br />
SalabBN, Ip, Echn, Leon, Ol, Or, Ker aberats, Samper, Hual abrats). Gaztelako probinzian, nun zirean utra<br />
arzai aberatsak. Lazarraga 1146v. Gizon aberaspategaz jarri zan. Ib. 1146v. Zergatik da aberatsa aziendez<br />
bantatzen? EZ Man I 47. Aberats zara, on handiak ditutzu. Ax 235 (V 157). Gizun aberatsa dela eta aski unasun<br />
duela. Volt 192. Hauk dira abrats baten hitzak, ezen handiki halakoei ohi zaizte laket ahalge gabeak eta<br />
lausengariak. O Pr 9 (333 aberatsa). Aitorensemea, laboraria, aberatsa, pobrea zer hari zira. Tt Onsa 39. Haiñ<br />
gogotik izan behar duzu pobre nola aberats. Ch III 17, 3 (Mst ükhentsü eta aberats). Ezkonduko dezue alaba<br />
bakar hori, tratalari aberats batekin? Lar Cor 152. Gizon estimatu, aberats, jakinsu bat. Cb Eg II 106. Ez<br />
baitzen aski aberatsa berak iasateko [...] egin behar ziren gastuak. Lg II 7. Abrats abarizioso konek [...] (Sal,<br />
1780). ETZ 166 (ib. 89 (AN, 1751) abrats). Niór etzé alegratuko zure ilzeas, nola alegratzen baita ilzeas<br />
abrátsa. LE Prog 110. Guraso noble eta aberatsen semia. Zuzaeta 60. Ala andiek nola txikiek, ala abratsak nola<br />
pobreak. msMur 9.2.<br />
(s. XIX). Gizon izantsuna, / Egun aberats dena [...] Biharkotz daiteke / Eroria. Monho 140. Nik xerkatüko<br />
deriñat / Senhar gei bat aberatsagorik. Xarlem 111. Diru asko eukitia edo aberats izatia. fB Ic III 351. Anitx<br />
dama ikhusten dit, aberats eta ederrik / aski partidü hunik gabez eskonzeko daudianik. Etch 544. Sebillako<br />
zaldun gazte aberats bat. Izt C 155. Aberats denarentzat, / Guziz dela gaitz heltzea, zeruko erresumarat. Gy 81.<br />
Gamelu bat jostorratzaren begitik igarotzea errazago da, aberats bat Zeruetako Erreinuan sartuko dan baino.<br />
Lard 422. Oi Jauna, zurekin dagoena zeinen den aberats. Dv LEd 47. Ala, dadin aberats ala pobrea / Gizona<br />
gizonaren duk haurridea. Elzb Po 215. Aberats izatia / pobre baño obe. Urruz Urz 62. Erromako familia aberats<br />
eta aiphatuenen artean. Jnn SBi 103. Silla ta guzi [...] aberats gisan an juaten zan / zaldiyari montatuta. PE 151.<br />
Mozkortzea orori gerta dakiguke: aberats ala pobre. HU Zez 203. Zar da gazte, andi ta txiki, aberats da lander.<br />
Ag AL 123.<br />
(s. XX). Bizpor abratsentako solo drá balleko ontarzun guziuak. Mdg 138. Bilbotar aberats batzuk. A Ardi<br />
82. Aberatsa uros da / beti aiserian. Etcham 208. Salomon errege altsu, aberats, yakintsu arek. Ir YKBiz 133n.<br />
Aberatsa gezur hutsa, beharduna amets hutsa. Zerb GH 1936, 114. Bertze Aberats beltzek bezala, ez utz herria<br />
hiltzera. Iratz 106. Obro du abratsak pobretan denean ezik pobreak abrasten denean (R). A EY III 219. Oso<br />
aberats dira urruti ta / bertara gan ta pobriak. Mattin 123.<br />
(Como primer miembro de comp.). Auzo-billeratan iñor aberats-ipuirik aitatzen asi ezkero [...]. Ag G 258.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
136
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aberats-izenean bizi zan aspalditik [...] eta diotenez jokoan irabazia omen zun eskuarteko dana. TAg Uzt 170.<br />
Ez izanikan ere aberats modurik / ez nabil zu bezala, burua galdurik. Xa Odol 148.<br />
(Con vbs. como aurkitu, geratu, jarri, etc.). Cf infra ABERATS EGON, ABERATS BIZI. Aberats arkitzen<br />
naz ni ta ondasundun ta baten ere beharrik bage. Mb IArg I 82. Zure amorio guziaz ni aberatsago utzitzeko. Cb<br />
Eg II 79. Erdu ordu onean aberastuten nire arimea. [...] O Jauna! ze aberats geratuko nasan Zugaz! Añ EL 1 160<br />
(EL 2 173 aberats geratu). Kristobalgatik gaude / aberats jarrita / Bere alabantzan jo / Dezagun musika. AB<br />
AmaE 161. Ondo da dotea, / Baña, lendik aberats daukagu etxea. Ib. 420. --[Eta Anjel] aberatsa etorri al da? --<br />
Izugarri!! Baeki ark ekarri dituanak. Apaol 39 (112 joan bezin aberatsa zetorrela).<br />
2. (Lar, Dv). (No aplicado a personas). Rico, abundante en cosas de valor. "Valioso, rico" Lar. "Etxe<br />
aberatseko umea, enfant de riche maison" Dv.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.<br />
Emaiten drauzkigula zerutik uriak eta sasoin abratsak. "Saisons fertiles". Lç Act 14, 17 (He fruitutako sasoin<br />
onak). Presente bat guzis abaratsa eta balore anditakoa. Ber Trat 30r. Kontu dagigun diozu saindu Induljenziez,<br />
/ Thresor handi eta aberats Zerutik isuriez. EZ Man I 24. Alferrik beraz altxatzen tuzte gora bihotzak, / Eta<br />
alferrik egiten hain aberats emaitzak. Ib. 112s. Urrezko buruteak / Diamant aberats eta perleriaz betheak. Ib.<br />
88. Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu nola egin baita latinez, franzesez edo bertze erdaraz [...] hek bezain<br />
aberats eta konplitu izanen zen euskara ere. Ax 19 (V 10). Hain da gauza handia eta aberatsa, orai eskuen<br />
artean dugun denboraren orai haur. Ib. 157 (V 105). Gizon hura ethorki noble eta aberats batetarik sorturik. SP<br />
Phil a) 4r. Ibaiek untzi handiak eta marxandiza aberatsak garraiatzen tuzte. Ib. 242. Bestitzen baitzen [...] soin<br />
berregin eta aberatsez. Arg DevB IV. Eta bere galtzia uste du reparatuko diala, urtia jin badadi aberats eta<br />
prospero. Tt Onsa 69. Ohoriak, bizitze luzia, ezkonze aberatsak. Tt Arima 17. Zeruan diren ur aberats / eta<br />
ihintz sakratuak. Gç 206. Aitak, promes aberatsak / erakutsirik obretan. Ib. 25. Presentik aberatsena. Ib. 79.<br />
Hunek ere gisa berean erakutsi tu bere naturaleza onaren efetu aberatsak. ES 190. Tresor aberats bat da<br />
adiskide leial bat. Mih 67. Egin ahal diotzoketen present aberatsenak. Ib. 102. Orra bada nolakoa zeruko<br />
jauregi [...] Nork ez du, bada, sartu naiko hau bezain etxe aberats betiko atsegindun batean! Mb IArg I 241.<br />
Orai urthe agor bat badut, gero sasoin aberats bat uste dut. Brtc 138.<br />
(s. XIX). Darua bada etxera, / Eta emen emotera / Andiki janarijak, / Aberats ta ugarijak. Mg PAb 98. Euren<br />
euskerea zala ain aberats ta apaingarria. Ib. 218. Osoki Jainkoaren gogora iragan duzunean. Hura da giristino<br />
batentzat egun ona, egun ederra, egun aberatsa. Dh 218. Ezta, ez, Indietako bazterretan arkitzen [...]<br />
diamanteen meatze aiñ aberats, aiñ ugari, ta baliotsurik. AA III 363. Euskeria berez aberatsa da. fB Ic I VIII.<br />
Gizon bat nai emakume bat da asko, etxe aberats bat pobretuteko. fB Ic III 350 (v. tbn. etxe aberats en contexto<br />
similar en It Fab 26, Alz Bern 49, And AUzta 62, etxe aberats edo jauregi eder en VMg 12, etxealde aberats y<br />
jauregi aberats en TAg Uzt 10 y 173, etxe leñargi ta aberats en Etxde JJ 17). Preparatzen diote premuntza<br />
aberats bat. Jaur 384. Nork debekatzen ditu biltzera joaitetik errekolta bat hain errexa eta hain aberatsa. Ib.<br />
397. Alaja aberats anitz. Izt C 485. Kargamendu aberats bat. Ib. 482. Meatze aberats au agertua izandu zan<br />
[...]. Ib. 67 (v. tbn. 55). Eta gibeleko ire abenikoa / Hain aberatsa eta llilluratzekoa. Gy 227. Sarthu zen bada<br />
azkenean / granera aberats batean / han [...] egiñ zituen aseak. Ib. 208s. Othardietarik heldu diren urak, ur<br />
aberatsak dira. Dv Lab 106. Udazkenean, erle aberatsei khentzen zaiote beren onthasunetik zati bat. Ib. 298.<br />
Urthe ortzitsuetan direla uzta aberatsenak. Ib. 74. Ez othe dire loreak hastean bezain eder, [...] hedoiak aberats,<br />
bihiak gordo, zuhamuak zardai? Hb Egia 41. Soineko aberats batzu. Laph 36. Jaun gazte bat, itxura<br />
aberatsekoa. Ib. 85. [Aita Sainduak] bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan. Ib.<br />
194. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa. JanEd I 74. Gordetzen zan<br />
oraindik, kristalezko ontzitxo batian San Franziskoren zaurietako odol gordiña, Santuak bidian erabilli izandu<br />
zuan makilatxua, eta beste onelako gauza aberats asko. Bv AsL 160. Jatorri on eta aberatseko galai batek. Ib.<br />
110. Ezkontze handi bat eta aberats bat eginik. Ip Hil 74 (v. tbn. ezkontza aberats en Ardoy SFran 67, boda<br />
aberats en Tx B I 257). [Zonbat den] guretzat probetxos, aberats eta nasai [Meza saindua]. Arb Igand 93. Bai,<br />
hizkuntza aberatsa da Eskuara. Eta zer erran haren itzuli trebe, zalhuez? Ib. 15 (v. tbn. 19). Kantu eder hek,<br />
aldareko aphaindura aberats hek. Ib. 128. Eta horra non [Jainkoak] laguntzarik aberatsenak hitzemaiten<br />
derauzkigun. Ib. 65. Bere gaztelu eder eta aberatsetan. Elsb Fram 180. Zerbeitek barnetik erraten zion, han<br />
hatzemanen zituela, Europa guzia bezen zabal eta aberats, eremu batzu. HU Aurp 50. Laguntza eta sari<br />
aberatsenak zagizkoten, bai Frantziako, bai arrotz herri aldeetako buruzagiek. Ib. 76. Mesede guztiz aberatsak<br />
eta ugariak. Itz Azald 169.<br />
(s. XX). Aren gañean [...] estalpe zuri aberats bat goitik ebala, Maria Donearen urrezturiko jarlekua. Ag Kr<br />
216. Han azkar atxik nitzazke hok [eskoletxeak], apainduak, aberats, erakusteko behar diren zer guziez dun. JE<br />
Bur 50. Gure arbasoen jakitatea, guk uste baiño aberatsago dena. FIr 161. Xeheki ikuskatzekoa litake halaber<br />
kapera guzia, hain delakotz begikoa eta aberatsa. JE Ber 60. Ondare aberatsa artu zun [...] gurasoengandik.<br />
TAg Uzt 16. Gaztetango dirdaitasun aberatsa zerbait [...] lausotu zitzaiola. Ib. 66. Beste iñork baño biotzondo<br />
aberatsagoa erakutsiko zuan. Ib. 161. Estadua aberats, gizon bakotxa txiro ta arlote. Eguzk GizAuz 65. Josepek<br />
zazpi urthe aberatsetan erresumako selhauru guziak bethe zituen bihiz. Zerb IxtS 27 (v. tbn. 100). Beude zuretzat<br />
mai aberats yoritsua. Zait Sof 21. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela, ohart-ikasi aberats baten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
137
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jabe zen. Mde HaurB 22. Ongi naia ta pakea dauzkan erria, erri aberatsa da. Munita 154. Bere aldare urreztatu<br />
eta hirur galeria aberatsekin. Zerb Azk 13 (v. tbn. 79). Etxahunia, Malta ibarreko baserririk aberatsena. Etxde<br />
JJ 62. Izadia aberatsa da. Ari eskubeteka dario bizia. Vill Jaink 50. Zure euskera ain da aberats, / apain,<br />
txukun, dotorea. Basarri 50. Mahi luze bat erdian, urrutiko herrietako zur gorri aberats batezkoa. Osk Kurl 126.<br />
Europako naziorik aberatsena. And AUzta 63. Emen, ganadurik aberatsena ardia da. Ib. 85. Miseria gorrian<br />
zenaz geroz Parise aberats horren erdian. JEtchep 114. Munduko zirkarik ederrena, aberatsena... Ib. 41.<br />
Erreboluzioak judikatzaleari ematen dion soldata ezpaita aberatsegia. Arti Tobera 273. Zure oitura eder, /<br />
garbi, aberatsak. BEnb NereA 135. Sasiolatik dator / ibai aberatsa. NEtx LBB 363. Jainkoaren ganik ukanak<br />
zituen indar aberats guziekin. "Forces riches". Ardoy SFran 282 (v. tbn. 283). Portuges itsas untzi alde bat,<br />
gauza aberatsenez brokatuak. Ib. 179. Itsasoz itsaso, zonbat urarte aberatseri buruz. Ib. 183. Sendimendu on<br />
aberats hori / nehoiz ez ditaike higa! Xa EzinB 123. Oraiko meza aberatsago / ainitz iduri zait eni. Xa in Mattin<br />
117. Urre-kolorezko Tajo aberatsaren edaritan. "Siempre rico y dorado Tajo". Berron Kijote 199. Adimen<br />
aberatsa behar gizonak horren antzeko burutapen bat izateko! MIH 203. Irudimen aberatsegiaren jabe. Ib. 211.<br />
Hitz ugariak, aberatsak, adiera bereziz josiak behar ditugu. Ib. 78. Hizkera jatorra du, bizia, aberatsa. MEIG II<br />
55. Hiztun aberats eta erraz [...] ageri zaigu beti. MEIG III 68. Villasantek bildu duen argitasun bilduma<br />
aberatsa. Ib. 65. Euskal literaturaz berri aberats bezain zehatzak biltzeko. MEIG VI 62. Azterketa horietarik<br />
ondorio aberats askiak atera. MEIG VII 111. Literatura aberats baten jabe izatea. Ib. 132. Uzta aberatsa utzi<br />
zigun. MEIG VIII 93.<br />
v. tbn. Hm 52. Lard 505. Zab Gabon 29. A Ardi 37. ArgiDL 130. Ox 174. Etcham 131. Otx 122. Enb 99. Zub 57.<br />
Erkiag BatB 170. MAtx Gazt 13. Abrats: Mdg 138.<br />
[Eskerrak errendatzen derazkitzut] isuri zenduen odol preziatua gatik eta orduan zuk egin zenduen ordenua<br />
gatik; [...] orduko ordenu aberats hura gatik. Harb 307s. Arimak ahal dukeien faborerik handiena eta<br />
konsolamendurik aberatsena dela deabruaren paperetarik libratzea. Ib. 196.<br />
Abundante. [Absalonen] ilede aberats eta ederra adarretan kurubilkatu zen. Zerb IxtS 56.<br />
(Ref. a la tierra, campos, bosques...). Rico, fértil. Penze aberats zabal hautan / belhar onez asetzera. Gç<br />
206. Landa eder, zabal eta aberats hetara. ES 193. Jaioterriko mendi gozo aberats garbietan. Izt C 39. Ejiptotik<br />
ateratzera, gero bazter andi aberats batera eramateko. Lard 66. Lurra aberatsa eta ugaria ote zan. Ib. 90.<br />
Iragan dituzu zelhai aberatsak, mendi gogor, itsaso, mortuak. Dv Lab I. Zoletako lurra berenez aberatsena da,<br />
zeren urek gain-beheiti ekhartzen baitiote lur ona eta belhar ondakinak. Ib. 101. Zerren zakustan jardin bat<br />
legez / Añ aberats ta loratsu. AB AmaE 51. Asko mendi aberats, zelhai gizen asko. Arb Igand 27. An dauke<br />
[zuen lorea] gauza on, eder, maitegarria legez baratza aberats baten erdian iarririk. Ag AL 137. Ordokia zabal<br />
eta aberats jausten da Rhin delako ur handiari buruz. StPierre 26. Eskual-herriko mendi nasaiak! Aberats,<br />
garbi, gozoak! Ox 29. Eremu zelai eta idorretan, ura dutenezkioz, lurrak aberatsagoak eta gizenagoak dira. Zub<br />
117. Ibar eder eta aberats artako [...]. FIr 177. Ekain-ondarrean haizeño batek ogi-buruak perekatzen dituen<br />
bezala, gure alor aberatsetan barna. Lf Murtuts 12. Tropikoan bañan lur aberatsagorik ez da iñun izango,<br />
belarra dala, sasia dala, zugaitzak nunai. JAIraz Bizia 11. Pazka leku aski aberatsa. Zerb Azk 33. Zuaitzetako<br />
lurra xamurragoa, gozoagoa ta aberatsagoa dala mendi soil eta gorrietakoa baño. Munita 16. Oñati mendiak<br />
berez ez dira oso aberatsak: azpigarri gutxi dute ta txillar asko. Ib. 76. Nekazaritzak lur naro-aberats eta<br />
ongarrituak eskatzen ditu. Ib. 139. Bertako basoak guztiz aberatsak ixen dire. Akes Ipiñ 23. Mendi aberatsa<br />
dala; / orko beruna ta espatua / eta gaiñera metala. Uzt Sas 168. An mendi aberatsak daude: batetik pagadi<br />
ederrak eta bestetik larre ona. Ib. 348. Malkar eta elkor itxurako lur aberatsak. MEIG III 50. v. tbn. Etxde<br />
AlosT 8.<br />
3. (Con complemento en instr.). Rico en, abudante en. Tr. Documentado al Norte en autores de todas las<br />
épocas. Al Sur se encuentra en Iztueta, Arrese Beitia y autores del s. XX.<br />
Ungi egin dezaten, obra onez abrats diraden. "Qu'ils soient riches en bonnes œuvres". Lç 1 Tim 6, 18 (Dv<br />
eginkari onez aberats egin; He egin daitezen aberats obra onetan, TB izan diten aberats obra onetan). Arraza<br />
biziatuan, gaixtoan [...] ontasun oroz desprobedituan, gaixtakeriaz abratsean eta abondantean. Lç Dedic * 8v.<br />
Beti zare puxant eta aberats moianez. EZ Man II 11. Buru ederreko adatsa / laxurik baderatza, / badaitso<br />
gerrirano / urh' izpiz aberatsa. O Po 38. Izanaz aberats zarelarik, etzarela afekzionez aberats. SP Phil 268. Eta<br />
ohorez betheta aberats hiltzekoz behardiala nehork bizi mundu huntan aberats bertatez eta bertatia poseditu<br />
tribaillez. Tt Onsa 11. Probe ziren munduko ontasunez, baiñan aberats graziaz eta berthutez. Ch I 18, 3. Jauna,<br />
zure elhesta llabür hunek badizü bere beithan untsatarzün hanitx [...] eta ekhoitzpenez aberats [düzü]. Mst III<br />
23, 2 (Ip ekhoizpenez aberats). Phixtako olhaltia sorhoz aberats da. 'Le pâturage [...] est riche en herbage'. Etch<br />
616. Amezketako mugape guztia da iturriz aberatsa. Izt C 79. Ibai au baino amorraiz aberatsagorik, ez da<br />
billatuko Gipuzkoan andiago ez danik. Ib. 107. Kokotsa bizarrez aberats, [...] zigarro bat beti musuan. Hb Egia<br />
29. [Maria] golkoz aberats eta lerden gerria, / Erne begia. Elzb Po 190. Aritz, pago, gaztañaz, / jantzirik basuak,<br />
/ Arto, baba ta gariz, aberats soruak. AB AmaE 284. Aberats bai hastetik aberez / Ibar eta mendietan, / Gero<br />
burdin, zilhar eta urhez / Lur barnetako mietan. Zby RIEV 1909, 398. Baziren Hazparnen koplari eta ditxolari<br />
[...] anitz; batzu jaun, bertzeak deus gabe, bainan omore onez eta [...] ateraldiz oro bardin aberats. HU Aurp<br />
162s. Badakit herri bat, aipamenez aberatsa, izaitez ere aspaldian aberats behar litakena. HU Zez 68.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
138
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XX). Artaldez ere aberats ginen. StPierre 23. Beharrik da bethidanik kantariz aberats izan Eskual Herria.<br />
Ox 203. Oligoa emaiten duten hazien ondarkinak dira turtoak, mineralkiz eta guziz azotaz aberats direnak.<br />
Gatxitegi Laborantza 146. Ur jator, arraiz aberatsa ta / ziaro garbiya beti. EA OlBe 104. Gipuzkoan Oñati degu<br />
piñu-sallik aundienak dituana eta mendiz eta baso-oianez aberatsena dana. F. Labayen in Munita 8. Kolono<br />
dirdaitsura eldu zera, arrotz ori! Zaldiz aberats ta errialde ontako abaro altsuena! 'A esta región de excelentes<br />
corceles'. Zait Sof 125. Asmo bixkorrez aberatsago baitzan ondasunez baiño. Or Aitork 40. Ez-eukiaren laguna<br />
zara, / baña zoriz aberatsa. BEnb NereA 96. Pake osoa dute, iruzur gabeko bizimodua, ondasun ugariz aberats.<br />
Ibiñ Virgil 91. Zeiñen aberats artaldez, zeiñen ugari esne txuriz. Ib. 34. Zelaiak belarrez gozo ta aberats. NEtx<br />
LBB 95. Diru guttirekin bizi naiz / bañan gogoz aberatsa. Mattin 121. Zer jana oso gutxi da emen, / lanez bai<br />
aberatsena. Uzt Sas 248. Oihantsu zitazken bazterrak [...] iraztortz eta otegiz aberatsago ezinez eta ogi eta arto<br />
landaz. Ardoy SFran 32s. [Eleberria] azalez aberatsa, aberatsegia, aukeran, izanik, are aberatsagoa da mamiz.<br />
MIH 47.<br />
v. tbn. Inza Azalp 129. JE Ber 49. Etcham 119. Aitzol in Ldi UO 6. Akes Ipiñ 7.<br />
(Con sintagma con suf. -etan). [Eskuara] arraia da, eta errefinetan aberatsa. ES 191. Berak mundurako<br />
pobreak baña Jainkoarekiko birtuteetan txit aberatsak ziran. Cb Eg II 178. Miragarria da Jaungoikoa bere<br />
gauzetan eta aberatsa gizonak salbatzeko gaietan. Arr GB 110. Aberatsak ziran Klaratxoren gurasuak lurreko<br />
ondasunetan. Baña ama txit aberatsa birtutian. Bv AsL 90. Diruz pobrea dalarik, modu berean bertuteetan txit<br />
aberatsa da ta. Moc Damu 12. Gaztain arteko pagoa duzu / aberatsa muxarretan. "Abundante en marmotas". Or<br />
Eus 79. Ta lenengoa antzu ta urri bada bururapenetan, aberats eta oparo da bigarrena. Txill Let 74s. Baserria<br />
lur eta larretan aberatsa ta zabala baitzan oso. Etxde JJ 8. Ez neban sinistuko baserritar batek jakin leijala<br />
ainbeste izen, ta euskeria zala ain aberatsa bere berbeetan. Mg PAb 87. [Mendi au] da txit aberatsa bere<br />
arrobietan. Zab Gabon 85. Ango erreka koskorrak dira / amorraitan aberatsak. Uzt Sas 287. Aberats gara<br />
historiolaritzan. MEIG IX 90.<br />
- ABERATS-ABERATS. a) (Persona) muy rica. v. ABERATS HANDI. Ogei errealeko bategatik egongo<br />
litzake edozein, beintzat aberats aberatsa ez balitz, egun guzian gezurrik esan gabe. Mg CC 233. Jakitun andija<br />
bere ez. Aberats aberatsak bere ez. fB Ic III 297. Aberats aberatsen ondasuna, gizonik argienen jakitura [...]<br />
bear zituzkean. Ag G 243.<br />
b) Muy rico. Alabaña, euskerak, guna, mamia, aberats-aberatsa dauka. Etxde AlosT 8.<br />
- ABERATSA ERE ABERATSA. Muy rico. --Aberatsa zara zu, beraz? --Aberatsa be aberatsa, bai<br />
abelgorritan, bai ardittan, bai etxaguntzetan eta batta edozetan be. Otx 75.<br />
- ABERATS HANDI (-aundi V-gip ap. Elexp Berg). (Persona) muy rica. "Aberats aundi, aberats aundixak. Oso<br />
aberatsak. Gitxi telefonuak..., partikularrian gitxi, orretxek aberats aundixok, bestek ezeukan, e" Elexp Berg. v.<br />
ABERATS-ABERATS, ABERATS OKITU, ABERATS PORROKATU, ABERATS PUXANT. Munduko<br />
Errege ta aberats andi asko. Cb Eg III 346. Eta huna gure gizonak, fortuna eginik, aberats handi beren herrirat<br />
itzuliak. Barb Leg 132. Aberats aundia bada bat, au da, santu aundia baldin bada. Inza Azalp 104. Aberats<br />
andija iñoz izaten banaz [...]. Kk Ab II 125. Aberats andi, aberats okitu egin ziran. Eguzk GizAuz 24. Alboan<br />
eguan aberats aundi baten palazioa. And AUzta 61. v. tbn. HU Zez 73.<br />
Hau ezagutu dute [...] errege ta enperadore andiak, bai ta beste bazter guzietako aberats andi txiki guziak<br />
ere. Mb IArg I 63.<br />
- ABERATSAREN ABERATSEZ. De tan rico, de tanta riqueza. Erromantiko purrukatu hark bazuen bere<br />
garaiko olerkari gutxik adinako etorri eta hitz aberastasuna; baita, aldizka, aberatsaren aberatsez, hitz ozenen<br />
eta irudi distiatsuen osinean murgiltzeko isuria ere. MEIG III 58.<br />
- ABERATS-HAUR. Niño bien. v. aberaskume. Nola geienak aberats aurrak ziran, illunabarrean asi ziran<br />
marruaz ojuka: Ai ama! Ai aita! PArt in Bil 172.<br />
- ABERATS BERRI. Nuevo rico. Aberats berriak gutiesten du eskuara, hori erran gabe doa. Zub 66.<br />
Eibarko aberas barri bat, Paristik osteria ein ondoren, lagunartian kontatzen ziarduan, an ikusitako aurrerapen<br />
azkarrak. SM Zirik 22 (60 aberats barri).<br />
- ABERATS BEZALA, GISA. "Abundander, gaindiz, abundánki, frankóki [...] aberaski, aberats gisa, aberats<br />
bezala, zabalki" Urt I 64.<br />
- ABERATS BIZI. Llevar una vida acomodada. Aide bat zuen: au ere Ana bere emaztearekin aberats bizi<br />
zana. Cb Eg III 379. Gobernatuko degu alaba / ez bizi arren aberets [...] salda ona ta pastel goxuak / emango<br />
dizkagu berez. Tx B II 136. Eta bere amarekin eta bi anaiekin, aberats bizi izan zen, Jainkoak daki zonbat luzaz.<br />
Barb Leg 65. Nai aberatsago edo beintzat erazago bizi dana, nai estuago ta ez-eukiago dabillena. In Akes Ipiñ<br />
3. Txiro izan da aberats bizi / ez da erreza izaten. BEnb NereA 148.<br />
- ABERATS EGIN. Hacer(se) rico, enriquecer(se). Konseilatzen zaitut eni erosteaz suaz frogatua izan den<br />
urrhetik, aberats egin zaitentzat. TB Apoc 3, 18 (He aberasteko). Aberats egin zaite, zure funts propiotik miseria<br />
eta erromesia phuruba baizen ez zarela aithorturik. Mih 31. Nahi zitut egun / Aberats egin. Ehun / Lus hoiek<br />
hart zatzu. Arch Fab 229. Len probre ziradenak aberats egiñik / Arriskuan buruak ipiñi gaberik. AB AmaE 286.<br />
Guztiyak aberats egiten diran egunian, guztiyak txiro. Alz Burr 41. Langilleen lepotik polito bizi dira. Aberats<br />
egin diranak be eztira gitxi. Eguzk GizAuz 108. v. tbn. Otx 77.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
139
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aukerak eta diruak ez dau / iñor egin aberatsa. BEnb NereA 147.<br />
Espirituz pobre direnak berthutez aberats egiten baititutzu. Ch III 55, 5 (Ip berthütez aberats egiten düzüna).<br />
- ABERATS EGON. Ser (litm. 'estar') rico. Nola nihor iar diteken egiazki pobre, egiazki aberats dagoelarik.<br />
Hamabortzgarren Kapitulua. SP Phil 268. O Jauna, ze aberats nagoan Zugaz! Añ EL 1 162. Ta dirubak<br />
eukazanari? Aberats eguanari? Oh! Milla tatxa, ta palta euki arren, aixaatuten deutsa buruba diabrubak. fB Ic<br />
III 351. Nahi nuke yakiñ beraz / hanbat yende zoroek, / Urre, zillarrak metatzen / bethi hari direnek, / Zer<br />
duketen gehiago / Bertzen gizon batek baiño? / Erromesena hek bezaiñ / aberats dago obian. Gy 87. Badakizute<br />
ba; ni nago izugarri aberatsa, eta nere ondasunak izango dirade [...]. Apaol 103. Egonzaiteken bai, balle kaur<br />
aski abrats; baia eztago gizonik, dago aministrazione gasto bat. Mdg 138. Mina batzuen jabe zala bagenekigun,<br />
aberats zegola're bai. Alz Txib 84. Urte gutxitan aberastu da, ta ain aberats egon bear du, nun dana utzitzeko<br />
asmoa artu duen. ABar Goi 29 (32 badakik, ori aberatsa ziok).<br />
Ez gaude oso aberats diruz, / ez ta ere oñetakoz. NEtx LBB 366.<br />
- ABERATS-ETXE. "Aberats handien etxea. Gero arek bi urte eiñ aberats-etxian ala, ta orrek etorte zienian,<br />
distingida etorte zien. Bai jantzixan, bai buruko illiak [...]" Elexp Berg.<br />
- ABERATSIK. Rico (uso predicativo). Cf. Lç Decl ** 6v: "Aita bat badugula gure hatzeko asko abratsik". <br />
Zein abaratsik dagon meza enzuten duena, baldin aprobetxatzen badaki. "O cuán rico de bienes está el<br />
que oye Misa". Ber Trat 73r. O, ze pozik, ze aberatsik, ze zoriondurik itxi dozun, jauna, nire arimea. Añ EL 1<br />
163s. Habanatik / urten ta dator / aberatsik. Zav Fab RIEV 1907, 536. Kontuak yota, azkenez / seme bakotxak /<br />
dituzan boltzak / bete dituz urre onez. / Dirautse bada bat besteari: / ze katanarru oberik? / Nonbait aiteak au<br />
iragarri / nai yeuskuan ez besterik. / Ea gizonak / lan on zakonak / onexegaz aberatsik. Id. ib. 1909, 35.<br />
- ABERATS-JENDE. Gente rica. Badira Buenos Airesetan ots aundiko larru-ontzaille [...]: aberats-jende<br />
porrokatua. Mok 5. Itxasbazter onetan jaso ditue aberats-jendeak jauregi dirdaitsuak. TAg Uzt 9.<br />
- ABERATS OKATU. v. ABERATS OKITU. Aberats okhatuak / Utziak zeuzkan aspaldi bai loa, bai<br />
kantuak. Gy 79.<br />
- ABERATS OKITU. "Aberats okitua, millonario" A (s.v. okitu). "Aberats-okitü, riquísimo (S, Darric)" DRA. v.<br />
ABERATS HANDI. Zeren guziak aberats okhituak baitira. Elsb Fram 167. Erraiten zuten aberats okitua,<br />
urrez hantua zela. Zub 85. Jakin egixu lenen-lenen ni ondasunez jositta nagola; aberats okittuba nazala. Otx 74.<br />
Aberats okhitua zen: bazuen arthalde bat zazpi mila bururekin. Zerb IxtS 31. Bazan orduan erri-guraso aberats<br />
okitu bat. Or Aitork 142. v. tbn. Etcheb GH 1959, 314.<br />
- ABERATS-POBRE. (Pl.). Ricos y pobres. Atozte ikustera, / atozte jendeak / Jesusaren oñetan / iru<br />
erregeak, / emen berdintzen dira / aberats pobreak, / berdiñak badirade / gure birtuteak. Echag 104.<br />
- ABERATS PORROKATU. Persona muy rica. v. ABERATS HANDI. Diotenez, aberats porrokatua omen<br />
da. Orrek ere, esatea dan bezela, irinik adina lauso izango du. A Ardi 24. Ta orduan... A! Guztiyak aberats<br />
purrukatuak izango gera. Alz Burr 41. Ta lenago aberatsa bazan, orain aberats purrukatuba dago. Alz Bern 51.<br />
Au aberats purrukatu baten obia da; ori, jaun oso ezagun batena. Anab Aprika 15.<br />
- ABERATS PUXANT. Persona muy rica. v. ABERATS HANDI. Ethorkiz aberats puxant zelarik [...]. Zby<br />
RIEV 1908, 415. Hango laminak aberats puxantak ziren. Puxantak! Urpean bazituzten beren gaztelu ederrak.<br />
Zerb Azk 97.<br />
- ABERATS-ZURREAN. "Aberats-zurrian ezkondu zan zar batekin, a fuer de rico se casó con un viejo" A (s.v.<br />
-zurri).<br />
Etim. Formado sobre abere. Cf. gall. haberoso 'hacendado', cast. haberado, haberoso (DCEC 2, 859). Cf. tbn.<br />
Uhl ZRPh 27, 625, y RIEV 1909, 421. Como ya veía van Eys, la formación es difícil, ya que un suf. 'abundancial'<br />
-ts (cf. acaso adats: adar, derivación que el sentido no recomienda) es, por lo menos, muy raro.<br />
aberatsagotu (Dv). Hacer(se) más rico. "Devenir plus riche" Dv. Gure izkuntza landu ta landu aspertu<br />
gabe, gero ta aberatsagotuz, gero ta goragotuz. Ldi IL 164.<br />
aberatsaile (SP (-aille)), aberasle (SP (-tsle), Dv), aberastaile (Dv), abratsale, aberatszale. Enriquecedor.<br />
"Enrichisseur" SP. "Celui qui enrichit. Gure buruak erakusten ditugu, Jainkoaren ministro bezala, beharrak<br />
iduri, bainan askoren aberasle" Dv. v. aberasgarri. Triste bezala, baina bethi alegera; paubre bezala, baina<br />
anhitzen abratsale. "Comme pauvres & toutefois enrichissant plusieurs". Lç 2 Cor 6, 10 (Dv aberasle; He<br />
hainitz aberasten dugula, TB hainitz yende aberasten dugularik). Lurreko gaiztokerien zehatzeko, / Izurria (bere<br />
izenaz deitzeko) / Aberatszale Iferniaren. "Capable d'encrichir en un jour l'Achéron". Arch Fab 203. Orixek<br />
hizkuntzaren aberatsaile izateko dohain hobeak zituen batzaile izateko baino. MEIG VII 168.<br />
aberatsarazi, aberatserazi. Enriquecer. Erregek du hartzen / Eta emaiten. [...] Bere phenez du bizirazten /<br />
Langilia, tratulanta aberatserazten. Arch Fab 123.<br />
aberatsarazle, aberats erazizale. Enriquecedor. v. aberatsaile. O grazia ezinago dohatsia, ezpiritüz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
140
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
praube, berthütez aberats erazizalia, eta hanitx hunez aberats denaren bihotzez umil izan erazizalia. Mst III 55,<br />
5 (Ip berthütez aberats egiten düzüna).<br />
aberatsgarri. v. aberasgarri.<br />
aberatsi (A, que cita a O). Enriquecerse. v. aberastu. Aberatsi nahi zena urthe bitan, urkha zedin<br />
urtherditan. "Celui qui voulait devenir riche dans deux ans". O Pr 681.<br />
aberatski. v. 1 aberaski.<br />
aberatsu (-ü S ap. Lh). "Riche" Lh (s.v. aberats). v. aberats. Miletan erran dugu: holako lanari buruz<br />
Frantzia ez da aski aberatsu, aski nasai. SoEg Herr 14-5-1959 (ap. DRA).<br />
aberaxka. "(S), assez riche" Lh.<br />
aberaxkila. "(BN), mauvais petit riche" Lh. v. aberaskilo.<br />
aberaxko. "(S), un peu trop riche" Lh.<br />
aberaxkot. "(S), mauvais petit riche" Lh.<br />
aberbio. v. adberbio.<br />
abere (gral.; Lcc, Lar, Lecl, Añ, Izt 55r, VocBN, Gèze, VocB), abre (AN, Sal, R; SP, Urt I 134, Ht VocGr 333,<br />
Lar, Añ (AN), Izt 55r, Arch VocGr 188), abera (V-gip). Ref.: A (abere, abre); Lh; Lrq /abee/; AtSac 50; Etxba<br />
Eib (abera).<br />
Tr. La forma abre es general en textos labortanos clásicos y navarros peninsulares. En labortano moderno se<br />
emplea tanto abere como abre. En DFrec hay 75 ejs. de abere.<br />
1. Mamífero mayor doméstico, especialmente el destinado al trabajo o a la producción de carne. "Bestia" Lcc.<br />
"Apacentar ganado, abereak kanpura atera" Ib. (v. tbn. s.v. cabestrar). "Pardo animal, abere urdin" Ib. "Cerdas<br />
de bestia, aberean zerdak" Ib. "Carga de bestia, aberean kargea" Ib. "Bestia o ganado" Ech 35r. "Bête de<br />
charge" SP. "Bestia", "pécora, ganado lanar", "res, cabeza de ganado" Lar. "Ganado mayor" Lar y Añ. "Nom qui<br />
s'applique indifféremment aux bêtes chevalines, asines et à celles à cornes" VocBN. "Animal, bête, bétail" Gèze.<br />
"Algunos reducen su significación al ganado caballar (G), otros al vacuno (AN)" A. "Abera, ganado, especies<br />
domesticadas. Aunque recesivo, aparece corrientemente en abergorrixa, abeletxia, aberatsa, aberastasuna. En<br />
su lugar se ha generalizado la voz romance: ganaua" Etxba Eib. Lhande recoge además en su dicc. "Able (Hb).<br />
v. abere", pero se trata, sin duda, de una errata. Cf. ZERRI-ABERE.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.<br />
Don Pere Auerea mercader franc de Pampalona (1310). Arzam 84. Des bestiaux qui sont donnes pour "Abel<br />
Haxacarri" (1520). Ib. 84.<br />
Abrén bazkatzen. Lç Lc 17, 7 (He abre bazkatzen, Dv abere alhatzen). Eta berak hunetarik edan baitu, eta<br />
haren haurrék, eta haren abrék? Lç Io 4, 12 (LE arsaldoek). Izpizatzen det aita ez ama dirudian abereaz.<br />
"Reniego de la bestia que a su padre ni madre parece". RS 370. Abreek berotu zuten / bere hatsez haurtxoa. EZ<br />
Noel 52. Ez lizateke erhokeria kargarik pisuena abrerik flakoenari emaitea? Ax 180 (V 121). Ditxa duianak<br />
albera, / Eztuianak begira / edo / ditxa duianak abere / eztuianak ez batere. Saug 97. Ditxa duenak alga eta<br />
abere, eztuenak ez lasto ere. "Celui qui a bonheur à fourrage et bétail". O Pr 114. Ehizi eta bai abre, / Nihon<br />
diren guztiak. Hm 94 (cf. Dv Dan 3, 81 basabere eta azienda guziek). Beldurrez fazoin berian yeien [sic] aberiak<br />
[idiak, behiak, ardiak] gertha daitezen. Mong 586. Zure abereak nondik baitue otea bastimentua. LasBer 574.<br />
Sein eder bat jaio jakula abere biren artean. Acto 416. Gizon-emakume, abere, egazti, ta pisti guziak ito ziran<br />
ugolde artan. Ub 13. Hil araz zatzu gizon, emazteki, haur, abere, hitz batez, guziak. Lg I 271 (264 abre).<br />
(s. XIX). Izarrak, aberiak, egaztiak, arrainak ta lur gainian dakuskuzan piztia mueta guztiak. CatElg 16r.<br />
Abere edo ganadu bategaz egin dan pekatuba. Mg CO 145. Enzunaz Txakur, Otso, Aizeri, Ollar, Abere, Lau<br />
oñeko ta Egaztien itzketa alkarren artekoak. VMg IX. Aska batean abere artean ezarria. Gco II 28. Zenbat<br />
abere, egazti, arrain ta pistija. JJMg BasEsc 29. Begira, idi, bei eta beste edozeñ abere tatxadun saldu dezun<br />
tatxarik ezpalu bezala? AA II 184. Betelengo abren askan. Dh 48. Dabil gatx edo enfermedade andi bat abere<br />
edo animalijetan, ateraten dau errijak meza bat. Astar II 213s. Saldua da abere bat bezala, [...] estekatua ohoin<br />
bat bezala. Jaur 152s. Azienda beltza esaten zaion aberea. Izt C 167. Abereai edaten emateko toki eroso bat. Ib.<br />
85. Abre bat bada alhan gure phentzeetan. Gy 273. Lurrak landu eta abereak larreatuaz bizimodua ateratzen asi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
141
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ziran. Lard 14. Kutxan egondako abere, pisti eta egaztiak. Ib. 10. Abere eta lur-gañean dabiltzan beste bizikari<br />
guziak. Ib. 1 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Iñor mugan sartzen bazan, naiz gizona, naiz aberea, ilda<br />
geratuko zala. Ib. 77 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Lur gizenek abrea laster gizenduko; / abrek bethi<br />
lurrari urin egorriko. Hb Esk 189. Ongarri izatekotzat, behar da abere, eta abere izatekotzat, behar da bazka.<br />
Dv Dial 45s (It elea, Ur ganadua, Ip hazienda). Aberiak eri direnian hun da barrükiaren xuritzia. Ip Dial 80.<br />
Animalia guziak eta abereak, bedeikatu ezazute Jauna (G). "Omnes bestiae et pecora". CantTP 25 ((V) pistija<br />
guztijak eta aberiak, (L) animale guziak eta abereak, (S) animal güziak eta aberiak, (R) animale guziak eta<br />
abriak). Dala arraiñak, dala txoriak, / abereak zeiñ pistiak. AB AmaE 57 (v. tbn. 355). Oilo, abre gizenak /<br />
Jendeak laborarien / Eskutik ditu denak. Zby RIEV 1909, 108. Abere edo azienda zain zagolarik bere kideko<br />
lagun batzuekin. Jnn SBi 59. Zakur eta otso, idi eta behi, lapin eta erbi eta bertze azinda eta abere, eta ihizi<br />
errabi-arazi zituen. HU Aurp 76. Abereak uztarturik. HU Zez 71. Abere asko eukezan: artalde andiak. Ag AL 41.<br />
Euren abereak (idi ta beiak) [...] sendoago asteko. Ezale 1897, 15a. [Seigarren egunean] lurreko abere eta<br />
patariak. Itz Azald 28 (v. tbn. Berb II 60 abere ta patariak).<br />
(s. XX). Abere asko daukadaz: zezen, bei, ardi, auntz da zaldi. Echta Jos 307. Azkenez, abere enda<br />
guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri, mando ta bertze zamari aunitz. Bera EEs 1915, 227. Abria da<br />
nekazaritzian ondopea (Sal). Garral EEs 1925, 21. Erreka, zugatz, bedar, lora, abere, pizti, arrain, egazti [...].<br />
Kk Ab II 113. Uztarpeko abere baten ume dan [astokoa]. Ir YKBiz 374. [Lurra] lantzeko bear diran abere ta<br />
tramankuluak. Eguzk GizAuz 122. Erriko abere guziai [...] zintzarriak kendu. Etxde JJ 171. Ganadu-peria zan.<br />
Gizona ta aberea asko bildu zan. Anab Poli 133. Arakin eta eiztariak [...] gutxietsi egiten zituzten, abereak,<br />
piztiak eta egaztiak il egiten dituztelako. Zait Plat 53. Etxe barruko lanetan [...] aberiak gobernetan. BEnb<br />
NereA 139. Uztak eta abereak zaitzen. Ibiñ Virgil 114. [Bere astoari] abere otxanagoa bait-zerizkion. Berron<br />
Kijote 68. Basetxe bateko abereak. MEIG I 175.<br />
v. tbn. Añ EL 2 106. Ur MarIl 96. Bv AsL 85. Arb Igand 69. A Ardi 29. Barb Sup 50. Ill Testim 14. Ox 68. Tx B<br />
175. Otx 98. ABar Goi 42. TAg Uzt 241. EA OlBe 82. Lf Murtuts 15. Munita 132. Lek SClar 140. Erkiag BatB<br />
56. Basarri 114. BasoM 14.<br />
(Como primer miembro de comp.). Abere arranen dulun-duluna. Ag G 3. Ikhusiren düzü orano han abel<br />
herroka bat ederra, "Petarian" tratü egitekotan sartzen giren abeltegietan. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Abere<br />
pare batek edo biek, buztarturik [...]. JE Ber 18. Aurkituko eutsan erremedioa beorraren antzutasunari. Iruñen<br />
beintzat egongo zan abere-kontuan jakitunen bat. Bilbao IpuiB 116. [Ganadu-perian] abere-usaia aundia. Anab<br />
Poli 133.<br />
(G, S; Lar, Añ, Foix ap. Lh), abre (AN, B, Sal, R; Añ (AN), VocB). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 363; A; Lh; Iz<br />
To, Ulz (ábria); ContR 516 (abre); AEF 1960 59; BU Arano; EAEL 81; Izeta BHizt (abre). (Ref. específicamente<br />
al ganado caballar). "Jumento, bestia de carga" Lar. "Cabalgadura, (c.) zamaria, aberea; (AN) abrea" Añ. "(S;<br />
Foix), cheval, monture" Lh. "El animal caballar o asnal" Iz To. "Aberea o ganado caballar. Al ganado caballar<br />
llaman aberea, aunque actualmente se va introduciendo la costumbre de llamarle kaballerie (G-goi)" AEF 1960,<br />
59. "Es solamente ganado mular. No el vacuno ni el asnal" BU Arano. "Abre gañean etorri naiz" Izeta BHizt. Cf.<br />
VocNav: "Averíos o abríos: nombre que dan a las caballerías de labor (Ribera)". v. infra ABERE ZAMARI.<br />
Tr. No hay testimonios en vizcaíno.<br />
[Samaritanoak] ezarririk [gizona] bere abrearen gainean, eraman zezan ostaleriara. "Sur la bête". Lç Lc 10,<br />
34 (Dv aberearen gainean, He abrearen gaiñean; TB zaldiaren gainean). Eramazu ene abrea establiora.<br />
"Menez mon cheval à l'étable". Volt 157. Ezin suportazaket abres ioatea. "Je ne puis supporter le chevaucher".<br />
Ib. 205. Nausiaren begiak gizentzen du abrea. "Le cheval". Ib. 165. Bein nebilelaik nere abrean ziudadea barna.<br />
LE-Ir. Zoielaik abrean, abre gañean. Ib. Abade yaun bat iduri, / Dioan abre gaiñean / Morgarik handienean. Gy<br />
200. Kapitan biri agindu zien, bere-bereala prestatu zitzatela [...] irurogeita amar [soldadu] zaldizko [...] eta<br />
abere bat San Pablorentzat. Lard 524s. Aberen ferrak. HerVal 199. Izia aberer. Ib. 205. Aberea bakardegi edo<br />
monasterioan utzi zuen; [...] ezpata eta doga [...] elizako pillare batean ixegi zituen. Aran SIgn 20. --Pillipe;<br />
galdu gera; emen datoz aberez gure billa, gorde zaitez Pillipe! [...] (nabaitzen dira tronpeta soñuak eta aberean<br />
golpeak). Ill Pill 20. [Samariarrak] artu zuen abere gañean, ostatu batera eraman zuen ta artaz ardura izan<br />
zuen. Ir YKBiz 267. Abere-gaiñetik jeitxi ziran Don Kijote ta Santxo, eta, astoa ta Rozinante beren gisa ango<br />
belar-bazka ugaritan utzita [...]. "Apeáronse". Berron Kijote 163. Abere-gaiñera igo ziran ta azkar-azkar ibilli<br />
ziran. "Subieron luego a caballo". Ib. 121. Eta, biok nor bere abere-gaiñean egokitu ziranean, bentako ateondora<br />
joan-ta [...]. "Ya que estuvieron los dos a caballo" Ib. 189s.<br />
2. (Lar, Añ, Gèze, Dv, H), abre (R-is ap. Iz R 401; SP, Urt I 198, Lar, Añ, H). Animal (opuesto en muchos de<br />
los ejs. a 'ave' y 'pez' --así en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Añibarro, Aguirre de Asteasu, V. Moguel,<br />
Astarloa, Arrese Beitia, Zalduby, JanEd, Zerbitzari y Orixe-- o, como irracional, a 'hombre', etc.). "Animal,<br />
animalia, aberea" Lar. "Alimaña, todo bruto o animal" Ib. (v. tbn. s.v. cordilo). "Acosar, perseguir fieras,<br />
abereak larritu" Ib. "Animal, bestia" Añ. "Animal, bête" Dv. "Bête en général" H. "Abre bat, un animal (R-is)"<br />
Iz R 401. v. larrabere, ITSAS-ABERE, ZEBRA-ABERE...<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.<br />
Naturalki abre brutalek bezala ezagutzen dituzten gauza guzietan korrunpitzen dirade. "Bêtes brutes". Lç<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
142
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Iudae 1, 10 (Dv, Ol, Ker, IBk abere; He bestia mutu, TB animale, IBe animali). Haragi guzia ezta haragi ber<br />
bat: baina berze da gizonén haragia, eta berze, abren haragia: eta berze arrainena, eta berze xoriena. "Des<br />
bêtes". Lç 1 Cor 15, 39 (Dv, Or QA 200 abereena, IBk, IBe aberearena; He bestiena, TB animalena). Bildur bat<br />
da abereetan ta asko gizonetan. "Un miedo hay en los animales y muchos en los hombres". RS 391. Mendi gorak<br />
higituren dire eta nabeak, / Eta abreek dituzte largaturen lezeak. EZ Man I 80. Arrañak ere iauzi / ziren paguz<br />
urean: / abreak basoan eta / egaztiñak airean. EZ Noel 54. Halaber abre adimendugabek ere, arrazoinekin<br />
erran ahal diazaiote: Hiregatik gu dilubio handi hartan [...] hondatu eta itho ginituan. Ax 568 (V 363).<br />
Haragizko atseginen elkharganamendua da abreek ohi duten pitztura eta elkharganagarri bat, gizonen artean<br />
adiskidetasunaren izena geiago merezi eztukeiena. SP Phil 283. Gizona hiltzen den bezala, aberiak ere hiltzen<br />
dira. Tt Onsa 143s. Abretarik, edo animalietarik batek-ere eztu mintzorik baizik gizonak. ES 381. Bada eman<br />
ziotzaten izenak bestiaki abre guziei eta zeruetako hegastiñei eta larreko bestia guziei. "Cuncta animantia". Urt<br />
Gen 2, 20 (BiblE abere guztiei, zeruko hegaztiei eta piztiei). Zein andia zan zeure gozoa / Munduan iñok eztaki /<br />
Abereak bere sentietan dabe / zenzun bageak izanik. Urqz 79. Ikhusten ditutzunean arbolak, landareak, loreak,<br />
eta bertze hunelako gauzak; [...] Abereak ikhustean [...]. He Gudu 129s. Zein da gizona, [...] negar egingo ez<br />
leukeana? ez lizateke gizona, bai abere, bai zenbor, bai arkaitzen bat. SermAzc 279. Ta ni lurreko ar edo<br />
arrastakako abere au onra orretaraino igo nai nazu? Cb Eg II 20. Gure ira, edo abere ondo ezigabe beti<br />
gerengan deguna. Ib. 163. Noe bere iru seme-errañekin ta abereakin kutx-ontzian sartu zaneko. Ub 13. Lurrean<br />
lau-oinka dabiltzan abere edo animalietatik, ta aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ib. 16.<br />
(s. XIX). Daramagun bizitzeari behatu, ta erran liteke gure arima eztela gurea, gure etsairik handienarena<br />
dela, abre baten arima dela. Dh 206. [Suzko ibai batek] erreko dituz gizonak, abereak, landarak. Añ EL 1 39.<br />
Mendiren baten ill, ta abere ta egaztien janaritzat bera antxe geratutea. Añ LoraS 128. Birtutearen nekeagatik<br />
damu balu jaio izana; Kristau izatea; edo deseatuko balu abere izatea. Gco II 74. Animali, abere eta pistia mota<br />
guzien artean. Gco I 438. Eta esan diteke, abere, eta zentzugabeko animalia guziak baño zentzugabeago egiñ<br />
zala gizona gai onetan. AA II 130. Deitzen die mendiai, arbolai, abereai ta egaztiai. AA III 338. Geldi, geldi,<br />
dio Leoiak. Naiz ni Abere guzien Buru ta Nagusia. VMg 7. Lurreko abere ta goietako egaztiak. Ib. 49. Eziten<br />
dira abererik uzubenak, leoe, katamotz, arz, otso eta arranuak. Astar II 195. Aingeru, gizon, abere, txori, eta<br />
arrainai jaten emoten deutsena. Ib. 248. Abere zenzun bagak. Ib. 88. Eta ikhusi nuen itsasotik igaiten abre bat<br />
zazpi buru eta hamar adar zituena. TB Apoc 13, 1 (Ker abere; Lç, He bestia, Dv basabere, Ur pisti, Ol bidutzi,<br />
IBk, IBe piztia). Millaka, diotenez, dira abereak, bizitzen diradenak lur-pean sarturik. It Fab 118. Auxe berau<br />
jazoten da sugiakaz, mixarrakaz ta beste abere askogaz. Ur Dial 29s (Ip abere; It, Dv animali(a)). Estai haltoko<br />
abre hunen ibill-aira torpeaz. Gy 124 (ref. a un elefante). Gizona ez da abere. [...] Badu arima bat. Hb Egia 3.<br />
Danak, kristau ta abere, [...] gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132 (v. tbn. kristau ta abere en NEtx LBB 96,<br />
abere ta kristauak en Or Eus 130, abere ta kristiñauak en Erkiag BatB 111). [Basauntza] Jenobebaren aurrean<br />
geratu zan. Abere hura ikusita Jenobeba zerbait izutu zan. Arr GB 44. Mundu guztira sare onexek / Bota nai<br />
doguz, / Arraiñ ta abere dan-danak artu / Dagiezan. AB AmaE 129. Abre, xori, arrain, ibai, / mendi, zelhai,<br />
ibarrak. Zby RIEV 1908, 203.<br />
(s. XX). Itxasgizonaren zirikadea ezeban Indianoak ulertu. Aberea zer zan ezekian. Animalia esango eukean<br />
berak eta. Ag Kr 101. Ziur zan ardia il eban aberea, sasi-zuloan barruan egongo zana ardiaren burua jaten.<br />
Echta Jos 246. Guzti-guztiok entzun / Jainkoaren lanak; / abere ta egazti / edari ta janak. JanEd II 110. Urttantta<br />
baten dakusguzan izakari guztiak, igikorrak izanda ere, eztira oro abereak. Bähr EEs 1922, 109. Abere<br />
zikina da zakurra. JE Med 42. Bizi diren guziak, jende, abere ala landare, oro zelula paketa batzu dira. Ib. 18.<br />
Badira bizkitartean abere batzu hain ttipiak non zelula bakar batez baitute hek egina beren gorputza. Ib. 19.<br />
Irrits heier dagon gizona aberearen heinetik ez da hanbat goititzen. JE Bur 97. Ez dute esaten abere ta pistien<br />
artean muxarra dala lotiena? A Ardi 30. Sugea zan abere guztietan maltzurrena. Inza Azalp 46. [Umeak] zumel<br />
zorrotzagaz abere bati begijak ataraten eutsozanian. Altuna 95. Erregeren deiari abreak oro gor; / Hartz, azeri,<br />
basurde, otso, basa behor. Ox 130. Ez baitugu arima bizirik ikusten, ez jende ez abre. JE Ber 40 (102 jende ala<br />
abere). Ludian zer oro ba-da edertzale --arria, zuaitza, aberea-- nola ez bide-litzake gizona? Ldi IL 125. Beñola,<br />
aberiak berba egitten eben aldijan [...]. Otx 57. Zenbait abere arrapatzeko eiztari askok alkar-artzen zuten. JMB<br />
ELG 41. Baita bear-bada abere edo totem-agurtzak ere. Ib. 50. Gizona adimendun, errazoedun aberea da-ta.<br />
Eguzk GizAuz 96. Bularretan sar bekizkit itsas-ibaien uhainak / Abre guzien orroak, marrumak eta mahukak.<br />
Iratz 137. Irribarrez diardutso, / landako loreak [...] Lurreko abereak / bere mesedean / jaio ta arrazkero /<br />
dagoz ardurean. Balad 204. Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak itho ziren. Zerb IxtS<br />
13s. Itsas-arrainen, zeruko egaztien, abere guzien, [...] narrazti guzien gain. Or Aitork 406. Psukhê hori ez dela<br />
ekaiaren gain-fenomenu bat abere eta gizakentearentzat. Mde Pr 351. Batzuk egin gaituzak gizon; beste batzuk<br />
abere. Bilbao IpuiB 20. Mundu guziko landare ta abere danak. MAtx Gazt 17. An yoiazan okerron arriak abere<br />
otzanaren kontra. Txakur gaztetxuak [...]. Erkiag BatB 58. [Gizona] abere erlijioso bat dela. Vill Jaink 24.<br />
Landareak, abereak, adimendun izakiak. Ib. 36. Gizona, abere guztietan txarrena [...] dela diote. Ib. 64. Lakoiña<br />
(lynx) Aprikako aberea duzu. Ibiñ Virgil 57n. Jainkoak gure lur ontako abereak egin zituanean [...]. NEtx LBB<br />
129. Abereak bere maskorra eratzen duen bezela. "A la manera del animal que segrega su concha". MEIG IX<br />
136 (en colab. con NEtx).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
143
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Lg II 186. Egiat 237. Arch Fab 89. JAIraz Bizia 42. Herr 7-8-1959 (ap. DRA, s.v. adardun). Zait Plat 49.<br />
Anab Aprika 75. JEtchep 56. Arti MaldanB 195. Alzola Atalak 48.<br />
(Como primer miembro de comp.). Gure arrazoinezko arima egiten baita animalia eta abre-arima. SP Phil<br />
413 (He 416 egiten baita bestienaren pare). Orano berak aberetürik hanitz abere künteren üdüriak adoratzen<br />
zütien. Bp I 84. Abere kontuak ondo ezagunak dira gure baserri ta mendietan. VMg 89. Zeru zurikatuaren<br />
aurrean, garbiro, abere itzal bat agiri zan: otsoa! Ag G 154. Iñok baño lenago ikusiko zuan [...] lokatz<br />
bigunetako abere oñatza, bide ondotik joan ziran eperren aztarna. Ib. 2. Toki izenentzat abere izenak bitxi<br />
zitzaidan eta zaizkit. FIr 166. Onelakoen iritziz, abere-irudia (gogoa, berak diotenez) aztikeriz menperatu ezkero,<br />
bereala menperatu lezake eiztariak abere berbera ere. JMB ELG 49s. Aztarna-tokietan billatu izan ditugun<br />
abere-ezurrak. Ib. 38. Abere izenak. Ib. 67. Iñoiz abere-itxuran edo abereen soiñ-atalak dituala [...] agertzen<br />
emen da. Ib. 51. Abere-ortz zulodunak. Ib. 46. Farregin zuen basaki, eta [...] alde guzietatik aranotsak<br />
(oihartzunak) sortu zituen haren farreak, abere irri urrundikoak. Mde Pr 151. Bideak / burdi-marraz eta / abereapatxen<br />
oiñazez [...] ustelduta dagoz. Gand Elorri 198. Abere-mallatik giza-mallara. MAtx Gazt 58. [Gizona]<br />
apurka-apurka [...] abere-oiturak utziaz dijoa. Vill Jaink 179.<br />
(Como segundo término de comparación, como representación de la irracionalidad, brutalidad...; cf. infra (3)<br />
ejs. de abereak baino abereago en Cardaberaz, Añibarro y Duvoisin). "Abre gisa , à la façon des bêtes,<br />
brutalement" SP. [Iainkoaren ezagutzea] gabetarik dohakabeago baita gure kondizionea ezen ez abre<br />
brutalena. Lç Ins B 8r. Ezpaita orduan abrea baiño gehiago arrazoiñaz baliatzen. Ax 407 (V 265). Hala<br />
dabillanak, ezpaitu abreak baiño gehiago ethorkizunera behatzen. Ib. 390 (V 255). Eta hordikeria dela kausa<br />
galdurik dagoenian, ordian ezta propi lurraren eta lurreko gauzen baizik aberen pare. Tt Arima 63s. Abreen<br />
pareko bizitze batez desohora dezagun. Mih 6. Indio txit desonesto abereen gisa bizi ziranen artean. Cb Eg II<br />
181. Abereen gisako libertade eragabeak. Ib. 42. Ori modu onean egin bear da ta ez abereen gisa. Cb Eg III<br />
370.<br />
(ss. XIX-XX). Zer aterako dogu egiteaz gauzak animalia edo abereak legez? Añ LoraS 178. Abereen antzera<br />
bizi garealako asko, zenzun baga. Ib. 128s. Bere juizioa bere borondatez galtzen du, eta aberen pareko edo<br />
antzeko egiten da. Gco II 59. [Guraso] asko arkituko dira guziz jakinezak, zabarrak, eta sasiko abereak bezala<br />
bizi diranak. AA I 489. Zenzurik ez duen abereak bezala bizitzeko? Ib. 489. Asko ezkontzen dira abereak bezala,<br />
edo beren gura asetzea baizik billatzen ez duela. Ib. 602. Asko dira abereak baño prestaera geiago egiten ez<br />
duenak. Ib. 564. Zerori abererik zikiñena bezala bizi bazera. Ib. 600. Gorputz eder ura bertatik geratu zan<br />
abereen antzeko egiñik. AA III 614. Au da, neure kristinaubak, egun oneetako jakitun barrijen egikizun nausija;<br />
sazerdotetzia galdutia, ta guztiak aberen gisaan bizi izatia. fB Ic III 307. Baña gizonak ere abereen gisa, /<br />
begiak itsuturik munduan gabiltza. It Fab 259. Ez dute bizi nahi abren arabera, / Yainko ganik dutela sinhesten<br />
ethorki. Hb Esk 89. Ja abereen arauko libertate barraiatuak goan eta akhabatu dira hiretzat. Dv LEd 86.<br />
Yainkoa khenduz geroz, etziteken deus on edo gaxto. [...] Abereak bezala zitezken ethorkian, bizian eta<br />
akhabantzan. Hb Egia 10. Adimendugabeko abere batzu iduri [...] ezagutzen ez dituzten gauzen kontra burhoka<br />
hariz. Dv 2 Petr 2, 12 (Lç animal brutal). Abereak baño askoz geiago dan gizonak [...]. Eguzk GizAuz 92.<br />
Aberen pare gizona triste lur beltzari so dabila. Iratz 72. Geienean edan-edan eginda etorri oi zen, abereak<br />
bezelatsu etxera bideko senaz. Etxde JJ 32. Eta ez ote diat abereak baiño geiago balio? Ib. 127. Abereak bezala<br />
beren sabela asebete oi zuten erritar arruntek. Zait Plat 30. Aberearen pare laiteke gizona, / ukatzen baginio<br />
gure esker ona. Xa Odol 307.<br />
(En las exprs. abere bat eginda... 'hecho un animal, un bruto', abere bihurtu 'hacerse un bruto, un animal'...).<br />
Alan aurkituten da arimia abere bat eginda gauza on guztietarako atzeratuba. Mg CO 108. Gure siniste onak<br />
erakusten diguna, eta abere biurtu ez diranak aitortzen duena. AA II 129. [Gizona] biurtu zala abere edo astoen<br />
anzeko. Ib. 130. Adoratutzen zuten oiek iguzkia [...]. Beren Jaungoiko onaz / betiko azturik, / bizi ziran abere /<br />
batzuek egiñik. It Fab 229. Amorruz eta asarrez beterik, [...] abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera.<br />
Markolbek semia ain amorraturik eta itxura ain gogorretan etorten ikustian [...]. Otx 134.<br />
3. (L, BN, S ap. Lh; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), abre (SP, Añ (AN), Lecl). (Adj.). Bruto, animal. "Bruta cosa, gauza<br />
aberea" Lcc. "(Es un) animal, es un salvaje, abere bat da, animalia da" Lar. "Alarbe, bárbaro, bestial" Ib.<br />
"Bruto" Añ. "Brute, brutal" Dv. "Según Landerretche, en L, inculto, que no tiene cultivo ni labor, y fig. el<br />
individuo de modales rústicos o de corta instrucción" DRA. v. 2 abereki.<br />
Hordia, ardankoia, abre da, ezta gizon. Ax 407 (V 265). Non zan nere fedea ta legea? Abereak baño<br />
abereago egin naiz. Cb Eg II 15 (Dv LEd 42 abereak baino abereago). Nor da gizon aski seindimendu gabia, eta<br />
aberia [...] oro utzirik Prinziaren Seme hura lagunduko berere eztiena? AR 167. O abereak baño bere<br />
abereagoak! O itsutasuna! Añ EL 1 86. Abererik zikiñenak baño abereago biurtzen diranak. AA III 607. Gaixo<br />
emaztekia, bere gizon abrearen eskuetan zerbeit jasan duke. Prop 1891, 74. Baña zuek eurak baño abereagoaak<br />
ta otsoagoaak, deslai daukazuez zeuen semealabatxu errukigarriaak. Itz Berb II 66. Eleizari ainbeste negar<br />
eragindako abere au gudarozte baten iges zijoala izungura (pantano) baten ondatu zan zaldi ta guzi. J.M.<br />
Tolosa EEs 1913, 179. Etsai abreak, lagun galduak, Jesusek ditu ikhusten, / Erhoen oihu, irri zikhinak Jesusek<br />
ditu entzuten. Ox 79. Aski hola, gizon abrea, aita baten, ama baten bihotzminaz hoin guti axolatu gizon abrea!<br />
Barb Piar I 241s. Ilko geranik oartu nai ez, / txarkeriz minduta gaude, / burtzoro gera, lezetar, itxu, / geon kaltez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
144
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiñ abere. EA OlBe 99. Bazaukan [Matalasek] eskualdun egoiteko xede zin bat, nahikari abre bat. Lf Murtuts<br />
51. Mutilla bazera, izan gizon, ez abere, neskarekin. MAtx Gazt 35. Ageri baitzen zer zen Anton hori... Gizon<br />
abrea.. Ene alaba, jauna, horri emaitea, bildots bat otsoari emaitea zen. Larz Senper 86. Ai! ziek gizun abriak /<br />
jin beitzide gure gana. 'Bande de sauvages'. Casve SGrazi 82.<br />
[Adierazi zure lagunari] zurekin ibilli nai balin badu, izateko errespeto. Ez dedilla abere-koxkor izan. Ez<br />
dezula lotsa-galduen bearrik. MAtx Gazt 69.<br />
(Empleado como insulto). Aberea, lenago dakarzu jupoea alkandorea baño. "Majadero". Mic 12r.<br />
[Uhinari] sabela ethentzen zitzaion, hausten gerruntze konkortua, mustupiltzen bere aurpegi oiesa, burbutzika<br />
zartatzen bere soin aberea. JE Ber 79.<br />
- ABERE ADAR-BAKOITZ (Lar (bakotx), A). "Abada o rinoceronte" Lar. "Monocerote, monoceronte, abere<br />
adar bakotxa" Ib. "Abere adar-bakotxa, -bakoitza, rinoceronte" A.<br />
- ABERE ADARDUN. "Armentinus, abrelarriena, bestialarriena, abreadardunéna" Urt II 333.<br />
- ABERE-ALDE. "Rebaño de ganado, atajo de bestias (L; Darric)" DRA. v. abere-talde.<br />
- ABERE HANDI. Ganado mayor. --Zein da abere motik onena nekazarientzat? --Toki zelaietan abere<br />
aundia eta desberdiñetan txikia. "Ganado grande". It Dial 92 (Ur abere andija, Dv, Ip abere handia).<br />
- ABERE-ANIMALIA. Eskuz, zeugaz, zeure artekoakaz eta besteakaz, edo abere-animaliakaz [...] gustu loi<br />
txarra artzen dala. Añ EL 1 135.<br />
- ABERE-ASKA, ABEL ASKA. Pesebre. Belen Urian abere askan / Daguan ume billosa. Enb 94. Abel-aska<br />
dau errege-aulki, / Asto-idien arnasea. Olerti 1961, 53.<br />
- ABERE-ATERPE. Establo. Zuk, Josep, bazinakien / Haur horren ethorkia: / Arrotz leihorrik gabeen /<br />
Abere atherbia. Zby RIEV 1908, 410.<br />
- ABERE-HAZKUNTZA. Cría de ganado. Bizkaitar eta Gipuzkoar andana bat Washingtoneko mendietan<br />
abere hazkuntzatik ontsa heltzen omen dira. JE Bur 205.<br />
- ABEL-AZOKA. Feria de ganado. Abelazoka (ganadu-feria) ederki ornitu ta gertaturiko batek [...]. A LEItz<br />
6.<br />
- ABERE-AZPI (L ap. Lh, que cita a Hb), ABERE-AZPIKO. Cama del ganado. "Litière" Lh. v. azpi (3). <br />
Laborariak nagikeriaz uzten ditu abere-azpiak, aski maiz atheratu gabe. Ez-axolakeriaz uzten ditu idiak eta<br />
behiak zikhinpean. Dv Lab 152s (v. tbn. 160s). Hiratzea estaltzen da berriz abere azpikoaz, zeinari ematen<br />
baitzaio, lehen erran den bezala, menaslora-uretik; eta hola-hola, hiratzea eta ongarria aldizkatuz, egiten da<br />
samatsa. Ib. 161.<br />
- ABEL-AZTARNA. Vestigio de animal. Tresna oek eta beren lur-mallan arkitu izan diran abelaztarnak,<br />
orduko gizonen biziera eizetikakoa zala ondo adirazten digute. JMB ELG 15s.<br />
- ABERE-BARBER. Veterinario. v. ABERE-SENDATZAILE. Ez-bazare gai haren [aberearen] sendatzeko,<br />
deith zazu abere-barbera. Dv Lab 228.<br />
- ABERE BASA (Lh), A. BASATI (Izt 20v, VocCB), A. BASOTIAR. Animal salvaje. "Abere basatiak,<br />
animales bravos, salvajes" VocCB. "Bête fauve" Lh. v. basabere. Juduak izango dira orreek, deabruak, abere<br />
basotiarrak. SermAzc 279. Abere basati edo lar-abreak. Izt C 191. Basoetan edo lurpeetan, abere basatien<br />
gisan bizi ziran. Lard 388. Abere basa batek baino gehiago ez zuen Jainkoaren beldurrik. Arb Igand 55s. Zer<br />
ditake haurkeria handiagorik, abere basa bat gizon batekin borroka ikustea baino? HU Zez 77. Abere basatiren<br />
bat usterik ezean agertzen bazaio. Ag G 152. Ez gaituk abere basak, / Ihiztariak har diten / Ihizirik hilen duten...<br />
Ox 56. Abere basatia kaiolako burnien aurka bezela. Goen Y 1934, 351.<br />
- ABERE-BAZKA, ABEL-BAZKA (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Pacage" Lh. Zuaitzak egiten ditu<br />
abere-bazkak. Munita 16. Belardi urdin eta abere-bazkarik ere ez. Ib. 35.<br />
- ABEL-BAZKAGIA (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Pâturage" Lh.<br />
- ABERE-BELAR. "Abre belharra, foin" SP. Ez fida eta ez perma kanabera haizetsuaren gainean, zeren<br />
haragi guzia abre belharra da, eta haren loria guzia belhar lorea bezala eroriko da. SP Imit II 7, 2 (Ch<br />
belharraren pare da).<br />
- ABERE BELAUN-FLAKO. "Aloja, abrebelhaunflákoa" Urt I 535.<br />
- ABERE-BELDUR. Artzaiak beren artaldeekin al dan kalterik txikiena egin bear diote [zuaitzari]. Iturribideak<br />
zabal; itxiturik bear bada, ondo itxi; landareak abere-bildurretik atera diranean, kendu itxiturak. Munita<br />
129.<br />
- ABERE BELTZ (Lh). a) Ganado porcino. "Bête porcine (sanglier, etc.)" Lh. Dira abere beltz zikintzatik<br />
jaiki eta ondo garbitu baño leenago, berriz zikintzara etxuten diranen gisakoak. Mg CC 172. Lokatzean, abere<br />
beltza bezela. Arr May 26. Ez bota ere perlak abere beltzai. Arr Bearg 87.<br />
b) Ganado caballar. Oizon asi ta Elutsetako / zelai-zokoen artean, / abere beltzik, zuririk naiko, / ez du<br />
sumatzen arean. "No divisa ganado negro (caballar); sí bastante del blanco (lanar)". Or Eus 328.<br />
- ABERE BESTIA. "Armentum, arthalde larria, abre, bestia adardun trópela, abrebestia larri, adardun<br />
trópela" Urt II 334.<br />
- ABERE BESTIAKI. Badakik nola zerbitzatu audan eta nolako egiñ izan den hire abrebestiákia enekiñ. Urt<br />
Gen 30, 29 (Dv eta zure ontasuna zer egin den ene eskuetan, BiblE zenbateraino hazi zaizun abeltaldea niri<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
145
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
esker).<br />
- ABERE-BUZTAN BELAR. v. ABERE-BUZTANKI.<br />
- ABERE-BUZTANKI. "Asprella, abrebuztankia, abrebuztan belharra" Urt II 435.<br />
- ABERE-EBASLE. "Quatrero, ladrón de bestias, abrebaslea" Lar.<br />
- ABEL-EDANGIA. "(S-saug), abreuvoir" Lh.<br />
- ABERE-ELI. Rebaño. v. 1 eli. Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben laka bekaldutzen da. 'Por lo que<br />
pertenece al reino animal se regula el producto del ganado'. Izt C 173.<br />
- ABERE-EREMU. Reino animal. Gizona abereekin nahasi, eta gizadia abere-eremuko pizti-mota bat balitz<br />
bezala azaldu. Vill Jaink 64.<br />
- ABERE-ESTALKI, ABEL-ESTALGI (T-L). Manta para cubrir la espalda de los bueyes. "Couverte, couverture<br />
[...] de bœuf" T-L. v. marrega, kalainka, saihal Hartaz eginen baitituzte oihal arruntenak bai eta ulietarik<br />
gerizatzeko idieri udan bizkarretik emaiten deiezten abere-estalgiak. Lf GH 1924, 395.<br />
- ABERE-EULI. "Asilus, mandulia, uli haundia, ausik úlia, zamari úlia, abreúlia" Urt II 402. v. mandeuli.<br />
- ABERE-GAITASUN. Condición animal. v. ABERE-IZATE. Izakiok geronekin daramakigun<br />
aberegaitasunak txarrera eragiten gaitu, baiñan zentzuak garbi darakuskigu onbidea nundik dan. Etxde JJ 210.<br />
- ABERE GAIZTO. Fiera, alimaña. v. ABERE ZATAR. Abere gextoa da gorrotoa. "Mala bestia es la mal<br />
querencia". RS 71. Bortxa itzazü abere gaixtuak, erran nahi dit, desirkünte plazeretara enjogi direnak. Mst III<br />
23, 4 (Ch bestia kruel, Ip ihize gaistoak). Otso edo beste abere geiztoren batek esetsi eutsela ardiari. Echta Jos<br />
246. Abere gaizto aragizaleari arpegi emanaz. Ag G 152. Abere gaiztoa da gorrotoa. Eguzk GizAuz 188.<br />
Hitzartu zuten hiltzeko eta abere gaixto batzuek jan zutela aitari sinhets-arazteko. Zerb IxtS 25.<br />
- ABERE GARRAIOKO. "Abere gar[r]aioko (Hb), bête de somme" Lh.<br />
- ABERE GISAKO. "Bestial hombre, gizon aberetia, abrearra, aberegisakoa" Lar.<br />
- ABERE-GOROTZ, ABEL-GOROTZ (S). Ref.: Lh; Lrq (abere). Estiércol de ganado. Badakigu herri bateko<br />
aintzindari aphal bat, abel gorotz batean, dioenaz, dagokioena izpiritua. Prop 1902, 131. Abere gorotzari kendu<br />
lezaioken ezetasuna [...] ona da, ta ukulluetan bildu egin bear da. EEs 1916, 269.<br />
- ABERE-GRINA. Pasión animal. Bere abere-griñari aurka egiteko. Etxde JJ 163 (v. tbn. 210).<br />
- ABERE ILEDUN. Ganado lanar. v. ABERE XEHE. Oro bat gertatzen da abere illedunarekin. "Ganado<br />
lanar". It Dial 71 (Ur lanadun aberiakaz, Dv azienda xurietan, Ip hazienda ilhedünetan).<br />
- ABERE-HILTEGI (S ap. DRA), ABERE-HILTOKI (BeraLzM). Matadero. Ardiak eta idiak milaka eta<br />
milaka joan zirela abere-hiltegietarat. Zerb IxtS 58. Abere-iltokiaren orma-ondora joan zan neskatoa. Erkiag<br />
BatB 54. Iturri eta aska oien aurrez aurre, abere-iltoki bat dago. "Matadero". Garm EskL I 108.<br />
- ABERE-INDAR. Fuerza bruta, fuerza animal. Abere-indarra / (La Fuerza Bruta) / bi ekitalditan. /<br />
Benaventek erderaz / idatzi / ta Zaitegi-Ibiñagak euskeraz. EG 1950 (3-4), 11. Esku, beso, gerri ta bizkar-lanak<br />
ba dira, abere indarrez egin bearrekoak. Erkiag BatB 150.<br />
- ABERE ITSU. Animal (ciego). Cf. ABERE MUTU Enas ni kriatura zantar ezertako bat; bekatuz kiratstua,<br />
abere itsu bat. Añ EL 1 156. Eralle, zittal, madari orrek, ez ete dok ikusten euk egiñiko dongakerija, abere itsu<br />
andi orrek? Otx 140. Torileko atea zabaldu zuen, abere itsu, adardun eta basatiak arratsaldeko argi bizira irten<br />
zuen, ezer ikusi gabe. Arti Ipuin 57.<br />
- ABERE-IZATE. Naturaleza animal, condición animal. v. ABERE-GAITASUN, aberetasun (2). Abereizatea<br />
badau gizonak be: baña gizona beste abereak baño geiago da, gorago dago. Eguzk GizAuz 92.<br />
- ABERE-JABE, ABEL-JABE. Ganadero. Abel-jabe aberats au [...]. "Ganadero rico". Berron Kijote 221.<br />
Entzutekoak ziran [azokan] baserritarren galdeak, abere jabien erantzuerak. Ag G 86.<br />
- ABERE-JANA, A.-JANARI, A.-JATEKO. Comida para ganado. Azpiak atera aldituzue? --Bai, jauna. --<br />
Abere jana ekarri? --Baita ere. Ag G 20. Abere janariak gordetzeko lekua. Ib. 14. Erdi bakarrik zabiltzaz<br />
Txomin, / Abere jatekogiñan, / Eta ni barriz oial garbitzen. Enb 181. v. tbn. Abere-janari: Munita 39.<br />
- ABERE-JENDE (abregende Sal, R). "Chevaux, ânes, etc." VocPir 362.<br />
- ABERE-JOKALARI. "Arenarii, jokaláriak, gudukaláriak [...] zezen jokalariak, abrejokalariak" Urt II 284.<br />
- ABERE-JORRAI. "Buttoir, abere-jorrai, pasarri" T-L.<br />
- ABEL-KALPAR. Abel-kalparraren antza ba zuan nolabait aren ille-adatsak. "Crines". Berron Kijote 179.<br />
- ABERE KARGADUN. "Caballería, bestia, (c.) zamaria, abere kargaduna" Añ.<br />
- ABERE-KUME. a) "Ganado menor, (c.) elumea, eliumea, aberekumea" Añ.<br />
b) ABEL-KUME. Cría de ganado. Cf. abelume. Lensemeak oro [...], il egingo dira; ta orobat abelkume<br />
lenak. Ol Ex 11, 5 (Dv abereetako ume lehen-sorthu guziak, Ker abereen leenume guztiak).<br />
- ABERE-LARRE. Pasto. [Lurrak] zuaitzez jantzia egon bear duala, gori, euri, iturri, erreka, ibai, aberelarre<br />
ta gizonen osasuna bear bezela ibilliko badira. Munita 130.<br />
- ABERE LARRI (BeraLzM; abrelarri Urt II 333), ABELARRI (Hb ap. Lh). "Armentinus, abrelarriena,<br />
bestialarriena, abreadardunéna" Urt II 333. "Ganado mayor, o sea vacuno, caballar, asnal" BeraLzM. "Gros<br />
bétail" Lh. v. ABERE HANDI, ABERE NAGUSI. Idi, ardi, abre larri, / Orobat ehiziak (Ps 8, 8). Hm 42 (Dv<br />
ardi, idi eta bertzalde larretako abereak). [Film honetan] ikusten ditugun aziendek, abere larri eta txeek [...].<br />
MEIG I 175.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
146
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ABERE-LARRU, ABELARRU (Hb ap. Lh). Piel de animal. "Cuir (de gros bétail)" Lh. Abere-larruzko<br />
soñeko batzuekin Adan eta Eba janzirik. Lard 5. Urteak [dira] abere-narrurik Mendiolan sartu eztala. Ag AL 12.<br />
Abere-narruz egindako soñekoak zerabiltzkiten. JMB ELG 46.<br />
- ABERE-MERKATU. Mercado de ganado. [Irurzun] Iruña-inguruko abere-merkatu handienetarik bat. JE<br />
Ber 24.<br />
- ABERE-MOTA. Clase de ganado; especie animal. Kutxa andi zabal bat, egazti ta abere mota guzietatik aremeak<br />
beregan idukitzeko diña izan zitekeana. Ub 13. Abere mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea<br />
bazuten / toki guzietan. / Gabetanika zeuden / igelak bakarrik / [...]. It Fab 57. Zein da abere motik onena<br />
nekazariarentzat? "El mejor ganado". It Dial 92 (Dv y Ip abere motarik; Ur abererik). Baserri-etxe asko, [...]<br />
abere mueta guztiaz ondo janziak. Izt C 182. Kutxan sartu zituen [Noek] abere edo animali-mota guziak,<br />
bakoitzetik pare bat. Lard 9. Eta abere mota guzietarik pare bat sarraraziko duzu [...] eta aziendetarik beren<br />
moten arabera, eta lurreko zierpetarik beren moten arabera. Dv Gen 6, 19-20 (Ur abere mota guztietatik).<br />
Ikhusi behar da herri bakhotxeko zer abere mota sori den. Ip Dial 73 (Dv abere mota, It abere mot, Ur abere<br />
mueta). Urderik itxusi ta zikiñenak eta beste euron antzeko milla abere-muetak. A BeinB 92. Abere mota abek<br />
bear lituzke euki batez ere: abelgorria, zerriak, [...] ateak eta antzarak. NekIr 70. Astua ixan arren, zaldija<br />
baxen jatorri onekua zala, beste abere mueta gustijen antzera bera be egun beratan Jaungoikuak irazanikua<br />
zalako. Otx 120. Ondoren abere-mota asko galdu ziran, otzaldikoak beintzat. JMB ELG 55 (50n abere mueta).<br />
Jainkoak egin zituen lurrean bizi diren abere mota guziak. Zerb IxtS 8. Goi-langillearen begipean, abere-mota<br />
guztiak biraldakuntzak egiten ari dira mendeetan barrena. Vill Jaink 55.<br />
- ABERE-MULTZO. Rebaño. v. ABERE-SALDO. Non pentze edo sorho aski baitute abere moltzo hazkar<br />
baten hazteko. Dv Lab 91. Herri bati khenozu igandea eta geroztik ez dukezu han arimagabeko abere multzo<br />
lurtiar bat beizik. Arb Igand 58s.<br />
- ABERE MUTU. a) Animal (mudo). Xoriek orobat dute / egiñen errepika: / abre mutuek orobat / akorduzko<br />
musika. EZ Noel 56. Guztiak barur zitezilla, eta are abre mutuei ere, etzekiela eman iatera eta ez edatera. Ax 70<br />
(V 46). Are abre mutuek ere eztute [...] lehen izan diren ostatuetarik, aitzinat iragan nahi. Ib. 92 (V 62). Aitzitik<br />
abre mutuak bezala guthizien arauera doaz. SP Imit III 12, 4. Presunak eztirela abre mutuekin konparatzeko. ES<br />
171. Bena abere mütü eli bat bezala, baduatza arimaren perdizioniala. Mst III 12, 4. Abere mutu biren erdian<br />
jaio dana. Acto 374. Argirik eztauken abere mutuak. Añ EL 2 45. Eguno eztabe / abere mutuak / ta piztia uzuak /<br />
egin berbarik bapere. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ikusten ditugu / beraren liburuak, / nola abere mutuak / ikusten<br />
dituen / goizaldean zeruak. Arti MaldanB 213. Auspez belauniko, letariak kantatuz, / egunsentiari intzentsua<br />
botatuz, / zimuek ziruditen abere mutuak. Ib. 196. Ipui lagunak, nahiz abere mutuak nahiz hala-holako gizon<br />
emakumeak, bizirik daude egilearen irudimen hezean. MEIG II 131.<br />
Astaka abre mutu batek, gizon gisa mintzaturik [...]. "Subiugale mutum animal". He 2 Petr 2, 16 (TB asto<br />
urrixa mutu bat, Dv abere hezi mutuak, IBk asto mutu bat).<br />
b) (-mute BN-ciz), ABELMUTU (BN-ciz-baig). Ref.: Bon (abelmutu); A (abere-mute). "Ganado caballar" A.<br />
"Abelmutu, caballería (BN-baig; Lacombe)" DRA.<br />
- ABERE NAGUSI. "Ganado mayor, abere nausia" Lcc. Pagau eragiten deutsa [...] urtian buruko errial bat<br />
giberrietan ta geiago, abere nagusietan. CatElg 114r.<br />
- ABEL-ODI (L ap. Lh, que cita a Hb; HeH Voc (s.v. hodia)). Pesebre. "Mangeoire" Lh. v. odi. Hantxe gizoniduritan<br />
/ Gauherditan / Iesus iaio zekion, / Mihiskando' oihal lodiz / Abel odiz / Ohakoa zegion. 'Son petit<br />
berceau d'une mangeoire de bestiaux'. O Po 58s.<br />
- ABERE-OIN (Añ), ABROIN (Lar, Hb ap. Lh). "Pata, el pie de los animales" Lar. "Pata [...]. Si es de animales,<br />
(c.) abere oña" Añ. "Patte, corne de pied" Lh.<br />
- ABERE-ONGARRI (L-ain ap. A; Dv), ABEL-ONGARRI (L ap. Lh; Dv, A), ABEL-UNGARRI. Abono de<br />
establo. "Fumier d'étable" Dv. Cf. SABEL-ONGARRI. Etxeak ihiz eta abel-ungarriz eginak dira. Prop 1882,<br />
279. Etxe luze aphal bat [...] sahetsak beltz, ihia abere ongarriarekin gogortuz eginak. JE Bur 8.<br />
- ABERE-PORTU. "Feria, paraje público en el que se exponen los animales" Lf (sg. DRA). Pharte hartu nahi<br />
dutenak (aberen "konkurran") othoiztuak dira herrikotxean har dezaten beren aberentzat lumero bat,<br />
abereporturat agertu aitzin. Herr 7-4-1960 (ap. DRA).<br />
- ABERE-PROBA. Prueba de animales en el deporte rural. Abere-probak. EusJok II 75.<br />
- ABERE-SALDO, ABEL SALDO. "Rebaño de ganado, atajo de bestias (Darric)" DRA. v. ABERE-<br />
SAMALDA. Piarres atera zen bere abere saldoak ikustatzera. Etxde JJ 11. Ta abere-saldoek ez ditezke leoi<br />
aundien beldur. Ibiñ Virgil 43. Oian, larre ta abel-saldoen jainkoa. Ib. 64n.<br />
- ABERE-SAMALDA. Rebaño. v. ABERE-SALDO. Abere samalda andiak bazkatzen. Izt C 31 (v. tbn. 38).<br />
- ABERE-SENDABELAR. "Asyla, begi larrikia, begi larri belharra, abrasenda belharra" Urt III 17.<br />
- ABEL SENDALARI. Veterinario. v. ABERE SENDATZAILE. Bein batean Alkar gaxotu zitzaion, eta abelsendalariari<br />
deitu arren, ez zan agiri ta ez zan agiri. Muj PAm 76. Abel-sendalaria, ori entzun bezin aguro joan<br />
zan sendalariaren etxera. Ib. 76.<br />
- ABERE-SENDATZAILE (BeraLzM). Veterinario. Cf. Lar: "Albeitar, [...] abereen sendatzallea". v. ABEL<br />
SENDALARI. Al dan guztian deitu biar da abere sendatzallea. It Dial 79s (Ur abere sendatzalliari, Dv abere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
147
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sendatzailea; Ip aberen atxeterra). Abere-sendatzalleak, abereetazko gaiak erakutsi-ta; sendagilleak, umeak<br />
nola azi ta osasunazko gauzak azalduaz. EEs 1917, 74.<br />
- ABERE-TOKI. "Redil" Añ. Abere toki batean jaio eta aska batean abere artean ezarria izateraño. Gco II<br />
28. (Jorraillan) abere-tokiak antolatu, aziak gertu eta gazta biguinak egin (G). EgutAr (ap. DRA, que no da más<br />
ref.).<br />
- ABERE-TRATU. Venta de ganado. Esan nien: Jaunak! Abere-tratuetan / bazatorzkidate, esanen dut<br />
benetan: / Ez naiz merkataria, eztut erosten nik. Arti MaldanB 209.<br />
- ABERE-TRESNA (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Aparejo de bestias" Lar (tbn. en Añ abere tresnak). "Desaparejar,<br />
aberetresnak kendu, abereak tresnabagetu" Ib.<br />
- ABERE TXIKI, TXIPI (Lcc). "Ganado menudo, aberea txipia" Lcc. v. ABERE XEHE. --Zein da abere<br />
motik onena nekazarientzat? --Toki zelaietan abere aundia eta desberdiñetan txikia. "Ganado [...] pequeño". It<br />
Dial 92 (Ur abere txikija, Dv abere ttipia, Ip abere txipia). Ango mendietan ebiltzan katamotxak egitten eutsezan<br />
kalteak abere txikietan; noizbait ilda topaten ebezan ardi, bildots da auntz bat edo beste. Echta Jos 310.<br />
- ABERE-UZTARRI. Pareja, par de bestias de yugo. v. ABERE UZTARRIKO. Bazütian zazpitan hamar<br />
ehün ahari [...]... bost ehün abere-üztarri. ArmUs 1899, 3.<br />
- ABERE UZTARRIKO. "(Hb), bête de joug" Lh. v. ABERE-UZTARRI.<br />
- ABERE UZU. "Fiera, [...] (G) pistia; (V) abere uzua" Añ. v. ABERE ZATAR.<br />
- ABERE XEHE (Hb ap. Lh), A. TXE (A, que cita a Izt), ABELTXE. a) Ganado lanar. "Troupeau de brebis (?)"<br />
Lh. v. ABERE ILEDUN. Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moxo , aritxikiro,<br />
ardi, [...]. Izt C 167. Probinzia onetan komunkiro jaio ta azi oi diran abere eskurakoiak dira abere txea edo<br />
geria [...]. Ib. 167. Zergaitik beraganako [zama-abereaganako] ez daben ifinten nekazariak ainbeste ardura,<br />
nola abere txe, abelgorri eta azienda beltzetara. Ib. 183. Gañera, emengo abelgorri ta abeltxeak gutirenak bezin<br />
on eta umakor dire. Bera EEs 1915, 215. Azkenez, abere enda guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri,<br />
mando ta bertze zamari aunitz. Ib. 227. Aberezaleak abere-mota abek bear lituzke euki batez ere: abelgorria,<br />
zerriak, aberexea (illedunak), astoak, olloak, [...]. NekIr 70. Ahuntzaren esnea nuen pozoatu. / Hutsitu nituen<br />
aharien adarrak. / Ebaki nizkion akerrari bizarrak. / Abeltxeak nituen osorik larritu. Arti MaldanB 200.<br />
Ondasun aundien oiñ-ordeko gelditu zan bera: lur-ondasunak [...], abere xee naiz larri ez gutxi [...]. "Ganado<br />
mayor y menor". Berron Kijote 137.<br />
v. tbn. A. txee: MEIG I 175.<br />
b) Animal pequeño. v. aberetxo. Miresten zinduen iragan egunean ikhusteaz zenbat on diozkategun zor abere<br />
xehe batzuei [se refiere a seda pinpirina, perla maxkor, etc.]. Dv Dial 26 (It aberetxo, Ur aberetxu, Ip abereska).<br />
- ABERE-ZAINTZE. Cuidado del ganado. v. abeltzaintza. Arimea, beintzat, kemen ta adore guztiarekin<br />
maitearen mendeko duzu; ez du aurrerantzean abere-zaintzerik, eta lengo lagunak, zelai ta belardi zear ikusi ez<br />
badagite, maiteketan ibillirik galdua dala uste izan bezate. Onaind in Gazt MusIx 156.<br />
- ABERE ZAMARAKO. Bestia de carga. v. KARGAKO ABERE. Abere txea edo geria, abelgorria, abere<br />
zamari edo zamarakoa. Izt C 167.<br />
- ABERE ZAMARI. "Abere zamari, [...] (c.), acémila, bestia de carga" A. Abere txea edo geria, abelgorria,<br />
abere zamari edo zamarakoa. Izt C 167.<br />
- ABERE ZATAR, ABERE ZANTAR. Fiera, alimaña. v. ABERE GAIZTO, ABERE UZU. Jangoikoaren<br />
borondatea da ni enterratzea leiza baten abere zatar bat bezela. Mg CC 118. Eizari, edo kazadore batek<br />
jarraituten deutsa basaurdiari, jaurtigiten deutsa tirua [...] ta bertan geratuten da illik abere zantarra. Mg CO<br />
45. Jangoikuari egin deutsan injurija, egin dalako abere zantarren irudikua. Ib. 59. Irten zion esan degun<br />
bezelako abere zatar edo gizon-piztiatu itxusiak. VMg 87. Aurrean jartzen zitzaiezten abere zatar izugarri eta<br />
ikusteko ikaragarriak. Lard 71.<br />
- ABEREZKO (L ap. Lh; H; abrezko H). Bestial, animal. Atsegintasun abrezkoa eta erhoa. SP Phil 254 (He<br />
256 bestiakarakoa). Abrezko iaidurak. Dh (ap. H, que traduce "passions bestiales").<br />
abere-buru. v. abelburu.<br />
aberedari, abredari (Lar). Brebaje. "Brebage, antes berebage, bebida que se da a las bestias" Lar (que<br />
relaciona etimológicamente la voz cast. con vasc. abere). Aberedari miragarria. Tít. de la trad. de C. Otaegui<br />
de la leyenda "El Brebaje Maravilloso" de V. de Arana, EE 1882c, 412.<br />
aberedi. 1. "Atajo de ganado" Lar. Aberediya, mami ta gaña, / ebaiñ-ebaña / kaskabar t'eudiz. --Ez<br />
arraietan! artaldiyari / zer babes eman artzaiak daki. Inzag EEs 1914, 94.<br />
2. abeldi (A DBols). (Neol.). Fauna. Sg. Bähr (EEs 1922, 112), creado por Arriandiaga. 5'gna [ikastaldia].<br />
Eusko abelditzaz erabakizuna. EEs 1920, 109. Baño abeldi ta landaraiak muga jakinik ez duten ezkero, sarri<br />
askotan erabakaitza da, zein aldetara bizidunen bat ezartekoa dan. Bähr EEs 1922, 109s. Ozpiñeko abeldi xea.<br />
Ib. 110.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
148
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aberegorri. v. abelgorri.<br />
abereil. (Neol.). Abril. Cf. NoviaS: "Abereilla, abril, mes. Su composición abere-illa, mes de ganados". v.<br />
apiril. Kaltzadan, Iesukriston biztuerako iaian, abereilgo 18-garren egunean. Arriand EAditza 756.<br />
aberekara. "Bestial" Dv.<br />
aberekari. "(S), ami des bêtes" Lh.<br />
aberekeria (c. sg. A; Lar, Añ, Dv, H), abrekeria (-keri B ap. Izeta BHizt2; SP, Urt III 264, Ht VocGr, Lar, Añ<br />
(AN), H). Bestialidad; brutalidad. "Bestialité" SP. "Bêtise" Ht VocGr. "Brutalidad, bestialidad" Lar y Añ.<br />
"Action bestiale, de brute" Dv. "Brutalité" H. "Bestialidad en el hombre, majadería" A. "Salvajada. Emen<br />
abrekeri aunitz iten tuzte. Iñautetan abrekeri aundiek in zuzten" Izeta BHizt2. Bere eskuak, [...] likhisten ditu<br />
milla abrekeriaz, bere arima ta bere gorphutza [...] lohitzen ditu. Dh 380. Bizitze hunek erakusten duen<br />
zoramendua eta abrekeria. CerBid 1. Arrauzika, erdi lo, [...] barriketan [...]. Au da Mez-enzutea? [...] Zer<br />
deritxazue, [...] Angeru Santuak, gure lotsabagetasun, ta aberekeria onen? Añ EL 1 86. Aberekeria zen<br />
gathaskan adimenduarekin, gorphutza arimekin. Hb Egia 91. Eskonduten diranean personak eta gomutetan ez<br />
diranean Jaungoikoagaz euren aberekeriak beteteagaz ezpada, zaldiak eta manduak legez, onek dira personak<br />
demoniñoaren mendean dagozanak. Itz Berb I 49. Izaitez, erabeak nauka legartzarat joaitetik. [...] ez dezaket<br />
jasan, itxasoari errara beha dagozin zonbaiten aberekeria. JE Ber 86. Agian, abrekeriak bazterrerat utzirik,<br />
jakintsunak jokhatuko dira bide hortan: Jainkoak gizonen eskuetan ezarri atomiko indar berri horrek lagun<br />
dezan jendearen osagarria eta bizitzea. Herr 23-2-1956 (ap. DRA). [Edankeriak] begi ta kontzientzia lañopetzen<br />
dizkiat, [...] aberekeriz jolasak indartu, lizunkeria jolaspide jarri. MAtx Gazt 77. En DFrec hay 1 ej. de<br />
abrekeria, septentrional.<br />
(Con -zko, adnom.). Nolazpait elkhar dirudite ahalkhegarrizko atseginek eta ian-edaneko plazerek, zeren<br />
biek orobat behatzen baitute haragira, lehenbizikoei bere abrekeriazko buelta gatik hutsik haragizkoak<br />
daritztelarik. SP Phil 406.<br />
abereketa (Dv), abelketa (L, BN, S ap. Lh). Cantidad de ganado. "Harrigarriko abereketa saldu da egun, il<br />
s'est vendu aujourd'hui une étonnante quantité de bétail" Dv (s.v. harrigarriko). "Abondance de troupeaux" Lh.<br />
1 abereki (L, BN, S ap. Lh), abreki (Lar). Brutalmente, bestialmente. "Brutamente" Lar. v. aberekiro,<br />
aberero. Abreki feratu zuen aitak. "Le père l'expulsa brutalement". Barb Leg 68. Hain zarpilki, eta erran<br />
ditake hain abereki, lotu zaiote Hongria gaixoko gizon, haur, xahar eta emazteri, nun herri guziak okaztaturik<br />
ezarri baitutu. SoEg Herr 29-11-1956, 1. Teatro aintzinerat heldu dira, eta eskaleretik igaiten agur-magur<br />
hainitzekin: urdinak pausuki, gorriak abreki. Lf in Casve SGrazi 12.<br />
2 abereki (c. sg. A). (Adj.). Bruto, animal. Badira gizon edo mutill batzuek añ landugabeak eta aberekiak,<br />
non uste oi duen, ez dala bekatu mutillak mutillakin edozeñ gauza egitea. AA I 242. Badira gizon batzuek añ<br />
aberekiak, non ezin eraman duen, emazteak denbora apur batzuek obra onetan igarotzea. Ib. 587. Klaudio<br />
Neron biozgogor eta odolzaleak agindua zan [lenengo jazarra], gaizkeriz josiriko bere izaker aberekiya<br />
asetzearren. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.<br />
3 abereki. 1. Carne de animal. Estaltzen dituzte haren aldareak ogi, arno, xirio, lore eta aberekiz. Hb Egia<br />
68. Buxerek ehortzi behar luzkete, saltzeko eta geroztik jendeak ahorat emaiteko on ez diren abereki guziak. JE<br />
Med 42.<br />
2. Animal. Ezta, ba, uste bear izan zirkin dagien edozein bizidun abereki danik. Bähr EEs 1922, 109.<br />
Abereki atalak. Zait RIEV 1933, 60. Abereki kizkiñak [= 'células animales']. Id. ib. 64. Aro artan emen mendiakzear<br />
zebiltzan aberekiak [...] abelgorri, zaldi, aragizale eta beste olakoak ziran. JMB ELG 16. Gure mendietako<br />
egur, belar eta aberekiaz ondo ornitua. Eston Iz 132.<br />
aberekinde. (Neol.). Zoología. Gertari bat ipini gura daut. Lurkindariak (geólogos) dinoskue Madrilgo<br />
inguruetan aurkitu itzala antxinako abere baten (aberekindeak gaur ezaunbagean) lurpe-azurrutsa. Arriand<br />
EAditza 758.<br />
aberekiro (G ap. A; Lar). Brutalmente. "Brutamente" Lar. v. 1 abereki.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
149
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aberekoi (-kh- S ap. Lh), abelkoi (-kh- S ap. Lh). 1. "Friand de bêtes (chien, etc.)" Lh.<br />
2. (Adj.). Animal, bruto. v. aberekor. Bakartadean, gizonezkoa aberekoiago biurtu dela dirudi. Erkiag<br />
BatB 157.<br />
aberekor. (Adj.). Animal. v. aberetar. Aragiaren griña aberekorrak azpiratu eta menderatu dagiela<br />
arimea. Itz Azald 191. Milla griña eta gurari aberekorrak eta lotsagarrizkoak. Ib. 117.<br />
aberekuntza. Ganadería. Anhitz geihago sal uste, ondo urthetan, baratze gutixago eta aberekuntza geihago<br />
eginez. Eskual 18-4-1913, 2.<br />
aberentu. Cercanía, contorno. v. inguru, barano. Alle voleur saldua / behar düzie phakatü / Aberentü<br />
huntara jitia / Behar zaizie dolütü. Mustafa 98 (ap. DRA). Koraje handi badük / Xarlemaiñareki izanian / Roland<br />
et Aimounen semiak / dütianian aberentian. 'Près de toi'. Xarlem 500. Jinko Jaunaren photerez / arrasta zitie /<br />
aberentü orotarik / apartie zitie. 'Écartez-vous de toutes parts'. Ib. 957.<br />
abereño. Dim. de abere. v. aberetxo. Zonbait egunen buruko, hunek [lapinak edo itsas-xerrik] agertzen<br />
ditu tuberkulosaren dainu ezin ukatuzkoak. Aldiz sendo gelditzen da, lan bera egina etzaikon abereñoa. JE Med<br />
120.<br />
aberepen. v. aburupen.<br />
aberero (Lar). Brutalmente. "Brutamente" Lar. v. 1 abereki.<br />
abereska. v. aberexka.<br />
abere-talde, abeltalde (A DBols). Rebaño. "Ganadería. Más se oye aberetalde, sin la permutacón de r en l" A<br />
DBols. Nere aurretik zoazte, eta abere-taldeak bijoaz bat-banaka. Lard 42. Beren auzoko Zeltarrak zutela<br />
aien garau eder ugari eta aberetalde aundien gutizia. Etxeg EE 1882c, 561. Arren lurrak eta arren abere<br />
taldeak omen dira alakoak! Ag G 258. Abeltaldeak, sail barri billa, Aldendu ziran (landa) bertotik. "Udazken<br />
abestia" (ap. DRA). Yar itzazu nere abeltalde guzien unai-maizter. Ol Gen 47, 6 (Urt hazienden, Dv arthaldeen).<br />
Eguzkia ieiki ala [...] bazkatuko dituzu abere taldeak. Ibiñ Virgil 97 (79 abere-talde, 94 aberetalde). Aberetaldea<br />
zaitu naiean. Onaind in Gazt MusIx 155. An abiatu zan [...] bertako artzai-neskekin batera, auen aberetaldeak<br />
zaintzeko asmotan. Berron Kijote 138.<br />
aberetar (Lar), abretiar, abrear (Lar). Brutal. "Bestial" Lar. "Bestial hombre, gizon aberetia, abrearra" Ib. <br />
Gorphutz abretiar baten-gatik eta aberea baino lohiago den baten-gatik, nik Jainkoa utz dezadala! Dv LEd 186<br />
(Cb Eg II 102s gorputz abereakin bat, ta oriek baño loiago dan onegatik). [Agure jaunaren] jaiera aberetarrak<br />
etzituen loak artu izan urteen erajoaiak. "Brutales pasiones". Otag EE 1881b, 60.<br />
aberetasun (L, BN ap. Lh; Lar, Añ, Izt 20v, Dv H), aberetarzun (S ap. Lh), abretasun (SP, Lander (L) (ap.<br />
DRA)). 1. Brutalidad, bestialidad. "Bêtise" SP. "État de brute, bestialité" Dv. "Qui tient de la bestialité" H. <br />
Adiskidetasun falsoak azkenean itzultzen dira hitz busteletara eta haragizko galdetara [...], zeinak maiz<br />
hondatzen baitira abretasunetan eta errabiamendutan. SP Phil 302. Gorde ditut zuben aserre gogorreti [...].<br />
Noraño dua bada zuben aberetasun, zeruraño dei egiten dabena? Mg PAb 208.<br />
2. (V, G ap. A), aberetarzun (L ap. A). Condición animal. "Animalidad, bestialidad (en sentido estricto)" A. <br />
Comte eta bere eskolako beste jaun siñisgabe batzuk uste izan zuten gizona aberetasunetik igoa zela polikipoliki,<br />
evoluzioz. Vill Jaink 16. Gizona (esaten digute) aberetasunaren esparrutik ilki zan. Ib. 179.<br />
aberetegi. v. abeltegi.<br />
abereti. "Bestial hombre, gizon aberetia" Lar. v. aberetar.<br />
aberetsu. 1. (El, lo) que tiene mucho ganado. Cf. aberats. Sarako hauz'apheza, herriko aberetsuenetarik<br />
bat zela; bazitian arthaldeak Larrunen, Ibantelin [...], zokho guzietan. Elzb PAd 74s.<br />
2. Bestial, brutal. Gorrotoa, dollorkeria, azpikeria [...] jaun da jabe ziran eunki aberetsu aietan. EG 1956<br />
(5-6), 52.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
150
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aberetu (gral.; Lar, Añ, Dv), abretu (SP, Lar, Añ (AN)). Ref.: A; Lh. Embrutecer(se), convertir(se) en animal.<br />
"Rendre ou devenir bête, abrutir" SP. "Embrutecerse", "arrocinarse" Lar y Añ. "S'abrutir, s'animaliser" Dv.<br />
"Embrutecerse. Aberetua, el abyecto" A. Berak aberetürik hanitz abere künteren üdüriak adoratzen zütien.<br />
Bp I 84. Faraon Itxaso Gorrian itorik, Nabukodonozor aberetürik, kabaleki bazkan. Egiat 200s. --Zoin dira<br />
hordikeriaren efekto tristiak? --Aberetzia, aharrak eta lohikeria. CatLan 116. Funtsean gisa guzietara Jainkoak<br />
jazarri deraie jende abretu hekiei. Dh 376. Salomon andia, jarri zan abereturik eta lokazti likits bat egiñik. Lard<br />
215. Mahometek aberetu ditu gizonak, Yesusek aingerutu. Hb Egia 85. Eskolan eman ditek Jainkoa debeku; /<br />
Oraixe gure haurrek behaitek abretu. / Ai, ai, ai! mutilla, behaitek abretu. Zby RIEV 1909, 232. --Zu abadeakaz<br />
abadetuta zagoz. [...] --Ta zu abereakaz aberetuta. Ag Kr 101. Atzo bira bira / Dantzan aitu zira, / Doi bat zare<br />
aberetu: / Soinuz burua gogor, / Atzarriko zare histu, / Zozotu eta mokor. Iratz 20. Allande osabak gure etxeko<br />
sukaldean lizunkerizko musuketan eta limurketan aberetuta ustekabean idoro zizkiñan. Etxde JJ 122.<br />
[Edankeriak] familiak zikindu, abenda pozoitu, buruak erotu, [...] gizonak aberetu. MAtx Gazt 77.<br />
aberetxa. "(V), animancule [sic]" Dv. v. aberetxo.<br />
aberetxar. Rozinanteren falta bete bait-lezake aberetxar onek. "Esa bestezuela". Berron Kijote 170.<br />
aberetxe. v. abeletxe.<br />
aberetxo (G ap. A; Lar, Dv (G)), aberetxu (V ap. A), abeltxo. (Dim. de abere). "Animalejo", "bestezuela"<br />
Lar. v. aberexka. Tr. La forma abeltxo se documenta sólo en un ej. de Zaitegi. [Ardia] da aberetxo bat /<br />
ona eta izutia. It Fab 139. Ona non dezun aberetxo bat [garaustikaia] zuk ezagutzen ez dezuna. It Dial 18 (Ur<br />
aberetxu; Dv marmutxa, Ip abereska). Aberetxo gaionak dira erleak: oiek ematen digute eztia. Ib. 10. Badira<br />
aberetxoak zigarra baño ere oraindik txikiagoak. Ib. 25. Badira aberetxu batzuk iminten ditubezanak euren<br />
arrautzak frutiaren ganian. Ur Dial 32 (It animalitxoak, Dv marmutxak, Ip abereskak). Zuk aberetxo [txoritxo]<br />
on onen bizilekura nere pausoak zuzendu ziñituen. Arr GB 45. [Azija] aixiak dakar, edo urak dakar, edo<br />
aberetxuren batek dakar. Kk Ab I 31. Ikusi al-den iñoiz onelaingo aberetxo [txaltxo] politik? TAg Uzt 31. Gizon<br />
eta emakumeen alkarganako zaletasuna besterik ez? Orduan, aberetxoen antzekoak gera. ABar Goi 26. Idoi ta<br />
zingiretako ur gelditan izaten diran igelen karkaban abeltxo batzuk izan oi dira. Zait RIEV 1933, 67.<br />
aberetzar (Lar). 1. (Aum. de abere). "Animalón" Lar. Kamelloa deritzon aberetzarra. Mg CC 200. Erraz<br />
igaroko bada alako aberetzarra jostorratz baten zulo txikitik. Ib. 200. Aberetzar izugarri bat adar bakoitza. AA<br />
II 450. Nire egoen burrundareak aberetzarrak / Ipinten ditu ikaraturik bildurrez danak. AB AmaE 375. Beste<br />
aberetzar aunitz ta millakak. "Con otras mil quimeras y mil monstros". Berron Kijote 158. Eta aberetzarren /<br />
marru ikaragarria. "De algún monstruo". Ib. 153.<br />
2. "Alarbe, bárbaro, bestial" Lar.<br />
aberetze. "(Hb), quantité de bestiaux" Lh.<br />
aberexe. ABERE XEHE.<br />
aberexka (L, BN, S ap. Lh; H), abereska (S ap. A; Gèze, Dv (S)). (Dim. de abere). "Petit animal, insecte"<br />
Gèze. "Bestiole" Lh. "Bestezuela" A. v. aberetxo. Koxenilla gorri da eta abereska hori hauts kolore [da]. Ip<br />
Dial 18 (It aberetxo, Ur aberetxu, Dv marmutxa). Badira abereskak bere arraultziak frütien gañen errüten<br />
dütienak. Ib. 32. [Perla] arrain-küskü baten barnen edireiten da itxasuan. Horra nun mündian diren gaizarik<br />
baliusenak zor zaitzen abereska elibati. 'À quelques petits animaux'. Ib. 22.<br />
aberexkila. "(L, BN), bestiole" Lh.<br />
aberexko. "(R-uzt), bestezuela" A. v. aberexka.<br />
aberexkot. "(S), bestiole" Lh.<br />
aberezai(n). v. abeltzain.<br />
aberga. v. alberka.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
151
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abergorri. v. abelgorri.<br />
aberi(a). 1. "Avería, es palabra Bascongada, y en el dialecto labortano significa gasto y en los otros pérdida,<br />
[...] aberia, kaltea" Lar. "Gasto, [...] gastua, [...] aberia" Ib. Qui commodum appetit, ne fugiat laborem [...].<br />
Progotxua nahi tuenak [sic] behar tu aberiak, trabailluak eta ekhaiak; ezta ontasunik penagabekorik. ES 196.<br />
2. Daño, avería, perjuicio. [Tabernakuluaren] zati guziak Jainkoak erakutsita zeukan eran estali zituzten,<br />
bidean aberi eta kalterik izan etzezaten. Lard 86. Oñetakoak, soñekoak, oiak eta beste gauzak kalte eta aberirik<br />
bidean etzuten. Ib. 87. Txirrita, jarri 'igute / txurreri berriya, / bañan aditu al dek / oien aberiya? / Besteren<br />
terrenuan / daukate jarriya, / mutur gozuarekin / ziok nagusiya. Tx B 135. Eiztarietan ere / badira pizkorrak, /<br />
iñoiz egin dituzte / aberi gogorrak. Uzt LEG II 309.<br />
aberiatu (Lar DVC). Averiarse. "Padecer avería" Lar DVC 158. I, makiñia aberiau ein dok. SM Zirik 46.<br />
aberiguantza. "Averiguamiento, aberiguanzea" Lcc.<br />
aberiguatu (-adu Lcc). Averiguar. Eta ala, zirkunstanzia oez kasorik egiten ez debanak eta aberiguatu nai<br />
ez dituanak bere konzienziaren examinan [...]. OA 137 (v. tbn. en la mima pág. aberiguatzea). Artuko du<br />
damutasuna bihotzetik falta egin dituala aberiguatzen duanena. Iraz 51.<br />
aberiguazio. Averiguación. Geuren kontzientziako examina eta aberiguazioa egitean. OA 129.<br />
aberil. v. apiril.<br />
aberiña. v. alboreña.<br />
aberki. "Región" BeraLzM.<br />
aberkide (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri e -ide. Compatriota. Neure adizkide ta<br />
aberkide matte-mattia. Carta de AG a EArzdi, octubre 1896 (ap. NeolAG). Irasi eben larogei ta amairu<br />
aberkidek. AG 1585. Jaungoikuak zaindu zagiz, nire aberkidia. Baserr 1897, n.º 18 (ap. NeolAG). Gure<br />
adiskidea, gure aberkide ta gure ertilari ospetsua. Garit Usand 68. Nere izena ikusi nai luteke emen aberkide<br />
oiek... EArzdi in Kk Ab II 6. Bere aberkide diran suizotarran [sic] alde yokatzen badu. Goen Y 1934, 90. Aundia<br />
izan [Bogotá] eta denetik zan. Gure lagunen aberkide pixka batzuek ere bai. JAIraz Bizia 53. Aberkide<br />
landerrari auzian ez diozu bidegabekeririk egingo. Ol Ex 23, 6. Gure zenbait aberkide prestuk [...]. MEIG VII<br />
107. En DFrec hay 7 ejs. v. tbn. Kk Ab I 86.<br />
aberkoi (BeraLzM). Patriótico. "Cívico" BeraLzM. Tr. No se encuentra en la obra de Arana Goiri. En<br />
DFrec hay 4 ejs. de aberkoi y 1 de aberrikoi. Arana Goiri'tar Sabin'an idazkai guzti-guztiyen (jakidi, elerti,<br />
ezbaida, aberkoi eta abar) "Opera Omnia". EEs 1916, 234. Ikastetxe ta irakaslakaz / Gaur daukoguzan utsunak<br />
/ On-bidetzeko artu dauz orain / Asmorik aberkoienak. Enb 42. Txadin zolijak [...] Beñola jaurti eban irrintzi, /<br />
Aberkoi arek [...]. Ib. 201. Bere biotz aberkoia miñez erdibiturik. Larrak EEs 1926, 170. Geiegi bazkatu<br />
baititugu geren gogoak aberkoi-usaiezko gezurrez. Ldi IL 52. Segurako itzaldi aberkoia. Ib. 154. Olerki<br />
aberkoietan aberkoiena au egin du "Lizardi"k. Or Y 1933, 407. An, nik, itz gurbil, aberkoi asko erne-ernerik<br />
entzun nitun. Goen Y 1934, 99. Sail onen elburua, erri olerkiak albait ugarien biltzea da; lanbide aberkoi ederra<br />
benetan. Y 1935, 237. Iparragirreren olerkirik geienak aberkoiak dira. Etxde 16 Seme 85. Lönnroten Kalevala<br />
epopeia aberkoia. Alzola Atalak 95.<br />
(Uso adv.). Lan egin al dan beste, / Baña... beti aberkoi. Enb 50.<br />
aberri (Bera, BeraLzM, Lh). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aba y erri (AG 1061). Patria. "Patria.<br />
Ene Aberri laztana! ¡querida patria mía!" Bera. "Euzkadi da gure Aberriya, Euzkadi es nuestra Patria.<br />
Aberriaren aldezko, patriótico" BeraLzM. v. sorterri.<br />
Tr. Según NeolAG, un año después de su primera aparición, aberri es ya corriente entre escritores de la prensa<br />
nacionalista, pero no se encuentra en la revista de Azkue Euskalzale, donde sí aparecen aiterri, asaberri y, sobre<br />
todo, iaioterri. En 1919 Altube (Eusk 1919-20 (II), 51) incluye aberri entre los neologismos que, por haber<br />
alcanzado ya cierta extensión, han de ser aceptados. En la tradición septentrional está poco documentado: sólo en<br />
Iratzeder, Zerbitzari y Herria. En DFrec hay 180 ejs. de aberri, de ellos 4 septentrionales.<br />
Voltairek ezeban mattetan bere aberrija. AG 864. Il naiago dot / ikusi baño / Aberrijaren / amaia. Ib. 2406.<br />
Euroen abenda zarreko elia, euroen Aberrijaren (patria) elia. Albzur RIEV 1907, 625. Bizkidi ontan arrotzak lez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
152
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gera eta gure elburua, gure aberri aundiya, zabala eta sakona, Donokia da. Ayerb EEs 1912, 177. Bere aberri<br />
Euzkadi onetara etorralako. Kk Ab I 107. Aberrijak edo naziñuak osasuntsutu ta gogortu. Ib. 20. Gure aberrian<br />
ikusi degun bezelatsu. "En nuestra patria". Zink Crit 47. Aberri baten samiñez / urduri dabil errija. Laux AB 52.<br />
Ordutik ona, --zenbat laño--, / Naparruan ezta aberririk. Ib. 100. Euskeraz idazten dot Aberrijaren izkuntza<br />
dalako. Laux BBa 142. Onelakoekin aberria gaizkatuko diagu. Lab EEguna 83. Abenda bakotxak dau / bere<br />
Aberrija. Enb 206. Euzko-Aberri au itxartu dau / Sabinen erijotziak. Ib. 40. Erroma... Uzkurtzaren / Aberri<br />
bakarra. Ib. 206. Alemanak zearo yabetu ziran txeketarren aberriaz. Ldi IL 162s. Ta Argi-aberrian ikus âlnezake<br />
/ lauso-eziñezko adiaren yabe. Ldi UO 58. Tamalez, Aberria atzerri biurtu zaizu... Goen Y 1934, 184.<br />
Kaisalderripean zeuden gaiñerontzeko aberri askatuekin ere, gudaldiko morrontzara beartu ziran. Ib. 192.<br />
Aberria azkatzen dugunean garaitza-burestuna illobi gaiñean yarriko diogu. Ib. 424. Lur zabal guztia baño<br />
beste aberririk ez eukan gizona. Eguzk GizAuz 67. Goiko / urdiña nunbait ire aberri. EA OlBe 105. Aberriaren<br />
oroia [...] azterkatzen jardun degu. JMB ELG 9. Nere aberritik egotzi naute nere seme berberak. Zait Sof 123.<br />
Euskeraren eriotza aberriaren elizkizunen bezpera litzakela. JAIraz Bizia 8. Aberriko lurreri begira, mutuk<br />
zeuden. Ib. 38. Bera breiztar gudari gaztea zen, azken gerra hontan bere aberria askatzeko borrokan ibilia. Mde<br />
Pr 289. Iñor ez dela aske? Edonor, sendi, buruzagi, aberri, ezkontide edo ahaide bati loturik dela? Ib. 150.<br />
Ierusalen ene aberri, Ierusalen ene Ama. Or Aitork 356. Aberriarengatik irriskuari behatu gabe. Zerb Azk 109.<br />
Irten zaitez zure lurraldetik, zure aberritik. Ol Gen 12, 1 (Ker aberri). Mirenek bear nau; nere aberriak bear<br />
nau; nereak bear naute. Txill Let 139. Bizia aberriari eskeñi dioten euskotar guzieri. Ugalde Iltz 3. Nere senide,<br />
adiskide, aberri, giza-familia osoaren interesak. Vill Jaink 88. Arbola bakoitzak bere aberria du izan ere. Ibiñ<br />
Virgil 84s. Aberriko muga ta soro atsegiñak utzi bear izan ditugu. Ib. 31. Seigarrenez, ai ene! / kate latzetan, oi<br />
aberri, zu! "¡Oh cara patria!". Gazt MusIx 101. Goian dago portua / atseden ta aberri. Gand Elorri 56. Bainan<br />
gaur, / Jainkoaren erdeinatu, / aberriaren infernu, / ta neure etsai. / Bapo nago. Azurm HitzB 50. Orain SAko<br />
izaroak bere xarma ia dena galdu du. [...] Mutilen aberri askatua zela zioten. Lasa Poem 117. Damaren izena,<br />
aberria, kalidadea. "Patria". Berron Kijote 148. Politika bidetan ziotela behar zela baitezpada aberri bat eman<br />
XXXko populuari. Herr 7-7-1977, 2. Herriak eta gizonak. Paleztindarren aberria. Ib. 2.<br />
v. tbn. Eusk 1919-20 (I), 39. Otx 45. Y 1935, 146. SMitx Aranz 235. BEnb NereA 101.<br />
Aberriak [= 'las naciones'] be txirotu egin dira, nastea ta matxiñadea edonon sortu da. Eguzk GizAuz 142.<br />
(Como primer miembro de comp.). "Aberri-oiturak, costumbres patrias" BeraLzM. Aberri-pizkundiaren<br />
langille argiyenetakua dan euzkotar lekaide batek. EEs 1916, 221. Gorau egixuz beti zeure aberri-elia, aberriekandu<br />
onak eta aberri-ixakera osua. Kk Ab I 86. Zorun-euzkia dizdiz... Aberri-ortzian! Enb 210. Euzko-aberri<br />
azkatasuna / Lenbailen lortu gurarik. Ib. 42. Aberri-berbizkundia. Ib. 138. Aberri oiuba. Ib. 64. Sabin gurgarri, /<br />
aberri-seme gurena! Ib. 42. Gora Euzko-Gaztedi, aberri-sustarra! Ib. 127. Sabin, aberri-ziñopa. Ib. 45. Aberrizoriona<br />
lortu. Ib. 50. Sabinen oldozmenak, aberri-gauzetan, / jakingarri diranak, aldi guztietan. Ib. 146. Ez<br />
aberri mugaz barrendik, [...] baizik [...] lurbira osoan. "En el recinto del patrio hogar". Y 1933, 6. Aberri lege ta<br />
Yainkoari eskeñitako ziña. Zait Sof 171. Ots! Iri osoa! Eup! Aberri yaunok! Ib. 132 (14 aberri-lur). Ekaitzak<br />
eraman beza nire aberri-mugaz araindi. Ib. 62. Semeak [...] aita zapuztuz, aberri-nagusi izan naiago zuten. Ib.<br />
118. Ogei etxe aien ondorean zer ikusten zuten ba? [...] Aberria, ta batez ere aberri usaia. JAIraz Bizia 38 (40<br />
aberri kutsua). Hil zorian zituzten beren aberri hizkerak gaizkatzeko. Mde Pr 281. Aberri-iainkoak [...]<br />
etzaiozutela eragotzi gazte orri [...]. Ibiñ Virgil 79. Erromatar azkarrak ere, aberri-iskilluz iantzita. Ib. 101.<br />
- ABERRI AMA. Madre patria. Aberri amaren negarra. "Los sollozos de la madre patria". Laux AB 30.<br />
Erruki, ene Yainkoa, erruki! ene aberri amari zerbait ekarki bazatoz tximista itzaletan! 'A la tierra nutricia'. Zait<br />
Sof 147.<br />
- ABERRI-EGUN. Día de la Patria (Vasca). Itxartu eta jagi zaitez, euzkelduna [...] zuaz ospatzen Aberri-<br />
Eguna, / Aberri-Eguna. Enb 55s. Gaur Aberri Eguna ez deia egiten?... / Ba, bainan gaurkoa, / Lehengoa bezala<br />
ez da, ez izaiten. Iratz 30. 1965-VII-14'a da gaur, eta [...] Frantzian aberri eguna dalako gaur. Alzola Atalak 88.<br />
- ABERRI-MIN. Nostalgia de patria, ansia de patria. Geienak, aberri-miñak ukituta, aldegiñak dira, or<br />
beeruntz. Ldi IL 23. Ez aberri-miñez bakarrik, baita ere bere Berte [...] ezkutatu zitzaiolako. Goen Y 1934, 90.<br />
Aberri-miñez kantari. "Cantando sus canciones doloridas con ansias de patria". Laux AB 52.<br />
aberrikatu (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1896, de aberri 'patria' y el suf. para crear verbos "exclusivos" -<br />
katu. "Expatriarse" BeraLzM.<br />
aberrike. Sin patria. Ire aita au erorrek egotzi ta aberrike utzi ukan. 'Y le convertiste en desterrado'. Zait<br />
Sof 144.<br />
aberriratu (BeraLzM). Repatriar(se). Alderdi buruok, beren atzerri-aldia beteta, aberriratu ziranean [...].<br />
Urkia EEs 1928, 22.<br />
aberritasun. Patriotismo. v. abertzaletasun. Norberaren erria bakarrik ikustea, itsu egotea da;<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
153
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aberritasun santuaren kontra burrukatzea da; guzurrezko aberritasuna da. EgutAr 4-11-1960 (ap. DRA).<br />
aberri-zale. v. abertzale.<br />
abersario (Urt I 260), adbersario. "Adversarius, kontra partea, abersarioa" Urt I 260. Suaren furia<br />
adbersarioak iretsiren dituen bat. Lç He 10, 27 (He Jainkoaren etsaiak; v. tbn. Lç Decl a) 8v adbersarioa).<br />
abersidade, -tate. v. abertsitate.<br />
abertentzia, adbertentzia, albertenzia. Advertencia. v. abertimendu.<br />
Tr. La forma adberten(t)zia se documenta en Ochoa de Arín, Elizalde, Lizarraga de Elcano, Zuzaeta (68 -<br />
tenziya), Guerrico, f. Bartolomé, Udarregi y Xenpelar, abertentzi(a) en Arrantz y Txirrita, y alberten(t)zia en<br />
Mendigacha y Noe.<br />
Familiako guraso guziai egiten zate adbertenzia. OA pról. Aurrendako adbertenzia bat. El 20. Bigarren<br />
adbertenzia: ez egitea deus banidádes. LE Prog 106. Erriyetako Parroko jaunak / jarririk adbertentziyak, /<br />
limosnak bildu, berak egiten / biar diran dilijentziyak. Ud 138. Ene jein ona, albertenzia bat biardaud egin. Mdg<br />
128. Abertentzi txiki bat / izan ezkeroztik, / kanpuan korrituta / eztu egiñ festik. Arrantz 130.<br />
Advertencia, conocimiento, conciencia. Dudatu ote deban adbertenziarekin Fedeko Misterioren batean.<br />
OA 146. [Itz ariñ batzuek] egiten diranak oarmen edo adbertenziaren faltaz. Gco II 40. Kristinaubak,<br />
ezauberiagaz ta adbertenzijagaz egiten daben guztia, zuzendu biar deutsa Jaungoikuaren ondriari. fB Ic I 30.<br />
- ABERTENTZIAN JARRI, IPINI. Advertir. v. abertitu. Pensatu zuen ango Padria / adbertentzian jartzia /<br />
nola nai zuen Santo Domingok / zeukan jantziya artzia. Xe 371. Txakur baten kontuak / esatera garbi, / aditzen<br />
emateko / mundu guztiari, / iñor albertentzian / al baledi jarri. Noe 107. Abertentziyan ipiñi dute / Irungo<br />
erretoria, / bitarteko bat bialdurikan / izugarri dotoria. Tx B I 34. Gazte denborak aldegin ziran, / allegatu zait<br />
zartzia, / argatik nai det ez dakitenak / abertentziyan jartzia. Tx B II 152.<br />
abertigarri. "Admonendus, abisatzekoa, abertitzekoa, [...] abertigarria" Urt I 206.<br />
abertimendu (SP, Urt I 206), adbertimendu, abertimentu (Chaho), adbertimentu. Advertencia, aviso. v.<br />
abertentzia. Batbederak iakiteko eta maiz irakurtzeko duen Adbertimendua. Lç Adv * 8r. Ezen gauza iustoa<br />
estimatzen dut, [...] adbertimenduz zuen iratzartzea. Lç 2 Petr 1, 13 (He ene abenikoez, TB abisamenduz). Dio<br />
ezin abertimentu izan duela Espainiako armada parte unetarat urbiltzen dela. (c. 1597). FLV 1993, 458.<br />
Irakurzailleari abertimendua. Harb u) 4v. Hau da abertimenduen abertimendua. SP Phil 15 (He 14 hori da nik<br />
eman ahal diezakezudan abertimendurik inportantena). Gero ondoren datorren adbertimentuak, eta ezaguerak<br />
edo notiziak. OA 141. Kastidadearen kontra pensamentuak adbertimentuarekin konsentitzen dituen persona<br />
asko. Ib. 158. Adbertimenturik bage egiten dan gauzan. Ib. 140. Emanen diozka kontseiluak eta abertimenduak.<br />
JesBih 419. Balia gaiten abertimendu on hetaz. Jaur 129.<br />
v. tbn. Tt Onsa 58. Adbertimendu: EZ Man II 90.<br />
abertirazi. Hacer advertir. Priorak bestalde abertiraziko dütü haitatiak, egünaz zointan hartüko beitira.<br />
Mercy 21.<br />
abertitu (BN-ciz-arb, S ap. Gte Erd 2; SP, Urt I 204, VocBN, Gèze), adbertitu.<br />
Tr. En la tradición septentrional se documenta la forma abertitu (junto a adbertitu en Leiçarraga), y adbertitu<br />
(-du) en la mayoría de los meridionales (aber- en ZBulda, P. Errota, Txirrita y Erkiaga).<br />
1. (Aux. trans.). Advertir (a alguien de, de que). Cf. abertentzia.<br />
Tr. Documentado principalmente en autores orientales. En textos occidentales se encuentra en BBizk, ZBulda,<br />
Ochoa de Arín, Pello Errota, Udarregi y Txirrita (cf. infra Astarloa y Erkiaga para la 2.ª acepción y ABERTITU<br />
ERAGIN en Guerrico). Los autores orientales lo emplean con auxiliar trans. bipersonal (con complemento en<br />
instr.); en textos occidentales, en los pocos ejs. no ambiguos, se encuentra con aux. trans. tripersonal (bipersonal<br />
en BBizk). En el s. XX se documenta sólo en Txirrita y Mattin.<br />
Eta ametsetan dibinoki adbertiturik retira zedin Galileako bazterretarát. Lç Mt 2, 22 (He lotan abisu izanik,<br />
Dv lotan mezu izanik, Ur izanik gaztigatua ametsetan zatzala, Echn amets batean abisatua izanik, Hual<br />
abisatruk ametstan, Ol ametsetan aolkatua, IBk ametsetan albiste harturik, IBe ametsetan oharra harturik). Hek<br />
alde hunetako egiteko guziéz abertituren zaituztéz. Lç Col 4, 9. Eta ala adbertitzen eta aseguratzen dut, dagola<br />
[...] (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Baña aingeruak zituen / ixillik abertitu, / herrira behar zutela / berze<br />
bidez bihurtu. EZ Noel 68. Abertitzen gaituela, / Daramagun arrutak, / Errateko prest garela, / Hobirako<br />
Konpletak. Arg DevB 149. Nathan profetak abertituz geroz Dabid bere faltez, ezagutzen du bekhatorea dela. Gç<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
154
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
43. Ezin daizu ukatu / nolan askok adbertidu / zaituzan egin bear yakala, / Biskaiari erregu. BBizk 37. Idia<br />
lehenago kostumatua baldin bazen iotzera, eta haren iabea abertitua izatu baldin bazen protestazionerekiñ. Urt<br />
Ex 21, 29. Abertietan deutset ze Buldiau arzen eztabenak ezin likela jan okelarik. ZBulda 43. Nola kartilla onen<br />
leenengo ojan adbertiturik dagoan. OA 80. Defekto oek izanik sarri ofrezitzen diradenak, oek dirade kristaubari<br />
geiena adbertidu bear zaizkonak. Ib. 131. Bear dugu adbertitu nola eldu baita eraizioaren bilzea. SermAN 4v.<br />
Ignorante dagonaren adbertizeko erranen dut. Ib. 4v. Abertitüren die Jaun Direktorra eta Prioria erien estatiaz.<br />
Mercy 42. Banué yago adbertitzeko, baña akabazágun erratearéki [...]. LE Prog 114.<br />
(ss. XIX-XX). Abertitü bera, / aurhide bezala, / eztakion fida: / bilho thirakan aisa bürüzagi dela! Etch 274.<br />
Jenebieba jun izan zen aizuen abertitzera, / Hegilüzek erho ziala, emastia erraitera. Ib. 624. Abertituko da<br />
Errumako kongregazioneko sekretarioa, konfrario berria erregela guzietan ezarri dela. JesBih 466. Baldin<br />
norbeitek abertitzen bagaitu badugula bisaian notha bat, eskerra. Jaur 129. Giristinoak, barkatu, / abertitzia dut<br />
artu, / nahi dut egiaz mintzatu. Bordel 57. Abertitzen zaitut, / andere gaztia, / izariz ar dezazun / banitatia. Ib.<br />
72. Ez haudala gero diok abertitu? / Hauk etziren hanbat hiretzat abisu? Gy 170. Bethi hark bere burua / bai<br />
daduka abertitua, / Azken urhats haren egiteko orduaz. Ib. 168. Atzo nurbait izan düzü ene ait'ametara, / Gük<br />
alkhar maite dügüla haien abertzitzera. ChantP 172. Euskeraren gañian / biar det itzegin [...] iñozente dagona /<br />
abertitu dedin, / gurekin deskuidorik / gertatu eztedin. PE 129. Biyen artian zuten / lan au formatuba, / nago<br />
informatuba, / badu eskarmentuba, / da adbertituba, / estudiatuba. Ud 72. Ustez ez niyen egiñ / abertitu baizik, /<br />
bat oso zapuztu zan / egiñ gabe itzik. Tx B II 109. Xori bat jin zereitadan / abertitzera / gai hura izanen zela / oi<br />
ene malura. Balad 217. Lehen lehenik poliza xefa / abertituko dutela, / gauaz norbaitek herriko etxea / arroatu<br />
diotela. Mattin 37. Pertsuen bidez abertitzeko / adixkide on guziak. Ib. 55.<br />
v. tbn. Tt Onsa 43. Brtc 208. Abraham 14. Adbertitu: Ber Trat 93r.<br />
2. + adbertitu. Advertir (algo). --Zer bekatu egiten du? --Mortalea, adbertitzen badu edo balin badaki<br />
gezurra diola. El 51. Pekatuba dago pensamentu loija sentidu, ezagutu edo adbertidu ezkero bertatik botateko<br />
aleginik ez egitian. Astar II 133. [Nikanor-ek] aurrerakada ezagun ezaguna egin eban, eta bai orixe abertidu<br />
bere, Etxabelar irakasle errimeak. Erkiag BatB 26. v. tbn. Zuzaeta 69 (adbertidu).<br />
- ABERTITU ERAGIN. Hacer advertir. Eta bakarrik orain oartu edo adbertitu eragin nai dizuet [...]<br />
permititzen duela [...]. Gco I 455.<br />
- ABERTITURIK. Advertido, a sabiendas, conscientemente. Gauaz ala egunaz? ustegaberik edo abertiturik?<br />
SP Phil 47 (He 49 ustegaberik ala uste izanik eta ohar naizela?). [Kontua atera bear deb] konsentidu ote deban<br />
adbertiturik Fedearen kontrako pensamenturik. OA 146.<br />
abertitzaile (-aille SP, Urt I 205). "Avertisseur" SP. "Admonitor, abisuemáillea [...] abertitzaillea" Urt I 205.<br />
abertsio. "Aversatio, abertsioa, higuintza, aborrimendua" Urt III 147.<br />
abertsitate (Urt I 405), a(d)bersidade, abersitate (Urt I 263), adbersitate, abertsitade (Urt I 405). Adversidad.<br />
"Adversum, abersitatea, fortuna gaitza" Urt I 263. "Afflictatio, afflictio, dólorea, atsekábea [...] abertsitátea,<br />
abertsitadea" Ib. 405. Izurriteak, gerlateak eta berze goitiko adbersitateak. Lç Ins A 4v. Inkontru gaitzetan,<br />
malhurretan, eta adbersitatetan. Tt Onsa 16. Seigarrena, gure projimoein abersidade eta flakezak pazienzieiki<br />
sufritzea. CatAe 48 (CatUt 10 adbersidade, CatSal 49, CatR 49 abersidade).<br />
abertzai, aberzai. Guardián de la patria. Euskalerriko mendi guzien / buru zaudena, / aberzai sendo, biotzesnale<br />
/ maiten-maitena. EA EEs 1921, 171. Aralar, Aralar, otoimendi!... / Uda ta negu txit ernai / gizandi jator<br />
baten antzera / goi-goien zakust aberzai. Id. ib. 1924, 246. Ideki zazu errota-atala / ta irindu beren likits-itzala! /<br />
Garai-ots-garai / jaso abertzai! Loram 98.<br />
abertzale (V-gip ap. Elexp Berg; Bera, BeraLzM), aberri-zale. Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri<br />
y -zale (AG 908). Patriota, nacionalista. "Patriota" Bera y BeraLzM. "Nacionalista vasco" Elexp Berg.<br />
Tr. Según NeolAG, el término es ya corriente en 1897 en la prensa nacionalista. La forma aberri-zale se<br />
documenta en Lekanda (Baserr 1897, n.º 8 (ap. NeolAG), Zaitegi (Sof 166) y en un ej. de EgutAr (2-2-1958 (ap.<br />
DRA)). En DFrec hay 508 ejs. de abertzale.<br />
Euzkerea eztakijan euzkotar abertzaliak, ikasten dau. "El euskeriano patriota". AG 1297. Alderdi<br />
abertzaliaren (erderaz nacionalista deritxona) erijotza. Ib. 1613. Baita Kanpiontar Artur idazle ospatsu<br />
abertzaliak. EEs 1916, 234. Kistar ona ixateko / abertzale ixan. Enb 112. Emakume Abertzale Batzak. Ib. 106.<br />
Biotz sutsua, ona, maitatia ta abertzalea eukan [F. Arresek]. Larrak EEs 1926, 170. Euzkadi ta abertzale<br />
batzuen bidez ateratzen dira orain bigarren Abarrak. EArzdi in Kk Ab II 6. Gotzain abertzale oien artean Mac<br />
Hale zeritzana izan zan aundienetakoa. Ldi IL 168. Abertzale aundia. Ib. 96 (v. tbn. 169). Aberriaren alde bizia<br />
gogoz emon daben abertzaleak. Eguzk GizAuz 49. Lehen abertzaleak hedatuz zoazin / Euskadi guzira. Iratz 31.<br />
Eta alako pekatua alda ba abertzalea izatea? Ugalde Iltz 22s. Frantses "résistance" igikundeak erail zuen,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
155
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
breiztar abertzale zelakotz. Mde Pr 289. Euskaltzale eta abertzaleen artean. Ib. 63. Abertzale egin zen, eta erru<br />
guztiak inglesenak zirela erabaki zuen. Arti Ipuin 47. Itsutuak dagotzin abertzale batzuek. Herr 27-10-1977, 7.<br />
Galesko alderdi abertzalea. MIH 186. Horrela uste genuen, behintzat, orduko abertzale euskaltzaleok. MEIG<br />
VIII 43.<br />
v. tbn. Laux AB 14. Or QA 81.<br />
(Como primer miembro de comp.). Jasorik gora iru margodun / Abertzale ikurriña. Enb 122. Abertzale<br />
ereduba. (Arrospidetar Jon ene adizkide on maitiari). Ib. 148. Abertzale biotza [...] giarrez egiña dala. Ldi IL<br />
167. Eta labur-laburki beren abertzale-goraberak azterkatu ditzagun. Ib. 161. Abertzale kar batekin hasi<br />
baitziren. Mde Pr 44. Abertzale zentzu egiatiago bat. Ib. 42. Bortizkeriaren kontra bortizkeria hautatu dute<br />
abertzale mogimendu batzuek. Herr 5-5-1977, 1.<br />
abertzalekeria (-keri Bera y BeraLzM). Patriotería. En DFrec hay 3 ejs.<br />
abertzaletasun (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri y zaletasun. Patriotismo,<br />
nacionalismo. "Patriotismo" Bera y BeraLzM. Zure irazpena zabalduko da, ta [Zure irazpenak] zabalduko<br />
dau abertzaletasuna euskeldun erri zorigaiztotsu onetan (Carta de 1896). NeolAG. Zer galtzen dau lenago<br />
euzkotarrak: abertzaletasuna ala euzkeltzaletasuna? "El patriotismo". AG 1297. Gure naia da euzkotar guztiyak<br />
abertzaletasunian batu ditezela. EEs 1916, 234. Gerkarrak [...] beren abertzaletasun garaiaren egiñak [...]<br />
edesten dizkigutenean. Zink Crit 67. Bereala asmatu zuten bide bat Poloniko abertzaletasuna beti-betirako<br />
zapaltzeko. Ldi IL 165. Abertzaletasuna, erderaz "patriotismo" esaten dana. Ib. 144. Orrek erakutsiko dizute<br />
abertzaletasun-arazo oietan eztala beñere etsi bear. Ib. 163. Guretzako naikoa da abertzaletasun pitiñena. Ib.<br />
144. Neurtitzak eztiki darizkio. [...]; abertzaletasunak suturik beti. TAg Y 1933, 23. Ene orain arteko<br />
herrizaletasuna (abertzaletasuna) traditu eta ukhatu nahi dudala. Mde Pr 64. Filmak [...] argitarat emaiten ditu<br />
mutiko gazteen abertzaletasuna eta gogo ona. Herr 7-4-1960 (ap. DRA). Arritzekoa da zenbat eta nolako nekeak<br />
artzen dituzten beren gain millaka gizonek, abertzaletasunak eragiñik. Vill Jaink 173. [Irakaskuntza]<br />
pribatukoak maizegi saiatu ohi ziren, bere "abertzaletasuna" erakusteko, nazionalekoei gainak ematen. MEIG<br />
IX 28. En DFrec hay 82 ejs. de abertzaletasun y 1 de abertzaltasun.<br />
v. tbn. Eusk 1919-20 (I), 40. Laux AB 14. Goen Y 1934, 185.<br />
abertzaletu (Bera, BeraLzM). Hacer(se) patriota, nacionalista. Bijotzak abertzaletu ezkero, adimenak<br />
laster datorz. Laux Euzkadi 27-10-1931. Gogora datorkit oroitzapen zaar bat. Ni ta zenbait adiskide<br />
abertzaletu-garaiekoa. Ldi IL 62. Pixkanaka, ango [Catalunyako] alderdi guziak abertzaletu dituzu. Ib. 26.<br />
Bostamargarren urte... gixadi erdija, / goguan garrija, / abertzaletu zala Sabin ain andija. Enb 56. En DFrec<br />
hay 4 ejs.<br />
aberu. v. aburu.<br />
abes (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de abo y eres (AG 976), que no lo utilizó nunca<br />
salbvo en abes egin, q.v. 1. "Voz musical" AG 976, Bera y BeraLzM. Orrillako Abestija abesau dabela,<br />
abes garbi ta ederraz. Baserr 1897, n.º 5 (ap. NeolAG).<br />
2. Canción. v. abesti. Txori-abesak isilldu dira / Oillorik ezta ikusten. Ezale 1898, 66a. Gotzon-eresi / ta<br />
abes gozuak entzuten. Enb 85. Itxasuaren abes-durundiz... An datza gentzazko lotan. Ib. 54. Txindor-abesak<br />
entzun ei dozuz / Napar-aldetik goiz bitan. Ib. 132. Aita ta ama dantzan dira, / baita enparaukuak. / Ai, an ziran<br />
soñu, abes / eta billintxikuak! Ib. 165. Ezeik abestu, ba abes orretan dagerk bijotza. "Tu canción". Laux BBa 38.<br />
Abes bigunen erregin ori! / Alai abestu egixu. "Divinas canciones". Ib. 60. Atsa yaurti arren ezin sor abesa. Ldi<br />
BB 162. Eztarri ausartaenak ekin diote abesari, kantatzeari. Ldi IL 46. Ai, Ama! altzoan oraño nik abes. / Egun<br />
ostera atzerri-kanta / biotzak: ikaraz ler-urren. Gazt Y 1935, 16. Udabarrian abes-soiñuan / txoriak umiak azten.<br />
BEnb NereA 55. Pozarren atera jat ezpanen begira / aspaldi min zan abesa. Gand Elorri 123. v. tbn. Satarka<br />
EEs 1925, 179.<br />
- ABES-BAKARLARI. Cantante solista. v. bakarlari. Agur sutsu bat Donostiar guzien aldez Bilbaotar<br />
koral-eko abes-bakarlari bikain ta beste abeslari guziei. Garit Usand 28.<br />
- ABES EGIN (Bera, BeraLzM). Cantar. "Cantar, en abstracto" AG 976. Eta nire birigarro gastiak ederto<br />
kanta edo abes-egitten yon. AG 1052. Ollarrak abes edo kanta-egin baño len. Ib. 1470. Txori-aldriak eressoñuan<br />
/ abes dagie bere inguruan. Enb 203. Kukua, zetan eztok / abes egiten? Ib. 167. Bata abes-egitten da<br />
bestea negarrez. Echta Jos 30. Zeuk zelan barriz abes-dagixu / gabeko aldi larrijan? Laux BBa 48. Ez dut abestu<br />
al izaten, Ama, / izar oiei begira gabe. / Abes egiten orde / zure begipe yarri-ala. Gazt Y 1934, 341.<br />
(Con determinantes). Ai, ene Imanol, onek [Euzko Gaztedi bulartsuak] bai abes / alai eztitsuak egiten<br />
dabez! Enb 191.<br />
- ABES-MIN. Ansia de cantar. Nerekin yaio nun abesmiña, / ta aurtandik min ori dut izan samiña... 'El ansia<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
156
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
de cantar'. Ldi BB 162. Biotza sorburu, begiak iturri, / ibai antzo sor zait abesmiña. Gazt Y 1935, 16.<br />
abesa (det.). Larguero. [Orga-etxeak] bi metro zituan zabalean [...]. Bi ertzetako abesak, besteak baño<br />
motzagoak ziran, eta, "suplente" izenez ezagutzen diran. "El armazón estaba compuesto de dos largueros -abesak--<br />
a cada lado y uno central". Garm EskL I 144.<br />
abesajo (G-to ap. A), abesako (G-to ap. A). "Acogida, agasajo" A. v. agasajo.<br />
abesaldi. v. abestaldi.<br />
abesau. v. abestu.<br />
abesbatza, abespatz. Coro, orfeón, masa coral. Lenik Gernikako Eres-batz, ta gero bertako Abes-batzaren<br />
arteztzaillea. Eusk 1919-20 (I) 20. Donostiko Abesbatzaren artezkari dan Esnaola'tar Sekundino [jauna]. P.<br />
Etxebarria EEs 1927, 174. Onako erespatz-abespatz-sariketarik badago, sari nausija atarako dau neure [...]<br />
baserri txikiko musika-bandeak eta orfeoiak. Kk Ab II 125 (v. tbn. más ejs. de abespatz en la misma pág.). Eusko<br />
Abesbatzaren konziertoaz bukaturik. Lab Y 1934, 413. Prallen abesbatzak eta organoak / zein baño zein doñu<br />
zerutarragoak. SMitx Aranz 174 (142 pralle-abesbatza). Musika-irakasle ta abes-batzaren zuzendariak. Osk<br />
Kurl 175. En DFrec hay 17 ejs. de abesbatza.<br />
abesbeluan v. ABESPELUAN (s.v. abespelu).<br />
abesgai. 1. Cantable. Areso-n. (Abesgai). EA OlBe 19 (tít.).<br />
2. Tema de canción. Amak, ume nintzala, / Euskera goxoa! / Zure garrez eustan jo / izate osoa. / Arrezkero<br />
zu zaitut / neure maite alai, / arrezkero zu zaitut / neure min-abesgai. Onaind MEOE 725.<br />
abesgaitz. Disonante. "Abesgaitz" edo, "eresgaitz" edo... dana dala; "non cantabile", "poco armonioso"<br />
edo or nonbait. Ldi, carta a Or, 13-1-1930 (ap. DRA).<br />
abeska. Cantando. [Gixonak eta andrak] danak pozez beterik Mireni abeska. Enb 32. Zugaztietan txoriak<br />
pozez / Abeska txiroliroli... Ib. 99. Eta bai-yuazan bakotxa bere auzotegi-aldera abeska ta santzoka. Kk Ab I 38.<br />
[Aingeruak] bere seaska ondora datozkio abeska edo kantari: Gloria in excelsis Deo. Inza Azalp 59. Ta amilka<br />
dator mendi-kolkotik / itur-aria [...] Ta abeska poil-poil, zurrunbillotsu, / mur-mur ta zotin. Loram 74. Pozarenpozez<br />
abeska nago. BEnb (ap. DRA). Azkenengo neurtitz ori abeska dijoazen aldi berean, uztargia ikusten da.<br />
EA Y 1936, 18. En DFrec hay un ej.<br />
- ABES-ABESKA. Cantando. Gotzonak abes-abeska asi ziran gero. Enb 33.<br />
abeskera, abestikera. Modo de cantar. Abeskera (kantetako modu) politta yaukok. Altuna 35. Gergoritar<br />
abestikeraren aldez. GMant LEItz 59. En DFrec hay un ej. de abeskera.<br />
abeskide. Compañero de canto. Urretxindorrak urari emaro: Abar orlegi ganian / abeskide naukok. "Seré<br />
tu compañero de canciones". Laux BBa 40. Ire omenaz abeskide gu, / osaro alai guztiok. EA OlBe 90.<br />
abeskizun (BeraLzM). "Concierto musical" BeraLzM. Schola Cantorum-go ereslariak etorri ziran<br />
Donostira erestaldi ta abeskizunak ematera. Garit Usand 22.<br />
abeskor. v. abaskor.<br />
abeskunde. Sesión de canto. Eldu zan mutiko-aldratxua [...] baserritar baten etxera, ta oi dan lez, abesten<br />
ekin eutsen gogorik onenagaz Urtebarri barri. Euren abeskundia amaitu ebenian [...]. Kk Ab I 62.<br />
abeslari (Bera, BeraLzM, Ort Voc (V-ger)). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de abes y -ari (AG 976). <br />
Cantor, cantante. v. kantari.<br />
Tr. Según NeolAG, a pesar de la popularidad que con el tiempo adquirió abeslari, AG no lo utilizó nunca y<br />
tampoco se encuentra en la revista de Azkue Euskalzale ni en la prensa nacionalista publicada antes de la muerte<br />
de AG. En DFrec hay 49 ejs.<br />
Jaupea abesten dabe bertako abeslarijak. Patria 1904, n.º 29 (ap. NeolAG). Orzaiz abeslari azkarra. EEs<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
157
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1917, 72. Abots eder-ederra du ta abeslari goienetakua da. EEs 1918, 83. Abeslaria edo kantaria zan. Pagoaga<br />
Itzald II 127. Josemari, / Durangar abeslari aldreaz / bera zan txauneskindari. Enb 134. Zeu zariala esango<br />
nuke / abeslaririk gurena. Ib. 126. Gure eresjoliei ta abeslarijei egingo geunskioez janzkide edo uniforme<br />
dotoriak. Kk Ab II 126. Gabriel Olaizola abeslari ospatsuak. Muj PAm 10. Abeslariak ederki abestu zuten<br />
Goikoetxearen meza. Ib. 8. Abeslari askoren antzekua ixango dok: taiu ona abestuteko, baña bijotzetiko<br />
sentimenturik ez. Altuna 36. Txori abeslariz (kantariz) ta lora usaindunez beterik. Ib. 105. Margoz, bikaña;<br />
eztarriz, abeslaria. Ldi BB 38. Lukas organista, Kosme ta beste batzuek abeslari. ABar Goi 17. Abenda gutxi<br />
gerea bezin abeslari. Aitzol Y 1934, 249. Abeslariak Kirie ta Gloria kantau ebezan. Bilbao IpuiB 237. Kiteris<br />
emakume abeslari ospetsuak. Ibiñ Virgil 48.<br />
v. tbn. Laux AB 47. Zait Sof 68. MAtx Gazt 13. NEtx LBB 197.<br />
(Uso predicativo). Ta tun tun txanboliñak guzien aurretik, geok berriz deadarka abeslari, antxen bazan zer<br />
ikusgarri. JBDei 1919, 246. Emen gatoz abeslari, / Geure bijotzak opaldu nairik / Erri ontako danari. Enb 90.<br />
Pozik alikatzen naz [...] txorijak abeslari / diran bitartian. Ib. 57. Txorijak abeslari ta adaska gorrijak [...]. "El<br />
pájaro canta". Laux BBa 94. Badut nire baitan larratxori-sailla... / abeslari dabiltz Yainkoaren billa. Zait Gold<br />
24. Etxe barruko lanetan / abeslari bertsoetan / aberiak gobernetan. BEnb NereA 139. v. tbn. Goen Y 1934, 92.<br />
X. Peña "Biozkadak" (ap. DRA).<br />
- ABESLARI-BATZA. "Orfeón" BeraLzM. v. ABESLARI-BAZKUN. Ni Durangora naioak erri-abeslari<br />
izateko asmoz; ator i be neugaz bai, ta abeslari-batzan sartuko az. EEs 1926, 150. Oraingo onetan ez noa ni<br />
Euzkalerriko [...] abeslari-batzetaz itz egiten. Herr 19-3-1959 (ap. DRA).<br />
- ABESLARI-BAZKUN. "Orfeón" BeraLzM. v. ABESLARI-BATZA. Donostiko abeslari-bazkunekoak,<br />
abestu zituzten itzaldian aitatzen diran eresiak. Itzald II 3. Eskerrak "Donostiar Abeslari-Bazkun"ari. Garit<br />
Usand 26n.<br />
- ABESLARI-BURU. Corifeo. Abeslari-taldea, Kolonoko agure zarrak osatzen dute, zuzendari abeslari<br />
burua izaki. Zait Sof 103.<br />
- ABESLARI-TALDE (BeraLzM). Grupo de cantantes, coro. "Orfeón" BeraLzM. v. abesbatza. Gerotxuago<br />
abestuko dizute neskatilla abeslari-talde ber-berak. Garit Usand 61. Abeslari-taldea, Kolonoko agure zarrak<br />
osatzen dute, zuzendari abeslari burua izaki. Zait Sof 103. Abeslari-talde bati on egin nai dion abeslariak, bere<br />
burua ezi egin bear du. Zait Plat 110. Gotzai, agintari, abeslari-talde, musikazale ta adiskideen urrutidazki<br />
berotsuak poz-eztitan entzunak izan ziran. AEmil EMusika 34.<br />
abesle (BeraLzM). Cantor. v. abeslari. Goiko Yaun zerana, / Zugana badituzu / Abesle bikañak, /<br />
egorzkiguzu, otoi, / aien ordezkoak / abesteko Aberri / berpizkude-miñak. TP Y 1933, 184. Urte asko ta, buruz<br />
motel xamarra ni; / Joranez ostera gai, len bezin abesle. DRA (que no cita la fuente).<br />
abespatz. v. abesbatza.<br />
abespelu (V-m ap. A; Mg PAbVoc, Izt 35v). 1. "Abespeluba, destajo, desconcierto" Mg PAbVoc.<br />
"Desconcierto, abespelua" Izt 35v. "Destajo, prisa en el trabajo, desconcierto" A.<br />
2. "Confianza. Orren abespeluan ez egon" A. Bertoko erritar asko daukadaz langintzarako, baña arekaz<br />
eztaukat abespelu (confianza) osorik. Echta Jos 307.<br />
- ABESPELUAN (V-m ap. A; Mg PAbVoc), ABASBERUAN (Izt (-roan), H, A Apend), ABESBELUAN.<br />
"Abespeluban dabil, anda a destajo" Mg PAbVoc. "Prisa, de prisa, abasberoan" Izt 98r. "A destajo" Ib. 5v. "Pour<br />
à peu près, au jugé" H. "Abespeluan, al buen tún tún" A (que cita el ej. de Mg PAb 84). Baso esaminadoriak,<br />
abesbeluban, edo ondo begiratu baga, egiten badabe euren esaminia. CrIc 81. Oni begiratu biar jako, ta ez<br />
abesbeluban esan, zar guztiak dagozala barutik libre. Ib. 105. Emoten deutsezubez gaisuai edaari samin [...] ta<br />
errai guztiak irabildutekuak, gatxa ezagutu baga abespeluan, urten dagijanak urten dagijala. Mg PAb 84.<br />
Lurrak biar dau giro ona, ez ibilli senian, ta abespeluban, ta nos nai erein. Ib. 138. Itaunduten bajaka: zenbat<br />
bidar egin dozu pekatu au edo bestia? Eztaki zer eranzun, eta nosbait esaten badau zenbat izan dirian, da<br />
abasberuan edo destaiju. Astar I 191. Beste batzuk konfesetan dira, baña zelan? ganora baga, zer egiten dabeen<br />
jakin baga, erdi kokoturik, eta abasberuan eta itxumustuban. Astar II 130. Orra, neure enzula maitiak,<br />
azaldurik, [...] eskabide edo orazinoerik miragarri, andi eta oneena, jakin dagizuben gitxienez abasberuan edo<br />
ilun abarrian, zer eskatuten dozuben bera errezetan dozubenian. Ib. 267 (Harriet traduce: "sachez du moins par<br />
à peu près, obscurement"). Eta gero, edari ain gozua indar atsegin ixan yaken-da, abespeluban, sisti-sasta ta<br />
dzanga-dzanga. Otx 155. Zilegi izan bekit behar nukeen baino lasterrago --abespeluan edo, antzinako<br />
bizkaitarrek esango zuketen bezala-- neure egitekoak egitea. MEIG III 121.<br />
Etim. Se trata probablemente de una expresión adverbial románica tipo a (caballo, conciencia, etc.) + vasc. -<br />
an 'en' (tipo gogorrean 'a la fuerza', etc. ); pero lo que queda entre a y -an es poco claro: a des-, a mas-? La<br />
segunda acepción parece dudosa, ya que Azkue no aduce ningún testimonio. Por otra parte se parece al occid.<br />
norbaiten esperoan egon 'aguardar a alguien'.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
158
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abesperen. "Abesperen (-beiren), voz bajo" BeraLzM. Nik abots-zoli (tenor) abestuko yoat; ik barriz<br />
abesperena (bajo). EEs 1926, 150.<br />
abestaldi, abesaldi. Sesión de canto, concierto. Abestaldi batean aditu ziyon Inglaterran Iparragirreri<br />
Españiko soldadu-nagusi goieneko batek. Pagoaga Itzald II 134. Ta udaberrian kuku zoliak / non egin bere abesaldiak?<br />
Garbiz EEs 1929, 184. Gaur egun zoragarriya, / lengo ixillaren ordez nik orain / abestaldi bereziya. EA<br />
OlBe 89. Bigarren abes-aldian, eresia bakarrik asi bedi itzik gabe. NEtx LBB 383. En DFrec hay un ej. de<br />
abestaldi.<br />
abesteli (BeraLzM), abestele. Coro. Irugarren ataleko abestele (coro) edo artzai guzien abestiak. Garit<br />
Usand 32. Gaintasun aundikua da baita ere bigarren ataleko azken-abestele edo guzien abestia, talde-biyak<br />
abestutzen dutena. Ib. 61. Gizonaren aurrean Pheburen abesteli guztia nola zutitu zan. "Chorus adsurrexit<br />
omnis". Ibiñ Virgil 49.<br />
abesti (Bera, BeraLzM, Ort Voc (V-ger)). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de abes y -ti (AG 976). 1.<br />
Canto, canción. v. kanta, ARTZAIN-ABESTI, ELIZ-ABESTI, GABON-ABESTI, HIL-ABESTI, SEHASKA-<br />
ABESTI. Tr. Sg. NeolAG su utilización en la prensa nacionalista fue muy discreta. Con el tiempo fué<br />
haciéndose más frecuente y Azkue dice en 1927 que el término estaba muy extendido. No se documenta en<br />
autores como D. Aguirre ni en textos de Orixe anteriores a la guerra civil. Al Norte se encuentra sólo en<br />
Iratzeder, en Larre y en un texto de Herria. Lo emplea tbn. Zubiri. En DFrec hay 90 ejs.<br />
Artzañen abestija. AG 2418. Goiz-Abestija. Ib. 2405. Josuren Bijotzari Abestija. Ib. 2407. Entzungo dogu<br />
Arteagako elexari opaldutako abesti eresintsu ta ereskitxuba. Baserr 1897 n.º 5 (ap. NeolAG). Meza-ostian,<br />
gustiok bat-batera ekingo deutsagu [..] San Iñazioren abesti edo kantari. El Correo Vasco 1899 n.º 47 (ap.<br />
NeolAG). Ta zabaltzen dabe zikingerija euren abesti txar ta loiakin. Patria 1903 n.º 4 (ap. NeolAG). Bizkaian<br />
egoala uste eban, abesti orrek entzuten ebazanean. Echta Jos 311. Magnificat deritxon abestia poz andiz esanda.<br />
EdestJ 51. Abesti eder bat abestu ondoren. EEs 1918, 84. Ederki egiña da bigarren ataleko Sultan-ozte abestia.<br />
Garit Usand 60. Orain arteko abesti au euzkeraz dago. Kk Ab I 60. Jaunartze egunerako abestiak ikasi. ArgiDL<br />
128. Agate deunaren abestiak. Aulestin abestuak. Enb 90. [Mojen] abestiak poztutzen naute. Alz Ram 50.<br />
Baztango "Oinazez" abestiaren parekoa da, eta bere histura eztia bihotz zolaraino sartzen da. Zub 58. Abesti<br />
otsa bijotzak dantzu / zeure itzalezko txakijan. Laux BBa 48. Gaste orreik goruntz duaz / abesti eta ikurriñez.<br />
Laux AB 53. Donostiarrak nagusi gera, dantzan, abestietan, estropadetan. Lab EEguna 83. Aintzakotzak ar<br />
dezan erriak berea; uste izan eztezan iñorenak baño arloteagoak bere abestiak diranik. Ldi IL 127. Erriabestietako<br />
zenbait gordinkeri. Ib. 51. Abesti ta izate, edesti, lege ta oiturak. "Cantos y tradiciones". Y 1933, 4.<br />
Zoratu ginduzten beren algara, dantza, abesti ta jolasekin. ABar Goi 15. Kanta zaarrak, ganbara-zokotan,<br />
ezpaiñetan erdel abestiak yaun ta yabe. Jaukol Y 1935, 331. Hunaraino pestaren azantzak [...] / Ez dut abestirik,<br />
ez oihurik entzuten. Iratz 30. Loragaz gañezka zegoan lurra, / eta abestiz nere biotza. Zait Gold 171. Aroetako<br />
abesti bereiziak. Or MB 1356. Negar egiten dakizulako / miña abesti biur zaizu! SMitx Aranz 197. Abesti hau<br />
amaitua da --irrikiaren orru otsana / ahoan hil zait. Mde Pr 308. Zuk orain arte abesti lizunak zenitun gogoko,<br />
orain eliz-abestiak dituzu. MAtx Gazt 89. Kanta ditzagun Gabon gabeko abesti zoragarriak. Basarri 65.<br />
Izadiaren maite-abestia. Erkiag Arran 193. Pozkariozko abestirik ederrenean goresten du Maitearen irudi<br />
zangarra. Onaind in Gazt MusIx 154. Emen datozkitzu gerora sortu ditudan abesti berriak. NEtx LBB 8. Gazteabestiak.<br />
Ib. 323. Anpion Dirkarrak [...] kanta oi zitun abestiak kantatzen ditut. Ibiñ Virgil 34. Eginak diren<br />
abestiek berek nahikoa erakusten digute. Larre in Xa Odol 14. Zepairengandik etzan paltako / bertsua edo<br />
abestia. Uzt Sas 150. Libertate abestia. Kaiola zolan xoria dago etsirik begia. Herr 24-2-1977, 3. Hamar lan<br />
ikustera ematen ditu berak bakarrik egindako erakusketan. Hamar horien artean "Abesti Gogorra II ta IIIª".<br />
MEIG IX 144 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Muj PAm 10. Lek EunD 51. EA OlBe 29. Etxde JJ 11. Erkiag Arran 149. Lasa Poem 85.<br />
2. Canto (del pájaro); (menos frec.) canto (del agua, del viento). v. TXORI-ABESTI. Geruago ta abesti<br />
larrijago, aulago eukon [urretxindorrak]. Altuna 37. Txorijan abestijak eta lora usañak. Enb 32. Txori politen<br />
abesti leunenak. Laux BBa 46. Txoriaren kabi ta abestiak. Ldi IL 125. [Txoriño kalakariak] izadiaren<br />
bikaintasuna beren abesti legunez goresten. Etxde JJ 10. Egunsentiko txori-abesti / zoragarri ta pakia. BEnb<br />
NereA 100. Birigarro ta zozoaren abestia. Ib. 55. Uraren abesti / mamorra, gauari / igesi ezinka. Gand Elorri<br />
69. Itsasotik etorren aizea, irribarrez joan zan basoko pago artean, bere abesti melodiaren billa. Azurm in Gand<br />
Elorri 117.<br />
(Con egin). Txorijak zugatzetan jarri ta abesti samurrak egitten ebezan. Altuna 43. Urretxindorrak<br />
arantzea barrurago sartu ta abesti polittaguak egitten ebazan. Ib. 37.<br />
- ABESTI-ZALE. Aficionado al canto, a la canción. Argiñak, eunleak, zurgiñak, yazkigiñak, abesti-zaleak,<br />
etxeko-andreak. Ldi IL 127. Dali sendagin eta abestizale! 'O dios, a quien se le dirigen agudos gritos, Delios,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
159
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sanador!' Zait Sof 61.<br />
abestidu. "Abestiu, consentir en el interior o conciencia, pero siempre en forma negativa. Barruk ez dosta<br />
abestiuten, no me consiente el interior o la conciencia" Etxabu Ond 111.<br />
abestikera. v. abeskera.<br />
abestiño. Dim. de abesti. Eta Andre Mariaren Abestiño abetako (urtealdiari egokitzen zaiona) abestutzen<br />
da. ArgiDL 155.<br />
abestoki. Coro (lugar de la iglesia). [Eleizatxoaren] atzean abestokia organo edo eleizereskin txiki batekin.<br />
JBDei 1919, 235.<br />
abestruz. "Avestruz, abestruza" Lcc.<br />
abestu (Bera, BeraLzM), abesau. Neols. creados por Arana Goiri; abestu de abes y -tu (AG 976), y abesau de<br />
abes y -au (AG 976). Cantar. "Abesau, cantar determinado canto; abestu, entonar" AG 976. "Entonar. Abestu<br />
gora Euzkadi! entonad o cantad: ¡Viva Euzkadi!" Bera.<br />
Tr. Según NeolAG, Arana Goiri empleó más abesau (que pudo ser, de alguna manera la variante vizcaína) que<br />
abestu, pero con el tiempo el término que se generaliza es abestu con el significado de 'cantar' (hay abesau sólo<br />
en Echeita). Azkue, que al igual que D. Aguirre nunca la emplea, dice en 1927 que abestu está muy extendido.<br />
No se documenta en textos de Orixe anteriores a la guerra civil. En la tradición septentrional sólo se encuentra en<br />
Larre. En DFrec hay 63 ejs. de abestu.<br />
Abesetan edo kantetan da jarrattuten dan au letxerik. AG 2401n. Orrillako Abestija abesau dabela. Baserr<br />
1897, n.º 5 (ap. NeolAG). Euzkereaz bai-daukoz itz ederrak saludetako eta abestu edo kantetako be bai. El<br />
Correo Vasco 1899, n.º 50 (ap. NeolAG). Abestu gora Euzkadi! / Aintza ta aintza / Bere Goiko Jaun onari. AG<br />
2413. Entzun eske au / Ta zeure eskarra / Abestukogu / Ludijan. Ib. 2411. Jaupea abesten dabe bertako<br />
abeslarijak. Patria 1904, n.º 29 (ap. NeolAG). Abestu egijezala [...] ereserki alaiak. JEL 1908, 174 (ap. NeolAG).<br />
Kanta edo abesau ebezan urrengo doazan koplak. Echta Jos 353. Mundakan da Bermeon [...] abesauten zan,<br />
umeari lo eragitteko. Ib. 29. Iztueta dantzariyaren ikasliak [...] abestu ta dantzatzen zituzten zortzikuak. LzM<br />
EEs 1912, 117. Euskeraz emen abestu (kantatu) zuten. EEs 1917, 75. Galtzen da eizari bat baso-tartean ta<br />
abestutzen du atsekabez bere bakartasuna. Garit Usand 17. Donostiko abeslari-bazkunekoak, abestu zituzten<br />
itzaldian aitatzen diran eresiak. Itzald II 3. Elizan kantuz edo abestuz Eliz-otoitza jartzeko lan asko egin zuten.<br />
Inza Azalp 121. Eresi ederrak abestu zituan. Muj PAm 11. Zeruko Amari / Oleskijak abestu neutsozan ugari.<br />
Enb 52. Kaleik-kale urteten eben errondan, yoten eta abestuten. Kk Ab II 178 (I 62 abesten). Bera ere dantzari<br />
ta abestuaz. Alz Txib 90. Abestu daigun zelaian / soin orren lilli-usaña. Laux AB 18. Ardoz ez, moskorti,<br />
ederrez, / abesten dabez kanta loiak. Ib. 94. Ames dagit, [...] ileta / abesten didatela / berreun mila lorek. Ldi BB<br />
10. Ori kittarrea jo ta abestutia letxe dozu! Otx 74. Gero organistak bakarrik. Berak jo ta berak abestu. ABar<br />
Goi 17. Eresi ederrena / abestu zenuan. Zait Gold 19. Tarteka, erruz, bidean abestu oi ziran Pasio-kantak.<br />
SMitx Aranz 117. Onela abestu zun bere il-kanta. Etxde AlosT 95. Deadarka abestutze. JAIraz Bizia 71. Sar<br />
nadin nere gelan Zuri maite-leloak abesten. Or Aitork 356. Irurak Nazimentu-aurrean jarrita abes bezate len<br />
Anek abestutako abestia bera. NEtx Antz 94. Ederki abestu zuten bi bozetara Gabon eguneko kanta polit au.<br />
Izeta DirG 99. Anaitasun bikañean abesten zuten bertso ederrik. Garm EskL I 142. Euskaraz abestu nahi duen<br />
batek, nahi ta nahi-ez kantatzen du bere herria. Larre in Xa Odol 15. Juan ziran gure bertso-denborak, / geiago<br />
ez det abestuko. Uzt Sas 138.<br />
v. tbn. ArgiDL 155. Jaukol Biozk 5. Aitzol Y 1934, 245. Lab EEguna 100. Y 1935, 146. Osk Kurl 193. Azurm<br />
HitzB 30.<br />
Cantar, decir las excelencias de algo. [Txomin Agirrek] mendi tontorrean bizi dan artzaiaren izatea<br />
abesten digu. Lh Itzald II 117.<br />
Cantar (ref. a los pájaros). Bide-batez, txorijai abesten entzun gura neutsen. Altuna 63. Paradisuban egazti<br />
onek beti abesten (kantetan) iñardungo dau. Ib. 27. --Ona emen benetako mattalarija --urretxinddorrak esan<br />
eban. --Neuk abestu (kantau) ta berak jasan (sufridu) biar dau. Ib. 32. Gaztelar txori nausijak / Abestu dausku<br />
eskubiderik / Eztaula kuku nagijak. Enb 58.<br />
abestuarazi, abestuerazi. Hacer cantar. Iru aldiz abestu-arazi zioten oiu ta amai-gabeko txaloketaz. Garit<br />
Usand 62. Berriz ta berriz abestu erazi zioten [...] zortziko maitea. Pagoaga Itzald II 135.<br />
abestxo, abestxu. Dim. de abes (2). Ara txoriak abestxuetan: / Dana dago pozgarria. G. Rentería Ezale<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
160
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1898, 66a.<br />
abeta. "Señuelo" A Apend.<br />
abetagile. Acogedor. v. abetatzaile. Dantzaldia bukatu zanean, mutillak, naiz aierrak izan, eskuzabal ta<br />
abetagilleak, ardo ta azkariaz bera oparitzera leiatu ziran. Zink EEs 1926, 90.<br />
abetaldu (BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1898, de abegi y el suf. -aldu (v. NeolAG). "Acoger,<br />
recibir, agasajar" BeraLzM. Arrotza ondo abetaldu eben. BAizk Ipuin 18. Asmo au pozez abetaldu ta aurrera<br />
eroateko erreztasun gustiak emon ditu. GMant LEItz 55. Biotz guzietan baitzegon abetaltzeko, eskeintzeko ta<br />
errukitsu agertzeko guraria. Zink EEs 1927, 79. Atso beltx ta ttattar bat / Aurkeztu da atera / [...] Gu<br />
abetaltzera. JKort Y 1935, 96. Ildako nereengana noa, geienak Persepasek illen artean abetaldu baititu. Zait Sof<br />
186. Bertako seme guztiak, gogo onez abetaldu nautela. Ib. 127. Eskale-zurrian natorkizuen au baikuntzaz<br />
abetaldu nauzuten-ezkero. Ib. 113. Luze ta ongi egiña zan. Bere gogoa abetaltzeko tankeratua zun soiña. Zait<br />
EG 1954 (11-12), 182. Haien ezkontzaren urteburua zen atzo eta adiskide zenbait abetaldu zituzten<br />
arratsaldean. Mde Pr 145. Urrundu da Nikanor, munduan zear asi zanean, lenengo abetaldu eben etxe apaletik.<br />
Erkiag BatB 165.<br />
abetalpen. "Recibimiento" BeraLzM. Itz batez esateko, abetalpen, abegi txit ederra, maitekorra ta sutsua<br />
izan zan. Garit Usand 46.<br />
abetaltzaile (-alle BeraLzM). Acogedor. v. abetagile. Biurtzen gera [...] mendi apal baiñan eder eta<br />
abetaltzailleetara. SM Olerti 1959, 38.<br />
abeto (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Lcq 156, H). Abeto. "Sapin" H. v. izai. Izai (abeto) barruban bixi ziran<br />
katagorrijak. Altuna 90. Gaitz au erasten zaio biziki insignis piñu azkarrari. [...] Izai edo abetoari askoz<br />
gutxiago. Munita 93.<br />
- ABETO GORRI. Abeto rojo. v. IZAI GORRI. Izai edo abeto gorriak ere obeak ezin. Munita 104.<br />
habetu (B), habatu (B). Ref.: A (zalapart egin); A Apend (abetu); Izeta BHizt2 (abatu). Sujetar, sostener,<br />
apuntalar. "Lenbiziko elurrean zalapart eginen dik borda unek, abatzen ezpaduzue, [...] si no la apuntaláis" A<br />
(s.v. zalapart egin). "Sostener casa en ruina" A Apend. "Apuntalar. Borda au abatzen ezpada laster lurrean<br />
dugu" Izeta BHizt2. Bertze aldi batez emazteki batekin nindagola, arek neri: "[...] ezin dut besoa jaso, baldin<br />
bertzeaikin abetzen ezpadut" FIr 156.<br />
abetxalkia (det.). "Capitel de columna" Lar. "Cimacio, moldura del capitel, abetxalkiaren moldaxka" Ib.<br />
habetxo (Bera, BeraLzM), abetxu (V ap. A, que cita a Mg). 1. Arbusto. v. 1 habe (4). Beresija esaten jako,<br />
esituta daguan leku bati, nun datozan, goratuten ez dirian abetxubak ta andui galantak. Mg PAb 188. Abe<br />
nagusijak dira oneek. Aritxa, Artia [...]. Abetxubak dira beste oneek. Azkarra, Eltzuna, Elorrija. Ib. 188. Baso<br />
onetan dagozan abe, abetxu edo arbola ta arbolatxuben, izenak. Ib. 187.<br />
2. Dim. de 1 habe (1). Inguruan millaka abetxo zuri garden. 'Colonnes'. Or Mi 80. Aretoa ezker-eskuitara<br />
mugatzen zuen arnabarrezko abetxo baten ondoan. TAg Uzt 178. [Hegaztiak] kotako abetxoetan izango dute<br />
laster gau-loa. Ib. 13.<br />
abeurrea (det.). Señal que se ponía en un terreno público para adquirir derecho a edificar en él. "Que por<br />
cuanto los ejidos y usas de Vizcaya son de los Hijosdalgo de ella y algunos echan bidigazas en los ríos y arroyos<br />
que pasan por los tales ejidos, y ponen asi mismo abeurreas (que son señal de casa) [....] y lo hacen ocultamente,<br />
y a fin de apropiar a si mismos tal heredad [...]. Por ende [...] que el que hubiere de echar la tal bidigaza, o poner<br />
abehurreas lo ponga publicamente [...]" Fuero de Vizcaya tít. 24, ley IV.<br />
abezal. Pequeña embarcación. Gizarajua! Itxasoak jota bastertzen duan abezala baño erkiñago egiten zijoan.<br />
Elizdo EEs 1913, 120.<br />
abezaltxo. Dim. de abezal. Eta saria bildu zunean, txalupan sartu zuan; gero tostan exeririk arraunketan<br />
ekin zion bere abezaltxoaren saietzak ur leiartzuari milixka eragiñaz zeramala. Elizdo EEs 1913, 89.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
161
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abeze (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, Lar, Añ). 1. Abecedario, alfabeto. "Alphabetum, tabula abezedaria, abezeko<br />
liburua, abezéa" Urt I 16. "Abecé, abezea. No sabe el abecé, abezea eztaki" Lar. "Alphabeto" Lar y Añ. "Abezia,<br />
abecedario. Eziñ izan eban ikasi abezia be" Etxba Eib. v. JESUS-ABEZE, abede. Euskerazko abezearen<br />
gañean, azpian erderaz dagon oarra irakur bider [sic]. Aran SIgn 201.<br />
[Koleran zarenean] ez albaitzeneza deus egin, ez erran eta ez aitzina A.B.C. eta hei darraizten bertze letrak<br />
erran arteiño. Ax 298 (V 199). Han da Akademia, oro dakitzana Abezetik yzetaraino. Hb Egia 145.<br />
Bere lanbidearen abezea ikasi baino lehen, aspergarri xamarra izaten baita egiteko hori. MIH 79.<br />
2. "Cartilla, para aprender a leer, abezea" Lar. ABC edo Kristinoen instrukzionea othoitz egiteko formarekin.<br />
Lç ABC tít.<br />
- ABEZEAN. "Abezian, [...] en el comienzo, en los rudimentos. Abezian dagoz ondiokan orrek jakintsuok gei<br />
onetan, todavía están en los rudimentos esos sabios en lo que toca a esta materia" Etxba Eib.<br />
- ABEZEKO ESKOLIER. "Abecedarius, puer elementarius, abezedarioa, abezeko eskoliera, abezéan dagoena"<br />
Urt I 16.<br />
- ABEZEKO LIBURU. "Alphabetum, tabula abezedaria, abezeko liburua, abezéa" Urt I 16.<br />
- ABEZE-ORDENA. Orden alfabético. Eta h hori ez dedila abc-ordenan kontun har; bestela gure aldekoek ez<br />
bailukete jakingo hitzak non bila. MIH 100.<br />
- ABEZEZ. En orden alfabético. Munduan barrena abezez sailkatuak dauden izenak. MEIG VIII 113.<br />
Lorategirik gehienak bestela bereiziak agertu ohi dira, abezez ala mendeka. MEIG III 144 (ref. a una antología<br />
literaria). [Hitzak] abezez nola jarriko ditugun ordenan. MEIG VII 76.<br />
abezedario (Urt, Lar). "Abecedarius, puer elementarius, abezedarioa" Urt I 16. "Abecedario" Lar (s.v. abece).<br />
v. abeze. Obeki entelegatzan isartandaud abezedarioko letra bakotxaren ele bat. Mdg 147.<br />
abezede. "Abc, alphabet" SP. v. abeze.<br />
abezekiro. "Alfabéticamente" Izt VocC. Eiz-egazti eta pistia mueta askotakoak dira ugari Gipuzkoan [...]<br />
zeintzuk ezarriko ditudan Abezekiro. Izt C 196. Gipuzkoako mugapean ezagutuak dauden iturri [...], nola eta zer<br />
griñatakoak arkitzen diran ezarriko ditut emen, abezekiro Errien izenak dituztela. Ib. 77.<br />
abezkor. v. abaskor.<br />
abi. v. ahabi(a); abia.<br />
abia (Dv). 1. "Abia, départ, commencement. Ce mot n'est guère usité qu'au positif défini" Dv. Ordu barriak,<br />
goiza / aaztuta itzi eban, / arin eta alaiezko / ta argizko t'oraindiko / lorazko abian. "En su avanzar ligero, alegre,<br />
luminoso y florido". Gand Elorri 207. Bakea izan da nagusi Iparraldean, geure begiz ikusirik behintzat, abian<br />
bertan halako itxurazko maila hartu zutenez gero hitz kontuan, ez goiko ez beheko, bai nolaerebait bitarteko.<br />
MEIG VII 29.<br />
2. +abi. Velocidad. v. abiada. Nekaturik eta len baño abi gutxiogaz noala, orru izugarri bat entzuten det<br />
ber bertan. EEs 1921, 18. Beruntz goaz abia bizian. Gaur --itxura danez-- dana zillegi da. MAtx Gazt 55. Abia<br />
haundian zetorren Gaztelako gaua. Lasa Poem 111.<br />
- ABIA-ABIATIK. Desde el principio. Gero eta emanago agertzen zaigu abia-abiatik hain gogoko zituen<br />
ikerlanei. MEIG VI 75.<br />
- ABIA EGIN, ABIRA EGIN. Partir (a). v. abiatu. Jainkuagatik ez dedilla izan / gaur beintzat or bazkariya /<br />
bestela laister egingo diat / Oiartzunera abiya. Uzt Noiz 85. Atzo egin nuan Oiartzundikan / alde onetara abira.<br />
Ib. 68.<br />
- ABIAN (Ht VocGr, Lecl, Dv, H, A). a) A punto de, comenzando; en marcha. "Prêt, au point de partir, abian"<br />
Ht VocGr 408. "Il es au point de partir, abian da" Ib. 397. "Abian da, il est sur son départ. Ez naiz berriz hasterat<br />
abian" Dv. "Sur le point, prêt à" H (s.v. abiatzea). "En marcha" A.<br />
Orra, zuek orain [...] emendik arako abian. Mb OtGai III 186. Beren etxeetarako abian arkitzen ziran. Mb<br />
IArg I 160. Abian zela heltzeko Saulgana. Lg I 271. Bizitza onetatik besterako abian daudenai. Ub 204. Etxe<br />
alde laster emaiten da abian. Gy 51. Andik egun batzuetara, odeiak abian ipiñi zituen. Lard 99. Abian herritik<br />
urrun, aisia bilhatzeko. Hb Esk 19. Jendea, ezin-biziz, abian da Ameriketara. Dv Lab 88. Gorphutz zen,<br />
gathabotean etzana, usteltzerat abian! Hb Egia 95. Orai abian niz, / Suietak nola diren / Informatu bainiz.<br />
Bordel 168. Premua jadanik gerlan da eta bertze seme guziak gerlarat abian! Laph 3. Italietarat abian den<br />
untzian. Ib. 53. Bertso berriyak jartzen / orain naiz abiyan. Xe 295. Abian zirela, berek ez zakiten norat. Elsb<br />
Fram 175. Guretzat zelarik hiltzerat abian. Zby RIEV 1908, 209. Ihes abian ziren / denak harrituak. Ib. 212.<br />
Etxetik atheratzean, / urrun naizela abian, / hartzen dut nere makhila. Arb Igand 43s.<br />
(s. XX). Behazu mutiko gazte haur hotz Ameriketarat abian den horri. JE Bur 207. Rusiano baten jauntzian<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
162
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abian zelarik Holandiari buruz. StPierre 32. Iduri luke, urrun, arras urrun, Jainkoak daki norat abian naizela.<br />
Barb Sup 151. Jauregiko Gardian / joan-jin bati abian. Ox 103. Ama, sü eder baten aitzinian, talo edo pastex<br />
egitera abian zagon. Const 16. Senar-emazte biok irizpide bateratu orduko Ameriketara abian ziren. FIr 132.<br />
Adoretsu, etxera abian. Lek EunD 50. Kurutzadarat abian. Zerb IxtS 105. Laugarrena fraide, bortzgarrena<br />
komenturat abian. Iratz 158. Jinkoaganat / ari nizala abian. Or Poem 514. Denbora kunpliturik / galaia abian /<br />
[...] / inozente sartu zan / jaio zan errian. Balad 231. Bethi lurrerat abian, erorikoaren beha. Herr 3-11-1955<br />
(ap. DRA). Abian zelarik. Herr 15-5-1958, 1. Zer haiz? Itsaso bertzaldera abian? Larz Iru 110. Kantu berri<br />
kantatzen / Orai naiz abian. Larz Senper 96. Kontua zan gu abian asten giñala. Anab Aprika 73. Etxera abian<br />
zirenean. Izeta DirG 58. Erromatik Lisboarat abian da Portugaleko enbaxadorea. Ardoy SFran 142s. Nere<br />
bidean abian nintzan, ezker, eskuin eta aintzinerat beha. JEtchep 37. Zure ofentsatzerat badira abian, / hor eman<br />
zaiten beti bien agerian. Xa Odol 325. Gauza triste bat publikatzeko kantatzerat naiz abian. Ib. 173. Batez ere,<br />
ez gaitezen ari menderen mende, Peneloperen gisa, egin eta desegin, beti abian bagina bezala. MIH 394.<br />
v. tbn. Ud 57. Mattin 91. Abiyan: Arrantz 91. Tx in Imaz Auspoa 24, 50.<br />
b) Al momento. "Abian noha, je pars à l'instant" H. "(G-ond [sic]), al instante" A (seguramente Ond[arrabia] =<br />
AN-gip). Abian erantzun zion Gorriak, batere zorrik etzion beste berso batekin. Otag EE 1880a, 111.<br />
Bildurraz nere izena aditzean begiratuko zeñidalako bekaitzarekin [...], eta abian itsuri egin nere ondotik. Otag<br />
EE 1882c, 581. Othoi, errozu abian / ni goserik utz ez nezan. Ox 45. Eta ihesari eman zen Jakobe, abian. Zerb<br />
IxtS 23. Eta abian, sareak han utzirik jarraiki zitzaizkon. Leon Mt 4, 20 (He, TB, Dv berehala, Ip, SalabBN<br />
berhala, Echn bela, Samper istantean). Gero hitz horren gatik gerta dakiotela atsegabe edo ekhaitz, abian<br />
behaztopatzen dira. Leon Mc 4, 17 (HeH berehala). Izotza gorapenean, aro fresko ederra abian. GAlm 1956<br />
(ap. DRA). Abian athera dute [uretatik] bainan deus egitekorik etzen jadanik. Herr 8-3-1961 (ap. DRA). Bat<br />
galtzen bada mendian, / hautemaiten dut abian / zoin ez den arditegian. Xa Odol 97.<br />
- ABIETAN (ines. pl.). A gran velocidad. Hala laster darabilla nagien manariak, / Abietan eragiten diotzala<br />
mendiak. EZ Man I 108. Arren bada, Iaun puxanta, / mana zazu haizea, / abietan aitziñera / daragigun bidea.<br />
EZ Man II 146.<br />
abia. v. ahabi(a).<br />
habia (V, Sal, S, R; Mic 8r, SP, Lar, Lecl, Añ, Gèze, Dv (S), H (+ abia (V)), habi (V, G-azp, S, R), kabia (det.,<br />
Lar, Añ, H), kabi (G, AN; Is 174, Dv (V, G), Lh), afia (V-gip; Lcc), apia (V-och-gip; H (s.v. kafia)), api (G-goi,<br />
AN-gip), kafia (AN, L, BN-baig, Ae; Dv (L); det., SP, Lar, Añ (AN), Arch VocGr, H (L)), kafira, kafi (ANmer,<br />
B, BN-mix; Lh), aabia (V-gip), aapi (G-goi), aapia (V-gip), aafia (V-gip), abira, aubi (V-arr), gabia (Dv<br />
(gabi V, G), H (G)). Ref.: Bon RIEV 1909, 24ss.; VocZeg 287; VocPir 344; A (abi, abia, abira, api, kabi, kafia,<br />
aapi, aubi); Lrq; Iz ArOñ (aabixa, aafixa, aápixa), Als (kafiya); Etxba Eib (abixia, kabia); Izeta BHizt2 (kafi);<br />
Elexp Berg (afixa, apixa).<br />
1. Nido (de pájaros). "Nidal de aves, pistian afia" Lcc. "Anidar, hacer nido, ibili afia egiten" Ib. "Uda-barrixan<br />
abixa billa juaten giñan, eskolarik ez genduanian, Unbera" Etxba Eib. "Kardelinek orte du bere kafie" Izeta<br />
BHizt2. v. ohantze, TXORI-HABIA.<br />
Tr. Documentado en todas las épocas, pero apenas se encuentra en textos labortanos (Axular (en un refrán),<br />
Pouvreau y Mattin). La forma que emplean los autores vizcaínos, salacencos (Samper), roncaleses (Hualde) y<br />
suletinos es (h)abia. En la tradición vizcaína hay además kabi(a) en Arrese Beitia, K. Enbeita, Erkiaga y B.<br />
Enbeita, y apia en un acertijo recogido por Azkue (EY III); en los salacencos hay tbn. abira en un acertijo<br />
recogido por Azkue (EY III), y en los suletinos hay tbn. kabia (det.) en Mirande. La forma de la literatura<br />
guipuzcoana y de Mendiburu es kabi, sin -a constitutiva, pero hay además apia (det.) en Iztueta y Oteiza, aapi en<br />
Ayerbe y gabia (det.) en J.B. Echeverria. Kafi es la forma que emplean los escritores bajo-navarros (Zubiri,<br />
Xalbador y un texto de Valcarlos publicado en Herria (v. infra HABIA-GORDE)) y kafira la que emplea J.B.<br />
Etchepare.<br />
Txoria, gaztetegian ezpadagik abia zaarza gatxen eldu dok ire bizia. RS 396 (cf. Ax 178 (V 120): Fin gaitz<br />
eginen duk, xoria, baldin gaztedanik ezpadagik kafia). Igazko abietan aurten txoririk ez. Ib. 528 (cf. Lar s.v.<br />
antaño: "Igazko kabiak utsik, ez da an aurten txoririk"). Nolako nobia, alako kabia. "Cual el novio, tal el nido".<br />
RIs 61. Edozein xoriri eder bere habia. O Pr 123. Habia egin deneko xoria hil. Ib. 206 (cf. Saug 157: Kaiola<br />
egin denian, xoria hil). Bere habia edo ohatzea zeruan eman zutenak pobretu dira eta ohoregaberik gelditu. SP<br />
Imit III 7, 2. Orren adar-etan eta ost-artean egiten dutela txoriak beren etxea edo egontegi-kabia. Mb IArg I<br />
209. Egingo ditut abe arteetan nere abiak. VMg 25 (v. tbn. 15). Abijan goserik daguan txorija. fB Olg 65.<br />
Txoriak beren gabiak [...] arbola gañetan egiten dituzten bezela. Echve Dev 149. Kardintxaren kabi bat. Arr GB<br />
59. Axariek baitzie beren altxabiak eta zeruko abek abiak. Samper Mt 8, 20 (Ip, BiblE habiak, Ur (V) abijaak,<br />
Hual abia, Ur, Ol kabi; Lç, He ohatze, Dv y Leon ohantze). Kabiatik txoritxoak / Zutela begiratzen. AB AmaE<br />
394. Kabirik aundiyena txori txikiyenak egiten du. Sor Bar 17. Bego geldirik arrano goitarren abia. Ag AL 15<br />
(G 2 kabia).<br />
(s. XX) Uxoa izango ainitz / Egaz egiteko: / Zugan nere kabia / Nik nuke jarriko. ArgiDL 163.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 163<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Urretxinddorrak bere adarretan abija egindda eukon. Altuna 35. Abia billa ete enbillan / usotxo zuri / politen<br />
bataz... Ib. 191 (192 kabi). Kabi-ezpañetik lepoa ateraz esan-iduri zidaten: "el zakizkigu". Or Mi 112.<br />
Ostobakandu-sasian / kabi bat, uts, urratua... Ldi BB 108. Iñarak: Ene laguna, / errukarri aiz; ezpaituk iñon<br />
kabirik / ume laztanek beterik! Ib. 28. Zer diñok ik, barriz abijatik jausiriko gautxori errukarri orrek? Otx 38.<br />
Animaliak badituzte beren bizitegiak, beren etzan-tokiak eta kabiak. Ir YKBiz 184n. Arranoak beren kafien eta<br />
ohantzen ondoan egaldaka. Zub 118. Kabi ta guzi iges egiñ dit / tamañ ortako uxuak. Tx B II 132. Arbole batek<br />
amabi adar, adar bakotxak laur abira, abira bakotxak zazpi arroltze (Sal). A EY III 383 (v. tbn. apia en la<br />
versión de V-och). Gau eta egun ospatzen da ari / maiteñoa ta kabia. SMitx Aranz 189. Eta bero izan dedin /<br />
neguan ire kabia, / ar bere ile oria! Mde Po 22. Etxe-ondoko sasi-artean abia antzeko bat egiñik. Bilbao IpuiB<br />
117. Kabi artako txoria. Erkiag Arran 147. Kabiarik eznuke / ezpanintz hegaztina. Arti MaldanB 227.<br />
Txantxagorrien abia artzera zoiala. SM Zirik 82. Txoriak goi-gorantz egaldatu ziren kabiak utzita. Ibiñ Virgil<br />
86. Horra xoriek kafi berriak beren umentzat prestatu. Xa Odol 198.<br />
v. tbn. JJMg Mayatz 52. Zav Fab RIEV 1907, 94. AB AmaE 467. Const 42. Kabi: Iraola EEs 1913, 181. Jaukol<br />
Biozk 28. Etxde AlosT 25. Ibiñ Virgil 108. Vill Jaink 161. NEtx LBB 327. Kabia (det.): Bil 157. Sabiag Y 1934,<br />
26. TAg Uzt 11. Ugalde Iltz 27. Uzt Sas 331.<br />
(Ref. a la nidada). Zenbat bider juntatu nai izandu nituen zure semeak, egastiak bere apia bere egopean<br />
bezela. Oteiza Lc 13, 34 (HeH kafia; Lç xito aldea, He, TB umeak, Dv umealdea, BiblE txitaldea).<br />
(Como segundo miembro de comp.). v. EPER-HABIA, ENARA-H., OHOIN-H., SAGU-HABIA, etc. <br />
Epaitz ortan billatu nuan igaz basakatu aapie. Ayerb EEs 1915, 223. Sagartxori-kabia. Or Mi 21.<br />
(Con maitasun, amets...). Ezkon-barrijen oia, bai-da donetsija, / bertan zorunak dagi maitasun abija. Laux<br />
BBa 12. Oi! ene Tzeu! nora goazke? Orain zein itxaro-kabiruntz bultzatzen nau Yainkoak? Zait Sof 154 (v. tbn.<br />
itxaro-kabi en Ldi BB 94). Zuk zer dezu, Arantzazu, / ames-kabi, otoitz-leku. In SMitx Aranz 251. Bere sorterri<br />
polit zoragarria, bere ametsen tokia, maitetasun-kabi epel izango zan. Erkiag Arran 194.<br />
Nido (especialmente de ratones y serpientes), guarida. "Gîte, tanière de bête sauvage" H (que cita el ej. de Izt).<br />
Auzo bako aria, sagu askoen abia. "Sala sin vecinos, nido de ratones muchos". RS 117. [Azerijak] zati bat<br />
janda, darue enparauba dandarras euren abija, edo leza zuluetara. Mg PAb 110. Sugen abi ikaragarri bat. Añ<br />
EL 1 159 (v. SUGE-HABIA). Etxeko arratoia / sartzen da kabian. It Fab 37 (54 kabira). Artzaiak izan dira<br />
Aralarko mendian [...] otsakumeak zortziña, ta amarna apian dauden tokietatik arturik beren etxeetara ekarri<br />
izan dituztenak. Izt C 194. An zeukaten kabia [txingurriak]. Bv AsL 143. Ziraunez beterik egoan abiya bat. Itz<br />
Azald 178. Bera abian gordeta dagoan sube biribilduaren antzera. Ag Kr 165. Artzulora sartua zan [basurdea] /<br />
an kabia baitzun. Or Eus 48. Elur-malutak diruditen zorro zuriak; eta oek dira zomorro orren kabiak. Munita<br />
94. Erensugearen kabi aintzinean. Etxde JJ 94. Bai urten ebala pozik azeriak bere abiatik! Bilbao IpuiB 127.<br />
Erle edo leizarfin kafira bat. JEtchep 16. Azeri jauna, bere kabian lo zegoen. NEtx LBB 186. Obe duzu<br />
lenbailehen / ile hoi moztia, / bertzela zorriek ere / ingo'ute kabia. Mattin 145. v. tbn. Azc PB 140.<br />
Erliak oiñez ta aidian / ibilten dira, batzen dabenaz / ezti eiteko abian. Enb 81 (cf. eztiabia).<br />
Nido, refugio, casa, hogar. "Au fig., demeure, habitation, lieu de réunion" H. Eztiala ihurentzat haren<br />
adiskidegoak habiarik. (Interpr?). Egiat 213. Diabrubaren abiya, bere tronu edo jarlekuba. Zuzaeta 157. Zuk<br />
sinisten dezu bekatu mortalean dagoan anima dala demonioen abia edo bizi lekua? Mg CC 248. Alkar ezin ikusi<br />
dabenak aurrean, / Zelan bizi leitekez abia batean? AB AmaE 325. Nire arimak egan daiala aren arimak /<br />
daukan abia zerukora. Ib. 177 (286 kabia). Errekartek, Demikun nai eban jarri bere abiea. Echta Jos 111. Abia<br />
ona topa dok Demikun eure bizitzea, naibage baga, atsegiñakaz eroateko. Ib. 134. Apalondoan [...] bakoitza<br />
bere kabira joan ginan. A Ardi 113 (BGuzur 139 abi). Amets alaien kabi beroan. Jaukol Biozk 2. Amezketan<br />
diotenez Ixpille-saletxe izan zuan bere lendabiziko kabi epela. Muj PAm 6. Garai bat irixten da gurasoen kabia<br />
aski izaten ez dana. Lab EEguna 114. Gizon alper eta nagiaren gogoa be usteldu ta griña txar askoren abi ta<br />
bizitoki egiten da. Eguzk GizAuz 107. Jaungoiko onak emanen digu kabi bat alkarrekin bizi gaitezen. Etxde JJ<br />
64. Bere biotz naigabetuak etxeko berotasuna eta zahartzarorako kabi epela eskatzen zion ojuka. Ib. 247.<br />
Amesezko abia txairo egiten ziarduan Zuriñek bere barruan. Erkiag Arran 149 (156 kabi). Epeltasunik<br />
epelenean, / arima kabi altuan, / igeri dabil eguna igesi / dijoakion zeruan. Gand Elorri 186. Lengo jolas-lekua,<br />
/ gaur amesen kabi. BEnb NereA 50. Eldu ziñanean, kabi bero goxoan egoteko aundigitu ziñanean, zu ere<br />
amaren sabeletik jalki egin ziñan. MAtx Gazt 19. Beroa bainan hertsiegia iduriturik kabia, / zorigaitzean<br />
senditu nuen handik airatu nahia. Xa Odol 294.<br />
v. tbn. Kabi: ETZ 216 (Goldaraz, 1834). Ag EEs 1917, 211. Basarri 185. NEtx LBB 327. Kabia (det.): ArgiDL<br />
163. Vill Jaink 161.<br />
Guarida (de malhechores), escondite. Albia deunga dustien abia. RS 387. Londres deritxon erria / da gizon<br />
deungen abia. Azc PB 212. Beste aietan lapurrak beren kabi ta gorde-lekua zuten. A. Zavala in Goñi 14.<br />
Donostia eta Errenteria, beraz izan daitezke "lapur guztien abia"; ez ordea, Irun edo Durango. MEIG VI 189.<br />
Origen, principio. Ezta beti errez izaten, olango ipuin dongeak bere iturburu ta abia nun eukiten daben<br />
erantzutea. Ag AL 78. Moxolonean zegoan, len esan degun bezela, irain, irri ta iseka guztien kabia. Ag G 167.<br />
Bekokia, zabal eta edatsu, gogamen andi ta asmo sakonen kabia. A Ardi 56. Bilbo, hain aberats eta bortitz<br />
izanik, ez dugulako behar genuekeen kulturaren sorleku eta habia. MEIG VIII 55.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
164
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. "Gabia, cage" H.<br />
3. "Habia, harri zilho edo altzo, ardatzaren sartzekoa" Alth RIEV 1911, 599.<br />
4. kafia (L-ain ap. A; H). "Œuf qu'on laisse dans un nid de poules, pour les attirer à y pondre" H. "Nidal" A. v.<br />
habirakoi.<br />
- HABIADUN, KABIDUN. Provisto de nido. Basora naiz. An-or, / goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren /<br />
ondarrak nabari; kabidun usoak, ala / emazte zûrraren / zapiak iduri. Ldi BB 108.<br />
- HABIA EGIN. "Anidar, kabia, abia egin" Lar. "Nidificar, kabia egin" Ib. Joan dan egun batean / an ikusi<br />
det nik / uso bat arraultzakin / kabia egiñik. It Fab 193. Trabena-baztarrean lo zegoala, arratoiak kabia egiñ eta<br />
umiak atera zizkioten jakaren poltsikoan. Urruz Urz 61. Arrotasuna edonun bizi da, edozeñ tokitan egiten dau<br />
bere abia kutuna. Ag Kr 79. Egaztiak aren adarretan abi egitera datoz. Ol Mt 13, 32 . Zuen aitak, errian,<br />
ainbeste amesten zuan errian egin zikan bere kabia. Lek EunD 15. [Ollo nabarra] nunbait kabia eginda, lokatua<br />
egongo dala susmatzen det. TAg Uzt 113. Metapisike-auzi guziek aren baitan kabi egin zutela. Zait Plat 26.<br />
Bakarrean bizi zan, / bakarrean du kabi egin. Gazt MusIx 193 (abia egin en la versión de Onaindia, pág. 209). v.<br />
tbn. Jaukol Biozk 77 (kabia egin).<br />
(Con -(r)ik). Loretan abirik ez dagi gorrotuak. "No anida". Laux BBa 90. Txoriyak iñoiz ez du egiten / elurgañean<br />
kabirik, / orlegi batean baizik. EA OlBe 85.<br />
(Pl.). Habiak egin zituzten. Arch Fab 197. Ill guztijen artian / ez dauka bardiñik, / txoritxuak ezagun /<br />
abijak egiñik. Ur MarIl 125. Nire lagunak abijak egitten dabez Baalbeken txadonan. Altuna 21.<br />
- HABIA-GORDE, KAFI-GORDE. Puesto de caza. Gaparbide izeneko mendian saltzera ateratzen dire<br />
zenbait ihiziko puesto edo kafi gorde-ak (BN-baig). Herr 6-9-1962 (ap. DRA).<br />
- HABIA-MIN. Nostalgia. v. herrimin. Baiña txoria urruti artan, / kabi miñez da gaixotu. NEtx LBB 289.<br />
- HABIA-ZULO. a) Cuenca (del ojo). Begiak beren kabizulotik jauz egin einean. Etxde JJ 189.<br />
b) KABI-TXULO. Nido. O, mendi biotzekoa! O, nere kabi txuloa! NEtx LBB 373.<br />
habia. v. 2 habe.<br />
abia-arazi. v. abiarazi.<br />
abiaburu (T-L ap. DRA). Punto de partida. v. abiapuntu. Orok badakite, Norvege erresumaren mugetan<br />
ehun aireko abia-buru badituztela jadanik jarriak, 1500 airekorentzat. Herr 18-4-1957 (ap. DRA). Lehenago<br />
Arestiren poesiak ordu-orduan jo zuen. Eta egungo poesiaren abiaburua dugunez, hura gogaraziko dizut.<br />
Azurm in J. Zulaika Adanen Poema Amaigabea (Donostia, 1975), 95. En DFrec hay 2 ejs.<br />
abiada (V, G-azp), abiara (V-gip, G-azp). Ref.: A; Etxba Eib (abixadia); Elexp Berg (abixada); Gte Erd 2. 1.<br />
Impulso, velocidad. "Impulso. Zeroian abixadiak galdu eban, eziñ izan zan ba geldittu biar zan denboran" Etxba<br />
Eib. "Velocidad. Karreristak abixada demasian pasau die" Elexp Ber. "Orrek damakien abiara (G-azp), abiara<br />
ederrean jun zan (G-azp) [...], abixara guztin doie (V-gip)" Gte Erd 2. v. abiadura.<br />
Tr. Documentado por primera vez en fr. Bartolomé; lo emplean sobre todo los autores vizcaínos del s. XX. En<br />
DFrec hay 24 ejs. de abiada.<br />
Prenubari bere obeidu gura ez eutsan, zaldi ezi bage batek eroian gainian mutilla abijada baten. fB Ic II 257<br />
(cf. infra ABIADAN). Arek eroen abiadea! A BeinB 89. Etozan geroago andiagoak, eta abiada ariñagoaz.<br />
Echta Jos 90. Zelan egingo deutsak arrika arek eroaten daben abiadea daroanari? Ib. 115. Auxe da ni-lako<br />
ziziriko bati dagokijon abijadea! Altuna 85. Potiñaren abiadea eziñ geinkeala gelditu. Ag Kr 209. Arranondoko<br />
saretxalopok arraña dagoan tokira eruaten daben abiadea ta aparra benetan izaten da begiragarrizkoa. Ib. 37.<br />
Edozeñek ezagutu eikean alkarren atzetik txalopak ekarren abiadea ta aparra. Ib. 62. Jas! Nik ekarri det<br />
abiadea. Ag G 158. Geroago eta abiada eta indar aundiagoz. Bilbao IpuiB 147. Baiña negar-anpuluak urten<br />
orduko, urrengo aldatz beeran eroian abiadeaz, aize gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan. Erkiag<br />
BatB 106. Hona nora zeraman, ustez behintzat, hartu zuen abiadak: [...]. MEIG IV 111 (cf. ABIADA HARTU).<br />
(Como segundo miembro de comp.). Uñak amorru-abijadiaz / Jo dabenian aurreko aitza, / Lertu dira. Enb<br />
61.<br />
2. (Hb ap. Lh, Dv). Partida, marcha, inicio. "Commencement, début, départ" Dv. "Partance" Lh. Abiadan<br />
bezen arin / orai ere daukat moltsa. Etcham 47. [Saussure-ren liburuan] bide du oinarria eta abiada<br />
[estrukturalismoak]. MIH 194. Urteren hiztegia, lehen abiada baizik ez izateaz gainera, ez zuen inork ezagutzen.<br />
MEIG VII 30. Zorioneko Euskal Atlas hura, beti abiadan duguna eta [...] inoiz zertzen ez zaiguna. MEIG VIII<br />
107.<br />
3. "Abixada, embalaje (V-gip)" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257.<br />
- ABIADA HARTU (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Tomar impulso, carrerilla. "Abixadia artu eta jaurti<br />
zan itxasora" Etxba Eib. "Erreka saltuan pasatzeko, abixadia artu neban, baina sasixan trabau nitzan da blausta<br />
uretara" Elexp Berg. Artu eben abiadea zaldidunak egozan alderutz. Echta Jos 321. Beiñ abiadea artu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
165
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zuanean, etzegoan mutilla ixiltzerik. Ag G 266. Itsu gizagajoak akerra lez abiada artuta, yo eban buruz arrimutilla.<br />
Or Tormes 35. Orduantxe ba trenak abiyadia artu biar eban. Kk Ab II 161. Oa gaintxo artara ta abanta<br />
(abiada) artuta, bultz eta jaurtiki nazan zulora. A EY II 295. Abiadea artuta, bost metro ta erdiko luze-laburra<br />
egin eban. Bilbao IpuiB 187. Pedalai apurtxu bat eragitea naikoa izaten zan izan, aldazbeeran abiadea<br />
beingoan artzeko. Erkiag BatB 72s.<br />
- ABIADAN. a) (Adv.). A gran velocidad. Oraintxe urten dozu etxetik abiadan. Ag Kr 178. Iru gazte azaldu<br />
dira gero, makillaz edo makil gabe, abiadan edo kukubillo asita, zenbat arrako zaparta egin zitekean erakustera.<br />
Ag EEs 1917, 203. Bultz egitera abiadan etorrenean. Bilbao IpuiB 85.<br />
(Con adj.). Kaiuak abiada haundian agurtu ninduten. Lasa Poem 98.<br />
b) "(V-arr), jugar a bolos, moviéndose los jugadores al lanzar la bola" A.<br />
abiadura (G, AN, L, BN, S; SP (), Ht VocGr, VocCB, Dv, H (s.v. abiatzea)), abiduri (AN-larr). Ref.: A;<br />
Lh; Asp Leiz (abiduri).<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y en septentrionales no suletinos. En DFrec hay 24 ejs. de abiadura.<br />
1. Impulso, marcha. "Allure, démarche. Abiadura handian doa, abiadura handia darama, il marche à grands<br />
pas" SP. "Abiadura, joanhara, cours" Ht VocGr. "Ventaja que se toma para saltar" It Fab voc. "Carrera que se<br />
toma para andar o saltar" VocCB. "Zoazi abiaduran, nihon gelditu gabe, allez d'un trait sans vous arrêter nulle<br />
part" Dv. "Mouvement vif en avant. [...] Abiaduran egiten dut, je le fais tout de suite" H. "Impulso, comienzo de<br />
una acción" A. "Abiduri gaitze deamaki" Asp Leiz. AxN explica oldartze (45) por abiadura. v. abiada.<br />
Nola usoa illkhitzen baita usategitik, / [...] / Abiaduraz bolatzen gero kanpoetara. EZ Man I 129. Arren ather<br />
diozozu uhiñari joaidura, / Eta haizeari ere bere abiadura. EZ Man II 148. Ofizialeak abiadura handia<br />
daramala. Ax 91 (V 61; Añ GGero 73 abiadura andian [...] josten dau). Ezta erraz [...] hartu duen usantzaren,<br />
abiaduraren eta lasterraren gal arazitzea. Ib. 86s (V 59). Abiadura handi batekin, bekhatu gehiago egitera<br />
abiatzen. Ib. 114 (V 76). Oi! nolakoa den gure flakezia zeiñak haiñ abiadura handian baigaramatza biziora. Ch<br />
I 22, 6. Ibaia abiaduran dohana. "La rivière qui coule rapidement". He Phil (ap. H). Mihiaren abiadura<br />
komunzki heldu da banitate suerte batetik. He Gudu 146. Geldi-geldia zatzan arriberak hartu baitzuen, betbetan,<br />
bere leheneko abiadura borthitz guzia. Lg I 188. Hurbildua zara zeruko erresumarat, abiadura on bat<br />
duzu han sartzeko. Lg II 242. Naturalezaren berezko mugida edo abiadura. Gco II 48. Txingo bi ta saltoan<br />
ogeita amar oñ igarotzen zituena; eta abiadurarekin ogeita emeretzi. Izt D 181. Yauzten zaio abiaduran, / Eta<br />
dagokio laur atzez yosia. Gy 308. Bethi zerura itzultzen ditut nere begiak, harakoak dire nere abiadura guziak.<br />
Dv LEd 242. Bigarrengo ekiñaldia egin biarko da ariñean gorputzaren abiadura gelditu ez dedin. Anab EEs<br />
1920, 26. Idealerontz ene baitan sumatzen dudan abiadura ori. Vill Jaink 149. Auxe da bere abiadura jatorra,<br />
berezkoa, ezin ukatuzkoa. Ib. 120. Mediku biak, lanean enpeinatu ziren habilezia eta abiadura haundiarekin.<br />
Arti Ipuin 82. Abiadura artan bere damari laguntza-eske esandako itzak. "En la carrera". Berron Kijote 147.<br />
Txalogarria da benetan 'Auspoa'-k hartu duen joera eta abiadura. MEIG III 95.<br />
v. tbn. Lab TOE 2, 78.<br />
"Velocidad" A. Argiaren abiadura. Gazt MusIx 69.<br />
2. (Lar DVC 148, VocBN, VocCB, Dv). Comienzo, partida. "Principio, arranque" Lar DVC 148. "Mise en<br />
mouvement pour une action, commencement d'une action" VocBN. "Commencement, mise en mouvement, début<br />
d'action, acheminement. [...] Abiadura txarrak ez du akhabantza hoberik, [...]. Abiaduretan ginen" Dv.<br />
Bizitze ondikozko hau ezta bizitze doatsurako abiadura baizen. SP Phil 230 (He 232 abiadura).<br />
Inspirazionetan nihork hartzen duen atsegina abiadura handia da Iainkoaren loriara. Ib. 150. Ezen ezta dudarik<br />
bertze hitzkuntzek-ere lehenbiziko hatsapenean eta abiaduran nekhe eta arantze berak iragan zituztela. ES 195.<br />
Elizaren lehenbiziko abiaduran. Ib. 396. Bekhatu beniala mortalerako abiadura bat da. Dh 509. Abiaduratik<br />
beretik. MarIl 112. Eta horiek akhabantzako azafraldien abiadurak baizik ez dira. Dv LEd 249 (Cb Eg II 140<br />
akaballako doloreen asierak). Bada, atzarriak egon behar gare, bereziki tentamenduaren abiaduretan. Dv Imit I<br />
13, 5. Barzelonerateko abiadura hartzen du. Laph 50. Gizon publikoaz bezainbatean abiadurako itxurak, ba eta<br />
lehen urratsak orok dazkitenak izan baditu ere, azken urte hautan oro ahantzarazi dauzku. HU Aurp 154.<br />
Atseginekin jakinik gaude badirela abiadura handiak. JE Bur 211. San Andreseko elurra, neguaren abiadura<br />
(BN-baig). Satr CEEN 1969, 84.<br />
Inguruketaz eta abiaduraz bakarrik dabilela dirudi. "Arranque". MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).<br />
habiagabetu, kabigetu (Lar). "Desanidar" Lar.<br />
abiagia. "(S), endroit d'où l'on part" Lh. Bakotxak badü bere jitia, bai eta ere bere abiagia berhezia. Herr<br />
24-7-1958 (ap. DRA).<br />
habiaginen, apiaginan (V-gip ap. Elexp Berg). (Ines.). Haciendo nido. "Zozuak asitta dare apixagiñan"<br />
Elexp Berg. Ardi ta bildots eta abar larran... / Abijagiñen bizkor txorijak. Enb 61.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
166
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
habiagintza. "Abixa-gintzia, fabricación del nido por las aves. Uda barrixan, txorixak, arra eta emia alkar lagun<br />
eitten diranian, asten dabe bixen artian abixa-gintzia" Etxba Eib.<br />
abiagune. Punto de partida. v. abiaburu. Oinarri ezberdintsutan finkatuko diren bi joerek urte biotan bait<br />
dadukate nork bere berezitasunaren abiagunea. Azurm Iraultza 159. En DFrec hay un ej.<br />
habiaguraia (det.). "Huevo, arraultza. El que queda en el nido, kabia-guraia" Lar.<br />
abiajon. v. bejon.<br />
abiaka. Yendo, marchando, dirigiéndose a. Cachalote, gal-etsirik, urez beteta, leize barrura abiaka asi zen;<br />
arri bat jo zun eta bat-batean ondoratu zen. "Comenzó a marchar". Etxde Itxas 65.<br />
abiakera. v. abiera.<br />
abiaketa. Bata besteari erantsia dator, eta haien kantoiak, zehatz neurtuak, tajuz erabakitzen dituzte geroko<br />
abiaketak. "Determinan orientaciones diferentes". MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).<br />
abiakidin. Dispuesto a partir. Nihorako tokien urruntasunik ez, eskualde muthirienak biderant jakintsuneri<br />
edo sal-erostun handieri zabal jarriak, nor nahi norat nahi abiakidin, abiatzen ere eta gutienik ustean itzuliak.<br />
Prop 1907, 10.<br />
habiakoi. v. habirakoi.<br />
abialdi (c. sg. A; Dv, Lh). "Mouvement de départ, de début. Essai, tentative. Bere abialdian lehenbiziko<br />
urhatsean baratu dute, dans son mouvement [...]. Lehenbiziko abialdietan ez ontsa atheraturik ere, ez da<br />
berehala etsitzeko, [...] dans les débuts [...]" Dv. "Marcha, salida" A. "Moment du départ" Lh.<br />
habialdi, kabialdi (Lar, H), apialdi (V-gip ap. Elexp Berg). Nidada. "Apixaldi, apixaldixa, kabialdia.<br />
Hegaztiek ateratzen duten txitaldi bakoitza. Oillolokiak etaratzen daben txitaldixa; apixaldi bat" Elexp Berg. <br />
Au kabialdi ederra! Or Mi 22.<br />
abialeku. Punto de partida. v. abiapuntu. Badirudiela Euskal herria izango dugula aurrerantzean,<br />
okerrera iraultzen ez bagaituzte, euskal azterlanen abia eta kokalekua. MEIG VIII 119.<br />
abial-ezten. "Abiyal-eztena, lanzón" Elizdo EEs 1926, 34 (en una lista de nombres de peces).<br />
abiamen (Dv). 1. Comienzo. "Commencement" Dv. Eta misione heiek, zuen ganik izan duten bezala<br />
abiamena, zuen ganik ere dute igurikitzen iraupena. Prop 1881, 9 (Azkue lo interpreta como "preparativo").<br />
Horra, beraz, abimen [sic] on bat, Jainkoak eman dezakola iraupena eta hedadura. Prop 1883, 179.<br />
(Pl.). Aithortu beharko dugu hemen gure abiamenak lasterrak eta errexak izan direla. Prop 1883, 74.<br />
2. (Pl.). Preparativos. "Préparatif" Dv. "Preparativo" A. Abiamenak zuzendu ebazanean. Echta Jos 202.<br />
Heldu den igandean ditugu herriko bestak eta ez nola nahikoak abiamenen arabera. Herr 28-8-1958 (ap. DRA).<br />
Abadeak izendatu zitien hamabi komentu hetako hamabi aitzindari eta Naples alderako abiamenak hasi.<br />
Othoizlari 1960, 288.<br />
- ABIAMENAK HARTU. Hacer gestiones, preparativos. Erosi zuen hiri hartan lur puska bat eta hartu zituen<br />
abiamenak han eliza baten eta misionest-etxe baten egiteko. Prop 1882, 253.<br />
- ABIAMENAK EGIN. Hacer los preparativos. Abiamenak egin da ezkondu bear dogu alik ariñen. Echta Jos<br />
352. Abiamenak egin zirean da urten eban itxasora. Ib. 143. Astebetean egon giñean Montebideon abiamenak<br />
egitten. Ib. 96. Egin daizala ezkontzeko abiamenak. Echta Jos 332.<br />
- ABIAMENETAN (IZAN). (Estar) en disposición (de). Bideari lotzeko abiamenetan ginelarik, heldu dira<br />
herriko aitzindari baten sehiak. Prop 1881, 35.<br />
abiamendu. "(L; Hb), départ" Lh.<br />
habiaño, habiño. Dim. de habia. v. habiatxo. Ene abiño goxo, / seaskatxo guri, / ai! zure eriotza / guretzat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
167
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
illobi. X. Peña "Gure baserriaren azkena" (ap. DRA).<br />
abiaordu, abiordu. "Abia-ordu ou abiordu, moment où il faut partir ou commencer une chose. Abiordu dugu,<br />
il est temps que nous partions. Noiz duzu abiordua? à quelle heure devez-vous partir?" Dv.<br />
abiapuntu. Punto de partida. Hemen, abiapuntuan bertan, aurkitu izan dugu, txit oker ez banabil,<br />
lehenbiziko tupust eta behaztopa-harria. MEIG VI 127. 1700ean, urte hori ezarri digutenez gero abiapuntutzat.<br />
Ib. 49. Abiapuntu ederra eskaintzen digutela direlako sailok, hortik aurrera gero eta gorago eta zabalago jo<br />
dezagun. MEIG VIII 65.<br />
habiaratu, kabiratu (Lar, H). 1. "Enjaular, kabiratu" Lar.<br />
2. habiratu (H), kabiratu (H). Llevar al nido. "Aller au nid" H. Olloak biroa bete ebanean, kontuzkontuzean<br />
abiratu eban, eta antxe itxi eban olloa bigarren arrautzea noiz emongo. Bilbao IpuiB 257. "Aller à<br />
son nid, à sa tanière, à sa couche" H.<br />
abiaratzaile, abiaratzale. Promotor, impulsor. v. abiatzaile. Eskerrak zor diotegu obra saindu horren<br />
abiaratzale eta bururatzale orori. Herr 7-2-1957 (ap. DRA).<br />
abiarazi (S; Dv), abia-arazi, abierazi, abiazi (S). Ref.: Lh; Gte Erd 168. Poner en marcha; enviar. "Faire<br />
commencer une chose, faire partir" Dv. "Faire mettre en marche" Lh. "Otoa abia(ra)zi du (S)" Gte Erd 168. <br />
[Astoa] makillaz bortitzki zehatzen zuen haren abia arazitzeko. SP Phil 322 (He 323 abia-arazi). Jainkoak<br />
abiarazi zituen irurtzuri borthitz batzu. Lg I 261. Hark du abiarazi berritan pilota, / Mendez mende Eskaldun<br />
gurako yosteta. Hb Esk 126. Mundu guzia abiaraz zure ondotik. Dv LEd 126. Mila baten ingurua jaun<br />
aphezpikuak abiaraziak zituen ordukotz, itxasoz Saigoneko hirirat buruz. Prop 1885, 232. Berriz ere kamelua<br />
gelditu zen; eta hain ongi, non ezin gehiago abiarazi ahal izatu baitzuten. Jnn SBi 61. Abiarazi zuen Julien<br />
saindua karrikaz-karrika. Ib. 100. Gero, haurrak goizik katiximarat abiaraz, eta jarraikaraz artarekin. Dih<br />
Maiatzeco 108 (ap. DRA). Piztu zituzten aldareko argiak, abiarazi ezkilak itzulika. Prop 1904, 179. Ez naiz nere<br />
buruaren jabe, ta Miren bera da leize izugarri onetara abiarazi nauena. Txill Let 41. Indarren indarrez untzia<br />
abiau-araziaz. Erkiag Arran 79. Kornubiar bat gertatu zen, ordea, bere herritarrak "kernewed" zaharraren<br />
berpizkundeari buruz aski ameslari [...] abierazteko: Henry Jenner. Mde Pr 261. Jainkoa! Bai, bera dago gizapilla<br />
ororen gibelean, oien sortzaille bezala. Kondairaren ostean, au bere bidetik abia-arazteko. Vill Jaink 175.<br />
Eta ez baita harritu behar graziaren iturria turrustan abiarazi badu. Ardoy SFran 322. Ez dela holakorik arima<br />
baten Jainkoari buruz zinez abiarazteko. "Pour faire marcher". Ib. 116. Berea izan zen [...] alde honetako lehen<br />
pausoa, "Cátedra Manuel de Larramendi de lengua y literatura vasca" zelakoa, eta delakoa, abiarazi zuenean.<br />
MEIG VIII 87.<br />
abiarazle. "Celui qui fait commencer, partir" Dv.<br />
habiata. v. habiatara.<br />
habiatako, kafiatako (B ap. A, s.v. kafiakoi). "Nidal" A. v. habirakoi, habiondoko.<br />
habiatara, habiata (S). Ref.: Lh; Lrq. "(Foix), la couvée" Lh. "Le contenu d'un nid rempli" Lrq.<br />
habiatoki, kabitoki. Lugar donde hacer el nido. Ikusi ebanean ezegoala abia tokirik, txoriaren antzera,<br />
joan zan egaz beste lurralde batera. Echta Jos 111. Asaba zaarren kabi-tokia. Mok 13. Auxe da egiz naste<br />
bagako / euzko-txorien abi-tokija. Enb 154.<br />
abiatsu. T'izan dezaket ortaz zigurpen / baldin txalupak kaietik urten / t'abiyatsubak irten bezela, /<br />
bazirudiyen adurpe txarra, / erpe lodiz ta teza gangarra / ixil-makurka zai zitzaiela. Inzag EEs 1915, 7s (DRA<br />
traduce "lleno de impulso").<br />
abiatu (V, G, AN, L, BN, S; SP, Urt IV 17, Ht VocGr 397, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; abiau Añ, Izt<br />
71r), abitu, abiratu. Ref.: msOch 28; A; Lh; JMB Mund III 12; Iz ArOñ y Etxba Eib (abixau); EAEL 238; Elexp<br />
Berg (abixau); Gte Erd 168.<br />
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Además de la forma general abiatu, hay abitu en autores<br />
guipuzcoanos (P. Errota (junto a abiatu), AzpPr (111), D. Agirre, EusJok (67), Lizardi, Loramendi (109),<br />
Labaien (EEguna 80), E. Arrese (OlBe 79), Etxaide, Etxaniz, Uztapide (junto a abiatu)), y abiratu en Xenpelar y<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 168<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Sorarrain. Emplean el participio abia Añibarro (junto con abiatu), Azkue, Lizardi y Otxolua. En DFrec hay 195<br />
ejs. de abiatu.<br />
1. Partir (a), ponerse en movimiento, arrancar. "Partir, se mettre en chemin, faire partir. Abiatzera noa herrira,<br />
je vais partir pour aller à la ville" SP. "Partir, aller, abiatzea. Il est parti, abiatu da" Ht VocGr 397. "(Empezar a)<br />
ir o andar" Añ. "Se mettre en route" Arch VocGr y Gèze. "Se mettre en mouvement pour marcher" VocBN. "Gau<br />
herditan abiaturik, Bordalerako da eguerditan, en partant à minuit, il arrivera à Bordeaux à midi" Dv. "Pariserat<br />
abiatzeko diru behar da, pour partir pour Paris [...]" Ib. (s.v. abiatzeko). "Abixau, comenzar a andar" Garate 6.ª<br />
Cont BAP 1962, 257. "Noiz abixauko gaa?" Iz ArOñ. "Partir, salir, dirigirse. Amarretan abixau da<br />
Elgoibarrerutz" Etxba Eib. "Etxe aldera be abixau ein biakou, berandua da ta. Garotara abixau orduko<br />
amarrak zien" Elexp Berg. "Abiatzera dijua (G-azp)" Gte Erd 168. AxN explica lehiatu (239) por abiatu y<br />
apoderatzen eta oldartzen da (46) por saiatzen eta abiatzen da.<br />
Hegaldaka abiatu / zen Nazaret gañera. EZ Noel 42. [Txakurra] abiatu zen berehala erbiaren ondotik. Ax 87<br />
(V 59). Puteki bizitzea da ospitalera abiatzea. O Pr 400. Mandatari hotza, berant abia, baratx ioan, eta itzuli<br />
hutsa. Ib. 642. Armeniatik abiatu zirenean. ES 389. Abia gaiten gau huntan berean. Lg I 314. Eta abiatu behar<br />
dutela Egiptorat. Mih 103. Abiatü zen Souza bere troparekila. Egiat 159. Kausitzen garen lekhutik, gibelat<br />
abiatu gabe. Dh 50. Aihaltü ziren algarreki Xaxienin / Eta etxerat abiatü destenorin. Etch 638 (v. tbn. 444). Eta<br />
Jesus abiaturik handik, ikhusi zuen gizon bat. TB Mt 9, 9 (Dv handik goatean, HeH handik iragaiten zela). Bide<br />
edo lanerat abia orduko. Hb Esk 165. Mazedonia-tik barrena abiatu zan. Lard 520. Mendiz abiatu eta laster,<br />
harmetan athera zitzaizkon gizon batzu. Laph 146. Veneziarontz oñez abiatu zan. Aran SIgn 35. Abiratzen<br />
bazera / emendik Madrilla, / pasa biarko dezu / Burgos ta Abilla. Xe 187. Zumarraga ortara / ondo allegatu; /<br />
andi abiatu ta / zan deskarrillatu. PE 120. Bi emakume lau astorekin / kalera dira abitu. Ib. 46. Sortalderunz<br />
abiatu aurrian. Bv AsL 207. Eta bozkariorik handienean abiatu zen mendiari gora. Jnn SBi 116. Gabriel<br />
aingüriaz, abiatü ziren bere herrietarat. Ip Hil 107. Danei erdi-agur eginda, abiau zan etxeruntz. Ag AL 53.<br />
(s. XX). Orzaizetik abiatu, bere populuari erranik otoitz egin zezaten harentzat. HU Aurp 106. Goiz-meza<br />
erran eta arrunt azkaltürik / abiatü apheza khana bat hartürik. Xikito 4. Biharamun goizean tenorez abia<br />
zadien. JE Bur 67. Lasterka abiatu bere nausiari buruz. Ib. 18. Abiatzean ez baitzuen gogoari emana norat hel,<br />
ez noizko. JE Ber 5. Abiatzeko tenoria jin zelarik. Const 33. Txaneletan sartu ta abijau ziran ipar-alderantz<br />
itsas-bazterretik. Kk Ab I 81. Anderea, ori entzunda, jagi ta basorantz abijau zan. Altuna 99. Abia gaiten<br />
Garralda alderat. Zub 118. Nora abiatu etzakiala. Tx B I 85. Abiatu ziren beraz guziak batean. Barb Leg 124.<br />
Urrezko / txilibitoak / aoratu, ta abia / ziran, zabala arrotuz / egoak. Ldi BB 44. Zaldunakaz urira juateko abija<br />
zan. Otx 115 (161 abijau). Gu ere abia gera noizpait, Donostiruntz. Ldi IL 40 (39 abitu). Lanerat goizik gizon<br />
gaztea abiatu da kantari. Iratz 26. Ithurrirat jautsirik pegarra bethe zuen eta berritz etxeari buruz abiatu. Zerb<br />
IxtS 21. Terranobara abia adi. SMitx Aranz 221. Elkano, Urdaneta, Legazpi: / goazkion billa! Abia! Ib. 90.<br />
Piarres aldatzan gora abitu zen. Etxde JJ 151. Abiratu aurretik neskatxoa ma batekin musukatu zuan. Sorarrain<br />
Lili 7. Hala da Hispaniatik zirela izaro hartarantz abiatu, Bizkaiko itsasoaren gaindi. Mde Pr 213. Ez du<br />
negarrik egin, nere trena abiatu den artean. Txill Let 113. Mez-ostean [...] bertati abietan zan errogatibea. Akes<br />
Ipiñ 21. Alkarregaz abiau ziran geisoarenganantz. Erkiag BatB 98 (Arran 182 abiau). Ta, abixau zan bezerua<br />
beste dendaren batera. SM Zirik 115 (63 abiau). Okerreko bidetik abiatu. Arti Tobera 273. Utsari buruz abiatua<br />
dagoena, utsa da. Vill Jaink 111. Ordu artan komisario yauna abiatu zen bere ofizina aldera. Izeta DirG 58.<br />
Nor zitaken holako norbaiten ondotik abia? Ardoy SFran 236. Basarri au, Mekolaldetik gora abitu ta muiño<br />
batean agiri zan. NEtx LBB 19. Zorigaitzean senditu nuen handik airatu nahia, / den egunean han banindago ez<br />
bainindaike abia. Xa Odol 294. Ordu onean abia zediñ utzi zion. Berron Kijote 56. Hori ondo jakinaren gainean<br />
dugula abiatu behar dugu bide horietatik. MIH 86. Ez gara orain ohi den bidetik abiatuko. Ib. 320. Plutarkoren<br />
oinatzetan abiatu. MEIG I 179. Zein bere aldetik abiatu zirela. MEIG VI 110.<br />
v. tbn. Tt Onsa 183. Ch III 18, 3. AstLas 36. JesBih 388. Xarlem 113. Izt C 2. EusJok II 18. ChantP 316. CatS<br />
21. AB AmaE 282 (97 abiau). Sor Bar 110 (abiyatu). Elsb Fram 90. Prop 1904, 127. A. Zavala in Goñi 11.<br />
Urruz Zer 122. Ill Testim 3. StPierre 18. Balad 244. Inza Azalp 69. Jaukol Biozk 31. Noe 117. Lek EunD 40.<br />
Etcham 197. Ox 116. Bilbao IpuiB 143. JEtchep 17. And AUzta 44. Ugalde Iltz 20. Anab Aprika 43. Salav 90.<br />
MAtx Gazt 74. Alzola Atalak 50. Casve SGrazi 114. Uzt Sas 353 (340 abitu). Abitu: EEs 1928, 26.<br />
(Con bidean). Ponerse (en camino). Freska dadin, hats har dezan, eta indar berririk bil dezan gatik, arren<br />
gero agudokiago bidean abia, eta bizitze debotean aitzinago dadin. SP Phil e) 2v. Bidean abiatu ziran. Lard 73.<br />
Abiau zan bidean ospitalerantza. AB AmaE 292. Bidean abiatu baino lehen. Arb Igand 101. Bidean abiatzen<br />
naiz azkenik. Txill Let 139. Rozinanteren gaiñera igo zan, eta bidean abiatu zan. Berron Kijote 42.<br />
Bide luzean bakharrik / oiñez zen abiatu. EZ Noel 44. Bihotza zabaldurik lasterka abia zaitezin ene<br />
manamenduen bidean. SP Imit III 51, 2. Elizarako bidean abiatu naizeneko deskantsatzen zait bihotza. Arb<br />
Igand 118. Eizilari oriek / amekak aldian / abiatu dirade / Baztana bidian. Noe 117. Narbarteko bidean abiatu<br />
ziran urrengo egunean. Anab Poli 100. Donostiatik Marsellarako bidean abiatu nintzan. Anab Aprika 9. Gure<br />
eztabaida au bide zuzenean abiatzerik nai badugu. Vill Jaink 65.<br />
Debeditua dago, abiatu dan bidean segitzeko. Ill Testim 6. Luzaroan dabilela opa diogu oin arinez abiatu den<br />
bidean. MEIG III 85.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
169
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con bidez). Nahi dut haren kontrako bidez abiatu. SP Phil 57 (He 59 berze bidez nahi dut ibili). Batasunbidez<br />
abiatzekotan. MIH 221.<br />
(BN-arb ap. Gte Erd 290; Dv). (Con sintagma con suf. -t(z)era). Ir a, disponerse a; empezar a. "Hitz<br />
batengatik jotzera abiatu zaio, pour une parole il s'est disposé à le battre" Dv. "Dibortziatzerat abiatuak dira<br />
(BN-arb)" Gte Erd 290. Zein da regea berze rege baten kontra batailla emaitera abiatzen dena? "Qui est le<br />
roi qui parte?". Lç Lc 14, 31 (He dohanean, Dv goaterakoan, BiblE joan). Oiñhazeen sofritzera behar du abiatu.<br />
EZ Man I 59. Bekhatu egitera partitzen eta abiatzen denari. Ax 107 (V 71). Bekhatu gehiago egitera abiatzen<br />
eta erdutzen direla. Ib. 114 (V 76). Armada abiatzerakoan gudukatzerat. Lg I 315. Pierris abia kanaz emaitea.<br />
AstLas 52. Abia zirian prest ta pozik adoretara Jesus seiñtxoa. Añ LoraS 66. Morua abia sartzera eta sar.<br />
Xarlem 786. Alfonsaren sokorritzera / abiatü behar dizügü. Ib. 856. Abia hartzera. Ib. 703. Bi berseten huntzera<br />
nüzü abiatzen. Etch 372 (v. en la misma pág. hasten nüzü en otra versión). Abiatzen gare orduan heien<br />
garbitzen. Dv Lab 215. Europaren erauztera abiatzen ziren berrehun mila soldadoekin. Ip Hil 31. Eroritzen da<br />
illa eta abiatzen da jendia jasotzera. Ill Pill 32. Süperiürra abiatü zen kanberetan iker-aldi baten egitera. Const<br />
21. Ihur etzen abiatzen latiaren ikastera. Ib. 15. Iguzkia sartzerat abiatua baita, ez ditake erran bazter hunen<br />
ederra. JE Ber 51. Atso sorgiñ au barrendik zerbait / egiten danian busti, / aiton iltzera abiatzen da /<br />
altzarrastalo ta guzti. In Tx B III 34. Abia adi bertan prestatzera. Etxde JJ 21 (v. tbn. el mismo ej. en Const 25).<br />
Ibiltzera abiatzen dena, xede bat irixtearren ari da. Vill Jaink 152.<br />
2. (G, AN, L, S ap. A; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Empezar, comenzar. "Comenzar" Lar y Añ. "Se préparer<br />
à un travail, à une action" VocBN. "Commencer, se mettre en mouvement pour faire quelque chose. Lan hainitz<br />
egiteko goizik abiatu behar da, pur faire beaucoup de travail, il faut commencer de bonne heure" Dv.<br />
Sortzen garenean, hasten gara hiltzen, orduan abiatzen gara eta ezkara behin ere baratzen. Ax 62 (V 41).<br />
Gexuak daukan laguna / abijatzen jako / erruki andijagaz / eulijak kentzeko. DurPl 79. Anima Jaunagana biurtu<br />
berriak, ez dira guziak modu batekoak; batzuek abiatzen dira gogo bero edo ferbore andiarekin. Mg CC 235.<br />
Abia zaite onelan. Añ LoraS 44. Erroma eta Karthagoren arteko aserriak abijadu zirianian. Astar II IV. Baruba<br />
abijetan da gabeko amabijetan. Ib. 238. Abietan da su-taunpa gogorra. Zav Fab RIEV 1909, 31. Trabatu ez<br />
balute kasik ordu beretik abiatu ziren erresumako nahasdurek. MarIl 2. Tormentak abiatzen dituk, bainan ez die<br />
sekulan finik izanen. Jaur 124. Gure lanak progotxos bilhakatzeko, abia gaiten guretzat trabailatzetik. Ib. 128.<br />
Fite konsolatzeko / gaizki abiatu, / desfortunak holako / seinaleak ditu. Bordel 44. Den gutiena argi abia orduko,<br />
/ Edozein erresuma bathaia zeneko, / Giristino egina Eskaldun guzia. Hb Esk 46. Zauri hekietan abiatuko da<br />
usteldura. Dv Lab 348. Jadanik bazen zerbeit abiaturik. Prop 1882, 151. Betetxeren aldetik trabesak / gogor<br />
ziraden abitu. EusJok 169. Zortzi arruako arriyakin itziartarra abitu. Ib. 55. Lehen hotzak abiatu zirelarik.<br />
JEtchep 27. Gehienetan hortarik abiatzen dira eritasunak. Egunaria 16-3-1961 (ap. DRA). Teatroan abiatu zen,<br />
gero eleberrira jotzeko. MEIG III 78. Mundu guztia, izan ere, perpaus arruntenetatik, [...] abiatu ohi da,<br />
galdatzeko egiten direnetan bukatzeko. MEIG VI 148s. Banekien zertan hasten nintzen eginbide zeken horrekin<br />
abiatu nintzenean. MEIG VII 165.<br />
v. tbn. Arb Igand 60. Xa Odol 293.<br />
(Aux. intrans. bipersonal). Begietarik zitzaien / nigarra abiatu. EZ Noel 115. Garra eta pindarrak<br />
abiaturen zeraitzo begietarik. Dv LEd 262s. Arpegitik bera negar malkoak mara mara abiatu zitzaiozkan. Arr<br />
GB 97. Etxe handi bat ez da ez betbetan eta kolpez erortzen. Ithaxurak abiatzen zaizko lehenik. Arb Igand 46.<br />
Hiru urteren buruan berriz abiatu zitzaion bere min gaixtoa. HU Aurp 184. Txili iaustera ioan, bestea kar kar<br />
kar abia iakonean. A BeinB 92. Usaina abiatu zitzaion gorphutzetik. Zerb IxtS 77. Ondoko eguna makhur abiatu<br />
zitzaukun. Prop 1884, 39.<br />
(Con oración completiva). Printzesa erreginarentzat hartuz, abiatu zen bere lantzaz phasatu behar zuela.<br />
Elsb Fram 98. Abiatu zen pipa bat erre behar zuela hantxet. Barb Sup 46. Noizbait ama abiatu, / behar nintzala<br />
sanjatu. Etcham 99.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)en). Empezar a. Karitate handirekin / zituen besarkatu, / gero airean gora zen /<br />
igaiten abiatu. EZ Noel 116. Jainkoa abiatu zen mintzatzen. Lg I 253. Eltze puska batekin khentzen zituen zauri<br />
hartako zornea eta sortzen abiatuak ziren harrak. Lg II 63. Eleiz deiak egiten abiatu ezkero, ezkonduta daudela<br />
Jangoikoaren aurrerako? Mg CC 164 (CO 242 abijau; v. tbn. PAb 219 abiau). Abiatu zan amorruz esaten, zerk<br />
erabilli nau geiagoren billa? VMg 6. Zergatik eskatzen abiatu baño lenago esaten degu Aita gurea Zeruetan<br />
zaudena? Gco I 406. Hitzegiten abiatu baño lenago [...] errezatzeko astia ar ezazue. Gco II 54. Alan abijetan<br />
dira bere kontra murmuretan. Astar II 190. Andik, guraso au il ezkero, / aren esanen ganera / semeak lana bero<br />
bai bero / egiten abiau dira. Zav Fab RIEV 1909, 35. Gaztedanik manatzen abiatu omen zen. AstLas 69. Abia<br />
gaiten Jainkoarentzat bizitzen. Jaur 345. Abiatu zan jendea mendi ondoetatik ibar zabaletara jesten. Izt C 3s.<br />
Gero alaiki dire yaten abiatu. Gy 50. Gau-erdian abiatuko naiz Egiptotik irteten. Lard 71. Ikhusle guziak abia<br />
dakizkion trufatzen. Dv Lc 14, 29 (He, TB, Leon has). Hormateak geldituak badira, abia daite arbola xerthatzen.<br />
Dv Lab 204. Jaunaren xedetara erakhartzen abia nadiela. Dv LEd 264 (Cb Eg II 149 asi nadin). Bere<br />
etxekoandrea gorrotatzen ordutik abiatu, eta au galtzeko asmo eta bideak artu zituen. Arr GB 16. Eguzki-epelgozoa<br />
leizera sartzen abiatu zan. Ib. 44. Abiatu zan jaten. Bv AsL 51. Iguzkia yeikitzen abiatu zenean. Elsb Fram<br />
100 (v. tbn. 114). Gero zen abiatu / Jesus predikatzen. Zby RIEV 1908, 208. Atzazalak moztuten abia zan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
170
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mandazaiña. A BeinB 56. Gure ahaide eta laguneri eskuaraz abiatu gare mintzatzen. Arb Igand 11. Portualdera<br />
etortzen abiyatzen ziran. Elizdo EEs 1925, 214. Ibai bat nola / ala odola / abiatu zan ixurtzen. Balad 238.<br />
Handitzen abiatu direneko, ene semeek irakurtuko dituzte biak. JE Ber 100. Umexurx horri pena emaiten ez bedi<br />
abia nehor. Ox 62. Ibiltzen abiau nintzaneko, ordurako eguzkia Mugarraren kokotean erdi-ezkutauta egoan.<br />
Alzola Atalak 47. Ez naiz hemen abiatuko baratze horren luze-laburra neurtzen. MIH 56. Haurrak grekoa<br />
ikasten abiatzeko. Ib. 323.<br />
v. tbn. Dh 273. Hb Esk 208. Laph 18. Aran SIgn 111. EusJok II 80. Xe 189. Barb Sup 154. Zait Plat 8. Mattin<br />
73. Abiau: AB AmaE 387. Abijau: DurPl 70. Kk Ab I 74. Abitu: EusJok 136.<br />
(Acompañado de un sintagma en ines. del tipo lanean, dantzan, hizketan...). Saltzekorik ere eztutenan,<br />
abiatzen dira eskean. Ax 43 (V 27). Menturaz egun batez lan hortan abiatuko gare. Dv Lab 191. Dantzan<br />
abiatutzen zait bai biotz gaixoa. JanEd I 115. Hitzketan abiatu zan. Arr GB 114. Infernua abiatzen da gerran<br />
santuarekin. Bv AsL 40. Abiatu zan eskian. Ib. 50. Lanean abiau. AB AmaE 327. Burrukan abiau ziran. Ib. 382.<br />
Biak haritzaren ondoan jarririk solasean abiatzen. Arb Igand 90. Andreak arrenetan abiatu ziran. Ag G 202.<br />
Bixigutan abiyatzen ziran. Elizdo EEs 1925, 246. Dama batekin abiatu naiz / esposatzeko idian. Tx B I 209.<br />
Ameriketarat joaiteko zurekin solasetan abiatua dela. Larz Iru 24. Ez otoi nolanahi / ihizin abia! Mattin 110.<br />
Non zegoen [Larramendiren izena eta omena], batez ere, Telletxea-eta lanean abiatu baino lehen? MEIG VII 34.<br />
Kontaketan abiatuko banintz. MEIG VIII 42. Apustutan abiatzekotan, lehenbizikoaren alde egingo nuke trabes.<br />
MEIG VI 192.<br />
(Con eskolan). Badakik sei urthetan abiatu nintzela eskolan. Elzb PAd 35. Eskolan eta katiximan bateantsu<br />
abiatu nintzan. Xa Odol 25. Alabainan, nik eskolan abiatu artean, ez nuen behin ere frantses hitz bat entzun. Ib.<br />
25.<br />
(Con instr.). Ukitu zuten Salbatzaillea nigarrez abiatzerainokoan. Lg II 204. Bere burua il naiez abiatu zan.<br />
Lard 512. Abiatu ziran, nork egin ote zuen, galdez. Ib. 127. Gaixtagin hekiek, eragabeki oihuz abiatzen dira:<br />
'Gurutzefikatua izan bedi'. Dv LEd 11. Nere kontra marrumaz abiatzen dira, diotelarik: [...]. Ib. 266. Semetxoa<br />
saminki negarrez abiatu zitzaion. Arr GB 42. Denak dire orduan / oihuz abiatzen. Zby RIEV 1908, 213. Abiatzen<br />
dire lan horren egiten hasteko diru galdez. HU Zez 45. Emaztekiak kantatzen hasi ziren. Mutiko zenbait irri<br />
karkailaz abiatu. Mde Pr 292.<br />
(Con adv. o expr. de valor adverbial). Ez naiz gehiago zure kontra abiatuko. Harb 275. Gaizki esaka<br />
abiatuko zera. Gco I 443. Bere Ama Santa Isabelen sabelean pozaren pozaz [...] saltoka abiatu zan. Ib. 458 (v.<br />
jauzika abiatu en contexto similar en Lg II 102 y Jnn SBi 38). Birao urtika abijetan zarianian. Astar I 274.<br />
[Elbarria] ezagutu zanean oñez ibiltzeko adiña, pozez saltoka abiatu zan. Lard 508. Madarizioneka eta burhoka<br />
abiatzen da. Dv LEd 192 (Cb Eg II 106 asi). Wolfio sartu eta abiatu zan deadarka. Arr GB 131. Asarre bizian<br />
deadarka abiaturik. Aran SIgn 55. Obe zan ezbanitza abia kantari, / ala izatekotan danen farragarri. AB AmaE<br />
406. Danak abiau arren batera ausika. Ib. 260. Potikoka hor dire / biak abiatzen. Zby RIEV 1908, 766. Beren<br />
asmoa adierazo ebanean, barreka abia zirean irurak. A BeinB 69. Ihausika abiatzen zitzeien, gaitzeko kalaxkan.<br />
JE Bur 20. Mutill gazterik bikañenak abitu ziran Paulari jarraika. Ag G 371. Ezkilak intzireka abiatu ziren. Barb<br />
Sup 142.<br />
(Con ihesi, bila...). Soldaduak iziturik / abiatu ihesi. EZ Noel 105. Bilha abiatu zirenean. Ax 82 (V 56).<br />
Abiatzen gare munduko konsolamenduen billha. Ch I 11, 3. Abiatu ziren ihesi. Lg I 194. Ez du beraz nehork<br />
zeren / haren ihesi abiatu. Monho 148. Ez ote dira zenbait emakume, senargai billa abiatzen, elzeari gatza<br />
ematen [...] ikasi baño len? AA II 91. Eta abijatu zirian bere billa. Astar I app. VIII. Israeltarrak igesi abiatu<br />
ziran. Lard 182. Igerri ziotenean aldegin ziela, eske abiatu, eta uri onetan arkitu zuten. Ib. 401. Ez dut zeren ihes<br />
abia. Dv LEd 105. Nora abia barkhamendu eske? Ib. 267. Higi ahala higi ihes abiatzen dire. Laph 204. Balentin<br />
bere lagunetara / abiatu zan igesi. Xe 375. Abiatu ziraden beriala gazte arrotzaren billa. Bv AsL 23.<br />
Paristarrak jadanik ihesi abiatuak ziren. Jnn SBi 73. Behiaren bilha zuetarik nehor abiatu gabe. Barb Sup 90.<br />
Abiatu zan zoriontasunan billa. Jaukol Biozk 86. Sazerdotia ikaratu ta / abiyatu zan igesi. Tx B I 155. Mugara<br />
bidea harturik arinki abiatu ziren ihesi. Arti Tobera 286. Arrisku billa abiatu nairik. Berron Kijote 56.<br />
Jainkoaren bila abiatu ziren biak. MIH 293. Berri eske abiatzen garenean. MEIG VI 140. Batasun bila abiatzen<br />
denak. MEIG VII 165.<br />
(Con zutik). Haur inbalier bat, bi urthetan oraino xutik abiatzekoa. Zby Pel 84. Mundu huntan uzten zuela,<br />
ez ontasunik, ez, bainan, haurño bat, mutikoño bat, doi-doia xutik abiatua. Leon GAlm 1950, 12.<br />
3. "Pancher, abiatzea. Il panche à ce côté-ci, hunat abiatzen da" Ht VocGr 395.<br />
4. (G, AN, L, BN, S ap. A; Añ, Izt 97r; abiau V ap. A), abitu (Izt 97r). Preparar(se). "Aparejar, disponer",<br />
"aprestar", "disponer para algún efecto", "preparar, -rarse" Añ. Elduko da eguna, zeinetan esango jatan,<br />
abiatu ta presta nadilla ondo ilteko. Añ EL 1 23. Prestatu ta abiatu Jai nagusietarako, baraubakaz, limosnakaz.<br />
Ib. 76.<br />
5. (Con aux. trans.). Comenzar, dar comienzo. Abijetan dabe Erromatarrak inos euki eben gerrarik gogor,<br />
krubel eta luziena. Astar II VI. Othoitzak presidentak abiatuko ditu. JesBih 427. Khar ongi adituak galdegiten<br />
du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Hekien predikua abiatu arte balentria guti egin zuen.<br />
Hb Egia 82. Zer egin neikean nik ezpada samurtu, / Belauniko jarrita Jainkoa agurtu, / [...] damu ta pozez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
171
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
artean kantau abiatu. AB AmaE 25. Berehala hautsi zakon hoin gurbilki abiatu zuen hitzaldia. JE Bur 100.<br />
Lerro hauk abiatu baino lehen. Zub 93.<br />
"Abixau, euria edo elurra hasi. Bazkalostian eurixa abixau dau" Elexp Berg. Euria ebalako / barriz abiatu,<br />
/ zalditik an jatxirik / gordin zan geratu. AB AmaE 341.<br />
Poner en marcha. [Eliza] abiatu zuten ahur bat gizon erromesek. Hb Egia 152s. Baditugu hirur ehun<br />
misionez gainetik gure gain, eta zonbatak ez dira berehala abia gintzazkenak baldin ahala bagindu. Prop 1887,<br />
97.<br />
- ABIATUAN ABIATU. Una vez en marcha, puesto(s) a andar. Abiatuan abiatu ibili zen bederatzi urthez.<br />
Jnn SBi 487. Abiatuan abiatu ibili ginen kasik egun guzia, bainan makhur eta bidea galduak. Prop 1903, 248.<br />
- EZIN ABIATUZKO. "Lent à partir, qui ne peut se décider à partir; (chose) qu'on ne peut commencer" Dv.<br />
habiatu, kabiatu. 1. "Enjaular, kabiatu" Lar.<br />
2. "Nicher, habiatü" VocS. 3. apiatu. "Empollar (G) Arch ms." DRA.<br />
habiatxo, abiatxu, kabitxo, kabitxu, aapitxo. Dim. de habia. Beren kabitxoak egiñaz, pozez eta kontentuz<br />
beterik kantatzen ziarduten txoritxoen kanta-soñu zoragarria. Arr GB 55. Orrako etxe-gaillur orretan dagoan<br />
abiatxu ori. Alt EEs 1912, 244. Mutiko txorizaleari ainbeste lanbide eman bear diyoten aapitxoak. J.M. Tolosa<br />
EEs 1913, 114. Zergatik zeure bijotzeko abijatxua gogor itxitzen dautzazu euskeriari? EEs 1927, 222. Baña<br />
txindorra eztau aurkitu / abijatxua bakarrik baño. Enb 201. Emen bixi nok, / abijatxuan sartuta. Ib. 199 (202<br />
abitxu, 130 kabitxo, 132 kabitxu). Euskalerrian bertan Jaungoikoak antola dizaikegu kabitxo polit bat. Etxde JJ<br />
64. Bere kolkoan egiten ziarduan maitetasun-abiatxua. Erkiag Arran 176s. Txiologa apal batean topau dau<br />
beretzat abiatxua. Erkiag BatB 169. Jerusalena iritxi zan Txantxangorria, ta bere kabitxoa egiñaz, an zegoen<br />
umeak azten. NEtx LBB 130. Kardantxillo-kumiakin abiatxo bat, madari-makatz aundian. Alzola Atalak 83.<br />
abiatzaile (SP), abiazale (S ap. Lh). 1. "Abiatzaillea, qui fait partir" SP. "Partant" Lh.<br />
2. "Celui qui commence" Dv.<br />
3. Promotor, impulsor. Blazy, agerkariaren abiatzaile suharra. Lf ELit 281.<br />
abiatze. Impulso, partida; comienzo. Haragiaren haserretzera eta mendekatzera laburzki eta<br />
konsiderazinorik gabe oldartze eta abiatze hura [...] ezta bekhatu. Ax 274 (V 183). Eman nahi dugun ohorearen<br />
abiatze ta haste bat. SP Phil 207. Martxoaren lehenetik egin zaiteken abiatzea. Prop 1899, 159. Beren urratsen<br />
arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea. Zub 97. Ba-da marra edo lerro jarraitu bat, etengabe gora<br />
naiean leiatzen dena, eta gora abiatze ori gizarteko matxinada ta nahasmenduek ezin dute galerazi. Vill Jaink<br />
47.<br />
Mogel, J.J. hau ere, hartuko dut abiatzekoan, bera bakarrik baita (iritzira) XVIII. mendean jaioa. MEIG IV<br />
130.<br />
abiau. "Percibir con el oído; advertir, notar" A Apend. Cf. abiatu.<br />
habiazai (Sal, R-uzt ap. A), habirazai (Sal ap. A). "Nidal" A. v. habirakoi, habiondoko.<br />
abiazio. Aviación. Ango kañoi, mortero, ametralladora, mosketoi, fusil, tanke, automobil blindatu, eskubonba<br />
eta abiazio. Salav 81. Zinea, fotografia, abiazioa, radioa, televisioa, satelite artifiziala, bonba atomikoa,<br />
nik al dakit zenbat eta zenbat gauza sortu dituan gure gizaldi onek. Vill Jaink 27. Batek anka bat paltako<br />
zuen, / bestiak bi beso motzak, / abiazio txarren batzuek / aiek segara zorrotzak. Uzt Sas 125.<br />
abide. "Primo" Bera. Jesukristoren abidea (lengusua) zan. EgutTo 2-5-1919 (ap. DRA).<br />
abiduri. v. abiadura.<br />
abiera, abiakera. Arranque, comienzo. Bekaistikuak alimalia / abieran bai listua, / utsikan ariñ zebillen<br />
baño / karga aundia eziñ jasua. PE 42. Eta abertzaliak jakin dezaten "Argitaldaria" onen abiyakerea nolakua<br />
dan, ara zeintzuk diran argitalzeko dauzkan idaztiyak. EEs 1916, 233.<br />
"Abiera, salida en carreras, competiciones deportivas" Asp ANaf.<br />
abierazi. v. abiarazi.<br />
abigorri. Cf. ahabi. Abigorriin ostoa da ebai-belarrik onena. Osto azpie miñeen gañeen dala jartzen da. Arin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 172<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
AEF 1980, 66.<br />
abija. v. abisatu (3).<br />
abijeik, abijein, abijeizu, abijeizie. v. abisatu.<br />
abijeta. v. aixubeta.<br />
abijoi. v. 1 abioi.<br />
habikaiztu. "Desanidar, kabigetu, kabikaiztu, abikaiztu" Lar.<br />
abil (V-gip; Urt I 88, Arch VocGr, Chaho, Gèze, VocCB, Dv). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Hábil, diestro.<br />
"Accuratus" Urt I 88. "Hábil, diestro, inteligente, experto" VocCB. "Gizon abilla bere ofiziuan" Etxba Eib.<br />
"Hábil. Mutiko ori oso abilla da eskulanetan" Elexp Berg. v. trebe.<br />
Tr. Empleado sobre todo por autores populares o de léxico poco cuidado. En DFrec hay 8 ejs.<br />
Zeren baskoak baitira abil, animos eta jentil. E 5. Eskual-herriko gazten izpiritu habilak eta adimendu<br />
haltoak. ES 177. Egundaino ezbaita izan hain pintore habilik. Ib. 91. Konseilu galdeginez gizon abilei. CatLav<br />
317 (V 157). Bitarteo guziok bekatu egiteko entregu, habill. LE Urt 275 (ms. 97v bekátu itekó entrégu). Ezi<br />
naturalezak emaiten deragun etortzaz moldetsu, eta abil gituzu. AR 21. Arrogatzaile abillak. Monho 64. Baldin<br />
bada abilla, / buru batek balio / dituela milla. It Fab 100s. Abilla baldin bazera / Orain zaude premian. Izt D<br />
171. Abill, eijer, espiritüs dena da üsin handius. Etch 578. Gizon abila. Bordel 167. Hala dabilena, / Etsaiaren<br />
esklabo / Munduko abilena. Ib. 39. Bena abill denak hai ukenen, / Abill nuk arren ni izanen. Arch Fab 167. Haiñ<br />
abill hintzelakoa! Gy 222. Ain da abilla arotz, zurgin edo artista au, non bein ekustearekin beste gabe ikasi du<br />
ezkillak egiten. Zab Gabon 106n. Gu tontuak bagiña / oiek beti abill. Xe 400. Ez zuan hargatik eskola guzian<br />
haur bakhar bat ni bezain abila zenik arbolen gainerat igateko. Elzb PAd 36. Enekian ziñanik zu orren abilla.<br />
AB AmaE 405. Ez neguen abilla, / korputza debilla. AzpPr 50. Tripulazio guzia / zan guztiz abilla. Arrantz 15.<br />
(s. XX). Mazantini da primer espada, guztizko toriadore abilla. Ag Kr 118. I aiz mutil abilla / bakarrik<br />
mingañez. Enb 161. Lanpide ezaguturik gabeko gizon bat, abila eta ernea, bainan bandila. Zub 21. Karga<br />
jasotzen abilla. EusJok 45. Edozein lanetako abila eta ikasia. FIr 131. Guziak zirelarik beren ustez abil. Ox 154.<br />
Guzien gaindik euskalduna da / pelote basque'n abilla. Or Eus 419. Abila da axeria, emazte amorosa abilago.<br />
Zerb GH 1936, 114. Gaitzeko gizon habila dugu herriko mirikua! Lf Murtuts 39. Mutil gaxtea zen berau, baiñan<br />
abilla benetan. Etxde JJ 205. Bideak azkar pasatzeko bai / bizkorrak eta abillak. Basarri 94. Oldartzen<br />
zitzaizkonak hanbat gizon abil, / zendu denean denak eman zaizko umil. Xa Odol 194. Kontrabandixtak gabaz<br />
lanian / izaten dira abillak. Uzt Sas 178. Batean bezain trebe eta abil dela bestean. MIH 394n. Hitz toreatzaile<br />
abilak zezen toreatzaile zenari eskeintzen dion gorazarrea. MEIG II 92.<br />
v. tbn. Dh 62. Ud 67. Elsb Fram 141. Zby RIEV 1908, 766. Azc PB 348. Etcham 134. Tx B 111. EA OlBe 46.<br />
Balad 204.<br />
(No ref. a personas). Eskuara habila, anzatsua eta zuhurra dela berboen propietatetan ere. ES 90.<br />
Mekanika abill bat laster dute egiña / airetan goateko gure pelegriña. Gy 256. Inkarnazionek izan balitu besoak<br />
eta eskuak hain azkar nola baitzuen mihia abil! Elzb PAd 59. Xuriko xakhur abila. Zby RIEV 1909, 104. Memori<br />
argiya du, / abilla mingaña. AzpPr 113. Jakinduriya aundiya zuen, / entendimentu abilla. Tx B II 113. Txarri<br />
abillagorik ezin lei billatu. Enb 184. Zer zor zioten ontziek Etxeberriri eta honen esku abilari. MEIG IV 78.<br />
- ABIL-USTE. Pretendida habilidad. Eta beren eskola eta abil-uste guziarekin hari egin zioten gerlan ez<br />
zuten irabazi ahalkeriarik eta jendeen irririk baizen. Zby Pel 79.<br />
- ABIL-USTEKO. Considerado como hábil. Abill usteko ori / tonto gertatu zan. EusJok II 23.<br />
- ABILXEAGO. Un poco más hábil. Estranjerua au baño abiltxeago / beti da lenago ikusi, / bada korrika,<br />
bada beste askotan / jokatuta irabazi. EusJok II 148.<br />
habila. v. 1 habaila.<br />
abilaio. Abalorio. Tregu-arrietan aurkitzen diran gauza batzuek, oraindik erabiltzen diran antzekoak dira,<br />
adibidez: Elosu-ko abilayuak, ta beste tokietako errabiarri ta zinginarriak. Arzdi LEItz 86.<br />
abilamendu (Lar), ailamendu. "Vestido" Lar. Ioannes hunek bada zuen bere abillamendua kamellu biloz.<br />
Lç Mt 3, 4 (Dv soinekoa, Ur jantzia, HeH iaunztura). Nehork eztrauka eratxekiten oihal pedazu latz bat<br />
abillamendu zar bati. Ib. 9, 16. Bizia bianda baiño gehiago da, eta gorputza abillamendua baino. Lç Lc 12, 23.<br />
Baina kontentamendu dugularik gauza guziéz, herriz, lekhuz, bizitzeko kondizionez, habillamenduz, biandaz eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
173
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
berze hunelako gauzaz. Lç Adv ** 8v. Abilamenduak mudatzen ditu. Harb 345. Jesus Jaunari atsegin egitea<br />
gatik, uzten zituen zokhoan ailamendu eder eta baliosak; besta eguna izanik ere, soineko histu eta higatu<br />
batzuekin zabilan. Jnn SBi 77.<br />
abilantez. "Abilanteza, abilantez" Lar DVC 148. "Insolence, arrogance, audace" Chaho.<br />
(abilarri). "Planta que se da espontánea en los hayedos donde forma grandes grupos. Fruto parecido al del abi,<br />
pero no comestible, da vómitos y dolor de cabeza (Contrasta)" LzG. v. (abilurri).<br />
abilatu. Vestirse. Eta emaztea zen abillatua purpraz eta eskarlataz. Lç Apoc 17, 4 (He bestitua, TB<br />
beztitua, BiblE jantzia).<br />
abildu (Dv). Hacerse diestro, capaz, listo. "Devenir habile" Dv. Ederki zabilaten / beren ofizina, /<br />
siglotikan siglora / limitak aitzina, / españolak abiltzen / asi ez bagina. Bordel 153. Bazter guzietan jendea<br />
abiltzen hari da. Prop 1904, 265. Diote ari dela / jendea abiltzen: / Zer nahi lan egiten, / airean ibiltzen...<br />
Etcham 208. Aurthen uso guti (Suhuskunen), ala saretan, ala armaren puntan, gutiago mahainean. Zer dira, ala<br />
bakhandu ala abildu? Herr 24-11-1955 (ap. DRA). Gaurko gazteak urguluz bete / ari direla abiltzen, / mundu<br />
guziak ikusten ditu / zer modutan derabiltzen. Xa EzinB 130.<br />
abile. Establo (?). Abilien daukagu / aur jaijo-parrije; / arnazaz berotzeko / astoa ta idije. "En el establo".<br />
AEF 1922, 89.<br />
habil-enekinko. Vademecum. Uskal herriko haurrek behar lukete, hola da ja ene ustea, habil-enekinko<br />
bat, gramatika bat, zoinekin ikhas ahal dezen berek franzes hitzkuntza. Arch Fab 13.<br />
abiles (Lcc), abilos (V-ger ap. A). "Coso del toro, abilesan plazea" Lcc. "Abilosen adar (V-ger), cuerno que<br />
se toca de noche para espantar jabalíes, zorros, etc." A.<br />
abileta. v. abuleta.<br />
abilezia (Dv (s.v. abil), A Morf 15, Lh). Habilidad, capacidad. "Habilité" Dv. "Abillezia, adresse, ruse" Lh. v.<br />
abilidade, trebetasun. Izpirituko habilezia miragarriaz. ES 109. Hori heldu duzu Demoniuaren abileziatik.<br />
AR 41. Ez da abilezia / Urgulu artzia: / Hiltzeko sortua da / Mundu guzia. Bordel 75. Nere gutiziaren pitz-garri<br />
eta nere abileziaren frogagarri. Elzb PAd 39. Deus ez zuan izanen ohatze-ketan baizen ez banu baliatu nere<br />
abilezia suertea. Ib. 36. Bere abileziaz eta bere entseguez, fabrika handi baten buruan pharatu zen. Elsb Fram<br />
66. Jendearen abilezia eta jakitatea hedatzen hari dire bazter guzietarat. Prop 1904, 265. Batzuk badutelakotz,<br />
Jainkoak emana, bertze batzuk baino gaimen edo abilezia gehiago. Prop 1905, 53. Astoa hor asetzia / Ez dukek<br />
abilezia! Etcham 203. Matrikula frango bazuen / horien abileziak. Mattin 38. Mediku biak, lanean enpeinatu<br />
ziren habilezia eta abiadura haundiarekin. Arti Ipuin 82. --Egiaren erdia dadukagu. --Beste erdia ere, zure<br />
habileziarekin, laster edukiko dugu. Arti Tobera 276.<br />
abilidade (V-gip, B; Mic 5r, Lar), abildade (V-gip, G-azp), albidade (V-gip), abilitade (Urt I 88 (+ h- II 366)),<br />
abilitate (Urt II 366 (h-), Chaho, Gèze), abiltade, ablidade. Ref.: Izeta; Etxba Eib (abildade, albidade); Elexp<br />
Berg.<br />
Habilidad; capacidad. "Accuratio" Urt I 88. "Abilidad" Lar. "Adrenduak eta abildade guziak eztute deus balio<br />
laneko gogorik ezpadu" Izeta (comunicación personal). "Habilidad. Artuko zenduke zuk aren abildadia" Etxba<br />
Eib. "Artuko zenduke zuk aren albidadia" Ib. "Ezta abillidade aundirik biar alkondarian botoia josteko. Orrek<br />
pe eztauka eskutan mingaiñian beste abillidade" Elexp Berg. v. abiltasun, trebetasun.<br />
Tr. La variante más general es abilidade, seguida de abildade, que se encuentra en Basarri, S. Salaverria,<br />
Aresti (h-), Uztapide y un ej. de Auspoa (39, 17). Hay además abiltade en Haramburu, habilitate en Etcheberri<br />
de Sara, albidade en Moguel, Arrese Beitia, S. Martin (Zirik 108) y T. Etxebarria (Ibilt 469), ablidade en<br />
Astarloa y abildare en EusJok.<br />
Koplarik ondo ordenaetan / abilidade badozu. Lazarraga (B) 1180rb. Zeure seme Iaunaren manamenduak<br />
alegeraki konplitzeko abiltadea izanaraz diazaguzu. Harb 57s. Mutuek-ere baino, oraino habilitate eta traza<br />
gutiago dutela eskuarak eta Eskualdunek. ES 167. Habilidádea sendátzeko segúrki eri-jénero guziak. LE in<br />
BOEanm 564. Bide onez bada albidade ori, merezi leuke sari andi bat. Mg PAb 155. Ondo hitz egiteko doia edo<br />
bestelako abilidade edo talentuak. Gco II 67. Iños ezetako abilidaderik izan ez dabeenak. JJMg BasEsc 209.<br />
[Animalijarik ferozenak] akostunbretan ditubezala mila ablidade eta arrigarrizko gauzetara. Astar II 98.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
174
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lurriñaren indarra / ezagututzea / izan da buru baten / abillidadea. It Fab 102. Abillidade asko / dakak<br />
mingañian. Bil 117. Palankarekin badu / abilidadea. EusJok II 22. Bildur diranak animatzeko / badu<br />
abillidadia. Ud 144. Lebitakiñ dabiltzan / errenta bageak, / ikasiyaz dijuaz / abilidadeak. JanEd I 17. Nik<br />
enpleatu ditut / abillidadiak, / nai dubenak paratu / ditzala obiak. Arrantz 28. Onek egiten dauna da [...] geroko<br />
gorde bere indarrak eta bere trebetasun edo habilidadea. Kk Ab I 98. Jendiak ekusi ditu / oien abilidadiak.<br />
EusJok 82. Bitor Zabalak karga jasotzen / dauka abillidadia. Ib. 51. Abildaria eskaxa eta / luzia berriz mingaña.<br />
EusJok II 152. Meritua biar leuke / oraingo palankariak, / egiten dituelako / abilidade andiak. Ib. 51. Intentziyua<br />
badauka baña, / abillidade-paltia. Tx B I 180. Aziyuetan ezagutzen da / non dan abillidadia. Tx B III 22 (34<br />
abildadia). Denbora aietan ez olakorik; / antzea (artezi, abilidade) uan nagusi. Or Eus 305. Bietako batek<br />
sugeak iltzeko abillidade izugarria zun. JAIraz Bizia 69. Nunai nabarmen azalduko zan / zuk zendun abildadea.<br />
Basarri 37. Kanturako gogoa eta abildade aparta zuan. Salav 106. Ze kulpa daukat habildade haundia eduki<br />
baldin badut negozioetarako? Arti Ipuin 56. Izkuntza ez eduki / barrenen gordia, / doblatuko litzaiguke / guri<br />
abildadia. Basarri in Uzt Noiz 55. Tratuan izan arren / abillidadia, / bolara ontan badet / naiko naigabia. Uzt<br />
Sas 238. Nik esaten nion: --Bai; beste lanetan ere, abildadeak joandakoan ikasitzen dik gizonak. Uzt LEG I 64.<br />
Erkulesen abillidade beraz baliaturik. Berron Kijote 35.<br />
v. tbn. PE 137. Sor Bar 101. AB AmaE 214 (247 albidade). Bilbao IpuiB 103. Abillidade: Alz STFer 129. AzpPr<br />
106. Erkiag BatB 37.<br />
abiliota (det.). "Abiliota, correa" Deen I 300.<br />
abilkeria. Artimaña. Mutiko eldubarrion ondora eta albora ziran, egiñiko okerreria ta "abilkeriak" jakin<br />
nairik. Erkiag Arran 56.<br />
abilki (Urt, Dv (s.v. abil), Lh). Hábilmente. "Accurate" Urt I 87. "Habilement" Dv. "Adroitement" Lh. Zein<br />
abilki yokatu zen behin Sarako yaun hauz'aphez bat. Elzb PAd 71. Mintzaira horrek zein abilki eta errexki<br />
moldatzen dituen hitzak. Jnn RIEV 1908, 356. Haiñ abilki jokhatü izan dira nun katoliko saldorik handiena edo<br />
sorhaio-erazi beitie edo ezaxol erazi edo lohasna batetan bezala ezari. Eskual 3-7-1908, 3. Zoin abilki<br />
pratikatzen dukan hire ofizioa! Larz Iru 116 (Lek zeñen abilki). Mintzo zen polliki eta abilki. "Avec finesse et<br />
habileté". Ardoy SFran 204. Ardiak abilki igan-arazten dituzte antzokirat. Lf in Casve SGrazi 14.<br />
abillana. v. abellana.<br />
abillon, abilun (Hb ap Lh). 1. "Poutres maîtresses d'un toit" Lh.<br />
2. "Abillon, disposición del tejado a cuatro aguas (BN-baig)" CEEN 1969, 209.<br />
abiltade. v. abilidade.<br />
abiltasun (V-gip ap. Etxba Eib; Urt I 88 (+ h- II 366), Dv (s.v. abil)). Habilidad, capacidad. "Accuratio" Urt I<br />
88. "Habileté (qualité)" Dv. "Habilidad. Diruan ordez, eskatzen eban abiltasuna" Etxba Eib. v. abildade. <br />
Ostia saindu hunetan apezaren hitzen berthutez edireiten dena ohoratzeko abiltasuna eman diazadazu. Harb<br />
202.<br />
abilto. "Abilto, abilxko (S), un peu trop adroit" Lh.<br />
abiltza. Habilidad. Mundua [sic] ontan denak nai degu / indarra eta abiltza. EusJok 146.<br />
abilua. v. ABILUA (s.v. ibili).<br />
abilun. v. abillon.<br />
(abilurri). Espino albar (Crataegus oxyacantha) y su fruto. Palabra alavesa recogida por Baraibar y Lopez de<br />
Guereñu. Variantes y localización: abilurri (Alda (LzG)), abillurri (Llanada de Vitoria y Treviño (Baraib)),<br />
Llanada, Apellániz (LzG)), angilurri (Laminoria (LzG)), angilluri (Lagrán (LzG)), angillurri (Marquínez<br />
(Baraib)), anrol (Salvatierra (Baraib)), arrol (Pipaón (LzG), Salvatierra (Baraib)), gillorri (Condado de Treviño<br />
y SE de Alava (Baraib)). v. ailarri, abilarri.<br />
Etim. Su último elemento parece ser el(h)orri.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
175
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abilxka. "(S), assez adroit" Lh. v. abilto.<br />
abilxko. v. abilto.<br />
abinatu. Borracho, bebedor. Ona kemen goloso bat eta abinatu bat. Hual Mt 11, 19 (He edaille handia, TB<br />
edale, Dv arno edale, Ip ardu edale, BiblE mozkor).<br />
abindu. v. 1 agindu.<br />
abinta. v. aginta.<br />
abio (S; h- L). Ref.: A; A Apend (habio); Lh (abio, eritarzün). 1. "Comienzo de marcha o caminata" A.<br />
"Partida de viaje. Lazgarria zen ene habioa" A Apend. "1.º début, commencement; 2.º départ. Abio huna dizü<br />
(S), il a un bon départ" Lh. "Eritarzün-abio (S; Foix), symptôme de maladie" Ib. (s.v. eritarzün). v. abiada. <br />
Ta-Omdik behar zen izan bidaia handirako gure abioa. Prop 1899, 159. Heldu ginen abio batez Eshove<br />
eguerdirat inguruko. Prop 1908, 73.<br />
Dominika Haritchabalet-ek korpitzez azkar eta bürüz hun izateko abioa bazian. Bost, sei urtetakotz ageri zen<br />
zer entreñatako eta zer jitetako gizona izan zaitekian. Const 15. Huna zerentako mutikuak ützi zian kargü<br />
hartara heltzeko abiua: [...]. Ib. 35.<br />
Hala hala artzaña eriska balinbada, edo sukhar abio baten ondorioz, haren odola 37 edo 38 'degrés'-tara<br />
heltzen bada. Eskual 25-4-1913, 3.<br />
2. Preparativo. Mündia lotsak hartürik zen, denboraren okherrez, hainbeste abio handiren bürian, üskaldün<br />
bestek etzirela izanen egürükiten ziren bezain eder. Eskual 4-9-1908 (ap. DRA). Handizki abiuak eta lanak oro<br />
eginik, Alzaiko kermeza-besta alegeraki eta handizki juan da. Herr 19-9-1957 (ap. DRA, s.v. abiu).<br />
3. + abiu. Impulso, velocidad. "Impulso. Nork eman deijo abiua? ¿Quién le ha impulsado, quién le ha hecho<br />
progresar? (Darric)" DRA. Abioaren eta tximista bezala joaitearen indarrak treina lasterra Salesionoen<br />
bagonean sarthu zuen. Prop 1896, 136. Andik barna sartzen dun usoaldra, abiyu bizian. Eston Iz 64.<br />
- ABIOA HARTU. Tomar impulso. v. ABIADA HARTU. Or doakio Basurdi, abiyua artuta, ta bere buru<br />
gogorrakin, taka! Eston Iz 50.<br />
- ABIOAN. "Juaiteko abiuan da (S), galthatü zeion eia nurako abiun zen (S)" Gte Erd 168. Udako egun eder<br />
bat zen eta alde orotatik, hiritik, baserrietatik, ba zekusten jendea ondartzarantz abioan. Mde HaurB 97.<br />
- ABIOTAN. Comenzando, partiendo. Martxoko ekhiak, hatsaz beroturik, / harro erazi tu lur pian hozturik /<br />
ziren erro, azi eta uzta geiak / abiotan dira udako ezteiak. Const "Uda" (ap. DRA).<br />
1 abioi, abijoi (V-gip ap. Etxba Eib), abejoi (V-gip ap. SM EiPaj). "Abijoia, vencejo. Abijoia, ernadian<br />
antzerako txorixa; pozgarrizko txilixo luziegaz detsa ongi-etorrixa egun sentixari" Etxba Eib. "Abejoia, avión<br />
común (Delichon urbica)" SM EiPaj 274.<br />
2 abioi (V-gip), abioe (V-gip), abion. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (abioe). Avión. "Ogetalau orduan zaoz<br />
gaur, abioian, munduko bestekaldian" Etxba Eib. v. aireplano. Gaizo Pantxo! To, ni etxerat abian nuk... Etzi<br />
hartzen diak aviona! Larz Iru 114 (Lek abioia). Joaiten niz... Etzi dut aviona. Ib. 102. Bizpahiru egunen buruan<br />
avion bat iragan zen zeruan, avion bat biziki apal. JEtchep 41. Goiz aldean gintuen hartu abionak. Xa Odol 229.<br />
En DFrec hay 25 ejs. de abioi.<br />
habiondoko (G ap. A, s.v. abi), kabiondoko (G ap. A, s.v. kabioi), kafiondoko (BN-baig ap. A, s.v. kafiakoi),<br />
apiondoko (AN-gip ap. A). Nidal. "Abi-ondoko, nidal" A. v. habirakoi. Abizari, abiondoko: biok esaten<br />
dira Bizkaiko ta Gipuzkoako erri askotan, oiloari, arrautzak egiten azi eragiteko, ipinten iakan arrautzeari. A<br />
Ezale 1897, 173a.<br />
abira. v. habia.<br />
abira egin. v. ABIA EGIN.<br />
habirakoi (Sc ap. A; SP Dv), habiakoi (S ap. A y Lrq; H), kafiakoi (BN-mix-ciz ap. A), kabioi (G-to ap. A).<br />
1. "Habirakoia, œuf qu'on laisse au nid pour faire pondre la poule" SP. "Nidal, huevo que se coloca en el nido<br />
para que la gallina no ponga en otra parte" A. "Œuf qu'on laisse en permanence dans les nids, pour que les poules<br />
pondent toujours au même endroit" Lrq. v. habiazai, habiondoko.<br />
2. "Habiakoi, [...] se dit des chiens ou autres animaux qui ont le vice d'aller manger les œufs dans les nids" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
176
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abiratsaki. "(R), nidal" A (s.v. habirakoi).<br />
abiratu. v. abiatu.<br />
habiratu. v. habiaratu.<br />
habirazai. v. habiazai.<br />
abireta. v. aixubeta.<br />
abiroin. Remo (lo hallamos en la expr. abiroina tiratu 'remar'). v. arraun. Hogei eta borz edo hogei eta<br />
hamar stade bezala abiroina tiratu ondoan ikhusten dute Iesus itsas gainez dabilala. "Ils eurent ramé". Lç Io 6,<br />
19 (He arraunketan egin, TB bogatu, Dv arrauka egin).<br />
abis. (Empleado en HerVal; según el ed. significa "tornillo"). Buztarri bat arriñatu abisaikin. HerVal 150.<br />
Makilen iru abis. Ib. 157. Abisak berriak. [...] Abisak arriñaturik. [...] Abis berriak. [...] Zortzi abis berri. Ib.<br />
157.<br />
abis, abisa. v. abisu.<br />
abisamendu, abisamentu. "Avis" SP. Ezen uste dut yusto den atzar zaitzatedan abisamenduz, kanpitxe<br />
huntan naizeno. TB 2 Petr 1, 13 (Lç adbertimenduz, He abenikoez). Gaizak behar dü lüzaz eta abisamentüreki<br />
Jinkuaren eretzian phezatü. Mst I 4, 1 (Ch goardia handirekiñ, Ip zinzinki). Zuñ da gizona hañbeste<br />
abisamentüreki eta goguareki bere büria begiratzen ahal diana. Mst III 45, 2 (SP artharekin).<br />
abisarazi. "Faire prendre garde" Lh.<br />
abisari. v. abizari.<br />
abisatu (Lcc (-adu), SP, Urt, Ht VocGr 330, Lar, Añ, H (in m., sin trad.)), abixatu (-au V-gip ap. Elexp Berg).<br />
1. Avisar, advertir. "Amonestar" Lcc. "Amonestador, abisaitan deuena" Ib. "Abisatzea, aviser, conseiller" SP.<br />
"Adhortari" Urt I 166. "Avertir" Ht VocGr. "Avisar, amonestar" Lar y Añ. "Anaiari abixaixok paketia artzera<br />
joateko korreosetara" Elexp Berg. v. gaztigatu, ohartarazi.<br />
Tr. Como verbo transitivo, los autores septentrionales y alto-navarros lo emplean con aux. bipersonal y los<br />
guipuzcoanos y vizcaínos con tripersonal (pero cf. abisaturik jendia en Xenpelar). No se documenta en autores<br />
como Mendiburu, J.B. Aguirre y Lardizabal, y en la tradición vizcaína sólo se encuentra en Zuzaeta (51), J.A.<br />
Moguel y Kirikiño (Ab II 170 abixau); sí lo emplea el alavés Lazarraga. En el siglo XX parece que su uso<br />
disminuye al Norte y se limita a autores populares en el Sur. En DFrec hay 5 ejs. de abisatu y 3 de abixatu.<br />
Berzerik nitan eztukezu, abisatzen zitut nik; / gazte zoroa nizan arren, enukezu hargatik. E 215. Exhortaturenere<br />
baduzue eta abisaturen, Iainkoak bere Legean eman draukun reglaren araura bizitzera. Lç Ins B 2v. Neure<br />
haur maite anzo abisatzen zaituztet. Lç 1 Cor 4, 14. Abisaetan zaitudan gero, / ez egin beste gauzarik. Lazarraga<br />
1177v. Rejimentua / ifinzu abisadurik, / ez dagiala / bide ez daben gauzarik. Ib. 1203r. Paketa konpli dadinean<br />
behar den bezala, orduan eztut faltatuko abisatzera. (c. 1597). FLV 1993, 466. Lehenbizikoan abisatzen gaitu<br />
Iainkoak hura bera dela gure egiazko Iauna. Mat 102. Abisatzen gaituela otoitz egin dezagun. Ber Trat 29r.<br />
Lehen ere aitziñetik gintuen abisatu / Antekrist gaixtoak behar zuela munduratu. EZ Man I 70. Alabañan berze<br />
bidez / ia hek ziren bihurtu, / ezen aingeruak hala / zituen abisatu. EZ Noel 71. Abisa nazazu / zer balio duen<br />
sardinak. ConTAV 5.2.9, 130. Hunen arauaz abisatu zuen paralitiko sendatua ere, bere sendatzailleak. Ax 469<br />
(V 304). Hargatik abisatzen zituen Platonek bere diszipuluak, har zezatela [...] mirail bat bere aitzinean. Ib. 281<br />
(V 188). Kapatik thira zaitzan, abisa zaitzan. Ib. 317 (V 211). Zein zuhurki aitzinetik abisatu gaitutzun begiratu<br />
behar dela gizonetarik! SP Imit III 45, 4. Gure Salbatzailleak Santa Martha abisatzen duenean, Martha, Martha,<br />
diotsa, grinatzen zare, eta nahasten hainitz gauza gatik. SP Phil 242 (He 244 erreprenitu zuenean). Segur hañitz<br />
pena eta afliktzionek abisatzen die bekhatorea, Jaunarengana itzultzeaz. Gç 44. Ala zu Iauna, zuhurki abisatu<br />
baikaitutzu: ezgaitezela fida gizonetan. Ch III 45, 4. Hala gaizki mintzo direnak abisa detzagun bekhatu egiten<br />
dutela. CatLav 129 (V 68). Hauk guzien-ondoan abisatzen zaitut. He Gudu 145. Zure büria koraja eta abisa<br />
ezazü. Mst I 25, 11. Zenbat bider abisatua izan naz, ta belarriak itxi ditut? Cb Eg II 92. Jangoikuen ordenareki<br />
eldu naiz zu abisatzera kondenazioko estadoan arkitzen zadela (AN-olza, 1787). FLV 1973, 381. Módua dá<br />
abisátzea bera nióri adiarazigabe berén edo berze norbaiten medios. LE Prog 108. Josep justua / Aingeru on<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 177<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
batez / abisatua / nola zen Herodes / sartu errabian. Monho 92. Jangoikuaren Justizijak errazoe andijagaz<br />
kondenau nau, sarri, bizi ninzanian, abisau eustalako konfesau negijala. Mg CO 204. Zenzatu, eta ondu<br />
gaitezela abisatzen digu. Gco I 409. Hargatik irakurlea abisatu behar dut. Dh 77. Dilijentziy'oik egin nituen /<br />
abisaturik jendia. Xe 191. Orain abisatzen dit / palsuak bezela. PE 75. Garaia zala ez abixatzeko, nun ziñan? Ud<br />
52. Alemaniako Enperadore Katolikoa abisatü zütien gerthaldi izigarri horrez. Ip Hil 138. Abisatuak ziren beraz<br />
aintzinetik, bai adixkideak, bai eta ere etsaiak. Lap 285 (V 130). Nai'zutenian / berriz abisatu. JanEd II 102.<br />
Abisatu zizun ori / ez dago pobria, / guk aña izango du / zillar da urria. AzpPr 41. Bezperatik, ezkilek abisatzen<br />
zaituztenean biharamuneko besta buruaz. EgunO in Arb Igand 175.<br />
(s. XX). Baña eztau berak ezer abisau? Ag Kr 150. Berealaxe abisatu zion Massy-ri telegrafoz kendu-azi<br />
zitzala segituan Masabiell-ko esol, ol eta beste traba guziak. Goñi 89. Aldez aurretik abisatu du / lenbailen<br />
presta gaitezen. Tx B II 93 (B 108 abixatu). Apheza nork abisatuko du? Lf Murtuts 54. Goizeko zazpitan, Anton<br />
etorri da gu abisatzerat. Larz Senper 56 (Vill gu abisatzera). Esan bear diok abisatzeko kapotea eta igitaia ia<br />
zeiñentzako diren. And AUzta 42. Gabiriara ama il zala neri abixatzera joan zan. Salav 22. Nik abisatu nahi<br />
zintuzket, lehenik zu, jaun esposa. Xa Odol 211.<br />
v. tbn. Harb 442. INav 127. Hm 39. Tt Onsa 168. Mercy 21. Gy 169. Iraola 70. Uzt Sas 296.<br />
2. (Con aux. intrans.). Darse cuenta. Hanbat gauzetarik deusez ezta abisaturen / Aitzitik du leheneko<br />
ezagutza galduren. EZ Man I 99. Etzen Maria hain laster abisatu Jesus eskas zuela, non lehiarekin bilhatu<br />
baitzuen. Mih 118.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)era). Acordarse (de). Abisa zaitea [arrosarioko] gurutzearen aldeko bihi larrian<br />
Pater erraitean Iainkozko izaite bat ezpa naturaleza bat memorioan hartzera. Harb 40.<br />
3. (S ap. Lh). Precaverse. "Abisatü, prendre garde" Lh. "Abija zite, faites attention" Ib. (donde j representa una<br />
s sonora). Adolsa abisadi untsa / hirian sartzian. Xarlem 120. Ayguelon eta Ferragus / Egon ditian Navarran<br />
/ Eta untsa abisatü / Sar eztitian Franzian. 'Et que l'on prenne garde / À ce qu'ils ne pénétrent pas en France'. Ib.<br />
43. Orizu, Brigadiera, / arrastatzeko mandata, / untsa abisa zitie / amens eztadin ezkapa. AstLas 27. Neskatila<br />
gaztiak, abisa zitaie: / Gaierdi zerenatik begira zitaie. 'Jeunes filles, prenez garde! / Prenez garde au serein de la<br />
nuit'. Etch 378. (Con complemento con suf. -t(z)era). Desertüko ihiziak jenten bildürrez / abisatzen dirade<br />
egoitera gordez. Etxde JJ 157 (Etch 78 prekozionatzen, 126 prekauzionatzen).<br />
(Part. en función de adj.). [Dama bati] berba egiten asi ninzakan, / jarri ginean geldirik; / neure bizian<br />
ekusi ez dot / ain gauza abisadurik. Lazarraga 1170v. Iñor izango bada abisadu, / bear dau forzoso enamoradu.<br />
Ib. (B) 1151rb. Iakiteko duzu behar dubela abisatuba gizon batek untzi baten sartzekoz merka hautan. INav 56.<br />
[Amuriua] azkar-da, pazient, fidel, abisatü, lüzaz iraile, kurajus, eta ez seküla berauren txerkhazale. Mst III 5, 7<br />
(Ip abisatü). Ene semia etzirade orano maithazale azkar eta abisatü bat. Ib. 6, 1. Maithazale abisatü batek. Ib. 6,<br />
2 (SP zuhur, Ip egiazko, Leon zuhurki maite duenak).<br />
abisada. (Forma de fem.). Abisada eder parebagea, / eztakart gorgera, eztaust gona. Lazarraga (B)<br />
1180vb.<br />
"Abijeik (S), interj. de alarma" A. "Interjection. Gare! Se conjugue comme un verbe à l'imperatif: abijeik!<br />
prends garde, homme! abijein! prends garde, femme! abijeizie! [...] abijeizü" Lh. Orhitü gabe Jinkuaz /<br />
ebilten iz ore ürgülin / abiseik, ükhenen dük aldi huntan / kolpü bat segürin. Xarlem 1230.<br />
abisatzaile (SP, Urt I 207). "Abisatzaillea, abisu emaillea, qui donne avis" SP. "Admonitor" Urt I 207.<br />
abisindar, abizindar, abisinatar. Abisinio. Abisindarrek ez dute aithortu zonbat gizon galdu duten berek<br />
gerla hortan. Prop 1886, 113. Abizindarren ixtorioan. Prop 1901, 269. Abisinatarrak bere-berea dutelakoan<br />
(kafea) daude. EgutAr 26-9-1957 (ap. DRA).<br />
abislai. 1. "(R-uzt), declive, vertiente" A.<br />
2. "(L), mirar de plano" A.<br />
abismatu. Abismar. Mendekioa mendekatu, tormentua tormentatu, damnazionea kondemnatu, abismea<br />
abismatu, ifernua enferratu. Lç Adv ** 8r. Eta Iesus Kristez den salbamenduaz berzerik predikaturen duen guzia<br />
Iainkoak desegin, abisma eta sunsi dezan. Ib. *** 4r.<br />
abismo, abisme. Abismo. Mendekioa mendekatu, tormentua tormentatu, damnazionea kondemnatu,<br />
abismea abismatu, ifernua enferratu. Lç Adv ** 8r. Eta ireki zezan abismeko putzua. Lç Apoc 9, 2 (TB, Ur (G),<br />
Dv, Ip, Echn, Ol le(i)zeko, Ker lezako). Herioaren abismoetan bagina bezala. Lç Ins A 5r. Thomas, abismea,<br />
biritxia. Lç Decl Mm 4v.<br />
abisoi. "Una gaviota negra" A. "Abisoia, goéland argenté (le), marloiaren mota beretik da abisoia ere, motako<br />
hegaztin handiena" Dass-Eliss GH 1925, 239.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
178
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abistu (V-goi ap. JMB At). Silbido. v. arriztu. Motilla atera zan leiora, ta bi beatzak auan sartuaz,<br />
berealdiko abistua egin zuan, zakurrei ots egiteko. Arratibel 111.<br />
Etim. De ao + ziztu, con pérdida disimilatoria de la primera sibilante.<br />
abistuka (G-goi ap. JMB At). Silbando. Piztia bat abistuka ari dela dirudi aurreko unean. BAtx Ziut 36.<br />
abisu (SP, Urt I 206, Ht VocGr 330, Arch VocGr, H (in m., sin trad.)), abis (L, BN, S ap. Lh, Chaho), abiso,<br />
abisa (Gèze).<br />
1. Consejo, advertencia. "Avis, conseil" SP. "Admonitio" Urt I 206. "Avertissement" Ht VocGr 330. Algunos<br />
ejemplos que hemos incluido en esta acepción podrían también interpretarse como 'aviso', 'mensaje'.<br />
Tr. Mucho mejor documenatdo al Norte que al Sur; se encuentra ya en Leiçarraga.<br />
Iainkoak bere Profetéz eta Apostoluéz egin drauzkigun admonizionén eta abisuén araura. Lç Ins B 2v.<br />
Konpainiaren abisuz Elizetarik batbederatan Anzianoak ordenatu ondoan. Lç Act 14, 23. Konfesorek eman<br />
zizkioten abisoes erraten ziotela aparta zitezela bekatuetatik eta okasio gaiztoetatik. Ber Doc 123r. Gauza gora<br />
duk botua; hartarakotz abisu / Aphezari galdetzeaz eztuk behar gorritu. EZ Man I 27. Irakurtzaile debotari<br />
egileak liburu hunen maneraz abisua. Ib. 4. Etzait egundaiño neure adiskidearen abisuaren kontra egin dudan<br />
gauzarik ongi gerthatu. Ax 318 (V 211). Enperadoreak midikuen abisu hunen berri iakin zuenean. Ib. 406s (V<br />
265). Abisu eta Esortazione probetxosak bekhatorearentzat. Arg Avisu tít. Ihes eginen duzula okasione<br />
gaixtoetarik, hartarakotz emanen zaizkitzun abisuak hartuko, idukiko eta begiratuko ditutzula. SP Phil 536.<br />
Senekaren abisu ona. Tt Onsa 23 (Arima 39 abisa det.). Laborarien abisua. Mong 586. Ordinariozki ez baitute<br />
konseillu eta abisu makhurrik baizik. ES 171. Bizitze espiritualekotz on diren abisuak. Ch I tít (Mst abisiak).<br />
Gogoan erabili behar tugu kofesorearen abisuak, eta hekin segitzeko deliberazionea hartu. CatLav 295 (V 147).<br />
Abisubat inportazio anditakoa. SermAN 1v. Nesesario dire zenbeit abisu. He Gudu 53. [Santak] ematen zituen<br />
abiso santuak. Cb Eg III 375. Samsonen historioan edireten tugu abisu hainitz zuhurrak. Lg I 235. Abisu<br />
zuhurrak eta exenplu edifikagarriak. Lg II 155. Eztira juanen haren abisez baizik. Mercy 37. Segitzen dügülarik<br />
kofesor prüdent baten abisa eta errana. CatLan 137. Gure ahulguz eta abisez. AR (ap. H (s.v. aholkoa), que<br />
traduce "par notre conseil et avis").<br />
(ss. XIX-XX). Papa ene abises / nahi bazira gobernatü / Xarlemaiñareki bakia / bertan ükhenen düzü. Xarlem<br />
604. Abrahami Jaunak berak / Abisu hau eman zioen, / Egin zitzan bere obrak / Perfet izan nahi bazuen. Monho<br />
148. Konfesoreen adibide ta abisu santuak. Añ LoraS 75. Karta, edo liburu orretan dauden abisoak ezagutzen<br />
ezpadituzu [...] batere balioko eztizue. Gco I 386. Abarizia iguitzeko, eta liberaltasuna maitatzeko abisu, eta<br />
konseju egokiak. Gco II 30. Abisua bekatari guziei. CatB 9. Bekatari guzientzat abis ona. CatLuz 2.<br />
Kofesorraren abisuak. Ib. 35. Abis bat eman nahi dit muthil gaztiari. Etch 684 (616 abisü). Arbuiatu ditu zure<br />
abisu eta ispirak. Dv LEd 196 (Cb Eg II 109 abiso ta inspirazioai). Gogoan erabili kofesoraren abisuak. CatJauf<br />
44. Huna kantuz emanak nik zonbait abisu, / konprenitzeko badu jendeak askitsu. Xa Odol 120. Urepeldarra<br />
bainaiz eta pertsulari, / abisu hau urrundik zerauta etorri: / Eman behar zinuzke zonbait pertsu berri. Ib. 131.<br />
v. tbn. Harb 455. INav 132. Iraz 2. Zuzaeta 161. Dh 242. ECocin 2. Lap 256 (V 116). Abiso: LE Ong 54v. Abis:<br />
AstLas 53. UskLiB 79. ETZ 274 (Luzaide, 1869). Abisa (det.): CatS 88. Xikito 3.<br />
Opinión, parecer. Nere abisua desodan zure señoriari, obligazio dudan bezala, señale gaztoa zaut orain<br />
Biarnon konpaniaren adrezatzia. (c. 1597). FLV 1993, 465. Zeiñ da gizon hain zuhurra, gauza guziak perfetki<br />
dakizkiena? Etzaitezela beraz sobera gogor zure abisuan eta siñhestean. "Noli nimis in sensu tuo considere". Ch<br />
I 9, 2. Ene abisez oro arrunt / Ezar zintzazke axisetan. StJul 41r (ausez en la ed. de Vinson (165) de donde lo<br />
recoge DRA en la entrada ause). Ene abisa ere Sira / ber gisa edireiten düzü. Xarlem 103. Zien abisa hala bada /<br />
behar düt koruatü. Ib. 17. Erran ezaguzu zure abisa hunen gainian. SalabBN Mt 22, 17 (He zure iduria, TB,<br />
Echn, Samper zer iduritzen zaizu(n), Dv, Ip zer zaizun, BiblE zeure iritzia).<br />
2. (Lar, Añ), abiso (Lcc), abixu (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Aviso, mensaje. "Amonestación" Lcc. "Aviso"<br />
Lar y Añ. "(Navío de) aviso, abisu-ontzia" Lar. "Kuartelian derrepente presentatzeko abixua artu dau. Eta oiñ<br />
abixu bat emongotsuet" Elexp Berg. v. gaztigu.<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII; la mayoría de los ejs. son meridionales.<br />
Zerurako abisoa izandu zuenean, konfesatu, ta Biatiko santua eskatu zuela. Cb Eg III 234. Ama maiteak<br />
zerura deitu zituen, ta abiso gozo onekin biak ill, edo zerura igo ziran. Cb Just 80. Ze guraso dago barriz<br />
estimauko ez dabena alango abisuba? Mg CO 123. Gogora ekartzuz, oraingiño asmau dozuzan dei, argi, ta<br />
abisuak. Añ EL 1 58 (EL 2 66 dei, argi eta biotzketaak). Bidaldu dizkitzudan gaztigu, edo abisoak. AA III 574.<br />
Zeruko aparteko abisuba. fB Ic I 37. Egorririk ametsetan / abisu bazela hulako tokitan / gordea tresor handi bat.<br />
Gy 285. Abiso bat bialdu / guk konpañiyari, / artzeko degun piska / kobra al baledi. PE 122. Txal gaztetxo bat<br />
nola dabillen / abisua da etorri. Ud 67. Jarri ditezela esola batzuek abisu onekin: "ezin liteke sartu iñor erri-lur<br />
ontan". Goñi 73 (90 abiso). Martiñi abisua, / orla gabiltzala, / nai zuenian puska / eraman zezala. Tx B III 129.<br />
Neuri be abixurik egin barik. Bilbao IpuiB 253. Onek badakar zerbaiten abixua (V-gip). Eusk 1956, 212.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
179
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Agintariok, abixu auxe / nai nizuteke bialdu, / Bide txarrean dijoaz gauzak. Basarri 128. Bereala mutil batekin<br />
abixua bialdu zion Navas-ko konpañiari. Salav 94. Aguro asko artutzen dira / bat bestien abisuak. Uzt Sas 212.<br />
v. tbn. Abiso: EusJok II 57. Xe 330. NEtx LBB 38.<br />
- ABISU-EMAILE. "Abisatzaillea, abisu emaillea, qui donne avis" SP. "Admonitor, abisuemáillea" Urt I 207.<br />
Zaren zerori zure abisu eta konseillu emaille. SP Imit I 25, 11.<br />
- ABISU EMAN (Urt). Aconsejar, advertir; avisar. "Adhortari" Urt I 166. [Lehenbiziko parte hunek] zer<br />
begitarte izaiten duen eta nor nola mintzo den abisu eman diazadan. Ax 16 (V 6). Elkharri hel gakizkon,<br />
elkharri irakhats diozogun eta batak bertzeari abisu eta konseillu demogun. SP Imit I 16, 4. Jesu-Kristok abisu<br />
ematen dio penitentari. Gç 109. Hargatik San Frantses Salesek abisu ematen deraie yende prestuei. Dh 47.<br />
Konfrarioa establitu den phondutik hartaz abisu emanen da Errumako kongregazioneko sekretarioari. JesBih<br />
465. Jaun-andere orier buruz / abisa eman nahi nuke. Bordel 93. De Rijk-ek abisu ematen digu galdegaiaren<br />
aurreratzea ez dezagun 'ezker aldera destokitze' [...] moduko zerbait bezala har. MEIG VI 160.<br />
v. tbn. Ch III 32, 2.<br />
abisuka. Avisando. Jaungoikua beti dago deiez ta abisuka. JJMg BasEsc 264.<br />
abisukida. "Commonitorio" Lar.<br />
abisutxo, abixutxo. Dim. de abisu. Koittara arek abixutxo bat / artu biar du nigandik: / luto oriek<br />
erantzitzeko / bizi naizela oraindik. Tx B II 21.<br />
abitant (h- Urt), abitante. Habitante. "Caelicola, zeruko habitanta" Urt V 264. v. biztanle. Zeruetako<br />
resumako habitant [egiten gara]. Lç Adv ** 5v. Ierusalemeko habitant guziak. Lç Lc 13, 4. Iainkoaren<br />
adiskideak eta zeruko habitantak. Mat 299. Lurreko habitantak. Hm 60. Zuen habitantek erraten tusten aitzakiak<br />
(Urrugne, 1680). RIEV 1908, 729. Urruñako habitantak. Monho 48. Sodoma eta Gomorra / errerik dütük izanen<br />
/ Hanko habitantek die / hura merexi erazten. Abraham 988s. Jauna, balin bada / hiri hartan 50 justo, / othian<br />
hanko habitantak / galdüren direia oro? Ib. 990. Dotzena erdi batek itsasoa ere aise, / Ezarriko du ur eta abitant<br />
gabe. Gy 211. Izurria bada, duen bere izena: / Erresuma illhuna, egun bakhar batez / Pobla dezakena, nasai<br />
abitantez. Ib. 157. Lekuko abitantek / Nahasten zituzten. Bordel 155. Lurreko abitante / guzien publiko. Ib. 178.<br />
v. tbn. Harb 416. Revol 153. Elsb Fram 127.<br />
abitatu (h- Ht VocGr 369). (Aux. trans. e intrans.). Habitar. Iainkoa habitatzen den resumara hel eta sar<br />
ditezenzat. Lç Ins B 4v. Iainkoaren spiritua habitatzen bada zuetan. Lç Rom 8, 9 (He zuen baihan egoten bada,<br />
TB zuetan badago, Dv zuen baithan badago). Iudean habitatzen ziraden anaiei. Lç Act 11, 29 (He, Dv egoten).<br />
Egia da batzuz dela xoill ausartki errana / Habitatuko dutela lur planoaren gaña. EZ Man I 89s. Lorios<br />
habitatzeko / zeruko larrainean. Hm 58. Zure glorian egoiten eta habitatzen diren jendiak. Tt Onsa 70. Baut úste<br />
zenbaiten biotzetán egótes habitatzeuntéla bekátu mortaleék bizi guzian. LE Prog 110. Donaphaleü da egün<br />
florisan, / Zeren jüstizia abitatzen den han. Etch 552.<br />
(Part. en función de adj.). Ian zuten mana berrogoi urthez, herri habitaturat ethorri izatu ziren artean. Urt<br />
Ex 16, 35 (Dv egonkidin, Bibl egoiliardun, BiblE jendedun).<br />
abitazio, abitazione. Vivienda, sede, habitación. Gure lurreko habitazione hunetako tabernaklea. Lç 2 Cor<br />
5, 1. Egin izan da deabruen habitazione, eta spiritu satsu ororen eta hegaztina satsu eta exekrable ororen<br />
retiragune. Lç Apoc 18, 2 (He, TB egoitza, BiblE bizileku). [Pariseko hiria] Franziako erresumaren hiri kapitala<br />
gure erregeen egoite, eta habitazione komuna, eta ordinarioa. Tt Onsa 40. Lotsak errespetua / dakar juiziyuan, /<br />
laga zuen amaren / abitaziyuan. Xe 251. Agitz miserableak / gera amar argin, / geren abitaziyoz / gaude Basoaundin.<br />
Ud 18.<br />
"Abitaziñua, vivienda o apartamento en casas de vecindad. Abittaziñua erosi ei dau Bidebarrixetan" Etxba<br />
Eib. "Vivienda, piso. Abitaziñua erosi ei dau Eibarren. Adinekoek esana" Elexp Berg.<br />
"Cuarto. Etxe edarra da. Lau abitaziño, sukaldia ta komuna" Elexp Berg.<br />
abitu (Urt V 42 (h-), Chaho). 1. "Vêtement" Lfn Eusk 1956, 28. v. abilamendu. Begirauzue bada profeta<br />
falsuetarik, zein ethorten baitirade zuetara ardi abiturekin. Lç Mt 7, 15 (HeH ardien larruz, Dv ardi larruz).<br />
Eskale pobre baten abitiak. Tt Onsa 133. Nola zerrenek azanzik egin gabe abithiak andeatzen baitituzte, orobat<br />
gure inklinazione gaistuaren harrek. AR 405s. Nihork ez du ezartzen oihal peza berri bat abitu zahar batean,<br />
zeren pezak eraman bailezake abituaren alde bat. TB Mt 9, 16 (Lç abillamendu, HeH y Dv aldagarri, Ur jantzi,<br />
Leon soineko). Zeinén ornamendua eztén lekhoreko bilo izurduratan, edo urrhezko paramendutan, edo<br />
abillamenduetako habitutan. "En accoutrement d'habits". Lç 1 Petr 3, 3 (Lafon (Eusk 1956, 28) lo interpreta<br />
como "action de porter (un vêtement)").<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 180<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ), abito (Lcc). Hábito, traje de eclesiásticos. "Ábito, abitoa, jaztea" Lcc.<br />
"Hábito de Religión", "monjil, hábito de monja, Monjen habitua, Seroren soñekoa" Lar. "Túnica, tunika,<br />
barruko habitua" Añ. "Abittua lokatzatuta aillegau zan fraillia baba eskian" Elexp Berg. v. ABITU-JANTZI. <br />
San Bernardoren abitoa, / oial balza ta zuria. Lazarraga (B) 1198vb. Peregrinoa nola zatoz / Habitua mudatua:<br />
/ libreatzat artu dezu / ogi konsagratua (AN, 1610). TAV 3.1.21. Abitu hunez publikoki beztitua. Harb 445.<br />
Habituak eta koroak guti heltzen dute probetxu egitera. SP Imit I 17, 2. Zertara obligatiak dira Tonsüra<br />
errezebitü dütenak? Eliza gizon Abitiaren, Koronaren, Bilho labürren ekartzera. CatLan 158. Abitubak soinian<br />
janzijak. fB Olg 167. Kendu eutseen Abitu santuba, ta bota ebeen konbentuti kanpora. fB Ic II 232. [San<br />
Franziskok] eskatuten deutsee erregurik bizijenakaz habitu santua. Ur MarIl 47. Erlijiosoen oñetan auzpeztu, eta<br />
leia eta alegiñ guziaz eskatzen die habitua. Arr May 58. Giristino egiazkoak izanen du soinean, gau eta egun,<br />
Ama Birjinak guziz maite duen ordre zenbeiten arropa edo abitua. Jnn SBi 51. Emakumeak oñutsik eta / abitu<br />
beltza soñean. SMitx Aranz 123s. Abitu latz uxatiz, / ona, bakarrik, ni. Gand Elorri 103. Senarrak abittua<br />
itxultzerakuan eskerrak emonaz fraille santuari, esan zetsan [...]. Etxba Ibilt 465.<br />
(Ref. al hábito de orden militar). "Hábito de [...] Orden Militar" Lar. Beraren obia arkitzen da jasoa Don<br />
Pedro de Etxabe ta Asu Zaldun Calatravako habitukoak. Izt C 475.<br />
Hábito, mortaja. Zegaz meztitu ta jazten dabe? Ill-janzi zatar eten bateaz edo habitu zar bateaz. Añ EL 1 34<br />
(EL 2 39 abitu). Bost urthez eztiala hunki emaztia, / Haren obratik bada zük düzün frütia, / Aberti ezazü kumai<br />
haitatia / Xatharraren plazan eros dezan abitia. 'Habit'. Etch 426. Ta an euan Frantzizkotar praillien abitxuakin<br />
kaja baltz baten barruan. SM Zirik 12. Jantziko deustie / limosnako neure / betiko abitua. Gand Elorri 171.<br />
3. Escapulario. "(Hb), scapulaire" Lh. "Scapulaire, abitu" Ph. Aranart / Lf GH 1936, 91. Eta ikustearekin<br />
Andredena Mariaren abitua Biktoriaren bulharren gainean. Prop 1890, 114. Yohan ziren bataila batetarat<br />
kofesaturik, Yesusen Bihotz Sakratuaren abitu gorria ageri zutela papoan. Elsb Fram 118.<br />
- ABITUA HARTU. Tomar el hábito. v. ABITUA JANTZI. Sartu zan Konbentu estu baten ta artu zuen<br />
abitua. Mg CC 117. Fraile edo Monjarik arkituko ez da bear bada abitua artzeko denporan. Ib. 163. Egin neban<br />
ganadu bategaz pekatu Habituba artu baño leenago. Mg CO 168. Habituba artuteko denporan, edo Profesau<br />
biar dabenian. Ib. 240. Asko gaztek artzen zuten abitua, ta egunetik egunera San Franziskoren semiak ugaritzen<br />
ari ziran. Bv AsL 203. Maria txit santaren jaiotz-egunean jaio zala, egun berean erlijioko habitua hartu zuela,<br />
eta profesatu zala. Arr May 194. Habito edo Soñeko Donea artzea. NEtx Nola 37.<br />
- ABITUA JANTZI. Tomar el hábito. "Tomar o vestir hábito. Asisko gizajuan abittua jantzi eban estuasun<br />
artatik urten ebanian" Etxba Eib. v. ABITUA HARTU. Bere emezortzi urteetan Santo Domingoren irugarren<br />
Ordenako habitua jantzi. Arr May 202.<br />
- ABITU-BARREN. Bajo de un hábito. Lurrak ez dau zikintzen, / [...] abitu-barren zaarrik. "Las viejas<br />
fimbrias". Gand Elorri 81.<br />
- ABITU-JANTZI. Hábito. Zana bezela azaldurik, ez ala bearrean zeraman habitu-janziya utzi zuen. Aran<br />
SIgn 103.<br />
abitu. v. abiatu.<br />
habitual. Habitual. Zer da grazia habituala? Bp I 138 (v. tbn. grazia habituala en CatLan 63, CatS 63 y<br />
CatJauf 104). Onek eztau orduban ezer sinistuten, alanbere, bere ariman dago fede oiturako, edo habituala.<br />
Astar II 5.<br />
habituda (VocBN), habitura. Hábito, costumbre. "Usage, habitude, coutume" VocBN. Biziozko usantzak<br />
edo habitudak gure baitan formatzen diren bezala. He Gudu 90. Horra nola alferkeriaren habitudak gure baitan<br />
erroak egiten dituen. Ib. 120. Behar ditü habitüda gaixtuak korrijitü. CatLan 78. Mundura ekarri tuzun habituda<br />
gaiztuen kotsiareki. AR 111. Lagunaz gaizki mintzatzeko ohitura edo abituda. Dh 145. Korrejitzen bazira zure<br />
habitüdetarik. UskLiB 87. Betheak baikare habitura gaixtoez. MarIl 86. Bekhatu hura izan daiteke habitura<br />
gaixto baten ithurburua. Jaur 205. Har ditzagun habitura sainduak. Ib. 389. Habitura gaistoa. Bordel 175. Hura<br />
da barnetiko eta natüraren gañetiko den habitüda bat. CatS 57.<br />
(Con -zko, adnom). Gure Estatüko bekatü partikülarrak, eta güziz habitüdazko bekatiak. CatLan 144.<br />
abitz. "Tradición" BeraLzM. Bere barruko abitzaren izenean dongetsi zituan arrotz askitzaleen gudak.<br />
Zink EEs 1926, 87. Beren asaben abitz, oitura on eta erakuspenak sendotu ta zaindu. Urkia EEs 1928, 19.<br />
Orretarako bere yatorria, abitza, edestia, erri-yakintza ta elertia ondo ezagutzen alegindu. GMant Y 1933, 189.<br />
abiu. v. abio.<br />
abiurki. "Torzal, abiurkia" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
181
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abixatu. v. abisatu.<br />
abixen. v. abizen.<br />
abixeta. v. aixubeta.<br />
abixoi (G-bet; Izt C 204, H, FauMar 48), abixui (V-m, G-bet), kabixoi (G-azp), kaixoi (G-azp), kauxoi (ANgip).<br />
Ref.: A (abixoi, kabixoi, kaixoi, kauxoi); Arzdi Peces; Zubk Ond (abixui); FauMar 39. "Aguacío,<br />
pececillo sin sangre, parecido a la anchoa" A. "Argentina sphyroena o pez de plata, de la familia de los<br />
salmónidos" Arzdi Peces. "Abixoia, sula" Elizdo EEs 1926, 34. "Le prêtre, curé, faux eperlan" FauMar 48. "Pez<br />
plata, sulas de altura, sulas de playa, [...] abixuya (G-bet)" Ib. 39.<br />
abixon. "(R), con los ojos vendados" A.<br />
abixonera. "(G-bet), medio mundo, red para coger pececillos" A.<br />
abixonka. "(R), a la gallina ciega" A.<br />
abixu. v. abisu.<br />
abiyal-ezten. "Abiyal-eztena, lanzón" Elizdo EEs 1926, 34.<br />
abiz-abizka. "(AN-5vill), juego de muchachos" A. Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un sust.<br />
abizari (Vc ap. A), abisari (Zam Man 233). "Nidal" A. "Abizari, abiondoko: biok esaten dira Bizkaiko ta<br />
Gipuzkoako erri askotan, oilloari, arrautzak egiten asi eragiteko, ipinten iakan arrautzeari" A BGuzur voc. v.<br />
abiazai, habirakoi. Agaiti baserrietan abizarie iminten iako oiloari abien, eta bera izeten da arreutze utse<br />
karez beterikoa. A BGuzur 132.<br />
(Vc ap. A), abisari (A Apend). Reclamo, cebo. "Aliciente. Llama así el vulgo: 1.º a la hecha o puesta del<br />
juego, por otro nombre orni. [...] litm., premio de empezar" A Gram 366. "Reclamo, aliciente" A. Au gorabera,<br />
onen arin lan au artutera ezbanendu beste abisari batek niri altsuagoak estu, eznintzateke erabagiko.<br />
Arriand EAditza 757. Atunek koiuteko, zein dala uste dozue karnatarik onena, abizaririk egokiena? A BGuzur<br />
132. Irakastaulki au eskernaia ta atsegina dala, abisaria baino ezta. A EEs 1916, 108.<br />
abizen, abixen. Neol. creado por Arana Goiri (abixen) en 1895, de aba e izen (AG 1061). Apellido. "Abizena,<br />
apellido. Culto en Eibar, pues ordinariamente decimos apellidua. Gure abizena, Markiñatikua" Etxba Eib. Cf.<br />
IZEN-ABIZEN. v. apellidu, deitura, nonbre.<br />
Tr. Sg. NeolAG su uso se extiende relativamente a partir de 1897. En DFrec hay 25 ejs. de abizen.<br />
Neskatillaren ixena zan Miren Bernarte; ta bere abixena euskerazko au: Zubiru. AG 1010. Begoñatik 1590garren<br />
urtean Turkiar bat, Bizkaitar izena edo abizena euki arren, kanpora biraldu eben. A Ezale 1897, 239a<br />
(que no lo vuelve a utilizar, por las razones que explica en 298a). Joseba Ondartza-ko, izena ta abizena. Echta<br />
Jos 24. Abizen ederrenetakoa eta oso jatorra dala. Ayerb EEs 1915, 259. Toki-izenak eta abizenak. Ol EEs<br />
1919, 26. Alaxe da, gurasoen abizena artzen dugu. Inza Azalp 8. Onetaikuak euzkel-abizenak erein zituezan eta<br />
erne, erdelerri gustiyan. Kk Ab II 184. Zenbat ikasle doguzan zigur / Etxe-abixenak artu, / Eta gustijok aburu<br />
batez / Ikastetxeetan eskatu. Enb 42. Orain 500 urte abizenak aldatu arazi, ingeleraz. Ldi IL 167. El eta La-z<br />
asten diran eusko-abizenak askotan zatitzen dituzte erdaldunak. PMuj Y 1934, 170n. Nere abizena nigaz itzaliko<br />
da. Goen Y 1934, 185. Eneko, Iñigoren ordez. Bai-badira abizenetan Enekotegi... ta abar. SMitx Aranz 42n.<br />
Abizen euzkotarrak ugari. JAIraz Bizia 80. Erretorearen egizko abizena Schmarzow zen. Etxde JJ 271.<br />
"Arranosia", "Arrano"-ren andriari esaten jako Eibar-en [...]. Abizenekin be berdin: Agirreren emaztea<br />
Agirresia. SM Zirik 82n. Sor Juana du izena, / abizena Lasa. NEtx LBB 309. Udabe abizeneko beste kapellau<br />
bat. Alzola Atalak 136. Jose Olaizola Arriaran; au ere gure abizenekoa zan. Uzt Sas 159. Don Kijote Mantxako,<br />
izen osoa artu zuan; onela, bere jatorrizko aberria aitortzen zuan garbi, eta, onen abizena eramanaz, ziñetan<br />
goraipatzen zuan. Berron Kijote 36.<br />
v. tbn. Ezale 1897, 176b. Garit Usand 35. Anab Poli 7. Erkiag Arran 140. Gand Elorri 91. Abixen: Otx 96. Akes<br />
Ipiñ 19.<br />
- ABIZENDUN. Apellidado. Gudaburu nausienak Urkiza ta Abendaño (ganboatarrak), Butron eta Muxika<br />
(oñaztarrak) abizendunak izan ziran. Urkia EEs 1928, 20. Agure a gernikarra zan, Zabala abizenduna. Kk Ab II<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 182<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
185.<br />
abizindar. v. abisindar.<br />
(abizuri). "Quebrantahuesos, ave rapaz. (Améscoa)" VocNav.<br />
abjurazio (Urt), abjurazione (Urt). "Abjuratio, [...] abiurazioa, abjurazionea" Urt I 27.<br />
ablatibo (Urt I 28, Lar). (Caso) ablativo. "Ablativus. Kasu ablatiboa, ablatiboko kasua" Urt I 28. Zeinek<br />
datibo eta ablatibo pluralekoan egiten baitute abus. ES 206. Nominatiboa, genitiboa, datiboa [...] eta ablatiboa.<br />
Ib. 361 (cf. ib. 207 abatibo y 208 abaltibo, seguramente erratas).<br />
ablidade. v. abilidade.<br />
ablieste (L-côte ap. A). "Noticia de muerte" A. Cf. DRA: "Según Landerretche Correcciones, no es solamente<br />
noticia de muerte, sino toda mala noticia". Cf. albiste (2). Non egundaino ikusi da, heriotzerat deramaten bat,<br />
hoin gozoki bere abliestearen ematen? Prop 1909, 106. Nere Jaun Lalouver, aphezpikuak, gerthakari (izurrite)<br />
auhendagarri hoikien abliestea ematen zaukularik, zioten. Prop 1911, 112 (ap. DRA).<br />
abluada. "Rebato, repique de campanas (L-côte). Lander (¿De alborada?)" DRA. Cf. alborada.<br />
abnegazio. Abnegación. Ondoreak bistan dira, Berekoikeriatik abnegazioa atera nai izatea, ezta lan<br />
makala. Vill Jaink 84 (v. tbn. 87).<br />
1 abo. "3.º (V-ple-arr-oroz), pila o pesebre de piedra destinado para los cerdos; 4.º (V-oroz-och), pesebre que se<br />
llena de agua para enfriar el hierro candente" A.<br />
2 abo. "Durande el oficio del entierro arden junto al féretro en un hachero (aboa) cuatro o dos hachas, según la<br />
clase del funeral que se celebre (G-goi)" AEF 1923, 122. "Abook (G-goi), hachero de madera que se usa en las<br />
'sepulturas' de la iglesia" JMB At.<br />
abo. v. aho.<br />
abo. v. 1 abu.<br />
habo. v. haboro.<br />
abo-abo. "(R), dormir (infantil)" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo).<br />
aboakuntza. "Confesión, mención" Lar DVC 163.<br />
aboalde (Lar, Hb ap. Lh). "Confesión" Lar.<br />
aboari (Lar, Hb ap. Lh). "Confesante" Lar. "Qui avoue; pénitent" Lh.<br />
aboatu (Urt I 136, Hb ap. Lh, H, A), agoatu (H), abuatu (H), aguatu (H). 1. Reconocer. "Fort en usage au L,<br />
BN; avouer" H. "Avouer" Lh. Aunque Azkue cita a Lizarraga de Elcano, parece confusión con Leiçarraga: v.<br />
Ondarra FLV 1980, 110. v. aitortu. Bada nork-ere aboaturen bainau gizonén aitzinean, aboaturen dut nik-ere<br />
hura ene Aita zeruetan denaren aitzinean. Lç Mt 10, 32 (He ezagutuko, Dv aithor bihurturen baitarot, BiblE<br />
aitortzen nauena; cf. Lç Lc 12, 8: Nork-ere ni aithorturen bainau gizonen aitzinean, gizonaren Semeak-ere<br />
aithorturen du hura). Eta misterio hunetan aprobatzen eta aboatzen dugu konzilio zaharréz determinatu izan<br />
dena. Lç Ins G 2r. Eta ezta deus izan ez zeruan ez lurrean Iesus Krist bere Iainko bere Iaun bere Iabe ezagutu<br />
eta aboatu eztuenik. Lç Adv ** 5r (** 5v aboaturen). Aboa eta rezebi baikaitzake [Iaunak] Iesus Krist bere Seme<br />
gure Iaunaren izenean. Lç ABC B 1v. Iauna zuk egiten duzu itze eta marea, / Aboa diezaguzu othoi geure eskea.<br />
EZ Man II 145. Nik halaber aithortzen dut / Elizama saindua, / baita han dela Sainduen / balderna sakratua. //<br />
Nik ere aboatzen dut / hutsen barkamendua. EZ Noel 38. O Iongoiko guztiz ona / Arren neure othoitza, / Aboa<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
183
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
diezadazu, / Duzun legez puxantza. EZ Eliç 4. Eta, gero ondoan, agoatu zuen, absoluzionea errezibitzeko<br />
mementoan, senditu zuela bozkario eta kontentamendu gehiago, ezin ez irabazi izan balitu munduko urre eta<br />
zilhar guziak. MarIl 180.<br />
Reconocer como. Ezen Iesusek umetzat ez au aboaturen, / Non ez nauken ni lurrean amatzat aithorturen.<br />
EZ Man I 31. Ezen Iaunak ez au bere / Seme aboaturen, / Non eztuen heure ama / Eliza ezaguturen. EZ Eliç 106.<br />
2. (Lar). Confesar (una falta, pecado...). "Confesar sus pecados, bere pekatuak esatea, salatzea, aitortzea,<br />
aboatzea" Lar. "Aboatu, confesar, chistar, mencionar" Lar DVC 163. Erortzen da haren oinetara, nigarrez<br />
urtzen hari delarik, agoatzen dio bere hutsa, eta galdatzen dio barkhamendua. Jaur 162. Ereman zuten jujen<br />
aintzinera eta han agoatu zituen bere gaixtakeria eta egitate izigarri guziak. Jaur AndreB 68 (ap. DRA).<br />
aboatze. Reconocimiento. Kristen aboatzeaz, edo ukhatzeaz. Lç Mt 10, tít.<br />
abodi. "Canales en la arquitectura, boillutsak, abodia" Lar. "Estrías, boillutsak, abodiak" Ib.<br />
abodiatu. "Acanalar", "estriar" Lar.<br />
abodo. v. adobo.<br />
aboe. v. agoa.<br />
aboen. "(V-ger), circularmente" A.<br />
aboeri. v. ahoeri.<br />
aboeztatu. Disipar. v. aboeztu. [Egunsentia] agertzen danean gure begi illunen aurrean itzalak eta<br />
lurruñak aboeztatuaz. Otag EE 1882c, 414.<br />
aboezte. "Disipación, evaporación, aboeztea" Lar.<br />
aboeztu (Lar H), aboezi (Hb ap. Lh). "Resolverse, disiparse, evaporarse" Lar. "Disipar, evaporando,<br />
aboeztea" Ib. "S'évaporer, se dissiper" Lh.<br />
abogadu (Lcc), abokatu (Gèze), abokat (SP, Urt I 243, Ht VocGr 274, H), adbokat, adbokatu, abogatu,<br />
abogau (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.<br />
1. (Sust.). Abogado, letrado (ref. en la mayoría de los ejs. a 'abogado, defensor, intermediario ante Dios').<br />
"Abogado, abogadua, letradu[a]" Lcc. "Adest reo advocatus, abokata hobendunaren alde da" Urt I 243.<br />
"Abogaua, abogado. Naturalizado directamente desde que se dió la profesión" Etxba Eib. v. letratu, legegizon.<br />
Tr. Documentado ya desde Dechepare en autores de todas las épocas y dialectos. Al Sur disminuye su empleo<br />
en el s. XX, sustituido por legegizon. En cuanto a la distribución de variantes, al Norte abokat es la forma mejor<br />
documentada y se encuentra en textos labortanos y bajo-navarros desde mediados del s. XVII; los autores<br />
suletinos (tbn. Oihenart) emplean abokatu (abogatü en Eguiateguy), y hay formas con inicial adb- en autores<br />
antiguos: adbokat en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Argaignarats y Gasteluçar, y adbokatu en Dechepare y<br />
Tartas (en éste junto a abokat). En la tradición meridional abogadu es la forma gral. (abogau en J.J. Moguel y<br />
Aresti); hay además abogatu en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 37 ejs. de abokatu, 27 de abogadu, 7 de<br />
abokat, 3 de abokadu y 1 de abogado y abogatu, respectivamente.<br />
Iurista eta teologo, poeta eta doktoriak, / prokurador, adbokatu, iuje eta notariak? E 59. Erregeren adbokatu<br />
bidezko eta nobleari. Ib. 5. Iesus Krist Adbokat dugula eta hura aitzineko ezarten dugula. Lç Ins E 3v. Probeen<br />
aitea da, / Gizonen abogadua (1610). TAV 3.1.21. Adbokatik ezta zeren hautatu ararteko, / Ezen Zerua da falten<br />
mendeku eskatuko. EZ Man I 84. [Ama Birjina] lurrekoen adbokat hautetsia. EZ Man II 29. Axeter zekeneti,<br />
abokatu goseti eta partida bien konseilu deneti, begira adi nola asaieti. O Pr 488. Abokat batek iakin behar du<br />
nola ilkiko den orazionetik hauzikeriara, merkatariak bere tratura, [...]. SP Phil 111 (He Phil 113 abokat).<br />
Zeruetan ene zaren, / Adbokatzat iarria. Arg DevB 229 (referido a la Virgen María). P. Darhetz, parlamentian<br />
adbokatu, eta Barkoitzeko iujia. Tt Onsa 184 (24 abokat). Andre adbokat, Andre puxant, / Jesusen Ama emea.<br />
Gç 143 (v. tbn. 156). Gure lekhiaren han [zelian] adelatzeko, eta gure Abokatü izateko. Bp II 67. D. De Ivigne<br />
Brossiniere abokat handi hura. ES 109. Abokata da Jainkoaren aitzinean Zeruan bere othoitzez lagunzen<br />
gaituena. CatLav 452 (V 211). Han da hekin abokat eta hekin guzien ama. Ib. 432 (V 204). Zuk emoniko<br />
sentenzi orrek txapadamente dirudi, / Zu legezko abogadurik ezta sekula ikusi. Acto 87. Abogadu, Eskribau, / eta<br />
Merioak, / Mediku, Barbero, ta / Botikarioak. GavS 32s. Alemaniko abogadu bat. Mb IArg I 329. Han<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
184
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abogatürik ez eta prokuradorerik ezta batere. Egiat 225. Gure abokat izaiteko Jinko bere Aitaren aldian. CatLan<br />
48.<br />
(s. XIX) Abogadu Letradun, ta Mediku Osagilla onenen atzean banabil [...]. Añ LoraS 157. S. Gil dá Abogatu<br />
ortáko [contra la fiebre y la sed]. LE Ong 67r. Hauzi bat dugunean, abokat baten gainean kontatzen dugu<br />
hartarik ongi atheratzeko. Dh 235. Ihardetsi omen diote / Abokatak / Dohazela distrikerat. Monho 34. Aterako<br />
ditugu Meza batzuk San Ramon Nonatoren bitaartetasunaren honraan, zeiñ dan atarako Abogau andija. JJMg<br />
BasEsc 19. [Aingeru jaolea] izango da bitarteko edo abogadu, berak berba egingo dau gugaitik. Astar II 286.<br />
Izaiteko [Maria] heien arartekoa, heien abokata, heien ama. Jaur 345 (puede tratarse de un tema abokata con<br />
marca de género; cf. infra). Jauna zure gradua düzü abokatü. Etch 568 (ref. a un tal Dürollant). Zoazi soldadu,<br />
zaite egiñ abokat, / har zazu andre, edo zoaz komenturat. Gy 202. Abokat aire bat zuen otso bat. Ib. 160. Nungo<br />
juezak leike / ametidu ori? / Bestela preguntatu / abogaduari. EusJok II 80. Gardak ez dire soldadu [...] ez<br />
mirikuak abokat, ez abokatak tratulari, zeren bakhotxak ez duen ikhasi darraikona baizik. Hb Egia 134.<br />
Abokatak tribunalaren aitzinean erran dituenak aipagarri dire. HU Zez 134.<br />
(s. XX). Notari, mediku, abokat, potikario [...]. JE Bur 91. Lege-gizon batek, abogadu batek, itzaldi bat egin<br />
bear zuan urrengo egunean. EEs 1912, 56. Legegizon (abogadu) izateko. A EEs 1916, 304. Badira abokatak /<br />
tribunaletako. / Zu abokat saindua / zeru-lurrendako. Etcham 160. Eta abertzale abogauak bere gobernua<br />
antolatu zuen. Arti Ipuin 48. Nik aldeztuko dut nere burue. Badugu guk ere geren abogadua. Izeta DirG 78.<br />
Abogadu bati ordain dezaiola auzia irabazi ala galtzeko zorian bere burua jarri nai baldin badu. Lab SuEm<br />
173. Baserritar tontoak holako galdera! / Durduzatuko zuen abokat bat bera. Xa Odol 150. Xahakotarrak zideie<br />
/ bethik abokatü hunik / Baita zien elhetan, / aitzina eginetarik. Casve SGrazi 104.<br />
v. tbn. Uzt Auspoa 22, 124. Abokat: Harb 75. AstLas 53 (51 abokatu). MarIl 94. Bordel 117. Elsb Fram 124.<br />
abogada, adbogada, adbokata. (Formas de fem.). v. abokatusa. [Abe Maria] Zeru eta lur ororen erregina<br />
dignia, / bekhatoren adbokata eta konfortaria! E 73. Madalena santea da / ene abogadea. Lazarraga (B) 1204v.<br />
Ea bada adbogada gurea konberti itzazu zure miserikordiazko begiok gugana. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 121.<br />
Ea bada Andra Abogada geurea, biortu egizuz geugana zeure begi miserikordiosok. Bet 7 (TAV 3.2.12 (c.1620),<br />
VJ 14, CatUt 3, OA 8, El 7, Iraz 5, Arz 22, Gco I 469, CatLlo 6, CatBus 5s, CatB 12, CatAe 6, CatSal 7 y CatR<br />
7, CatUlz 5 abogada; Zuzaeta 118 abogada edo bitarteko; Cap 7 erregutalea, KIkV 51, KIkG 34 bitarteko).<br />
2. (Lcc), adbokatu, abokatu. (Vb.). Abogar. "Abogar" Lcc. Orduian zer eginen dut, gaixo bekhataria? /<br />
Arartekoak faltaturen, kontra iuje handia / abokatzen eztakike ehork haren gortian, / ogen oro publikoki<br />
agerturen orduian. E 35. Zeren berak [Iesus Kristek] eman baitrauku libertate hura, eta berak interzeditzen eta<br />
adbokatzen baitu guregatik. Lç Ins E 3v.<br />
abogadutza, abogautza. Abogacía. Laguntza izan banu / abogautzarako, / izketan ez ninduen / iñork<br />
arrapako. Tx B 113. Sorbonan abogadutzako estudioak egin-berriak zeuzkana. Arti Ipuin 47.<br />
abogatu. v. abogadu.<br />
haboin. v. hagun.<br />
aboinitu. v. abonitu.<br />
abokat. v. abogadu.<br />
abokatalgo(a). "Abokatalgoa, office et exercice d'avocat" SP.<br />
abokatiertze. Aguacate (árbol). Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze,<br />
mandariniertze eta bertze asko. Prop 1897, 129.<br />
abokatu. v. abogadu.<br />
abokatusa. Abogada. Ohora ezazu egunian behin, Birjina ama gloriosa, [...] zure abokatusa handia. Tt<br />
Onsa 173. [Maria Sainta] haitatzen zützüt egün berriz ene Defendazale, ene Abokatüsa eta amatako. Mercy 21s<br />
(30 patrona eta abokatüsa sainta).<br />
aboko. v. ahoko.<br />
abol. v. ahul.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
185
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aboliña (V-ger ap. AEF 1923, 36). Agonía. Bilbo au berez da beti jentetsua ta [...] ainbeste erespatz eta<br />
abespatz zarataka etorri ezkero, kontixu eztala iñor gelditu etxe-barruetan, aboliñan egon danen bat ixan ezik.<br />
Kk Ab II 124.<br />
abolitu. Deshacer, abolir. Eztuzuela uste ezen legearen edo profetén abolitzera ethorri naizela: eznaiz<br />
ethorri abolitzera, baina konplitzera. "Pour abolir". Lç Mt 5, 17 (He desegiterat). Inikitate guzia desegin eta<br />
aboli dadinzat. Lç Ins E 5v. Zeren haién lehen naturá abolituren baitate, berze statu batetan resuszita<br />
ditezenzát. Ib. C 6v. Bekhatuaren abolitzeko eta iraungiteko. Lç Adv *** 2r.<br />
abollantza (Lar, Hb ap. Lh (-ilantza)). "Abolladura" Lar. "Contusion" Lh.<br />
abollatu (Lar; aboil- Hb ap. Lh). "Abollar" Lar. "Bosseler" Lh.<br />
abollatzaile. "Abollador, abollatzallea, zakontzallea" Lar.<br />
abollatze. "Abolladura" Lar.<br />
abolorio. "Abollorio, abolorioa" Lcc.<br />
abo-miko (Darric (AN) ap. DRA), abo-piko (Darric (AN) ap. DRA). "Pepita, enfermedad de las aves (AN;<br />
Darric)" DRA.<br />
abominable. Abominable. Gormandizétan, edatétan eta idolatria abominablétan. "Abominables". Lç 1<br />
Petr 4, 3. Lot iustoa abominablén konbersazione disoluzionezkoaz fatigatua. Lç 2 Petr 2, 7 (higuingarri hek).<br />
Abominable diradelarik eta desobedient eta obra on orotara reprobatuak. Lç Tit 1, 16 (He higuin batzu baidire).<br />
Eta [...] haren orazionia exekrable eta abominable izanen da. Tt Arima 19.<br />
abominazio, abominazione. Abominación. Ezen gizonei gora zaiena, abominazione da Iainkoaren<br />
aitzinean. "Abomination". Lç Lc 16, 15 (He lastima bat da). Berzaldera bere desobedienziaren kausaz hiragun<br />
zekion eta abominazionetan eta begitan har zezan. Lç Adv * 8v. Bekhatu mortala, arima batean, abominazione<br />
bat da izigarria. Jaur 132.<br />
abonaje. Alabanza. v. abonu. Nola antolatuko ote netxok bear dan bezela adierazteko, musika saill orren<br />
balioa? Ta arranoa! beingo-beingoan etorri zitzaizkitan burura iru abonaje aundienetakoak musika saill orren<br />
alde. T. Larrea EEs 1918, 11s.<br />
abonamendu. 1. Abono. Laphurdik pagatzen zituen inposizionen partea, egon dela azken mendearen<br />
erditaraino, subenzionea deithzen den berrehun eta berrhogoi eta hamahirur liberako abonamendu edo<br />
punxamendu baten oinean; geroztik haren abonamenduak igan direla lehenekoarekin batean hirur-hogoi milla<br />
libera baino gorago. "Un abonnement de 253 liv.". Revol 99.<br />
2. Suscripción. Irakur Herria. Har abonamendu bat. Igor urrun direner. Herr 29-2-1968, 5.<br />
abonatu. 1. (Uso adj.). Fidedigno. Azkue da para abonatu la acepción "(V-m, arc.), raro, estrambótico", que<br />
no se refleja en los ejs. (cf. abozinatu). Idalgua aberatsa da erraizak daukazana, da gizon abonauba da ofizio<br />
txarrik ezttaukana (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Alango testiguba, ezta testigu legeko ta abonauba. Mg PAb<br />
80.<br />
2. (V-arr ap. Gte Erd 210; -au V-gip ap. Elexp Berg). "Alabar. Jentiak asko abonatzen dau mediku berrixa"<br />
Elexp Berg. "Baserritarren bizimodue abonatu, goratu dau (V-arr)" Gte Erd 210. Cf. abonu. v. abonitu. <br />
Zeure umiaren paltaak ta pekatubak gitxitutia, edertutia, ezkuteetia, eurak palageetia ta aboneetia. fB Ic I app.<br />
15. Amak joten ebanian, aitak abonau umia; Aitak lotsia emon gura deutsanian, Amak beste ainbeste. Ib. app.<br />
20. Ortakoxe egiña, / berez balientia, / orlakuak merezi deu / abonatutzia / ori dala merio / Motrikuk aitzia.<br />
EusJok II 164. Kanpeonatua du / laister irabazi; / ori abonatzia / ez al du merezi? Ib. 162. Baña apaiza jatorra<br />
izanda / alare ez dute abonatzen, / alkate ori zertan asi da / besteri konduta kentzen? Azpillaga in Uzt Noiz 43.<br />
3. Abonarse. Framazonak [...] ez dira sekulan abonatuko giristino onen gazeter. [...] nahiago duzkete<br />
irakurtu gazeta tzarrak onak baino. Elsb Fram 184.<br />
4. "Abonau, [...] abonar, echar abono. Neguan zelaixak ondo abonau bia die bedarra inddartsu etorri deiñ"<br />
Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
186
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abondant. v. abundant.<br />
abondo (V-arr ap. A Apend), abundo (Añ). Abundantemente, en abundancia. "Ricamente, opulentamente"<br />
Añ. "Abondo dauko dirua (V-arr), tiene dinero en abundancia" A Apend. v. ugari. Sagarrak bere etziran<br />
falta, mispil ustelak abondo / Lian lan bere edirotzen da ene tripea gaur ondo. Acto 219. Pizti onek, abondo<br />
eragiñaz, itxasoa zurrupatzen baitu eta ardura urriko ontziak iresten. Etxde Itxas 49. Gaia abondo bilduko dugu<br />
lanari ekiten badiogu. MEIG VI 135.<br />
abonitu (BN, S ap. Lh; Gèze, Dv, H (BN, S)), abunitu, aboinitu. Abonar, aprobar, consentir. "Consentir"<br />
Gèze. "Consentir; au propre, ontzat hartzea" H. Cf. abonatu. Barkoxeko gizun gaztik / Ziren projet hartürik, /<br />
Behar ziela prozesionin uhuratü Jesüs Krixt, / Eta ez zük abunitü her egitia gatik despit. 'Vous ne l'avez pas<br />
approuvé'. Etch 482. --Nuiz egiten da bekhatü beniala? --Nuiz ere gaiza arhin batetan, edo osoki abonitü gabe,<br />
Jinkuaren Legia hautsten beita. CatS 55. Behar dük aleta phakatu / Edo eta behar dütük / Ere erranak aboinitü.<br />
StJul 120. Depütatuek goberniari galthatü die elkhi lezan eta ezanzaren prezioa emenda. Goberniak ez du<br />
abonitü. Herr 28-7-1960 (ap. DRA).<br />
abonu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Alabanza. [...] Uberako abadian makiña bat abonu entzun dou" Elexp<br />
Berg. Cf. abonatu. Palagu aixetsubak, guzurrezko abonubak [...] dira, zuri seme alabaak umetati entzun<br />
deutsubeezan berbaak. fB Ic I app. 15. [Dantziari] mila abonu esan legiz bere pabore, ezertan paltau bagarik. fB<br />
Olg 33. Otxoai kantatuko / diot abonua [...] euskaldunak burruka / munduan nagusi. EusJok II 168.<br />
2. "Abono. Abonu premiñan dare gure zelaixak" Elexp Berg.<br />
haboo. v. haboro.<br />
abopian. v. AHAPEAN.<br />
abo-piko. v. abo-miko.<br />
abor. v. ababor.<br />
aboratu. v. ahoratu.<br />
aboraztu. "Hacer asquear (StJayme)" DRA.<br />
abordada (V-ple ap. A), abornada (V ap. A), abrunada (V-m ap. A). "Embestida" A.<br />
abordatu. (Aux. intrans. bipersonal). Abordar. Etsaiaren beste galeon batek bigarren saietsetik Okendori<br />
eraso zionean, eta abordatzen zitzaiola, gelditu zan Kapitana gurea su biren erdian estukiro. Izt C 439.<br />
abori. v. aburi.<br />
aboria (det.; Lar H, Hb ap. Lh). "Ocupación, negocio, trabajo, quehacer", "negocio" Lar. Ezin toleztu<br />
leikez, toleztuteko abori edo artuemon zuzena izenak euki bear daue-ta; izen onek barriz berarizkoak daiz,<br />
ezdauke artu-emon zuzenik bezteakaz. "Los nombres para componerse deben tener relación o mutua<br />
correspondencia directa". A Gram 68.<br />
aborin. "(AN-gip), jibionera, instrumento de plomo para pescar calamares" A.<br />
abor-lino. "(G-to), lino inferior. Var. de liñagor" A. v. linagor.<br />
aborna. v. alburno.<br />
abornada. v. abordada.<br />
haboro (BN-mix, Sal, S; Ht VocGr 404, Lar, VocBN (S), Gèze, Dv (S)), oboro (BN; SP), obro (R), habo, haboo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
187
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(S). Ref.: A (aboro, oboro, obro) y Morf 336; Lrq /habóo/; EAEL 199; AtBou 1 (haboro, hoboro); Gte Erd 58. <br />
Tr. Haboro es la forma propia de la tradición suletina y obro de la roncalesa (junto a oboro en Mendigacha); hay<br />
aboro, sin aspiración, en López y en autores labortanos, y (h)oboro en Dechepare, Oihenart y Sauguis. Se<br />
documenta además habo en sendos ejs. de AstLas y Mirande.<br />
1. Más (acompañando a un sintagma nominal o a un verbo, o como pronombre). "(O), davantage" SP. "Más,<br />
[...] aboro, ", "(de) más a más, geiagoro, aboro" Lar. "Plus" Gèze y VocBN. "Haboro ithotzen du arduak, ezin ez<br />
hurak (S)" A. "Obro ezik ein mendioillar il ditu aurten jein batek gore idian (R-uzt), más de cien abubillas ha<br />
matado este año un señor en nuestra villa. Esta palabra, a semejanza de obe y lar, siendo esencialmente<br />
comparativa, admite, por pleonasmo, grados de comparación: obroago, 'más cantidad, litm.: más más', obroenak<br />
'los más'" Ib. "1.º une plus grande quantité; 2.º un plus grand nombre" Lrq. "Le mot haboro est souletin, mais se<br />
rencontre aux environs de Saint-Palais" Lf Gram 314. Cf. Zub 103: "Nola uka [Zuberoko eskuarak] badituela<br />
hitz batzu: haboro (geiena), heben (hemen) [...] guri bitxi zaizkigunak?". v. HABOROAGO, gehiago.<br />
Tr. Bien documentado en la tradición suletina (tbn. en Oihenart y Tartas) y roncalesa. Al Norte se encuentra<br />
además en autores bajo-navarros y labortanos: Dechepare, López, Monho, Goyhetche e Hiribarren. Cuando<br />
acompaña a un sintagma nominal puede ir bien precediéndolo o bien tras él: tras el sintagma nominal se<br />
encuentra en Dechepare, Belapeyre (I 18), Mercy (22) y Mirande; ante el sintagma en Sauguis, Tartas, AstLas<br />
(20), UskLiB, Goyhetche (57), Mendigacha (152) y Xikito (8), y lo emplean indistintamente en ambas posiciones<br />
Maister, Xarlem, Etchahun (618), CatS (85), Inchauspe y Constantin.<br />
Eta jinen direnek gero duten kausa oboro haren [heuskararen] abanzatzeko. E 9. Mundu orok eztu egin zuk<br />
bezanbat hargatik, / orogatik bano oboro hark ere daidi zugatik. Ib. 107. Io badeza dardoaz ere gorputzaren<br />
erditik, / ainguruiak bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Hoboro daki erhoak ber'etxean, eziez zuhurrak<br />
bertzerenean. O Pr 626 (cf. infra HABORO EZI EZ). Ditxak bi aurhide, on eta adiskide, desditxak oboro, diren<br />
gaizak oro. "Beaucoup plus". Ib. 115. Aho bano hoboro begi duk. Saug 172. Paradusuko portaliak sei mila<br />
urthez eta haboroz zerraturik egonik. Tt Onsa 167. Bertzela haboro damnu dukezu zure orazionian eziez<br />
profeitu. Tt Arima 21. Zeren [...] hari beste saintü orori beno haboro zor baiteriogü. Bp I 146. Maitha zitzadan<br />
nihaur beno haboro. Mst III 5, 6 (SP, Ch ge(h)iago). Ez khexatü, ez haboro dianari inbidiarik ekharri. Ib. 22, 3.<br />
Haboro dira mündü huni gogo hobez behatzen direnak eziez Jinkuari. Ib. 3, 2. Haboro arranküra ükhen zian<br />
jakiteko, zer zen Jinkuaren boronthate huna. Mst I 25, 2 (11, 6 arranküra haboro). Saintien sokhorria sü<br />
habororeki galthatü. Ib. 19, 6. Eta gizon behar bezalako baten presenziak gure einbidian atxikiten gitienaz<br />
geroz; zunbat aboro atxiki behar gitu Jinko justuarenak! AR 70. Hatsarrian gutiago, eta gero beti eta hanbat<br />
aboro. Ib. 91. Aize apür bat haboro dielakoz. Egiat 275. Haitatzia egin izanen da üztarilako bigarren igantian<br />
bilkhürati landan botz haboruala. Mercy 36s.<br />
(s. XIX). Gaskoiñan badügü / berri gaisto haboro. Xarlem 382 (277 indar beno haboro beldür). Karakoil bat<br />
beno haboro / etzütieigü estimatzen. Ib. 288. Eztüdan haboro phenarik / akaba nezazie! Ib. 1000. Desira baino<br />
zeruan / aboro da gozoa; / Hitz batez, parabisuan / Ikusten da Jainkoa. Monho 102. Egizü beste egünez beno<br />
haboro Meditazione. UskLiB 78. Idoki zeizien eskarlatazko manto hura zuiñez beztitü beitzüntien zuri haboro<br />
trüfa egitiagatik. Ib. 39. Oren kart batez edo mentüraz haboroz. Ib. 91. Musde Chaho Atharratze, adinez zirena<br />
gazte, / Bena ezta zaharrik ere, dinik haboro jakite. Etch 578. Zortzi urtheren behar deizüt erran dolorez adio; /<br />
Haboro bizitzen ezpaniz, Josafatera artino. Ib. 242. Orano nahi züntüket mintzatü haboro / Ameriketarat juan<br />
beno lehenago. Ib. 678. Ezteio deusek irabazi haboro emaiten laborariari haziendak beno. Ip Dial 74 (Dv, It<br />
irabazi ge(h)iago, Ur irabazi andijagorik). Zunbat ere gehiagotan [...], hanbat ere haboro indar düke nitregatzak.<br />
Ib. 116. Eta büztin beno hariña haboro balin badü deitzen da hariña lürra. Ib. 44. [Prestatzailleari]<br />
galdetzen dio / hamabortz bat egun demotzan aboro. Gy 237. Bazkaria kuxian suntsitu zen, / aboro ere izan<br />
balitz aise iretsi zuketen. Ib. 164. Hitz bat, ez aboro. Ib. 251. Pensatan tziua [...] ez diola izaren istantian ene<br />
disposizionian amabi beino obro aiñguruzko legione? Hual Mt 26, 53. Zerek balio du obro? Ib. 23, 19 (Samper<br />
zerk du balio geago?). Gu beino obro drenak adinian, dinidadian eta goberniuan. CatR 45 (CatSal 45 geago).<br />
Zertra obro obligatan gutu mandamentu konek? Ib. 43. Berziak beino obro izaiteko apetito desordenatu bat. Ib.<br />
61. Badeia Jinko bat beno haboro? CatS 2. Ezteia deus ere haboro behar? Ib. 91. Ardüra othoitze egin; amuina<br />
haboro egin. Ib. 102. Errelijioniak erakusten deitzo[...]; eta haboro dena, moienak eskhentzen deitzo [...] gorago<br />
bere büriaren eraikiteko. Ib. IV. [Bazakian] haboro ükhen dianak, haboro zor diala eta haboroz behar dükiala<br />
khuntü eman. Ip Hil 59. Mariak bere büria ez zian bestiak beno haboro edükitzen. Ib. 112. Haren bihotza bethi<br />
haboro Jinkoaren amorioaren süiaz erratzen zen. Ib. 192. [Türkak] khiristien elizak egotxi zütien lekhü<br />
haboroetan. Ib. 136. [Geroztik] arramuldatürik izan dira berritan, hüts berekin, ezpazien ere haboro. UNLilia 2.<br />
(s. XX). Akaitruk bainago orai xa eztaud obro isartan. Mdg 139. Ziola nik bino bi urte oboro. Ib. 127.<br />
Eskribitako ez kantxoin bat, ezik anitx obro. Ib. 125. Bi eta obro aldiz. Ib. 132. Deus oboro. Adios D.<br />
Resurrección berze batraino. Ib. 153. Lan hanitx bazian herrian eta hanitxez haboro herri aizuetan. Const 42.<br />
Hori ehortzetari itxura habororen emaiteko ezaririk izan den emendio bat da. Ib. 31. Bazien hoiek beno<br />
kontzentzia haboro. Ib. 23. Obro du abratsak pobretan denean ezik pobreak abrasten denean (R). A EY III 219.<br />
Anitz daki sagiuak, baia obro gatiuak (R). Ib. 52. Eta, garrantzia haboro duena, [...]. Mde Pr 64.<br />
v. tbn. CatLan 145 (a-). ChantP 262.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
188
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. (En oraciones negativas). En adelante (no), ya (no). v. infra HABORORIK. Enendauke, / Ez elauke /<br />
Bertzebat hunl' oboro, / Net bilaizi / Baliz baizi / Zenzuz edo burzoro. O Po 6. Ezi bihotza, zu beti hala / Ikusiz<br />
gibel zauztadala, / hotzarriturik orai hil-hila, / Hoboro nitan eztabila. Ib. 15. Guttien uste dianian, badoa<br />
lupherat, gordatzen da, ezta haboro mundian agertzen. Tt Onsa 97. Beroak ez hotzak eztitu haboro erreren ez<br />
karrointaturen. Ib. 159. --Diozünian, Jesüs-Krist arrapiztürik eztela hilzen gehiago, zer hortik idoki nahi düzü? -<br />
-Eztügüla haboro bekhatürik egin behar. Bp II 57. Ixil adi, mütü adi, enitzaik haboro behatüren, zunbat ere<br />
hanitx estürlünkü emaiten beteitak. Mst III 6, 4 (SP geiago, Ch ez haut hemendik harat adituko). Phakia ükhenen<br />
beitüzü; eta eztükezü haboro zure üngürünetan, ez lotsarik ez dolorerik. Mst I 25, 1. Noiz-eta ere baitzirete[...]<br />
Aldariaren aitzinian [...] eztuzie aboro uste uken behar gizonen artian ziretela. AR 255. Eztit ene korua / haboro<br />
ezariren / ez eta ene resuman / haboro sartüren. Xarlem 1459.<br />
(ss. XIX-XX). Oh, Pierris, Pierris, / Gaur deus ere badakizia / inposible zitazut / hola habo egoitia. AstLas<br />
59. Haboro ene kuntre ehiz mintzatüren. Etch 640. Hau bizia, dio, hau bizia bada! / Ez, ez aboro nik eziñ iasana<br />
da. Gy 5. Aboro banta ez zaitela / Hoik oro zuretzat balire bezala. Ib. 288. Asto gaizoa aldiz haiñ kargatua zen, /<br />
Non aboro ez baitzirauken. Ib. 126. Ez dute zeren handik mugitu aboro, / Ez galtzekotz tokia, laster atzemana.<br />
Hb Esk 213. Etxekuer errezü dolorez adio, / Ützüliren etzira mentüraz haboro. ChantP 366. Erresolüzione azkar<br />
bat ez haboro bekhatürik egiteko. CatS 84. Orai ezpeita haboro halako perseküzionerik. Ib. 113. Zuin hiletarik<br />
phitztü beita ez haboro hiltzeko. Ib. 103. Hitzemaiten deizüt bekhatürik haboro ez egitia. Ip Hil 121. Lloba<br />
solfistak ere eztu esturiatan obro solfa; organistak erran zaun, artzain edo labrari izaiteko badakiola aski. Mdg<br />
122. Gizonak oro dia zahartzian triste / haboro ezpeitira deusetako ere. Xikito 8. Haritchabalet ixiltzera dua. Ez<br />
dü haboro izkiribatzen ere. Constantin herriko errejentak egiten dero segretarigua. Const 43. Eztiak haboro ene<br />
büria frantses bezala khuntatzen, bena hüskaldün hüts nükek hebentik aitzina. Mde Pr 51. Egun junez ohitzen ez<br />
habo. Mde Po 47. O eta zer düt ikhusten / ala ez naik haboro ezagützen! Casve SGrazi 42.<br />
v. tbn. Mercy 38. UskLiB 100. Ip Hil 60. ChantP 384.<br />
Gizon bat zelarik onduxea adiñez, / Ez gazte ya aboro, zahar ere arras ez. Gy 19.<br />
3. (Dv (S)). (Pl.). (La) mayoría (de), (la) mayor parte (de). "Le plus grand nombre, la plus grande partie" Dv. v.<br />
HABOROEN, gehien. Hala hari diren gizon eta emaztiak, edo oro, edo haboroak, salbatiak doaza. Tt Onsa<br />
71 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). --Nork manatü dütü Zeremonia saintiak? --Haboroak Jesüs-Kristek berak.<br />
Bp I 140. Haboroek ezpaitüzie hon ediren herri hontako apez gazte batek gütiz honat üskarala ützüli dian<br />
katexima. Ib. 20. Bai, Kristi Herri haboroetan, [...] sü ohorezko hori pizten die. Bp II 114. Apostolü haboroez<br />
nolaz hain berri güti dakigü. Ib. 117. --Elizaren gogoari iarraikiteko, zer egin behar da Ihauterian? --Lehenik<br />
joan elizala gogo honez Meza saintiaren enzütera; han egon lüzaz ago, Jesüs Jaunaren bihotzez lagünzeko,<br />
besten haboroek ahazten dieno. Ib. 40. Konfraria hortan engajatürik direnetarik haboruek [...]. Mercy 28. Hüts<br />
handirik egin dügü / haboruak inozenzian. 'La plupart sans le vouloir'. Xarlem 1473. Zankopetan lehertuak /<br />
zutie haboruak. AstLast 39. Phixtako kabal zañak oro dira gazte, / Haboruak mixkandi, bena nausiak maite. 'La<br />
pluplart sont domestiques'. Etch 618. Hamasei Aita saintük aberastü die, eta elizako tresor spiritualez haborok<br />
dohaintü. Ip Hil 139. [Iriko bezino] zomait badaude ankartruk edo enuxatruk eta oboroek egitentei bakiak<br />
xuntagune kontan. Mdg 136. Orai ezdago penarik, xuntatandra borontate dionak, baia orainore xuntatandra<br />
obroak. Ib. 136. Haboruak laborari; hanitx artzain; saldo bat jualtero; oro agüdo; oro tourne-broch-az aberats.<br />
Const 34. Seminarioko denborak ere igaraiten dira. Lüze kausitzen dütie apez gei haboruek. Ib. 22. Zer erranen<br />
die irakurzalek prefaziotto horrez? Haboruek erri eginen die. Ib. 25.<br />
(Sing.). "Lur pheza hau aborua mehia da, bizkitartean gune onik ere badu, cette pièce de terre est maigre pour<br />
la plupart" VocBN (s.v. gune). [Jesus] zure bizitziaren haboroa Nazaretheko etxe txipian igaran nahi ükhen<br />
düzüna. Ip Hil 265. Bena, die erranen, botzen haborua (majorité) gainti bat düzü, legia eginik, legia düzü.<br />
ArmUsk 1907, 113.<br />
4. Además. [Gizon hark] ikhusi du halaber osiñ, eta leze haren zolan, dragon terrible, eta horrible bat [...];<br />
ikhusi du haboro leze osiñ haren bi bazterretarik laur suge handiren buriak, ialkiten zirela. Tt Onsa 95. Iob<br />
saindiak eta [...] Elizako doktor handiak erraiten badute [...]. Iob sandiak dio haboro, gizona ihesi doela itzala<br />
bezala. Ib. 97s. Haboro diot demonio girela eta sordex, obra onak utzirik bekhatian bizi gireno. Ib. 29. Emaiten<br />
dügü haboro, konfrai eta konfraisa beraier, [...] zazpi urthe eta bestain beste berrogei egün indüljenzia, noiz eta<br />
bisitatüren beitüte erran den Eliza. Mercy 7.<br />
- HABORO-HABOROTAN. La gran mayoría de las veces. v. HABOROETAN. Xerrero gisa habo-habutan<br />
ezarten die muthiko azkar eta gothor bat, dantzari haitarik. J.B. Mazéris GH 1933, 300.<br />
- HABOROAGO. Más. Haita ezazü bethi aphürrago, eziez haboruago ükheitia. Mst III 23, 1. Arima sü<br />
biziaguek debozionian, egiten ahal dükeie haboruago. Mercy 26. Thenpora haboruagoren ükheitiagatik. UskLiB<br />
97. --Nork bekatu egiten du mandamentu konen kontra? [...] --Nork obroago? CatR 43 (CatSal 43 geago).<br />
Kemen izaguntan da zu)rezko trafikiua, geroago eta aboroago [sic]. Mdg 137 (129 geroago oboroago). Badakik<br />
ere, oboroago lan xuntadazakion, ezdabeila falliten. Ib. 148. Sal erospenetan eztezazüla ihur tronpa, bena<br />
bethiere gaizak bere baliaren sal eta eros itzazü. Etzitiala marxantaren flakeziaz edo nezesitatiaz prebali gaizen<br />
balia dien beno haboruagoren salzeko edo gütiagoren erosteko. UskLiB 76.<br />
- HABOROAGO GABE. "Obroago bage (R-uzt), sin más ni más, sin fundamento" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
189
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HABOROA(Z)GOKO. (Adnom.). Más. Adios ezbada oboroagoko nobedaderik. Garagarzarokoaraino.<br />
Mdg 122 (131 oboroazgoko nobedaderik).<br />
- HABOROAGOTAN. Nestatia oboroagotan da ungurunetan, noiz ta, karrontek eta arrosadek eta<br />
lantxurdak galaraztanteiniean erintziuak. 'La necesidad crece en derredor'. Mdg 145.<br />
- HABORO EDO GUTIAGO. Más o menos. v. GUTIAGO EDO HABORO. Sakramentiek haboro edo<br />
gütiago grazia emaiten dere, hetara hüillantzian haboro edo gütiago disposizione dienen arauera. CatS 69.<br />
- HABOROEN. a) (La) mayoría (de), (la) mayor parte (de). "Le superlatif haboroen est fait sur le comparatif<br />
haboro, plus: il est peu usité en Basse-Navarre, inconnu au Labourd" Lf Gram 326. Sagartziak, peratziak [...]<br />
lantha früta emaiten dereikien güziek, hiruretanhogei urthiak eztütie igaraiten, haboroenak, gure adinaren<br />
üngürüniala dirade heltzen. Egiat 190. Halako dirade bihotz haboroenak zauri harez hirotürik daudianak. Ib.<br />
224 (276 bastart haboroenak). Aberen gaitzetarik haboruenak ez-axoletik jin ohi dira. Ip Dial 59 (Dv gehienak,<br />
Ur geijenak, It guzienak). Eritarzün haboruenetan hori izaten da azken sendogarria. Ib. 16. Señadüra, pürga<br />
[...] eta setua dirade gaitz haboruentako sendogarriak. Ib. 74 (Dv, It gaitzik ge(h)ienentzat). Erlisionezko dira<br />
textu horietarik haboroenak. Mde Pr 232. Baina mediumekiko batzarre haboroenetan, bitariko fenomenuak<br />
nahastuta gertatu ohi dira. Ib. 320. Hala ere izkribu-lan zunbait egiten ditit bethi uskaraz Egan-en<br />
agerrerazteko haboroenak. Ib. 60.<br />
Mündian haboruen haboruenek uste die arima debotener abis emaiteko kapable direla. Medit 164 (ap. DRA).<br />
b) Más. Egizü beste egünez beno haboro meditazione, konpaña etxekizozü Jesüs-Kristi althareko Sakramentü<br />
Saintia ahalik haboruena. UskLiB 78. Arbole apaletarik obroen aztandenetarik dra, ezpela, illuria, korostia eta<br />
otaka. Mdg 131 (v. tbn. 129).<br />
c) HABOROENA (det.; obroena R ap. A). A lo sumo. Eztakit gaxki ala onki eskribitan daudan: obroena<br />
barragarritako izanenzazka ene astakeriak. 'A lo más le serán causa de risa mis tonterias'. Mdg 121 (v. tbn. 148).<br />
Otakak obroena du ogei urteren bizia, baia exartuz duatzana gisa faiten dra sortuz. Ib. 131.<br />
- HABOROENAZ. "Obroenaz (R), a lo sumo" A.<br />
- HABOROENETIK (S ap. A; haborenetik S ap. Gte Erd 134; habore-enetik S (Foix) ap. Lh). "A lo sumo" A.<br />
"Au pis aller" Lh. "Habueneti-ere, [...] au pis aller (S)" Lrq.<br />
- HABOROENIK (H). En mayor medida. "Surtout, principalement" H. Haboruenik hantik hürrüntzen gütian<br />
gaiza bat da [...]. Mst III 31, 3 (Ch gehienik). Bena zure lege saintiak eztizü unhesten behar beno haboro eta<br />
haboruenik plazer egiten dienen txerkhatzia, ezi bestela aragia ezpiritiaren kuntre altxa litezü. Ib. 26, 4. Eta<br />
deusik ez ahazteko gaiza zerk ere usten beitügü zien relijionia eta pietatia haboruenik sustengatzen [...]<br />
dianetarik. Mercy 16. Eta hark zer ere suhetatzen beitü orotan gainti [...] dela ikhustez gihaurenian, berthüte<br />
haboruenik harenian brillatü dienen. Ib. 33. Olhua da bihietan ezne eta gañ haboruenik eta hobenik emaiten<br />
diana. Ip Dial 81 (Dv esne gehienik).<br />
- HABOROETAN (habutan S ap. Lrq). La mayoría de las veces. "Dans la plupart des cas" Lrq. --Zoin egünez<br />
hoien orhitzarria egiten dügü? --Hen hil egünareki haboroetan. Bp II 88. Lanez akhitürik, hen espiritiak hain<br />
sortha eta lanpüts gerthatzen baitira, non haboroetan predikü handiek Elizan lehen lo eraziten baitütie. Ib. 5. <br />
"Gutiz aboruetan, la plupart des fois ou peu s'en faut (AR)" H.<br />
- HABORO EZI EZ (haboroziz S, haboziz S). Ref.: Lh (haboroziz, haboziz); Lrq /habósis/. "Plus que" Lh. "Pas<br />
plus que" Lrq. [Jesüs] unhets ezazü, zütan haboro phausa nadin, eziez kreatüra orotan, haboro eziez<br />
osagarrian [...], haboro eziez uhure, eta gloria orotan, haboro eziez photere, eta kargü orotan. Mst III 21, 1.<br />
Halaz ezta izanen rezebitürik [...] zoin ere beitira mündütiar, taharnoi, aharrari [...]; haboro eziez kolerusak,<br />
medisentak [...]. Mercy 25. Haboroziz bestiak ezkinaiekeien nahi izan erretorik gabe. Eskual, mars 1924 (ap. Lh,<br />
que traduce "pas plus que les autres, nous ne voudrions être sans curé"). Haboziz süia eta ura ez beitira juiten<br />
ahal bat miñot. Eskual avril 1924 (ap. Lh, que traduce "pas plus que l'eau et le feu ne peuvent aller ensemble").<br />
(haboro ezi ez eta). Eztütie batak eta bestiak goguak lo, haboziz eta erhautsetan. J.B. Mazéris GH 1932,<br />
509.<br />
- HABORO EZIN. Supremo, mayor imposible. Ederrenen bardina, / ezpadohat' aitzina, / da begitartez, eta /<br />
diskret oboro ezina. O Po 27.<br />
- HABORORIK. (En oraciones negativas). En adelante (no), ya (no). Berze emaztiak ama dira zenbait haurto<br />
xipiren / eta gero obororik punzela ezin dirate. E 105. Bad' ez nehor niri obororik / (Eztudan gero egin gogorik)<br />
/ Eske iar kobl' edo kantore, / Baizi nigar eta deitore. O Po 52. [Orren letra] ekustan duan aldioraz, urduzaitad<br />
gaudela biak xunto [...]. Eztud esprantza andirik ekusi biar daudala obrorik. Mdg 121 (v. tbn. 164). Egun ketan<br />
guartu nintzen ortaz, konsentitu nion, xa, eznaula eskribiten obrorik. Ib. 122.<br />
- HABOROTAN. Más veces. Berzerena har dazanak beretako amore / oborotan ukhenen du plazer bano<br />
dolore. E 133. Behin, berritan, hiruretan, eta haborotan Iinkoari orazionian oro eskatu behar guntiala. Tt Arima<br />
38.<br />
(behin bano haborotan 'más de una vez'). Behin beno haborotan. Mst VI. Batheyia behin beno haborotan<br />
hartzen ahal deia? CatS 70. Behin beno haborotan entzün derogü. Const 36.<br />
- HABOROXE (S ap. A), ABOXE. a) "Haboroxeak (Sc), la mayor parte, los más" A. Eritasunetarik aboxiak<br />
eremaiten dauzkigu gaizki jateak edo edateak. GAlm 1946, 37. Guetako boztario zen ikhustia jin ziela jaun<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
190
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
doiena eta kantunamentüko aphez haboxiak. Herr 20-12-1956 (ap. DRA). Bizitze haboroxia Bordelen iganik.<br />
Herr 1-8-1968 (ap. DRA).<br />
b) (S ap. Lh y Lrq). "Haboroxe, un peu plus" Lrq. Bestiak beno haboroxe den bati zor den errespetia. Const<br />
26. Heltzian plazer egiten / Eta juitin haboroxe. B. Mardo in Onaind MEOE 238.<br />
- HABOROXEAGO (obroxeago R-uzt, obroxago R-is). Ref.: A (obroxeago); Iz R 404. "Un poquito más" A.<br />
"Obroxágo, un poco más (R-is)" Iz R 404. Orai xin zaiku maistro berri bat, konek urdudu badiola obroxago<br />
azku aratsukitako. 'Parece que tiene algo más empeño para enseñar'. Mdg 128. Berriz labia beroazten da lehen<br />
aldin beno haboroxiago. Alth Bot 19. --Mündian bizi diren Khiristiek Ebanjelioko Kontseilliak jarraikitzen<br />
ahal dütieia? --Bai: haboroxiago edo gütixiago, bakhoitxak bere estatiaren arau. CatS 62.<br />
- HABOROXETAN. "La plupart du temps, dans la plupart des cas" Lrq Aphezen erranetan behar jakin<br />
hartzen / bena haboroxetan zonbaiten ere üzten. Xikito 9.<br />
- HABOROXIK. "(/habós#ìk/ avec deux accents, dont le premier est principal; le deuxième est secondaire et bref:<br />
accent d'intensité), [...] la plupart (des gens, animaux ou choses) (S)" Lrq. [Herriko aizinantak] ezpeitira<br />
akhitzen nun ezten jatian / haboroxik gizentzen mehek galtzen tratian. Xikito 4.<br />
- HABOROZ. Más. Guziuek estimatu zein, zoinek obroz, orren alteko bixita. 'A cual más'. Mdg 135. Tenpra<br />
digu negu minian bikain otz, dago elurrari ezin obroz. 'Está a nevar a más no poder'. Ib. 152.<br />
- HABOROZ HABORO (H). Además. Harriet, que dice tomarlo de Maister, traduce "de plus en plus". <br />
Mündian asezian direnak, khia bezala galdüren dütüzü, eta plazer igarenek eztizie orhitmentxarik batere<br />
ükhenen. Haboroz haboro lürrian direno ere, eztütüzü hetzaz gozatzen karatstarzün eta lotsa gabe. Mst III 12, 3<br />
(SP bai eta, Ip eta ere). Hañbestetara duazü grazia hunen goratarzüna, nun gero jinen diren gaizen jakitia,<br />
miraküllien egitia [...] deüs ezpeitira hura gabe pheretxatü izaten. Haboroz haboro fedia, esparantza, eta beste<br />
berthütiak etzaitzü maithagarri, karitatia eta grazia gabe. Ib. 55, 4. Nur sinhetsiren düt, Jauna, nur zü baizik?<br />
Zü zira egia inganatzen eztiana, eta ezin inganatü izaten ahal dena. Haboroz haboro gizonak oro dütüzü gezürti,<br />
flakü. Ib. 45, 3.<br />
- EZIN HABORO. (Con vb.). Mucho, en grado sumo. v. EZIN GEHIAGO. Hari ezin haboro estekatü den<br />
bat. Mst XII. Botz gintakiela ezin haboro. Xarlem 1080. (Con adj.). Zeren baitzira ezin haboro hon, eta ezin<br />
haboro maithagarri. CatLan 13. Bethi egonen ezin haboro malerus. CatS 36.<br />
Etim. Sin duda de *(h)oba-ro "mejor" adv. Cf. hobeto (3).<br />
haborokin (S). Ref.: A; Lrq. 1. Sobrante, excedente. "Excédent" Lrq. Balin bada denbora haborokinik<br />
Besperetara drano, Jaun Direktor edo gidariak eraginen dü irakurte bat, pietatezko [...] süjet batetan gaiñen.<br />
Mercy 29.<br />
2. "(S), [...] gajes que se dan a los criados sobre el sueldo" A. "Aborokin, gratificación" A Apend.<br />
haboroziz. v. HABORO EZI EZ.<br />
aborrentzia. Rencor, aborrecimiento. v. aborrimendu. Gauza guziak perfetki ezagutzen dituen Jainkoak,<br />
huni [bere ahalen gaiñean fidatzen denari] aborrentziarekin behatzen dio. He Gudu 40.<br />
aborrezedore. "Aborrecedor, aborrezedorea" Lcc.<br />
aborrezimentu. Aborrecimiento. v. aborrimendu. [Pekatuen] aborrezimentua. "Aborrecimiento". Cap 90.<br />
Ea Iaungoikoren kontra pazienzia galdu dabenz, bere trabajuetan aborrezimentuagaz eta gatxeretxiagaz. "Con<br />
odio o enfado". Ib. 92. Pekatu mota guzien iguitasuna edo aborrezimentua. Gco I 444. v. tbn. OA 143.<br />
aborrezitu (Lcc (-idu), Añ (AN)). Aborrecer. v. aborritu. Tr. Documentado sólo en textos meridionales;<br />
no lo hallamos en sl s. XX. Gauza azertatua da aborrezi dezagun bekatua. Ber Doc 126r. [Gauza<br />
desonestuak] aborrezidu eta gorroto izan bear dituz. Cap 126. Aborrezietan dogula pobreza egiazkoa. Urqz 11.<br />
Batek iñor aborrezitzen duenean, ari bizia kenduaz, kontentatzen da baña zu ainbesteraño aborrezitu zera, non<br />
orrezaz kontentatu etzera. Cb Eg II 67s. Zure ofensa guztiak ezagutu, ta aborrezietako zure argia bear dot. Cb<br />
CatV 86. Aborrezitzen ditut bekatu guziek. CatUt 31. Pekatuak igui izan edo aborrezitu bear dituzue. Gco I 455.<br />
Pekatu mortala gorrotatzeko edo aborrezitzeko. Gco II 11. Nork estú onetsíko humíla? ta nork estú aborrezitúko<br />
subérba? LE Prog 122. Aborrezitzen dúzu Jangoikoaren ofénsa den guzía. LE Ong 92r. Eta izanen zradie jende<br />
guziez aborrezitrik. Samper Mt 24, 9 (Hual aborritruk). Aborrezitu etzuen / bere pekatua, / Jaunaren sententziya,<br />
/ kruel da artua. Ud 112.<br />
v. tbn. OA 143. Zuzaeta 73.<br />
(Aux. intrans.). Sentir aborrecimiento. Batek iñor aborrezitzen duenean, ari bizia kenduaz, kontentatzen da<br />
baña zu ainbesteraño aborrezitu zera, non orrezaz kontentatu etzera. Cb Eg II 67s.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
191
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aborriarazi. Hacer aborrecer. Lohikeria aborri-arazteko. He Gudu 115.<br />
aborrigarri (Urt, VocBN). Detestable, despreciable, aborrecible. "Abominabilis, higuintzekoa, [...]<br />
abhorritzekoa, abhorrigarria" Urt I 35. "Détestable" VocBN. Zertako ez duzu bethi aborrituko eta gaitzetsiko<br />
bethi aborrigarri den bekhatua? Brtc 254.<br />
aborrimendu (Urt), aburrimentu. Aborrecimiento, odio. "Abominatio" Urt I 35. v. aborrezimentu. [...]<br />
zure bekhatuak, zeiñek aborrimendu gehiago eman behar baitarotzute munduko gaitz guziek baiño. Ch III 4, 4.<br />
Eztá bekátu beldúr izátea iltzeas: eztaré iltzearén deseátzea, ezpáda iras, aburrimentus edo tristúras ta<br />
desesperázios. LE Ong 78r. Debru madarikatu, mespreziorik eta aborrimendurik baizen merezi eztuen harekin?<br />
Dh 185. Munduarentzateko aborrimendua eta Jainkoarentzateko amodioa. Jaur 130. Behar dugu higuindu<br />
aborrimenduzko gauza bat bezala. Ib. 120. Nork ere ezdoke zerbutxa bi nausiri; zeren edo ekunen du<br />
aburrimentu batari eta amorio berziari. Hual Mt 6, 24 (Samper oposizio). v. tbn. He Gudu 113.<br />
aborrio. Aborrecimiento. v. aborrimendu. Ororen gainetik artha har zazue, bekhatuaren aborrio handi<br />
baten gasteriari inspiratzeaz. CatAst (ed. 1842), VI.<br />
aborritasun. "Abominatio, abhorritzea, abhorritasuna, abhorrimendua" Urt I 35.<br />
aborritu (-bh- VocBN, Urt, Dv, H), aburritu. Aborrecer, detestar. "Abominari, abhorritzea" Urt I 36. "Crimen<br />
abominandum, hoben abhorritu beharra" Ib. 35. "Détester" VocBN. AxN explica (con muy dudosa exactitud)<br />
deithoratzen eta auhentzen (609) por publikatzen eta aburritzen. v. aborrezitu. Tr. Documentado en autores<br />
septentrionales hasta mediados del s. XIX. Tbn. se encuentra en textos roncaleses, en Lizarraga de Elcano y en<br />
Samper (que emplea tbn. aborrezitu). La forma aburritu la emplean Lizarraga de Elcano y Hualde (éste junto a<br />
aborritu).<br />
Aborritzen eta iraizten ditugu [...] heresia guziak. Lç Ins G 3v. Iauna, aborritzen duzu gaitz guztien billduma.<br />
EZ Man II 108. Kita bekhatua [...] / Abhorri sekulako. Arg DevB 17. Gaitz guzien gaiñetik higuiñtzen eta<br />
aborritzen du bere bekhatua. He Gudu 50. Abhorritzen zituen [...] amaren gaixtakeriak. Lg II 7. Gaitzetsi,<br />
higuindu eta aborritu behar dituela bekhatu benial guziak. Brtc 237s. Gaitzesten eta aborritzen haut. Ib. 108s.<br />
Jangoikoaren txakúrttoak gara gú: [...] aburritzea ta kóntra itzúltzea litzáke nola ózka jokátzea. LE Ong 60r (el<br />
editor traduce "cansarse, fastidiarse"). Nola eztuk bihotz guziaz aborrituko [...] etsai madarikatu hura? Dh 202.<br />
Eta higuin dezagun eta aborri bihotz osoz urguilua eta desobedientzia. Jaur 409. Aborritua naiz, diotsa, eta<br />
nortaz? / Oroz eta batbederaz. Gy 239. Egin zazei onki aburritan daizeiner. Hual Mt 5, 44 (Samper<br />
aborritzenztiener; Echn gaitsesten zaiztenei). Eta izanen zrei aborritruk jente guziuenganik. Ib. 24, 9 (Samper<br />
aborrezitrik; BiblE gorroto izango dizuete). Badu ogei egun elurte andi batek pean gazkala [...] eta emaztetarik<br />
aborritruk; ezbaitagiguei egiten berze gaizarik, ezik [...] estorbu. Mdg 132. --Nork egin zuen berexte hori? --<br />
Jeroboamek; haren izena aborritua baitago mende guzietan. CatJauf 33.<br />
v. tbn. Tt Arima 27. Mih 116 (-bh-). CatLan 85. JesBih 455. MarIl 73.<br />
Hartarse, aburrirse. Cf. VocNav: "Aborrecido, -da. Adj. Aborrecido de la vida; harto de sufrir; cansado de<br />
soportar; asqueado, desesperado, hastiado. En Navarra aborrecido tiene un significado mucho más fuerte que el<br />
de aburrido que consigna el Diccionario". D. Resurreccion aserik diok yire uskaraz, yire kartez, eta yire<br />
eskribi moldiaz, lan damanareki aborritruk esker bage bateki, mai peara egoxten daizk karta guziuak. Mdg 148.<br />
aborritze. "Abominatio, abhorritzea, abhorritasuna, abhorrimendua" Urt I 35.<br />
abortatu. Abortar. Cf. abortoin. Baldin bazedukan aurra zintan, prokuratu ote zeban abortatzea edo bere<br />
borondatez abortadu ote zeban. OA 157.<br />
aborto. "Aborto. Umia ildda jaio jako. Abortua euki dau" Elexp Berg.<br />
abortoin, aburtoin. Aborto, abortón. Cf. abortatu. Eta guzietako azkenenik, aburtoin anzokoaz ikhusi izan<br />
da nizaz-ere. "Comme d'un avorton". Lç 1 Cor 15, 8 (He ez bainaiz haur arthiki bat baizen, Dv ilhora bezala<br />
naizenari; v. tbn. Lç Decl e) 2r abortoin bat bezala).<br />
abortza (V, G, AN-gip ap. A). "Orza, tableta que se cuelga de una lancha para dificultar su vuelco cuando va<br />
a la vela" A. Ta trabeseko aizerik izaten bazuten, beren boliñak eta abortza egotzitzen zizkaten. Elizdo EEs<br />
1925, 214. Aren yabe eginda, abortzak ezartzen ta ontzia adabakitzen asi ziran. Ol Act 27, 17.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
192
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abosa (det.). Xulufriña ta arrosa, / oiari eder abosa; / Naparroako errege jaunak / egin omen du promesa.<br />
(Interpr?). In Lek SClar 113.<br />
abosau. "(V-m), pegar, adherir" A Apend.<br />
aboska. v. ahoska.<br />
aboskera. v. ahoskera.<br />
aboski. v. ahoski.<br />
aboskin. v. ahoskin.<br />
abospolo. "Pánfilo, alma de cántaro. Ikusi al dozu abospolo ori?" Etxba Eib.<br />
abosto. v. abuztu.<br />
abostu. v. abuztu.<br />
abotonatu. "Abotonar vestidos, abotonadu" Lcc.<br />
abots. v. ahots.<br />
abotx (V-m ap. A), abus (V-ger ap. A), abux (Ort Voc (V-ger)). "Aguacío, un pececillo" A. "Abotxa sardiñaantzeko<br />
arrain txiki bat da" A BGuzur 157. "Abuxe, pececillo llamado pejerrey. En sentido traslaticio llaman así<br />
a los chiquillos sin arranque (V-ger)" Ort Voc. v. abixoi. Izen geizto asko ezarri ostezan mutil lagunak: [...]<br />
baite abotxa bere, ao txikie neukelako, esaten osten. A BGuzur 124. Nongue da berau enbeleko ilbixikuen<br />
arpidun eu? Bestelako abuxe au! Ort Oroig 106.<br />
abotz. "Clavija de la rueda (SP)" DRA (pero no lo encontramos en Pouvreau).<br />
abotz. v. ahotz; arotz.<br />
aboxi. v. HABOROXE (s.v. haboro).<br />
abozinatu (-ñau V-gip ap. Etxba Eib), abuziñadu (V-ger-m-gip ap. A), abosiñau (V-m ap. A). "Abuziñadu<br />
[...], revoltoso, levantisco" A. "Especial, que se usa mucho en Eibar, quizá del carácter especial del cañón<br />
abocinado, hecho para dispara a boca de jarro, como en el clásico trabuco. Aboziñaua eta besterik ez lakua aiz<br />
beintzat eu! " Etxba Eib.<br />
haboziz. v. HABORO EZI EZ.<br />
abozka. v. ahoska.<br />
aboztu. v. abuztu.<br />
abr-. v. haur.<br />
abra (V-ger-arr-m ap. A), abre (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. "La misma intemperie. Itxizu ate ori, abrea dator-da"<br />
A. "Abre gaistua, abria, (el) viento frío. Abregogorra, orti abria dator. Aire frío" Iz ArOñ. v. abraize.<br />
2. (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A). "Abra dago etxe ori, esa casa está despejada, en lugar airoso" A, que traduce<br />
como sust. ("lugar airoso, manifiesto, despejado") lo que, a tenor del ej. que cita, parece no usarse sino como<br />
adv. o pred.<br />
habra, habre (Foix ap. Lh). Abra. "(S; Foix), estuaire (cf. fr. havre)" Lh. Ikusiko duzu eliza xuri bat<br />
harrobi baten gainean eta emanen duzu eliza habraren erdit[ik], sar zaite barnat eta [...]. "Par le milieu du<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
193
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
havre". INav 56. Habra edo entrada datza nor noroest edo su suduest. Ib. 56.<br />
abrahandegi. Seno de Abrahán. Cf. Or QA 66: "Abrahanen egongu artara eragin bainindun Yainkoak Tabor<br />
mendira bezala". Eskalea il zan eta aingeruek Abrahandegira eraman zuten. Or MB 212. Il zan Lazar<br />
eskalea, ta Aingeruek Abrahandegira eraman zuten. Or QA 56. Abrahan-degitik ipernura. Ib. 56.<br />
abrailla. v. 1 habaila.<br />
abraize. "(V-ger), viento del abra, del norte" A.<br />
abraketero. v. abarketero.<br />
abrasagarri. Abrasador. O! amorioa / Abrasagarrie, / Biotzeko suen / Aaiñ erraz jekie, / Jesus txoil<br />
maitagarrie (Urrizola, s. XVII). ETZ 51.<br />
abrasatu. Abrasar. Zerren ekusten / eben guztia galdurik, / galdurik eta / suorrek abrasadurik. Lazarraga<br />
1202v. Ifernuko suan [...] beti erre eta abrasa ditzan. Ber Doc 124r (123v abrasatuko). Tormentu andiak /<br />
abrasatzen deust errai gustiak. Acto 172. Zeiñ andie izenen den su ore, zeñek abrasatu zituen Pentapoliko<br />
ziudade andiek. (s. XVIII). ETZ 155. Amodiyoz abrasau zituban euren biyotzak. Zuzaeta 61 (tbn. 61 abrasadu).<br />
abrasma. "Tolondro, desatinado, desatento" Lar.<br />
abrasmakiro. "(A topa) tolondro" Lar.<br />
abrasmatasun. Temeridad. Cf. abrasma, abrasmakiro. Esperantza orrekin uztea konbersioa geroko da<br />
temeridadea, abrasmatasuna. LE Urt 89 (ms. 31v temeridáde; sg. Ondarra (FLV 1980, 110) "el preparador de la<br />
edición donostiarra escribió abraimatasuna (-ima-), como consta en el alfabeto ms. conservado dentro del<br />
original de Urteco").<br />
abraso (Urt I 37). Tatarabuelo. "Abpatruus, [...] aitaitasóren, aitashurrenáren, abrasoáren anáia" Urt I 37. v.<br />
Bähr Eusk 1935, 19n y Camp Euskariana 10.ª serie Origen del pueblo vasco, 3.ª parte, 388.<br />
abrasta. v. arbazta.<br />
abrastasun. v. aberastasun.<br />
abrats. v. aberats.<br />
abrazatu. Abrazar. Eta Jesu Kristok goratu zue bere Ama Santisime eta abrazatu zue (Ororbia, 1758). ETZ<br />
97. Postatruk lurrian, abrazatu ztien Aren zankuak eta adoratu zabein. Hual Mt 28, 9 (Samper abrazatu ztizien<br />
bere oñak; IBe oinak besarkatu zizkioten).<br />
abre. v. abere; abra.<br />
habre. v. habra.<br />
abrear. v. aberetar.<br />
abrebasle. v. ABERE-EBASLE.<br />
abrebiatu. "Abreviar, abrebiadu" Lcc. v. abrejatu. Juntadu bitza abrebiatzeko mandamentu bakoitzean<br />
egin dituan pekatu aek guziak. OA 134s.<br />
abrebiazione. Abreviatura. Diphtongoak: [...]. Letra elkharri datxetzanak: [...]. Abrebiazioneak: [...]. Lç<br />
ABC A 3v.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
194
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abredari. v. aberedari.<br />
abredun. v. abeldun.<br />
abregende. v. ABERE-JENDE.<br />
abrejatu. Abreviar. v. abrebiatu. Üken nükian zer erran / doble beno haboro, / istoria egiazko haien /<br />
hobeki esplikatzeko. / Bena egin ahal oroz / üken dütüt abrejatü . StJul 17.<br />
abrekeria. v. aberekeria.<br />
abreki. v. 1 abereki.<br />
abreña (G-azp ap. A), abriña (G-azp ap. Zubk Ond). "Pez sin escamas" A. "El colayo, abriña (G-azp)"<br />
Labayru Hist I 516. v. kolaio.<br />
abrera(t). v. AURRERA.<br />
abrestasun. v. aberastasun.<br />
abretasun. v. aberetasun.<br />
abretegi, -tei. v. abeltegi.<br />
abretiar. v. aberetar.<br />
abreunde. "Hecatombe, sacrificio de cien bueyes" Lar.<br />
abrezai(n). v. abeltzain.<br />
abri. v. euri.<br />
abriatu. "Abandonner, renoncer par désespoir de réussir" Dv.<br />
abride. v. haurride.<br />
abrigatu (-au V-gip ap. Elexp Berg; Lar). "Abrigarse, calentarse, defenderse del frío y de las demás<br />
inclemencias" Lar. "Abrigar(se). Ondo abrigauta joan, otz eitte jok eta" Elexp Berg. Amak ondo abrigatu zun<br />
alaba gaztiena eta kafesne bero bat artu azi ondoren [...]. Etxde JJ 249.<br />
1 abrigu. 1. "Abrigado lugar, leku beroa, otzetik gordea, segurua, nozgea, abrigua" Lar.<br />
2. + abrigo (V-gip ap. Elexp Berg). Abrigo (prenda de vestir). "Abrigo. Abrigo barrixakin dotore asko doia<br />
neskatillia. Lehenago gaban deitzen omen zitzaion" Elexp Berg. Guante asko, mantilla zerratuba, mangitu<br />
luzia, abrigu aundiya. Sor Gabon 34. Bere abrigoa kendu eta exeri zen. Izeta DirG 69 (v. tbn. 30). Alperrik<br />
erosiko ditugu / abrigu klase guziak, / Sabela otza dabillenean / bero gutxi du jantziak. Basarri 140. Gizonezkoak<br />
abrigoa ta esku-zorroa alki gañean uzten ditu. Lab SuEm 193 (v. tbn. 191).<br />
2 abrigu (V-ger ap. A; Añ). "Bufido, grito, (c.) erremuskada, bufada, burrufada, abrigu" Añ. "Insolencia" A.<br />
(Empleado en todos los ejs. junto a txar). Jauna, abrigu txar bat egin deutsat gurasuari, eranzun deutsat ta<br />
begirakune illuna eginda mormosietan aldegin neban bere aurretik. CrIc 65. Baña abrigu, eranzute ta mustur<br />
astinketan arinak, otzak edo gogortasun bagaak badira, eztira pekatu benialeti igongo. Ib. 65. Zaldito putzak -buru<br />
yagiagaz / irrintz eginik --zearka begira, / bete betean -ta abrigu txarragaz, / dirautsa "Jira". Zav Fab<br />
RIEV 1907, 95. Erremuxkadaak, burrufadaak, abrigu-txarrak, begiraunaak edo adikunaak egiten. Añ EL 2 139.<br />
abriguka. "(V-ger), insolentándose. Onek, andronek, beti erantzuten deust abriguka, ésta, esta mujer me<br />
responde siempre con insolencia" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
195
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abrikot (SP, Urt, H). Albaricoque. "Abricot" SP. "Armeniacum pomum" Urt II 333. v. mertxika. <br />
Gereziak, abrikotak eta arregak. SP Phil 162. Gereziak eta abrikotak. He Phil 408. Abrikot hexurrak<br />
kraskaturik. ECocin 51 (v. tbn. 52). Abrikot edo arbeletxekoa bazen ausarki. Herr 4-7-1961 (ap. DRA, s.v.<br />
arbeletxeko).<br />
abrikotondo (SP, Urt II 333, Lcq 76, H (a. hondo)). Albaricoquero. "Abricotier" SP. "(Prunus armeniaca),<br />
albaricoque" Lcq 76. v. abrikotze.<br />
abrikotze (SP, H). "Abricotier" SP. v. abrikotondo.<br />
abril. "Hostia, la res de la víctima, [...] abrilla, y significa res muerta" Lar.<br />
abrildari. "Immolador" Lar.<br />
abrilde (Lar H (s.v. aberea)). "Immolación" Lar.<br />
abrildu (Lar H (s.v. abere)). "Immolar, matar en sacrificio alguna res" Lar.<br />
abriña. v. abreña.<br />
abrio. Abrigo, protección (?). Cf. abrigu. Izanen duzu abrio nordestetik suduesteraiño. "Auras abrigo".<br />
INav 58. Muillatuko duzu 5 brasetan eta izanen duzu abrio suesterik eta uesteraiño baiñan ezta garbia,<br />
ermitaren aitziñean garbia da. "Tiendras Abiglo". Ib. 102. Ikusiko duzu ezkilla dorre halto bat eta idukiko duzu<br />
abrio suesteraiño. "Tiendras à Biglo iusques au suest". Ib. 94.<br />
abriotasun. "Desprecio, desdén, repulsa (Darric)" DRA. Cf. aborritasun.<br />
abroin. v. ABERE-OIN.<br />
habroinzka. "À bride abattue" Dv.<br />
abroka. "Fiesta y borrachera. Bere denboran abroka ederrak baitik inik" Izeta BHizt2.<br />
abrokada. 1. "Pechugón (Darric)" DRA.<br />
2. "Batalla, querella, debate (Darric)" DRA.<br />
abrolla (Lar; abroil Hb ap. Lh). "Hadrolla, engaño en comprar, es del bascuence abrolla, que significa lo<br />
mismo" Lar. "Fraude" Lh.<br />
abrota. "Spanis pagus" Zubk Ond (en una lista de nombres de peces).<br />
abrotxatu. "Abrochar el vestido, abrotxadu" Lcc.<br />
abrunada. v. abordada.<br />
abrunkada. Impulso. Bekoki-buruak aurrerantz ausarditsu luzatu, abrunkadea artu eta or yoiakuzak<br />
barriro be [...] alkarren ganera [...]. Buru-bekoki aren azur-joketak atara yuen otsa! Luze jausi zoazen biak<br />
lurrera. Bilbao IpuiB 271.<br />
abruska (-brü- S ap. Lh; O-SP 225 SP, Dv y A), abruzka (H, que cita a SP), aburska (O-SP 225 Dv y A).<br />
1. (Caer) de bruces. "Abruxka ou aburska veut dire la bouche contre terre" O-SP 225. "Aburxka erortea,<br />
tomber la bouche en bas" Ib. "Aburxka ezitea, être couché la bouche contre terre" Ib. "(O) [...] tomber sur la<br />
face" SP. "Tomber la face contre terre" H. v. ahuspeka.<br />
2. "Desfallecimiento, síncope (Arch ms.)" DRA.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
196
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abrusko, abruzko (V-ger ap. A). "Pececillo no comestible de entre peñas" A. Atxartietako osiñetan<br />
arrapaten ebezan noizbait, abrusko, karraspio, lula ta beste arrain txikitxoak. Echta Jos 33s.<br />
absart. v. ausart.<br />
absent. v. ausente.<br />
absintio, absenta (L, S). Ajenjo. v. 2 asentsio. Eta izarraren izena erraiten da Absinthio, eta urén herén<br />
partea Absinthio bilha zedin. Lç Apoc 8, 11 (He Azenzioa, TB Azunzua, Dv Zizari-belharra, Ip Ixeña, Ur (G)<br />
Asensioa, Ur (V) Asentzijua). Atsegindasunaren fina eta ondorea atsekabea da eta dolua: ezti-beraskatik<br />
absintioa, plazeretik desplazera sortzen da. Ax 356 (V 236). Nork ere dastatu baititu [haren faboreak], bertze<br />
gainerako konsolazione guziak mintzat eta absynthiotzat dadutza. SP Phil 477. Absinthiozko urik [...] edan. Ib.<br />
320 (He 321 asensio-ur kharratsa).<br />
- ABSINTIO-BELAR. Ajenjo. Abszintio belharra bezain min eta gozo gabe. Ax 355 (V 235).<br />
absolbatu (SP). Absolver. "Absoudre" SP. v. absolbitu. Apezek ez apezpikuk ezetare aita sainduk /<br />
absolbatzen halakoaren ezein bothererik eztu. E 45. Iainkoaren aitzinean iustifikatu izatea da haren<br />
iujemenduaren aitzinean absolbatu izatea. Lç ABC I 4v. Beren hoben guzietarik absolba ezazu. Harb 244. Nola<br />
amorantearekin dagoena [...] ezin absolba baititeke amorantea utz arteiño. Ax 267 (V 178). v. tbn. EZ Eliç 105.<br />
Hm 203. SP Phil 77. He Phil 79.<br />
absolbatzaile. "Absolbatzaille, qui donne l'absolution" SP.<br />
absolbazino, -zione. v. absoluzio.<br />
absolbiarazi. Hacer absolver. Ezkümikatü hizatekeenian, absolbi-arazi hadi labürski. CatLan 15. --Zer<br />
manatzen daukü Manamendü hunek? --Ahalik lasterrena absolbiaraz ditzagün gure buriak izan baginira<br />
exkümikatiak malhüroski. Ib. 107.<br />
absolbigarri. "Absolvederas, manga ancha en un confesor, absolbigarriak" Lar.<br />
absolbitu (Lcc (-idu), Lar, Añ), absolitu, asolbitu (Lcc (-idu), Urt I 48), atsolbitu, ausolbitu. Absolver.<br />
"Absolver de pecado, absolbidu bekatuaz" Lcc (tras assoleado). "Asalto de pecado, asolbidua bekatuaz" Ib.<br />
"Absolver, desatar y dar por libre de culpas" Lar. v. absolbatu, barkatu, asketsi.<br />
Tr. Documentado al Sur en autores de todas las épocas hasta finales del s. XIX; en el s. XX hay sólo un ej. de<br />
Txirrita. Al Norte, donde compite hasta mediados del s. XVIII con absolbatu (q.v.), se encuentra en Etcheberri<br />
de Ziburu, Gasteluçar (101), Urte (Gram 444), CatLan (154), Duhalde, CatLuz y Etchahun. En cuanto a la<br />
distribución de variantes, absolbitu (-idu) es la forma más gral.; hay asolbidu en f. Bartolomé (junto a<br />
absolbidu), ausolbidu en CatLlo, absolitu en CatLuz (172) y atsolbitü en Etchahun (478).<br />
Ernegatzen dot / oi konfesore juduaz, / zerren ninduan / oi absolbidu orduan, / oi egin baga / penitenzia<br />
munduan. Lazarraga 1199v. Ordean faltetan bahaiz esker gabez erori, / Absolbitzera hoako nigarrez Aphezari.<br />
EZ Man I 19. Absolbitzeko sakramentuaz. Ib. 21 (tít.). Ezpadauko bear dauen jurisdiziñoa absolbietako. Cap 63.<br />
--Zer da Ordea Sazerdotala? --Emaiten dabena podere da grazia Sazerdoteari konsagretako da absolbietako<br />
pekatuetarik. Arz 48s. Pekatari bat absolbitzea. Cb Eg II 5. Ez nau absolbituko artzen ez badiot penitenzia au.<br />
Mg CC 145. Absolbietan ez baditu ez diriala iños geijago konfesauko. Mg CO 11. Ez sekulan ibil kofesor largo,<br />
errexki absolbitzen dutenen bilha. Dh 59. Inok pekatutik absolbidu edo librau ezin legi. fB Olg 123 (Ic I 8<br />
asolbidu). Ez dozu faltako nok absolbiu. JJMg BasEsc 162. Eta bago konfesoriak ausolbidu ezin leiyan<br />
pekaturik? CatLlo 65. Aita Santu Erromakoak izan ditezkeala absolbituak. Ur BulaG 528 (BulaAl 21 absolbidu).<br />
Pekatu errez egiten dala / konfesoriak badaki, [...] absolbituta bere ordenak / emango ditu egoki. Ud 147.<br />
[Erretoriak] ere aisa asolbitu nau. Tx B I 34.<br />
v. tbn. OA 162. El 70. SermAN 7. AA III 379s. Arr May 90. Absolbidu: ZBulda 30. Astar II 108. Absolbiu: CrIc<br />
108.<br />
absolbitze. "Absolución" Lar.<br />
absolbizio, -zino. v. absoluzio.<br />
absolitu. v. absolbitu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
197
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
absolutamente. En general. Aek konfesatzeko obligaziorik eztago, absolutamente edo jeneralidadean<br />
itzegiten degula. OA 138. Esan degu ezen, absolutamente edo jeneralidadean itzegiten dala, eztagoala<br />
zirkunstantzia agrabanteak [...] kofesatzeko obligaziorik. Ib. 138.<br />
absolutu, absoluto. 1. (Adj.). Absoluto. Ezagützen zitügü gure errege oroz gañeko eta nausi<br />
absolütuarendako. CatLan 161. Baina "garai" absolutorik ez denaz gain, bizitza guziak garai berekoak dira,<br />
denbora berean gertatzen, baina hori beste kontu bat da... Mde Pr 351. Zerbait Absolutu bear zuen nere biotzak,<br />
Artan atsedena ta atsegiña edateko. Txill Let 117.<br />
2. (Sust.). (El, lo) absoluto. Absolutu-malla ematen dio eriotzak biziari. Txill Let 128. Ortaz, oso erlatibuak<br />
dira absolutuak. Absoluturik ez dagoela esan diteke egiaz. Ib. 126. Absolutuak zuzendu bear du nere bizitza. Ib.<br />
123. Bazterrik gabeko idealitatea, ori da absolutua hindutarrentzat. Absolutu ortan murgiltzea, ori da beretzat<br />
zoriona. Vill Jaink 139. Heldu ziren udazken euriteak, / arima usteldu didatenak / --arima haragia, / absolutu ta<br />
bizitza irritsak / amorruz eutsia. Azurm HitzB 59s. Bide bat hautatu arte, etsita dabil Leturia; eta hautatu eta<br />
gero ere, etsiago. Gidari dituen absolutuak ez baitzaizkio sasi-absolutuak baizik. Txill in MIH 335.<br />
absolutuki (Urt I 52), absolutoki, atsolutoki. 1. Absolutamente. "Absolute, sinpleki, absolútuki" Urt I 52. <br />
Absolutuki juiatzea ea spiritu ona ala gaistoa den, gauza gaitza da. Arbill III 15, 1 (Ch xuxenki). S. Thomasek<br />
dio, gauza batzu Iinkoari behar direla galdatu absolutoki, hala nola bizitze eternala [...]; bertze gauza batzu<br />
hala nola, aberastarzunak [...] behar direla Iinkoari galdatu, kondizionerki. Tt Arima 17 (v. tbn. Onsa 151).<br />
Ematenbaute ezkontzéko itza [...] absolutokí, paratugábe kondizioa. LE Matr6 277. Badakit sinple nizela; / Hori<br />
segurki hala da; / Iduritzen zaut atsolutoki ezagutzetan zirela. 'Il me semble beaucoup que vous vous y<br />
connaissez'. ChantP 342. --Eztaitekea egin penitenzia heriotzeko orenian? --Egin daiteke absolütoki<br />
Jinkuaren graziarekin, baina hori arraro da, eta ezta kondatü behar horren gañian. CatLan 58.<br />
atsolutoki, atsulutoki (S ap. Lrq). "Atsülütoki, à tout prix" Lrq. Thuilier, hede xurien lieutenantak orhit<br />
erazten dü nausiek ez dütiela kabaliak ützi talalai, bideen gañti, nun ez dien atsülütoki xixa bat nahi. Herr 9-3-<br />
1961, 3. Andere gazteak aitortu du nahi zuela atsolutoki alabaño bat. Herr 10-3-1966, 1.<br />
2. (Acompañando a un adj.). Absolutamente, completamente. Eta heren kondizione haur orazionian<br />
absolutoki nezesario da. Tt Arima 29 (v. tbn. 5). --Penitenziazko sakramendia salbatia izaiteko absolütoki<br />
nezesario dea? --Batheatüz geroz zonbait bekatü mortal egin denian, absolütoki nezesario da. CatLan 142.<br />
absoluzio (Lcc), absoluzione (SP, Gèze, H), absoluzino (Añ, Izt 63r), absoluzinoe, absolbazino, absolbazione<br />
(SP), absolbizio (Lar), absolbizino (Añ), asolbizio, asoluzio (Urt I 52), ausoluzi(ñ)o, asoluzione (Urt I 52),<br />
absolbizione, asolbizinoe, atsoluzione (S ap. Lrq). Absolución. "Absolution" SP. Cf. fB Ic I IX: "Geuri<br />
entzunda, dakijeez baseerrijetakuak Jaungoiko Omnipotentia, poderosua, [...] absolbizinoia, doloria,<br />
errestituzinoia. Ta beste onako berba euskalgaistoko asko". v. askespen, barkamen.<br />
Tr. Absoluzio es la única forma documentada en textos alto-navarros y la más gral. en guipuzcoanos. En la<br />
mayoría de textos septentrionales hay absoluzione, y los vizcaínos emplean principalmente absoluzino(e).<br />
Además de estas formas, hay absolbazino en Haramburu, Axular y Harizmendi, absolbazione en Pouvreau,<br />
absolbizio en Ubillos, J.A. Moguel y Udarregi, absolbizinoe en CrIc, asolbiziñoe en VJ, asolbizio en Txirrita,<br />
asoluzio en ArgiDL y Orixe, ausoluziño en CatLlo, y ausoluzio en Arrantz.<br />
Eta erreserbatzen duela beretzat edo bere superiorearen(tzat) onen absoluzioa (Leiza, 1626). ASJU 1978-79,<br />
237. [Kristen] kondemnazionea gure absoluzionetan lizenzát. Lç Ins C 4v. Elizako Aphezaren absoluzioneak /<br />
Hutsak barkhatzen tuela, baiñan ez azoteak. EZ Man I 24. Etzaika absolbazinorik eta barkhamendurik eman<br />
behar. Ax 267 (V 178). Konfesoreak ezarten daben asolbiziñoea. VJ 9. Bekatien absolüzionia. CatLan 151.<br />
Absolbizioak kentzen diozka bekatariari bekatu guziak. Ub 211. Aldegin nai ez duenak bekatura dezakean okasio<br />
[...] urrekotik, ez du eraman bear absolbiziorik. Mg CC 149s (145 absoluzio). Ez dago prestaurik absoluzinua<br />
artuteko. Mg CO 213 (125 absoluzinoe). Ta joan zan absoluzioaren eske. AA II 169. Apaizak barkazioa edo<br />
absoluzioa eman didanean. AA I 454. Baña ondo prestauta ez doianari, bota arren milla absoluzinoe<br />
Konfesoriak [...]. JJMg BasEsc 51. Ondo konfesadu ta ausoluziñoa artzaiten dogunian. CatLlo 60s. Dago<br />
konfesatzeko / obligaziyua, / konsegituko bada / absolbiziyua. Ud 129. Emango zazutela ausoluziyua. Arrantz 37.<br />
Askatuerea edo absoluzinoa. Itz Azald 144. Absoluzionea da bekhatuen barkhamendua, aphezak emaiten duena<br />
Jesu Kristoren izenean. CatJauf 117. Azkapena (asoluzioa) artu nuan. ArgiDL 38. Asolbiziyo biarrik ere / ezta<br />
izaten oiekin; / fakultadia Aita Santuak / ainbat badute berekin. Tx B II 66. Asoluzioa emanen dizut. Or Mi 36.<br />
Aditzen duzu: azken absoluzioneaz barkatuak... denetaz kito zirela. Larz Senper 52. Nigana etortzen bazera ere /<br />
ez dezu absoluziyorik. Basarri in Uzt Noiz 44.<br />
v. tbn. Cb Eg II 159. LE in BOEanm 575. Arr May 71. Legaz 41. Absoluzione: Tt Onsa 101. CatLav 295 (V<br />
147). Brtc 164. Dh 143. CatLuz 35. UskLiB 82 (-ü-). CatS 88 (-ü-). Zerb IxtS 110. Absoluzino: Arz 55. Cb CatV<br />
76 (-iño). Zuzaeta 123 (-iño). CatBus 48. Absoluzinoe: CrIc 158 (86 absolbizinoe). Ur MarI 76 (-ñoe).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
198
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Absolbazino: Harb 388. Hm 67. Absolbazione: SP Phil 75. Asoluzio: Zab Gabon 77.<br />
(Con -ko, adnom.). Absoluzioko graziarik konfesorek berak galdu nai ezpadu. Mg CC 150. Konfesore<br />
jaunek absoluzioko itzek erran baño len. CatUlz 42.<br />
absorbe. Meza ondoan, absorbiak (BN). Herr 12-9-1957 (ap. DRA, que traduce "responso").<br />
abstenitu. Abstenerse. Baruraren konplitzeko hetzaz oroz abstenitu behar dugu. Tt Arima 49.<br />
abstinentzia (Urt Gram 41, Lar (-nz-)), austinentzia (Urt I 57). Abstinencia (de carne). v. bijilia. Gularen<br />
[...] kontra, abstinenzia, neurriz iatea eta edatea. Mat 27s. Abstinenzia begira albaiteza saindua. / Hartarakotz<br />
barurezak Garizuma guztia. EZ Man II 202. Eta abstinenziatik, neurriz bizitzetik, [...] heldu da [...]<br />
saindutasuna. Ax 411 (V 267). Berekin du ontasuna, / Bethi abstinenziak, / Gorputzaren osasuna, / Arimakotz<br />
graziak. Arg DevB 129. Hekin orrhoitzapenetan, / Etzen nihoiz banketik / Bere abstinenzietan, / Bizi ziren<br />
kontentik. Ib. 127s. Gularen kontra, abstinenzia. Cap (ed. 1893), 15 (OA 98 abstinenzia). Zeiñ garratzak izatu<br />
diren hekien abstinenziak. Ch I 18, 2. Guleren kontra, abstinenzie. CatUt 12.<br />
v. tbn. Abstinenzia: Harb 428. Tt Arima 83. CatLav 44 (V 29).<br />
abstraktu, abstrakto, astrakto, astratu, astrato. Abstracto. Ez naiz gañera serbitzari astratua, ondo<br />
konkretua baizik. Txill Let 138. Izen abstraktu batekin. Vill Jaink 186. Ideia abstraktuak. Ib. 56. Gogoeta egitea<br />
auxe da: [...] izaki orokarrak eta abstraktuak moldatzea. Ib. 72. Bakea, Zuzena, Egia eta holako izaite astratoak<br />
ez dabiltza behin ere gure teatroan. Lf in Casve SGrazi 10. Plastika astraktoa, musika konkretoa, bizar luzeak<br />
eta gona laburrak. MIH 191s. Abstraktoak, zertugabeak darama bere zaletasuna. MEIG IX 142 (en colab. con<br />
NEtx). Pintura abstraktu hori da gure aldiari dagokiona. MEIG I 66.<br />
abstraktuki. Abstractamente. Adibidez zaldia, mendia, aritza, ibaia diodanean: orokarkiro eta abstraktuki<br />
bizi dira gogai oiek nere gogamenean. Vill Jaink 66.<br />
abstrakzio, abstrakzione. Abstracción. Abstrakzionearen bidez materi gabe sortu edo kreatu egiten baldin<br />
badut, seiñale da badela gu baitan indar bat materiaren alegin guztien gaiñetik dagoena. Vill Jaink 67.<br />
absurdo. 1. Absurdo. Posiblea da tajugabeko edo absurdo eztena. Vill Jaink 37n.<br />
2. Cosa absurda. San Tomasentzat ortan eztago absurdorik. Vill Jaink 37n.<br />
1 abu. Mortero. Ezin dabenak lazuna, jo begi abuan asuna. "Quien no puede hallar el muble, maje en el<br />
mortero la ortiga". RS 72. Azkue pensó que era var. de abo, pero rectifica en Gipuzkera osotua (Eusk 1934,<br />
116s.). v. Lfn Cor 26.<br />
2 abu. "(Ae), sueño (puer.)" A EY III 357.<br />
habu. "Habü (S; Foix) féverolle" Lh.<br />
abu-abu. "(L-ain), a paseo (puer.)" A.<br />
abuatu. v. aboatu.<br />
abuazil. v. aguazil.<br />
abudo. v. agudo.<br />
abuela (AN-ulz-erro, Sal, R), aguela (AN-egués-ilzarb-olza). Ref.: VocPir 165; Bon-Ond 139; ContR 516;<br />
Echaide Nav 218. "Grand-mère, aïeule" VocPir 165. "Abuelá, la abuela (R-is)" ContR 516. v. abuelandre.<br />
abuelandre. "Abuelándria, la abuela (R-uzt)" ContR 529. "Abuelánd(e)ria (R-is)" Ib. 516. Cf. amandre.<br />
abuelo (AN-ulz-erro, Ae, Sal, R), aguelo (AN-egués-ilzarb-olza). Ref.: VocPir 164; Bon-Ond 139; ContR 516 y<br />
529, Echaide Nav 216. "Gran-père, aïeul" VocPir 164. "Abuélo, abuelo (R-is)" ContR 516. "D. [Carmen<br />
Dronda] empleó abuelo, indeterminado, refiriéndose a su marido: abuelok laurogeitalaur (urte), ta nik laurogei<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 199<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(R-uzt)" Ib. 529. v. abuelojaun.<br />
"Abuelo. [...] Gerra denboran soldaduek eta baita herritarrek ere, hala deitzen zioten hegazkin frankista bati;<br />
begirale lanetan, bonbardeo aurretan ia beti ibiltzen zen abioi txiki samar bat. Izena, dirudienez, motorrak zaharhotsa<br />
ateratzen zuelako jarri zitzaion. Gerra denporako Abuelo. Abionetia baño aunditxuaua, baiña aundixa ez<br />
[...]" Elexp Berg.<br />
abuelojaun, abuelojein (R-uzt ap. ContR). "Abuelojéina, el abuelo" ContR 529. Cf. aitajaun.<br />
abuen-abuen. "(V-ger), a punto de caerse" A.<br />
abuila (-ulla L ap. Lh; SP A). "Abuillak, allumettes" SP. "Abuilla, cerilla fosfórica" A.<br />
abuilatu (L ap. A; SP, Dv). "Abuillatzea, remplir un vaisseau, henchir, atestar, llenar, entupecer" SP. "Ouiller"<br />
Dv. "Rehenchir" A.<br />
habuin. v. hagun.<br />
abuja. "Agujas que producen la ignición. Baskuliari abuja zulua firi-fariakin eittia, zeregiñ kakia, abrir con el<br />
taladro de pecho en la báscula el alojamiento de la aguja, era labor fastidiosa" Etxba Eib.<br />
abulamenka. v. aburumenka.<br />
abulamu. v. aulamo.<br />
abuleta (L, AN ap. A; Dv), agulleta (L, S ap. A; Chaho), abileta (L-sar ap. A; Urt Gram 34, VocB, Lh), agileta<br />
(SP), aullet (BN ap. A VocBN ), aulet (H). "Agilleta, aiguillette" SP. "Agilletaz lotzea, aiguilletter" Ib.<br />
"Lacet, abilleta" Urt Gram 34. "Aullet, aiguillette, petit cordon à bout de métal, servant à attacher les corsets, les<br />
chaussures, etc" VocBN. "Aiguillette" Dv y H. "Jarete (sic)" VocB. "Agujeta, cuerdita" A. "Agulleta, agujeta para<br />
atar el calzón corto en la rodilla (?). La prenda está en desuso" Ib. "Aiguillete de chausses" Lh. v. aixubeta.<br />
abullatu. v. agoilatu.<br />
abulu. v. aburu.<br />
abulumenta. v. aburumenta.<br />
abundanki (Urt I 64), abondanki, abundantki. Abundantemente, generosamente, en abundancia.<br />
Tr. Exclusivamente septentrional. La forma abondanki se documenta en Jauretche y UskLiB.<br />
Gizon abrats baten landék abundantki fruktu ekharri ukhan duté. Lç Lc 12, 16. Pensatzen dugun baino<br />
abundantkiago botheretsu denari. Lç Eph 3, 20. Gau eta egun abundantkiago othoitz egiten dugula ikhus<br />
dezagunzát zuen begithartea. Lç 1 Thess 3, 10 (He asko othoitz egiten ere diogu). Gero abundantki zeure<br />
graziaz bethezazu. EZ Man II 87. Birjina saindua, Iainkoaren ama, zure baithan Espiritu saindu konsolariak<br />
Iainko bat aitarekin eta seme bat perfetuki eta abundantki ostatatu ditu. Harb 89. Bihotz ungi preparatuetara<br />
Jesu-Kristok abundantki hedatzen dituen graziez gabetua. CatLav 260 (V 131). Jauna, [...] jan-araz diezadazu<br />
nigarrezko ogia, eta edan araz diezadazu abundanki ene nigarren ura. Brtc 79. Eman zioen abondanki grazia<br />
saindutzen duena. Jaur 399. Abondanki atherako dire ene begietarik kontrizionezko [...] nigarrak. Ib. 379. Bere<br />
[...] benedikzionen abondanki guri emaiteko. UskLiB 89. Zertako diozü abundanki arraparatü diala guretzat<br />
bekhatia? CatS 27.<br />
abundant (Urt I 64), abundante, abondant. Abundante, copioso. "Abundans, abundánta, aberátsa" Urt I 64.<br />
v. abundos, ugari.<br />
Tr. La mayoría de los ejs. son septentrionales. La forma abondant se documenta en Leiçarraga (junto a<br />
abundant), Mercy, JesBih y Jauretche.<br />
Ezagut zinezatenzát zuetara dudan karitate guzizko abundanta. "Très abondamment". Lç 2 Cor 2, 4 (BiblE<br />
maitasun neurrigabea). Eta konfusione hunetara iraitzi izan zen ondoan bere irudiko jenerazionean<br />
enjendratzeko abondant izan da bere hazi maradikatuan, [...] korrunpituan [...], gaixtakeriaz abratsean eta<br />
abondantean. Lç Adv * 8v. Grazia abundant baten beharra dut ene garbitzeko. Gç 46. Jesu-Kristoren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
200
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
satisfakzione guziz handiak eta abundantak. CatLav 309 (V 154). Grazia abondantenetzaz bethatzen zialarik.<br />
Mercy 13. Nigarrik abundantenez. Brtc 151. Mai abundanteak eta sala doratuak (B, s. XVIII). BOEans 872.<br />
Benedikzionerik abondantenez [aberastua]. JesBih 395. Ikhus zazu zoin abondanta eta handia den sasoina. Jaur<br />
396. Ithurri abondant batzu bezala. Ib. 143. Graziaren urak dakharken bigarren efetua, da gu abondant<br />
bilhakatzea, fruitu on suerte guzietarik erakhar arazten daukularik. Ib. 143.<br />
(En la expr. abundant izan 'vivir en la abundancia'). Eta badakit behera izaten, badakit abundant izaten ere.<br />
"Abondant". Lç Phil 4, 12 (He frankian bizitzen, BiblE ugaritasunean bizitzen). Ikhasi dut ase izaten eta gose<br />
izaten, eta abundant izaten eta peitu izaten. "D'abonder". Lç Phil 4, 12 (He frankian izaten).<br />
(En la expr. -(e)z abundante egon 'tener en abundancia'). Gure antepasatuak gauza guzies zeude abundante,<br />
zerengatik amarrenak egiten zituzten ongi. SermAN 6v.<br />
En abundancia. v. abondo. Orra Pello Errota / Amerikara juan, / sei illabeteko ta / milla duruan / janetik<br />
abundante, / gañera traguan [...]. AzpPr 92. Dirua abundante, / biotzak bigunak, / edozeñek ez ditu / olako<br />
lagunak. EusJok 88.<br />
abundantzia (Urt I 64, Gèze), abondantzia (Ht VocGr). Abundancia. "Abundantia, abundantzia, frankia.<br />
Omnium rerum abundantia, gauza guziezko abundantzia" Urt I 64. "Abondance" Ht VocGr. AxN explica<br />
frankiak (444) por abundanziak. v. ugaritasun.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales hasta finales del s. XIX. Al Sur se encuentra en<br />
Capanaga, Elizalde (43), SermAN, Lizarraga de Elcano (Doc 25), Hualde y en bersolaris guipuzcoanos de<br />
principios del s. XX. La forma abondan(t)zia se documenta en textos suletinos (Abraham, CatS, Inchauspe; en<br />
los dos primeros junto a abundanzia) y en Jauretche.<br />
Begira zaitezte abariziatik: ezen zenbeitek onhasunez abundanzia badu ere, bere bizia eztu bere onetarik. Lç<br />
Lc 12, 15 (He zer nahi abundanzian izan dadin gizon bat). Hik eskua zabaltzen duanean guziak abundanziaz<br />
bethe dioazak. Lç ABC B 3r. Bere miserikordiaren abundanzia. Lç Ins G 3r. Abundanzia ondasun guztiena. Cap<br />
(ed. 1893), 36. Errezibi dezan berthute guzien abundantzia. Gç 55 (126 abundanzia). Hitzen abundantziaz<br />
bezanbatean-ere ezta eskasa, ez erromesa, batzuek uste duten bezala. ES 191. Ene grazien abundanziarekiñ. Ch<br />
III 42, 2. --Nola izan da Ganzutua edo Sakratua? --Grazia haren arimara abundanzia handian ethorririk.<br />
CatLav 50 (V 32). Gauza nezesarioez kontentatu behar dugu, abundanzian eta frankanzian injustuki jarriko<br />
garen baino lehen. Ib. 172 (V 88). Mundugontan itzulzen dio Jainkoak abundanzia andiarekin ematen duena.<br />
SermAN 6v. Atseginetan eta atsekabetan, abundantzian eta gabetasunean, [...] Jainkoa guziez behar dut<br />
benedikatu. Brtc 203. Heben abondanzia deno / untsa gira izanen. Abraham 88. Eta abundanzia ororen / heben<br />
edireitera. Ib. 46. [Aitaren etxean] abondantziaren erdian aurkhitzen baitzen. Jaur 125. Konfirmazionia da<br />
sakramentü bat zuñek emaiten beiteikü Espiritü Saintia, bere grazien abondanziareki. CatS 112 (71<br />
abundanziareki). Biziuen inundazioniaren edo abundanziaren kausaz, otzten da anitxen karitatia. Hual Mt 24,<br />
12 (Samper eszeso). Beste munduban glori ontasunez / nai degu abundantziya. Ud 148. Jinkoak thaigabe bere<br />
grazien abondantziak hartara ixurten zütian. Ip Hil 197. Gizon orrek [...] urretan omen dauka / asko abundantzi,<br />
/ lasai egiñ dezake / mantendu ta jantzi. AzpPr 47.<br />
v. tbn. Abundanzia: EZ Eliç 386. Tt Arima 89. CatLan 137.<br />
abundarazi, abundaerazi. Hacer que sea abundante, pródigo, generoso. Eta botheretsu da Iainkoa grazia<br />
guziaren zuetan abunda eraziteko. Lç 2 Cor 9, 8 (He zuen gaiñerat gaindiz isurtzeko). Eta zuek Iaunak<br />
multiplika eta abunda erazi zaitzatela elkharganako eta guzietarako karitatean. "[Il] vous fasse abonder en<br />
charité les uns envers les autres". Lç 1 Thess 3, 12 (BiblE Jaunak gero eta handiago egin dezala elkarrenganako<br />
eta guztienganako zuen maitasuna). Ierusalemetik [...] Illyriquerano abunda erazi ukhan baitut Kristen<br />
ebanjelioa. Lç Rom 15, 19 (BiblE Kristoren berrionaren zabalkuntza burutua utzi dut).<br />
abundatasun, abundatarzun. Abundancia. Nola da posible xek aipa zazei gaiza onik, izaitian, zrein gisa,<br />
gaxto? yaketa mintzatan baita aua biotzaren abundatarzunetik. Hual Mt 12, 34 (Lç, Samper, Echn<br />
abundan(t)zia, He frankia, Ur, Ur (V) ugaritasun, Dv gaindidura).<br />
abundatu. (Aux. intrans.). Abundar, hacerse abundante. Ezen nola Kristen sufrimenduak gutan abundatzen<br />
baitirade, hala gure konsolazionea ere abundantzen da Kristez. "Car comme les souffrances de Christ abondent<br />
en nous, pareillement aussi notre consolation abonde par Christ". Lç 2 Cor 1, 5 (He ezen zenbatenaz parte<br />
gehiago baidugu Jesukristoren sofrikarietan, hanbatenaz dugu halaber Jesukristoz heldu zaizkigun<br />
konsolazioneetan). Anhitzez areago Iainkoaren graziá [...] anhitzetara abondatu izan da. Lç Rom 5, 15 (BiblE<br />
askoz ugariago zabaldu da guztiengana Jainkoaren dohaina). Graziá abunda dadinzát. Lç Rom 6, 1 (BiblE<br />
onginahia ugari dadin). Ezen baldin gauza hauk zuetan badirade eta abundatzen badirade [...]. Lç 2 Petr 1, 8<br />
(BiblE jarrera hauek guztiak zuengan gero eta gehiago indartzen badituzue).<br />
(Aux. trans.). Hacer que sea abundante. Oblazione hunen administrazioneak eztu sainduén nezesitatea<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
201
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
suplitzen solament, baina abundatzen-ere badu anhitzek Iainkoari eskerrak drauzkioten bezenbatean. "Mais<br />
aussi redonde en ce que plusieurs en rendent grâces à Dieux". Lç 2 Cor 9, 12 (He baiñan oraiño esker franko<br />
errendarazitzen diotza Jainkoari).<br />
abundo. v. abondo.<br />
abundos, abundoso, abondos. Pródigo, generoso; abundante. Hala zuek ere dohai spiritual guthizioso<br />
zaretenaz geroz, zarreitzate hetan abundoso izateari Elizaren edifikazionetan. "Cherchez d'abonder en iceux".<br />
Lç 1 Cor 14, 12. Alegera tristezián [...], abundos eta bihotz onetako, paubrezián eta peituan. Lç Adv ** 8v.<br />
Baina non handitu izan baita bekhatua, han abundosago izan da graziá. Lç Rom 5, 20 (Decl ¸) 2v abondosago).<br />
Zareten fermu, konstant, abundoso Iaunaren obrán bethiere. "Abondans". Lç 1 Cor 15, 58. Obra on orotara<br />
abundos zaretenzát. "Vous soyez abondans en toute bonne œuvre". Lç 2 Cor 9, 8 (He duzuentzat frankoki zertaz<br />
egin obra on suerte guziak). Zerren oentzat dago zeruan premio abundosoa. OA 103. Izan baitzen Agoniazko<br />
estatian, eta jalgi baitzen haren gorphützetik Odolezko izerdi abündos bat. CatLan 43. --Elizan diren güziek<br />
berdin parte dütea huntarzün hotan? --Ez, ezik aunhitzez abündosago eta perfeitago da jüstuen partia ezin-ez<br />
bekatorena. Ib. 55.<br />
abundoski, abondoski. Abundantemente, con generosidad. Zeinetarik [graziatarik] gaindi eragin baitu<br />
abundoski gure gainera sapienzia eta intelijenzia guzitan. "En abondance". Lç Eph 1, 8. Ezen hunela [...]<br />
resuma eternaleratko sartzea abundoski administraturen zaizue. "Abondamment fournie". Lç 2 Petr 1, 11.<br />
Alzoaz eta baheaz emaitea. Hori erraiten da aseki eta abondoski emaiteagati. O Pr 19. Jinkuak Giristino<br />
berriaren bihotzera abündoski ixurtzen eta hedatzen dien grazia. CatLan 127. Abundoskiago promeseko<br />
herederoei bere konseilluaren fermetate mutha ezin daitekena erakutsi nahiz. "Voulant plus amplement<br />
monstrer". Lç He 6, 17.<br />
abundu. "(V-ger), curtir o adobar pieles" A Apend.<br />
abunitu. v. abonitu.<br />
abuntun. "A bulto" Izt VocC. Bañan badu onek zer ikusi, abuntun itzegin bagetanik. Izt C 137. Guztiz<br />
begiragarria dan desberdintza andi au, abuntun ezarri dedala iñork uste izan ez dezan. Ib. 181. Euskaldunen<br />
gañean [...] zerbait jakiunde beretu nai duenak, eta ez nola nai ta abuntun gai oien gañean itzegiñ da jardun,<br />
irakurri bitza arretaz [...]. Aran SIgn 200. Ez dira, sinets ezazu, abuntun eta arrapazka jasoak eta hautatuak<br />
hemen aurki daitezkeen deiturak [...]. MEIG VIII 115.<br />
abuña. v. ahuña.<br />
abur. Palabra de saludo. EI 339 recoge para 'saludar' abur egin en AN-arce y para 'despedirse' (340) en Ae. v.<br />
agur. Salbe, adiskideak, / jende onak, abur, / etxe onetan Jesus / arki dedilla gaur. Echag 128.<br />
abur. v. labur.<br />
aburamenka. v. aburumenka.<br />
aburdiko (V-ple-arr-oroz; Añ), aurdiko (V-ger-ple-gip; Lar, Añ). Ref.: A y A Apend (aburdiko, aurdiko); Iz<br />
ArOñ (áurdikua). "Almohada", "cabecera de cama, almohada" Lar. "La funda [de] la almohada" Iz ArOñ. v. 1<br />
burko (2), bururdi, 1 kuxin. Zelan konfesatuko ziñateke, bazengoze eriotzako ordu larri bildurgarrian,<br />
kandela erexegiña eskuan, ill-jantzia aburdikoan, ta arimea urten agiñean? Añ LoraS 34. [Bear daben loa artu<br />
baga] asten bada josten, jausten jako burua almoadatxoen ganean, oeko aburdiko ganean legez. Ib. 101. Oeko<br />
aburdiko edo buruko pean. Añ MisE 118. Gura dot prestau dagizun zeure oea, [...] koltxoerik bigunenakaz,<br />
aurdikoak gura dituzun beste ta gustiak lumazkoak. Itz Berb I 216. An ipiñi ginduzten [...] sofa urdiñ aien<br />
aurdiko biguñetan. PMuj Noni 68.<br />
- ABURDIKO AZAL. "Doce cobertores de almohadas alias ardiko azales [...] más tres cobertores o ardiko<br />
azales de almohadas nuevas de color amarillas (V-gip, 1580)" ConTAV 5.3.1. "Funda, [...] aburdiko azala" Añ.<br />
Etim. En el supuesto de que -ko sea aquí el conocido sufijo de derivación (de "genitivo", como se suele decir),<br />
para explicar la relación entre bururdi y aburdiko, lo más sencillo parece pensar que a- es reducción de oa-: *oabururdi-ko<br />
sería sin violencia '(lo) de la cabecera de la cama'. Cierto que bururdi a su vez no es un compuesto<br />
demasiado claro, porque si su primer miembro (buru 'cabeza') salta a la vista, no sucede lo mismo con el<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
202
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
segundo (erdi?) (BAP 1964, 26s).<br />
aburdikotxo, aurdikotxo (Lar). (Dim. de aburdiko). "Acerico, almohadica pequeña, burkotxoa, aurdikotxoa"<br />
Lar. "Cabezalejo, burukotxoa, aurdikotxoa" Ib.<br />
aburi (Aizk (L)), abori (L ap. A). Tropiezo. v. hapuriko.<br />
aburikai. v. hapurikai.<br />
aburikatu. v. hapurikatu.<br />
aburiko. v. hapuriko.<br />
haburin. v. hagun.<br />
aburitsu. "(L), fácil en tropezar" Aizk.<br />
aburmo. v. alburno.<br />
aburna, aburno. v. alburno.<br />
aburo. v. agudo.<br />
aburreil (-rell S (Foix) ap. Lh), aburrioill, afurrell (S (Foix) ap. Lh), anpurrell (S (Foix) ap. Lh). "Utzi dit<br />
aburrell, je l'ai laissé en plan, je l'ai envoyé au diable" Lh. Azken "Miroir de la Soule" kasetak erraten deikü<br />
Ziberua aburreil utzirik dela. Herr 15-11-1962 (ap. DRA). Hortxe berian abürrioill / berbera ützi behar dik.<br />
'Qu'on le laisse, tout seul, / Là-même et qu'il aille au diable!'. Casve SGrazi 106.<br />
aburril. v. agorril.<br />
aburrimentu. v. aborrimendu.<br />
aburrioill. v. aburreil.<br />
aburritu. v. aborritu.<br />
aburska. v. abruska.<br />
aburtoin. v. abortoin.<br />
aburu (L, BN, S; VocBN Dv, H), aberu (BN), abelu (S), abulu (S). Ref.: A; Lh (aburu, aberu, abelü, abülü).<br />
Tr. Documentado en un refrán de Oihenart y en autores meridionales del s. XX (tbn. en Lhande, Zubiri, Lafitte<br />
y Xalbador). En DFrec hay 15 ejs. de aburu.<br />
Opinión, parecer; creencia (no muy fundada). "Croyance confuse, espérance peu fondée" VocBN. "Croyance,<br />
attente, espoir sans motif fondé" H. "Opinion, instinct" Lh.<br />
Buru bezanbat aburu. "Autant de visions ou imaginations, que des têtes". O Pr 567. Geure zeregiña al ixan<br />
dogunik ondoen bete dogula, ona emen geure aburuba. EEs 1915, 218. Esan didatenez, euskera ta latinezko<br />
esakune zar batena gertatu zaio: tot capita quot sententiae "buru bezanbat aburu" ediro ditu. Batak, alde<br />
egiteko; besteak, gelditzeko. A Ardi 103 (v. tbn. buru bezenbat aburu en Eguzk GizAuz 37; buru ainbat aburu en<br />
Zait Plat 35; amodioaz buru bezenbat aburu en Lf ib. XIX). Asi zan bakotxa bere eretxija edo aburuba<br />
adirazoten. Kk Ab I 21. Aburu zuzena artu nai bada. "Si se desea acertar en los juicios". Zink Crit 52. Bainan<br />
aburu hedatuena da zerbait borrokaldi edo gudu batetik [...] duela bere iturburua. Zub 55. Berotu zan "Uitzi"<br />
bere aburu-alde, ta igerri zion alegia pattarraren ontzixkak, ipurditik autsi baitzun mai-gañean ukaldika. Ldi IL<br />
50. Batzordeak, ordea, ez ginduzan araudia eginbear orretarako aintzakotzat artu; ta bereala, bere aburu utsez,<br />
arauditzako zuzenbide batzuk argitaratu zitun. Ib. 147. Gizartekeri-zale guztiak aburu edo eretxi bardiñekoak ez<br />
dirala esan bear dogu. Eguzk GizAuz 42. Gai onetzaz dituan aburu ta eretxiak antxe agertu ta azaltzen ditu. Ib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
203
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
73. Euren buruei ortodoxos edo aburu zuzenekoak deritxoen edonongo sozialistak, Marxen jarraitzalleak dira.<br />
Ib. 46. Iñoren aburubak atzaldu dagikiezan akatzak eta bost neronek dakidazalako. Laux AB 13. Aburu onik<br />
besterentzat ez, / auzoko baratzan usai / txarra, gurean susne gozoa, / gezurra egiz jantzi nai. EA OlBe 98.<br />
Iñoren gogo, aburu ta asmoak ezin ezagutu ditzakegu. Zait Sof 166. Nola ditezke bat, ikustea ta ez ikustea?<br />
Orduko eskolastikuek idaroki zioten aburu ori; baiñan orren kontra bera iekitzen da an-emenka. Or QA 170.<br />
Gure gogo-argia gezurrera ta aburu gaiztora okertzea, likisgarri da. "Errores et falsae opiniones". Or Aitork 95.<br />
Alare badakit aburu aiek egi dirala. "Sententias". Ib. 374. Pentsa zer aburu zukeen andere gazte apainak atso<br />
arront, zantar horrez! Mde HaurB 11. Argumendurik bikainenak ere ez dio aburua aldaraziko. Mde Pr 138.<br />
Segur izan zaite zure oharrak eta zure aburua asko preziatuko ditudala. Ib. 195. Ez zuen egiaz abururik eman<br />
ipuinaren gainean. Ib. 86. Bakoitzaren asmo, aburu, iritzi ta gogoa agertu bearrez. Erkiag Arran 30. Onatx,<br />
beraz, aren usteak eta aburuak, ark berak idatzitako ataletan ageri diranez. Zait Plat 32. [Platonen] gizarteaburuen<br />
ta asmakizunen [ardatza]. Ib. 13. Parmenidek bere aburuak eta bere asmoak itz-neurtuetan ondu zituen.<br />
Ib. 43. Ez othe nuen Platonez beraz neure aburu edo iritzia agertzen ahal. Lf ib. XIII. Antziñako filosofuen<br />
aburuak gizonari buruz. Vill Jaink 56. Nere itzulkizunei buruz egiñiko oarkizun eta zuzentzeak gatik esker ona<br />
zor diot Orixe jaunari. [...] olerki geienetan beintzat beraren aburura jalki natzaio. Gazt MusIx 8. Orduko<br />
ikasgu nagusietan aburu iakiña baitzan, otoiz aundira sartzeko, leenagotik ezagubideak illunbean gelditu<br />
bearrak zirala. Or ib. 42. Aurrerantzean ere izango ditugu eztabaidak. Guk beti lehengo lepotik burua: buru<br />
adina aburu. PMuj in MEIG I 96. Besteren aburuak beste, goazen gauzei apur batez geure begiz, betaurrekorik<br />
gabe, begiratzera. MIH 317. Bonapartek, haatik, zenbait aburu eta uste ere, hainbeste argibideren aldamenean,<br />
eman zion bere irakasleari. MEIG VI 80. v. tbn. ZA RIEV 1928, 595.<br />
- ABURUAK ABURU. Ene lizunkerien ibai barnetik ez nindun alderagiten erio-bildurrak eta azken-epaiak<br />
bestek; aburuak aburu, oek ez baitzuten aldegin ene biotzetik. "Qui per varias quidem opinionem". Or Aitork<br />
151.<br />
- ABURU BATEKO, ABURU BEREKO (IZAN, AGERTU...). (Ser...) de la misma opinión, del mismo parecer.<br />
Arek agertzen zuen biozmina, baño ez dakit ote zen euskarari buruz nere aburu]a[ bereko agertzeagatik. FIr<br />
177. Pondu hortaz den bezenbatean, arkeiologoak ez dira aburu bateko. Mde Pr 212. [Sendagilleak] dietaz den<br />
bezainbatean, ordea, ez daude aburu bereko. Ib. 99. Baditaike ene lagun guziak ez diren ene aburu bereko. Xa<br />
Odol 64.<br />
- ABURU BATEZ. Unánimemente. Bat-ein euzkotar guraso danak, [...] Eta guztijok aburu batez /<br />
Ikastetxeetan eskatu / Onei euzkeraz irakastia. Enb 42. Ta ala, batzorde orrek eta guk, Euskaltzaleok, alkarri<br />
lagunduz, adiskideki ta aburu batez araudi ori taiutu ta osatuko gendula. Ldi IL 147. Eta onelan obeto alkar<br />
artuaz, guztiak gizarte osoaren onera, aburu batez, jo dagien. Eguzk GizAuz 171s.<br />
- ABURUKO. (Precedido de gen.). De la opinión, del parecer (de). --Gauza zail baino zailago bat da [...]. --<br />
Ez naiz zure aburuko --erran zuen ezkongabeak. Mde Pr 86s.<br />
- ABURUZ. (Precedido de gen.). Según la opinión (de), en opinión (de), según el parecer (de). Nere aburuz<br />
(iritziz) [...] ertilariak [...] edestian billatu bear ditu gaiak. Ayerb EEs 1915, 263. Nere aburuz, orra emen<br />
Agirrek dauzkan iru trebetasun bereziak: [...]. Lh Itzald II 106. Nere aburuz [...] bi sail egin ditezke. Ldi IL 153.<br />
[Kontratu ori] leundu ta gozatuko balitz, gure aburuz obe litzateke. Eguzk GizAuz 151. --Eta gure alde otoitz<br />
egiten ote dute Garbitegiko oiek? --Uste ditekena, Bellarminoren aburuz. Or QA 117. Ene aburuz, haatik,<br />
sinespen horrek [...] maskaldu egiten du. Mde Pr 268. Nire aburuz hoberenetarik den bat baizik ez aipatzekotz.<br />
Ib. 245. Burdinbideok, erriak naastuagotu [...] eta nik dakit zenbat oker ekarri oi dituen batzuen aburuz. Erkiag<br />
Arran 17. Bearturik ote zegon egarbera egindako ziñari eusten? Bere aburuz, ez noski. Etxde JJ 73. Leturia<br />
etzan, gure aburuz, aietako bat. Txill Let 74. Platonen aburuz, ixurka doanaren ezaguera ezinkizun gertatzen da.<br />
Zait Plat 36. A. Gerardoren aburuz [...] paperean iraun arazi etzitulako galdu ziran. Gazt MusIx 167s. Horien<br />
eta beste askoren aburuz, ezin egizta ez gezurta daitekeen esaldi batek ez du ezer adierazten, ez du ezer esan<br />
nahi. MIH 89. Uste, diotenez, aburuz, iduriz... zenbat uste ergel! "En opinión de". Or Poem 537.<br />
Por decisión (de). Xalbaten aburuz bederatziko sailla erdibitu egin zen launako ta bosnakoan. Laukoari<br />
Zalgizeko bidea aztertzeko lanbidea eman zion ea Xalbatek beste lau lagunekin Sustarriko lepora joko. Etxde JJ<br />
258s.<br />
aburuide. v. aburukide.<br />
aburuka. Opinando. Luzetxo doa sarrera au, olerkari ta mistikuengaz aburuka zabaldu nadin. "Para<br />
explayarme en teorías acerca de los poetas y místicos". Or in Gazt MusIx 42.<br />
aburukide, aburuide. (Persona) de la misma opinión o parecer. Gardi edo aburuide. Argorri Euzk 1929,<br />
220 (ap. DRA). Irakaskintza dugu euskeraren alde erabiltzeko bide onena; ontan aburukide aunitz an eta emen.<br />
Herr 14-2-1957 (ap. DRA). Ene ustez, euskaltzaleen artean bederen, aburukide edo gera guziok gure arazo<br />
onekiko. Herr 27-9-1962 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
204
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aburumen. "(L, BN, S), avis" Lh.<br />
aburumenka (L, BN, S), abulumenka (S), aberumenka (BN), aburamenka (S), abelamenka (S), abelumenka<br />
(S), abulamenka (S). Ref.: A (abelümenka); Alth (abüramenka); Lh (abelamenka, abelümenka, abülü, aburu). <br />
Al buen tuntún, sin datos seguros. "Hablar por lo que otros dicen, por boca de ganso" A. "Ustekundez" Alth in<br />
Lander RIEV 1911, 597. "Au jugé" Lh. v. aburupenka, AMEN-OMENKA, IRITZIRA (b). Ihiztari<br />
adixkideak, othoi; ez tira usnarat, aburumenka. Herr 22-9-1960, 1. Hitz arrunt hoiek nola bezti dezakete gure<br />
begi-menetik edo eskumenetik goragoko edo urrunagoko ontasunik, aburumenka baizen? Lf in Zait Plat XV. <br />
"Abelümenka mintzatzia (S; Foix), rapporter des cancans" Lh.<br />
aburumenta (S-saug), aberumenta (BN), abelamenta (S), abelumenta (S), abulamenta (S), abulumenta (S).<br />
Ref.: Lh (abelamenka, abelü, abülü, aburu). "Au jugé" Lh. v. aburumenka.<br />
aburupen (S ap. A), aberepen (BN-baig ap. A). "Opinión" A. Egia deia untsa goroztatu alhorretan jan<br />
ahala badiela artho zankhuek eta belhar gaxtuek? Eztü horrek egia abürüpenik ere. ArmUs 1906, 91 (ap. DRA,<br />
que traduce "probabilidad").<br />
- ABURUPENEZ. "Abürüpenez (Sc), según opinión, probablemente" A.<br />
aburupenka (BN ap. Lh). Al buen tuntún, sin datos seguros. "D'instinct, au jugé" Lh. v. aburumenka. <br />
Kasetan ezteite mintza abürüpenka. Eskual 17-1-1908 (ap. DRA). Behin segurik emazte batez egin du amets eta<br />
maitasunaz idatzi dituen lerroek erakusten dute ez zela aburupenka mintzatzen. Lf EG 1956 (1-2) , 59.<br />
aburuzka. "(S) par à peu près" Lh.<br />
abus. v. abotx; abusu.<br />
abusagailu, abusailu, agusagailu, agusailu, a(h)usagailu, ausailu. Diversión. Guziz Eskual-Herrian fama<br />
txarra dute jendea lanetik kentzen duten ahusagailuek. Gazte 1958 (oct.), 4. Arratsaldean bezperak ondoan,<br />
eskualdun dantza, gaztek emanik josteta eta abusailu, pilota partida bat ederra. Gazte 1958 (mayo), 4. Bertze<br />
altxabide bat bada eritegian: hainitz abusagailu; josteta, atheratze, teatro. Herr 1-10-1959 (ap. DRA).<br />
Musikazko komedia hortan ez da erakaspen seriorik, bainan agusailu jostagarria da jende larrientzat. Herr 23-<br />
7-1959 (ap. DRA). Badazkarra [sic] (Almanakak) ere mila xehetasun irakurgai eta jostagailuez, zinema, teatro,<br />
pilota; agusagailu berrietan zoin utz, zointaz balia. Herr 7-4-1960 (ap. DRA).<br />
v. tbn. Ausagailu: Herr 26-5-1960 (ap. DRA). Ausailu: Herr 18-12-1958 (ap. DRA).<br />
abusagailuketa, ausagailuketa. La var. ausagailuketa es empleada sg. FIr (EEs 1930, 178) con el sentido de<br />
"buscando ocasiones, noticias" por Leon en Imit.<br />
abusamendu, agusamendu, ahusamendu. Diversión. Hori behar da izan gure politika; gaineratiko sinomino<br />
guziak agusamendu hutsak dira. Herr 11-10-1956 (ap. DRA). Ala teatro lanetan, ala pertsutan, ala bertze<br />
asko ahusamendutan. Herr 9-2-1961 (ap. DRA). --Bainan, gizona, zer duzu ... Ez gira zutaz ari... Ahusatzen ari<br />
gira. --Ahusamendu latza..., akitgarria... errespeturik gabea. Larz Senper 110 (Vill jolas).<br />
abusarazi, ausarazi. Divertir, entretener. Herritarrak herritarren ausaraztea, zer da ederragorik? Herr 12-<br />
3-1959 (ap. DRA). Jainkoaren bidean ausaraz edo lerraraz lezaketen lanjer guziak nahi ditu baztertu. Othoizlari<br />
1960 (n.º 23), 274.<br />
abusari. Impostor, embaucador. Azkue, que cita a Leiçarraga (Mt 27, 63), da erróneamente abuzari. Iauna,<br />
orhoitu gaituk nola abusari hark bizi zela erran zezan, ondoko heren egunean resuszitaturen naiz. "Ce<br />
séducteur-là". Lç Mt 27, 63 (Dv enganatzaile, HeH zilibokatzaile, Leon enganatzale). Gizon gaixtoak eta<br />
abusariak. "Abuseurs". Lç 2 Tim 3, 13 (He enganariak).<br />
1 abusatu (Urt III 12, Chaho). 1. (Aux. trans. e intrans.). Abusar (de). "Abuti, [...] higatu, [...] ahitu, [...]<br />
gaizkibaliatu, [...] abusatu" Urt III 12. (Con complemento en instr. en todos los ejs. salvo en Iraola; con aux.<br />
intrans. en JesBih y Jauretche).<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales hasta fines del s. XIX, y en Iraola.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
205
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Eztezagun Iainkoaren izenaz abusa, [...] ezeta zin arinetan eta alferretan-ere. Lç Ins D 4r. Zeren titre eta izen<br />
hunez sobera gaizki nehork abusatu ukhan baitu. Ib. G 6r. Handi dela bekhatua [...] Alabañan handiago zure<br />
miserikordia. // Ordean eztezagula abusa eztitasunaz, / Zerbitzaturen zarela zeure iustutasunaz. EZ Man I 34s.<br />
Eta abusa eztezala ontasun ethorriez, / Bañan zerbi adi ungi Iainkoaren graziez. EZ Man II 160. --Ez othe du<br />
nihork behinere abusatzen debozione hortaz? --Bai, eta hek dire. Bere debozione itxurarekin gaizki bizi direnak.<br />
CatLav 339 (V 165). Erresoluzione fermu hori gabe, phozoin bilhaka dezakete erremedioa, hainitz<br />
graziaz abusa laitezke, eta Jainkoaren begietan izan laitezke hobendunago. JesBih 429. Zer ez dut beldurtzeko<br />
Jainkoaren justiziatik, baldin bethi abusatzen banaiz hoin miserikordia handiaz? Jaur 173. Nahiz bekhatorea<br />
Jainkoaren graziez abusatzen den, Jainkoak ez du arbuiatzen oraino. Ib. 172. Lehenak erraiten dauku framazon<br />
batzuek, neskatxa gaztez abusatu eta, heiek, pozoindatuz, hil arazi dituztela emeki emeki. Elsb Fram 176. Etzait<br />
sekula gustatu abusatzia. Iraola 105.<br />
Ezen gu ere noizpait adimendu gabe gentuán, desobediént, abusatuak, anhitz moldetako desirak [...]<br />
zerbitzatzen gentuela. "Abusés". Lç Tit, 3, 3. (He errebelatuak, BiblE bidegaldu).<br />
2. (Chaho). Engañar(se). Etzaiteztela abusa, ene anaie maitéak. "Ne vous abusez point". Lç Iac 1, 16 (He<br />
etzaiteztela beraz engana). [Sekta] askok predikaturen du hura dela Mesia [...] Lekhat harotz baten Seme zela<br />
Nazarengoa, / Ez ordean Iainko eta gizon haragizkoa. [...] Bat baiño gehiago da hunela mintzaturen, / Baiña<br />
dohatsua zeña ez baita abusaturen. EZ Man I 64. Mundu huntan gareino, lur behere huntako gauzek abusatzen<br />
eta llilluratzen gaituzte; hainitzetan ere, emaiten daukute, aphur bat bederen, zorionaren itxura enganakorra.<br />
Lap 412 (V 188). Nere maite pollita, ez nauzu maitatzen! / Bihotz erdiragarri, zer duzu pensatzen? / Hanbat<br />
denbora huntan nauzu abusatzen; / zertako ari zare ni hola faltatzen? (L). Canc. pop. (ap. DRA).<br />
3. "Attarder, berandu; s'attarder, abusatu" T-L.<br />
4. (G-azp). Exagerar. "Ori abusaute eongoek" (G-azp). "Ik dana abusate esatek" (G-azp).<br />
2 abusatu (Dv, T-L), amusatu, agusatu, a(h)usatu. Entretenerse, divertirse; entretenerse, perder el tiempo.<br />
"Passer, perdre le temps à des choses inutiles, amuser quelqu'un" Dv. "Amuser" T-L. "Tarder, s'arrêter" (BN)"<br />
Bouda EJ IV 65. Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional. Además del más gral. abusatu, hay<br />
amusatu en un ej. de Leiçarraga, agusatu en Prop y Herria, ahusatu en sendos ejs. de Larzabal y Gazte, y ausatu<br />
en Leon y en Gure Herria.<br />
Elhe zarretan ez amusatzeko. Lç Decl e) 7r. Ingoiti gure etsaiak / Courdoura zizküzü / heben abüsatzia /<br />
komeni etziküzü. 'Nous n'avons pas intérêt / À nous amuser ici'. Xarlem 1117. Ezkitian abusa batere / baizik eta<br />
abanza / errekuntratiak oro / mementian laurdenka. Abraham 360. Ofizioetarik lekhora abusa zaitezte konpainia<br />
giristino eta hautatu batekin; hori ez zaitzue debekatua. EgunO in Arb Igand 188. Dendaria berant jiten /<br />
Arratsen goizik ützültzen; / Eta mündiaren jorratzen arte hartan abüsatzen. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or<br />
Eus 281). Hek guziak gure bestarat ethortzen zitzaizkun [...]. Elizako zeremoniak etzirelakotz hasten gauerditan<br />
baizik, behar izatu ginituen agusatu ordu arte, gisa batera edo bertzera. Prop 1892, 266. Donapaleorat izertu<br />
lapatua etorri zen. Itzea bezain xuxen, nehun ausatu gabe, notariaren etxerat jo! GH 1924, 299. Herioa gainerat<br />
erori zaion [...], eta nehon ausatu gabe ifernuko atherat ereman. Leon GH 1928, 47. Etzien, ez, üsü ikhusten<br />
emazte hura kharriketan [...]. Egia bada bazin etxen zertan abüsa! GAlm 1937, 55 (ap. DRA). Kermeza guzian<br />
bazen nun abusa: edari, janari, bixkotxa eta bertze zernahi. Herr 26-7-1956 (ap. DRA). Ba, ene senharra pixka<br />
bat leheneko modakoa da... ez du batere konprenitzen gaztek behar dutela abusatu. Larz Iru 34 (v. tbn. Senper<br />
110 ahusatzen). Oro agusa dizten, hiru egunez, lanak eta bertze arrangurak ahantzirik. Herr 4-4-1958 (ap.<br />
DRA). Ez heier galdea ahusatzerik, ez aipa jostetarik. Gazte Octubre, 4 [sic] (ap. DRA).<br />
abusio, abusione. 1. Engaño. v. abusu. Ezen ikhusi ukhan dugunean Iaunaren Sakramendua hanbat<br />
abusionez eta korrupzionez ezeztaturik eta korrunpiturik [...]. Lç Ins B 5r. Ezen gure exhortazionea ezta<br />
abusionez, ez bileniaz, ez enganiorekin izan. "Par abusion". Lç 1 Thess 2, 3 (He enganiozkoa). Igorriren draue<br />
Iainkoak abusionezko operazionea, gezurra sinhets dezatenzát. "D'abusion". Lç 2 Thess 2, 11 (He enganiozko<br />
operazione).<br />
Arrastiritan dantzatü / Plazer ere bai hartü, / Eta oro akort heltü; / Ülhüna zenin abantzü / Etxerat abiatü: /<br />
Bi adixkide baratü, / Abüsione gerthatü, / Eta hüllan bizia galdü. 'Ce qui nous fit perdre du temps, / Et presque<br />
perdre la vie'. ChantP 316.<br />
2. "Abusio, desusantza, abusioa, propi ezten hitzaz baliatzea, propi ezten gauzaz baliatzea" Urt I 65.<br />
abusta. Nombre de una medida marina. Zeren baita baxa bat puntatik bi abustetan leihorretik. "2 aiustes<br />
de la terre". INav 58. Mullatuko duzu buru handi hartarik abusta bat zabal. Ib. 127 (v. tbn. otro ej. en la misma<br />
pág.).<br />
abustu. v. abuztu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
206
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
abusu. 1. Engaño. Guk dugula sinhesten ezen gizonék Saindu hilén interzesioneaz den bezanbatean<br />
imajinatu dutén guzia eztela abusu bat eta enganio bat baizen. Lç Ins G 5r. Eztezazula gurutzerik desira,<br />
gerthatu zaizkitzunak ongi iasan dituzketzun eredura baizen, zeren abusua da martirioa desiratzea eta bihotzik<br />
ez izaitea hitz gaixto baten pairatzeko. SP Phil 388 (He 393 abusu bat).<br />
2. + abus. Abuso, mal uso. Tr. Tartas es el único que emplea la forma abus. En DFrec hay un ej. de abusu y<br />
2 de abuso. Kardinal Toletek ere eztutu kondemnatzen, abusik ezpada. Tt Arima 59. Aithortzen dut [...]<br />
probetxatu behar bidean zure grazia preziatuez, hetaz berez abusu damnagarri bat egin izan dudala. Lg II 284.<br />
[Kongregazioneko] erregelak bere indarretan atxikaraztekotzat eta abusuen urruntzekotzat. JesBih 425. Artha<br />
berezi bat hartuko du erregelamenduko artikulu guziak izan diten beiratuak; abusuez ohartaraziko du<br />
kontseilua. Ib. 419. Grazia horieek hanitz dire baliosak, Jainkoak amultsuki emaiten dauzku, nahi du balia<br />
gaiten, punitzen ditu hetaz abusu bat egiten dutenak. Jaur 141. Eta liburu egillei zilhegi behar zaiote izan liburu<br />
suerte guzien egitea, kondizionerekin xoilki, liburu egilea eta autora bera izendatuko direla bere obretan. Iduri<br />
du prekozione hori askia dela abusuen gibelatzeko. Revol 95. Hertxatuak behar dire izan hemendik harat eginen<br />
tuzten abusuez eta inyustiziez ihardesterat. Ib. 95. Yuduek ere aspaldi merezitu zituzten Yainkoaren yustiziaren<br />
zigorradak, haren miserikordiaz eta onthasunez abusu egin zutelakotz. Elsb Fram X.<br />
Costumbre, regla, ley, etc. abusiva, perjudicial. Erregea juan zen bera haien arterat [...] erranez desiratzen<br />
zuela, bere bihotz guziaz, zenbait abusu khendu ondoan, lege zuhurrenak egin zitzaten. Elsb Fram 59. Hamabi<br />
ehun [deputatu], [...] ezik, ehun gizonek ere aski lan ukhanen zuten elgar aditzeko. Ez da beraz estonatzeko<br />
zenbait abusu khentzeko ordean, gauza guziak ezarri bazituzten zangoz gora edo buruz behera. Ib. 58.<br />
habutan. v. HABOROETAN.<br />
abutarda. "Avutarda" SM EiPaj 274.<br />
abutu. "Dormir" A Apend.<br />
abux. v. abotx.<br />
abuxa. "Cabrito" A Apend. Cf. abuxo. v. ahuña.<br />
abuxo. "(Ae) cabrita" A Apend. Cf. abuxa.<br />
abuz. "(V-ger-m), (andar) a gatas (voc. puer.)" A. Cf. abruska.<br />
abuzari. v. abusari.<br />
abuzio (V-och ap. A), abuziño (V ap. A). 1. "Abuziño (V, ...), intención. Abuziñoan dabil (V, ...), anda<br />
husmeando" A.<br />
2. "Abuzio (G-to), recado, quehacer" A.<br />
abuzka (G-nav, AN-5vill ap. A). (Andar) a gatas. v. abuz.<br />
abuzta. "Appendix, abuzta, iratxakikía, dependentzia" Urt II 183. "Appendicula, abuzta ttipia, abuztatxoa" Ib.<br />
abuztagarri. "Addendus, abuztatzekóa, abuztagárria, abuztabehárra, abuztatu beharra [...], gañetik ematekoa,<br />
iratxagarria" Urt I 137.<br />
abuztatu. "Addere, abuztatzea, abuztatzen, abuztatu, abuztatuko. [...] Abuzta diozok soka sokari, adde funem<br />
funi" Urt I 141. "Addendus, abuztatzekóa, abuztagárria, abuztabehárra, abuztatu beharra [...]" Ib. 137.<br />
"Astruere, iratxakitzea, [...] abuztatu" Urt III 12.<br />
abuztatxo. "Appendicula, abuzta ttipia, abuztatxoa" Urt II 183.<br />
abuztu (G, L-côte, Ae, Sal; Lcc, Lar, Mg Nom, Añ, Lecl), aboztu (V-gip, G, L-sar-ain, BN-lab, R; Urt III 179,<br />
Lar, Dv, H), abustu (SP), abostu (V-gip; Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Chaho), aguztu (G-nav, AN-gip, Ae),<br />
agustu (V-gip, AN-olza), agoztu (G-to, AN-larr-5vill-araq-ulz, Sal, L-sar, B), agostu (V-gip, AN-ulz-olza),<br />
agosto (AN-olza), agoztia (det., AN-erro), aoztu (AN-larr-ulz; auz- AN-5vill), abosto. Ref.: Bon; VocPir 25;<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
207
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Bon-Ond 136; EI 315; Iz ArOñ (agústu) Als (eakus), IzG, To, Ulz y UrrAnz (ilbeltza); Ond Bac; Etxba Eib<br />
(abostua, agostua); Echaide Nav 62; Elexp Berg (agostu).<br />
Tr. Abuztu y abustu son las formas mejor documentadas en la tradición meridional, donde además se<br />
encuentran, en menor proporción, las variantes aboztu (Iztueta, Lardizabal --en ambos junto a abuztu--), aguztu<br />
(Udarregi, P. Errota, Goñi (en éste junto a abuztu) y Akesolo), agoztu (CartAnd, Xenpelar (280), Txirrita (B I<br />
75) y Orixe), agustu (E.M. Azcue y Anduaga) y agostu (J. Elizondo y Alzola (Atalak 96)). Hay tbn., salvo errata,<br />
abuzto en un ej. de Lardizabal (126). Al Norte, aboztu es la única forma documentada desde el s. XIX: JesBih,<br />
Jauretche, Duvoisin, Arbelbide, Etchamendy y Zerbitzari. Antes de esa época, hay aboztu sólo en Haramburu,<br />
abuztu y abustu en Etcheberri de Ziburu, abostu en INav, y abustu en Pouvreau, Larreguy y Revol. En DFrec<br />
hay 100 ejs. de abuztu, 6 de abustu y uno de aboztu.<br />
1. Agosto. "Estío, parte del año, abuztuan" Lcc. "Estival cosa, abuztuko gauzea" Ib. "Abustua, le mois d'août"<br />
SP. "Aboztuko, qui est du mois d'août" Dv. Cf. MIH 72: "Abuztua atsegin ez zitzaigulako, aintzinako hitz galdu<br />
bat "ederturik", zegoen zegoenean ezin utzi, dagonila sortu genduen". v. agorril, dagonil. Tr. Documentado<br />
en autores septentrionales no suletinos desde Etcheberri de Ziburu; son muy escasos los ejs. del s. XX. Su<br />
empleo es algo más frec. al Sur, donde se documenta desde mediados del s. XVIII en autores guipuzcoanos y<br />
vizcaínos (cf. abuztu il ya en Lazarraga, y Ama Birjin abuztuko en Mendiburu (IArg I 329)).<br />
Mehakeek ere iasanen eztute ardantzerik, / Ezta ordokiek ere Abuztutan garbarik. EZ Man I 89. Abustua edo<br />
agorrilla. EZ Eliç XXIV. Aboztuak hogoi eta hameka egun ditu. Harb o) 3r. Urteko Illen erdiak izen bana, besteak<br />
biña, ta iruna dute. [...] 8. Agorrilla, Abustua, Abostoa. Cb EBO 47. Abustuban garija salduta, edo Urrijan<br />
artua batuta. Mg CO 74. Aurten yausi yatana / abustu ostean / pagauko deutsadala / diru ederrean. Zav Fab<br />
RIEV 1909, 37. Uztailaren erditik eta aboztuaren erditsuraino. Dv Lab 356. Agustuan azkanerantz / eguna doa<br />
indar berantz. Azc PB 288. Eun [gari] buruak egin dauz abuztuan batu. AB AmaE 317. Peregrinazio nazional<br />
au Abuztuan egiten da. Goñi 117. Gañera Abuztuko / illaren erdiyan. Tx in Imaz Auspoa 24, 50. Abuztuaren<br />
sarrera. "Principios de agosto". Or Eus 325. Orain berrogeta lau bat urte. Agustua zan. And AUzta 88. Agozto<br />
aldian / egin zigun legor. Uzt Auspoa 22, 140. 1959garrengo abuztuaren gauerdi batean. MEIG III 52.<br />
(Expresando fechas). Tarben egina aboztuaren hogoi eta seigarren egunean. In Harb a) 4v. Abostubaren<br />
hamarrean. INav 163. Iruñan, Abuztuaren amabostgarrenean. Aq EE 1887b, 27. Abustuaren lenengo egunean.<br />
Cb Just 121. Helduden abustuaren 18an. Revol 149. Abustua zortzigarrena / nabo ereitia / bitarte onetan barriz<br />
/ garijak jotia. DurPl 69. Andoainen Agoztubaren 5.garrenean 1883ean. CartAnd 374. Aboztuaren amarrean.<br />
Lard 546. 1554-ko abustuaren 20-an. Aran SIgn 18. Aguztuaren ogei ta / amaikagarrenian. Ud 80.<br />
Pelegrinaziyuan / Arantzazura jun, / Aguztubak zituban / amazazpi egun. PE 110. Abustuaren ogei ta<br />
bederatzian. Bv AsL 214s. Agoztuaren 10garrenean. Or SCruz 135. Aboztuaren 29an sortua. Zerb Azk 70.<br />
1851'garreneko aguztuaren emeretzien. Akes Ipiñ 9. Abuztuaren amaika zan; arratsaldea. Lek SClar 103.<br />
v. tbn. Zab Gabon 88. Tx in Imaz Auspoa 24, 49. Aboztu: JesBih 441. Jaur 404. Aguztu: Goñi 68.<br />
2. + abustu (Lcc, SP, H), aboztu, agustu. Cosecha. "Cosecha de mieses, abustua" Lcc. "Cueillette, [...];<br />
abustua biltzea, faire la cueillette, agostar, coger el pan, hacer agosto; abustu ona du, il a une bonne cueillette"<br />
SP. "Abustu biltzaillea, [...] labrador del tiempo de agosto" Ib. v. uzta. Sasoñera ekhartzitzu belhar eta<br />
fruituak, / Eta iguzkitzu othoi abustu konplituak. EZ Man II 110. Heldu zirela zazpi urthe podoros eta abustu<br />
handitakoak. Lg I 99. Zer egiten dozu bada zeure nekazaritzako ofizioan agustu onak antxiketako? CatElg 52v.<br />
Etorriko da abustuba edo arto batzeia. CrIc 86. Frutu ugarien itxaromena euki danean, geiago sentietan da<br />
abustu eskas urria. Añ LoraS 9. [Izan zuan] abuztu guztiz ugari bat ta [...] asi zan pensatzen zer egingo ote zuan<br />
ainbeste fruturekin. AA III 238. Kontuz ereitea gauza bearra da fruturik izango bada; baña ezta oraindik asko<br />
abustura iristeko. Ib. 443. Egin bear deguna da, [...] garia bertan ereiñik ifintea, lendabiziko aboztua artu<br />
dezaten gure izenean. Izt C 238. Emen artu zituen lur-erloetan azaroak erein eta abuztu onak izaten zituen. Lard<br />
31 (493 aboztu onak iristen zituzten). Abuztu oneko zazpi urte, eta [...] abuztu gabeko beste zazpi urte. Ib. 53.<br />
Eta bost urte ondorengoetan etzuten abuztu onik izan. Ib. 327. Cainek berriz, bere abuztuetatik gitxi bat, eta au<br />
ere gogo gabe ematen ziolako. Ib. 6.<br />
- ABUZTUA EGIN. Recoger la cosecha. Zeren denbora eder deino, [erleak] hanbat hari dire biltzen eta bere<br />
abustuaren egiten loreen gainean, non ezpaitira orhoitzen umerik egiteaz. SP Phil 490 (He 497 bere bilkhuiaren<br />
egiten).<br />
- ABUZTU-HIL. "Agosto mes, abustuila" Lcc. v. ABUZTUKO HIL. Abuztu ilak / egun bat kunplitzakarik.<br />
Lazarraga 1202r.<br />
- ABUZTUKO BIRJINA MARIA, A. AMA BIRJINA, A. ANDRE MARIA, A. ANDREDENA MARIA.<br />
Virgen de agosto. v. ANDRE MARIA ABUZTUKO, ANDREDENA MARIA ABUZTUKO, AMA BIRJINA<br />
ABUZTUKO. Zelebratua izanen baita aboztuko Andre dena Mariaren oktabako igandean. JesBih 415.<br />
Agostuko Amabirjiñ egun alderarte. Elizdo EEs 1925, 249. Besta on, Aboztuko / Birjina Maria! Etcham 101.<br />
Pentekoste ta Dagonil edo Abuztuko Andra Mari aurregunak. KIkV 78s (KIkG 63 Abuztuko Andre Mariaren<br />
aurreko eguna).<br />
- ABUZTUKO HIL. Mes de agosto. Aboztuko illaren erdi alderontz. Izt C 154. Aboztuko illaren bostgarren<br />
egunean. Ib. 475 (493 abuztuko illaren). Aboztuko illaren ogei ta bostean. Ib. 338. Abuztuko illaren /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
208
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amairugarrena, / guretzat argitu dan / egunik txarrena. Tx in Imaz Auspoa 24, 51 (v. tbn. 50).<br />
- ABUZTU-MADARI. Nombre de una variedad de pera. Zeinen ilean / izerdipean / batuten dira gariak / eta<br />
Agustu-madariak. Azc PB 288 (in Ur PoBasc 227 abustu madarijak).<br />
- ABUZTU-SAGAR. "Agostu sagarra, [...] Sagar mota bat, agosturako etortzen dena" Elexp Berg.<br />
abuztuki, aboztuki (Lar). "Agostizo, nacido en agosto" Lar.<br />
abzes, auses (Darthayet Manuel 225). Absceso. v. atses. Eta baldin senti badiozute [idiak] abzes bilduma<br />
edo materiarik duela [...] zilhatuko diozue burdin gorri batez. Mong 591. Ondoxean, ausesa larri batzu jalgi<br />
zitaizkon eta plañu erdiragarriak adiaraziz zagoen. Prop 1901, 33.<br />
adabaketa, adobaketa (Lar, Hb ap. Lh), arabaketan. Remiendo, reparación. "Embón, onziaren adobaketa"<br />
Lar. "Rapiéçage" Lh. Bardin dagozala debekauta zarren maniamentu edo adobaketak barrienak legez. CrIc<br />
62. Lenago bukatu zuen sare-adabaketa. [...] joste-tresnak jaso, ta [...]. Inzag RIEV 1923, 504. Dama gazte<br />
galant bat / ekusi det bart arabaketan, / engañatutzen nauela / bere ustetan! / Ez naiz fiatuko berriz / aren<br />
itzetan. Izt Po 109.<br />
adabaki (V-m, G-goi), adobaki (V-gip; Lar Dv, Añ, Hb ap. Lh), arabaki (V-gip-al, G; araaki V-gip),<br />
aro(b)aki (AN-gip), adabakin (V-m-gip), arabakin (V-m-gip), adaberi (V-ple), araki, erabaki (G-azp). Ref.: A<br />
(adabaki, adobaki, arabaki, adaberi); Garate 1.ª Cont RIEV 1930, 154; SM EiTec2 (arabakin); Iz ArOñ (aráaki,<br />
arabakixa); Etxba Eib (arabakiña); Elexp Berg (adabakiñ).<br />
1. Remiendo, petacho (usos prop. y fig.). "Capellada, remiendo en la punta del zapato por encima" Lar.<br />
"Chafallo, adobaki itsusia" Ib. "Centón, [...] burusi adobakiz betea" Ib. "Prakak, arabakiñegaz belaunetan<br />
erabiltzen zittuan" Etxba Eib. "Belaunian adabakiñ bat ipiñiozu oni" Elexp Berg. v. pedazu, betatxu.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XIX. Arabaki es la forma más gral., seguida<br />
en menor proporción de adabaki y adobaki. Según DRA hay araki en EgutAr. En DFrec hay 4 ejs. de adabaki.<br />
Euskarari ifinia, / Ez puska berekia, / Baizik arabakia, / Eta arrotz etorkia. Izt C 16. Adabakia desegokia /<br />
gona zarraren zuloan. Iparg 358. Ez dio iñork botatzen soñeko zar bati soñeko berritik artutako adobaki bat.<br />
Brunet Lc 5, 36 (Oteiza puzkarik). Jantzi me-urratuari josi ziozkaten barrengo aldetik arabaki lodi batzuek. Bv<br />
AsL 185. Au ez dezu [...] Jesukristoren legia, ez bada [...] gerozko denboretan erantsi diyoten arabakiya.<br />
AJauregi EE 1885b, 215. Zeru lurren jabeak onela erabaki zuan, zezakenak bezela, [...] eta ez dago oni<br />
arabakia zer jarririk. Ib. 253. Euskaraak ezdau zolia izateko adobakirik bear. "El euskara no necesita remedios<br />
para ser sonoro". A Gram 20. [Praka] atze ta aurre arabakiz beteak. Ag G 29. [Etxe] zartatua, untzez jantzia,<br />
arabakiz betea. Ag EEs 1917, 169. Bi emakume sare-sallari adabakiyak jartzen ari ziran. Inzag RIEV 1923, 502.<br />
Ausi ta josi; [...] adabakitako zatia atzeratu ta zulodun zati berriya bereganatu. Id. ib. 502. Braka batzuei<br />
arabakiak jartzen. Alz Burr 11. Dakar-en beste egun terdi edo egin genitunan. An ontziari adabaki bat ezarri<br />
ziotenan, eta urik egin gabe iritxi zinan Plata ibaiera. Or QA 48. Arabaki batzuz jositako [...] jantzi xe ta<br />
maiztua. Etxde AlosT 42. Galtza zahar batzuei arabakia jartzen. Etxde JJ 92. Mies-erropa zuriak atonduten ta<br />
adabakiak ipinten. Erkiag Arran 127. Kristalak arrakalaz beterik, eta paper orituak adabaki antzean ezarriak.<br />
Erkiag BatB 109. Ana, arabaki batzuek konpontzen. NEtx Antz 9. [Tanborra] orma zarren moduan arabakiñez<br />
beteta daok eta. SM EiTec2 135. Praka zarrari araki zarra. EgutAr 30-9-1960 (ap. DRA). Ez dute gaizki<br />
zinemaratu. [...] Beste zenbait hutsarte nabari dira, baita oihal zaharrari ez dagozkion adabakiak ere. MIH 323.<br />
Hango urratua pasaratu eta hemen adabakia ipini, ez da Berlangak gogoan zeukan soinekoa ezagutuko. MEIG I<br />
192. Hitzaldiari adabakiak. Eraskin-bidez mintzatzera behartua aurkitzen naiz neroni ere [...]. MEIG VII 62 (v.<br />
tbn. I 203).<br />
Andrajo, harapo. Izpi ta salaritzat arturik, arabakiak astindu ta ondo begiratu zioten eta [...] kapitanagana<br />
eraman zuten. Aran SIgn 42. An zijoan mutil gazte lerdena, baldea eskuan, arabakiz ta zarpallaz jantzia. Anab<br />
Poli 125.<br />
(En la expr. adabakia zeriola 'cubierto de andrajos'). Arabakia zeriola ta erdi-eranzia ibillirik. Aran SIgn<br />
111. Ta erdi-jantziyan arabakia zeriola, danak beragandik igesi zebiltzan. Ib. 35. Anima baten salbatzeagatik<br />
pozik ibilliko zala kalez-kale [...] oiñutsean arabakia zeriola ta lumaz janziya, mundu guziak irri ta parre egin<br />
zegion. Ib. 108.<br />
[Danbolina] ez aditzeagatik itxitzen nituen belarriak, baiña ala-ere ainbesteraño eritu ninduten aren<br />
txilibituko arabaki itxusiak, eta arratzaren golpe modu-gabekoak, non [...]. Izt D 96.<br />
2. adobaki (V-gip ap. A). "Disimulo" A.<br />
- ADABAKIA BOTA. "Arabakiña bota, remendar. Soñekua eukan arabakiñak bota biarrian goi ta be, tenía el<br />
vestido en necesidad de echar remiendos arriba y abajo" Etxba Eib.<br />
- ADABAKIDUN (arabakin- V-gip ap. Elexp Berg). Provisto de petacho. "Lenao arabakindun prakekin beti<br />
ibiltzen giñuztan" Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
209
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adabakitu (AN-larr), adobakitu, arabakitu (V-gip-al, G; VocZeg 288), arabakindu, arokitu (AN-gip)<br />
adobakatu (Añ (G)). Ref.: A (arabakitu); Asp Leiz. Remendar, componer. "Aderezar, componer el vestido"<br />
Añ. "Atorra adabakitzen ari naiz" Asp Leiz. v. adabatu. Pazigilleak berak / nai duben adiña / zarrak<br />
adobakitzen / badu zer egiña: / txokolateratxoa, / pertza, zargatiña. Echag 145. Oial lodi zakar arabakinduagaz<br />
egiñiko jaka zarra. Ag Kr 87. [Potintxoa] zarra ta sorra, askotan arabakindua, sutarako baño geiago ia eztana.<br />
Ib. 147s. Alkondara garbitzeko ta prakak arabakitzeko. Ag G 300. Arabakitutako galtzak. Alz Txib 97.<br />
adabakitze, arabakinte. Acción de remendar. Gaurko egunean andrazkoak batzarretara daroien zeregiña,<br />
sarea edo galtzerdia izan oi da, edo gona, praka ta atorra zarren arabakintea. Ag Kr 132.<br />
adabamendu, adobamendu (Hb ap. Lh). "Rapiéçage" Lh.<br />
adabatu (G-goi; Izt 104v, H (V, G)), adobatu (V, G, L, S; Lcc (-adu), Lar Dv, Añ, Izt 104v, H), arabatu (V,<br />
G; H (G, y cita a Izt)), adabau (V), aroatu, adegotu (AN-5vill). Ref.: A (adabatu, adobatu, arabatu); EI 381;<br />
JMB At (araatu).<br />
1. Remendar, componer, adobar. "Remendar", "renovar" Lcc. "Adobar vestidos, adobadu janziak" Ib.<br />
"Embonar, onzia adobatu, berritu" Lar. "Aderezar, remendar el vestido" Añ. "Préparer, arranger, raccommoder.<br />
[...] Erropaak adabatzea (fB), [...]" H. v. adabakitu.<br />
Tr. Documentado en Leiçarraga y en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde la segunda mitad del s. XVIII.<br />
Hay adobatu (adoba(d)u) en Leiçarraga, BorrB y textos vizcaínos, adaba(t)u en Aguirre de Asteasu, Azkue y<br />
Enbeita, arabatu en Iztueta, Lardizabal, EEs e I. Artetxe, y aroatu en Arrue.<br />
Ikhus zitzan [...] bere sarén adobatzen ari ziradela. Lç Mt 4, 21 (Ur adobatzen; He, Dv, Ol antolatu, Echn<br />
konpondu; v. tbn. Lç Mc 1, 19 adobatu). Eztot beste biarrik egin zarrak maniau edo adobetia baño. CrIc 62.<br />
Gona atal askoz adobauak. Añ LoraS 99. Makina bat atal-zatiz adobaurik dagozan soñekoakaz. Ib. 98 (EL 1 130<br />
adobetea). [Idi, bei edo astoei] tresnak urratzen bazaizte, adabatzen zaizte. AA II 60. Soñeko zarrak adabatzeko.<br />
Ib. 59. Josi, adobadu, edo konpondu leijez euren erropak. Astar II 75 (v. tbn. en la misma pág. adobetan).<br />
Erropaak [...] adobeetako. JJMg BasEsc 171. Zerrenda saretu ausikorrakin moldakaitzkiro arabatuak. Izt C 6.<br />
[Anekatxoak] une artan arabatzeko betarik etzeukalako. Ib. 156. Gure barku urratuak arabatu. Ib. 444. Juduak<br />
arroturik, Jerusalengo pareta edo murruak arabatu eta sendotu zituzten. Lard 540. [Zagiak] arabatu bear izan<br />
ditugu. Ib. 115. Telak josten, ebakitzen edo arropa zarrak aroatzen jardun oi zan. Arr Bearg 324. Oiala josi,<br />
soñekua arabatu. Ayerb EEs 1912, 219. Amak emoten dautsezanian / Prakatxuak adabauta. Enb 130. [Galtzak]<br />
belaun-aldian bein eta barriz adobaurikuak. Otx 11s. v. tbn. Atutxa Mugarra "Urrunetik urrunera" (ap. DRA).<br />
(Part. en función de adj.). "Remendado, adobatua" Lar. Nere txapeltxo adobatuba. "Mi montera<br />
remendada". BorrB 24. Eta obe dala soñeko barri osoa, zar zatartu zatitu adobatu gelgela baño. Añ GGero 350.<br />
Soñeko zar zatar eten adobatuaz dabil. Ib. 162. Alan beste erropa gustija bere, zaarrago izan arren, adobauba,<br />
edo eztalgarrija. JJMg BasEsc 195. Ardo-zagi zulatu eta arabatuak. Lard 114. Soñeko zar eta aroatuak. Arr May<br />
135. Erropa zar adobatuakaz. Echta Jos 103. Amak emoten dautsezanian / Prakatxuak adabauta, / Neu be<br />
olantxe pozkiro nator / Adizkidei eupadaka, / Neure eztarri zar adabau onaz. Enb 130. Soinean oial zar<br />
adabatuak. A Ardi 6.<br />
(Fig.). Begiratu bada, neure entzula onak, estaduko uts-egitia ez dala beinguan adabetan. fB Ic III 319. Ez<br />
dabee gero, guzur asko esan arren, erraz izango engainuba adabetan. Ib. 336. Ori egiñ nai ez duan gizaldiyak,<br />
ez dauka [...] biar bezelako lotsarikan ere arabatzeko edo konpontzeko, oso izerdi gutxi ateraiaz arabatu leikian<br />
zeregiña egiten ez dualako. IArt Itzald II 42.<br />
2. adobatu (S ap. A; -adu Lcc), arabatu. "Adobar manjares, adobadu biandak" Lcc. "Condimentar" A. <br />
[Iñudeak] azitzen du bei-esnia ugari eta gaizki arabatua emanaz; emendik sortzen dira gure umien artian euren<br />
estietako gaitz luze eta errukarri oiek. IArt Itzald II 56.<br />
3. adoatu (B ap. Izeta BHizt2). "Curtir la piel. Larru apaintzaleak ardi larrue adoatu du" Izeta BHizt2.<br />
adabatzaile, adobatzaile (-alle Lar, Añ), arabatzaile. Remendón. Pertz-arabatzalle ta / txokolategiña. Izt<br />
Po 138. Andaluziak bialtzen ditu azeitunak [...]; Galiziak txorroskille eta aterki-arabatzalliak. IArt Itzald II 55s.<br />
adabazain (V-arr-oroz-m ap. A; H), adobazain (V-oroz ap. A Apend; H (V, s.v. adobua)), arabazain (V-m ap.<br />
A), alabazain (V-m ap. Iz To). Remiendo. "Pièce rapportée" H. "Alabazaiñe, el retazo que se pone a los<br />
pantalones (en las rodillas); alabazain bat" Iz To 159n. v. adabaki. Jauna jaijegun baten adobazain bat ezarri<br />
neunzan erropiari. Astar II 68. Emon zenduban arratsalde gustija adobazain orregaz? Ib. 68.<br />
adabegi (V-ger, G), adarbegi (G; Darric ap. DRA), arabegi (V, G). Ref.: A (adabegi, arabegi); Iz To<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
210
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(adarbegiya), UrrAnz (aapúa). Nudo de la madera. "1.º principio de rama, renuevo, veta de árbol; 2.º nudo de<br />
árbol" A. "Adabegiak, adar ttikiak errotik khendu ezkero, adarran gelditzen diran zuloak" Osk Kurl 149. v.<br />
adapo, adarrondo. Aizkorakada bigaitik izan da guztia. Adarbegia idoro ezpazendu, zeurea zan jokoa.<br />
Adarbegi añaniñua! Ag G 106. Niniak ernetzen diren azalaren erdi-unean mintz biguñak urratuz, adabegian<br />
bertan alegia, ebaki mear bat egiten da. Ibiñ Virgil 84. Adabegi gabeko enborrak. Ib. 84. [Adarrari] adapoak<br />
mozten, adabegiak berdintzen. Osk Kurl 147.<br />
"Aapirika eo adar beiyak, norbaitek miñ duenian nola jartzen zaio puntu' at, aapirika deitzen tzaio (G-bet)"<br />
Bixente Urbieta (comunicación personal).<br />
adabegidun, adarbegidun. Nudoso (ref. a la madera). v. adabegitsu. Baserritar guztiak an zebiltzan [...]<br />
[aizkolarientzako egurrak] lodiak, ezeak, edo adarbegidunak ote ziran. P. Etxeberria EEs 1923, 203.<br />
adabegitsu, adarbegitsu. Nudoso (ref. a la madera). v. adabegidun, adartsu (3). Zuaitza bakan dagolako<br />
adarbegitsuagoa etorriko zaizu. Munita 96.<br />
adaberi. v. adabaki.<br />
adabeso (V-ger-oroz ap. A), adar-beso. "Ramas principales de árboles" A. Barne bat [...] egin du<br />
haitzaren gainean, barnez barne, adar-beso nausiak elgarretarik berexten diren sarde haren altzoan. HU Zez<br />
117. Tantai aundi bat, amabi adabeso, bakotxak lau apia (V-och). A EY III 383.<br />
adabu. "(V-ger-ple), remiendo" A. "Gauza zarrari, adabu zarra, (V-ger)" A Apend. Cf. adobo. v. adabaki,<br />
adoba.<br />
adaburu (V-m, AN, L-ain ap. A; Lcq 37, Dv), adarburu (G, AN-larr-erro ap. A; Aq 872 y 1136), adapuru (Varr-m<br />
ap. A). 1. Copa de árbol. "Acopado, adarburu biribillezkoa (AN)" Aq 872. "Ramure d'un arbre" Dv.<br />
Tr. La forma predominante en los textos es adaburu. Hay además adarburu en Munita, Gaztelu y Berrondo, y<br />
adapuru en Erkiaga.<br />
Adarburu (1366). Arzam 85. Egur egiteko arbolaren zura behar laiteke hamabortz pia luze. Handik goiti<br />
uzten da adaburua. Dv Lab 373. Neurri hortan den arbolan gertha daiteke orobat adarrak usuegi direla, eta<br />
holetan adaburu dorpheegia. Ib. 360. Zergatik darabillak arat-onat burua, lertxunaren adaburua bezala? Or Mi<br />
75. Ikusi al duzute ler-adaburuan etxetxori taldea kokatzen arrastirian? Ib. 27. Zugatz-adaburuan izkutaturik.<br />
Ib. 20. Zuaitz lagunak [...] ixilik, / erroak dardarati, adaburua geldirik. Ldi BB 98. Bereala dardartuko ditu<br />
aizealdiak ildegiko zugaitz jeikien adaburuak. TAg GaGo 33. Basoko adaburuen ostopean itzali ziran zailu<br />
bide-lapur gizailtzalleak. TAg Uzt 19. Eguzki pixka bat, [...] landarea azi dedin eta gero adaburua eman dezan.<br />
SMitx Aranz 5. Bost zugatz mardul, arnariz beterik adaburu. Or Poem 538. Zuaitzak ez du lurretik, ondotik<br />
bakarrik, jan bear, bai ta adar-burutik ere. Munita 62. [Arteak] adarburu aundia du ta oso zabala. Ib. 45.<br />
[Piñondoen] adapuru-adarretan. Erkiag Arran 68. Adaburu itzaltsuz estali pagadi sarri batera maiz etortzen<br />
zan. Ibiñ Virgil 34. Pagondo zabalaren adaburupean etzanda. Ib. 118. Neguan besarkatu / zindudanean --ai!--, /<br />
elorri ikaratu, / etziñan zu besterik, / neure biotzeko / miñaren luzapen / ta adaburu baizik. Gand Elorri 36s.<br />
Ostoz erazten adar-buruak. "Las cimas de los árboles despoja". Gazt MusIx 113. Arte motz baten adarburuan<br />
eseri zan. Berron Kijote 126. v. tbn. Txill Let 26.<br />
2. adarburu (V ap. Arzdi Plant1; vEys (V, L)). "Nœud dans le bois" vEys. "Nudo de la madera (V)" Arzdi<br />
Plant1 273. v. adabegi.<br />
3. adarburu. "Têtard, arbre ébranché" H.<br />
adaburutsu. "Ramoso" Lar. Bero galdatan ordea, zelai itzaltsua billatu ezazu Ioberen aritz zahar<br />
adaburutsuz gerizatua. Ibiñ Virgil 101.<br />
adaburutu (Dv), adarburutu (H). Desmochar. "Ébrancher, étronçonner" Dv. Badira larrain eta oihanak,<br />
egur egiteko adaburutzen direnak hamar edo hamabi urthetarik. Dv Lab 373. [Zuhaitza] adaburutzen badute,<br />
hostatzen da berriz, eta urthumeak multzoka heldu zaizko. Dv Iob 14, 7 (Ol ebaki).<br />
(Part. en función de adj.). "Adarburutua, copado (AN)" Aq 1136. "Adarburutu (G), el (árbol) acopado" A.<br />
adaeta. v. adareta.<br />
adagan-. v. adar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
211
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adagili. v. adarkili.<br />
adagio. Adagio. Hantik ere frantses adagioa: arrautze bat ebasten dian, idia ebatsiren diala. Egiat 200 (v.<br />
tbn. 244). --Zer da erreprana? --Erreprana, erreprana; edo beste izen batez adagijua. Mg PAb 119.<br />
adagune. v. adargune.<br />
adailu. v. adarailu; adreilu.<br />
adaite (L-ain ap. A). Cornamenta. v. adaje, adakera.<br />
adaje (AN-larr-ulz, B; VocB), adarje (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ y Elexp Berg (adarje); Izeta BHizt2. <br />
Cornamenta. "Cornada, no golpe de cuerno sino figura de cuernos. Bei orrek adaje ederra du" VocB. "Adarje<br />
txordia, cornamenta. Adarje ontakua" Iz ArOñ. "Oso adarje zatarreko irixa da, baiña inddartsua" Elexp Berg.<br />
"Cornamenta. Gure aariek adaje ederra du" Izeta BHizt2. v. adaite, adakera, adarrune.<br />
adaka (S; Dv (S)), araka (V-ger-ple-arr-oroz). Ref.: A (adaka, araka); Lrq. "Renuevo de planta" A. "Araka,<br />
nudo de árbol" Ib. "Rejeton" Lrq. Ni niz Dabiten herrua eta adaka, izar argia eta goiz izarra. Ip Apoc 22, 16<br />
(Lç Dabiden zaina eta jenerazionea, Dv Dabiden ganikako aldaska eta ethorkia, Echn Dabiden zaña eta aren<br />
ondorioa, Ur (V) sustraija eta Dabiden jatorrija).<br />
adakai (AN ap. A Lcq 40; Lar, Lar DVC, Hb ap. Lh, H). 1. "Rama" Lar. "Rama menor" Lar DVC 149.<br />
"Jeune rameau" Lh. "Ramo, primera división del tallo" A. v. adar (2).<br />
2. "(V), veta del árbol" A.<br />
adakaitu. "Ramificarse" Lar.<br />
adakaitz. "(L-ain), oveja que tiene cuernos" A. Cf. adarkatxa.<br />
adakaitz. v. arakaitz.<br />
adakaitze. "Ramificación, adakaitzea" Lar.<br />
adakari. v. adarkari.<br />
adakatu. v. adarkatu.<br />
adakera (V-m ap. A), adarkera (G-goi ap. A), adarke (G ap. A). 1. Cornamenta. v. adaite, adaje.<br />
2. (V-m ap. A), adarkera (G-goi ap. A), adarke (G ap. A). Ramaje.<br />
adaki (V, G, AN-larr-erro, L, B, BN; SP, Lar, Aq 204 (G), Mg PAbVoc, Añ, Izt 102r, H), adarki (gral.; Dv, H),<br />
araki (V-gip; H (G), A Apend), aaki (V-gip). Ref.: A (adaki, adarki); Lh (adaki, adarki); Iz UrrAnz; EAEL 141;<br />
Elexp Berg (aaki, adaki); Izeta BHizt2.<br />
1. "Adakiak, abarrak, branches mortes d'arbre, cerrojas, astillas, curianas" SP. "Rama" Lar. "Rama de árbol<br />
cortada y quitada de la ramusca" Aq 204. "Rama limpiada de hojas o ramillas" Mg PAbVoc. "Rama cortada. Si<br />
es grande: (c.) adakia" Añ. "Bois de branche" Dv. "1.º [...], clase de leña delgada, no tanto como txari; 2.º [...]<br />
rama deshojada; 3.º (B, BNc), rama como la muñeca" A. "Adarki (c, ...), leña de ramas" Ib. "Rama de árbol para<br />
quemar" A Apend. "La rama del grueso de la muñeca para el fuego" Iz UrrAnz. "Leña de ramas. Aakixa oso fiña<br />
izaten da sutarako" Elexp Berg. "Adakie pileka gure ariztien" Izeta BHizt2. Cf LzG: "Adaqui. Abarra; rama<br />
delgada (Murua)".<br />
Tr. Documentado en Arana Goiri y en autores meridionales del s. XX. Todos los testimonios corresponden a<br />
la forma adaki (salvo en un ej. de Arana Goiri).<br />
Adarki edo abarkija: basuan, abarra; zeian ikatza; etxian, sutan gorrija. AG 1532 (102 adaki). Pizkor jaiki<br />
zan mutilla, aurki artu zuan adakia eskuetan, azkar jarri zan edozertarako prest. Ag G 156 (v. otro ej. en la<br />
misma pág.). Nor dan izarren eraenlea / beti nagoke ikusten, / eta illuntzoro nor ibilten dan / adaki batez<br />
piztutzen. EEs 1925, 44. Ondo ornidu ziran adakiz ta izkilluz (armaz). Kk Ab II 178. Bere orduan adakizko<br />
bendeziño on bat lakorik eztago, jentia zuzen erabilteko. Ib. 158. Aite asarratu yaku, artu dau adaki sendo bat,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
212
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
atiek itxi ditu, asi da yoten, da... atan dabil. Ib. 53. Abadia basorako lez etorri da, oñetako sendoekaz, adaki luze<br />
bat eskuetan. Ib. 69. Jaki ta adakijak / neurekin aldian, / eta euren premiña / eltzen yatanian, / pozik alikatzen<br />
naz / gerizpen batian. Enb 57. Artu zittuzan sarats adaki batzuk eta itxuski antzera sorta bat egindda, asi zan<br />
eulijai aupadaka ia burrukan egin gura ebenentz. Otx 160. Lexar adakijak. Ib. 55. Gizonak (neguan) txotxa edo<br />
adakia nolabaiteko egurra ekarri egin bear menditik. EgutAr 28-1-1960 (ap. DRA). Bizar zuriz, lepoa<br />
makurtuta, makilla-adakia eskuan. Alzola Atalak 74. Eta ipuingille batek mixiñoiak adakiz emotea egoki zala<br />
erakutsi ebanez, oneek bere, euren pistolen bitartez emongo ditue irakatsialdiak. Erkiag BatB 183.<br />
2. Cubilete (de marfil?) para dados. "Movet arma fritillo, adarkian tantóak darabiltza" Urt II 322. Cf. infra (4).<br />
3. adarki (BeraLzM). "Asta de bandera" BeraLzM. Ganibeta bategaz ikurriñaren kordela ebagi eban eta<br />
ikurriña, kordela ta adarkija eruan euzan. AG 1582.<br />
4. adarki (gral.), adarraki (B). Ref.: A (adarki, adarraki); Lh. "Material de cuerno" A. "(S), matière cornée"<br />
Lh.<br />
- ADAKI-IKATZ. "(V), carbón delgadito" A.<br />
adakilika. "(L-ain), ganado vacuno cosquilloso" A. v. adarkili.<br />
1 adakin. "(L-ain), punta de leña" A.<br />
2 adakin. "(AN), huésped" A.<br />
adakitu (V, G, AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz. 1. "Deshojar ramillas de una rama" A. "Hacer leña matacán de<br />
ramas gruesas. Pago adarrak adakittu ditut" Asp Leiz.<br />
2. "(G-to), cubrir de leñas pequeñas la pila de carbón" A.<br />
adako (AN ap. A; Aq 204 (AN)). "Rama de árbol cortada y quitada de la ramusca" Aq 204. v. adaki.<br />
adala. "(V-ger), piedra de fregar, vertedero" A.<br />
adalera (G-to ap. A). Cornamenta. v. adakera.<br />
adalko (R-uzt; Bon), alko (R-uzt; Bon), anko (R; Bon). Ref.: VocPir 664; A (adalko, alko, anko). "Racimo"<br />
A. v. mahatsadalko. So-izu nola astamatsak or-emenka arpea adalka [sic] (mordo) bakanez iantzi duen. Ibiñ<br />
Virgil 45.<br />
Adam, Adan. v. Adamen, Adanen sagar (s.v. sagar).<br />
adan. v. 1 aran.<br />
adantar. Descendiente de Adán. Eztauke biotzean / Adantar guztiak / kolore batekoak / odol iturriak: /<br />
batzuk urdina dauke / besteak gorria / Adan ta Ebaganik / danai etorria. Azc PB 216.<br />
adantza. "Encornure" Lh. v. adarrantze, adantzu.<br />
adantzu (S). Ref.: A; Lh; Lrq. "Cornamenta" A. "Encornure" Lrq.<br />
adañi. "(R-uzt), nudo de árbol" A. v. adabegi.<br />
adaondu. "(AN-5vill), podar" A.<br />
adapo (V-arr-oroz-m), arapo (V-al; aapo V-gip). Ref.: A (adapo, arapo); Iz ArOñ (arápo), UrrAnz (aapúa);<br />
Elexp Berg (arapo). "Base de una rama, de donde se corta la leña" A. "Arapo (V-al), púa de árbol" Ib. "Arápo<br />
bat, una raíz de rama en el tronco. Aápokuskur, aápo, nudo en el tronco" Iz ArOñ. "Adapoak, adar ttikiak moztu<br />
ezkero, adar batean gelditzen diran puntak" Osk Kurl 149. "Nudo de un tronco" Elexp Berg. v. adabegi. <br />
[Adarrari] axala khendu ta adarra zathika zuritzen, adapoak mozten, adabegiak berdintzen. Osk Kurl 147.<br />
adapotsu (V-ger ap. A Apend), arapotsu (aapotzu V-gip ap. Iz UrrAnz). "Madera nudosa, mala para<br />
construcción" A Apend. "Aapotzúa, la (madera) nudosa" Iz UrrAnz.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 213<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adapuru. "(V-ger-arr-arrig), manzana grande, agria y blanda que revienta pronto al fuego" A.<br />
adapuru. v. adaburu.<br />
adar (gral.; Lcc, IC 445, Mic 6r, SP, Urt I 136, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H,<br />
VocB). Ref.: VocPir 331; A, Lh; Lrq; Iz Als, ArOñ, R, To, UrrAnz, Ulz; Echaide Nav 250-251; Etxba Eib; Elexp<br />
Berg; Gte Erd 143.<br />
1. Cuerno. "Cornear, adarrakin emon" Lcc. "Corneador, adarrakin emaiten deuena" Ib. "Hastas de toro, &c.<br />
adarrak" Lar. "Cornamenta, adarrak" Ib. "Asta, cuerno" Añ. "Corne d'animal. [...] Jokoak adarrak makur<br />
(Prov.). Litm.: le jeu a les cornes torses, pour dire que le jeu est dangereux" Dv. "Idia bere adarrekin jango luke<br />
horrek (G-azp, AN-gip), idi bat adarrez aurre jango luke orrek (AN-gip), orrek jango luke idia adar ta guzti (Gazp)"<br />
Gte Erd 143.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.<br />
[Bestia bat] zazpi buru eta hamar adar zituenik, eta bere adar gainetan hamar diadema. Lç Apoc 13, 1 (He,<br />
TB, Dv, Ur, Ip, Ol, Ker, IBk, IBe adar). Idia adarrerean ta gizona itzerean. "Al buey del cuerno y al hombre de<br />
la palabra". RS 378. Dela xikiroek duten adarrik, dela eztuten, dela diren xuri, dela diren beltz. SP Phil 428 (He<br />
432 zikhiroak izan deitezen adar dunak ala izan deitezen adarri[k] gabeak). Idiaren adarra arrailatua denean<br />
zer egin behar den. Mong 592. Rhinozerosaren adarra, hartzaren aztaparra. Egiat 266. Miraturik nago hanitz, /<br />
ene populu maitia, / eman diezaziela orori / uzkuti adar bedera. AstLas 28. [Idiskoak] adar motzekin iñori<br />
gaitzik egin etzegion. VMg 85. Elizatarian bertan idi eta beien adarrak laudatzen. AA II 59. Oratu omen zion<br />
mutilak [zezenari] adar bietatik portizki. Izt C 251. [Zezenak] bola zurezkoakin / adar zorrotzetan. Echag 231.<br />
[Orkhatz bat] bere adar haltoez hagitz zagon satifatua. Gy 63. Nausi du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez.<br />
Hb Egia 130. [Behiak] adarrak behar dütü leñ eta argi, herrapia xuri. Ip Dial 93 (It, Ur, Dv adar). Nere<br />
senarrarekin / daukadan bizitza, / kantatuko det iñork / ikasi balitza; / fiña izango zala / eman ziran itza, /<br />
akerraren adarrak / bezela gabiltza. Xe 250. Auntz bat adar okerduna. Azc PB 290.<br />
(s. XX). Zezen mantxoegiak ekarri dituzte iñori adarra sartzeko. Urruz Zer 140. [Behia] bere adar xut<br />
xorrotxekin. Barb Sup 88. Akerraren adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Ib. 107. Burian debruaren<br />
iduriko adar gorri batzuekin. Zub 112. Urrena [...] aari aurrelariak, belarri inguruan adar iru-biurrekin. Or Mi<br />
42. Peruk [...] adar zantzua / or zedukak atzimurtzi. "Tiene Perico por señal un arañazo como una cornada". Or<br />
Eus 174. Adarrez edo ezurrez egindako [azagai-muturrak]. JMB ELG 35. Utzak yokua burutik [...]. / Egia duk,<br />
bai yokuak adarrak makur ditik; / hik nekez irabaziak ostalerak yoanen tik. NafEKZ 133. Buruan adar-itxurako<br />
txapel girgildun bat. Mde Pr 106. Adar tankerako buru estalki tontortsua urrez eta sedaz apaindurik zun. Etxde<br />
AlosT 77. Demoniñoaren adar artean jausteko? Bilbao IpuiB 230. Irakasleari orpoz orpo zerraion ikaslea,<br />
auntzak adarrak dituen aldera eginda. Zait Plat 40. Bereala zekor bat billatzen da urte biko kopetean adar<br />
kakotuak dituena. Ibiñ Virgil 113. Basauntz urtetsuaren adar-abartsuok. Ib. 52. [Bigantxa] adar-apalen azpian<br />
belarri illetsuak ditutena. Ib. 95.<br />
v. tbn. Arch Fab 129. Bil 144. AB AmaE 410. JanEd I 37. Alz STFer 119. HU Zez 77. Echta Jos 309. Noe 117.<br />
Enb 161. Kk Ab II 89. Etcham 190. Iratz 102. Zerb Azk 40. Erkiag BatB 56. Arti Tobera 269. Lab SuEm 201.<br />
Casve SGrazi 58. Uzt Noiz 37.<br />
--Siku dago [alkandora]? --Adarra nola. "Como un cuerno". Mic 12v. Esne billa alperrik da joan aiengana: /<br />
adarra bezain legor errapeko zaiña. Or Eus 247.<br />
Yar zaitezte, galde xume bat egin nahi dautzuet. Ezda haltzairuzkoa, bainan ankas ere, itxik-atzue adarrak<br />
buruan: Erran diezadazue nola giristinotasunak hartu duen lurrean? Hb Egia 142.<br />
Lege bat bada Frantzian aspaldi egina, bainan egia errateko, buru buztanik... ez eta adarrik ez duena. HU<br />
Zez 34.<br />
Jar zite eta loth lanari adarretik gero. GAlm 1934, 12 (ap. DRA).<br />
Aste hartan, aphez bürü mehe edo beruegiari jaun aphezküpiak adarrak sar erazi. ArmUs 1892, 134 (ap.<br />
DRA).<br />
v. adarbakar. Merkurio itxuratzen zuten batean lau bururekin, bertzean adar-bakardun, hor bizardun, han<br />
sugedun. Lf CEEN 1973, 124.<br />
(Pl.; ref. a los supuestos adornos de la cabeza del que ha sido víctima de infidelidad sexual). Para 'poner los<br />
cuernos' hay adarrak imini / ezarri / jarri en Micoleta, Etchahun y Aresti respectivamente, y adarrak egin en<br />
AstLas y Etchahun. Cf. MEIG I 213: "Ene iritziz, zabalduegiak daude adar horiek garai hartako euskal liburu<br />
bakanetan, baita esaera zaharretan ere, orduko euskaldunek ahotan hartzen ez zituztela uste izateko". Cf. Satr<br />
BAP 1960, 177, en contra del casticismo de este uso, pero es en esta acepción en la que se documenta por<br />
primera vez adar. v. infra ADAR-EGILE. Jende honak, bihotza daut bethi ere nigarrez, / neure amore<br />
xotiltua galdu dudan beldurrez; / Gaoaz lorik ezin daidit haren gogoan beharrez; / Gogoan behar handi dizit<br />
bethe nuien adarrez. E 165. Adarrak emaiten dira Miraballesen, / Dozena milla florinen (Tolosa, 1619). TAV<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
214
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
3.1.25 (de interpr. no segura). Emaztearen gaitzez xikira zedina adarreki ehortz zedin. "Celui qui se fit châtrer<br />
par dépit de sa femme, fut enterré avec les cornes". O Pr 137. Onarzun-truku huts, alab'ezkontzea, / Ezta hori<br />
ezkontze, bana da saltzea; / Haren erosle senarrak / Zer merezi luke? adarrak. O Po 19. --Ta zeintzuk dira<br />
besteak? --Ikuzkatasun bat oean, ta adarrak, iminiten badeutsaz emazteak. "Y los cuernos, si su mujer se los<br />
pone". Mic 12v. Adarrak eta ulla urdinak eztoaz etorri egunakaiti. Ib. 12v. Lehenik ezarriren dirot / emaztiari<br />
burian / adarren egitia dela / meritu handi bat lurrian. // Gizona irus datiala, / adarren ukeitiaz. AstLas 22.<br />
Hanitz mundu beita, / adar egiten ari. // Nik bazakit emazte bat / hartan kurrunpiturik beita / senarra hilik eta /<br />
libertitzen beita mitilarekila. Ib. 22s (v. tbn. 50). [Emaztiak] desuhuratzen ai / eta adarrez kargatzen. Ib. 29 (v.<br />
tbn. 52). Hamar urthe huntan bizi niz esklabo / Erdiak gaztelian, bestiak gaizkigo / Jeloskeria baten süjettetik<br />
oro / Nahi gabez izan adarren sorhaio. Etch 126. Bena haren emaztiak hala dizü merexi / Zeren adarrak egiten<br />
beteitzo, Phetiri Santzeki. Ib. 364. Ebili niz Gaztalondon esklabo / Nahiagorik egon establian lo; / Nausia zeitan<br />
juiten prima ganat gero, / Eta ni kanpun üzten haien etsier so, / Hurak denak oro adar ezarteko, / Zeren ni<br />
nintzan egiliren lekhaio. 'Pour mettre des cornes'. Ib. 426. Gure jaun Urrutia, / khexian bethi zia, / erradazu<br />
zertako [...]. Hurrunt zite ni ganik / eztit zure beharrik. / Bazoaza kanpora / adar ene biltzera. / Jauna, holako<br />
lanak / Hauzeko anderiak / eztitizu ikasi. 'Pour me cueillir des cornes'. Michel LBP 399. Zerren bere andreak /<br />
adar haundiak jarri / dizkio, bai, luzeak? Arti MaldanB 223.<br />
Embudo. "Entonnoir, adar, Anton-adar, hunil" T-L. Hurtuko tuzue arno beroan eta gero edan araz adar<br />
batez. Mong 587 (cf. 588: hur hura eman idiari edatera adar zilhatu batez).<br />
"Vase fait d'un corne destiné à contenir de l'huile" H. Bethe zazu zure adarra olioz. "Cornu". Dv 1 Sam 16,<br />
1 (Ol, Ker, BiblE adar). Hartu zuen olioko adarra eta gantzutu zuen Salomon. Dv 3 Reg 1, 39 (Ol olio-adarra<br />
yauretxolatik artu).<br />
"Colodra del segador (Darric)" DRA.<br />
"Tentacules" H. [Zangurrubak eta karramarruak] arenbeste adar, beso ta ankadunak zirala ikustian [...].<br />
Otx 58. Barakullu, barakullu, / atera adi gelatik; / barakullu, kullubara, / adarrak eguzkitara. Or Mi 102. Ta<br />
asartuten bazara [karramarru bat atrapetan], laster dozu atzamarren bat euren anka-adarren artean. Bilbao<br />
IpuiB 239.<br />
(S ap. Lrq; T-L). Cosa o parte de una cosa que tiene forma semejante a la de un cuerno. "(Nuage) en forme de<br />
corne" Lrq. "Bicorne, bi adarretako xapel" T-L. Buruan xapelto bat bi adarrekilakoa. EskLAlm 1903, 6 (ap.<br />
DRA). Jaun Piroa bezen lodiko zigarretak egiten zituen, turruputun itsusi batzu, adarrak alderdi guzietarat<br />
zoazila. Barb Sup 63. Ara, kiketan Gorritikotik / odei gorriren adarra. "El cuerno de una nube". Or Eus 341.<br />
(H A Apend). Cuerno (de la luna). Iguzkiak pintatukotik / Izar xuri gustietan; / Ekharriko tik ilhargiak /<br />
Bere adar urdiñetan. Gç 134. Ilgoran badago (illargia), il-gorako G bezela adarrak eskui aldera egon bearrean<br />
[...]. EgutTo 17-1-1923 (ap. DRA). Illargiaren adar-puntan bizi aiz, mutil. TAg Uzt 287. Bidean diran arte, ba<br />
dute / illargiaren adarra. Or Eus 213. Illargiak, [...] itzalgune beltzik adar artean baldin badu, euri ugari egingo<br />
du. "Si nigrum obscuro comprenderit aera cornu". Ibiñ Virgil 78.<br />
(Como primer miembro de comp.). Cuerno (material). "Alabarches, adar bestiadiya janaraziaz pagaturikako<br />
dretxua iskribuz ezartzea" Urt I 469. "Adar-edontzi (Hb), corne à boire" Lh. v. infra ADARREZKO. <br />
Eskeintzen diote Urriri adar-ontzi aundi bat ardo. 'Un grande corne rase de vin'. Or Mi 49. Apalondoko<br />
atsedenaldian adar-ziztu bat atera zun Leundak kolkotik. TAg Uzt 294. Eta ez zegon alferrik egonean arako<br />
adar-kopa ura; an zebillen [...] utsik naiz betea. "El cuerno". Berron Kijote 124. Zezenak, nahiz ase bere<br />
errabia, / Ezin gorde dezake khartsu gutizia, / Ixurtzeko odola adar ezpatekin. Hb Esk 225.<br />
(Expletivo). Zer esker eta zer adar... Nik esaten det gaur ez zeratela juango Etxe-alaira. Apaol 41s.<br />
Miseriyaren adarrak / dauzkat itzegin biarrak, / eragin ditzadan farrak; / jornal-biderik sanuak eztu, /<br />
eskasagua elbarrak. Xe 231.<br />
(Como exclamación de enfado). --Zuek berriz, nagusia nola zapalduko dezuten asmatu baizik ez<br />
daukazute... zuen burruketan. --Adarra! Baña guk zortzi orduko lana, zuek iru orduko patxara, eta diruak<br />
zuentzat! JBDei 1919, 253.<br />
(Ref. a la fiesta de los toros). Gabonak dirala, Iñauteriak dirala, zezenak edo adarrak dirala; San Juanak,<br />
San Pedroak [...]. Ag G 348. Igon giñian itxirik beian / Adar-Jai... eta yabanak. / [...] Urkiolako zelaian etzan<br />
/ Yabana antzeko nasterik; / Euzko-abesti, dantza ta jolas / Garbijak baño besterik. Enb 134.<br />
Bere lêngo kontuak alaitzen du zârra, / artatik artu nai du Sukuntzak adarra. "El viejo se consuela con sus<br />
antiguas historias. De ellas le hizo tomar el hilo Sucunza". Or Eus 370.<br />
2. (gral.; SP, Urt I 136, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 40, Dv, H). Ref.: VocPir 539;<br />
A; Lh; Lrq; Iz To, UrrAnz, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. Rama. "Ramonear, cortar las ramas, adarrak epaki" Lar.<br />
"Branche; rameau" VocPir 539. "Branche d'arbre" Arch VocGr, VocBN y Dv. "Adar hautsia, branche cassée" H.<br />
"Adaganean (V-arr-oroz-m), (en) sobre las ramas" A (cf. infra ADAR GAINEAN). Cf. buradar, GORPUTZ-<br />
ADAR, IBAI-A., itsasadar, izadar, KE-A., LUKAINKA-A., mahats-a., MENDI-A., SOIN-A., PALMA-A.. v.<br />
abar, ZUHAITZ-ADAR, 1 arrama.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.<br />
[Mustarda hazi bihia] erein den ondoan goratzen da eta [...] adar handiak egiten ditu. Lç Mc 4, 32 (He, Ol, Ir<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
215
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
YKBiz 179, Or, Ker adar; TB zuhatz-adar). [Zeruko xoriak] ohatzeak egiten baitituzte haren adarretan. Lç Mt<br />
13, 32 (TB, Samper, Hual, SalabBN, Ip, Echn, Leon adarretan). [Urak eztu] zuhaitz edo adarrik bizia<br />
salbatzeko. EZ Man II 139 (cf. infra O Pr 285). Hirur presuna zarete / Baña Iainko bat xollki, / Zain, ondo eta<br />
adarrak, / Nola zuhaitz bat bethi. EZ Eliç 355s. Zeren hura zela erroak utzirik adarrei lotzea. Ax 408 (V 266).<br />
Zuhaitz adarrak goititzen eta goratzen zeitzan. Ib. 385 (V 252). Zeren amorantea [...] huntzadarra bezala da. Ib.<br />
360 (V 238). Zurzai orok adar eihar. O Pr 535 (Saug 56 adar; v. tbn. O Pr 441). Itsasoak adarrik ez. "La mer<br />
n'a point de branches; à quoi on se puise prendre, quand on se noye". Ib. 285. Arboletatik kendu zituzten adar<br />
mee ostodunak. Mb IArg I 268. [Hedatzen baitzituzten] arboletako adarrak Jesus iragan behar zen bidearen<br />
gainerat. Lg II 220. Ez ebagi ondoti arbola txaarra ta bai adarren batzuk inausi. Mg CO 109. Ez da arbolarik<br />
arkituko adar oker edo igarren bat ez duanik. AA I 602. Adar metxo bat. It Fab 144. Arbola batek daukaz adar<br />
eziak ta igarrak. JJMg BasEsc 43. Populua, arramu adarrak zauzkalarik eskuetan, joan zen Jesusen aintzinera.<br />
Jaur 148. Adar hainitz duen arbolak, erro hainitz; adar guti duenak, erroak xuhur. Dv Lab 347. Har zazu xertoa<br />
gaineko adar xutetan; arbola ederrago ethorriko zaitzu. Ib. 381. Adar ostodunakin bide-ertzak apaintzen<br />
zituzten. Lard 429. Xori batek egiten duen bezala, adarrez-adar, aldaskaz-aldaska, nere burua erortzera utzi.<br />
Elzb PAd 43. Atoz usotxo zuri zuria / Olibo adarraz mokuan. AB AmaE 56. Ara, sagarraren adarraren<br />
makillaren punttaren punttan ama, eta umiak ojuka. Sor Bar 16. Hain handi eta azkar / lehen izatua, / Orai gure<br />
haritza / zein den murriztua! // Funditua uholdez, / zirimolez, ortziz; / Aizkorari arrotzek / adargoiak hautsiz.<br />
Zby RIEV 1909, 396 (1908, 761 adar). Adaganetik iausten direan sagar ustelen antzera. A Ezale 1897, 233b (v.<br />
tbn. BGuzur 131).<br />
(s. XX). [Oliba ondoa] aphala da, zango eta adar kakola bihurdikatu batzuekin. JE Bur 82. Adar igarrak. Ag<br />
G 192. Txoriak, txioka, adarrik adar ibilten ziran. Altuna 47. Gaztain goiaren adar goietan. "En las ramas altas<br />
de los altos castaños". Or Eus 79 (v. tbn. Gand Elorri 151 adar-goietan). Hamar adixkide, bederatzi adar ustel.<br />
Zerb Prov GH 1936, 226. Etxe aurreko ate-alboak lizar-adarrez [...] apaindu oi dira toki askotan. JMB ELG<br />
118. [Gizartekeria] zugatz andia egin da, ta bere beso ta adarrak alde guztietara zabaldu ditu. Eguzk GizAuz 26.<br />
Haizea heldu da mendi-zokotik, fruituak adarretarik aurdikitzen dituela. Lf Murtuts 2. Pago, aretx eta gaztañe<br />
adar andidunez. Akes Ipiñ 23. Bakan badaude, adar sendo ta luzeak ematen dituzte. Munita 84 (v. tbn. 61).<br />
Zugaitza [...] iñaustea (adarrak kentzea) ona al da? Ib. 61. Zuaitz aundi ta sendoa zana / ainbeste adar egin zan<br />
/ Eta geroztik ikusten degu / zein eta nola gabiltzan. / Artzai bakar bat da egizkoa / Jesukristoren eleizan. Basarri<br />
2. Zuen arbola indartsu dago, / adar sendotan betea. Ib. 119. Zugatz gaztien adar sendoak. BEnb NereA 238.<br />
Lore-illian fruta-zugaitzak [...] adar guziak loretan. Uzt Sas 332. Arte-arbolari adar lodi bat kentzeko asmoa<br />
dut. Berron Kijote 97. Itz batean esateko, euskal-ipuiak eta bertsoak elkarren senide dira, adar beretik ondu<br />
diran frutuak dira, enbor batek bota dituen adar bi. In MEIG III 109. Urre-koloreko adarrak zituen, eta haietatik<br />
zintzilik zilarrezko fruituak. MEIG IX 105s.<br />
v. tbn. Tt Onsa 153. Egiat 213. Arch Fab 111. Gy 290. Hb Esk 73. Bil 163. Apaol 76. Elsb Fram 136. Arb Igand<br />
90. HU Zez 55. Ill Testim 8. Goñi 25. Echta Jos 32. Noe 74. EusJok 98. Inza Azalp 98. Enb 46. Etcham 212. Ldi<br />
BB 58. TAg Uzt 139. EA OlBe 11. Iratz 35. SMitx Aranz 217. Bilbao IpuiB 188. Erkiag Arran 96. Etxde JJ 196.<br />
Txill Let 60. Zerb Azk 32. Osk Kurl 147. Gand Elorri 107. JEtchep 23. Zait Plat 7. Matx Gazt 19. Arti Tobera<br />
279. Ibiñ Virgil 84. NEtx LBB 182. Ardoy SFran 83. Lasa Poem 58. Azurm HitzB 59.<br />
(Fig.). Sendatu zaizko [elizari] zauri handiak, sorthu adar berriak. Hb Egia 123. Zuberoan ditugu adar bi /<br />
Laburdi irugarrena, / Bizkai, arabar, gipuzkoarrak / osatzen degula dena, / ori munduan jakiña dago. Tx B 220.<br />
Dirua dogu danon errege, / ez dauka ate itxirik, [...] Giza-bizitzan adar guztiak / diruak daukaz loturik. BEnb<br />
NereA 240.<br />
Urhez estali zituen, hala kerubinak nola adarrak eta bertzeak. "Palma". Dv 3 Reg 6, 32 (BiblE palmondo; cf.<br />
PALMA-ADAR).<br />
(Como primer miembro de comp.). Arbola-ebakitze, adar-auste eta besteak. Lard 309. Arbola edo zuaitz<br />
beraren adar-inguru, arbasta, txotx eta [kimuak]. Aran SIgn 200. Adar zathi ttiki bati alde bietatik zorrozten<br />
zaizkio puntak [...]. Hauxe da irularia. Osk Kurl 77.<br />
(En las exprs. adarretatik aldendu 'no andarse por las ramas', adarretatik ibili 'andarse por las ramas'). <br />
Baña aldendu gaitezan adarretatik eta guazan gerrira. Gure mutillak [...]. Kk Ab I 13. Bainan goazen harira,<br />
adarretatik ibilteko nahikoa da ta. Osk Kurl 97.<br />
Bada sugeak mihia du bi adarretakoa eta bi puntetakoa. SP Phil 352 (He 355 bi puntetakoa). Huna gero<br />
mahain bat, [...] zango bakhar delarik, xutik badagoke! Bainan zango bakhar hura hirur adarretako da. Prop<br />
1897, 118.<br />
Rama, línea genealógica. Dabiden adarretik behar da, eta Biryina behar du ama, dio Isaiak. Hb Egia 47<br />
(Dv traduce: "de la race de David"). Hastean nihork etzakien non eta nola sorthu behar zuen Salbatzaileak; [...].<br />
Gizona behar zuen, Ebaren adarretik zenaz geroz. Ib. 46. Laphurtarrak eta giphuzkuarrak neure ustez eskualdun<br />
adar beretik dira, ezen elgarren eite eta iduri ainhitz dute. EskLAlm 1876, 3 (ap. DRA). Seme nagusijaren<br />
adarretik urteten dira beste lau adar, eta euretan, bere lau semien ixenak. Kk Ab I 87. Eta onetara, adarrikadar,<br />
edo belaunik-belaun, lenago esaten zan lez, beti seme nagusijetatik, Don Kazintto gaurko etxaunaganaiño;<br />
beronen ixena ta bere anaienak dagoz jatorri-zugatzaren azkenengo abarrian. Ib. 87. Bertze asko mintzaien<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
216
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ethorkia, heien erroak eta adarrak errexak dire hatzemaiteko. Hala nola frantsesa, española, anglesa<br />
noizdanikakoak diren eta zertarik eginak, erranen dautzute xuxen gizon argituek. Arb Igand 16.<br />
Cabo (de tierra). Lurrak bi adar: Urguill, Igeldo, / ugartea aien erdian. "La tierra tiene dos cabos". Or Eus<br />
385.<br />
Ramal. "(G-bet), ramal de ferrocarril" A Apend. Uhaitz horrek sarde egiten du itsasora heldu baino lehen<br />
eta haren bi adarren artean bada zelhai bat ederra. Prop 1884, 77. [Bidearen] adar bat baitoa herrirat buruz. JE<br />
Ber 10. Batasun bide horrek, ordea, bidagurutz asko izan ditzake. Ez dakit, beraz bide-adarrik onena hautatu ote<br />
zen beti. MEIG VII 163.<br />
Afluente. v. IBAI-ADAR. Bainan ez ote dire Ugarana eta Mirirrin, Ainhoan elgarretaratzen diren aipu<br />
dugun Ur-Handiaren bi adar? Lehen bi adarrak menturaz. Zerb Azk 49.<br />
Brazo de la cruz. [Obedienzia, kastitatea, pobrezia] dira gurutze espiritualeko hirur adarrak. SP Phil 245s<br />
(He 248 aldaskak). Gaixtaginik handieneri ez ohi zaizkitzaten eskuak itzatzen, bainan bai bakharrik bi besoak<br />
kurutzearen bi adarren gainetik eman. Arb Hazparneko kalbarioa 186 (ap. DRA). Huna zer zuten atxeman:<br />
egurrezko gurutze hautsi bat, gaineko adarraz, gabetua! Bazen aski. Gurutze bat hirur adarrekin? Nun zen<br />
laugarrena? Zerb Azk 94.<br />
Rama (de una ciencia, disciplina, actividad, etc.). Lehen lehenik jakitatearen adar guzietako jakintsunek<br />
behar dute elgarretaratu. Herr 10-11-1955 (ap. DRA). Fisikan, Kimikan, Osagintzan eta beste jakintzaadarretan<br />
bihar diran hitzak zabaltzeko. Osk Kurl 119. Nik esango nizuke soziopolitika soziolinguistikaren<br />
adarra edo dela. MEIG IX 81.<br />
Cf. adarkatu (4). Izarrak behera-zolan utzirik, iragaiten irrintzina, bihurgune edo adar bat gabe. SoEg<br />
Herr 17-3-1955 (ap. DRA, que traduce "sinuosidad").<br />
3. (V, G, AN, R). Ref.: A; Iz LinOñ 182. Extremo del respaldo de la silla, del cabezal de la cama, etc. "Pie de<br />
catre, silla" A. "Antxiña matasea silla-adarrean ipiñi ta aren bueltan ibilli bear izaten omen zan aria arillean<br />
batzeko" Iz LinOñ 182. "Jertsie sille-adarrien utzi" (G-azp). v. OHE-ADAR, mutur. Enzun nezan boz bat<br />
Iainkoaren begien aitzinean den aldare urrhezkoaren laur adarretarik prozeditzen zenik. "Des quatre cornes".<br />
Lç Apoc 9, 13 (TB, Ur, Ip, IBe adar; He kantoin, Dv izkina, Ol, Ker, IBk, BiblE ertz). Igo dira gosaltokira, ta<br />
txokolatea an zegoan oso osorik; baita sotana ere, alkiaren adarrean. Or SCruz 26s. Aurrak ematen ditu / iñoiz<br />
lan ederrak: / batzutan lo artzeko / eragin bearrak, / noiz autsiko ote diran / seaskan adarrak. Uzt Sas 33.<br />
4. (V-ger-gip, G-azp; Lcc, H). Ref.: A; AEF 1955, 164; Iz ArOñ. Cuerno (instrumento de viento). "Bozina para<br />
tañer, adarra" Lcc. "Unos cuernos grandes a manera de bocinas, que tenían llamados adarrak" IC II 53. "Corne<br />
à sonner" H. "Abilosen adar (V-ger), cuerno que se toca de noche para espantar jabalíes, zorros, etc." A. "Adarra<br />
jo, tocar el cuerno, instrumento de viento" Iz ArOñ (cf. infra ADARRA JO). Cf. TAV 2.2.12: "Ubicumque<br />
Navarrus aut Basclus pergit, cornu ut uenator collo suspendit et duo iacula aut tria, que auconas uocat, ex more<br />
manibus tulit (s. XII)". Cf. supra (1). v. ADAR-TRONPETA, TRONPETA-ADAR, deiadar (2).<br />
[Aingeruak] hanturen du bada suge didurien adarra, / Zeñen adituren baitu munduak deihadarra. EZ Man I<br />
81. Kanta iazozue harpan / Loriako tronuez: / Adar ozen bai biola, / Eta berze soinuez (Ps 97, 5). Hm 66. Yotzen<br />
berritz adarra eta Karlek aitzen; / Dakharken hats luzeak ez guti izitzen. Hb Esk 61. [Plazan] iru edo lau mutiko,<br />
ez zuzenenetakoak, burlaz adar aundiakin soñu jotzen. Urruz Urz 12. Bere adar zilatuarekin agintzen zituen<br />
gazteluko gudulariak, iardokitzeko prest izan diten. Zub 83. Adarra joaz ibiltzen ziran otsoak uxatzeko (G-goi).<br />
AEF 1955, 164. Berebiziko zarata atera oi zuten zintzarri, idi-adar eta pertzakin. Etxde JJ 171. Ebanjelari deia /<br />
adarrak aldarri. 'Anuncia el pitido la voz de los evangelizadores'. Gand Elorri 56. Entzun dut inoiz bidean /<br />
adarraren hots zolia / mendi loen bizkarretan / kemen oihartzun laru. Azurm HitzB 38. Nola den tristea /<br />
basoetan barrena / adar hasperena / hondamena jotzen. Ib. 38. Ikasteko zeuden oraindik adarretan (turutetan)<br />
putz-egiten. Ibiñ Virgil 93. Hark ere jotzen zuen bere txolarteetan, adarra gainera, euskaraz esateko gogortxoa<br />
dirudien arren. Orain badira 4.000 txistulari Euskalerrian. MEIG I 62. [Larramendik], bertsotan hasi zenean,<br />
edo behintzat bertsoak argitara zituenean, adar epikoa jo zuen gehien bat. Eta ikus dezagun nola orrua eragin<br />
zion adarrari poesiaren Fray Gerundio honek. MEIG I 216 (v. tbn. MEIG VII 121 adar epikoa jotzen saiatu<br />
zenean). v. tbn. Sabiag Y 1934, 30.<br />
"Sirena. Jornada laboral. Adarretik adarrera lana guk, moteill. Praikako (fabrikako) adarra (G-goi)" Gketx<br />
Loiola. "Sirena de buques, fábricas, etc. Adarrak jo dau (V-m)" DRA.<br />
5. (G-bet, S; SP, Dv). Ref.: A; Lh. "Nœud d'arbre" SP. "Nœud dans le bois" Dv. "Nudo de árbol" A. v.<br />
adabegi.<br />
6. "Ligne produite par un coup" Dv. "(B), cardenal, marca, señal producida por un golpe" A. Cf. infra ADAR<br />
TXAR.<br />
7. (L-ain ap. A; Dv)."Filón, vena de minas" A.<br />
8. (G, L, BN, S; Hb ap. Lh; Dv (BN-bard)). Ref.: A; Lh. "Orage" Dv. "4.º (BN-baig), borrasca; 5.º [...] manga<br />
de agua" A. "Bourrasque" Lh. Cf. ADARREZ, HARRI-ADAR, ERAUNTSI-ADAR, GOIBEL-ADAR, HODEI-<br />
ADAR. Arratsalde erditan, gau ilhuna, dorphea, zinez izigarria, ximixta hori eta gorriak ilhunbearen<br />
argitzaile. Adarra lehertu baino lehen elizara lasterrez joanak. Barb Sup 142.<br />
9. (V-ger, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Lh. Calzador. "Chausse-pied" Dv. --Yauntzi nahi zintuzke [zapetak] [...]?<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
217
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
--Ori adarra: yar zaite. Darthayet Manuel 386.<br />
10. Registro de órgano. Zer-io andirik eukiten eztaben organisteroak, adar bat edo errejistro bat atara ta<br />
beste bat sartu ibilten direan antzera. A Txirrist 122.<br />
11. (B ap. A; VocB). "Un respiradero que tiene la bóveda del horno" VocB.<br />
12. (G, S; Foix ap. Lh). Ref. A; A Apend; Lh. Callo. "Callosités" Lh. v. ESKU-ADAR.<br />
13. "(L-ain, BN, S), chichón" A. "(S; Foix), bosse (au front)" Lh.<br />
14. Interés, rédito. Bi milloiok ikutu gabe, ta bi milloion adarra urtero eralgiaz, oñarri-dirutza azi-bearra<br />
nago. Ldi IL 116. Diru mordoxka ori yar zak "Euskaltzaindi" naiz "Eusko-Ikaskuntza" zaipean, ta aren adarraz,<br />
aren ekarri edo korrituaz, sariztu zak, urtero, nonnai argitaldutako euskel-idazlanik onena. Ib. 103.<br />
15. (Con egun, arratsalde, negu, etc., para expresar la duración de la unidad de tiempo referida). <br />
Garizumaren adarra, / luzea, baiña bearra. "La Cuaresma es larga de pasar". Or Eus 183. Negûk, legortêk, ez<br />
baleza luza adarra, / ganbaran gaiñez daite lên-urteko zârra. "Si el invierno o la sequía no se prolongasen<br />
excesivamente". Ib. 289. Oraindik gogo lukete, egunak / luzego lezan adarra. "Que el día prolongase un poco<br />
más sus horas". Ib. 318. Elkarrekin labur du adarra atsaldeak. "La tarde se les hace breve". Ib. 365. Urren astên<br />
Pestaburu da: / moztu du urteak adarra. "El año ha terminado su carrera". Ib. 424. Arratsaldeak beragandik<br />
baiño arago luzatzen du adarra. Amez Plat 13 (ap. DRA). Pasko aurreko gaba ospetsuan bataiatzen ziran<br />
kristaugaiak. Eta berrogei eguneko garizumaren adar luze orreri lotu izan bear zuten, asmo ori zuten guziak.<br />
Eston Iz 129.<br />
- ADAR-ABERE. "Adar-abere, adardun abere" Zait Sof II 146.<br />
- ADAR ALFER. "Adar alferra, branche gourmande" Dv (s.v. alferra).<br />
- ADAR-HANDI. De cuernos grandes. Bi idi handi kopeta-zuri, / Bizkar-beltz, adar handiak. Elzb Po 197.<br />
Beratzi zezen adar aundi. "Nueve toros de gran cornamenta". Or Eus 107.<br />
Cornudo, (marido) engañado. (Katixa:) --Uste baduk hik / lotsa hizala / urdi adar handia, / korajeria balin<br />
baduk / rainaigu ene hunkitzera. / (Pierris:) No, hortxe dun urde, / puta sara, ahardia, / larria idoki dinat /<br />
mando mula biharra. AstLas 50.<br />
- ADAR-APAL (V, S (-ph-); adarphal S). Ref.: A; Lh (adarphal); Elexp Berg. a) "(Animal) cornigacho o<br />
cornicacho" A. "Gure bei beltza adarrapala da baiña ala ta be onena beziñ ona uztarrixan" Elexp Berg.<br />
b) (V, S (-ph-)). Ref.: A; Lh (adar-aphal). "(Árbol) de ramas bajas, inclinadas" A. "Bas de branches (S-saug)"<br />
Lh.<br />
- ADAR-APOTZ. "(V), corniquebrado" A. v. infra ADAR-MOTZ.<br />
- ADAR-ARANJE. "(Sal) /-anxe/, cornamenta" A.<br />
- ADAR-AZAL. "Adar azala, el cuerno exterior que puede desprenderse" Iz ArOñ.<br />
- ADAR-BAKAR, -BAKOITZ. v. adarbakar, adarbakoitz.<br />
- ADAR BAT FALTA IZAN. Orrek beti adar bat falta dik (AN-gip). 'Burua ez zeukak oso ongi'. Inza<br />
NaEsZarr 842.<br />
- ADAR-BATU. "(V), corniapretado" A.<br />
- ADAR-BILDU. "(G, Sal), adar-biltu (R), de cuernos arqueados hacia dentro" A.<br />
- ADAR-BIHURRI. De cuernos retorcidos. v. ADAR-KAKOL. Urrena, saldoaren buruzagi antzo, bost aker<br />
adar-biurri, begiratu-oker, elkarren parean. Or Mi 42. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg<br />
Uzt 86.<br />
- ADAR-BUZTANDUN. Provisto de cuernos y cola. Ikusi ebazala alde txarreko tximel-gorriak eta adarbuztandunak.<br />
Kk Ab II 43.<br />
- ADAR-EGILE. (El, la) que pone cuernos, comete infidelidad sexual. Ezarten zitizün unestak gaztelin, /<br />
Ustez adar egiler fabore egin. / Orai berak badütü borontin. 'Croyant favoriser ceux qui font porter des cornes'.<br />
Etch 428.<br />
- ADAR-HEXURREZKO. Santxo zutik gelditu zan kopa-serbitzari; adar-exurrezkoa zan kopa. "Era hecha de<br />
cuerno". Berron Kijote 123.<br />
- ADAR-HEZUR. "Cornillon" T-L.<br />
- ADAR-GAINEAN. "Adaganean, [...] (V-m), asustado, azorado, despavorido" A. v. DARDA-GAINEAN.<br />
- ADAR GAINEKO, ADAGANEKO (V-m ap. A). a) "Adaganeko (V-m), cuatro ganchos que se fijan en los<br />
cuatro cuernos de la pareja de bueyes, para sostener el yugo" A.<br />
b) "Adaganeko, lo que está sobre el árbol, por ejemplo, la fruta no caída sino recogida sobre el árbol mismo"<br />
DRA.<br />
- ADAR-GILTZA (S ap. Lh; H (S) A Apend). "Adar gilza (S), corne naissante d'un agneau, chevreau" H.<br />
- ADAR-GOGOR. De cuernos fuertes. Ari bizkorra / adar-gogorra. Azc PB 286.<br />
- ADAR-IHAR. "Ad[d]ax, adarihar abrea" Urt I 136.<br />
- ADAR-ITSU. "Adar-ütsü (Sc), rama o trozo podrido de un árbol" A.<br />
- ADAR-JOKA (V-gip ap. Elexp Berg). "Tomando el pelo. Orrek beti alkarri adar-joka dabitz" Elexp Berg. Cf.<br />
adarjoka, ADARRA JO. Leon Bravo Picó ziran mutil onen izen-abizenak eta ara nola zegioen deadar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
218
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mutikondo lotsagabeak adarjoka: [...]. TAg Uzt 63.<br />
(Con adarra, det.). Ta guziek adarra yoka asi zitzazkion. 'Et elles la plaisantaient'. Or Mi 35.<br />
- ADAR-JOTZAILE (-joteille V-gip ap. Elexp Berg). Persona aficionada a tomar el pelo, bromista. "Adar<br />
joteille amorratua zuan ire aittajauna" Elexp Berg. Cf. infra ADARRA JO. Adar-jotzalle asko daukoguz gero<br />
munduan! Bilbao IpuiB 23. [Pernando Plaentxiatarra] biotz oneko adar-jotzalle bat besterik ez da. SM Zirik 53.<br />
Galdo-txiki ziri-sartze kontuan atzian gelditzekua ez-pazan be beti izaten zituan bere inguruan beste adarjotzalle<br />
batzuek pe axaxa emoten. Ib. 90. Izan be, adarjotzalliak, adarra jotzekuak biar ditu. Ib. 91. Kondia zan<br />
kontulari, alaiki, adar-jotzallia. Etxba Ibilt 468. v. tbn. Adarjotzale: Carta de Mendi-Lauta a Lizardi, 16-4-1929<br />
(ap. DRA).<br />
(Con adarra, det.). Adarra-jotzalliak / badira kanpotik, / galdutzian burlaka: / Aldegin zan ortik! Auspoa<br />
127, 73.<br />
- ADAR-JOTZE. Tomadura de pelo. Onak egozan eurak orduan iñoren destañak entzuteko ta erbestekoen<br />
adar-joteak bakean eruateko! Ag Kr 169. Adar-yotze au (zumba hau) guzien artean zorrotz mingarri ta luzeena<br />
da. A Y 1934, 11. Barre egin? Betillunez jarri? Ez ekian zetara jo [...] Patxoren adar-jote au zala-ta etzala.<br />
Bilbao IpuiB 136. Orduan, gaitzizena ontzat artzen ez eben guztieri adarjotze geiago eitxen ei zetsen. SM Zirik<br />
91. v. tbn. Adar-jote: Altuna Euzk 1930, 471. Bañan Txirritak beti billatzen eban berari adar-jotze alde<br />
ipintzen zetsezen larritasunetatik urtetzeko bidia. SM Zirik 58.<br />
(Con adarra, det.). Eta bein sekulako adarra-jotea asmau eben kaletar demoniñokumeek. Alzola Atalak 58.<br />
- ADAR-KAKOL . De cuernos retorcidos. v. ADAR-BIHURRI. Adar kakol, usain gaixto, heian dugun /<br />
akherra. Ox 112. Adar kakola bizar luz / Orai lanetan: / Ezker, eskuin abiatuz, / Sei zazpietan, / Ezin jali<br />
[akerra], zangoz eskuz, / Neholaz betan! Ib. 89.<br />
- ADAR-KIXKITA (BN-lab ap. Lh pág. 8, en una descripción de cornamentas). v. ADAR-GILTZA.<br />
- ADAR-KOSKA. v. HEDE-KOSKA. Ortaz gañera uztarriak, beste zati auek ditu: lau adar zulo edo uatz,<br />
lau adar-koska edo ere-koska [...]. "Cuatro sujetadores o enganches para los cuernos --'adar-zuloak' o 'uatzak'--;<br />
cuatro muñones --'adarkoskak' o 'erekoskak'--". Garm EskL I 124.<br />
- ADAR-KULO (-khülo S; H (s.v. khuloa)). Ref.: A; Lh; Lrq. "Adar-khuloa, se dit d'une vache, d'un bœuf qui<br />
ont les cornes tournées la pointe en dedans" H. "De cuernos arqueados hacia dentro" A. "Qui a les cornes<br />
arquées" Lrq. v. arkulo.<br />
- ADAR-KURRO. "(Sal, R), bestia de un cuerno cortado" A.<br />
- ADAR-LUZE. a) (Árbol) de ramas largas. Isasiko etzagunek bere basoetan atxineko garrastadui eta aretx<br />
adar-luzeak gaur baleukoz [...]. Akes Ipiñ 24.<br />
b) De cuernos largos. Asto ta bei adar luzeak ere, ixil-ixillik gelditzen ziran. NEtx LBB 92.<br />
- ADAR-MAKUR (V-ger-gip, Sal, R). Ref.: A; Elexp Berg. De cuernos arqueados. "Cornigacho" Elexp Berg. <br />
Oi, aker adar makurra! / Bizkarra dik, bizkarra din / Burdina bezen gogorra! Ox 89.<br />
- ADAR-MEHE. De ramas delgadas. Zugatz-adarme batean dardarizoka, karnaba kaxka-gorri bat guzien<br />
gain ageri zan. Alz EEs 1924, 91s.<br />
- ADAR-MOTZ (V, G ap A; -mutz S ap. A y Lh; -mutx S ap. Lh y Lrq). Mogón. "(Bête) aux cornes coupées"<br />
Lh. "(Bête) qui a une corne coupée, ou les deux" Lrq. Ejipzioen asi zenian gizabidea, bazien idi etxetiar,<br />
idukiz bi azkarandar, adardun bat, eta berzia adarmotx. Garral EEs 1925, 22. Auntz adar-motxa, txerri isatsmotxa,<br />
arkakuso begi-bakarra. Or Eus 63n. Zezena adarduna da, maizenik, [...] baina adarmotz ere izan<br />
daiteke. MIH 387. Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz.<br />
Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. Ib. 387.<br />
- ADAR-MUTUR. a) Punta, extremo de un cuerno. v. ADAR-PUNTA. Eltzen dio zezenak adar-muturrekin,<br />
eta [...] zazpi kana gora yaurti du atzera. Or Mi 50. Garai onetako zulodun adar-mutur bat ere [billatu<br />
ginduzten]. JMB ELG 58. Orein-taldeak [...] elurpean lotuta, adar-muturrak doi ageri zaizkiela. Ibiñ Virgil 101.<br />
b) Extremo de una rama. Beiak beera asi zan Nikanor, eta eskuak [madari-arbolearen] adar-mutur singleari<br />
oratu eziñik. Erkiag BatB 96.<br />
- ADAR NAGUSI. Rama principal. Laugarren urthean mozten dira adar nausiaz bertze guztiak. Dv Lab 353<br />
(v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Sokaren bi buruetarik bat estekatzen du gerezi ondo baten adar nausiari.<br />
Barb Sup 99.<br />
- ADAR-OKER. (V, G, S). Ref.: A; Lh. "De cuernos arqueados, cornituerto" A. "(Bête) aux cornes tordues" Lh.<br />
Matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik okerrik ez dot ikusi nik. Mg PAb 176. Akerra, da<br />
esatea adar-okerra. Ib. 176. Ez det ikusi Akerreneko akerrak bezin adarrak okerrak dituan aker adar-okerrik.<br />
EgutAr 5-2-1963 (ap. DRA).<br />
- ADAR OKERREKO. De cuernos arqueados. [Sorgiñak] zabaldi artan egiten zituzten beren billerak [...],<br />
adar okerreko akerrari bere agurrak. Eston Iz 87.<br />
- ADAR-OPIL. "Amabitxik besoetakoari Paskoz emon oi eutsan edo dautsan opilak izen asko daukaz: [...] Beran<br />
ta Naparroako alde batzuetan adar-opil" A EY I 189. Bazkuetan amagutxiak alabatxiari eta semetxiari adaropila<br />
erregalatzen die. A EY I 189.<br />
- ADAR-ORRATZ. (Pl.). Rama y hoja (de pino). Lurrak irabazi egiten du utzi zaizkion [insignisaren] adar-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
219
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
orratzak ongarri ditualako; simaur biurtzen zaizkiolako. Munita 62.<br />
- ADAR-HOSKA. Tocando el claxon. Automobil bat igaroten bada adarroska atsa ta autsa dariyozala,<br />
beriala igarriko dautzu zein markakua dan, Buick ala Chevrolet ala [...]. Kk Ab II 154 (v. tbn. I 51).<br />
- ADAR-HOSTO. (Pl.). Rama y hoja. Lawsongo zipresaren antza badu; bere adar-ostoetan zerbait kolore<br />
illuntxeagoa. Munita 90.<br />
- ADAR-HOTS. a) Sonido de cuerno, de trompetas. Adar-otsa ixildu zanian [...]. Urruz Urz 15. Adarrotsa<br />
entzunda, bereala mendira alderatu beitez guziak. Ol Ex 19, 13 (Ker adarrotsa; BiblE turuta jotzean).<br />
Burrukalarien garra ta iskilluak ikusi bear ditu zaldiak, adar-otsak iasan eta gurpillen azotsa. Ibiñ Virgil 98.<br />
Gizon aren adarrotsa, / bai geroko eriotza / oraindio be euskaldunaren / gomutamenean datza (?). Atutxa<br />
Mugarra (ap. DRA).<br />
b) Ruido, crujido de una rama al romperse. Alako batean: Adar ots aundia entzungo da, ta gizon garraxia. Or<br />
dator gure Patxi [...] adarra baiño lenago lurrera. NEtx LBB 183 (ref. a un hombre que cae al suelo al romperse<br />
la rama sobre la que se apoyaba).<br />
- ADAR-PALET (S). Ref.: A (adar-paleta); Lrq (adarpalet [oxít.]). "De cuernos muy arqueados hacia fuera" A.<br />
"(Bête) qui a l'encornure large [arquées au dehors]" Lrq. v. ADAR-ZABAL.<br />
- ADAR-PUNTA. a) Extremo de una rama. v. ADAR-MUTUR. Zuhamutan okhilak egiten biradak, /<br />
Dohalarik itzuliz adar puntaraino. Hb Esk 237.<br />
b) Punta, extremo de un asta. [Toreadoreak] kapetan badituzte zazpi koloreak, / Zezen tirriatzeko etxatuz<br />
hetarik, / Nihor denean hurbil adar puntetarik. Hb Esk 220. [Zezen bat] zen ikhusten, / adar puntak su<br />
kharretan. Zby RIEV 1908, 419. [Beiaren] adar-puntara begira. Or Eus 174.<br />
- ADARRA JO (V, G-azp-goi, AN-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 164. Tomar el pelo,<br />
fastidiar, chancearse de alguien. "Adarra jo, tronpia jo, jo notxan adarra, hacerle a alguien una mala jugada" Iz<br />
ArOñ. "Adarra joten esandako ipoñak dira orrek, esos son cuentos dichos en broma" Etxba Eib. "Adarra<br />
jotzearren esan dau (V-gip)" Vill. "Tomar el pelo. Adarra jote jostek bibotia laga dotelako" Elexp Berg. Cf.<br />
infra ADAR-SOINU. v. HARPA JO.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales desde finales del s. XIX.<br />
Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik! A BeinB 40. Dirua kendu eta / eman paper<br />
zarra, / au bai dala jotzia / ederki adarra! Urruz Urz 19. Barre egiteutsien, barre algaraka, ta adarra jo gañera<br />
galanto. Ag Kr 144 (v. tbn. G 355). Publikuari nabarmenago / adarra jotzen ez da errez. EusJok 112. Zikintzeko<br />
bildurrez / esku guri piñok, / euk adarra io eta / lana barriz iñok. Enb 161. Katalin sorgin, ezkildorretik, /<br />
apezari joz adarra. "Tomando el pelo al cura". Or Eus 345. Ez deustak barre geiagorik egingo, ez. [...] Geiago,<br />
beintzat, ez deustak adarrik joko. Bilbao IpuiB 37. Orain arte adarra jo yaustak polito jende-modu onek. Baiña<br />
ikusiko yoguk nork urtetan yoken azkenean garaille. Ib. 130. Ta gogotik adarra jo bear eutsoela emon eutsen<br />
buruak. Ib. 246. Narbartetarrak adarra jotzen asi zitzaizkion. Gero-ta iseka ta par-algara aundiagoak egiten<br />
zioten. Anab Poli 101. Bein adarra jote alde, bertsuen puntuak "ist"ekin amaitzen zirala ipiñi zetsezen. SM Zirik<br />
58. Mandarri aundi batekin berdinduko duzu soroa len-bait-len, [...] legortearekin pitzatuta nola-naiko izurriek<br />
adarrik io ez dezaizuen. Ibiñ Virgil 73. Igarten zuan aita adarra jotzen zebilela, ta etzion sinhestu. Osk Kurl 102.<br />
Adarra jotako senarrak eta [...] batez be fralle gizajuak euren gain ditxuela burlarik larrixenak. Etxba Ibilt 453.<br />
Aren galde zirikagarriak entzunda, adarra ioten ari zala zirudien. Zait Plat 89. Eta itandu ei-eutson gizonak,<br />
adarra jotearren: [...]. Alzola Atalak 55. Adar jo kontuan bazarie mutillek. Baiña ez dakit ba ezer artezik esan<br />
deutsazuen Don Luziori. Bilbao IpuiB 101. Baña diabruen bat ebilkion, antza, atzetik gure Txantoneri adar jogurarik.<br />
Ib. 249. Erdara izan ohi dugunez jakite-bide, zenbat ere ezikasiago, hainbat ere euskaldun jatorrago.<br />
Hori ez da adarra jotzeko gogoa baizik. MIH 230. Adarra jotzea gogoko badu, ez du halere hurkoa gehiegi<br />
larrutu nahi. MEIG I 185. Ziria sartzen eta adarra jotzen. Ib. 215.<br />
v. tbn. Auspoa 107, 118 (ap. ELok 306). Auspoa 77-78, 208. Auspoa 98-99, 249 (ap. ELok 306). Ataño TxanKan<br />
99. EEs 1915, 282 (ap. DRA). Loidi 66.<br />
- ADARRA JOTZEKO. Persona a la que tomar el pelo, de la que chancearse. Izan be, adarjotzalliak, adarra<br />
jotzekuak biar ditu, eta onek minberatzen diranak izaten dira, ta ez jamonik eitxen ez dabienak. SM Zirik 91.<br />
- ADARRAK JO. a) "Adarrak iotzea, faire un charivari" H. b) "Adarrak yo, comenzar a tronar. Adarrak yo dio,<br />
ha comenzado a tronar" Asp Leiz 332.<br />
- ADARRA SARTU (L-ain, R-uzt ap. A). "Engañar a alguien" A. v. ADARRA JO. Sartu nai baliguke etsaiak<br />
adarra / Jesus ari eskatu garaitzeko indarra. Auspoa 97, 89 (ap. ELok 351). Baiña bildur naiz, munduak, logika<br />
obeagorekin jokatzen ez ote duen ikasiko. A, adarra sartu ziguten? Ondo dago. Jakingo degu, bai, zer egin. Vill<br />
Jaink 80.<br />
- ADARREZ. A cántaros. "Adarrez dator euria (G), la lluvia viene en manga, llueve a cántaros" A. v. adarka<br />
(2). Elurra lodi, euria adarrez, ostotsak (trumoiak) belarriak gortzeko zorian. A Ardi 100.<br />
- ADARREZKO. (Adnom.). "Cosa de cuerno, adarrezkoa" Lar. "Cuerna, vaso de cuerno, adarrezko edontzia"<br />
Ib. "Eitzari arek zeroian polbora ontzixa, adarrezkua" Etxba Eib. Isturitzen maiz arkitu izan diran adarrezko<br />
eta ezurrezko langai, arrizko zanpagai [...]. JMB ELG 37 (v. tbn. 48). Lur-ontziak ara ta onera erabiltzeko ez<br />
izan onak, eta orregatik adarrezkoak (kutxarroak) zorroan eraman oi dituzte. Ib. 43. Adarrezko onillarekin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
220
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ardoa ematen die edaten. Ibiñ Virgil 104.<br />
- ADAR-SARDE (V-m-gip), A.-SARDA (V-gip), A.-SARDI (AN-gip-5vill), ADAR-SARDIN (V-arr). Ref.: A<br />
(adar-sarde); Iz ArOñ (adarsardia); Elexp Berg (adarsarda). "Corniveleto, de cuernos levantados" A. "El<br />
(ganado) que tiene los cuernos mirando adelante" Iz ArOñ. "Zezenaren tankerara adarrak dituen aberea (behia<br />
edo idia). Zezenan zerera dauzkana, adarsardia" Elexp Berg.<br />
- ADAR-SOINU. "Norbaitek adarra jo eta jo diharduenean, sekulako adar soiñua darabilela esan ohi da.<br />
Afalostian, azelakotxe adar-soiñua entzun biar izan zeban nobixuak" Elexp Berg. "Etortzen dan bakoitzian beti<br />
adar soñuan etorri bearra, beiñerez serio" (V-gip).<br />
- ADAR-TAPA. Bola u otro elemento empleado para embolar los cuernos de un toro. Zezenak beharko dute<br />
ukan sudurrekoa edo adar-tapak barrarekin. Herr 2-6-1955 (ap. DRA).<br />
- ADAR-TENTE (V-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. "Animal de cuernos tiesos. Iri bat adartentia ta bestia<br />
adarrapala" Elexp Berg. v. ADAR-TXUT.<br />
- ADAR-TRONPETA. Cuerno (instrumento de viento). Adartronpetak iotzen duen orduan. Urt Ex 19, 13<br />
(BiblE turuta jotzean).<br />
- ADAR-TURUTA. "Corneta, de cazadores, adarturunta" Lar. "Adar-turanta (Hb), cor de chasse, olifant" Lh. v.<br />
supra (4).<br />
- ADAR TXAR. "Impresión, señal. Adar txarra, mala señal, mala impresión. Adar txarra eman nion, me<br />
produjo mala impresión. Litm., le dí mala señal" Asp Leiz.<br />
- ADAR-TXONPOR. "(R), de cuernos hacia arriba casi juntos" A.<br />
- ADAR-TXORDO (V, G-to ap. A), ADAR-TXORDA (V-gip ap. Iz ArOñ). "Cornigacho, animal cuyos cuernos<br />
tienen las puntas inclinadas hacia el suelo" A. "Adartxordia da, se dice de la vaca que tiene los cuernos<br />
arqueados para adelante. Adartxordua, se dice del buey que tiene los cuernos hacia adelante y las puntas hacia<br />
dentro" Iz ArOñ (s.v. txorda). v. txordo (3).<br />
- ADAR-TXUT (Sal, S, R). Ref.: A; Lrq. "De cuernos levantados" A. "Qui a les cornes dressées" Lrq. v. ADAR-<br />
TENTE.<br />
- ADAR-TXUTI. "Adartxuti, [...] animal de cuernos tiesos" Elexp Berg. v. ADAR-XUT, ADAR-TENTE.<br />
- ADAR-UGARI. Frondoso, ramoso. v. adartsu. Etxe txikiak, txabolak, kaxetak eta, orien guztien tarteetan<br />
eta inguruan, palmera lirain adar-ugariak. Anab Aprika 29.<br />
- ADAR-UKALDI (-kh- Darric (L) ap. DRA), ADARKALDI (S ap. Gte Erd 66; Darric ap. DRA). Cornada.<br />
"Adarkaldi bat eman zeion (S)" Gte Erd 66. v. adarkada. Ostiko batez du yotzen zamariak, / adar-ukhaldika<br />
sistatzen idiak. Gy 101. Corrida de toros hartan zezenak zaldieri adar ukaldika tripak lehertzen zazkotela. Zub<br />
111 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Orduko ohidura zaharkileri jarraikitzen gira, eskatzen dugularik izpiritu<br />
ilun edo debruaren adar-ukaldia. SoEg Herr 2-10-1969, 4.<br />
- ADAR-HUSTU. Vaciarse las ramas (de hojas), quedar la rama desnuda. Aspaldi dago, adar usturik landa<br />
zaarreko urritza. Gand Elorri 173.<br />
- ADAR-HUTS. (Árbol) con las ramas desnudas, sin hojas. Sar eta, zuaitz yantziak. / Urrats bat egin, ta, adar<br />
uts. / Oroipen-txoriez zeuden / beterik. Ldi BB 146. Negu-muñean, aritza adar utsetan; otea loretan. Ldi IL<br />
109.<br />
- ADAR-ZABAL (V, G, L, Sal, S, R; adarxabal L-ain, S, R; adartxabal Lar). Ref.: A (adar-zabal, adarxabal);<br />
Lh (adar-xabal); Lrq; Elexp Berg. a) De cuernos un poco arqueados hacia fuera, corniabierto, aspado. "Paleto, el<br />
gamo de hastas anchas, oreñ adartxabala" Lar. "Bête aux larges cornes" Lh. "(Bête) qui a l'encornure large" Lrq.<br />
Beiak bear du izan aundia, adar zabala, kopet zabala eta tripa aundia. It Dial 93 (Ur adar zabala; Dv<br />
adarrak zabalduak, Ip adarrak ükhan behar dütü zabal).<br />
b) "Adarxabal, -zabal (S), aux larges branches" Lh.<br />
- ADAR-ZULO. Enganche del yugo para los cuernos. Ortaz gañera uztarriak, beste zati auek ditu: lau adar<br />
zulo edo uatz, lau adar-koska edo ere-koska [...]. "Cuatro sujetadores o enganches para los cuernos --'adarzuloak'<br />
o 'uatzak'--; cuatro muñones --'adarkoskak' o 'erekoskak'--". Garm EskL I 124.<br />
Etim. Coincide con irl. ant. adarc, fem. 'cuerno', mod. adharc, de donde, a través del gr., lat. adarca (J. André<br />
Lexique de termes de botanique en latin, Paris 1956, s.v. adarca; Vendryes s.v. adarc), nombre de planta. El<br />
distinto final podría explicarse o a) como ampliación céltica con el sufijo -ka (Pokorny ZRPh 1925, 420s.), o b)<br />
por supresión eúskara de -ka, suf. adverbial muy productivo. Voz de indoeuropeísmo dudoso que, como andere,<br />
etc. sería resto del sustrato occidental europeo (Tovar Estudios 75).<br />
adar. v. 1 arrada.<br />
adarail(l)u. v. adreilu.<br />
adarailu (H), adrailu (H), adailu (H (L) A Apend). "Adailuak (L), instrument à batre le froment: se forme<br />
d'un long manche, au bout duquel est mobile un bâton tenu par une courroie" H. v. idaur.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
221
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adaraire, adarraira (BN ap. Lh, que cita a Hb). "Orage" Lh. "Adaraire, orage" Atheka 203. Orduan,<br />
adarairia lehertu zen iharrusiz bazter guziak, eta Maria, galernaz bidian atzemana, aterpetu behar izan zen,<br />
etxetik urrun. Atheka 63.<br />
adarbakar (V). Ref.: A; Elexp Berg. 1. (Adj.). "De un solo cuerno" A. "Esne-beixa primerakua zuan<br />
adarbakar aura, uztarrirako gauza ez bazan be" Elexp Berg. v. adarbakoitz.<br />
2. (Sust.). Unicornio; rinoceronte. Leiza-artzaren eta rinokeros edo adarbakarraren ezur batzuek. JMB ELG<br />
18. Illedun adarbakarrak (Rhinoceros tichorhinus) egurasti otza gura dute. Ib. 39s. Bidezko izango dala nik ere<br />
deituraren bat artzea leengo zaldunek oi zuten bezela: Suzko Ezpata rena bata, Adar-bakarra bestea [...]. "El del<br />
Unicornio". Berron Kijote 212. Orra yan ditzakezun abereak: idi, ardi, auntz, [...] adarbakar [...]. "Orygem".<br />
Ol Deut 14, 4.<br />
3. "(G-to), rama que se deja sin cortar al podar un árbol, a fin de que suba la savia y no se pudra el tronco" A.<br />
adarbakoitz (-kh- S), adarbakotx (Sal, S (-kh-), R; Lar, Hb ap. Lh). Ref.: A (adarbakotxa); Lh (adarbakhoitz).<br />
1. De un solo cuerno. "Monocerote, monoceronte, abere adar bakotxa", "narval, pescado terrible con un<br />
cuerno que parece al del unicornio, arrai adar bakotxa", "abada o rhinoceronte, abere adar bakotxa" Lar. "De un<br />
solo cuerno" A. "Amputé d'une corne" Lh. v. adarbakar. Ekusten du nola dar[rai]kion aberetzar izugarri bat<br />
adar bakoitza. Bereala asi zan lasterka alegin guziaz, baña adar bakoitza zerraikion. AA II 450.<br />
2. + adarbakotx (Lar, Lar DVC, Añ). (Sust.). Unicornio. "Unicornio, animal, adarbakotxa" Lar (tbn. en Añ).<br />
"Adarbakotxa, rhinoceronte" Lar DVC 149. Unikornio edo Adarbakoitza deritzan animalia aserre batek. AA<br />
III 248. Adarbakoitza edo unikornia. Ib. 249.<br />
3. "Adabakotx, hermano muy distinto de los demás de la familia; litm.: rama única (V-m)" A EY III 299.<br />
adarbegi. v. adabegi.<br />
adar-beso. v. adabeso.<br />
adarbide. "También puede venir adarbe de adarbide, camino de las almenas" Lar (s.v. adarve).<br />
adarburu. v. adaburu.<br />
1 adardi. Conjunto de ramas. Cf. adardoi. [Arbolaren] adardi ostotsuak zemuitu leikio oraindik denborari!<br />
Etxeg EE 1884a, 548.<br />
2 adardi. "(V), acorneador" A.<br />
adardoi. "(R), de muchas ramas" A. Cf. 1 adardi.<br />
adardun (gral.; SP, Urt II 243, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Cornudo,<br />
que tiene cuernos. "Cabrón cornudo, aker adarduna" Lar. "Cornudo" Añ. "Diabrua leztxe adarduna" Etxba Eib.<br />
Ardi adarduna eta bei sabelduna. "Oveja cornuda y vaca barriguda". RS 190. Zikhiroak izan deitezen<br />
adardunak ala izan deitezen adarri[k] gabeak. He Phil 432. Azienda adardun mulzu bat (Sara, 1773). ETZ 134.<br />
Animale adardun batek egin ziotzan noizbait, / lehoiñ soberanoari, mamian uspel zenbait. Gy 67 (v. tbn. 122).<br />
[Idi] adardun bat, eta berzia adarmotx. Garral EEs 1925, 22. Eta askok uste ebela arazo aretan "alde txarreko<br />
tximel gorri adardun-bustandunek" ibilli zirala. Kk Ab II 45. Orein izpiltsu adarduna. Zait Sof 26. Adardun<br />
demoniño gorri bat. Bilbao IpuiB 89. Behin beraz, karakoil gaixo bat zezen batekin hasi zen elheketan, erraiten<br />
ziolarik: Zu eta ni adardun abereak. Herr 7-8-1959 (ap. DRA). Abere itsu, adardun eta basatiak. Arti Ipuin 57.<br />
Ardiak ere bikaiñak [...] geienak adardunak. Uzt Sas 351.<br />
Ogia laberatzean motz edo adardun egiten da. "À l'enfourner se fait le pain ras ou cornu". O Pr 344 (tbn. en<br />
Saug 154). Motho adardun histu batek gordetzen dio buru-gibela [atxoari]. JE Ber 30. Zelula horiek ez dira oro<br />
berdinak: bada horien artean orotarik, hala nola harresi batetako harrien artean: zabal, hertsi, lodi, leun, latz,<br />
adardun, kakola, hots molde guzietarik. JE Med 18. Etxaurin billatutako ezpata adarduna, aztamakil-muturrak,<br />
zaldien aokoa. JMB ELG 74. Eskuz egindako lurrontziak (eltze zulodunak eta adardunak txintxilik jartzeko). Ib.<br />
72. Opil adardun arrauztatuaz. "Bollos acorneados". Or Eus 185.<br />
Cf. OHE-ADAR. Erdu neugaz oneen oetokija ta oia ikustera. Eztozu ikusiko ez uarkarik, ez etzun-toki jaso<br />
ta adardunik. Mg PAb 129.<br />
Sagardotegi eta bazter guzietan etzan beste gauzarik aditzen, baizik Ganbelu anaien adar-otsa, eta ala deitzen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
222
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zitzaien gizon auei: ganbelu adardunak. Urruz Urz 12 (ref. al cuerno, instrumento de viento; v. tbn. 13).<br />
Milla demoniozko / bare adarduna, / nola tratatu dezu / nere babarruna? Tx B 29.<br />
Gisa hortan [Akitanian] Diana-ren kideko atxeman zitazken Gar eta Horolat; Merkurio, Herkules eta Mars-en<br />
lehen auzo, Sirona; Apolon-en lagun Adarduna. Lf CEEN 1973, 124.<br />
Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz. Berez, jaiotzez eta<br />
naturaz, adargabea delako. MIH 387s.<br />
2. (gral.; SP, Urt II 243, Lar DVC, Dv). Ref.: A; Elexp Berg. "Qui a branches ou cornes" SP. "Arboreus" Urt II<br />
243. "Adarduna, [...] ramoso" Lar DVC 149. "(Árbol) de muchas ramas" A.<br />
- ADARDUN KAKALARDO. "Adardun kakalardua, [...] ciervo volador (Lucanus cervus). Udako illun<br />
abarrian, adardun kakalarduak egan agertzen ziran" Etxba Eib.<br />
adareta (L; vEys, H (L)), abareta (L; Dv, A), arabata (H (L, BN)), adaeta (BN-lab), arabeta (L-sar, B, BNlab).<br />
Ref.: A; Lh (abareta); EAEL 139; Izeta BHizt2 (arabeta). Cierto tipo de arado. "Charrue à un manche,<br />
portant à la fois soc et coutre" H. "Arado de reciente invención" A. "Charrue primitive" Lh. v. adaro (2), golde.<br />
--Zein da golde motarik hobeena? --Eskal-herrian ikhusten direnetan, hobeena da abareta deitzen dena. Dv<br />
Lab 32s. Abareta da pare gabea zelhaietako. Ib. 33. Abaretak baditu neurri bat baino gehiago, eta nahi den<br />
heinera erakhar daiteke. Ib. 33s. Bazoan, berho-sasiak pudarekin [...] pikatuz, [...] bardin -behi bakar bat<br />
uztarrian emanik- erreka ziloetan adareta sartuz eta luze-luzea lerraraziz. Barb Piar I 54s (v. tbn 55). Goldenabarra:<br />
orduko adareta. Barb Sup 148n. Laneko moldeak ez dira guti baizik kanbiatu: bethi ada(re)ta, brabana<br />
edo hare-burdin berak ikusten ditugu landetan. Herr 19-12-1963 (ap. DRA, s.v. hare-burdin).<br />
adarga (Lcc, Lar). "Adarga de cuero, adargea" Lcc. "Adarga, adarga, adargea" Lar. "Alabeces, adargaren<br />
erzak, egiyak, makurtuak dijoazenak" Ib. "Adargarse, cubrirse con la adarga, adargaztatzea, adargaz estali,<br />
estaltzea, ezkutatzea" Ib. Banekarren esku bestean / listra onezko dardoa, / adarga on bat arzoean, / arnes<br />
fortitza gorputzean. Lazarraga (B) 1181rb. Adarga utzi-ta, bi eskuekin lantza gora jaso zuan. Berron Kijote 54<br />
(v. tbn. 41, 53...). Koltxoia mee, koltxa zirudina, [...] bi maindire adarga-larruz egiñak. "Hechas de cuero de<br />
adarga". Ib. 173.<br />
adargabe, adarbage (Lar DVC), adarge (Lar). 1. (El, lo) que no tiene ramas. "Adargea, sin ramas, ni<br />
esquinas" Lar (s.v. adarga)."Adarbage, [...] sin ramas" Lar DVC 149. Arbola adargabe baten aldean. Volt<br />
143. Nire gurariak galdurik, lur hauetan / arbola adar-gabeen parea naiz orain. Arti MaldanB 190.<br />
2. adarbage (Lar DVC), adarge (Lar DVC). (El, lo) que no tiene cuernos. "Descornado" Lar DVC 149. <br />
Heturar[r]ok egi[n] dabe / zezen adarbagea; / Audikar[r]ok emun / deutsai golpea. Lazarraga (B) 1165vb.<br />
Arraza ziren guziek, / adardun, adargabeek, / Bidal zetzaten gorthera / Monarka bisitatzera, / Deputatu<br />
hautatuak. Gy 122. Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz.<br />
Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. MIH 387s.<br />
adargabetu, adarbagetu (Lar), adargetu (Lar DVC 149). 1. "Descornar" Lar.<br />
2. adarbagetu (Lar DVC), adargetu (Lar DVC). "Quitar las ramas" Lar DVC 149.<br />
adargatu. "Adargarse, adargadu" Lcc. "Adargado, adargaduik (corrige adargadua)" Ib.<br />
adargaztatu. "Adargarse, cubrirse con la adarga, adargaztatzea, adargaz estali" Lar.<br />
adargilbera (V-ger ap. A). "Ganado vacuno cosquilloso" A (s.v. adargilla). v. adarkili.<br />
adargili, adargilla. v. adarkili.<br />
adargune (BN-baig, Sal ap. A). 1. "Espacio entre ramas" A.<br />
2. adagune. "(Sal), zoquete de árbol" A.<br />
3. Nudo (de la madera). v. adabegi. Bainan huna inhar bat dudala ikusten / Adargune batetik xuxen<br />
iragaiten; / Eztu harek bidean ostorik aurkiten. Lf "Ur xirripa inhar batekin guduan" (ap. DRA). Zur gaztea aula<br />
gertatzen baita luzaro irauteko. Korapillorik eta adargunerik gabea bear du zurak. Garm EskL I 98.<br />
adari. v. ahari.<br />
adarje. v. adaje.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
223
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adarjoka. "(G-nav, AN), juego de niños (arrojan piedras contra una pezuña de ganado vacuno puesta en pie a<br />
cierta distancia)" A. Cf. ADAR-JOKA.<br />
adarka (V-gip, AN-gip; Lar (s.v. adarga), A DBols (s.v. cornada)), adaka (G, S). Ref.: A (adaka); Garbiz Lezo<br />
8; Elexp Berg. 1. A cornadas (sentidos prop. y fig.). "Acorneándose el ganado" A. "Peleándose a cornadas.<br />
Beixak adarka dabitz" Elexp Berg. [Beiak] arrotzak ezezik etxekoak ere adarka bukatu nai ditue. AA II 185.<br />
Badaroazak emeretzi bat / Gizaldi iya, / Adarka, adarka, eten bagarik / ontzi orri. AB AmaE 127. [Herrixketako<br />
laboraria] bere idurikoetarik berex eta urrun, ororekin adarka, enthoil, uzkur, zurtz. JE Bur 201. Zezenak<br />
itxututa deragoio zaldiari adarka. Kk Ab II 127. Idiren batek iñor, gizon edo emakume, adarka iltzen badu [...].<br />
Ol Ex 21, 28 (Dv, Ur adarraz jo). Antxume gizenak iolasean ari dira elkarri adarka. Ibiñ Virgil 93. Adarka<br />
dakian eta apatxekin ondarra iñarrosten dun zezena Ib. 40.<br />
2. A cántaros. "Adarka erori da, egin du harria" H. "Llover a cántaros" A Apend. v. ADARREZ.<br />
3. "Adaka (V), acción de rascarse la cabeza (se dice del ganado)" A.<br />
4. "Adarka, pelea a cornadas. [...] Ganau adarka billurgarrixak ikusitta gare" Elexp Berg.<br />
- ADARKA EGIN (V-gip; adaka egin G-to). Ref.: A (adaka); Etxba Eib; Gte Erd 66. "Acornear" A. "Adarka<br />
eiñ, cornear. Bei zuri onek, adarka eitten dau" Etxba Eib. "Beiak adarka egin zion (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 66.<br />
Idiek ez bear ura oartuta-edo, orru illuna ta adarka zegiten. Goen Y 1934, 178. Eta kontu ardiak aker-bidetik<br />
eraman, adarka egiten bait du (akerrak). Ibiñ Virgil 59.<br />
- ADARKA EMAN. Cornear. "Beiak adarka eman zidan (AN-5vill)" Gte Erd 66. v. ADARKA EGIN.<br />
adarkada (V, G-azp; Lar, Añ), adarkara (V-gip). Ref.: A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg (adarkara); Gte Erd<br />
66. 1. Cornada. "Beiñ baten, mendi bidez irakorten nindoiala itxura-bako bei batek adarkadia jaurti zestan"<br />
Etxba Eib. "Adarkara ederrak emoteittu gure bei beltzak" Elexp Berg. "Adarkada bat eman zion (G-azp)" Gte<br />
Erd 66. v. ADAR-UKALDI. Edonun zegoan traba, esia ta eragozketa; non-nai adarkada edo ostikada baten<br />
arriskua. Ag G 83. [Zezen gaiztoak] lenengo adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian. Kk Ab II<br />
127. Nok gura eukean idisko gazte odoldun baten adarkadarik artu? Erkiag BatB 53.<br />
2. "Adarkada, [...] golpe de rama" Lar DVC 149.<br />
adarkadura (Dv A). "Ramificación" A. Eta tenploko harrasi guziak inguru-inguru lanketatu zituen<br />
[...]; eta egin zituen hekietan kerubinak, adarkadurak eta pintadurak. "Palmas". Dv 3 Reg 6, 29. Zer<br />
goratasunetik nahi baita ere abiarazi sagartzearen adarkadura: mozten metra bat, bat eta erdi, bi metra eskas,<br />
goradanik. Gatxitegi Laborantza 117.<br />
adarkaiztu. "Descornar, desadartu, adarkaiztu" Lar. v. adargabetu.<br />
adarkaldi. v. ADAR-UKALDI.<br />
adarkari (V, G, AN, L, BN, S, R; Lar, H), adakari (G-to, S). Ref.: A (adarkari, adakari); Lh (adarkari,<br />
adakari); Etxba Eib; Elexp Berg. Corneador. "Qui frappe des cornes" H (s.v. adarra). "Cornúpeta,<br />
acorneador" A. "(S-saug), qui joue des cornes" Lh. "Lasturko zezenak, adarkarixak" Etxba Eib. v. adarzkari. <br />
Galduak: [...] hiru maxkaro, bat pindarra adarkari, soinburu beltz. Herr 9-2-1956 (ap. DRA). Atsegin zaizkit<br />
[bigantxa] orban zuri aundidunak, noiztanka adarkari, uztarri-egari eziñak. Ibiñ Virgil 95.<br />
adarkatu (V, G, AN, L, BN, S, R; Lar, Aq 374 (G, AN)), adakatu (S; H). Ref.: A (adarkatu, adakatu); Lh. 1.<br />
Cornear. "Frapper des cornes" H (s.v. adarra). Cf. adartu. Burrukan ekin zioten [...] odei zuriak eta alkar<br />
gainkatuz, adarkatuz eta bultzakatuz [...], zerupe dana artillez estali zuten. TAg Uzt 107.<br />
2. (H), adakatu (H). "Ébrancher, se ramifier" H.<br />
3. (S (Foix) ap. Lh), adarrakatu. "Élaguer" Lh. v. inausi. Egun hautan bide bazterretako hesiak ari zituzten<br />
adarrakatzen. Herr 11-5-1961 (ap. DRA).<br />
4. Desviarse. Zeiharkatuz bagoazi malda eztiari gora, noiz eguerdi-alderat, noiz mendeal-alderat, bainan<br />
eguerdirat mendealerat baino izpi bat adarkatuagoz. JE Ber 50. Handik beheiti, tutua [zintzurria] berriz<br />
zabaltzen da; ez du bertze hertsigunerik, birietarat buruz adarkatu artio. JE Med 55. Bada hor erridau mehe bat,<br />
aho-gangatik mihirat jausten dena [...] Haurra okaka hasten bada, ikusten ahal zako erridau hura goititzen eta<br />
gibelerat adarkatzen, bere gingilarekin. Ib. 46.<br />
adarkatx(a). v. adarrakets.<br />
adarkatze. Ramificación. Ondoko urthean, mozten dira orobat, hiru botoinetaraino, botoinetarik athera<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
224
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dadin bertze laida andana bat. Horra nola moldatzen den sagartzearen adarkatze zola. Gatxitegi Laborantza<br />
118.<br />
adarkazo. Cornada. Irixkuak eman zion adarkazuak egindako zauritik odol txirriyua zeriyola. Elizdo EEs<br />
1913, 123.<br />
adarkazoka. A cornadas. v. adarka. [Ariak] golpe gogorrak eman zizkiyon, / etzuen ongi tratatu, / topeka<br />
ta adarkazoka / buru guziya markatu. EusJok II 91.<br />
adarke. v. adakera.<br />
adarkera. v. adakera.<br />
adarkeria. v. adarreria.<br />
adarki. v. adaki.<br />
adarkila. "Ramilla, ramiza (BN, Darric)" DRA. v. adaxkila.<br />
adarkili (V), adargili (V), adargilla (V-al), adagili (V-arr). Ref.: A (adarkili, adargili, adargilla, adagili); Iz<br />
ArOñ (adargilixa). "Ganado vacuno cosquilloso" A. "Adárgilixa da, dauko, se dice del ganado que no se deja<br />
coger de los cuernos" Iz ArOñ. Arnari-zuaitz eta izaiak oro, pizti ta adargil, narrazti ta egazki [...]. "Bestiae et<br />
omnia pecora". Or Aitork 173.<br />
adarmakats (G-to ap. A). "Animal de cuernos torcidos" A. "Adar-makats, adarkatx, adar-oker (L, B, Sal, R)"<br />
Zait Sof II 146. v. adarrakets, 1 makatx.<br />
adarme (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc, Lar). "Adarme, la mínima parte de una onza [de peso]" Lar. "Zure<br />
asarriak, adarme bat ez detse ardura, [...] no le importan un adarme" Etxba Eib. v. ardit. Edo nor da emaztea<br />
hamar adarmea [sic] (diru peza) dituelarik, baldin galzen badu adarme bat argia pizten ez duena? TB Lc 15, 8<br />
(Lç, Dv drakma, HeH diru, Oteiza moneda, Ol txanpon, Leon diru-pheza). Kontatuko ditu parabolak [...]<br />
Adarme galdua eta Ume ondatzallea. Otag EE 1884a, 309.<br />
? adarnatu (AN ap. A). "Podar (AN)" Aq 96. De lectura dudosa; podría tratarse de adarratu (q.v.).<br />
adarño. 1. "(R-uzt), ramita" A. v. adartxo.<br />
2. "(R-uzt), cuernito" A.<br />
adaro (L, BN, Ae; Lar, H (G)), arado (BN-baig), harabo (L-ain), adano (B). Ref.: A (adaro, harabo); Lh<br />
(arado); CEEN 1970, 338; Izeta BHizt2 (adano). Para Ae adaro, arado, v. Alvar Filología 1950, 1ss. con<br />
ilustraciones, donde designa un instrumento para recoger estiércol y barro.<br />
1. "Barredero de horno" Lar. "Balai en branchages pour nettoyer un four, avant d'enfourner; pelle recourbée<br />
pour ramasser au four la braise et les cendres, ranger et retirer les pains" H. "(Lc, BNc), rastro que se usa para<br />
limpiar el horno, separar la nieve, desbrozar caminos, etc." A. "El adaroa: utensilio para recoger la brasa, que se<br />
compone de un palo de avellano a cuyo extremo está fijada perpendicularmente una tabla rectangular de roble"<br />
CEEN 1970, 338. "Adanoa ona da su-kozkor biltzeko" Izeta BHizt2.<br />
"Bouloir, orhe-adaro" T-L.<br />
2. (B ap. Izeta BHizt2), arado (B ap. Izeta BHizt2). "Instrumento agrícola de madera. Lan au adaruakin in<br />
dugu. Lan ortako adarua ona da" Izeta BHizt2.<br />
adaroka. "Adaroka asi dira elurrean bide egiten (BN-baig), han comenzado a abrir camino en la nieve con el<br />
rastro" A (se trata evidentemente de una expresión adverbial). Cf. adaro.<br />
adaros (Dv (Sal)). Alboroto, ruido, griterío. v. harrabots.<br />
adarpe (Bera app.). 1. "Ramaje" Bera app. Abesten ari da Andre Maria / [...], Ixill-ixillik itxaso-uiñak! /<br />
[...] Baretu, aizea! / Gel-geldi, adarpea! Alzo GH 1924, 667.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
225
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. "Adarpe (L, BN, S; Hb), sous bois" Lh.<br />
- ADARPEAN. Bajo (de debajo, etc.) las ramas. "Adarpean geriza (L; Hb), abri sous les branches" Lh. Orra<br />
[...] arbol ani egiñik, zeñaren adarpean bizi daizken zeruko txoriak. LE Urt 79 (ms. 28v zeñén arrámen péan).<br />
Artadi itzaltsu edo gerizpetsu baten adarpean. A BGuzur 107. Lore ta orri barriz / [...] Gaur Udabarria, / zeure<br />
adar pean. Gand Elorri 33. Mandoa arte andi baten adarpean sartu zan. Ker 2 Sam 18, 9 (Ol arte aundi baten<br />
adarpean).<br />
adarra. v. 1 arrada.<br />
adarrail. v. arradail.<br />
adarraira. v. adaraire.<br />
adarraitsu. "(BN; Hb), orageux" Lh.<br />
adarraitu. "(BN; Hb), tourner à l'orage" Lh.<br />
adarrakatu. v. adarkatu.<br />
adarrakets (adar-akets G ap. A), adarraketz (Lar, Hb ap. Lh), adarkatx(a) (-txa V, L, Sal, R ap. A). <br />
"Gacho, toro, adarraketza" Lar. "Adar-aketz (Hb), bœuf aux cornes basses" Lh. "Animal de cuernos torcidos" A.<br />
"Adar-makats, adarkatx, adar-oker (L, B, Sal, R)" Zait Sof II. v. adarmakats.<br />
adarraketz. v. adarrakets.<br />
adarraki. v. adaki; arradaki.<br />
adarraldi. "Adárraldi, cada vez que echa cuernos un animal" Iz ArOñ.<br />
adarrantze. "(BN), cornamenta" A. v. adantzu.<br />
adarratu. v. arradatu.<br />
adarreko. "Medida mínima de capacidad. Adarreko bat patxar Erremona Martantzat, ondoezik dogu ba oian"<br />
Etxba Eib.<br />
adarreria (-rreri Darric ap. DRA), adarkeria (SP (det.); -keri Darric ap. DRA). 1. "Adartzea, adarkeria,<br />
branchure, branchage, ramos, ganchos" SP. "Adarkeri, ramaje (Darric)" DRA.<br />
2. (-rreri Darric ap. DRA), adarkeri (Darric ap. DRA). "Cornamenta (Darric)" DRA.<br />
adarreztatu (Lar, Dv). 1. "Acornear, pegar, herir con cuerno, adarreztatu, adarraz jo" Lar. "Adarreztatu,<br />
adarraz jo, acornear" Dv.<br />
2. "Enramar, adarreztatu, tantaitu, adarrez, tantaiez janzi, estali" Lar. "(L; Hb), couvrir de branches" Lh. v.<br />
abarreztatu. [Mustarda bihia] larritzen da eta baratzekari guzietarik handiena bilhakatzen eta hain ederki<br />
adarreztatzen non zeruko xoriak itzalpean egoiten ahal baitzaizko. Leon Mc 4, 32.<br />
adarri. v. 1 arrada.<br />
adarrondo (L-ain, S, R). Ref.: A; Lh; Lrq. Nudo de la madera. "Nudo de árbol" A. "Nœud, dans le bois, à<br />
l'endroit où une branche a poussé" Lrq. "(S-saug), nœud de branches" Lh. v. adabegi.<br />
adarrondotsu, adar-ondozu. Nudoso (ref. a la madera). Menüser, maiastüria / Oi lan güti egilia! / Dena<br />
gaxki egin eta zurak dü estaküria! / Phasta zela adarrondotsü / eta beta bühürria. Etch 304 (tbn. en Or Eus 281;<br />
ChantP 182 phasta zela adar-ondozü).<br />
adarroska. v. ADAR-HOSKA.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
226
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adarrune. "(V-oroz), cornamenta" A. v. adaje.<br />
adarsko. v. adarxko.<br />
adarta. v. adartara.<br />
adartara, adarta (S ap. A). 1. "Cornamenta" A. v. adaje.<br />
2. adarta. Cornada. v. adarkada. Baginizün behi bat Gorria deitzen günina. [...] Urthe saldo batez egon<br />
züzün eregiña zabal [...]. Eta behi gazte batek behar zeion ideki ohoria, ezpazeion jin gibeletik alhaba bat<br />
lagüntzera, adarta batez etsaiaren lasterkatzez! GH 1929, 172.<br />
3. "Branchée, adartara" T-L.<br />
adartsu (V, G, AN-larr-erro, L, BN, S; Urt II 244, Lar, Añ, Dv, H (s.v. adarra)), adarzu (Sal, S; SP ),<br />
adatsu (Lar, Darric ap. DRA). Ref.: A (adartsu, adarzu); Lh (adartsu, adarzu); Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. 1.<br />
Frondoso; ramoso. "Branchu, lleno de ramas, ramoso, ganchoso" SP. "Arboreus" Urt II 244. "Ramoso" Lar y Añ.<br />
"(En parlant des plantes), branchu, rameux" Dv. "(Árbol) frondoso" A. "De muchas ramas" Ib. "Adarzu (S-saug),<br />
branchu" Lh. "Ramoso. Aritxa, zugatz oso adartsua" Etxba Eib. "Pagua adartsua izaten da" Elexp Berg. <br />
Haritz lodi eta adartsu baten azpitik iragaten. Lg I 316. Arte-pe adartsu batean igarotzean. Lard 200. Mandoa<br />
sarthu zen haritz handi eta adartsu baten azpira. Dv 2 Sam 18, 9. Aritz adartsu eta azkar bat. Camp EE 1882a,<br />
34. Ameriketatik ekarritako zuaitza da au. Adartsua ta orritsua. Munita 85. Zuaitz ederra da; gerria zuzena ta<br />
adartsua. Ib. 81. Arbolak lurra jotakoan [...] trontzarekin ziranak, berriz, gerritikan tronkoa moztutzen bere<br />
neurrietan. Adartsuena uraxe izaten da. BasoM 102. v. tbn. Zerb IxtS 56.<br />
2. (Lar, Añ). Cornudo, provisto de cuernos. "Cornudo" Lar. Cf. IZAR-ADARTSU. Büria dü [debrü txar<br />
horrek] adartsü, xorrotxik müthüra / büstana gibelin dü zakhürrek bezala. Xikito 9. Zezen adartsuak / erpe zar<br />
artean, / umetxo goiztarra / erabili eban. Egieder Usk 22 (ap. DRA).<br />
3. (L, BN, S ap. Lh; Dv), adarzu (S-saug ap. Lh; VocBN, Gèze). Nudoso. "(En parlant de bois d'équarrissage,<br />
de planches), plein de nodosités" Dv. "Garni de mauvais nœuds" VocBN H. "Noueux" Gèze. v. adabegitsu.<br />
adartto. Dim. de adar 'rama'. v. adartxo. Erdiko haitz-adartto haren puntan. HU Zez 57.<br />
adartu (Lar, Añ). 1. "Encornudar" Lar. "(Tras cornudo) apaleado, adartu ostean makillatua" Ib. Cf. adarkatu.<br />
Zu, amaginarreba, ez zira ahalke? / Semea adar dadin onhar zinezake? Errom 336. (Lar, Añ, Dv).<br />
"Cornudo, adarduna, adartua, adartsua" Lar (tbn. en Añ).<br />
2. "Adartua, [...] ramoso" Lar DVC 149.<br />
3. (Lar, Dv). "Acopado árbol, garraitetua, biribilka gallurtua, adartua" Lar. Duvoisin remite a garraitetu, pero<br />
en su dicc. no hay tal entrada.<br />
4. Tomar forma de cuerno. Beste [emakume] batzuk, euren ule molsuak adartuta, paper zaar batzukin<br />
lotuta, bekokijan armatuta daukezala duaz [...] komulgetara. fB Ic III 216s.<br />
adartxo (SP), adarxo. 1. (Dim. de adar 'rama'). "Branchette, ramito" SP. [Itsasoak] hegira etxatzen zituen<br />
maxkorrak, adarxoak, belhar ondoak. SP Phil 129 (He 132 maxkurrak, belhar ondoak). Laster igarriko dioe<br />
adartxoetan dagoala fruta; ta oni oratu bear zaiola, adartxoa baztertuta. VMg XII. Matsaren adartxo, ta aienak<br />
ziran argal, indar, edo sendotasun gabeak. Ib. 64. [Aizkora-kirten] berri bat egiteko arbolai zien / adartxo bat<br />
eskatu; eman nai ez zien. It Fab 262. Euskeran ere ele beretik sortu dira abar edo adartxo asko, eta itxuraz<br />
banakuak izan arren, aidetasun aundia dute beren artian, guziak zuaitz batetik sortu bai dira. Ayerb EEs 1916,<br />
261s. Elor-arantza edo adartxo bat. JMB LEItz 96. Uxoa, zer dakartzu / zeruko gauzarik? / Olibo-adartxoa /<br />
Birjiñak emonik. Canc. pop. in SMitx Aranz 49n.<br />
"Coliculus, zirthóintxoa, belhar zirthointxoa, belhar adartxoa, [...] belhar adartxo samúrra" Urt V 313.<br />
2. (Dim. de adar 'cuerno'). "Cuernecico, -cillo, -zuelo, adartxoa" Lar. "Corniculata Luna, illargia, adartxoakin<br />
dagoanean" Ib. Baita alboka entzungarria, / Zoli zolia, / Polit txikia, / adartxo bigaz egiña. AB AmaE 369.<br />
Adaxken (adartxoen) aztarnak beren bekoki leunetan. "Cornua". Ibiñ Virgil 49. Naparroaren mugan<br />
Aralarren adartxo bat sartzen zaigu. EEs 1924, 238.<br />
adartze. "Adartzea, adarkeria, branchure, branchage, ramos, ganchos" SP.<br />
adarxka. v. adaxka.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
227
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adarxko (Sal, S, R ap. A), adaxko (S ap. A), adarsko (L, BN-baig ap. A), adasko (AN ap. A Lcq 40<br />
(adaskua, det.)). 1. "Ramilla, última subdivisión del eje de árbol" Lcq 82. "Ramita" A.<br />
2. (Sal, S, R ap. A), adarsko (L, BN-baig ap. A). "Cuernito" A.<br />
adarxo. v. adartxo.<br />
adarzain, adarzai (Lar). "Corniculario, ala zeritzan Erromatarren goiende bati, eta esan nai du adarzaia"<br />
Lar.<br />
adarzale. "Aquariolus, giza adarzalea, [...] rufianoa, rufiántea, adarzalea, ema neska garraioa" Urt II 228.<br />
adarzkari (G, AN ap. A; Aq 874). "Acorneador" A. v. adarkari.<br />
adarzkatu (G, AN ap. A Aq). "Acornear, adarzkatu, adarkatu (G, AN)" Aq 874. v. adarkatu.<br />
adarzu. v. adartsu.<br />
adasdun (SP; -ts- H). Provisto de larga cabellera. "Comam nutriens, cabellado" SP. Ala naturák berak-ere<br />
etzaituztez irakasten ezen gizonak adatsdun izatea desohore duela? Baina emazteari adatsdun izatea gloria<br />
zaiola? "Si l'homme nourrit la chevelure". Lç 1 Cor 11, 14s (He ille luzeak erabiltzea).<br />
(Con izar). Izar adatsdunek eta finko dabiltzanek gure iduriz orobat hurren egiten dute argi, bainan<br />
adatsdunak gutiren buruan ilhuntzen dire, nola ezpaitira iragaitzazko su batzu baizen, eta bertzeek bethi<br />
datxeten argia dute. "Les comètes". SP Phil 429 (He 433 kometak). Kometek, erran nahi da, izar adats, xirlo<br />
eta buztan dunek [...]. SP Phil 175.<br />
adaska. v. adaxka.<br />
adasko. v. adarxko.<br />
adasta. "Salva, prueba de la comida, o bebida, adasta, asukia" Lar.<br />
adasti (Lar, Hb ap. Lh). "Greñudo" Lar. "Cheveux ébouriffés" Lh.<br />
adastu (Lar, Hb ap. Lh). "Trenzar" Lar. "Encrisnejado, hecho trenza, adastua" Ib. "Tresser (une natte)" Lh. <br />
Espartinaren egiteko behar da lehenik kalamu-haria adastu (trenzatu). GH 1927, 340. Adasturikako kalamu hari<br />
batzu. Ib. 340. Zonbeit langile kalamu adasten egun osoak iragaiten zituztenak. Ib. 340.<br />
adats (V, L, BN, S; SP, Deen I 166, Urt III 201, Lar, Hb ap. Lh, Dv, H (L, BN, S)). Ref.: A; Lh.<br />
1. Cabellera. (En pl. en Inzagaray y en algunos ejs. de Orixe y Etxaide). "Chevelure" SP. "Auricomus, [...]<br />
adats horia duena, urrearen gisako adatsa duena, urrea dirudien adatsa duena" Urt III 200s. "Melena",<br />
"cabellera" Lar. v. ILE-ADATS, BILO-ADATS.<br />
Tr. Se observa un fuerte hiato documental en los testimonios del s. XVII (tbn. en Etcheberri de Sara) y su<br />
nueva introducción en la literatura, sobre todo meridional, en el s. XX. Salvo errata, hay adatsa, con -a<br />
constitutiva, en el único ej. de Oxobi.<br />
[Oinak] ixukatzen zerauzkan bere buruko adatsaz. Lç Lc 7, 38 (He, Dv buruko ileaz, BiblE ileaz). Eta Maria<br />
haur zen [...] haren oinak bere adatseko biloez ixukatu zituena. Lç Io 11, 2 (BiblE ile-adatsez). Unkta zitzan<br />
Iesusen oinak, eta ixuka zitzan bere adatsaz. Ib. 12, 3. Zeren adatsa estalgitzat eman izan baitzaió [emazteari].<br />
Lç 1 Cor 11, 15 (Ker adatsa). O Eskumiku arimaren punimendu garratza! / Ezin izenda azaket laztu gabe<br />
adatsa. EZ Man I 32. Adats ikustekoa, / Aztaleranokoa. O Po 26. Buru ederreko adatsa / Laxurik baderatza /<br />
Badaitso gerrirano / Urh' izpiz aberatsa. Ib. 38. Orrazta zazue izpiritua Minervaren orrazeaz, adatsa izur, eta<br />
kroskoilla, pinta, eta ungentuz gantzu. ES 188.<br />
(s. XX). Buruko ileak, adats osoa, emango nuen Leonen papertxo hura irakurtzearen ordez. A Ardi 49.<br />
Linozkoa dirudi bere adatsak (cabellera). Ib. 58. [Madalenak] bere adatsa legunarekin xukhatu zituen denak. Ox<br />
73. Bizkarra beira zarion ille beltz ederra bildu, adats kizkurrak bildu, ta. 'Les boucles éparses'. Or Mi 98. Zuen<br />
buru bixkorrak eta argiak, zuen mirto-antzeko adats ugariak. 'Vos chevelures abondantes'. Ib. 19. [Beor zurien]<br />
muiñoak maitagarriren lepoan adatsa bezala arrotzen ziren. Ib. 45. [Gizalaba ederrari] adatsa busti diot<br />
negarrez. Ldi BB 164. Urnietako gizon zar batzuek goguan dauzkate orañarteño [bertsoak]. Bati abestu nizkion<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
228
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bertso aben sail-muturrak: muturrak ezik, tximak eta adatsak eman zizkidan. Inzag RIEV 1933, 416. Ispilluaren<br />
aurrean urrezko adats ugaria orraztu. TAg Uzt 252. Burutik zerion adatsa arinka bildu ondoren, bere gelatik<br />
irten zan. Ib. 123. Berak ezetzen zion goizero usaiki ederrez [...] zikin euki zun adats (cabellera) ederra. Etxde<br />
AlosT 56. Bere buruko adats guriak (suaves cabelleras), aitagiarrebaren bular gaiñean kokaturik. Etxde JJ 163.<br />
Adats orail dizdizaria, xingola batek lepatxokoan baturik. Erkiag Arran 97. Keresen adats orailla udako<br />
sargoritan baizik ezta mozten. Ibiñ Virgil 75. Suge urdiñak adatsean naasita dituten Eumenideak. Ib. 117.<br />
[Ninfak] adatsa lepo zuri istatsuetan lasai. Ib. 114. Nik Aren adatsak orraztu artean. "Cuando yo sus cabellos<br />
esparcía". Or in Gazt MusIx 178. Haren adats horia [...] erortzen zitzaion sorbaldara. Mde HaurB 16. Orduan<br />
bai ibiltzen ziran artzai-neska eder ta malizi-gabeak, adats ta ille utsetan [...] estali-bearreko ura estaltzeko bear<br />
ziranez beste soiñekorik gabe. Berron Kijote 125. Urrezkoa da aren adatsa, paradisu aren bekokia. Ib. 148.<br />
Apolo ori-gorriak bere urrezko adatsaren ille zoragarriak lur zabalaren zabaldietan isuri zituan. Ib. 42.<br />
Nere adats-txerlo apaindu gabea. 'Esta lúcida cabellera'. Zait Sof 23. Sumiñez ero [...] ezkon-oera oldartu zan<br />
itoka, adats-illeak bi eskuz erauziz. Ib. 92.<br />
(Como primer miembro de comp. exocéntricos). Ez diet gure lamiña pollit, adats horailei [...] Laponen<br />
antz handirik atzematen. Mde Pr 271. Purpur-soinekoz iantzita, [...], gerrian urrezko gerrikoa, adats-luze,<br />
arpegi-itzaltsu ibili oi zan Sikiloko bazterrak barna. Zait Plat 76.<br />
(Usos figs.). O zuzi handia, zure / adatsaren izpiak / thonbatik ilkhitzen dire / nola urre-izpiak. EZ Noel<br />
111 (v. infra ADATS-IZPI). Eguzkiak orailen adatsa dunean, / ikus bide-dituzu, eguras-bidean, / inguma bi<br />
xurizta. Ldi UO 53. Itsas-uginak so dagonari / beti berririk agertzen; / ler diran oroz adats berri bat / aparrean<br />
dute eratzen. Or BM 74. Goizeko argia urratzen asia zen mendi-galdorretan, iintz-adatsak zelaiean goxo goxo<br />
zabalduki. Or Mi 100. Tellatutik ke adats ugaria zeriola. TAg Uzt 86. Egoaizearen arnas bigunak dardarazten<br />
du noizbeinka pagadi orraztuaren adatsa. Ib. 78. Cf. infra (3). Aldaska sendoekin zumar-garaiak<br />
besarkatzen ditutenean, adatsa moztu ezaizue [matsondoei], baita besoak ebaki ere: [...] orain berriz, zeure<br />
almen guztia erabil zenezake geigizko abarrak iñausteko. 'Émonde leur chevelure'. Ibiñ Virgil 89. [Neguak]<br />
lilipen adats guria mozten zuen. 'La chevelure de la souple hyacinthe'. Ib. 110 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />
"Greña" A.<br />
2. (V ap. A; Lar, Hb ap. Lh (+ adas), H). "Trenza" Lar. "Soguilla, trenza delgada, adatsa, txirikurda mea" Ib.<br />
"Adas (Hb), tresse, natte" Lh. "Cordon plat" Ib. Soka horiek kurutzatzea aski zuten eta adatsa egina zen. GH<br />
1927, 340. Itze horien artean itzulikatuz dako langileak [espartin-egileak] adatsari [...] espartin zolaren itxura<br />
emaiten. Ib. 340.<br />
"Ristra de ajos, baratzurien adatsa" Lar. "Berakatzaren adatsa (V), la cabellera de ajo" A. v. BARATXURI-<br />
ADATS.<br />
3. (S ap. A y Lh). "Ramaje" A.<br />
- ADATS-IZPI (SP A, Dv). Cabello (cada uno de los filamentos). [Gabrielek] adats izpiak zituen /<br />
Urrearen pareak. EZ Noel 42. Nik Aren adats-izpi / orraztu bitartean. "Cuando yo sus cabellos esparcía". Gazt<br />
MusIx 175. Lore ta pitxiz / egiñen dugu txorta, [...] loturik nere adats-izpiz. Ib. 191.<br />
Etim. De adar + el abundancial -ts, según Uhlenbeck RIEV 1909, 421. Cf. aberats. Muy dudoso.<br />
adatsu (Lar, Hb ap. Lh). "Melenudo" Lar. "Chevelu" Lh.<br />
adatsu. v. adartsu.<br />
adausi (S ap. A (que cita a O); SP, Dv (que cita a O), H (BN, S)), ausi (Añ (V)), aausi (V-occ ap. A), auxi (V, R<br />
ap. A), aunsi (R-uzt ap. A). Ladrido. "Aboiement de chien" SP. "Ladra, ladrido" Añ. "Aboiement du chien, du<br />
renard" H. Sg. Azkue: "Auxi (AN; Añ), quejido", pero en éste sólo hay ausi, con el significado de "ladrido de<br />
perro" (s.v. alarido, grito). v. zaunka, 2 ihausi, 1 erausi. Cf. ausika, ausikari. Adausia eta ausikia behinkoaz<br />
ukhen tut. "J'ai été aboyé et mordu à la fois". O Pr 1. Txakur auziak, [...] txabola baten ziran estu ta larriak, /<br />
Duda bagarik esan nai ebela uste dot, / Nausia ill jakola, aren intziriak. AB AmaE 363. Guzur andiak ezarten<br />
iakaz / aldi oneri ganera, / txakur-ausiak ioiakazanak / ilargiari bidera. Azc PB 352. Oianak dettu euzan odeiak,<br />
/ -goi-txakurdija-. / Eurein ausija / atsegin dabe urtzi aierlak! "Su ladrido". Laux AB 21. Txakurren ausi eta<br />
aginkada artean. Bilbao IpuiB 53. --Ta otsoak zer egin ete eban ba?<br />
--Zer egin? Atara eban ausi gogorragaz, adi-adi eukazan txori guztiak zugaitzetatik bera jausi zirean-da! Ib.<br />
185. [Otsoak] ausi bi bota ditu [...]. Ausi bi bota ditu / ta isatsa eragin. Gand Elorri 174.<br />
- ADAUSI EGIN (SP, H ), AUSI EGIN (Mic 7v, Añ). Ladrar. "Latir, ladrar, (V) ausia, ausika egon" Añ. <br />
Adausi degidala, bana ausik enezala. "Qu'il aboie contre moi". O Pr 538. Guk, txakur mutuak legez, ez<br />
badaukagu aorik ausi edo zaunka egiteko; zer jazoko da gure artian? Itz Azald 6. Eta txakur politak / oso<br />
ameslari, / ausi egiten dautso / zeruko oztiñari. Laux BBa 52.<br />
(Con determinantes). [Txakur gaztetxuak] errukizko ausiak eta intziriak egin zituan. Erkiag BatB 58. -<br />
ADAUSI ERAGIN. Hacer ladrar. Kanpai anditxu bati erainda, baita iru edo lau txakur zarri be ausi ta uluak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
229
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erainda. Kk Ab II 32.<br />
adausigile. "Aboyeur, ladrador, vocinglero" SP. v. ausikari.<br />
adausimin, aunsimin (R ap. A). "Gemido" A. <br />
adaxka (G-to, L), adaska (AN; Lcq 41), adarxka, araska, aska (G). Ref.: A (adaxka, adaska); Lh (adaxka). 1.<br />
(Dim. de adar 'rama'). "Vástago o renuevo que sale de la yema [...] cuando ya adquiere consistencia y equivale a<br />
ramo menudo o pequeño" Lcq 41. "Más consistente que muskil" A. "Aska, rama de árbol. Según Felipe Mujika,<br />
popular en G" DRA. Cf. SARDE-ADASKA. v. adarxko, LILI-ADAXKA, OLIONDO-ADAXKA, ZUHAITZ-<br />
ADAXKA. Erramü adaxka bat eskian baitadüka. Bp II 44. Beren itzalaz estaltzen gitüzten<br />
adarxkek. "Ces rameaux". Arch Gram 93. Orra or zuraitzaren zain, gerri, adar, adaxka ta orriak. EEs 1920,<br />
165. Adaska soill orien artetik. "Escasas ramitas". Mok 22. Ostoa kintalka biltzeko izketatu ba'intza ere, guzia<br />
adaskatan egonda ere. 'En brindilles'. Or Mi 20. Adaxkaz adaxka. 'De branche en branche'. Ib. 21. Nexka<br />
negarrez dagon adaskara ega egin du mutillak. 'La branche'. Ib. 23. Adaska gorrijak / zabal daruaz bere<br />
odolezko orrijak. "El rojo brote". Laux BBa 94. Ara alako adaxkean. "Rama". Or Eus 310. [Xoritoak] arbolarik<br />
hurbilena du bere pausa-lekhua. / Adaxka goren-gorenean hara non den lokhartua. Guilbeau EE 1883b, 442.<br />
Eriotza. Yausitako araska. (Tít.). T. Garbizu EEs 1929, 84. Adaxka loretsua erne. 'Un nuevo tallo florecido'. Zait<br />
Sof 23 (v. tbn. 57). Aitak, bere esku garratzekin, okertzen zituan are-esirako adaskak bezela. 'Las cepas que<br />
servirían de almohadilla al rastro'. Gand Elorri 30. Zure adaska estutu neban, / maitatu nitun zure arantzak.<br />
'Abracé tu tallo'. Ib. 178. Platondarraioen adar berrian ernetako adaxka baita. Zait Plat 7. Ondorean, adaxkak<br />
eta loreak ugari zabaldu zituzten sepultura-gaiñean. "Muchas flores y ramos". Berron Kijote 162. Ezinasezko<br />
gosez ekin baitzien arbola erdi-debekatuaren fruituei ez ezik, baita hosto eta adaxkei ere. MEIG VII 33.<br />
2. (Lh), adarxka (T-L). "Petite corne" Lh. "Corne naissante" T-L. Adaxken (adartxoen) aztarnak beren<br />
bekoki leunetan. Ibiñ Virgil 49.<br />
3. Trenza. Cf. adats (2). Badabil emakumea [...], ile zuri beltz adaska lodi batzu buru-gibelean antze<br />
handirekin kurubilkatuak. JE Ber 70.<br />
4. Comilla (signo ortográfico). Lenengo zatian adaxka tartean dauden itzak, Mistralenak berarenak dire. Or<br />
Mi I.<br />
5. Eta leioaren aurretik egazka / yoatean dakus barruan seaska / baita neskatilla ondoan ixilla / oiñagaz<br />
ukitzen azpiko adaska. Atutxa Mugarra (ap. DRA, que traduce "barra de madera").<br />
adaxkadun. Provisto de pitones. Goazen, goazen arkume adaxkadunaren eske. 'Agnelet cornu'. Or Mi 12.<br />
adaxkatu, adaskatu (BeraLzM). "Adaskatu, ahijar, retoñar una planta (BN; Dv)" DRA, pero no lo<br />
encontramos en Duvoisin. "Apimpollarse", "apitonar" BeraLzM.<br />
adaxkatxo, adaskatxu. Dim. de adaska. Gurutz-zuri gañian / adaskatxu gurija. "Un brote de flor suave".<br />
Laux BBa 94.<br />
adaxkila (L, BN ap. Lh), adarxkila (T-L). 1. "Petite corne" Lh. "Corne naissante" T-L.<br />
2. "Petite branche" Lh<br />
adaxko. v. adarxko.<br />
adaxkot. "(S), petite corne, petite branche" Lh.<br />
adazpiz. "(Hb), de travers, à rebours" Lh.<br />
adbendu. v. 1 abendu.<br />
adbenimendu. Advenimiento. v. etorrera. Ezen Iaunaren adbenimendua hurbil da. Lç Iac 5, 8 (He ethor<br />
eguna). Kristen adbenimenduko signoak. Lç Mc 13, tít.<br />
adbentu. v. 1 abendu.<br />
adberbial, aberbial (Urt I 256). Adverbial. "Adverbialiter, aberbialki, aberbial adítzean, aberbial moldez"<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
230
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Urt I 256.<br />
adberbialki, aberbialki (Urt I 256). Adverbialmente. "Adverbialiter, aberbialki, aberbial adítzean, aberbial<br />
moldez" Urt I 256.<br />
adberbio (Urt V 434, Lar), aberbio (Urt I 256, Ht Gram 236). Adverbio. "Adverbium, aberbioa, berbo<br />
laguna" Urt I 256. "Adverbia comminatium, adberbio mehatxuzkoa" Urt V 434. "Orra adberbioak, berboaren<br />
adierazia nolatzen dutenak" Lar. Zer da adberbioa? ES 368. Adberbioen figurak zenbat dira? Ib. 368.<br />
Berboari darraizkana edo Adberbioa. Cb EBO 31. Itz birekin egiten danak adberbio oiek: txit, txitez, guztiz edo<br />
guziz daramazki. Ib. 34.<br />
adbersario. v. abersario.<br />
adbersitate. v. abertsitate.<br />
adbertentzia. v. abertentzia.<br />
adbertimendu. v. abertimendu.<br />
adbertitu. v. abertitu.<br />
adbokat(u). v. abogadu.<br />
addar (S; aiar BN-mix, R-uzt, S; ayar H (S) A Apend). Ref.: A (aiar); A Morf 277; Lh (addar, aiar). <br />
(Sobrenombre del diablo, cf. txerren). "Nom qu'on donne en Soule au diable pour antonomase" H (s.v. adarra).<br />
"Diablo. Aiarrek eramanen dik hori, el diablo le llevará a ése. Aiarrek eramanen yei, ez badun eragitan kori (Ruzt),<br />
el diablo te llevará si no traes eso. Aiarrak eraman bahentza (S), ojalá te llevé el diablo. En BN y R se usa<br />
sin artículo, a manera de nombre propio, como errege, aita, etc." A. "1.º surnom désig. le diable. [...] Aiarrak<br />
eraman baleza! (S), si le diable pouvait l'emporter! Haur horrek aiar dizü (S-saug), cet enfant a le diable au<br />
corps. 2.º (S), forme de juron. Debrin aiarra! par le corne du diable! Aiarra ezpadü! s'il n'a pas le diable!<br />
Aiarraren beltza! par le noir du diable! Aiarraren bizkarra! par le corps du diable! etc." Lh. Cf. adar.<br />
adeala (Lar; adeal Hb ap. Lh). "Adehala, lo que se da además del precio y paga, obaria, obaora, adeala" Lar.<br />
adebinatu. v. adibinatu.<br />
adeerde. v. 1 adrede.<br />
adegi (V ap. A, que cita a Mic y Mg PAbVoc). "Sien, parte de la cabeza" Mic 9r. "Adegijak, sienes" Mg<br />
PAbVoc. v. baldoki, 2 loki, erailoki.<br />
Etim. Puede derivarse de adar "cuerno". Se tratará de *adaegi, cf. vizc. iztegi "ingle", de *izta-egi. De<br />
significar la región próxima a los cuernos en el ganado habrá pasado a usarse por "sien" en general.<br />
adei (BN-baig ap. A; Bera, BeraLzM). 1. "Deferencia. Adei ekarri, dar el primer paso para hacer paces" A.<br />
"Cortesanía, cortesía, decoro, deferencia" BeraLzM.<br />
Tr. La antigüedad de adei, por no hablar de su origen (probablemente románico), es muy dudosa. Se trata, sin<br />
duda, de un término local, mal testimoniado, que Azkue y sobre todo sus seguidores (Olabide y su escuela, etc.),<br />
basándose en la ecuación adei = grazia, extendieron con compuestos y derivados. En DFrec hay 3 ejs.<br />
Zertarako al dira adei samur ta dei laztan orrek? Ol Imit IV 1, 3 (SP ohore, Ch karitate, Mst huntarzün).<br />
Zure adei-opamaian eskeintzen dizkizut [...]. "Super placabili altari tuo". Ib. 9, 2. Uriak adei-erakutsiz eta<br />
eskatzeke nire esku yarri zuen [agintza]. 'La ciudad me confió como un don sin que yo lo pidiera'. Zait Sof 68.<br />
Neska onbera ta errukiorra zan, bere ustez beintzat eta adeiez (deferencia, respeto, cortesía) entzungo al-zitun<br />
arrazoi auek guziak. Etxde JJ 74. Beste zertan bi ere emanak izan zaizkie ilkor gaxoei iainkoen adeiez. 'Par la<br />
faveur des dieux'. Ibiñ Virgil 74 (69 zuen adeiez).<br />
Misericordia. Yaube, Yoserekin zegon, ordea, bere adeia arengana makurtuz. "Misertus illius". Ol Gen 39,<br />
21 (Dv eta hartaz urrikaldurik). Oroi zaite, Jauna, Zure errukiaz, eta Zure adeiaz, betikoak baitira (Ps 24).<br />
"Misericordiae tuae". Or MB 183 (1237 Zure kupidaz, 199 Zure betidaniko urrikalmenez).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
231
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. Gracia (de Dios). Ta Aurra azi ta azkortzen ziyoan senaz beterik, eta Yainkoaren adeia Arengan zegon.<br />
Ol Lc 2, 40 (Lç Iainkoaren graziá, Dv Jaunaren dohaina). Yauna! zure adeia badaukat. "Si inveni gratiam in<br />
oculis tuis". Ol Gen 18, 4 (Dv grazia).<br />
- ADEI-LEGE. "Cortesía, adei, adei-lege" BeraLzM. Eztaukozu lauzirijen gixabiderik ez adei-legerik. Otx 54.<br />
Baña nagosijari adei-legez yagoko menpekuagaz esku-zabal ixatia. Ib. 66. Gixonak zelakuak, adei-legiak eta<br />
gurkerak be alakuak egin biar ixaten yakez. Ib. 54. Baña adei-legez, besterik ezian, erantzun egidazu ia senarrik<br />
dozunentz. Ib. 108. Arpegi onez eta adei-legez [artu]. Ib. 122. Zalantzan zegoen jende batere ez-ezagun batzuei<br />
jarraian egiten zituen adei-legezko ikustaldiok asko lagunduko ziotenez. Mde Pr 95.<br />
adeibera. Misericordioso, clemente, bondadoso. Zuen lurraldeko Yainko adeiberakin batera sorozten<br />
banauzute. 'Con la ayuda de estas venerables diosas protectoras del país'. Zait Sof 118.<br />
(Usos adverbial y predicativo). Arren! adeibera abetaldu eskale yaregillea. 'Que con bondadoso corazón<br />
acojan al suplicante'. Zait Sof 119. Adeibera azaldu zaite, asmo oien aldezle. 'Sé para nosotros resuelto defensor<br />
de estas decisiones nuestras'. Ib. 48. Auxe entzuidazu adeibera Likeitar Apolon! 'Oyendo benévolo esto'. Ib. 28.<br />
Ta Dabidek esan zun: "Adeibera azalduko natzaio Naasen seme Anoni; aren aita ere adeibera azaldu baitzitzaidan".<br />
"Faciam misericordiam cum Hanon filio Naas". Ol 2 Sam 10, 2.<br />
adeigarri. 1. Digno de gracia, de misericordia. Yaube, Yoserekin zegon, ordea, bere adeia arengana<br />
makurtuz; eta, atxillozaiaren begietan adeigarri egin zun. "Dedit ei gratiam in conspectu principis carceris". Ol<br />
Gen 39, 21 (Dv grazia eman zioen). Adeigarri banatzaizu, ipiñazu, arren, zure eskua nire iztarpean. Ib. 47, 29<br />
(Dv grazia aurkhitu izan badut zure aitzinean).<br />
2. Propiciatorio. v. propiziatorio, adeimahai. Kutxa-barnean [...] urrezko antuxin bat manarekin [...], eta<br />
kutxagañean ospe-kerubiñak adeigarria itzalpetuz. Ol He 9, 5 (Lç, He, TB, Dv propiziatorio, Or MB 589<br />
adeimai, IBk "barkamen oparitarako" deritzan lekua).<br />
adeikeria. Deferencia (peyor.). Noiz arte ebatziko duzute okerki, / gaiztoekiko adeikeria erakutsiz? "Et<br />
facies peccatorum sumitis?". Ol Ps 82, 2 (Dv 81, 2 onhetsiko ditutzue bekhatoreen begitharteak).<br />
adeiki. Atentamente, respetuosamente. Agirrek adeiki (atentamente, cortésmente) entzun zion eta adeiki<br />
ere urka-erazi. Etxde Itxas 32.<br />
adeimahai, adeimai. (Sust.). Propiciatorio. v. propiziatorio. Eta kutxa gaiñean Kerubin ederrak<br />
adeimaiari itzal egiñez (He 9, 5). "Obumbrantia propitiatorium". Or MB 589 (Dv propiziatorio, Ol adeigarri).<br />
adeitasun. Cortesía, afabilidad. Andrea onbidezko itturrija dala, mattasunezko ibaia, ekandu onezko<br />
baratza [...], adettasunezko landea. Otx 29s. Bere amagandik xurgatutako adeitasunez (de la cortesía heredada<br />
por su madre) arrotz-gelara igaro-azi zitun. Etxde JJ 87. En DFrec hay dos ejs.<br />
adeitsu. "Cortés" BeraLzM. Gizon adidunak gizatsu ta adeitsuago dan obaria bai dauka. "Más urbano y<br />
cortés". Zink Crit 8. Zer emongo ete yautsaguk neskato oneri orren maratza, adeitsu ta ona dalako? Legoaldi<br />
EEs 1928, 66. Gizon adeitsua ta jatorra. Anab Eusk 1930, 96. Emakume adeitsu ta mazala. Otx 32. Egikeretan<br />
artetsuba, jan-edanetan gartzuba ta ataldekuakaz adeitsuba. Ib. 22. Mattin bestelako mutilla duk: atsegiñago,<br />
adeitsuago (cortés, afable). Etxde JJ 82. Bazirudin Parisko gizarterik onenean ezia zela, ain baitzan gisakua,<br />
adeitsua ta kunplimentuz betea. Ib. 84. Lurralde adeitsu jathorren / albotiko bidez zethorren / arbatu gabean<br />
untzia. Mde Po 87. Adeitsu zen bere maneretan. Mde Pr 87. (Uso adv.). Respetuosamente. Bai<br />
bakandereak be ezin adeitsubago erantzun agurrari. Otx 161.<br />
adelantatu (V-gip, G-nav). Ref.: Iz Ulz (bei); Elexp Berg (adelantau). Adelantar(se). "Pentsu okéki<br />
adelantatu de aunditz orire" Iz Ulz (s.v. bei). "Adelantar. Gaur lanak adelantatzia komeni jaku, biar jai artzeko<br />
be. / Patatak asko adelantau dabe joan dan iru egunetan" Elexp Berg. Ene gorainziak eman bite eta alaan eta<br />
oraindo obato dagiela [...] aurrera guztiok. Etse ori bear dogula adelantadu. 'E que todos hemos menester<br />
adelantar esa casa'. fJZ 99. Ze eztteila izan inorbere atrebiduba da adelantauba elejitzera Alkaterik [...] ezpada<br />
persona onrauba (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Adelantatu naies Jangoikoaren eskolan. LE Prog 104.<br />
[Pelotariyari] adelantatzen dijuazkiyo / diru eta ontasunak / iru erreino bildurrak dauzka / beso batekin gizonak.<br />
Tx B I 28.<br />
(Part. en función de adj.). "Adelantado, adelantadua" Lcc. "Oso naziño adelantaua da Suezia" Elexp Berg.<br />
"Emen aldian adelantau dare Alemanian" Ib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
232
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adelantu (V-gip ap. Elexp Berg). "Adelanto. Oiñ daren adelantuekin, etxeko lanak eztie lan. Sasoi artan<br />
bizikletia adelantu aundixa zuan" Elexp Berg. Zelebria da kulparik gabe / jarri diguzun disputa, / ze adelantu<br />
espero dezu / okasiyua piztuta? Tx B I 99. Iñor ezertaz biartzen bada / Donostiyara Madritik, / izugarrizko<br />
adelantua / jarriya dago Nortetik. Tx B II 114. Jaunak! Emen daukazue munduko azkenengo adelantua! Zinia!!<br />
SM Zirik 45s. Adelantu aundia dok ori, Españian oindiok ez jaukagu olakorik. Ib. 22.<br />
adelarazi, adela-erazi. Hacer preparar. [Ordenatzen dügü jaun erretorari fidel] haien adelaraztia<br />
kofesioniaz eta komünioniaz. Mercy 17. Ermitain edo elixa-zainak arristiri-askari hun bat adela-erazi zian.<br />
Const 38.<br />
adelatu (L, BN, Sal, S, R; SP, Dv (S), Gèze, H (s.v. adelua)). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Preparar(se). "Se préparer à<br />
faire quelque chose" SP. "Arranger, préparer" Gèze. "Arranger, préparer, se préparer" Dv.<br />
Tr. Documentado en la tradición suletina desde los primeros textos, y en Pouvreau y J. Etchepare.<br />
Gizon beroa eta agudoa gauza guzietara da preparatua eta adelatua. SP Imit I 25, 11. Doatsu da [...] egun<br />
oroz preparatzen dena, adelatzen dena hiltzera. Ib. 23, 2. Adela ziteie zien arimen haren grazian ezartera. FPrS<br />
32. [Jesüsek honak] beregana hartüren dütü, eta bethidanik adelatü derien, bere Erresümaz goza eraziren. Bp I<br />
36. Bethi adelatürik egoiteko, Jinkoaren jüjamentiala agertzeko. Ib. 127. Penitenziaz bihotzen adelatzia. Bp II<br />
16. Batbedera adela onsa kofesatzera. Ib. 43. --Nola adelatürik erran behar da kantore saintü haur? --Boztario<br />
handi bateki [...], eta hümilitate barna bateki. Ib. 101. Guri han lekhü baten adelatzeko bere aitaren eretzian.<br />
CatOlo (ed. 1743), 32. O nuiz nizateke zureki, eternitate oroz geroz, zure maiter adelatü düzün erresoman? Mst<br />
III 48, 3 (Ip adelatü; SP, Ch preparatu). Ükhezü koraje eta indar, adela zite soferitze handiago batetara. Ib. 57,<br />
3. Egün oroz untsa hiltzera adelatzen dena. Mst I 23, 2 (Ip adelatü). Berantegi erremediua adelatzen dük. Ib. 13,<br />
5. Gitian arren iseia hiltziala hobeki adelatzera. Ib. 19, 7. Zoiñetan Jinkua laket beita, isurtez turrustaz bere<br />
Benedikzione eta grazien, bihotz onsa adelatietan gaiña. Mercy 17. [Jaun direktorra eta prioria] juanen dira hen<br />
[erien] bisitatzera [...] eta sakramentien rezebitzeko disposatzera edo adelatzera. Ib. 42. Portugesak ja zütien<br />
harmak adelatzen, Etiopenak inkara hari soz, baratü zien ibiltian. Egiat 159. [Amorioak] gaiza güziak dütü<br />
ikhertzen, güziak algarri adelatzen, güziak ere dütü animatzen. Ib. 205. Jente eraiki ezazü / Eta bertan adela.<br />
'Levez des troupes / Et faites les préparatifs immédiatement'. Xarlem 1118. Begiek eztiela deusere ikhusi hain<br />
ederrik [...] nula beitirade Jinkuak adelatü dütian hunak maite dütiener. UskLiB 69s. Abentia da Penitenzia<br />
egiteko denbora]t[ bat, adelatzeko Nathibitateko Bestaren saintüki igaraitera. CatS 95. Errelijioniak erakusten<br />
deizkü [...]: zertako kreatürik izan giren, zuñen eder den adelatü zaikün zorthia. Ib. V (v. tbn. III). Arimen<br />
galzeko hedatü sariak eta adelatü zephoak. Ip Hil 218. [Birjina] haitatürik zen eta adelatürik Trinitate Saintiaz<br />
Salbazaliaren amatako. Ib. 64. Tziauri, ene Ama maitia, [...], tziauri ene Aitak bethidanik adelatü deizün<br />
tronoan ene saihetsian. Ib. 199. Ene eskazian hartü dizüt [lan txipi] hunen adelatzeko aüsartzia. Ib. V. Meliza<br />
bezala adelatürik den tizanak azkartzen dü estomaka. Alth Bot 13.<br />
(s. XX). Amak baitzakien peludokitik jaki hautaren adelatzen (préparer; preparar, guisar). JE Bur 14. Orai<br />
behar diat untsa adelatürik jarri. [...] nahi nük izan Jundane Juhane lilia bezain xuri nausi handiaren besuetara<br />
juaiteko. Const 43. Igante hartan haatik, ez axuririk ez ahüñik, ihurk etzian ekarri apeztegialat. [...]. Eta<br />
Mañaña gelariak etzian deus handirik bildü ez adelatü. Ib. 24. Zuberoarat bainoa oraintsu hamabortz egunen<br />
iragaitera eta horrengatik beharbada ez naizateke Parisen emisionea [= 'emisión (de radio)'] adelatzen duketen<br />
garaian. Mde Pr 63. Han ez baita ez heriorik, ez hogenik, ez hutsik. Tai gabeko afariak egiten ditiagu, adelatu<br />
behar izan gabe; batzarre ederrak baditugu liskarrik gabekoak. Ib. 269. Jan dügüla bai axurki [...]<br />
Etxekanderiak guri / adelatürik ederki. Casve SGrazi 92. [Eliza] barnen aldiz harrihabez / dügü gothor<br />
süstengatü [...] Gizun jakintsünek die, / itxüra haitü berheziak / adelatü zühürkilan, / argitzekotan jentiak. Ib. 70.<br />
v. tbn. Mustafa 203 (ap. DRA).<br />
"Avancer, adela, abanza, aitzina" Gèze.<br />
(S ap. A; HeH Voc). "Aphaintzea, behar bezala ezartzea, adelatzea" HeH Voc. "Adornar" A.<br />
Erriko guziek bideak adelatu behar dituzte, urtean bi aldiz (BN-mix). "Tienen que arreglar los caminos". A<br />
EY I 413.<br />
2. "(Sal), estrenar. Egun adelatu nat kota berria, hoy he estrenado la saya nueva" A. Ooltz berriaren<br />
adelatzea (adelatu = estrenatu. Zuberoan esaten dan itza da) edo jai eguna. J.B. Ayerbe EEs 1912, 50.<br />
3. "(Sal), usar a diario" A.<br />
4. "(R-uzt), disiparse (el humo)" A.<br />
adelatzaile, adelazale (S ap. Lrq). (El) que prepara. "Qui prépare" Lrq. --Nor da Jondane Johane Batista? -<br />
-Jesüs-Kristen aitzindaria [...]. --Jesüs-Kristen Aitzindari hitz honek zer dio? --Popüliaren adelazalia, haren<br />
onsa hartzeko. Bp II 112.<br />
adelatze. Preparación. Bena adelatürik badago erran dügün bezala, meskabü erranetara ezta eroriren.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
233
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Adelatze hau gure potherian,[...] espantatürik ezpeikinanteke diradianian heltzen. Egiat 249.<br />
adelu (S; Dv (S), H (BN, S)). Ref.: A; Lrq.<br />
Tr. Al Sur, donde la voz es de introducción moderna, se emplea en sentidos bastante divergentes y apartados<br />
de los valores originales; sobre todo 'estreno' 'adorno'.<br />
1. Preparación. "Préparation, préparatif" Dv. "Préparation, arrangement" H. "1.º préparatifs d'un repas; 2.º<br />
emplettes en vue d'un repas" Lrq. --Tonsüra Ordenü bat deia? --Ez, Ordenetara adelü bat baizik. Bp I 80.<br />
Ezinago adelü huna düzü grazia handiago baten iardiesteko. Mst (ap. H, que traduce: "c'est une préparation on<br />
ne peut meilleure pour obtenir une plus grande grâce"). Zure bethiereko adelien gogoa. Ip Imit III 22, 5.<br />
2. "Adorno" BeraLzM. Oe bi egozan [...] zikirijozko ixara ta oeganekodunak eta beste milla bat eta erdi<br />
adelu ta edergalludunak. Otx 124. Orrenbeste bitxi ta adeluren tartian geure burubak andi ikusirik, siñistu be<br />
ezin egin ixango dogu [...] andiki-seme ezkareanik. Ib. 118.<br />
3. "Estreno" BeraLzM y A DBols. "Aragonen diote: Erramu-egunean adelurik eztarabilenak eztu eskurik, el<br />
que no estrena nada el día de Ramos" A EY I 330. Ta apaiz berriaren adeluko aaria artu ta aren aragia<br />
esparru deunean egosirik, Aaronek eta aren semeek yango dute. "Arietem autem consecrationis tolles". Ol Ex<br />
29, 31 (BiblE sagarapeneko aharia). Gaur be, soiñeko barriaren asiera ta adeluz al zagoz? Erkiag Arran 19.<br />
Eta an doa mutilla, gizon bien erdian, eskuturretatik kataiez lotua. An aurreko komisaritegian utzi dabe [...].<br />
Leenago ostera, agiria, pistola adelubakoa ta txanpon ondarrak kendu egin deutsez. Erkiag BatB 188 (ref. a una<br />
pistola nueva que no ha sido disparada).<br />
ademan. "Ademán" Lar<br />
ademas (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 171). Además. [Diruba] an be [bankuan] seguru egon, eta ademas<br />
interesa artu. Etxian lapurrak sartu ta [...]. Kk Ab I 104.<br />
adera. v. adra.<br />
aderaillu. v. adreilu.<br />
aderazkin. v. adrazkin.<br />
aderdi (V-gip ap. A). "Portal" A. Alantxe egozan basetxe aretan andra ta gizon, atari edo aderdi edo<br />
etarteetan gora begira, euria iausten ikusten. A Txirrist 147.<br />
adere. v. adra.<br />
aderezatu. v. adrezatu.<br />
aderezu. "Aderezü (S; Hb), adresse (de lettre)" Lh. v. adresa.<br />
aderlaua. "(V-m), lo empedrado" A. Cf. adreiluztatu.<br />
aderna. "Pitón, cuerno que empieza a salir" Lar.<br />
aderri. País, región. Asiaren izena bakarrik etzan bear adinbat aiñ aderri zabal ta luzea [=Asiria] garbiro<br />
erabakitzeko. Izt C 11 (tal vez errata por alderri).<br />
? aderu. "(Hb), jeune corne" Lh. Probablemente errata por aderna.<br />
adesa (S), adesara (S; SP (-zara), Dv (que cita a O)). Ref.: A; Lrq /adez!a/. "Adezara, tout<br />
maintenant, berehala, adesora ou adesoras" SP (cf. O-SP 224: "Adezara , pour dire 'tout présentement'<br />
n'est pas bien écrit dans le dictionnaire. Il faut écrire adesara avec l's latin et non avec ç"). "Adesa (S), hace un<br />
momento. Adesara (S), tan pronto" A. "Il y a un moment" Lrq. v. arestian. Bantatü beihiz adesara, gizun<br />
borthitz bat hizala. RolTrag 53 (ap. DRA). Alon, ene lagünak / zertan ziradie? / adesa zer erraiten zünien / ohart<br />
ükhen ezazie. StaGen 303. Nihaurek ikhusi dit / adesa hortxe berian / bere krima infamiaz / glorifikatze<br />
handitan. Ib. 815. Jaunak, letera bat / ukhen düt adesara / eta markatzen deit / Maximin hil dela. Pastoral Sainta<br />
Catherina 828 (ASJU XXX-2, 1996). Adesara eman deiküzie / frota bat bortitzik, / bena orai phakatüren düzie /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
234
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Marieusek emanik. Ib. 972. Adesa lo zütia bena / orai gütie ürgaitztüko / eta ziek oro / erhautsetan ezarriko. Ib.<br />
979. Gaizo Xemarti, adesa hie txerkhazale txotxerdi bat bazia heben. Béhéty GH 1931, 110. Etxe huntan baduzu<br />
gorderik gaxki egile bat [...]. Ikhusi dizugu adesa heben sartzen eta eztuzu berriz jelkhi. Id. ib. 109.<br />
- ADESADANIK. "/adez!ádanik/, depuis tout-à-l'heure (S)" Lrq.<br />
- ADESAKO. (Adnom.). Adesako aldian / ederki eskapi itzaikü, / bena oraiko aldian / balima phakatüren tük.<br />
SaintaCath 190 (976 adesako aldiaz). Abilua, Talbot, / orai ene palaziuala / eta adesako andere hura / erakar<br />
ezadak huna. Ib. 263. Picot, ikhusi düka / hain andere ederrik / adesako hura bezain / mündü huntan besterik?<br />
Abraham 1107. Nik eztakit nula egiten dien jente horiek... ez nundik biltzen dien sosa! --zion adesako arotzak.<br />
GAlm 1937, 56 (ap. DRA).<br />
- ADESATTOAN. "/adez!at'u)n/ [oxít.], il y a un petit moment (S)" Lrq.<br />
- ADESAZ GEROZTIK. "Adesaz-gerozti /adezas-geósti/, depuis il y a un moment (S)" Lrq.<br />
adesara. v. adesa.<br />
adeskide. v. adiskide.<br />
adexkide. v. adiskide.<br />
1 adi (V-ger-arr-oroz ap. A; Izt 47v, H (s.v. aditzea)). 1. (Uso predicativo). (Estar, etc.) atento. "Adi dago, está<br />
atento (lo mismo para oír escuchando que para ver mirando)" A.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición vizcaína hasta el siglo XX, en que se difunde su uso a otros<br />
autores peninsulares (y tbn. a Mirande). El objeto de atención es expresado gralmte. en dativo, aunque desde<br />
Olaeachea (ap. H) hay ejs. en alativo, y desde finales del s. XIX en genitivo.<br />
Adi adi, ze Jaungoikoa dagok adi. "Mira con cuidado que el Señor de lo alto te está mirando". RS 1. Lar adi<br />
bazagokaz / fabore bateri, / etorriko jatzu / gatxa bertati. Mic TAV 3.1.27. Kuriosidade larregiyagaz adi luzaro<br />
egotia emakumiaren edertasunari. Zuzaeta 146. Ementxe orain dagokat adi, juzgauko naben Jangoikoa. Añ EL 1<br />
72. Mirariturik dago, lora guztiai adi. Añ LoraS 16. Adi egon biar da [mezia] zetan doian. Astar II 200.<br />
Auzotegi guztija adi ifini eta eskandalizadu baga. Ib. 104. Geratuten bazara orduban euki zenduban gozo edo<br />
gustuari adi. Ib. 133s. Adi dago lurpetik otsoa / zein estu darabillen astoa. Zav Fab RIEV 1907, 540.<br />
Jaungoikua beti dago adi ta begira gauza guztiai. Ur MarBi 24. Zenbat bider nagotzu adi balkoetik! AB AmaE<br />
263. Zelatean da adi geldittu zan ate-ondoan. A BGuzur 119.<br />
(s. XX) Lugiñen lanai, latsen susmurrari edo egaztien abestiari adi-izanez nekatzen ez da. "Cuando atiende".<br />
Zink Crit 8. Medelen berriak entzuten hura ere, beste guziak bezelaxe, adi ta zur zegoen. A Ardi 11. Adi, apal,<br />
uste osoz, eta iraupenez otoitz-egin bear da. KIkV 47 (KIkG 31 arretaz). Meza ari dan tokian, gauza onen bati<br />
adi ta arduraz egonaz, [...] entzun bear da Meza. KIkG 61. Itxas-gizonak ixar argijai / adi egoten oi dira. Enb<br />
40. Ondo adi begituten eutsen areei. Kk Ab II 149. Orrattiño be, ur lotubari ta abo itxijari, ago beti adi. Otx 30.<br />
Neure ezpanai adi, pozik barre-egixu. Laux BBa 76. Argi, margo, lore, mitxeletei baiñon, oni nagon adi. Or<br />
Poem 523. Erraztasuna utzita aldebat, / goiari gauzkion adi. SMitx Aranz 85. Theresaren atera iritxi zanean,<br />
adi egon zen apur bat, belarria atearen kontra. Mde HaurB 15. Geldi lotu zan, zerbait entzun nairik, asnasea<br />
isil, belarriak adi. Erkiag Arran 151. Aita eta ama adi egokiozan. Ib. 128. Erri osoa euki zenduan / adi zeure<br />
inguruan. BEnb NereA 98. Adi abesti leunari. Ib. 191. Soinuari soil-soilik adi egotea. MIH 156. Besteak geldi,<br />
hizlariaren hitzei edo nor bere pentsakizunei adi ez dakit. Ib. 144.<br />
(Con complemento en alativo). Batera eta bestera adi edo siñuka. Oe (ap. H). Laburtu jatekoa; berbak<br />
urri; begiak lurrera adi. Añ EL 1 41. Ez albora adi egon [elexan]. Ib. 13. Danzuben guztijak dagoz bertara adi.<br />
Astar II 117. Ate-aldera adi bai-nengoen. Txill Let 43.<br />
(Con el objeto de atención expresado en alativo). Zagoze adi esatera noian doktrinara. Astar II 111. Ni<br />
bestetara adi nengoalakoan. "Entendiendo en otras cosas". Or Tormes 17. Gerora adi beti, urduri, oldozkor.<br />
Laux BBa 130. Milia, aur-gisan, oraintxe jaiki, oraintxe Anaren esanetara adi. NEtx Antz 9. Gizona ezin al<br />
dagoke erne edo adi bi gauzetara batean? Or QA 132. Onen barrengo belarria Zure betiko itzera baitago adi.<br />
Or Aitork 309.<br />
(Precedido de gen.). Ta alkarren adi egon zirean / aitu barik altarara. Azc PB 166. Geratuten zan<br />
Josetxoren negarren adi, ta zer igaro zan jakin gurarik. Echta Jos 64. Euren otoitxo xamurren adi Josu zerutik<br />
begire. Enb 154. Eta zagoz zu zeuren zeregiñaren adi. Otx 73. Ta an egozan erritarrek [sic] guztiaren adi.<br />
Bilbao IpuiB 44. Aita Kurtzekon aurrian gagoz / ezkondu barrien adi. BEnb NereA 260. Neu bakarrik nagotzu<br />
doiñu orren adi. Gand Elorri 212. Zenbait iaun eta iauntxo zituen inguruan bere adi. Zait Plat 99.<br />
2. (Sust.). Atención. "Adia galdu, distraerse" A Apend. Adiya, adimena gauza batean ezartzea da.<br />
"Atención". Zink Crit 6. Egiten edo aditaltzen ari dan gauzan adiya jartzeko oikuntza. Ib. 6. Baña batez ere<br />
oztearen adia, lepotik zinzilik zeramazkian txistu ta ttun-ttunak eramaten zuten. Zink EEs 1926, 82.<br />
3. (Adj.). Atento. Maiz ikusi dugu Akademia Ibiltariaren ibileretan, entzule adi eta ikasle gogatsu, ez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
235
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aurreraegi ez atzeraegi. MIH 50.<br />
- ADI-ADI. (Forma con reduplicación intensiva). Adi adi egonik, esan eutsan neskatillatxuak. Ur MarIl 102.<br />
Entzuleak atsegiñez egon ziran, adi-adi itzik ere utsegin gabe entzun nairik. EEs 1918, 84. Oiukitxo ori adi-adi<br />
ta arretatsu entzun ginion Medeli. A Ardi 113. Lagun guztijak adi-adi geratu yakozan. Altuna 76. Doipuruaren<br />
antzezkijari / begiratzen adi-adi. Enb 85. Erne ebillan, adi-adi, begiya zorrotz, dana ikusi ta dana ikasi biarrez.<br />
Kk Ab II 188. (Adi adi). Orain ere atean norbait da bada. Lab EEguna 76. Adi-adi egon ondoren. Lek EunD 47.<br />
Geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Otx 174. Gelditu zan kantariak zionari adi-adi. TAg Uzt 244. Zurt<br />
egozan, adi-adi, Mendixak zenbat emongo eban yakin gurarik. A EY II 151. Adi-adi egon zitzaien meta baten<br />
gibeletik. Etxde JJ 228. Adi-adi dago inguruko gorabeerai. Erkiag BatB 192. Poli ixillik zegoan Balentineri adiadi.<br />
Anab Poli 118. Tomas Kirru beintzat aoa zabalik adi-adi egoakion. Bilbao IpuiB 150. Aoa zabalik ta<br />
belarriak adi-adi. In Loram 12. Patxik adi adi begiratzen dio liburuari. Osk Kurl 212. Besteak entzule daude<br />
adi-adi ta begiak xuriturik. Zait Plat 112. Entzuidazu ba adi-adi. Berron Kijote 19. Eta adi-adi bagagozkie,<br />
laster hautemango dugu gaur hego-aldekoago iruditzen zaizkigun ohiturak gure-gure genituela. MIH 245.<br />
(Con alativo). Adi-adi jartzen da seme-alabaren esanetara. NEtx Antz 95. Jauna zerutik dago begira, /<br />
gizon guztiakana adi-adi egoten da. Ker Ps 33, 13.<br />
- ADI-ADIAN. (Estar, etc.) muy atento. Bordari xumeetarik batekin solasean gaudelarik adi-adian. FIr 161.<br />
Bere ondoan, adi-adian, / lerden, kezketan, kanpai jolea. Zubk Olerti 1959, 14.<br />
- ADIAN. (Precedido de gen.). Cuidando. Portalepean omen zeagok / aurtxoa narru gorrian, / dama eder bat<br />
dadukala / aldean bere adian. GavonC Egan 1956 (5-6), 27.<br />
- ADIRIK. (Estar, etc.) atento. Geraten dira baserritarrak / burutzik auspez lurrian, / euren begiak zerura<br />
adirik / arren samur zietzian. Ezale 1898, 66b.<br />
2 adi (G ap. A; Lar, H (V)). 1. Inteligencia, entendimiento. "Intelección" Lar. v. adin I (4). Euk ire itxagaz<br />
nire adija artezten eustakan. "Encauzaste mi inteligencia". AG 107. Dakusalako adi zeurian / euzkel-euzkija. Ib.<br />
2414. Gogoa ikutu eta adia asetzen duan goitar indarra ere [badaramate olerkiak]. Aitzol in Laux BBa VIII. Ta<br />
Argi-Aberrian ikus âl-nezake / lauso-eziñezko adiaren yabe. "En posesión de razón". Ldi BB 82. Begiz, irudiz,<br />
adiz, zearo / Aita au ezin dut ezagut. "Con ojos, imaginación, entendimiento". Or BM 50. Zugaitzik zugaitz<br />
begiok. / Agur-barrenez adia. 'Mi mente a través de un adiós'. Gand Elorri 200.<br />
(Como primer miembro de comp.). Maite minkuntasun basoak lagata, adi zelaietara datorkigu olerkaria.<br />
Aitzol in Laux BBa X. Adi-biotzez, eusko olerkariak emaitza daskaintzu. Ib. VI. Adi-ego egokiak ditu. Ib. XII.<br />
Bizitz elburuak urduri dakarzkio, adi-irudiak. Ib. VI. Adi-poesi eta maite-olerkiak. Ib. XII. Adi-gai bereziak.<br />
"Temas intelectuales". Ib. XII. Aldegiña aiz urrun, lagun biotz-bera, / adi-mugaz aruntz-erbeste itzalera. "Al<br />
destierro sombrío que tras de las fronteras yace de la razón". Ldi BB 80. Adi-yauregia. Ib. 80. Oraino zu baitan<br />
adi-argirik ez. Or BM 130. "Nere adimenari egiten zaion adi-ezaren adi-indarrak ainbesteraiño nere adikemena<br />
auldu dit, adi-osoz ai-eneka diot zure edertasunari" [...]. Olaxeko adi-gaietan galtzen zuan buruko<br />
juizioa zaldun gizajoak. "La razón de la sinrazón que a mi razón se hace, de tal manera mi razón enflaquece, que<br />
con razón me quejo de la vuestra fermosura. [...]. Con estas razones perdía el pobre caballero el juicio". Berron<br />
Kijote 32.<br />
2. (V-oroz ap. A; H). Intención. "Adiagaz batiatuteko, avec intention de baptiser" H. "Intención (se usa<br />
mucho)" A. "Adi onekoa da gizon ori" Ib. "Neu oeti kanposantura eroateko adia dauke" Ib. Geldi geldi atera<br />
/ auntz amaren soñuaz / dator, adi gaistoaz / ortz artean artzera. Zav Fab RIEV 1909, 33. Ezarten yakala<br />
seiñari ura [...], eta ura ezartorduan esaten diriala, batiatuteko adiyagaz, berba oneek. CatLlo 58.<br />
3. Aviso; señal. Orra nun tronpetaren soñuak ematen duan pestaren asieraren adia. Bv AsL 116. Aur<br />
zorionekua jaio baño illabete batzuez aurretik ikusten zan Asisen gizontxo bat jendiari oiuka etorkizun on baten<br />
adia ematen. Ib. 22. Jesukristok berak artan [lan aietan] irauteko adia ematen zion. Ib. 38. Onena izango zala<br />
Aita Santuari lenik adia ematia. Ib. 177. Kantuz ark ematen zion adia Santuari. Ib. 147.<br />
4. (Dv). Comprensión. "Adia heldu behar da hain ongi izpiritura nola beharrira, la compréhension doit arriver<br />
aussi bien à l'esprit qu'à l'oreille" Dv.<br />
5. "Ouïe" Dv. "Sens de l'ouïe" H (s.v. adimendua).<br />
6. Significado. Urriskidek zer adi duen / esanen dizut motxaro. "Qué significa". Or Eus 184. Eta akar<br />
zegidanari adirik artzen ez niolako, ez zan oitura ta arrazoi neri akar egitea. "Reprehendentem intellegere non<br />
poteram". Or Aitork 17.<br />
- ADIRA. (Precedido de gen.). a) "Nere adira, a mi entender; en mi entender; a lo que, o por lo que yo entiendo;<br />
según mi juicio o mi modo de pensar" Aizk.<br />
b) Al sonido de, al oír. Ots, euskaldunak, goazen bidean / Zeru-deiaren adira. SMitx Aranz 41. Zeru-deiaren<br />
adira / eldu kristauak Mendira. Ib. 67.<br />
3 adi. "Adi (Hb), adieu. Adiak egin (Hb), faire les adieux" Lh. v. adio.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
236
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adia (G ap. A; Lar, Añ, H), adi (Dv, A). 1. Lamentación, gemido. "Gemido", "plañido, lamento", "llanto sobre<br />
muertos" Lar. "Gemir, adiaka egon, adiak egin" Ib. "Plañir, [...] adiak [...] egin" Ib. "Gemido, de animales, (V,<br />
G) inziria, (G, AN) adia, oiua, oiuska" Añ. "Zakurraren adia, la plainte du chien (AA)" H. Duvoisin y Azkue<br />
dan adi ("cri", "grito") como variante dialectal de Arizcun; la fuente de ambos es sin duda la versión de Orreaga<br />
al habla de esa localidad.<br />
Negar da deadar, ai ta adia tristeakin Kapilla Santuan zegoen. Cb SIgn 171. Adia dolorezko deadar triste<br />
batzuek aditzen ditut. Cb Eg II 105. Ango deadar, ta garraxi triste adiaz beteak. Ib. 123. Aditzen ditu kateen<br />
otsak, ai! eta adia ikaragarria [sic] batzuek. AA III 532. Aditzen zeudenen negarrak eta adiak. AA II 194.<br />
Begira, zakurraren adia edo ezkillaren ots illuna adituta, esan dezun: laster ilko da norbait. Ib. 21. --[Osots<br />
orrek] adi bat iduri du [...]. --Egia da, Yauna [...]; erri unek nigar iten du gutaz oroitzen delaik (B). "Gemido".<br />
Orreaga 83. Biotzeko adi, negar eta suspirioakin. Arr Orac 30. Eritu gixagaisoen adiak pena gogorrez betetzen<br />
dute nere biotza. Otag EE 1882c, 413. Oroitzen zera [...] nere adi txit mingarri onenaz? EE 1885b, 545.<br />
Arkaitzak otso iruditzen zitzaizkola [...] aizearen eretak ilzorikoen adia (gemido). Ag G 155s. Entzun dut,<br />
berebat, Aigitoarrak yoputzat darabilten nere erriaren adia. Ol Ex 6, 5 (Urt nigarauhenak, Ur deadarra, Dv<br />
auhena, Ker antzia, Bibl heiagorak, BibE intziriak). Ez zure adiaz, ezta arrenez ere. Zait Sof 16. Zer sumatzen<br />
illun artan? Jaun auspez eroria! / Belaunez jartzen nakio, entzun nairik adia. Or Poem 542.<br />
2. "Endechas, canciones fúnebres, adiak, aldiak, erostak" Lar. "Endecha, copla" A. Gure azkeneko fiñaren<br />
gañean, Endetxak edo Adiak. Cb Eg I 343.<br />
3. (Lar, Dv). Balido. "Be, de la oveja, bee, ardien adia" Lar. Aldizka nabaituko dira ardi edo bildotstxuan<br />
be...! (adiak) eta Pilliperen frausuletian soñua. Ill Pill 3.<br />
- ADIA EGIN. Gemir. Cf. H: "Zerura adi, zizpuru egin ezkero, ayant poussé des plaints et gémissements vers le<br />
ciel (Astar)"; en realidad parece que habría que traducir "atento(s) al cielo, después de suspirar". Jaunzi<br />
zaitezte zilizioz: egizue negar eta adia. "Accingite vos cilicio, plangite, et ululate". AA III 615.<br />
- ADIAZ. "(AN-gip), gimiendo" A. Zuri deiez gaude Ebaren hume deserrituak: negarrez eta adiaz zugana<br />
suspiratzen degu negarrezko ibar onetan. Cb CatG 10 (CatV 7 negarrez ta adiaka). Zuregana gaude suspirioz,<br />
adiez ta nigarrez erri nigarrezko onetan. Añ CatAN 5. An daude oñazez lertzen, adiaz eta orroaz. AA I 178.<br />
Agur bildotxak badamakite / agur artzaia iltzera / agur eskatu jaunari adiaz / eraman nediñ zerura. Ill Pill 22.<br />
Aren aurrez-aurre eseri zan, beraz, adiaz ta negarrez. Ol Gen 21, 16 (Bibl heiagoraka eta nigarrez).<br />
- ADIAZKO. De gemidos. Uin antzo, bata bestearen ondoren datoz intziri, negar ta garrasiak; galde ta dei,<br />
arao ta erantzun, zotin ta adiazko uiol eutsi-eziña dirudi. Onaind in Gazt MusIx 153.<br />
adiabiursa. "Endecha, metro, adiabiursa, erostabiursa" Lar.<br />
adiagile (G ap. A; Lar). Plañidera. "Adiagille, erostari, plañidera" Is 201-5. "Hubo antiguamente en<br />
Guipúzcoa semejantes plañideras que se llamaban aldiagilleak, adiagilleak" Lar Cor 191. v. adiakari. Goian,<br />
azken adarretan, yauzika ta txioka ari da txoritxo arin bat, eguzkiak urrezko egiten duna, galdur musker,<br />
adiagille guzia bezela. Amez Plat 22. Bizkaian emakume negarle oei, "aldiagilliak", "adiagilleak", "erostaiak"<br />
deitzen zieten. EgutAr 15-2-1956 (ap. DRA).<br />
adiaira (Lar, Hb ap. Lh). "Entendimiento" Lar.<br />
adiaka (Lar, Añ, Bon, H), adika (-e AN-larr ap. Asp Leiz). Gimiendo; aullando. "Plañir, [...] adiaka egon"<br />
Lar. "Gemir, adiaka egon" Ib. "Gemir, de animales" Añ. "Adiaka egin, oiuskatu, gemir" Bon. "Adiaka egotea, se<br />
plaindre" H. "Aullando, gimiendo. Se aplica al aullido de perro solamente. Zakurra adike dago" Asp Leiz. Cf.<br />
Lar: "Autillo, ave nocturna, adiakaria, adiaka ta negarrez bezala dagoan gautxori bat", de donde por<br />
interpretación errónea (probablemente de Hiribarren), Lhande dice: "Adiaka (S; Hb) chouette". Ta obian<br />
gorputza sartzerakoan, adiaka ta deadarrez asi ta negar aundiak egin zituan. SermAzc 280. Negarrez ta adiaka<br />
zugana suspiretan dogu, negarrezko ibar onetan. Cb CatV 7 (CatG 10 negarrez eta adiaz). Zuri gaude suspiroz,<br />
adiaka eta negarrez. Legaz 6. Azkeneko larritasunetan sarturik, adika negoanean [se refiere al moribundo].<br />
Elizondo KristPE 326 (ap. DRA). Zinkuriñez oiu dagit, aoz adiaka aritzea besterik ezpainezakean. Zait Sof 92.<br />
Onenbeste zamaz bizi neketsu baten azpian adiaka ta izerditan ari izatea. Amez Hamlet 85. Edozein uskerigatik<br />
adiaka, bular-yoka ta ostikoka ari da suminki. Ib. 132.<br />
adiaka. v. adioka.<br />
adiakari (Lar, H). 1. "Gemidor", "endechadera, plañidera" Lar. v. adiagile.<br />
2. (Lar, Dv, A). "Autillo, ave nocturna" Lar. "Adiakaria, autillo" Izt C 197 (en una lista de aves).<br />
adiakatu. 1. "Endechar" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
237
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. (G ap. A, que cita a Ur). Lamentarse. Esaten diete: kantatu dizugu eta ez dezute dantzatu; negar egin<br />
degu eta etzerate adiakatu. "Planxistis". Ur Mt 11, 17 (Lç deithorerik egin, He nigarrik isuri, TB, Ip, Echn<br />
nigar(rik) egin, Ur (V), Ker nigar(rik) egin, Dv nigarrez egotu, Or galtzarra jo).<br />
(Part. en función de adj.). Zure miña asetasun elkor bezin adiakatuaz ordainduko zaizun bildur izan. "Con<br />
una satisfacción tan gemebunda como estéril". Zink Crit 44.<br />
3. Decir (cantar, etc.) gimiendo. Aize barna abesti bat / adiakatu nun. "Breathed". Zait Gold 158 (trad. de<br />
"The Arrow and the Song" de Longfellow).<br />
adialdi. Tiempo de oír. Sermoien adi aldian aditzen zutena egiteko hastia ta denbora. Mb IArg I 324.<br />
adialdu. v. aditaldu.<br />
adialdun. "Intelectivo, adialduna" Lar.<br />
adiarazale. v. adieratzaile.<br />
adiarazi, adiarazo. v. adierazi.<br />
adiazale. Plañidera. v. adiakari, adiagile. Yuduen artean [...], nor edo nor iltzen zanean, txistulariak<br />
yoaten ziran illari illeta-yotzera, eta erostariak edo adiazaleak, illaren aurrean negar ta aiots egitera. Ir YKBiz<br />
98n.<br />
adiazi. v. adierazi.<br />
adiba (Lar, Hb ap. Lh, Dv). "Adivas, enfermedad en las bestias, lo que en los hombres esquinencia, adibak,<br />
sametxiak" Lar. Mandoa den lekhuan / adibarik ez aipha (L). O PrASJU 286.<br />
? adibera. Orain, beraz, zure yopuoi adibera azaldu zakizkigu. 'Nunc ergo inveniant pueri tui gratiam in<br />
oculis tuis'. Ol 1 Sam 25, 8 (Dv grazia aurkhi bezate zure begietan, Ker txera onez artu egizuz). Probablemente<br />
errata por adeibera; cf. Ol 2 Sam 10, 2: "Adeibera azalduko natzaio Naasen seme Anoni".<br />
adibestetu. Distraer(se). Zelai jorian alaitzera irtetzen dan jakintsua [...] latsen susmurrari edo egaztien<br />
abestiari adi-izanez nekatzen ez da, baizik adibestetu. "No se fatiga, antes se distrae". Zink Crit 8.<br />
adibide (Añ, Izt 6r, A). Tr. Documentado por primera vez a mediados del s. XVIII, su uso se desarrolla sobre<br />
todo a partir de la obra de Añibarro, en las acepciones que se señalan. Se documenta en muy pocos textos hasta<br />
el s. XX en que se extiende progresivamente su uso a autores meridionales (al Norte sólo en Mirande y Lafitte)<br />
con la acepción casi exclusiva de 'ejemplo', 'ilustración', y, sobre todo, en la forma adibidez. En DFrec hay 222<br />
ejs. de adibide (ninguno de ellos septentrional), de los que 181 corresponden a adibidez.<br />
1. Advertencia. Irakurleari adibidea. CatOiq 519. Adi-bidea irakurleari. Añ LoraS 144.<br />
"Dirección, regla, zuzenbidea, adibidea" Añ. "Doctrina" A (que cita a Añ). Emon gura deutsut orain,<br />
urtean, illean, astean ta egun bakotxean egiteko adibide labur bat. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 238<br />
mende.<br />
1 75. Gura dozuez adi-bide batzuk onen<br />
ganean? Añ LoraS 85. Josue Agintariaren adi-bidez sartu zirian Sazerdoteak Ibaira. Ib. 6. Adibide santuz<br />
beterik dago Aita gureko laugarren eskabide au. Gauza asko, andiak ta miragarriak onetan Jesus maiteak<br />
irakasten deuskuz. Añ MisE 79.<br />
Consejo. Ez urten bere [konfesorearen] esanetik, bete bere adibideak. Añ EL 1 76. Libru askotan zabaldurik<br />
dabiltzen adibide santuak arimen onerako. Ib. 3. Aztu ezegizuz beinbere nire Aita San Franziskok bere Semeai<br />
esan oi zituan adi-bide zeruzko oneek. Añ LoraS 194. Eta, alan, orduan sermoiakaz, adibide onakaz,<br />
gaixotasunaz, bere lagunak ilten jakozala ikusteaz [...], etorkizunaz gogoratuten asten da. Añ GGero 78 (Ax 97<br />
(V 67) konseillu). Onegaiti, konzienziari jarraiturik, onen buruz ta adibidez gobernatu ta gidatuten dana ondo<br />
doa. Ib. 282. Beste askok bere gorde dabe adibide au, idoro dabe aserrearen kontrako osagarritzat. Ib. 224.<br />
2. Explicación del sentido, del significado. Jakin gura gendukez Mezako zeremonien adibidiak, edo zer<br />
adierazoten daben. CrIc 148. Berba batzuben adibidia. Mg CO 300. Hiztegi laburra, laur Ebanjelioetan<br />
irakurtzen diren zenbait hitzen, eskualdun gehienentzat adibidea. HeH 460 (tít.). Kristau-Ikasbidea (dotriña) da<br />
kristauaren libururik bearrenezkoa. Liburu onen adibidea edo azalpena da urrengoa. Inza Azalp 5.<br />
3. Ejemplo que se da. "Moraleja" A. Begira emon dozunez adi-bide txar edo ejenplu deungerik zeure eskupean<br />
dagozanai. Añ EL 1 132s. Zeure bizitza gaistoaz, ejenplu ta adibide deungea emonaz besteri bere<br />
pekaturako zuzenbidea emoten deutsazu. Añ GGero 358. Penitenziaren irudipena ifinten jaku geure begien
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aurrean adibidetzat ta espillutzat. Ib. 151 (Ax 207 (V 139) exenplotzat). Zer eredua (lección), zer adibide<br />
jakingarria, Anjelek gurasoari zor jakon maitetasuna erakusteko, egun orretan erakutsi ebana! Ag Kr 211.<br />
4. (A). Ejemplo, ilustración. Adoremenak dirala-ta zer okerretan erortzen geran. Beren zuzen-bidea.<br />
Adibideak. Zink Crit 26. Aurreko adibideak erakusten digute, batzuetan gizonen ekandunean ez ziñestea<br />
bidezkoa ta zur-zurra dala. Ib. 44. Adibide bakar batek berakuts gure zabarkeriaren zenbatetarañokoa. Ldi IL<br />
53. Baña adibide bati gagokijozan. Aberatsaren semiak ezkutau dagikez bere laukuak arein zain ezpaitagoz<br />
ogittarako. Laux AB 13s. Adibidetzat [Aristotelesek] oski edo oñetakoak aitatu ebazan: oñak babestu ta<br />
berotzeko balio dabe eta beste zerbaiten ordez truketako be bai. Eguzk GizAuz 51. Itzala ta argia askotan<br />
ateratzen zetunan adibidetako. Or QA 73. Adibide bat bezela bederenik, nik kantatuko dizutet kopla bat. Lek<br />
SClar 105. Ona emen adibide bat: erloju bat egitea, zer da? Vill Jaink 46. Erri-zantzu aundia dute bibion<br />
olertitzak, zenbait gertari izanik ere adibide. Donibane Gurutzari gagozkiola, diñotenez, [...] kalea barna zijoan<br />
mutiko bati kopla au entzun omen zion. Gazt MusIx 161. Bospalau adibide honera aldatzea aski eta gehiegi da<br />
hori zergatik gertatzen den ikus dezagun. MIH 391.<br />
Legez kontrako adibideak, Lafonek dionez, gutxi dira eta erraz esplika daitezkeenak, erdararen eragina dela<br />
medio. MEIG VI 181. Ez zait inondik ere iruditzen etimologien ametsezko sostengutzat atera zuenik [...] izen<br />
hori. Adibideak ugariegiak dira horretarako. MEIG VII 120.<br />
5. aitubide. Medio de entenderse. Esataldi edo sermoia izan doia euskeraz. Eleizakoakin badoiaz norabait,<br />
gaixoakazko aitubide guztia izaten da geure berbetan. Ezale 1898, 31a.<br />
Modo, medio de entender. Metodu berri orrekin zenbat ezkutuen giltza ta adibidea etzen azkenik zabaldu!<br />
Vill Jaink 34. Jakintzak lurraren erraiak zulatu ditu, lurgaiña, ortzea ta izarrak arakatu ditu, fenomenu guztien<br />
giltza ta adibidea iritxi-urren dago arentzat. Ib. 31.<br />
6. "(V-ple), cuidado" A.<br />
7. Significado. Lege itzaren bi adibide oiek eztaude bata bestearen aurka. Vill Jaink 78.<br />
- ADIBIDEZ. Por ejemplo. v. GERTALDITZAT, ESATE BATERAKO. Urrin-urriñeko uriyetara bialtzen<br />
ziran gauzak. Adibidez: Durangon mutil batzuk emoten eutsiezan mandazañai iru edo lau kutxa, esanik eruateko<br />
Zaragozara. Kk Ab II 168. --Langille dan guztia duk nere adiskide. --Osaba Ramus, adibidez. Lek EunD 18. Lan<br />
asko-samar bilduko balitz, izendatu ditezke, adibidez, bi epaikari euskelki bakoitzerako. Ldi IL 99. Liburu<br />
artakoxeak ditugu emengo laburrerak ere; adibidez, B-mu (Bizkaya Mundaka), G-don (Gipuzkoa Donostia)... ta<br />
abar. A EY I 26. Adibidez, irule nai eule dan langilleak bost orduko lanaz [...] orrenbesteko iantsari edo alogera<br />
ondo irabazita dauko. Eguzk GizAuz 58. Satsu zerbait, adibidez iize, abere edo narrasti satsu baten kaskia. Ol<br />
Lev 5, 2 (Ker adibidez; BiblE hala nola). Mateok, adibidez, etzion beñere postakin tirako basa-adari bati. NEtx<br />
Antz 136. Mendi-sail galantak landarez bete zituan. Adibidez bat aitatuko degu: [...] "Aitz-beltz" izena duan<br />
mendia. Munita 8s. Ezpain-hots bat duten hitzetan. Adibidez: lat. "quis" eta irl. "cé". Mde Pr 216. Adibidez,<br />
eman dezagun mariñel bat, aingura bat eskuan duela. Vill Jaink 36. Adibidez, Hélène de Constantinople<br />
"moralité" gisa emana da. Lf in Casve SGrazi 8n. Arestian aipatu ditudan bi orrialdeetan, adibidez, hiru<br />
horrelako topatu ditut. MIH 343s. Har dezagun adibidez, harako Etxepareren bertso hura. MEIG VI 143.<br />
v. tbn. Etxde JJ 101. Zait Plat 26. Gazt MusIx 66. MAtx Gazt 90. Berron Kijote 20.<br />
adibidetu. 1. "Advertir, oartu, adibidetu" Izt 6r.<br />
2. Ilustrar con ejemplos. Lan auxe ["Gipuzkoaren edesti laburra"] taju onez egiña dago, ederki epaitu ta<br />
adibidetua. EEs 1926, 94.<br />
adibinatu, adebinatu (-adu Lcc). Adivinar. Adibina zak nork ematen drauan. Ber Trat 10v. Adibinatu<br />
zuten / ustez bereala. JanEd I 14.<br />
adibinatze, adebinaite (Lcc). "Divinación" Lcc.<br />
adi danez. v. AGI DANEZ (s.v. 1 agi).<br />
adidun. 1. Atento. Gizon adidunak gizatsu ta adeitsuago dan obaria bai-dauka. "El hombre atento". Zink<br />
Crit 8. Siñeskaitz dan eran ugaltzen ditu ere indarrak gogo adidunak. Ib. 7.<br />
2. Inteligente, dotado de inteligencia. Beti Iainko aurpegiari so dagon sorkari gogakoi edo adiduna.<br />
"Spiritalem vel intellectualem". Or Aitork 357. Bere Itz betikidean egin zitun sorkari adidun, sumakor, gogaki,<br />
gorpuzdun oro. "Intelligibilem atque sensibilem vel spiritalem corporalemque creaturam". Ib. 360. Eta nere<br />
gogamena / adi-eziñez adidun, / jakite oro gainduz. "De un entender no entendiendo". Gazt MusIx 227.<br />
adieman (Lar, Dv). Ademán. "Ademán [...]. Es voz puramente bascongada, adieman, aditzera eman, dar a<br />
entender" Lar. Kortesi eta errespetozko adiemanarekin urbiltzen da galaia neskatx garbiarengana. "Con<br />
ademán cortés y respetuoso". Otag EE 1882c, 534.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
239
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adiera (Lar, H (G; s.v. adimendua)), aiera (G-to), aituera. 1. Inteligencia, entendimiento. "Entendimiento"<br />
Lar. Jakitun edo ez jakin bik [...], azi era bik, aitu era bik, nai era bik, enpin gizon batek eta emakume batek<br />
beti alkarregaz aragi baten izateko buztarri astuna ta Sakramentu ausi ezin legijana artutera duazanian. fB Ic<br />
III 332. Orduan zabaldu zien adiera, Eskriturak endeglatu zitzaten. Brunet Lc 24, 45 (Lç adimendua ireki).<br />
2. (Lar). Comprensión, inteligencia. "Inteligencia, acción de entender", "intelección" Lar. Eta eskatuko dizut<br />
bidenabar didazula zuk, dezakezunak bezala, nik geroz geiago egin bear dudanaren ta egin behar ez den guziguziaren<br />
berria edo adiera. Mb OtGai III 212.<br />
3. "Alusión" Lar y Añ. "Allusion" Dv.<br />
4. Señal. "(Tañer de) occisa, en la montería, es avisar con la bocina, estar muerta la res, aberea il dalako adiera<br />
jotzea" Lar.<br />
Indicio. Era berean, euri aldietan, adiera ziurretatik igarri zenezazke egun eguzkitsuak eta ozkarbiak.<br />
Orduan ezpaita agiri okertuta izarren diztira. Ibiñ Virgil 77.<br />
5. Manera de expresar, forma de decir. Eta gure adiera edo esateko moduan, orduan Aita San Josef<br />
erregalo ta neke andiak ikusi ta eramanik, guzietatik libratu zan. Cb JMJ 71.<br />
6. Significado, sentido. Kanta ezainak, eragotzijak ta pekatuginak dira arako [...] adiera askotako esanez,<br />
ipoin ta jazo loiz berarijaz asmauta ta jantzita dagozanak. fB Ic II 77. Iainkoari galdegiten dio, aditzera eman<br />
dezaion itz auen adiera: "asieran Iainkoak zeru-lurrak egin zitun". Or Aitork 306. Adierak [leloari] ematen dion<br />
biziaz gaiñera. Ib. 284. Mintzoa ez baiña gauzaren adiera. "Rem quam significat". Ib. 263. Bi gauza oso<br />
ezberdiñak aiderazteko erabiltzen baita itz ori. Ona emen leenbiziko adiera. Vill Jaink 78. Beren adieraz<br />
bestalde, [irudikizun] oien adiera mistikua txasta ta ikus. Gazt MusIx 165. Iupiter-ek berak erabaki ditu<br />
illargiaren illeroko zantzuen adierak. Ibiñ Virgil 77 (cf. supra (4)). Erabakiak, nik uste, ez dituzte inolaz ere<br />
teknikoek hartu behar, politikoek, hitz honek izan dezakeen adierarik zabalenean, baizik. MIH 224. Horrelako<br />
dialektu-formak gehienez ere har daitezke jatorrizko eskualdean duten adiera berezian. Ib. 107. Euskal hitzen<br />
adiera erdaraz azaltzen baita. Ib. 202. En DFrec hay 9 ejs. de adiera.<br />
7. Atención. Jarraitu daijeegun bada, neure entzula onak, borondatezko adiera bategaz, leen esan danaren<br />
gainera, geure Jaungoikuaren ontasunai. fB Ic I 59. Meza osua bijotz onagaz ta adiera gogotsubagaz entzutia.<br />
Ib. 182. Beragaiti eskatuten dau [irakatsi onek] zeubeen adiera osua. Ib. 174. Paula dakust eramanik<br />
gutxienekoa, oso artega, ezeren adiera gabe, alderdi guztietara begira ta begira. Ag G 340.<br />
8. "Sens de l'ouïe [...] (V, G)" H (s.v. adimendua).<br />
- ADIERAZ. "Intelectualmente" Lar y Añ.<br />
adieraditu. "(Hb), faire entendre" Lh.<br />
adieradun. (El) que tiene inteligencia, razón. Eta ordu estuetan izan leiteke [bateoaren egindaria], adinera<br />
eldurik dagoan beste edozein adieradun. Itz Azald 130. Adieradun edozein gizonezkok nai andrazkok. Ib. 129.<br />
Ezauperara elduriko adieradunak. Ib. 131.<br />
adieragarri, adiragarri. 1. (Sust.). Signo; indicio. Jainkoak oien negarrak eta egiazko damuaren beste<br />
adieragarriak ikusirik, kupitu zitzaiozkan. Lard 134. Begietan zeukan, alabañan, bizia barkatu zion<br />
adieragarria. Ib. 174. Ondamenaren adiragarriak. Ib. 537. Ez Anano-ren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste<br />
adiragarriak izan ziran, Juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña. Ib. 538s. Gauzari dagokiyon bezelako<br />
izena bear ere da, gañera, gauzen berri errazago jakin dezagun edota gauzaren adieragarri egokiyagoa izan<br />
dediñ. BPrad EEs 1913, 212. Gure izkeran gauzen adieragarriyak diradelako izen guziyak. Ib. 213.<br />
Símbolo, figura. Lur ugari hura da [...] Zerua ta ango egoera atsegiña ederki adirazten digun adiragarri,<br />
aintzura ta imajina. Ub 30s.<br />
Zure ekin-naia edergarrietan, begien goigarrietan, adieragarri mee antzera azalduko da. "Como suave<br />
insinuación". LMuj BideG 58.<br />
2. adiragarri (Lar). (Adj.). "Notable" Lar. Liburu bat aiñ adiragarria eta irakurts atsegiñezkoa. Otag EE<br />
1882c, 415n. On Antonio Peña eta Goñi, musiko erizmatari adiragarriak (Donostia, 1883). JFlor.<br />
3. adiragarri. Perceptible. Bat batetan aditzen du Luzek bere atzean otsamar bat geroago ta adiragarrigoa,<br />
adieragiten dirudiena norbait urbiltzen dala eskuakin adarrai alderagiñaz. "Un rumor cada vez más<br />
perceptible". Otag EE 1882c, 511.<br />
adieragarriro, adiragarriro (Lar). De manera notable. "Notablemente" Lar. Adiragarriro jasotako<br />
bepuruak. "Las cejas notablemente arqueadas". Otag EE 1881b, 85.<br />
adieragin (Urt, Hb ap. Lh). 1. Hacer oír. "Arrigere alteri aures" Urt II 351. "Faire entendre" Lh.<br />
2. (Lar, VocS 136, Añ). Indicar, señalar. Alere onen gañean [...] San Agustinek ederki adieragiten digu [...]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
240
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Jose Santuari Jesusen Aita deitu ziotela. Cb JMJ 67s. Emen dakarkizuet [gizon au], guzioi deklaratzeko edo<br />
adieragiteko nik kulparik batere arkitzen eztiodala. Gco I 253. Dantzarekiko lanbide au ez da erraza adieragiten<br />
soñu zarrak beren bersoakin ez dakizkitenai. Izt C 217. Aditzen du Luzek bere atzean otsamar bat geroago ta<br />
adiragarrigoa adieragiten dirudiena norbait urbiltzen. "Parece indicar que alguien se acerca". Otag EE 1882c,<br />
511.<br />
(Lar), aditu eragin. "Denotar" Lar. Bateoan, gorputza garbituten daben ura isuri edo boteagaz, aditu<br />
eragin eta adierazoten da, ariman egiten daben egikera, ikusten ez dana. Itz Azald 125.<br />
aditu eragin. Hacer entender. Ojala, denporiak lagunduko baleust, inoren gaiski-esate madarikatubaren<br />
ezaintasuna zeubei ondo aditu eragiteko! fB Ic II 188.<br />
adieragoi (Lar, Dv). Alegoría. 1 eta 3 lumeroakin zeuden itzkribuak ziazalde sollak zirala, 5 egoarekiñ<br />
zegoena adieragoi gitxi edo asko zorrotza. EE 1880a, 127s. Nork ark bezela esan ordea / adieragoiren bitartez<br />
(por medio de la alegoría). Otag EE 1881b, 33.<br />
adieragoidun (Lar, Dv). Alegórico. v. adierazti. Zillarrezko pill adieragoidun bat, galatzpean Dantza<br />
iduritzen duena (Donostia, 1881). JFlor. Artez edo manoro egintako gauza adieragoidun bat (Donostia, 1886).<br />
Ib.<br />
adieragoiro (Lar, Dv). "Alegóricamente" Lar.<br />
adieragoitu (Lar, Dv). "Alegorizar" Lar.<br />
adieraki (Izt 71r), adiraki (Lar). Advertencia, nota. "Nota, marca, señal" Lar. "Marca, señal" Izt 71r. <br />
Irugarren Otsaldia. Arzai kanta. Adirakia. GavS 21. Arte onetako obrak antolatzen dituzten ekabildariak eta<br />
bakarrik adierakia irakurten dutenak. "La nota". Izt D 54. Zeñagaitik Juanes Kamerziok adierakietan Luzio<br />
Floro-ri, beraren aberastasunaz itz egitean, esaten ditu berba oek. "En las anotaciones a Lucio Floro". Izt C 63.<br />
On Antonio Lekuona-koak izen berarekin pintatutako antzestak gogargiturik izkribatu da moldaera au.<br />
(Egillearen adirakia). Etxeg EE 1885b, 313n. Izkribatu zuan adiraki bat bi erri oek bateratzeko...<br />
(Belaustegui, 1899). JFlor.<br />
adierakitu, adirakitu (Lar). "Notar, señalar, marcar", "notar, advertir, observar", "señalar, mostrando y dando<br />
a conocer algo" Lar.<br />
adierantza (Añ; -nz- Lar, Añ, Dv). 1. "Amonestación", "monitoria, monitorio", "requerimiento" Lar y Añ.<br />
"Requisitoria de un juez a otro" Lar. Matrimonioaren zelebratzeko adieranza in dezakena Apez Aitak eldu<br />
direnei ezkontzera elizan. LE-Fag.<br />
2. (Lar, Añ). "Significado" Lar. "Significanza" Lar y Añ.<br />
3. "Alusión" Añ (s.v. aludir). Aren promesetan, kiñuetan ta adieranzetan bere sinismen ta konfianza andia<br />
dozu. Añ GGero 99.<br />
4. + adirantza. Símbolo; metáfora. Muga ifinirik dauko [Jangoikoak]; ta eztau gura andik atxina edo<br />
aurrera igaro gaitezen. Job santuaren aotik emoten dau onen adieranza bat esanik: Inguratu neban itxasoa<br />
neure mugez. Añ GGero 89s. Argi onen adirantzak dira bateoan ta eriotzako orduan eskuan ifinten deuskuezan<br />
kandela erexegiñak. Añ MisE 173.<br />
- ADIERANTZAKO. Semejante, que recuerda. Egizue onetan, egiten oi dabena sartzen danak lorazko jardin<br />
eder baten; bada onen adierantzakoa dirudit misiño santu batek. Añ LoraS 16.<br />
adieratsu. "Alusivo" Lar, Añ y Dv.<br />
adieratzaile, adiaratzaile, adiarazitzaile, adiratzale. 1. Intérprete, traductor. Eta hek etzeakiten Josepek<br />
aditzen zituela: zeren eta baitzen adiarazitzaille bat hekien artean. 'Per interpretem'. Urt Gen 42, 23. (Ur<br />
adieratzalle; Dv ararteko, Ol, Ker adierazle, Bibl itzultzale, BiblE itzaultzaile). Hartarakotz bada Mundu<br />
guztiko hitzkuntzen ezagutza eman nahi izatu zioten; bide hartaz interpreten, edo bitarteko adiaratzaillerik gabe<br />
bere buruen adiarazteko. ES 393. Etzan lan gaitza izan alako adiratzalerik arkitzea (Quijote IX). "Intérprete".<br />
Ldi RIEV 1929, 208 (Anab RIEV 1928, 609 adirazlerik, AIr ib. 601 itzulikatzaile, Berron Kijote 108 ele-bi-dun).<br />
2. adiarazitzaile (Urt), adierazotzaile (Lar Dv, Añ). (El) que avisa, hace saber. "Admonitor" Urt I 207.<br />
"Amonestador" Lar, Añ y Dv. "Monitor" Lar y Añ.<br />
3. adiaraztzaile (Urt). "Accusator, [...] adiaraztzaillea" Urt I 90.<br />
4. adiarazale, adierazotzalla, adiratzalle. Intérprete, que interpreta, explica. Eta Jaundone Paulo,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
241
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ebanjelioaren adiarazale indartsuak nahi zuen nori bere ikhustasun zuzena eman zakion. Arb Igand 57.<br />
Zergaitik Fedearen lenengo adierazotzalla oneek, [...] egin eben irakatsi labur au. Itz Azald 19. Aitagurearen<br />
adiratzalle santu askok uste dute gaitzetik itzean deabruaz itzegiten zuela Jesusek. Inza Azalp 151. [Museoetako]<br />
ikusgai oetara zaletu nai dizkiate boltxebitarrak beren langilleak. Ortarako jarririk zeuzkae agerle ta adiratzalle<br />
bereziak. TAg GaGo 80.<br />
adierazezin. Inexpresable. Beretzako ere, agian, plastika-bidez izan ezik, adieraz-ezina den ezkero [haren<br />
egitekoa]. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx).<br />
adierazgai, adirazkai (BeraLzM). 1. Significado. "Significación" BeraLzM. Batzuen ustez, esanai edo<br />
adirazkai bakarra izan bear du itz bakoitzak, eta ezin ditzazke berriak artu. Txill Egan 1956 (3-4), 49. "Hitz<br />
egokia benetan!" erran zidan, "zoritxarrez eztaukagu antzekorik erderaz, eta behar genuke guk ere horren<br />
adieraz-gaieko hitz bat". Osk Kurl 192.<br />
2. Anuncio, letrero. Eta ate zabal eta apain batek bere gañean ipiñita zeukan adierazgai batek, argi esan<br />
zigun etxe ura zein zan. Muj EEs 1916, 289.<br />
3. adirazgai. Tema. Eztaki nornaik gaztelera ain apain ta biziki erabiltzen. Esaera ta itzak aukerako ditu,<br />
ezetsu, mami; ta adirazgaiari ain dagokie zeazki... Ldi IL 89.<br />
adierazgarri (Lar). Tr. Exclusivamente meridional, se documenta a partir de Larramendi. En DFrec hay 28<br />
ejs. de adierazgarri.<br />
I (Sust). 1. Señal, signo; indicio. "Indicante, eseikaria, adierazgarria" Lar. Testamentu, batze ta alkarartzearen<br />
sinu, señale ta adiraz-garria. Ub 30. Eta oek ardien belarrietan [...] erabilliaz, daukate egiñeratua<br />
utsunerik bageko adieragarri txit zuzena, izkribua sortu izan zan baino ere are lenagotanik Euskaldunak<br />
asmatua. Izt C 221s. Arrezkero, Xenopontak dakarrenez, Sokrate xalo, perkain eta bakun zan; Platonek<br />
dakarrenez, oi ez bezalako asmo gorengo ta aburu zailen adierazgarri lizateke. Zait Plat 82. Agerkari horiek ez<br />
dira seinale pozgarriegiak izaten, gaitz ezkutuaren adierazgarri izan daitezkeen aldetik. MEIG VII 43.<br />
Símbolo, figura. Eskergabetzaren adierazgarri bear luke izan [arantzak dakartzien larrosak]. EG 1959 (3-<br />
6), 156.<br />
2. Cosa digna de señalarse. Eztu adierazgarri aundirik baserri sukalde batek, baiñan, daukan guzia begibetegarri<br />
eta gorputz-animen atsegingarri izan oi da neguko gau luze illunetan. Etxde JJ 28.<br />
II (Adj.). Expresable, que se puede expresar. Diranak oro zenbaki diranik ezin dezakegu esan, zenbakiz<br />
adierazgarri dirana, bai, ordea. Zait Plat 56. [Laukiaren konerra ta alde bat] neurrikide balira, m/n zatiki biurezinaz<br />
adierazgarri lirateke. Ib. 57.<br />
- EZIN ADIERAZGARRI. Inefable. Ekusten dezu zein andia den, ta zein ezin-adirazigarria, aldareko<br />
Sakramentuan dadukagun gure Jesusen Animaren edertasuna? Mb OtGai III 145. Hitz leun-meak eta begitarte<br />
ezin egoki obeagoak ematen dioten atseginz eta poz ezin adirazgarri guziarekin. Mb IArg I 240s.<br />
adierazgintza, adierazogintza. Advertencia. Adierazoginza edo adbertenzija. Astar I app. I.<br />
adierazgoidun. Alegórico. v. adieragoidun. Musika iduritzen duen zillarrezko pill adierazgoidun bat<br />
(Donostia, 1882). JFlor.<br />
adierazi, adiarazi (Urt II 351, Dv, H), adirazi (L, BN ap. Lh), aitarazi.<br />
I (Vb.). Tr. Documentado en la tradición septentrional (excepto en dialecto suletino), donde se encuentra sobre<br />
todo la forma adiarazi, tbn. usual en autores alto-navarros y que además emplean Beovide, Labayen y Azkue.<br />
Leiçarraga usa adierazi e Hiribarren adirazi. Hay además un ej. de aitarazi en Prop. Adierazi es la forma más<br />
frecuente en textos guipuzcoanos (tbn. en los vizcaínos Eguzkitza, Erkiaga y en KIkV), aunque en el s. XVIII<br />
predomina adirazi, tbn. usado por Aguirre de Asteasu y algunos autores del s. XX. En la tradición vizcaína la<br />
forma principal es adierazo, que tbn. aparece en textos guipuzcoanos (Larramendi, GavS, Cardaberaz, Lariz, V.<br />
Moguel, Aguirre de Asteasu, Iztueta, Arana, Xenpelar, Beovide, Urruzuno, Orixe (SCruz 93) y especialmente en<br />
Lardizabal), aunque no por lo común como forma única. Hay además adirazo en Moguel, Añibarro, Kirikiño,<br />
Altuna, Orixe y Erkiaga, adiarazo en Iturriaga, Beovide y Orixe, adiazi en Soroa y Beovide, aiazi en Soroa y<br />
EusJok (II 154), ariyarazi en Bilintx y adieraztu en Ezale (1897, sg. DRA). Tbn. hay aditu erazo en Kirikiño y<br />
aittuerazo en Oskillaso. Adiratzi (AA III 458) y aderazi (EusJok 79) son probablemente erratas. En DFrec hay<br />
482 ejs. de adierazi, 8 de adiarazi, 3 de adierazo y 1 de adiazo y aituazo, respectivamente.<br />
1. Hacer oír. "Arrigere alteri aures" Urt II 351. "Faire entendre [...]. Ezin adiarazi ditu bere oihuak, il n'a pu<br />
faire entendre ses cris" Dv. v. entzunarazi.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional.<br />
Baina are bere boza spezialkiago adi erazi drauka edozein populu bereziri. Lç Adv ** 1v. Ene ezpainak eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
242
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ene ahoak bazterretan adiaraziko du zure laudorioa. Harb 336. Zure bozaren oihua adiarazten dute. Ch III 2, 2<br />
(Ol ots dagite). Bakhartasunean zure bihotzari adiaraziko dio gozoz betheko duen boza ixil bat. Mih 20. Jaunak<br />
orai bere boza adi-arazten darotzu. Brtc 179. Adi araz zozu ene bihotzari salbamenduko hitz hetarik bat. MarIl<br />
68. Berek tuten seinua adiarazi dute (Cantar de Altabizkar). Balad 261. Zer da solasa? Harrabots bat egiten<br />
dena ezpain eta hatsarekin soinua adiraziz nahiaren arabera. Hb Egia VIII. Arhintzeko khantu eder bat<br />
adiaraziko zioten. Laph 233. Bizkitartean giristino miragarriak ez du adi arazten hitz bat ez eta hasperen bat.<br />
Prop 1886, 103. Karrasia samin batzuk aitaraziz. Prop 1893, 232. Hetarik batek hixtu bat adi arazi. Elsb Fram<br />
142. Hirrisku handitan adi arazten zen eskila. Ib. 100. Oihu hau adiarazten dute. Lap 324 (V 148). Oi<br />
errexinoleta, / laster ager hadi, / goizetan hire kanta / adiaraz bedi... In Arb Igand 54. Ahalge-gorritzeko egiak<br />
adiarazten diozkate, eskuin eta ezker, orori. [...] Gorreri eta gorrieri egiaren adi-arazteko gora behar zaiote<br />
oihu egin. HU Aurp 60. Irrintzinari guzien artean, ez baita agertu bat bakarrik, irrintzina bere osoan adiarazi<br />
daukunik. JE Bur 150. Aita zaharren irrintzin gaitzak / adiaraziz airetan! Ox 162. [Xilintxa] hura adiaraziko<br />
diotela. Barb Leg 131. Eta Jainkoak bere boza berritz adiarazi zion Caini. "Nun duk Abel hire anaia?". Zerb<br />
IxtS 12. Solas lausenkari eta zilinga batzu hari adi-araziz. Larz Senper 46. Eta nahi ote zuen, hil aintzin, oihu<br />
bat bederen zikinkeria horien erdian adiarazi? Ardoy SFran 227. Adiarazi zerautanean odolak bere mintzoa, /<br />
berriz gogoratu zitzerautan, o ama, zure altzoa. Xa Odol 80. Tiro bat airean adiarazteko. Lf in Casve SGrazi 12.<br />
Yesusek egin zituen mirakulu espantagarrienak, egun argiz eta lekhuko osten artean: gorrak adirazi, itsuak<br />
argitu, hilak hobietarik yauzarazi. Hb Egia 81.<br />
2. (G, AN-larr), adiarazi (Urt II 302, Lar, Añ (G), Dv, H), adierazo (V; Lar, Añ), adirazi (Añ, A), adirazo<br />
(Añ), aditu erazo, aiazi, aituazo (V-arr-oroz), aituerazo, ariazi (G-nav). Ref.: A (adierazi, adierazo, aituazo);<br />
Asp Leiz2; Iz Als (ariyazi). Hacer entender; explicar. "Argumentari" Urt II 302. "(Hacer) entender", "imbuir" Lar<br />
y Añ. "Hitz gutiz adiarazi du bere burua, il s'est fait comprendre avec peu de paroles" Dv. "Adirazi [...],<br />
interpretar" A (aunque las citas que da corresponden a 'hacer saber'). "Hacer entender, comprender. Ederki kosta<br />
zait, baño adierazi diot" Asp Leiz2. "Ariyazi genduan zér galdu zeen, le hicimos comprender lo que había<br />
perdido" Iz Als.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarrraga; es más frecuente en la tradición meridional.<br />
Lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza. Lç Dedic * 7v.<br />
Baina erraxkiago adi eraziteko hunela erran ahal daite. Lç ABC I 8r. Hek ematen dute letraren axala; baiñan<br />
zuk agertzen duzu eta adiarazten sensua. Ch III 2, 2. Enseiatu behar da gogoz dakizkatenak hei ungi konzebi<br />
araztera eta adi araztera. CatLav A 7v (V 8). Nolerebait guri hau adirazteko da urrengo berria. Mb IArg I 279.<br />
Jesuita biren ejenploak obeto adieraziko digute. Cb Eg III 286. Dotrina ondo eskribitu, ikasi, esan ta adierazoko<br />
duela. Cb EBO 58. Ta Franzes Euskaldunai Gramatikako Erreglak Euskaraz adirazi ta erakusten diezkate. Ib.<br />
18. Argitu zituan aen adimenduak ta adirazi zizten Eskritura Sagraduan dauden egiak. Ub 99. Difikultaderik<br />
eztago adierazoteko gizon Jangoikozko onek obra miragarriyak bere bizi denporan egingo zitubala. Zuzaeta 74.<br />
Aingeru batek ezingo luke adirazo bear bezela bekatu onen itxusitasuna. Mg CC 241. Bardintza edo<br />
konparazino onegaz adierazoten dau san Agustinek. Mg CO 87. Kristau aziai dotrina azaltzen eta adirazten. AA<br />
III 399. Liburu onetan arkitzen diran zenbait itz euskarazko garbiak adierazotzeko argibidea. Izt C 511 (tít.). Ez<br />
argitu nahiz mizterioa, bainan adirazteko egia horrek ez duela deus adimendua asaldarazi behar duenik. Hb<br />
Egia VII. Pozik euskeraz dakiyenian, bestela erdaldunekin nastutzen da bat ezin itzik aiazirik. Sor Bar 20. Egin<br />
zituen bere egin-ahalak sehiari adiarazteko etzela ongi hainbertze arnoren edatea. Jnn SBi 169. Iaungoikoak<br />
igana bialdu naiok, erabagi ezkutukoak euri adierazoteko ardureaz. A Ezale 1897, 128b. Azaldu eta adierazo<br />
egidazu ori irudi bategaz. Itz Azald 165.<br />
(s. XX). Bijotzari dagokijozan gauzak eztiralako errazak azalduten, eta aditu erazoten bez. Kk Ab I 13.<br />
Arrigarrizko misterioa edo siñistekoa, baño nolapait ere adirazi dittekena eginkorra bezala. Inza Azalp 53.<br />
Bakanderearen agindduba berari orduxian kasketaldijak adierazoten eutsan letxe arturik. Otx 148. Orrenbestez,<br />
orra erdi-adirazirik aren mamia. Ldi IL 124. Aingeruk ametsetan / adirazi zizun / izkutua. "Te dió a entender".<br />
Or BM 118. Au guzurra dala lenago azaldu ta adierazo dogu. Eguzk GizAuz 56. Zuk egiñak beti dirau. Zu beti<br />
geldi zaude. Nork au guri adierazi? Or Aitork 423. Emakumeen begi-itaune batek zer esan nai dauan, ezta errez<br />
adirazotea. Erkiag Arran 29. Iñora ez darama adimentuak, bere eziña adiraztera baizik. Txill Let 136. Adierazo<br />
eidazuz, Jauna, zure bideak. EgutAr 28-11-1959 (ap. DRA). Ba, ixe letrero barik eee, pelikule guztixe aittuerazo.<br />
Osk Kurl 214. Sofiste itza adieraztea gaitza da guziz, eta nere argitasunak laburrak, orra arrokeririk bage aitor<br />
egin. Zait Plat 112. Ustekizun onen utsa adieraztea ezta gauza zailla izango. Vill Jaink 103. Prantzisko Vatablok<br />
adierazitako Idazteun-argitaraldiaren berri emateko. Gazt MusIx 57. Hainbeste euskal autoreren obrak argitara<br />
atera, azaldu eta adierazi dituztenak. MIH 284. Pouvreauk honelaxe adierazten digu hitza: "Merinoa, merin,<br />
sergent de village... apparitor". MEIG I 228.<br />
3. (G-azp-goi, AN-gip, BN-arb; Lar, Izt 44v, Dv), adiarazi (Ht VocGr, Lar, H), adiarazo, adiazi, adierazo<br />
(Lar, Añ, Izt 34r, Dv), adieraztu, adirazi, adirazo (Añ), adizi (G-azp, AN-gip), ariarazi. Ref.: Gte Erd 48, 178 y<br />
154. Hacer saber, comunicar, transmitir, anunciar, informar, declarar, dar a entender. "Annoncer" Ht VocGr 328.<br />
"Mander" Ib. 382. "Evangelizar, ebanjelioa adierazo" Lar. "Avisar, amonestar", "amonestar", "informar, dar<br />
noticia", "requerir, avisar, hacer saber", "dar a entender", "insinuar, dar a entender" Lar y Añ. "Predecir,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
243
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
lenagotik [...] adierazo" Añ. "(Dar a) conocer algo a alguno" Ib. "Envoyer dire, publier, annoncer" H.<br />
"Pentsatzen zuena etzuen adierazi (G-azp, AN-gip, BN-arb), ... itzekin adierazi (G-azp)" Gte Erd 154. "Gauza<br />
ori adizitzeko ez duzu itz asko in bearrik (G-azp, AN-gip)" Ib. 48s.<br />
Tr. Documentado desde comienzos del s. XVIII. Su frecuencia al Norte disminuye en el s. XX.<br />
Mihirik eztute bañan / aski adiarazitzen / Iongoikoaren gloria / ea zein handia den. EZ Eliç 372s. Adiaraz<br />
diazadazu zer egin nahi diozun zure sehi huni. Harb 248. Ordenako eriak bere eritasuna bere buruzagiari<br />
adiaraz biazo. Ib. 437. Uste dut erran dudala erran nahi nuen guzia, eta erran nai ez nuena adiarazi dudala,<br />
erran gabe. SP Phil 413 (He Phil 416 adi-arazi; Echve Dev 463 aditzera eman). Eskualdun hauk eztakite<br />
adiarazten nor eta nongoak diren. ES 168. Hitzen bidez adiarazten baititu bere gogoan estalirik eta gorderik<br />
daduzkan gauzak. Ib. 381. Eta emen ez hitzai, baizik hitzakin esan edo adierazo nai degunari oartu bear<br />
gatzaizka. Lar Gram 392. Zenbait emakumeri Jesusek adirazia. Mb OtGai III 14. Beste bidez ere adirazi zaiku<br />
purgategiko suaren indar andi au. Mb IArg I 256. Zer egin dezu? Baña nere zorigaistoa, ezin adierazi! Cb Eg II<br />
20 (118 -erazo). Nola ondo irakurri edo esan bear duten adirazi bear zaie, eta ez bildur ta ikarakin. Cb EBO 19.<br />
Adierazo egiezu gure ongiñ guziai gure borondate ona. GavS 4. Guri fede santua adierazotzeko. "Para<br />
informarnos en la Santa Fe". Lariz 25. Jainkoak etzioen deusere adi-arazi ez ametsetan, ez aphezen, ez eta<br />
profeten bidez. Lg I 294. Aingeruak Mariari adiarazi zioenean Jinkoaren ama billakatzera zioala. Mih 21.<br />
Módua dá abisátzea bera nióri adiarazigabe berén edo berze norbaiten medios. LE Prog 108. Oni bada<br />
Jainkoak adirazi zion egin gogo zuan munduko guzien galtzea. Ub 13.<br />
(s. XIX). Eta adirazi zion agertuko zala noren bekatuagatik izandu zan. Mg CC 122 (225 -erazi). Berba<br />
errazakaz adierazo deutsut euskeraz zer daguan buruban. Mg PAb 85. Nai zion oni adierazo non miñ zuen.<br />
VMg 40. Kotorrak adierazoten dabe euren poza berba asko egiñaz. Añ LoraS 174 (CatAN 16-erazi, 26 -razi;<br />
GGero 385 -razo). Ekusi zituala gizonak ezin adirazi litzakean gauza miragarriak. AA III 579 (602 -erazi, 627 -<br />
erazo). Mundukuen billdurra desprezijauta, egiija adierazoten ebeenak. JJMg BasEsc 39. Bere barruko gurari<br />
zitala esan edo adi erazoteko. Astar II 142. Ofrezietan Jaunari [...] egazti, edo beste gauzaren batzuk, adi<br />
erazoteko bera ezagututen ebeela euren Jaun eta Jaungoikotzat. Ib. 207. Eta erran zioten: zoazte munduko lekhu<br />
guzietarat eta adiaraz zazue Ebanyelio kreatura guziei. TB Mc 16, 15 (Lç, He, Leon predika, Dv erantzun, Or,<br />
IBk, IBe hotsegin, Ker iragarri). Jauna, gatoz / gaur berorrengana, / adiarazotera / zer lotsagarria / dan gutzaz<br />
egitea / jendeak irria. It Fab 73. Billera gozo au zeren bidez eta zertarako dan nai dizutet adierazo al dedan<br />
modurik oberenean. Izt C 237. Arima ungi sorthuak herria bethi maite, / aspaldi egia hori adirazi deraute. Hb<br />
Esk 18. Aingeru batek adierazo eban Jesusen beraren etorreria zerutik luurrera. Ur MarIl 22 (Gen 12, 15 -razi).<br />
Bere poza adierazteko, bazkari andi bat eman zuen. Lard 23. Zer gertatu zitzaion keñuz baizik ezin adierazo<br />
ziela. Ib. 362. Xeheki adiarazi darotzudala lurrak gozo mota hainitz biltzen duela airetik eta ongarritik. Dv Lab<br />
81. Jaunak, ariyarazi / ez liteke itzez / zein aspertu nagon / onela bizitzez. Bil 151. Azpeitiako jaun aphezer eta<br />
jauner ere adiaraziko diotet hor dela. Laph 145s. Berealaxe itzuli zan lenago adierazi degun koba zulora. Zab<br />
Gabon 80. Mundu ontako pasadizua / nai nuke adierazi. Xe 343 (154 -erazo). Erdizka esan ta osorik adiazitzeko<br />
gisan sartzen dituzute ziri onak. Sor Bar 46. Jainkoak nahi ziola adiarazi non zagon gordea harrek bilhatzen<br />
zuena. Jnn SBi 116. Beren asmoa adierazo ebanean. A BeinB 69. Frantzia judu bilatzen ari dela nahi zuen<br />
adiarazi liburu haren egileak. HU Aurp 59. Eta beragaz sartu zirean / etxean zori guztiak: / adierazoten<br />
dagozan legez / urrengo kanta eder biak. Azc PB 170. Kantatubaz adieraziko dizkat zer edari gustatzen<br />
zaizkidan. Moc Damu 32. Ordezkari orrek jazoten zana adi-erazo eutson. AG 1503.<br />
(s. XX). Ta adierazi genduan bezela, sendakintzarako ikasten asita dago. Ag G 221 (AL 139 -erazo). Josetxo<br />
dok eure izena? [...] eta buruagaz adierazo eban, baietz. Echta Jos 18. Semenario ttipiak [...] Apezen<br />
eskumenetik kentzekoak direla adiarazten badugu. JE Bur 54. Gero asi zan bakotxa bere eretxija edo aburuba<br />
adirazoten. Kk Ab I 21 (II 109 -erazo). Adi-erazoteko neure gurariak, / bide batez esango ditudaz egiak. Enb<br />
162. Zer egin zuten aiek? Korneta jo, liberalai adierazteko. Or SCruz 85 (Eus 227 adirazi, 85 adirazo). Ta zure<br />
Mirei ain nire atsegiñeko adierazi didate. 'Ils m'ont peint votre Mireille tellement de mon goût'. Or Mi 46.<br />
Idazkiak ebaki ta bialdu bitza "Euskaltzaindi"-ra, argitara emandako eguna adiraziaz. Ldi IL 99. Petriren<br />
lapurreta keñuz adierazten dienean. Lek EunD 51. Yainko-legea beti gogoan zutela adiarazteko, aren agindu<br />
nausienak larru-xerrenda batzuetan idatzi, eta [...] eramaten zituzten. Ir YKBiz 398n (34 -erazi, 501 -arazi).<br />
Bere gogai ta eretxiak doixtarrak baizen illun eta illunago adierazten ikasi ebala. Eguzk GizAuz 77 (30 -erazo).<br />
Naiago zukean aopean dana gorde, ari aurrenengoz adierazi arte. TAg Uzt 97. Egia handi eta gogorrak<br />
adiarazi ziozkan populuari. Zerb IxtS 68. Nork adirazi dik larru-gorri agola? Ol Gen 3, 11 (Urt, Ur erakutsi, Ker<br />
esan, Bibl, BiblE jakinarazi). Bixentak adierazten zion zuzenbidera, idatzi zion. JAIraz Bizia 61. Esanen, deusik<br />
ez noski, baina asko adi-eraziko zion bere isilean. Mde HaurB 25 (v. tbn. 66). Gorabeera astunak alkarri leenbaileen<br />
adirazi bearra izan baileben. Erkiag Arran 24 (63 -razo; BatB 164 -arazi, 94 -erazo). Eurek jakin-arazi<br />
bearreko gauzea zoan au. Ta adierazo be laster egin yeuskuen ba. Bilbao IpuiB 268. Adierazi nion neri gertatua.<br />
Anab Aprika 62. Ta neskatxa bati mutil bat gustatzen bazaio, ezin ezer adierazi. NEtx LBB 132. "Alejandro"-ren<br />
bodega nun dan / nai nuke adierazi. Uzt Sas 224. Nekez ditaike adiarazi zoin dohatsu izan garen. Xa Odol 295<br />
(88 adierazi). Berrogei-ta-zenbait antzezlari elgar-hizketan ari dira, adi-arazi beharrez herrian non zer den<br />
onik, edo hobetu beharrik. Lf in Casve SGrazi 17. Adierazi zuen aldez aurretik euskararen heriotza. MIH 26.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
244
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Baina, dakidanez, behin bakarrik adierazi du hori Aita Villasantek. Ib. 208. Adierazi dizkigu astiro [nafar<br />
euskaltzaleek] darabiltzaten lan eta asmoak. MEIG I 115.<br />
v. tbn. CatBurg 14. Aran SIgn 73 (99 -erazo). Legaz 19. PE 142. Ud 146. Arrantz 98. Bv AsL 18 (79 -arazi, 178<br />
-arazo, 221 -erazo, 124 -azi). Lab EEguna 82 (68 -arazi). JMB ELG 88. Zait Sof 162. Munita 95. Etxde JJ 253<br />
(AlosT 11 -razi). Txill Let 58 (38 -razi). Basarri 19. Ugalde Iltz 24. Vill in Gand Elorri 12. MAtx Gazt 71. Gazt<br />
MusIx 8. Onaind ib. 152. Ibiñ Virgil 59. Berron Kijote 170. Adiarazi: Brtc 141. MarIl 121. Jaur 162. Elsb Fram<br />
120. Lap 401 (V 183). CatJauf 62. Prop 1905, 278. Ox 69. FIr 184. Adierazo: SermAzc 280. CrIc 177. fB Ic I<br />
VIII. AB AmaE 351. Urruz Urz 63. Itz Azald 13. Otx 86. Adirazi: Lar, carta a Mb 278. Arr GB 112. KIkG 83.<br />
ArgiDL 17. SMitx Aranz 37. Gand Elorri 174. Adirazo: Altuna 11.<br />
Anunciar, hacer publicidad. Iru egunez egon zan, oi eban lez, buldearen ontasuna adiarazoten. Or Tormes<br />
107. Gaur ez bai dakite ezertxo adierazi ta saltzen, neska bat erdi-jantzirik azalean ez badauka. MAtx Gazt 54.<br />
Querer decir, referirse a. "Aludir" Lar y Añ. Eta argi au bera nere ustez adierazotzen digu egungo<br />
Ebanjelioak esaten duenean, San Agustiñ dala munduaren argia. Lar SAgust 5. Iñondik ere ezin argitu zer<br />
adirazi nai ote duan emen Campionek. Mok 3n.<br />
Expresar (un concepto, una categoría, etc.). [Hitz] hura utzi, ta haren ordean artu diteke ark esan nai<br />
duana adirazteko adiña dan beste bat. Ub 3s. Nekazaritzari dagozkan gauza asko adierazten dituztenak izen<br />
beren berenkiakin. Izt C 231. Belharrarena [itxura] berdin izanez, zendako ez ginuke hitz beraz adiarazi behar?<br />
JE Bur 155. Andre larri bat adiarazteko, "zurage gaitzeko andrea". FIr 159. Indar ta al aundia adierazteko<br />
adarra esaten zuten hebreotarrak. Ir YKBiz 13n. Zenbait erritan berriz Santa Klara deitzen diote [eguzkiari], izen<br />
onekin argia adierazi naiez. JMB ELG 79. Litterature euskeraz nola adiaraz dezakegu? A EY I 13. Ori dala ta,<br />
komunismoa euskeraz, baltsakeri-izenaz adierazo geike. Eguzk GizAuz 8. Bururakizun ori adierazteko, ots,<br />
neskaxtasuna adierazteko, indeuropearrak etzuten itz bereizirik. Or MB IX. Itz onek esan nai duana, iñungo<br />
beste izkuntzek ez bait-du ain ederki adierazten. Lek SClar 129. Hizkera aunitzetan batetik gogoa, arima, eta<br />
bestetik hats edo arnasa adierazteko hitzak, jatorri beretik datozela. Mde Pr 333. Geometriko irudiak oro<br />
zenbakiz adieraz lizakete. Zait Plat 56. Iruko ori onetara adieraz liteke: AB + BD = AD. Ib. 57. Ezaguna da<br />
(zaharren artean) itz eder bat, ostondo, zeru barrena edo sakona adierazteko. Vill Jaink 22. Erdal kategoriak<br />
euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea. MIH 84. Badu beste arras gogoko hitz bat, barano, "inguru"<br />
adierazteko. Ib. 345. Ez ote da horrelakoak inguruko erdaratan hitz batez adierazten direlako eta lotsagarri<br />
litzakeelako haiek baino eskasago agertzea? Ib. 349. Denbora eta lekua [euskaraz] berdintsu adierazten<br />
ditugunez gero. MEIG VII 104.<br />
4. (Añ (G)), adiarazi (Urt I 155, Lar), adierazo (Lar). Simbolizar, representar. "Adfigurare" Urt I 155.<br />
"Denotar" Lar. "Significar" Lar y Añ. Ostia eta kalitza / gero ditu altxatzen, / Iesus habean altxatu / zela adi<br />
arazitzen. EZ Eliç 50. Soinburutik soin burura eskua erabilteak adiarazten deraku Espiritu saindua, bi presunen<br />
amoriotikakoa prinzipio batetatik bezala. Harb 2. Begi oiek beste gauza askoren artean adierazotzen digute<br />
Jaungoikoarekiko izan oi dan amodio bizia eta gartua. Lar SAgust 14. Gauz oriek [gerra, izurri ta goseak]<br />
adirazten dituzten gauzak dira gorputzeko eritasunak, barreneko kezkak, zerua galzeko beldurrak. Mb IArg I<br />
121. Zer ote da Jesusen gaurko Jerusalenen sarze onek adirazten duena? Ib. 268. Lur ugari hura da [...] Zerua<br />
ta ango egoera atsegiña ederki adirazten digun adiragarri, aintzura ta imajina. Ub 30s. --Zer adirazitzen du<br />
Matrimonioak? --Jesu-Kristok bere Elizarekin duan batasuna. Ib. 223. Jakin gura gendukez Mezako zeremonien<br />
adibidiak, edo zer adierazoten daben. CrIc 148.<br />
(ss. XIX-XX). Baña purpura zatárrak / zer du adiarazi nái? LE Kop 169. Paratu zio [...] erastunaren marka<br />
ezpañetan, adiarasteko goardatu bear ziola sekretoa (226). LE-Ir. Eunezko amituak adierazoten dau Yudeguak<br />
Yesukristori aurpegia estalduteko imini eutsen zapia. Añ EL 2 98. Zazpi bei argal, eta zazpi galburu zimurrak<br />
abuztu gabeko beste zazpi urte adierazten dituzte. Lard 53. Beragatik etsai baten il-berria zetorkionean, bereala<br />
garbitzen zan, adieraziaz, etzala odol artan kutsutu. Ib. 186. Orduan ezagutuko dezu ere emen eskuetan<br />
darabildan egur [ref. a la cruz] onek zer adirazten duen. Arr GB 80. O! nere Erri maitea! / Beti uztargi ederrak<br />
zizun / adierazi pakea. AB AmaE 53. Emoten daben grazia ikurri ta adierazten dabelako dira ezaugarriak<br />
Sakramentuak. KIkV 83 (KIkG 66 adirazten). Alde bitara erdibiturik / lañoen illuntasuna: / Berbizkundia<br />
adirazten dau, / Euzkotarren batasuna. Enb 48. Zerbeak ortua esan gura dau; gaztaiak, guriñak eta<br />
gaztanbereak, kortea adierazoten dabe. Otx 63. Ez dira oiturazko yazkera beltz zorrotzak [...] nire egizko gogoa<br />
adiraz dezaketeneak. Amez Hamlet 25. Ezkontza adierazi ta osotzen omen zuen bostak. Zait Plat 56. Ez al dio<br />
Dionisio Areopagitak argiak baiño gauak egokiago adierazten duela Jainkoa? Vill Jaink 138. Kornukopia onek<br />
zer adierazi nai du? Zezenaren adarrak ala? Lab SuEm 201. Pentsa daiteke [...] hor aipatzen den erramu edo<br />
ereinotzak ez ote dezakeen adierazi dotoretzaren ohorea. MEIG IV 120.<br />
Significar, querer decir (palabras, frases, etc.). Aragikorrak Kristoren gañeko Profeten itzetan aditzen zuen,<br />
letrak azaletik ta kanpotik ziona; eta ez, barrendik, ta mamitik adirazitzen zuana. Ub 58. Jaunaren itzegite oek<br />
adierazten due, Jaunaren itza biotzean bein arturik berriz bekaturatzen danak, ez duala ez Jesukristoren umeen<br />
marka. AA III 599. Lope [izena] orobat da euskarazkoa, eta adierazten du dala lodia, gizena, lotua edo<br />
sortatua. Izt C 20. Baldin ark esandako itz batzuek zer adierazten zuten asmatzen bazuten. Lard 141. Itzak<br />
adierazi edo ikurri bear duana ondoen berak [idazleak] dakialako. EEs 1930, 22. "Zakurra bein zakurtuez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
245
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
geroz"; unek, nik uste, nai duela adiarazi zakurra basa bezain zakurrago ez daitekela. FIr 159. Felibre izenak<br />
"legeirakasle" adierazten du. Or Mi V. Orrek adirazoten dau gatxagua ixaten dala ondo itz-egittia egiñen onak<br />
egittia baño. Altuna 58. Itz auek, aurren jolasak, dendari dirala-ta abar, adierazi oi-dute. NEtx Nola 24n.<br />
Maitetasun itzak beste kontzetu bat adirazten dio bearbada ari. Txill Let 55s. Alkartasuna edo olako zerbait<br />
adirazi nai du izen orrek. Vill in And AUzta 39n. Jakinen zuen hitz horiek Aurreko Hitza adiarazten dutela. AIr<br />
in Izeta DirG 9. Urrutizkiñ berbiak adierazten deuena zabalagoa da niretzat bestiak adierazten deuena baño.<br />
Osk Kurl 118. Eta itz aiek zer esan nai zuten garbi ezpazekian ere, gauza onik etzutela adierazten iruditu<br />
zitzaion. NEtx LBB 37. Izen horrek ez du batere "mixterio" erran nahi. Ministerium hitzetik heldu da,<br />
"emankizun" eta "omenaldi" adiarazten duela. Lf in Casve SGrazi 8. Ezin egizta ez gezurta daitekeen esaldi<br />
batek ez du ezer adierazten, ez du ezer esan nahi. MIH 89. Onetsi euskal hitza da, baina ez du "bedeinkatu"<br />
adierazten, "maitatu" baizik. Ib. 346. Halaz guztiz ere, nik behintzat musikak zerbait gehiago adieraztea nahi. Ib.<br />
156.<br />
Dar a entender (un nombre, una palabra...). Birjiñari deritza Maria, ta izen au da alde batetik ezti, gozoa ta<br />
adierazotzen digu Jaungoikoaren ama bere aunditasun ta doaiñ guziakin. SermAzc 270. Etxearen izenak berak<br />
adierazten du garbiro, txabola baino gai andiagoakin egiña dala. Izt C 224. Ilbeltzak eta Otsailak naikua<br />
adierazten dute urte sasoi ontako denbora. Bv AsL 185. Hitz horrek berak adiarazten daroku ezin hobeki<br />
zergatik gizon egin den. Jnn SBi 14. Jaungoiko-Semeak gizatasuna beragandu ta beretu ebala adierazten dausku<br />
gizakundeak. KIkV 26 (KIkG 17 adirazten). Mendoza erriaren izenak adierazten digu ("mendi-otza") zuaitz ori<br />
etzala beti eguzki epeletan egongo. Munita 36. Watauinéwa Jainko ona da. Eta ederki adirazten du ori ain sarri<br />
darabilten izen orrek: Hitapuan = Nere Aita. Vill Jaink 18.<br />
Decir, tener significado (un cuadro, etc.). Ormetan dagozan irudiak ez deutse ezer adierazoten. Erkiag<br />
BatB 109.<br />
Representar (un cuadro, una escultura...). Ill baninz ni garai artan ta pintur ark adirazten duen gisan bizi<br />
ninzala. Mb IArg I 206. [Irudi, taiju edo bultu] eurak adi erazoten ditubezan santubak. Astar II 49. Jenobebaren<br />
gertaerak adirazten zituzten pintura edo estanpak. Arr GB 148. Eta orobat an gertakizun bera adirazten zuen<br />
pinturazko iduri bat ipiñierazirik. 'Pintura representante del hecho'. Aran SIgn 96.<br />
Indicar, ser indicio de. "Indicar, [...] adierazo, adiarazi" Lar (Añ adierazo). Ikasi zuen ekusten zuenak<br />
adirazten zuen Jesusen gure amorezko gizonza ta jaitza. Mb IArg I 106. Inguratzen zaituzten [...] gauza guziek<br />
adi-arazten darotzute hil behar zarela. Brtc 112. Uts txikiak adierazoko ezpaleutse euren ezereztasun argala. Añ<br />
LoraS 111. Era onetan ibiltzeak adirazten du ez duala mesedea egin lagun urkoaren onagatik, baizik beste fin<br />
zimurren bategatik. AA III 344. Arkitzen dira ezagungarri agirikoak, zeintzuk adierazten dabeen garbiro bale<br />
asko arrapatu oi zituztela beretako biztanleak. Izt C 208. Ordu onetan berean gauza guziak adierazo zuten<br />
gertakari andiren bat izan zala. Lard 462. Bere berba samur ta negarrak adierazoten eben, zala egijazkua bere<br />
gurarija. Ur MarIl 89. Prenda ederrak dire [...] anima ederra zuala gure Santuak adi erazten dituenak. Bv AsL<br />
29. Sarreran egiten du aldero txiki bat, eranian pasatuba dagoela adieraziaz. Moc Damu 31. Zelan erloiyo<br />
batek adierazoten daben egon izan dala erloiyogilla bat. Itz Azald 21.<br />
(s. XX). Eri-handien bertze nabarmen larriek adiarazi dezakete erien galbide handia badela. FIr 192. Jazoera<br />
onek adirazoten dau zelako maitetasuna eben euzkeldunak aldi atan. Kk Ab II 183s. Yesusen yainkotasuna<br />
adiarazi lezaketen esan ta egiñak. Ir YKBiz X. Tresna oek [...] orduko gizonen biziera eizetikakoa zala ondo<br />
adirazten digute. JMB ELG 15s. Suak ezbearren bat adierazten duala uste da. Ib. 86. Barrualdeko atsegiña ta<br />
zoriona adierazten zun irriño arek. TAg Uzt 302. Eten gabeko makina-burrundarak urrutirago zijoazela<br />
adierazten zion. Anab Poli 41. Asko adirazi nai du, gure ustez, egunkariaren utsuneak. Txill Let 73. Arako<br />
begirakune samurrak zerbait adirazten eban. Erkiag Arran 150. Gehienetan asto baten orruak eztu adierazten<br />
ezer. Osk Kurl 212. Arimaren goseak adierazten digu badela nun edo nun gose ori ase lezaken janaria. Vill<br />
Jaink 150. Iduri bizi ta eragilleak, ikusmen ernea adierazten digute noski. Onaind in Gazt MusIx 145. Ez naiz<br />
gure hizkuntzan erdal kutsurik ikusi nahi ez luketenetakoa, basajendea besterik ez garela izan adieraziko bailuke<br />
garbitasun horrek. MEIG VII 132. Eta langileen izenak aipatze hutsak aski adierazten du, noski, lana nolako<br />
arduraz eta taxuz burutan atera duten. MEIG III 127.<br />
5. Señalar, indicar, marcar. Aita Astetek erderaz, eta orai Nafarroako euskaran izarrak adirazten duena<br />
erantsirik, ateratzen du Fr. Pedro Antonio Añibarrok. Añ CatAN 1. Odeiak adierazo zien, abiatzeko garaia zala.<br />
Lard 89. Eta bereziki ezkillak adiarazten dituenean orduko mementik baliosenak. Arb Igand 181s. Len ekarri<br />
nion sedazko txano bat, polita gero!, bere koxkabillo batera ta bestera eroriaz, eguraldi ona edo txarra<br />
adierazten zuenarekin. Alz Ram 37. "Pinchincha"-ren ziztuak adierazi zioten ba zijoala. JAIraz Bizia 45s. Zer<br />
adirazoten ete eban joale iraulketa arek? Erkiag Arran 170. Kopuruak eta kontuak neurria adierazten du, eta ez<br />
kausa edo zergatia. Vill Jaink 58. Illargiak adierazten digu zein diren aukerako egunak eta zein ez. Ibiñ Virgil<br />
69. Bakoitzak [se refiere a unos signos] dantzari bana adierazi nai du. NEtx LBB 320. Barreneko numero<br />
romanoek poesiak zein koadernotakoak diran adierazten dute. Azurm HitzB 23. Euskaraz maiz erabili behar<br />
diren digramak, bi letra berdin nahi ezberdinen elkarteak hots bakarra edo adierazteko, hauek dira. MIH 97.<br />
Dictar, mandar (no ref. a personas). Egizu eremutar onen azkeneko bizitzak adirazten dizuna, ta bizi zaitez<br />
gaitzetik urrun. Mb IArg I 281. Beraren soñeko apaindu leun arroak eta begirun ta egoer ariñak adirazten duten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
246
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[...] bezala [bizi]. Ib. 73. Egiten zituzten beren arraunkak artako zeraman musikak adirazten zien aldian. Ib. 65.<br />
Onak onratzen eta adoratzen zuen Jauna beren jaieraren neurrian, eta jaiera onek adirazten eta eskatzen zien<br />
eran eta denboran. AA II 40.<br />
6. (Aux. intrans.). Manifestarse, pronunciarse. Jainkoa bereala adierazo zan. Lard 95.<br />
7. "Gaitzak gogorki adiarazi dio, la maladie l'a rudement éprouvé" Dv.<br />
8. Mostrar, dar muestras de, dar prueba de. Eztakit amagatik ala semeagatik adierazi oi zuten errukitasun<br />
geiago Lesakarrak. Urruz Zer 57. Etzuen gustu txarra adierazi Ama Birjiñak, toki au bere bizilekutzat autatzean.<br />
Vill in Gand Elorri 14. Gaitasun ikaragarria adierazten dute [elementuak] aplikazioetarako eta mota guztiko<br />
konbinaziotarako. Vill Jaink 50.<br />
9. adirazi (AN-5vill ap. Gte Erd 199). Dar (color). "Eguzkiak ez dit kolorerik ematen (AN-gip), eransten (Gazp),<br />
adirazten (AN-5vill), guti adirazten dit (AN-5vill)" Gte Erd 199.<br />
II (Sust.). 1. Significado. "Ala deitzen diogu berboari dairraikan eraiskun bati, eta aren adierazia nolatzen<br />
duenari" Lar (s.v. adverbio). Zertan dauntza euskeraren doaiak olerkirako? Itzean eta mintzoan, au da,<br />
adierazian eta adierazpidean lenbizi. Or in Gazt MusIx 14.<br />
2. Aviso, orden, mandato. Karlista nagusien adieraziz joan zitzaizkion Santa Cruzi Berara Luziano<br />
Mendizabal jauna, Patricio Orkaiztegi jauna ta Andoaingo Larreta gazteena, arren, zetorrela Lizarragaren<br />
menpera. Or SCruz 90. Len esan detenez, amets artan Jaungoikoaren adierazia ikusi nai-edo izan det. Sorarrain<br />
Lili 8.<br />
3. "Cartel, prospecto, circular, anuncio, pasquín, volante... Gogojardunetako adieraziak artu nitun (de una<br />
carta de muchacha de pueblo, propagandista de ejercicios)" Gketx Loiola.<br />
- ADIERAZTEKE. Sin comunicar, sin hacer saber. Nor zan aren aulkian yartzekoa zure morroiari<br />
adirazteke. Ol 3 Reg 1, 27. Bere gurasoei egin zuna adirazteke. Ol Iud 14, 6 (Dv etzioten erakhutsi nahi, Ker ez<br />
eutsen azaldu, BiblE ez zien esan).<br />
- ADIERAZTERA EMAN, ADIERAZTEN EMAN. Expresar (un concepto, una categoría, etc.). Eta oraino<br />
berbo batez bia elkharrekin baitira bezala, gauzak adiaraztera emaitentu v.g. Meza entzunarazi diot, Egi, ut<br />
audiuerit Missam. ES 90. [Eskuararen] mintzatzeko eta gauzen adiaraztera emaiteko manera antzatsu eta zuhur<br />
hunek. Ib. 90.<br />
Dar a entender. Gizon eder batek adierazoten emoteko esan deust zeugaz eztala aztuko. Ag AL 62. Besteren<br />
batek zoratu egin iatala adierazoten emongo dau. Ib. 52. Euskaldun gaiztoa zala zabalduta, diruak edo<br />
andinaiak okertu ebala adierazoten emonda. Ib. 78. Adierazoten emon eutsan Adalbaldori [...] bildurti-emetzat<br />
eukala. Ib. 151. Zeruak, lurrak eta gauza guztiak, Bera adierazoten emoten dabe. Itz Azald 20. Bada au<br />
adierazoten emon eben bere geroko biziera santuak. Ib. 133. Zer adierazoten emon gura dogu, "alan izan<br />
dedilla" esan gura daben "amen" berba agaz? Ib. 68. Itz batzuk kolorerik eztutenak, formagabeak, giro bat<br />
sorrarazteko edo adieraztera emateko aproposak, baiño gauza konkreturik azaltzen eztutenak. Vill in Gand<br />
Elorri 13. Detxepare, gure leen poetak, zeiñen ukigarriki adiraztera eman duen gizonaren patu beltz au. Vill<br />
Jaink 121.<br />
- ELKAR EZIN ADIERAZI. Imposibilidad de entenderse. Beren erakusletako Biblia bakarrik ezagutzen dute<br />
[protestanteak], an diona bakoitzari irudi zaion bezala artuz. Ortik alkar ezin adierazia. Inza Azalp 96.<br />
- EZIN ADIERAZI. (Con deus). (Persona a la ) que no se puede hacer comprender nada. Han ere hemengo<br />
zinkurina berak [...]: jende gibelatua, deusik ezin adiarazia. Gizon tokilo batzu direla hango gizonak. HU Zez<br />
122.<br />
- EZIN ADIERAZI AHALAKO. Imposible de explicar, de hacer entender. Iainkoa berebat ezin adierazi<br />
alakotzat zeukan Platonek. Zait Plat 79.<br />
- EZIN ADIERAZIZKO. a) Inenarrable. Ordean horiek ez-bezalakoak dire, eta egiaz, ezin adiarazizkoak<br />
nere ariman ikusten ditudanak. Jnn SBi 80. Zerbait, ezin-adierazizko zerbait bere baitan maitez aztarrenatzen<br />
dun bitartean, bego an esparik bage. Or EG 1952 (5-6), 11.<br />
b) "Ezin-adiarazizko, qu'on ne peut faire entendre" Dv.<br />
c) (Con deus). (Persona a la) que no se puede hacer comprender nada. Eskual-herri guzian etzuen ikusi emazte<br />
uli, gizon tresna eta haur basa, iheskari, deus ezin adiarazizko halako... bere gisako tetele batzu baizik. HU Zez<br />
121.<br />
adierazkaitz. Inexplicable. Alare nolanai dala, seguru naiz aanztea bera oroi dutala, oroi duguna galduz,<br />
nola dan ulerkaitz eta adierazkaitz izanik ere. "Inexplicabilis". Or Aitork 264s.<br />
adierazkera, adierazoera. 1. Símbolo, exponente. [Kurutze Santua] gure sinistearen adierazoera labur bat;<br />
autortuten dogula bere bitartez Jaungoikoaren batasuna, edo Jaungoiko bakar bat dagoala, esaten dogunean<br />
izenean eta ez izenetan. Itz Azald 10.<br />
2. adirazkera. Expresividad. Ala Yainkoa, yauna, ongi esana [neurtitza], oguzkera on eta adirazkera<br />
bikaiñez. Amez Hamlet 76.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
247
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adierazkizun, adirazkizun (BeraLzM). 1. "Interpretación" BeraLzM. Esan ditekena, Oratigandiko kutsu<br />
ain nabari au Fray Luisen olertigintzan len-aroari dagokiola ausaz, eta bere elduaroan eta betetasunean berriz<br />
erabateko kristautar adierazkizun berri bat [...] erantsi ziola. Gazt MusIx 62. Menendez Pidalek ematen dion<br />
adirazkizunaren arabera. Ib. 162.<br />
2. Metáfora, imagen. Idurikizun edo adierazkizun bezala yo diteke ala ere [Genesisko atal ori], esan<br />
zidanan. Or QA 106. Ordurako, mendi, ibar, iturri ta loreak, adierazkizun edo irudikizun-bilgo bezela ikusi ta<br />
txastatuak zeuzkan. Gazt MusIx 166.<br />
3. Materia a expresar. Harritzekoa da nola moldatzen den adierazkizunik zailenak hizkera argi, zehatz eta,<br />
nere ustez garbi batean adierazten. MIH 88.<br />
adierazkor (Lar). 1. Expresivo, útil para la comunicación. "Indicativo" Lar. Fisikako hizkuntza bereziaren<br />
eginbidea ez dela alegia artzain-ikazkinentzat adierraz eta adierazkor gertatzea. MIH 87. Bizia eta adierazkorra<br />
baldin bada [hizkera], zertarako behar du garbia izan? Ib. 303.<br />
2. Expresivo, que expresa sentimientos. Joxepe Tiñaku bere etxera irixten zenean, gelditzen zen eta abots<br />
ezti eta adierazkorraz esan oi zion emazteari. Etxde Itxas 53. Ezker aldekoak [perpasuak] dira, gainera, bi<br />
kasuetan, markatuak, adierazkorragoak, ohi ez bezalakoak direlako hain justu. MEIG VI 154. Idatz dezagun,<br />
gutxienez, iñ eta ill, ñ eta ll-ren ordez, hitz adierazkor (expresif) horietakoak ez baldin badira, behintzat (-ño<br />
atzizkia daramatenak eta). MIH 101s. Lau sailetan banatzen dira hizkuntza horren hitzak [...]: (a) etxekoak, (b)<br />
sino-japonesak, (c) onomatopeia (hitz adierazkorrak), (d) arrotzak. MEIG VII 178.<br />
3. Significativo, ilustrativo. Hau dela eta, honen pasarte bat aldatu nahi nuke, aski adierazkorra iruditzen<br />
zaidalako. MEIG IX 45. Egia da bereizkuntza hori ez dela egungo egunez argiegi ikusten, Bizkaian bertan ere,<br />
baina testu hau adierazkorregia iruditzen zait duda-mudatan ibiltzeko. MEIG VII 103.<br />
adierazkun, adirazkun. Bere adirazkunai ez aditu egiten diozutenok, zuen oarkabeaz, zuen gogortasunaz<br />
geiago ta geiago, eskari biurtzeraño, aiek atzaltzera bearpetzen dezutenok. "Indicaciones". Zink Crit 204.<br />
adierazkuntza, adirazkuntza. Expresividad. Denok izan dugu bizitzan egunkariaren aroa; eta bide<br />
onetatik azaldu bear da Leturiaren utsunea, ta bere adirazkuntza. Txill Let 74.<br />
adierazlari, adirazlari. Intérprete, exégeta. Liburu santuen lenengo Adirazlarietan Origenes, Tito<br />
Jerusalemdarrak, Anbrosio ta Krisologo santuak uste izan zuten Aittagureko itz auetan Zeru-ogi edo Eukaristiko<br />
ogia bakarrik adittu bear zala. Inza Azalp 142.<br />
adierazle, adiarazle (Ht VocGr 375, Dv, H), adirazle. 1. (Sust.). Intérprete, traductor. "Interprète" Ht VocGr,<br />
Dv y H. v. HIZKERA-ADIERAZLE. Eta baldin norbait mintzo bada hitzkuntza arrotz batez [...] izan bedi<br />
adiarazle bat. Ez bada adiarazlerik, gizon hura ixil bedi elizan. TB 1 Cor 14, 27s (Dv, Bibl adiarazlerik, IBe<br />
adierazlerik; Lç interpretazalerik, He interpretzatzaillerik, Ol azaldu lezakenik, Ker azaltzaillerik, IBk<br />
itzultzailerik). An egoan adierazleak (intérprete) nagusiari belarrira esan eutsan. Ezale 1897, 2a. Tolosarabitartean,<br />
senarra adierazle zala, Mistress Medel Olaz-ekin elealdi laburtxo bat izan nuen. A Ardi 58. Ta alako<br />
adirazlerik topatzen ez zitzaidan oso gauza gaitza izan (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609 (Ldi RIEV 1929, 208<br />
adiratzale). Arekin adierazleren bitartez bait-zerausaten. Ol Gen 42, 23 (Ker adierazle; Urt adiarazitzaille). Zuk<br />
[eman zenion] gorputzaren zentzua, adierazle antzo egiten duna bere barnetik ekaiera atera dezan. "Quo<br />
intreprete traiciat ab animo ad materiam id quod facit". Or Aitork 308. Adierazle (interpretea) baten bitartez-edo,<br />
ango artitzak (inscripción) irakur eta uler zitzakean. Zait Plat 13s.<br />
2. + adiarazle (H), adirazle. (El) que anuncia, proclama, informa de algo. "Crieur public" H. Birali Jauna<br />
zerorren uso / pake adierazlea, / ikus dezagun laster uztargi / kolore ederrez betea. AB AmaE 55s. 1862'garren<br />
urtean asmu onen adierazleak bialdu ebezan enderri askotara, gauzea gertu ipinteko. Eguzk GizAuz 68. Gora ta<br />
bera jai adirazle / lilien aizpa sorgiñak / une bat ere gelditzerik ez / beren jolas egariñak. EA OlBe 26. Nola<br />
deitu, siñesten ez danik? Edota, nola siñetsi, adierazle gabe? "Sine praedicante". Or Aitork 9. Adierazleen bidez<br />
Zure Seme Gizon egiñak piztuerazi didan siñesteak. "Per ministerium praedicatoris tui". Ib. 10. Eleako<br />
iakintzale-ikasguaren adierazle oberena bide duzu [Parmenide]. Zait Plat 43. Izan genuen, kezkati izateaz<br />
gainera, hizkuntzarekiko kezken adierazle ozena, lasai baino lasaiago bizi ziren herritarren artean. MEIG VI<br />
56.<br />
3. Intérprete, exégeta. Elizak lenengo egunetan jakintsuenai ematen zien adizbidean erakusten zien<br />
"gogozko janaria" bear zala artu eguneroko ogi itz oietaz eta Erromako Mezaren adirazleak ere era berean<br />
artzen zittuan. Inza Azalp 142. Elizako Gurasoengandik dator Fray Luisen senaren guna, bere Bibliarekiko<br />
jakitea adierazle berriagoetan oñarritua baldin badago ere. Gazt MusIx 62.<br />
4. Indicio, cosa que indica algo. Beltz: bizitzako oiñaze eta miñen adierazle. Vill in Gand Elorri 10.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
248
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Materiazko estalki gogorrean barrena, biziak badaki bidea urratzen, bere buruaren adierazle diren agerpenak<br />
kanpora ateratzen. Vill Jaink 58. Olerti bizi, sentikor, leiatsua berarena, naretasun eta erakundearen adierazle<br />
arrigarria. Gazt MusIx 68.<br />
Significante (en lingüística). Besterik da, haatik, monolingüe, gogoeta garai eta goitar baten adierazlea.<br />
MEIG VI 170. Gauzak [...] eta direlako gauzen irudi-gogoetak dira adierazle horiek gogorazten dizkigutenak.<br />
MEIG VII 28.<br />
5. (Adj.). "Significativo, [...] adierazlea" Lar. Itzak azta ta aulak eta alperrikakoak aintzakoago ta<br />
adirazleago diranen orde utzi bear dirala. Gazt MusIx 164.<br />
adierazmin. Deseo de expresar. Eta [Txillidaren] adieraz-min horrek, gora-goraka hegaldatzen bada ere,<br />
erroak ongi landatuak ditu lurrean. MEIG VIII 58.<br />
adierazoera. v. adierazkera.<br />
adierazpen, adiarazpen, adierazopen. 1. Declaración. Bainan egiten garelarik gomendagarri gizon guzien<br />
konzienziari Jainkoaren aitzinean, egiaren adiarazpenaz. TB 2 Cor 4, 2 (Lç egiaren deklarazionez, He egiaren<br />
agertzeaz, Dv egiaren garbitasunaz). Gaur aurkeztuko dautsat Bakaldunari nire adi-erazopena. AG 1521.<br />
Arimeak Maiteagandik artutako doai ta ontasunak, egin dizkion adierazpen arrigarriak. Onaind in Gazt MusIx<br />
152. <strong>Euskaltzaindia</strong>k bere VIII. Biltzarraren ondoan adierazpen hau agertzen du. Eusk 1978, 866. Bergarako<br />
Adierazpenean agindutakoa betetzeaz. Eusk 1979, 73. En DFrec hay 35 ejs. de adierazpen, con el significado de<br />
'declaración' y, sobre todo, de 'expresión'.<br />
"Adiarazpena, [...] avertissement" Dv.<br />
Expresión. Honela gertatzen da, burnikia beragandik sor daitezken indarren adierazpena denean.<br />
"Enunciado convincente de su virtualidad". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).<br />
2. + adiarazpen (Hb ap. Lh). "Pronostic, présage" Lh. Beste zenbait aolku: zugaitz loratuen adierazpena.<br />
Ibiñ Virgil 69 (ref. a la predicción de la cosecha según la floración de los árboles).<br />
3. + adirazpen. Significación. Ordu-laurden batean ari izan ziran gero besterikoa-ren zentzuna,<br />
adierazpena, azaldu-ezinik. A Ardi 52. Azken "Orakunde"-eguna / jainko txikiak diguna. / Neska ta mutil, atso ta<br />
agure, / dantzan ikusten tuguna. / Oroen dela itzak berak du / adirazpen ezaguna. Or Eus 168. Latiñak ala<br />
biurtzen du: exaudire silentium Christi, baiña griegoan beste adierazpen bat badu orrekin batean: "Kristoren<br />
pakea entzutea". Or QA 126. Erdizka baizik adirazpenik ez duten ezbaiko gauzak. "Sense". Amez Hamlet 132.<br />
Egiaz ez da zuzen, nere ustez, euskaldun kulturaz mintzatzea, kultura hitzari bere adierazpen osoa emaiten<br />
baldin bazaio bederen. Mde Pr 42. Nongotasunaren marka, en, ez da axalean ikusten, baina adierazpen horren<br />
indarra, Azkuek berak dio, ko atzizkiak darama. MEIG VII 107.<br />
Significado, lo que representa un símbolo. Ikurriñaren ori-urdiña, / gorria eta zuria; / bi gurutze ta ondo<br />
gorritan. / Adierazpen aundia! / Gure abenda, gure mendiak, / gure siniste guzia. Sabiag EG 1956 (5-6), 14.<br />
4. Explicación. Dirudienez, aren iarraileek asmatutako ipuin baten adierazpen maltzur eta parregarria bide<br />
da. Zait Plat 77. Ñeli nondik nora sor daitekeen, ordea, ez dago batere argi [...]. Eta beste inor agertu ez denez<br />
gero argi mutil, neroni gogora zaidan burutapen bat azaldu dut, adierazpen bete-betea ez delakoan, ordea.<br />
MEIG I 253.<br />
"Adierazpen, paráfrasis" BeraLzM. Irakurgai bakoitxak badaramazki ondarrean izketa batzuen adiarazpen<br />
llaburrak, xoilki ikasleentzat emanak. AIr EuskIp 6.<br />
5. Alusión. --Eztira Agirretarrak errudunik nagusienak [...], beste bat aritu da azpisuge. --Urdea! --Izan<br />
zan Otxandaren lenengo itza Bela-Beltzen adirazpenaz bere senarraz gogoraturik. Etxde AlosT 74.<br />
6. "Dialectique, adiarazpen" T-L.<br />
adierazpide, adirazpide, adirazbide. 1. Medio de expresión. En DFrec hay 7 ejs. de adierazpide y 1 de<br />
adierazbide. Itzen bidez adirazten degu asmatu, ezautu ta nai degun edozer. Adirazpide ori izkuntza da. Ol<br />
EEs 1919, 1. Liorko zun Gaztek / izketakide, / karraxi gaziak / adiraz-bide. Ldi UO 38. Gure barne-eragiñak oro<br />
ba-dute beren arioko adierazpide bat mintzoan eta leloan. Or Aitork 284. Mintzabide eta adierazpide da<br />
honentzat hizkuntza. MIH 105.<br />
Expresión. Zertan dauntza euskeraren doaiak olerkirako? Itzean eta mintzoan, au da, adierazian eta<br />
adierazpidean lenbizi. "La palabra expresión y la palabra sonante o vocablo". Or in Gazt MusIx 14. Urrenago,<br />
itz-urrenean datza gure izkeraren indarra. Oraingo izkuntzenen aldean, indar aundia emaiten dio<br />
adierazpideari. "Imprime mucha fuerza a la expresión". Id. ib. 14. Badirudi, inoiz behinik-behin, ari dugula<br />
adierazpide, galdera genukeenez gero gehienetan. MEIG VI 161. Hitz bitan, etxea ederra da, eta etxekoa ederra<br />
da bi gauzaren adierazpide dira, bi gauza aski ezberdinen. Ib. 174.<br />
Recurso expresivo. Gazteluk ezagutzen deuz [gure izkuntzaren] adierazpide guzi oriek, eta aietaz ongi<br />
baliatzen da. Or in Gazt MusIx 50.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
249
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. Explicación. Irakurri bedi era berean Kristoren Izenetan daukan adierazpide berbera. "Explicación". Or<br />
in Gazt MusIx 40.<br />
3. Sentido, significado. Ain zuzen ere, idazti onen burutik bururako batasuna ta adierazpidea olerkien<br />
argitan soilki nabari diteke. Gazt MusIx 63.<br />
- ADIERAZPIDE-AHALMEN. Capacidad expresiva. Ots-itza, berriztea, bereixtea ta, batez ere, doñukidea,<br />
gutxitan gerta izan da gaztel-olertitzan Donibane Gurutzengan bezin eragikor, gogaia ta zolitasuna ain zuzen<br />
egokituz ta adirazpide-almena areagotuz. Gazt MusIx 168.<br />
adierazta. "Indicación" Lar.<br />
adierazte (Lar, Añ). 1. Significado, sentido. "Significación" Lar y Añ. Itz bakoitzak bere adieraztea ba du,<br />
ta itzegitekoan besterengandik ondo bereizten ez ba degu, bakoizten ez ba degu, euskera motela aterako degu.<br />
Or Eusk 1930, 257. Ontan ere ezta berezienik aitorrezko jakitearen berria, errotiko adirazte sakona baño. Gazt<br />
MusIx 62. Ez-jakitea litzake [...] adierazte mistikuan maite-esanak... izkera baten bidez aditzera eman ditezkenik<br />
uste izan. Ib. 165. Beste bat ez du oso polita, neurtitzak adierazte ederra ez balu. "La idea hermosa que<br />
encierra". Or ib. 20.<br />
2. + adirazte (Lar). "Demonstración, señal, muestra" Lar. Ez gazte galaiak eta ez zarrak jardungo zuten<br />
istante bat alperrikako izketan eta aserrerazteko adieraztetan. "Demostraciones de enojo". Otag EE 1881b, 59.<br />
3. "Insinuación, de deseo, &c." Lar.<br />
4. adirazte. Indicación, admonición. Anitz aldetara egiña zedukan gure Jangoikoak bere adirazte hau. Mb<br />
OtGai III 360. Bada konfesatu ta ere, ez dira zentzatzen, ez eta ari ere dagozten lan zuzenak, erakuste ta adirazte<br />
onak egiten. Mb IArg I 95. Aski ezpada deikunz leun-mee hau, ots egiten dio gogorkixeago ta gizonen zenbait<br />
kastiguz edo esate ta adirazte zorrotzez. Ib. 121. Ta zure mehatxu, adirazte ta onezko kastigu guziez irri egin, ta<br />
egin dut nere gogo gaistoak nai zuena. Ib. 122.<br />
5. Expresión. Antze ederraren muina, adieraztean datza, ta adierazterik elegoke, zer adierazirik ezpalego.<br />
Zait Plat 153.<br />
Recurso expresivo. Gure itzurren au, adierazterik ederrena io diteke. Or in Gazt MusIx 28. Ona emen,<br />
labur, gure izkeraren barruko adieraztea, au da, gramatikarena; baiña barrungo itzaren adierazte ortaz<br />
gaiñera, ba-dute izkera guziek beren mintzoa edo mihi-soñua. "Pero además de esta expresión interior". Id.<br />
ib.14. Iatorrizkoa berdintzen du eskuarki, ta ez bakan ere, kentzen dio, gure adierazte ugariari ta gure mintzomintxoari<br />
esker. Id. ib. 50. Aztertu ongi gure euskerak dauzkan adierazte alderdiak. "Los medios expresivos".<br />
Id. ib. 46.<br />
6. Interpretación, exégesis. Idazteun-adirazte-irakaskintzara. Gazt MusIx 57.<br />
- ELKAR-ADIERAZTE. Comunicación. Otsaren bidez ezik, eskuzkoa edo bagendu elkar-adiraztea (mingeak<br />
oi-antzo). Ldi IL 36.<br />
adierazti. Alegórico. v. adieragoidun. Artez edo manoro egintako gauz adierazti bat (Donostia, 1892).<br />
JFlor.<br />
adieraztu. v. adierazi.<br />
adiereta (Lar, Dv). "Anagogía, sentido místico, que mira las cosas del Cielo, goiadiera, zeruko gauzen<br />
adiereta" Lar.<br />
adierraz, adierrez, adierrex (Dv), adituerraz, aituerraz. 1. Inteligible, fácil de entender. "Facile à comprendre,<br />
très intelligible" Dv. Non Espiritu Santuak konparazio guziz adierrazakin gauza txit goratu eta igergaitzak<br />
azaltzen dizkigun. Arr Orac 13. Apostoluak biurtu zuten mundu guztia zeruko bide zuzenera beren sermoi labur<br />
eta adituerrazaz. Itz Berb I 92 (en la versión vizc. aituerrazakaz). Mingrana malogranatum da, ta puni-sagarra<br />
malum punicum, adi-errazagoa mingrana baiño. Or RIEV 1929, 9n. Ez-ikasiarentzat ere adi-errez egiten saiatu<br />
naiz. Or BM 16n. Gaitz da lirikan gauza oberik egitea. Soinekoa ez du onek besteak bezain ziurra. Nornairentzat<br />
adierreza ezpada ere, bai beintzat adigarri. TAg Y 1933, 23. Egia ez da bethi adierrex ez eta erran errexa. Zerb<br />
Herr 1-8-1955 (ap. DRA). Erdiko molde bezalako euskalkia usatzen du, adi erreza eta atsegina zinez. AIr in<br />
MEIG V 133. Adi-errazago zaizkigun hitz elkartuak edo erakarriak. MEIG VII 60.<br />
2. adierrez (G-to, Lc, BNc ap. A). "Inteligente" A.<br />
3. adierrex (Dv), adierrez (A). "On l'emploie pour les personnes, dans le sens de 'qui se rend volontiers à la<br />
raison'" Dv.<br />
adierraztasun. Inteligibilidad. Oztopo gogorrik gabe mintzatu zaigu Zaitegi, gaiaren sakonak<br />
adierraztasunari uzten dion neurrian. MEIG III 77.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 250<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adietu (Izt 44v y VocC). 1. "Entender" Izt 44r. "Comprender" Izt VocC. Nacido quizás de una errónea<br />
comprensión de V adietan. Cf. Izt 26v: "Comprender, ulertu, barrendu, aditan, adietan" (y cita un ej. vizc. de<br />
adietan dozu).<br />
(Aux. intrans.). Entenderse (por). Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moxo, aritxikiro<br />
[...] eta arteliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.<br />
2. (Part. en función de adj.). Entendido, docto, experimentado. Sarritan ikusten dira, bada, Gipuzkoako<br />
plaza agirietan itz-neurtulariak apustu andiak lendanaz eginik jokatzen buruz buru [...], erabakitzalle gizon<br />
adietuak ifinirik. Izt C 214. Gerrari adietu eta argi onek irurogei milla gizonekin Galilea guzia, Jotapata-ko<br />
erria ez bestea, bereala menderatu zuen. Lard 540.<br />
adiezgarri (Lar, Añ, Hb ap. Lh), adiezkarri (BeraLzM). 1. Ininteligible. 2. aditezgarri (Lar). "Imperceptible"<br />
Lar.<br />
- ADIEZGARRIZKO. Ininteligible. Orduan neskatillak, surtako adar irazeki batekin naasten du ura,<br />
adiezgarrizko erdara batean ixiltxorik itz labur batzuek esanaz. Otag EE 1882c, 536.<br />
adiezgarriro, aditezgarriro (Lar). "Imperceptiblemente" Lar.<br />
adiezin (Añ), aditezin (Lar), adituezin. 1. (Adj.). Ininteligible. Eta esanaz itzera artepakiak eta aditeziñak.<br />
"Frases entrecortadas e ininteligibles". Otag EE 1881b, 114. [Jakintzari] haietarik zenbait aski egiazale izan<br />
ziren ikusi zuten guzia mundu jakintsuari aldarrikatzeko, orduko jakintzaren teorien bidez aditu ezina zutena<br />
ere. Mde Pr 315. Eta nere gogamena / adi-eziñez adidun, / jakite oro gainduz. "Y el espíritu dotado / de un<br />
entender no entendiendo". Gazt MusIx 227.<br />
2. aituezin. (Sust.). Discordia. Sendi arteko aitu eziña, / iskilimiña ugari. BEnb NereA 163. Goiz illun<br />
batean, barruko aitu-eziñak zirala bitarteko, Toledoko karmeldar komentuan morroillo ipiñi zuten, ondo<br />
zaindua. Onaind in Gazt MusIx 146.<br />
- ADIEZINEZKO. Incomprensible. Euskera samurra, erreza, aitukorra erabili bear dabe euron idazki ta<br />
itzaldietan, ta ez "arri-koxkorrez" (itz barri, aitueziñezkoz) ornidutakoa. Alt EEs 1930, 124s.<br />
adigabe, adige (BeraLzM). 1. "Descuidado, desatento, distraído" BeraLzM.<br />
2. adige. Ta entzun nai baduzue, / jainkozko Izateaz / gorenik sentitzea da / jakite guzizko au; / aren errukiz<br />
baita / adige geldiraztea, / jakite oro gainduz. "Hacer quedar no entendiendo". Gazt MusIx 229.<br />
adigabetu (A DBols), adigatu (BeraLzM), adikatu (Bera app.). 1. Distraer(se). Adigatzen gaituzten<br />
gauzkiak. "Objetos que nos distraen". Zink Crit 7. Gizasemea, azaletiko gauzak beragantzen dituan bestean,<br />
eragotzi ta adigabetzen da. Pi Imit 90 (ap. DRA).<br />
(Part. en función de adj.). Adigatuen arteko zenbatzen ditut, ez bakarrik zozorbatuak baitare norberetuak.<br />
"Cuento en el número de distraídos". Zink Crit 8. Logale, aozabalka, adigabetua egoten da. Egan 1955 (5-6),<br />
21.<br />
2. adigetu (BeraLzM). "Desatender, desoír" BeraLzM.<br />
adigai. 1. Concepto. Deskartes bere adigai aundiak lantzen gudaldi-dunbatzen artian ziarduan. "Colosales<br />
concepciones". Zink Crit 9. Benetan, adigai lanotsua da lehenaldi, orainaldi eta geroalditan zatikatzen dugun<br />
aldi hori, "sasiko adigai" bat, dio Bergsonek. Mde Pr 328. Hemen behar dugu Sigmund Freud irakasleari zor<br />
diogun "berjakintzapetiko" haren adigai berria lagun hartu. Ib. 346. En DFrec hay 3 ejs.<br />
2. Adi-gai bereziak, irudi gorputzgeaz jantzita, apain neurtitzen ditu. "Temas intelectuales". Aitzol in Laux<br />
BBa XII. "Nere adimenari egiten zaion adi-ezaren adi-indarrak ainbesteraiño nere adi-kemena auldu dit, adiosoz<br />
ai-eneka diot zure edertasunari" [...]. Olaxeko adi-gaietan galtzen zuan buruko juizioa zaldun gizajoak.<br />
"Con estas razones". Berron Kijote 32.<br />
adigailu. Audición. Gehiago dena, radioak hedatuko du meza hori. "Radio Côte Basque" entzuten den<br />
oxkak emanen du postetan adigailu hori. Herr 24-8-1961 (ap. DRA).<br />
adigaitz (Dv), adikaitz (BeraLzM). 1. Ininteligible; difícil de entender. "Difficile à comprendre" Dv. Azkue,<br />
que dice tomarlo de Duvoisin, traduce "persona casi inasequible". Guztiz ezkutu ta adikaitza dana ezarpen<br />
ariñaz ez baita ulertzen. Zink Crit 76. Olerkariaren lipar illunak, eta izatez adi-gaitzak diran biotz zadorrak<br />
igartzea neurtitz gardenen bidez jadetsi genezake. Aitzol in Laux BBa VI. Gertakari adigaitz horietan. Mde Pr<br />
316. Zeiñen lauso eta adigaitza den, aitzitik, [ahapaldi] azkenengoa. Ib. 171.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
251
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. "Pénible à entendre" Dv.<br />
adigalkor. "Distraído" A Apend (que lo señala como neol. de su propia invención).<br />
adigara. "Entendimiento (Guilbeau)" DRA.<br />
adigarri (V, G ap. A, que cita a O; Lar, Añ).<br />
I (Sust.). 1. Explicación. v. adibide (2). Neurtitz hautako hitz bekanen adigarria. "Explication". O Po 67.<br />
Fedeko gauzaak sinistu bear dira, adigarririk ezdagoanean ere. Mg CC 197. Ederki galdetzen dezu. Ona ordea<br />
adigarria. Ib. 201. Ta [enzuten nagoala] nola geroenean ixildu ta arrituta bezela geldituko diran Ipuiaren<br />
ondoren adigarriak ekusirik. VMg XI. Ipuiak, itz neurtu edo berso euskarazkoan. Adigarria. Ib. 89. Eman izan<br />
zaien xehaduran ere huni behar da behatu, ezarri izan direla, hitz baten adigarritzat, bertze bi, hirur, laur, bortz<br />
hitz lerroan. HeH 480.<br />
2. (V, G ap. A; Lar, Añ, Izt VocC). Significación. "Sentido de algún dicho, [...]. Lat., significatio Lar.<br />
"Adigarria, significación, prospecto" Izt VocC. Bainan hek bere egiazko adigarrian hartu behar bidean, heien<br />
errangi doneak alogatu nahi zituen ber-uste astrugaitzekin. Birjin 92. Izen gozo erazko au [España] bere<br />
adigarri egiazkoarekin [...] arkitzen dalarik [...] itzkuntz eder Euskarazkoan. Izt C 15. Heiek ematen dute hitza,<br />
zuk ordean hitzaren adigarria. Dv Imit III 2, 2. Ala ere aiek etzuten ezerere gauza abetatik endeglatu: eta itz<br />
aben adigarria zegoen aientzat illuna. Brunet Lc 18, 34 (Oteiza itz au zan aienzat eskutatua). Franziskok, [...]<br />
etzituan ongi aditu itz aiek; esan nai zutenaren adimenturik nola ez baizuan, gaizki aditu, ta beste adigarririk<br />
izan zezakiten itz esanak batere konturatu gabe. Bv AsL 31.<br />
3. Ejemplo, ilustración. Ona emen adigarri batzuk. Mg CO 85 (antes de la ilustración de un tema). Adigarri<br />
bat. Ib. 292. Adigarri ezagun-ezagunak aterako dizkitzutet ortarako. Lek SClar 136. Adigarritzat, bertso<br />
jostagarriok eman diztik: [...]. Mde Pr 187. Ez noa hemen [huts] guztiak banan-banan izendatzera, adigarritzat<br />
aleren bat aipatzera baizik. MEIG VII 56.<br />
Ejemplo, muestra. Preso artutakoak iru saldotan banatu eta irutatik bi iltzen zituan, eta ori bere errukiaren<br />
adigarritzat. Vill Jaink 181.<br />
4. "Símil" Añ. Zerren ezer eztakiena ta egiten eztabena, presona illaren ta lurpetuaren antzeko adigarria<br />
da. Añ GGero 31 (Ax 42 (V 26) presuna hillaren eta ehortzirik datzanaren pare baita).<br />
Eskoatara, Angeru Zain-gordetzallea irakurten libru pildin baten nire egikera on gitxiak: eta txito tristerik<br />
ifinten deustala begien aurrean. O ze adigarri tristea! O ze ikusgarria! O ze larritasuna! Añ EL 1 29.<br />
5. Cosa digna de atención. Guztiaz ere azalduko ditut agirieneko banaka batzuk, erdizka motzka bederik,<br />
Gipuzkoaren ondrarako eta Erbestekoen adigarri [= jakingarri]. Izt C 125.<br />
6. (Dv). Inteligencia. Iskribatua den bezala: Garbi denik nihor ez da; Adigarria duenik ez da, Jainkoa<br />
bilhatzen duenik ez da. "Non est intelligens". Dv Rom 3, 10 (Lç aditzen duenik, He zuhurtziarik duenik, TB<br />
ezagutzarik duenik, Ol zurrik, IBk, IBe zentzudunik, Bibl konprenitzen duenik).<br />
7. Nota. A. Gabriel Henaok, Kantabriako Anziñatasuneen obran (eskaiñieraren 2.n adigarriyan) argi-asko<br />
adierazten duenez. Aran SIgn 2.<br />
8. "Espectáculo, ikuskerea (ikusgarria), adigarria" Izt 47r.<br />
II (Adj.). 1. Destinado a ser oído. "Acroamatici libri, liburu aditzekoak, adigarriak" Urt II 112. "Oíble" Lar<br />
y Añ. Badire munduan hainberze soinu diferent, eta bizkitartean guziak adigarriak dire. TB 1 Cor 14, 10 (Lç<br />
batre ezta muturik). Badira lurbiran izkera asko; ta itz adigarririk gabe bat ere ez. Ol 1 Cor 14, 10.<br />
2. (Lar, Añ, Izt 49r, Dv, H (s.v. adimendua), A). Inteligible; claro. "Inteligible" Lar, Añ. "Demostrable" Añ. <br />
Krutze Santea, zeñaren antz adigarria zan arako Lege zarreko Utxea. Añ LoraS 7. Emonik amore fin baten<br />
señale adigarriak. Ib. 54. Idoroten ezpadogu zeri negar egin, bildur izan bear gara izan ez daitean ori gure<br />
egokera txarraren señale adigarria. Ib. 191. Arlo goi ta meiak utzirik saill errex ta adigarriak orientzat idatzi<br />
biar ditugula. Lh Itzald II 106. Ez da ezer adigarri, bizia edo zuzentasuna dan bezala. "Non est intellegibilis<br />
forma". Or Aitork 342. Zeru adigarria. "Caelum intellegibile". Ib. 361. Mintzabide hori gainera guztiontzat da<br />
adigarri. MIH 156.<br />
(En la expr. adigarri da 'está claro'). Artzen ezpadozuez [gogortadeak, azoteak, latztasunak], adigarri da<br />
gura eztozuela osasuna. Añ LoraS 137. Bada alan, adigarri da, bere zera dala, kanpokoen bildurrez ateretan<br />
eztanean etxetik arako mutil edo emakume maitea? Ib. 26. Adigarri da, ondu gura eztozuela. Añ MisE 219.<br />
3. Explicativo, ilustrativo. --Zerbait aditu det zer dan konbersio edo biurrera mirarizko au; ordea nai nuke<br />
enzun beste konparazio edo berdintza bat. --Ona emen zuri atsegin emango dizun gauza adigarri bat. Mg CC<br />
196.<br />
4. Digno de oírse, espectacular. Orduan dira adigarriak txabolatik txabolara ojuz ta irrinziz alkarri<br />
adierazten diezaten hitz jostallu gaitzik bageko pozkidatsuak. Izt C 229 (Azkue traduce erróneamente por<br />
"endecha, copla"). Ez da oraindik urte asko, Debako mugapean gertatu izan dala lanze bat adigarria txit, eta<br />
gogoan ondo eukitzekoa. Ib. 250 (Azkue traduce como sust.: "cosa curiosa, espectáculo"). Beren itz-neurtu gozo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
252
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adigarriak aoz kantatu. Ib. 217. Santu glorioso onen izen gozoa eta beraren mirari andiak, mundu osoak daki<br />
dirala adigarriak eta arrigarriak. Ib. 458. Izanik, bada, kondaira gogoangarri au aiñ egiazkoa eta adigarria. Ib.<br />
326. Baña, zer zorrotzak eta adigarriak euskal-erriren gañeko jolasgaiari dagokien berso aek! Otag EE 1880a,<br />
111s. Orok badazkitzate gogoz meza eder hortako kantuak eta hitz derauzuet adigarri direla. Prop 1888, 130.<br />
Gaitz da lirikan gauza oberik egitea. Soinekoa ez du onek besteak bezain ziurra. Nornairentzat adierreza ezpada<br />
ere, bai beintzat adigarri. TAg Y 1933, 23. Ta bai ikuskari adigarria dakusala an jente artean. Erkiag BatB 139.<br />
adigarriki. "(Hb), intelligiblement" Lh.<br />
adigatu. v. adigabetu.<br />
adige. v. adigabe.<br />
adigetu. v. adigabetu.<br />
adigogor. "Inintelligent, obtus" Dv A.<br />
adigogortasun. "Inintelligence" Dv.<br />
adigorri. v. aiurri.<br />
adigura. Curiosidad. Haren arreba Luciak etzuen huts egin haren aditzerat joatea, edo dela adi-gura<br />
xoilez, edo harendako adiskidetasunez. Birjin 610.<br />
adiguri (V-och ap. A), ariguri (V-och ap. A). 1. Obsequio. Cf. MEIG VII 39s: "Bai, hori irakurri dugu,<br />
olbidoa ere bai. Gero, begien aurrean dugu, gutxien espero dugunean, adiguritasuna edo horren gisako beste<br />
berba zantarren bat". Loiolako Iñigo andiari ariguri edo Vascofilloren erri-inguruetan esaten daben osekixo<br />
asko egitea uste zan-da. A Txirrist 226. Adiguri eder bat egin dit Yainkoak. Onezkero nirekin biziko da nere<br />
senarra, sei seme egin bait-dizkiot. Ol Gen 30, 20 (Urt, Ur dote, Dv dohain, Ker bezuza, Bibl eskaintza, BiblE<br />
opari). Onen antzeko adiguriak eskeinka ari aiz, itzez ederrak baña izatez zantarrak. Zait Sof 128. Zindoari<br />
añako ospe-adiguriak eskeintzen dizkion saltzalleari. Ib. 175. Beitikoei eskeñi oi zazkien il-adiguriak eskuetan<br />
ekarki. Ib. 20. Adiguri-zurrian ene soin gaxoa ekarki, natorkitzu. Ib. 122. Txirula auskor au adiguriz emanen<br />
dizut. Ibiñ Virgil 47.<br />
2. ariguria. Regalo, comodidad, placer. Aurrera bere bizi nintzan ni naikeretan, / Mizkeria ta ariguria<br />
gozoetan. AB Olerk 119.<br />
3. "(V-ple), extremo cuidado, atención suma" A. Jaiz (dimensión) aundikoa [argidia], Segurako Elizari<br />
dagokionez eta adiguriz (arduraz) egiña. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60.<br />
4. Buena acogida, atención, muestra de cortesía. Aren katu baltzak, iñartziz ta ziñu txarrez ikusi daroa,<br />
ugazabandreak mutil eldu-barriari egiten deutsazan adiguri ta txera berarizkoak. Erkiag BatB 131. Beste aek,<br />
ostera, edonorako dauke sarpidea, ta jendaki goienekoaren txera ta adiguria. Ib. 140.<br />
adiguritsu, ariguritsu (A). Complaciente. "Obsequioso" A. Ain adiguritsua izanda, alan, ain otz ta motz<br />
andra uren bat artzeko, ezagun eban bere izatea oso aldatuta eukana. A Latsibi 145. Illunabar artan, zerualdea<br />
ozkorri ezarri eban eguzkiak, bere orduko azken-txera adiguritsua egitean. Ozkorri, egoaize errearen zantzu ta<br />
agerkai. Erkiag Arran 152. Neure aspaldiko adiskidetxu beti bai beti adiguritsu, erreguz ta txeraz diarduenok.<br />
Ib. 156. --Laster ikasiko dozu, zuk, bakarrik bere --iñotsan adiguritsu. Erkiag BatB 77.<br />
adi-itz. v. aditz.<br />
adi izan. v. ari izan.<br />
adijabe. Sujeto. Adi-iabe, aditzkizun, asmatu duten itz-urren ori irrigarri da. "La sintaxis de sujeto, verbo<br />
y complemento". Or in Gazt MusIx 26.<br />
1 adika, arika (Lar Lcq 141 A; Añ, H). "Cansancio" Lar y Añ. "Fatiga" Lar.<br />
2 adika. v. 1 adi. Zerubari adika / ume bat bezela, / ikuspena dirudi / betesten dabela. "Mirando al cielo".<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
253
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Laux BBa 52.<br />
adika. v. 1 adiaka; adioka.<br />
adikaera, arikaera (Lar). "Cansera" Lar.<br />
adikagarri, arikagarri (V, AN ap. A; Lar, Añ). "Cansado, molesto" Lar y Añ. "Trabajoso" Lar. "Fatigoso" A.<br />
adikaige. Ininteligible. Betikoa zera Jauna, / Adikaige, Guzialdun. Elizondo KristPE 305 (ap. DRA).<br />
adikaitz. v. adigaitz.<br />
adikaldi, arikaldi (V, AN ap. A; Lar). "Brumamiento" Lar. "Cansancio, tiempo que dura la fatiga" A.<br />
adikaro, arikaro (Lar). "Cansadamente" Lar.<br />
adikatezgarri, arikatezgarri (Lar). "Incansable" Lar.<br />
adikatu (V-arr-oroz; Añ (V), H), arikatu (V, G; Lar, Mg Nom (V), Añ, H (+ h-)). Ref.: A (adikatu, arikatu); Gte<br />
Erd 211. Cansar(se), extenuar(se). "Arikatu (V), nekatu (G), fatigarse" Mg Nom. "Afanarse" Añ. "Arikatuta<br />
nago (G-azp)" Gte Erd 211.<br />
Tr. Documentado desde RS en autores vizcaínos; tbn. se encuentra en algunos pocos guipuzcoanos como<br />
Aguirre de Asteasu o, ya en el s. XX, N. Etxaniz.<br />
Adikatzen da emaillea ta ez arzaillea. "Cánsase el dador y no el tomador". RS 277. Beti arran eginik naduka<br />
adikaturik. Acto 121. Azotau eragieban azurretaraño, borreru madarikatu gogortzarrak adikatu ta aspertu<br />
artian. CrIc 174. Zerren onen biarrak eztau asko nekatu ta adikatuten gorputza. Ib. 105. Idijak biar asko eginda<br />
arikatu dirianian. Mg PAb 109. Eukiko dot burua konfesetako, arikaturik gatxagaz ozta egongo banaz berba<br />
egiteko? Añ EL 1 23. Beste batzuetan arikaturik [israeldarrak] Jangoikoak euren onerako biralduten eutsezan<br />
nekeakaz. Añ LoraS 6. Aldi askotan beso guztiak arikatu bear dute. VMg 59. Ekusten zuan aldapa gogor eta<br />
luzeak arkitzen dirala Zerurako bidean, eta bidezkoa aunatu edo arikatu ditekeala. AA I 16. Mendirik mendi<br />
[...] guztiz nekatu, arikatu, arnasa baga eta itorik geratu artian. Astar II VI. Oneek irabazteko [...] eztaukagu ze<br />
nekatu, ze adikatu, inoena kenzeko adikatu biar dan beste. Ib. 164. Ai ene bada! arimatxo au jat arikatu, / zure<br />
amorez noa illten. AB AmaE 157. Zu, Iauna, arika ta abaildurik / iarri zinean neure bila! "Lassus". Azc PB 29<br />
(Ur PoBasc 248 nekatuta). Biak unatuta, adikatuta, piper gorria baño gorriago. Ag G 104. Egun guziko<br />
jardunez arikatuta, ardiak kontatzen asi nintzanean. NEtx Antz 49. Emen nekatu zera, arikatu zera: eztira sari<br />
gabe egongo zure samiñak. Vill Jaink 183.<br />
(Part. en función de adj.). Begira bada [...] gugaitik igaro eban bizitza arikatu ta eriotza garratzari. Añ EL 1<br />
113. Atso zimurrak eta agure adikatuak. Ag G 179.<br />
"Alika alika eginda nago (G-goi), estoy completamente debilitado" EEs 1914, 195.<br />
alikatu. "Enfadar a otro o fatigar" Aq 1387 (en la parte del ms. debida a Larramendi).<br />
adikatu. v. adigabetu.<br />
adikatzaile, arikatzaile (Lar). "Brumador" Lar.<br />
adike, arike (Lar). "Brumamiento" Lar.<br />
adiketa. 1. "Entendimiento, adiketea" Lcc. v. aditze (6).<br />
2. (V ap. A). "Mirada, atención" A. Adiketa (atención) guztiaz egon zan entzuten, zein barri ete ekarren.<br />
Echta Jos 234. Egoten naiz adi, beste askok jaramoten ezteutsen gauzai, ta adiketa onekaz ezautzen dodaz<br />
nortzuk diran biotz errukorra daukenak. Echta EEs 1914, 254.<br />
3. Pensamiento. Alde ta musu asko ditu gizonaren goguak. Iñoiz, barren barrendik jeikitzen dira uste etziran<br />
oldozpenak aspaldi artan itota bezela, arrunt baztartuta zeuden adiketa sakonak. Ayerb EEs 1914, 72.<br />
adiketa. v. harik eta.<br />
adikidin. "(Hb), qui se peut entendre" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
254
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adikin (Lar, Hb ap. Lh). "Entendimiento" Lar.<br />
adikintza. 1. "(Hb), intelligence" Lh.<br />
2. "(Hb), [...] ouïe" Lh.<br />
adikiro. "Entendidamente" Lar.<br />
adikizun (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H (s.v. adimendua), A Morf 151 (que cita a Dv)). 1. (Adj.). "Inteligible"<br />
Lar y Añ. Gizonzalea, ongikoia [...] izpiritu guziak bere baithan daduzkana, adikizuna, garbia eta xothila.<br />
"Intelligibilis". Dv Sap 7, 23.<br />
2. (Sust.). Sentido. Bestelako adikizuna dute arentzat eta niretzat itzak. Txill Let 55.<br />
adikor (V ap. A). 1. Amable. Adikorra zan banatzallea ta abegi ona egin eutson agurearen eskariari. TAg<br />
GaGo 48. Baña gizartekeria adikor, onbera ta guztientzat maitagarria nai leuke, alogerekoak ezeze ugazaba ta<br />
aberatsak be gizartekeriaren sare barruan sartzeko asmoz. Eguzk GizAuz 78.<br />
(Uso predicativo). Nere Jaungua nik billatu dot; / entzun egin daust adikor. Arriand in Onaind MEOE 645.<br />
Berriro jardun zaite-ba / len bezin alai t'adikor / yoranez abesten asi, / gogotxindor, gogotxindor! EA Txindor<br />
109.<br />
2. Atento, que atiende; vigilante. Urte birik baten, euskalegun onek ospatuko doguzan urietan, ementxe izan<br />
dogun arrera on, samur ta adikorra izan daigula. A LEItz 130. Baña ikusi eben ondo beste aldeko bazter<br />
illuneko aska-ganetik begi adikor ta bixi-bixi batzuk. Kk Ab I 74.<br />
3. + aitukor. Fácil de entender. Euskera samura, erreza, aitukorra erabili bear dabe. Alt EEs 1930, 124.<br />
Oiek, berezko etorrian, erriaren biotzeraño sartzeko artzen dituzten irudipen berak, orra gure olerkari onen<br />
olerki gai egoki, adikor ta zabalkorrena. Inza in Jaukol Biozk VII.<br />
4. Intelectual. Beste alako gai sakon eta barnekoak, adikorrak alegia, olerkari kementsuenentzat<br />
berekikoenan zaizkiotelakoan egon ginezke, ertilari oiek dasatenez. "Temas intelectuales". Aitzol in Laux BBa X.<br />
5. Inteligente, que entiende. Orduko antzik eztot gaur bape. / Adikorrau dot zentzuna: / Erbeste-ziar ezautu<br />
dot ba / niretzat zaran biguna. Euzk 1931, 542 (ap. DRA).<br />
adikortu. Captar la atención. Abelazoka (ganadu-feria) ederki ornitu ta gertaturiko batek azken-egunean<br />
baserritar-mordo andiak uriratu ditu; ta guk gure izmitzez adikortu ezin izan ditugun gizon urrats-sendoak, gure<br />
ordez, idi-bei ta zekor-bigaiak beren murrusaz poztu ta lilluratu dizkigu. A LEItz 6.<br />
adikune (V-arr-oroz ap. A; -ea det., Mic 8r), adikuna. Mirada. "Miradura" Mic 8r. "Atención, mirada" A.<br />
"Adikune, mirada. Tal vez se usa en alguna zona como 'atención'" A Morf 70. Euren esanak egin gura ezik<br />
ibili bazatxakez, edo atzera erantzuten, edo erremuxkadaak, burrufadaak, abrigutxarrak, begiraunaak edo<br />
adikunaak egiten. Añ EL 2 139 (Harriet, s.v. adia, cita este ej. y traduce "plaintes, reproches"). Ingeles liburuek<br />
dinoe ze iretargiek adikune edo begirekune bategaz ikusten dauela lurreko ta itxasoko une andie. A BGuzur 155.<br />
adikuntza. 1. Razón. "Discernimiento, discreción" BeraLzM. Emen dator zalantza, emen adikuntza, emen<br />
dator bai beldurrez eta ustegetasunez onartzea, bai beldurge baztertzea. "Aquí entra la duda, aquí el<br />
discernimiento". Zink Crit 66. Barrenkotasun eta adikuntzaz oldozten. Ib. 78.<br />
2. Significado. Errezago zan noski, itz-esi estua lagata, nabarmen itzaz agertzea erasa oien adikuntza.<br />
Ayerb EEs 1916, 144.<br />
3. Comprensión. Itzez aiek ots dagite; baña Zuk belarriei adikuntza damaiezu. "Auditui intelligentiam<br />
tribuis". Ol Imit III 2, 2 (Echve zer esan nai duen).<br />
4. Pensamiento. Irudi, uste ta ideak doguz gure adimen eta gauzen bitarteko; gure adimena, geu ez garean<br />
gauzakaz alkartu daroen zubia. Era onetantxe sortu ta erditu daroagu adikuntza. Ibarg Geroko 20.<br />
- ADIKUNTZA-ALDI. Edad del uso de razón. Eta kristiñau-ikasbide onetan zeinbat gauza jakin eta ulertu<br />
bear ditu kristiñauak adikuntza-aldira eltzen danean? Kristiñauak, adikuntza-aldira eltzen danean [...]. KIkV 9<br />
(KIkG 5 ezagueran sartzean).<br />
adila. v. adile.<br />
adilari. Entendimiento. v. adile (2). Geure arimia, ta arimako adilarija edo entendimentuba, ta nailaarija<br />
edo borondatia, ta gorputza bere sentidu guztiakin Jaungoikuak geuri duarik emonak dira. fB Ic I 78.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
255
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adile. 1. Oyente. v. aditzaile. Bada arritu ta txarmaturik utzi zituzten beren adile guziak ekusi ta esan<br />
ziezten gauz on onen berriarekin. Mb IArg I 104. Fede santa ta siñistanza munduko adilleen biotzean sartu<br />
zutenak. Ib. 357s. Predikar herejeak esan zien bein inditar bere adilei. Mb IArg II 268. Santuaren adille<br />
gaistoen zenbaitek egin zutena. Ib. 94.<br />
2. adila (H (que cita a fB); -ia det., Izt 44v). Entendimiento. "Entendement, intelligence" H (s.v. adimendua).<br />
v. adilari. Geure adilia edo entendimentuba berez laburra dana Zeruko misterijuak ezaututeko. fB Ic I 5.<br />
Batzuk dira eureenez adilla argijagokuak. Ib. 169. Argitu egizuz geure adillak. fB Ic II 270. Ija ezdaukee zetan<br />
kansau geure adilliaren begijak luurreko gauza naastaubai ta itxusijai begira. Ib. 85.<br />
adileku. "Cáthedra" Añ.<br />
adimen (Añ). Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo en J. Etchepare, Zubiri y Mirande). Se<br />
documenta desde Añibarro (además de en un pequeño voc. al final de CO de Moguel), aunque no en la acepción<br />
de 'entendimiento, razón' que predomina en adelante. En DFrec hay 28 ejs. de adimen.<br />
1. Comprensión, intelección, inteligencia. "Aditu, adimena, entender, inteligencia" Mg CO 300. "Inteligencia"<br />
Añ. Ezta asko [mandamentuak] buruz jakitea: jakin bear da zerbait azaldura edo esplikaziño euren<br />
adimenerako. Añ MisE 139.<br />
2. (V), aitumen (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (adimena, aittumena). Entendimiento, razón. "Adiña, adimena,<br />
razón, juicio" Ur MarIl voc. v. 1 adimendu. Gorputzean, ariman eta adimenean. Ur BulaV 24 (BulaG 553<br />
adimentuan, BulaAl 38s adiñian). Argiturik euren adimeneneko [sic] illuntasunak. Ur BulaAl 56. Nere<br />
oroimena, nere adimena eta nere borondate guzia. Arana EE 1883b, 79. Bijotza ta adimena gudean dira<br />
biarrago izkillubak baño. AG 1403. Ikasmenak baina astertuteko eskubidea guztiok daukagu adimena daukagun<br />
aldetik. Arriand EAditza 758. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskaldunarenak izango<br />
dira beti. Ag AL 139. Zoro ori adimen argira biurtuten zanean. Echta Jos 270. Joanesen adimenak egundaño ez<br />
bezela ezagutzen zituan Jaunaren betiko egi sakonak. Ag G 204. Adimena Egilleak laketu digun emaitz bikaña<br />
da. Zink Crit 4. Arretatsua ta ulerkorra (adimen zorrotzekoa) zala. A Ardi 30. Zeugaz neurtzeko gertu nago,<br />
naiz adimeneko naiz gorputzeko arazoetan. Kk Ab I 90. Gizonaren doairik / bikain ta onena, / Jaungoikoak<br />
emanda / duan adimena. / Orixen ondatzen du / moxkorrak aurrena. JanEd II 112. Buruzko otoitza adimen utsez<br />
edo barrengo pensamentu ta gogoz egitten dugun ura da. Inza Azalp 120. Orixe ezin du argitu Peru-Fermiñen<br />
adimen urri ta landugabeak. Mok 19. Adimen (talentu) andija daukot-eta, bein baño geiagotan esaten dodanik<br />
be eztot ulertzen. Altuna 81s. Alako sena ta adimena eban maltzur arek. Or Tormes 23. Negu latzak [...] histura<br />
bihotzean eta ilundura adimenean sarrarazten. Zub 122. Euren artian adimen indartsua eben gizon asko ziran.<br />
Kk Ab II 80. Ezilkortasun-billa lor ta atsekabez / adimenan esnak idoro nai dabez. Laux BBa 128. Halere, ezin<br />
xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. JE Ber 30. Baña mazkal itxura<br />
onen ordez, adimena zolija eban. Otx 11. Etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi<br />
IL 53. Begiak zabaldu, adimena pizkortu. Markiegi ib. 7. [Ez dakigu] erromatar jainkoizunak berak ere, euskaladimenetara<br />
sartzean, zer ikur artzen zuten. JMB ELG 103. Adimenaren bidez geroko gauzak oraingoakaz<br />
alkartu ta erkatzen ditu. Eguzk GizAuz 92. Zurekiko ez, itsu, gor, adimen eta belarriak sorgor dituzun zurekiko,<br />
ez. Zait Sof 67. Bere adimen satsuak (inteligencia abyecta) sortzen zittun asmakeri ta gezur ipui guziak<br />
sinistaraziz. Etxde AlosT 25. Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak [...] zorabiozko pentsamendu<br />
horiek. Mde HaurB 9s. Urbildik argitzen du bakarrik adimenaren zuziak. Txill Let 134. Ez zan adimen<br />
kamotzeko gizona. Anab Aprika 45. Adimenean argiaren izpiak ba darabiltz ara-ona. Erkiag BatB 135. Izadia,<br />
adimen baten lana ote da, bai ala ez? Vill Jaink 45. Munduak, bere osotasunean arturik, adimen ordenatzaille<br />
batengandik datorrelako zantzua edo susmoa uzten ziola. Ib. 53. Erleak iainko-adimenaren zati bat direla uste<br />
dute askotxok. Ibiñ Virgil 112. Irutan Bat zaitugun Jaungoiko altsua, / Zu ikusteko oso det adimen lotua. NEtx<br />
LBB 280 (cf. infra ADIMENA LOTU). Adimen kamutsa dudalako edo. MIH 338.<br />
v. tbn. Ayerb EEs 1916, 172. JBDei 1919, 258. Garit Usand 21. KIkV 21. KIkG 14. Pi Imit III 2, 2. Enb 142.<br />
ABar Goi 34. EA OlBe 48. Bilbao IpuiB 158. Gand Elorri 137. Alzola Atalak 131. Etxba Ibilt 480. Berron Kijote<br />
32.<br />
Persona inteligente. Euskalherriko adimen bizkorrak, euskararen eta euskal-kulturaren alde lan egiteko<br />
ordez aphezgaitegian sartzen eta proselitismuaren aritzera ioaiten dira lurralde hurrunetarat. Mde Krit 34.<br />
(Como primer miembro de comp.). Osasunez, gorpuz ta arimaz eder, adimen-burrukarako gai ta bizkor. Or<br />
Mi III. Berezkoak zitun adimen argitasuna eta edozertarako ikusmen zolia. Etxde JJ 38. Adimen jauresle haiek,<br />
zentzupera eror ditekeena bakarrik dute egiatzat hartu nahi. Mde Pr 310. Buruz, adimen-argitasunaz jokatuaz.<br />
Erkiag BatB 150. Jatorrizko pekatuaz gure adimen-argia illundua ta naimen-indarra auldua gelditu da. MAtx<br />
Gazt 87. Hemen herri batek bere buruarekiko oroitzapena galdu bide du, lurra kixkaldu da, gizona mututu,<br />
adimen izpia iraungi. Lasa Poem 96. "Bizi ezik bizi naiz... eziñ illez nago iltear" dalako adimen-jokuak,<br />
koplarien olertikeratik du ekarria. Gazt MusIx 160. Adimen-zurrunbilloan, / zorabio det. NEtx LBB 245.<br />
3. Conocimiento, sentido, consciencia. Ordurik onako barririk eztakit; uste dot adimen baga egon nazala.<br />
Echta Jos 272.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 256<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ADIMENA ARGITU. Iluminar(se), aclarar(se) la mente. Neuk bere zerbait entzun dot, eta ezteutsat<br />
iaramonik egin; baiña oraiñ emen dakustanak argituten deust adimena. Ag AL 80. Nire burua lausoturik egon<br />
bear izan dau, ta Josetxoren irazkia irakurri dodanean, argittu jat neure adimena. Echta Jos 301. Eskolara<br />
zerbait ikastera joan, ta adimena argitu bearrean ate ta leioak itxitzen zizkiguten euskera galeraziaz. Lab<br />
EEguna 102. Ordun [Yesuk] adimena argitu zien, Idaztiak ulertzeko. Ol Lc 24, 45 (Lç adimendua ireki).<br />
Jauregi-gixonokaz egunian-egunian jardutiaz beraz, berakotan lez etorriko da senera ta laster argittuko yako<br />
adimena. Otx 123. Itz onek adimena / argitu baitzizun. Or BM 112. Vodkak adimena argitzen dion araura. Mde<br />
HaurB 82. Ez al zitzaien iñoiz etorriko, illunpetan zetzaten beren adimenak argitzera? Etxde JJ 216. Zure<br />
aginduen zuzentasuna betikoa da, / argitu egidazu adimena ta bizi izango naz. Ker Ps 119, 144 (Dv emadazu<br />
adimendua, Ol ezi nazazu, Or argitu nazazu, BiblE ulertarazi haiek niri).<br />
Gurasuak ein leiken / lanik ederrena. / Umiai argitzia / kistar adimena. Enb 112.<br />
- ADIMENA IREKI. Iluminar(se) la mente. Orduan adimena ireki zien, Liburu Santuak uler zitzaten. IBe Lc<br />
24, 45 (Lç adimendua ireki).<br />
- ADIMENA LAUSOTU. Nublar(se) el entendimiento. Neskatilla zintzo errukarri ari, bere adimena lausotu<br />
jakan. Echta Jos 292. Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik.<br />
Zait Plat 83.<br />
- ADIMEN-ALDI. Edad del uso de razón. --Noz gauza onek jakin biar yuaguz? --Adimen-aldira eldu-orduko.<br />
AG 1057.<br />
- ADIMENA LOTU. Embotarse la inteligencia. Gizon nekazaria / laister oi da zaartu [...] / zentzuna agortu, /<br />
adimena lotu. And AUzta 135.<br />
- ADIMEN ARAUZ. "Racionalmente" BeraLzM. Petrarkatar olertikerak aapaldien arteko ar-emana batez<br />
ere adimen arauz lotzen badu, ez ordea Fray Luisen odak. Gazt MusIx 66.<br />
- ADIMEN ARAUZKO. Intelectual. [Irudikizun] auek barnean duten maite ta adimen arauzko asmo laiñoz<br />
irakurri ezik, artez ta zuzen esanak baño zentzugabekeri diruditela. Gazt MusIx 164.<br />
- ADIMENA ZORROZTU. a) Aguzar la inteligencia. Laguntzaleak ez du adimena zorroztu beharrik, eria<br />
[...] bozik uzteko. FIr 189. Adimena nik zertan zorroztu? / Fedea lagun, bizi ikusten dut. Or BM 34. Adimena<br />
zorrozteko sortua zen jostaketa hori. MEIG I 129.<br />
b) Dirigir la inteligencia (hacia un objeto). Utsegin gabe beti dirauken Zure egiren batera adimena zorroztuz.<br />
"Acies mentis meae dirigeretur". Or Aitork 132.<br />
- ADIMENEZ. Mentalmente; intelectualmente. An, oroimen eta adimenez, Jesukristo gure Jaunaren esakun<br />
edo egite bateon bat erabilli. JBDei 1919, 268. Itzik gabe, oroimenez, adimenez eta biotzez egiten dana da gogo<br />
utsezko otoitza. KIkG 31 (KIkV 46 adimenez). Iritzi eta erabaki oiei deitzen diegu gogo-lantzea, gogoz eta<br />
adimenez egokituak eta landuak diralako. JMB ELG 24n. Adimenez gogoratu gauzak, ordea, gizaldiak dirala<br />
adimenaren erne-indarrez. "Res autem intellegibiliter excogitatas". Or Aitork 409. Zarren zarrez usteldutako<br />
goganbearrak eta asmakizunak bidean tril eginik etor balekizkie, nor sasi-iakitunok baino egokiagorik, erabat<br />
kendu, zapaldu ta adimenez urtzeko. Zait Plat 125. Soiñez asko eraman bearrean ere, gizon garaitua zegon, bai<br />
adimenez bai biotz-ondoz. Onaind in Gazt MusIx 146. Espirituz egingo dot otoitz, baita adimenez be. Ker 1 Cor<br />
14, 15 (IBk adimenez; Lç adimenduz). Hitzek, jakina da, badute beste zerbait, adimenez nolazpait besarka<br />
daitekeen adieraz gainera, adimenak ikusten ez badu ere bihotzak uki dezakeena: beren giroa, usaina, lurrina<br />
eta sentimen kutsua. MIH 348.<br />
- ADIMENEZKO. Racional. Ba-da enegan adimenezko nor ori, eta nor onek artu dezake zuzendaritza, nai<br />
baldin badu, gure egiñak lege nagusi edo prinzipio batzuen araura zuzentzeko. Vill Jaink 75.<br />
- ADIMEN GABEKO, A. BAKO. a) Falto de entendimiento. Ni, adimenbakoa izan nintzan, aregaz<br />
adiskidetasuna artu nebanean. Echta Jos 176. Buru-bakotzat daukazuezan orreri ipuintxo au irakurten<br />
badeutsazue, zer gura dozue posture, ezin dozuela geiago esan eurekaitik adimen bakoak direanik! Bilbao IpuiB<br />
73s.<br />
(BeraLzM; adimen bageko A Gram 380). Irracional. Adimen gabeko abereekin berdindu zan eta oien pare<br />
biurtu zan. Vill Jaink 153.<br />
b) Inocente (ref. a niños). Adimenbako Deunak. AG 1009. Orra umetxo bi, oso zintzoak eta adimen bakoak<br />
zerua goian da lurra ta itxasoa beian baño besterik ikusten ezebenak. Echta Jos 67.<br />
1 adimendu (L, BN; SP, Urt II 110, Ht VocGr 353 y 377, VocBN, Dv, H), adimentu (Lar, Añ, Izt 40r, Dv). Ref.:<br />
A; Gte Erd 233.<br />
Tr. La forma documentada en la tradición septentrional es adimendu, que tbn. lo emplean, al menos, los<br />
meridionales Ubillos (99), D. Agirre y Villasante. La forma propia de la tradición meridional, con inclusión del<br />
Baztán, es adimentu, que tbn. se encuentra en una ocasión en Gasteluçar (212), aunque seguramente se trata de<br />
una errata. En DFrec hay 3 ejs. de adimendu.<br />
1. Entendimiento, inteligencia, juicio, razón. "Entendement" Ht VocGr 353. "Jugement" Ib. 377.<br />
"Entendimiento" Lar y Añ. "Despuntar de agudo, adimentu zorrotza izan" Lar. "Discurso, facultad racional" Añ.<br />
"Adimenduz ahul da (BN-lab)" Gte Erd 233. v. adimen (2), zentzu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
257
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. Documentado desde los más antiguos textos, aunque su uso disminuye al Sur en el s. XX en beneficio de<br />
adimen. No hay ningún testimonio suletino.<br />
Zu gaztia bazirere, adimendu hon duzu. E 217. Onhets dezagun Iainkoa gure adimendu, gure bihotz eta ahal<br />
guziaz. Lç Ins B 2v. Iguk, othoi, adimendu, eta begiraturen diagu hire Legea. Lç ABC B 1v. Ezta izandu<br />
munduan eta ezta jenderik ain barbarorik eta adimentu gutitakorik, ezpaitute ofrezitzen sakrifizioak. Ber Trat<br />
16v. Zu zarela ene bizitzearen gobernaria, espirituaren gidaria, adimenduaren argitzailea. Mat 293. Ene<br />
erranak idukitzak bihotzean gorderik, / adimenduak eztuen gogoeta berzerik. EZ Man I 1. Animalia adimendurik<br />
eztuenak baiño adimendu gutiago du. Ax 468s (V 304). Adimendua egosiko da bere baithan barrena, hanbat<br />
pena eta hain handiak pairatu behar dituela konsideratzeaz. Ib. 586 (V 377). Minzatze' ederretako, / spritu are<br />
hobetako, / adimenduz, eranzun / nik ezin bezalako. O Po 34. Adimenduaren bidez, bere burua kontenplatzen<br />
duela enjendratzen du bere semea. Arg DevB 238. O ilusioneak, o adimendu itsuak! Gç 30. Ordea hunelako<br />
laguntza faltaz hanbat adimendu eder, eta gai onak dohakabeki gelditzen dira mendi eta arrokapean ehortziak.<br />
ES 178. Ezen gizonaren adimendua ezta gai hekien ezagutzan sartzeko. Ch III 58, 1. Espiritu Santuaren doaiak<br />
dira zazpi. Lenbizikoa, jakintasunaren doaia. Bigarrena, adimentuaren doaia. CatBurg 43. Argia eta sua bear<br />
ditugu guztiok [...] adimentuan argi, eta biotzean su. Lar SAgust 15. Oihu egiozu zure arrazoiñari edo<br />
adimenduari. He Gudu 93s. Labur da gizonaren adimentua / aditzeko Jaunaren ordenadua. Acto 71. Nere<br />
andre Erregiñak adimentu ta oroitzapen ederrak ditu, baña ez du naikunzik eta borondaterik. Mb IArg I 183.<br />
Adimentua Jangoikoak zetako emon euskun? Cb CatV 60. Non da adimendua? Non da zuzentasuna? Lg II 197.<br />
Jainkoak eman darotzu adimendua [...] Jainkoa beraren ezagutzeko gai dena. Brtc 78. Bizian adimendua /<br />
ilunbez duk estalia. Monho 110. Zeinbat adimentu ta borondate [daukaz Jesu Kristok]? CrIc 21.<br />
(s. XIX). Eman dizue adimentua edo ezagumena, beragan pensatzeko eta bera ezagutzeko. Gco I 394.<br />
Demagun, zure adimentua, gauz oek gogoratzean, balantzan bezala jartzen dala. AA II 210. Adimenduaz<br />
zerbitzatzen hasten garen lehenbiziko mementetik. Dh 132. Ator ene adimentua, gogoa, biotza, arimea, gorputza,<br />
eta nazan guzti au. Añ EL 2 176. Adimenduak eta esperientziak hortaz segurta gintzazkete, fedeak ez balaku ere<br />
hori erakhasten. Jaur 138. Adimendua behar ametsentzat nausi. Hb Esk 95. Duenak adimendu, berez beza<br />
zenbatetara heltzen den basaberearen zenbatekoa. Dv Apoc 13, 18 (Lç, He, TB adimendu; Ip enthelegü, Ur (V y<br />
G) adin, Echn zautza, Ker adimen, IBk zentzu). Egiptoa, Babilonia eta Indiak! Hetan ditu adimendu onak bere<br />
bazkak. Hb Egia 73. Adimenduaren mendea omen da. Ib. 123s. Aurtasunetik azaldu ziran Jenobebagan<br />
adimenturik argiena, biotzik prestuena eta jeniorik gozo eta paketsuena. Arr GB 5s. Gorputzean, animan,<br />
adimentuan. Ur BulaG 553 (BulaV 24 adimenean, BulaAl 38s adiñian). Adimentu au argitasunez / ainbesteraño<br />
betetan. AB AmaE 118. Zaldun aren adimentu motzak etzuala batere ondo aditu [ebanjelioko itzak]. Bv AsL<br />
131. Ikhusten zenaz geroz Frantzia guzia [...] adimenduaz gabetua bezala. Elsb Fram 74. Hoikien sinhesteko,<br />
gure adimenduari ukho egin behar ginduke. Lap 298 (V 135). Gizonik geienak [...] adimendua lotan edo<br />
lizuntzen euki oi daroe. Ag AL 29.<br />
(s. XX). Gizonaren adimenduko eta arimako zolan barna sartu zena, gure gogoaren ikertzaile eta ohartzale<br />
haundia. Zub 33. Adimendu ernekoa dela [frantsesa] aithor lezakete bederen, eta onhets orok. JE Ber 71. Bi<br />
sosen adimendua izatu baginu orduan. Zerb Azk 112. Zertarako dut, ortaz, gidaritzat, adimentu aul au? Txill Let<br />
131. Musu bat eman zion maxelan. Damasoren adimentuaren gainean, atsedenezko lanbro bat hedatzen zen.<br />
Arti Ipuin 84. Adimendua gainditzen duten egia-eremuetan murgil egitekotz. Lf in Zait Plat XV. Gogamen bat,<br />
adimendu bat badela nunbait. Vill Jaink 41. Bere haur-adimenduak erakusten dion zeru lilluragarriari buruz.<br />
Etcheb MGaric 17. Bere adimendu argiaz eta jakitate paregabekoaz. Ardoy SFran 22. Arras gaizki da, bainan<br />
adimenduz xorrotx eta zuzen. Larz Senper 116. Ganaduak daukaten adimentua! And AUzta 66. Ene adimendu<br />
errebelak ez baitzuen nahi jakin, / amodioz nahi zinuela nitarik gizon bat egin. Xa Odol 79. Adimendu urriaren<br />
jabe naiz, segur aski. MIH 399s.<br />
v. tbn. Harb 324. SP Imit IV 18, 4. CatLav 421 (V 200). Mih 39. CatLuz 31. Jnn SBi 85. Zby RIEV 1908, 204.<br />
CatJauf 53. StPierre 40. Adimentu: Aran SIgn 27. Legaz 50. JanEd II 10.<br />
Uso de razón. Adimendura edo endelegamendura heltzen garen pontu beretik. Ax 172 (V 116). Kristioa<br />
adimentura edo ezaguerara datorrenean. Añ CatAN 14. Adimendurat heltzen garenetik eta azken hatseraino<br />
zenbat gogoeta gure Izpirituetan? Dh 139. Etzira oroitzen nola eldu zinelarik adimendura galdu zinuen bataioan<br />
errezibitu grazia? (Luzaide, 1869). ETZ 283. Jesus Jaunari emana edo kontsekratua adimendutarat heldu<br />
zeneko. Jnn SBi 136. Hemen, adimendurat heldu orduko, erdarari behar du jarri haurrak, eskuara ez<br />
dezakelakotz eskola-emaileak onhets. JE Bur 179. Ez naiz ongi orhoit, bainan ez dut uste oraino adimendurat<br />
heldua nintzela. Zerb Egutegi 1933 (ap. DRA). Jainko legean hezi ninduten jitean adimendura. Xa Odol 214.<br />
v. tbn. CatLuz 9. Adimentu: CatB 49. Legaz 10.<br />
2. (H), adimentu. Oído, sentido del oído. Gorputzaren sentidoak dire borz: adimentua, bista, usma, gustoa<br />
ta ukimentua. LE-Fag. Adimentua penatukodá aditus kontíno ango klamóre ta blasfémia, arroitu, laméntu, ai ta<br />
ai beti. LE Doc 273.<br />
3. (Dv). Comprensión, intelección, inteligencia. "Gizona nekhez heltzen da zeruko gauzen adimendura" Dv. v.<br />
adimen. Franziskok, [...] etzituan ongi aditu itz aiek; esan nai zutenaren adimenturik nola ez baizuan, gaizki<br />
aditu, ta beste adigarririk izan zezakiten itz esanak batere konturatu gabe. Bv AsL 31.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
258
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. Conocimiento, sentido, consciencia. Ihurzuri batek arthikitzen du tirabiraka. Guziek uste zuten hila zela,<br />
bainan bi orenen buruko ethorri zitzaion adimendua. Hb Egia 19.<br />
- ADIMENDUA ARGITU. Iluminar(se), aclarar(se) la mente. Zu zarela bihotzak garbitzen dituen eta<br />
adimendua argitzen duen amorioa. "Intellectum illuminans". SP Imit IV 16, 3 (Echve adimentuak argitzen; Ch<br />
espirituak argitzen, Mst enthelegia argitzen, Ol, Pi adimena argitzen). Argituko tu gure adimenduak. Gç 27.<br />
Argitu zituan aen adimenduak, ta adirazi zizten, Eskritura Sagraduan dauden egiak. Ub 99. Argitu daiela zure<br />
adimentua; berotu borondatea ta zolitu zure gomutea. Añ EL 1 15. Adimentua argitzen du. Gco II 63. Itz onek<br />
argitzen ditu adimentuak. AA III 432. Ez, sekulan enganiorik ezin sarthuko da hekien adimendu, Jainkoaren<br />
egiak berak argitzen dituenetan. Dh 179. Argi batzuek zeñekin argitzen ditu gure adimentuak. Legaz 37.<br />
Jaungoikuak argiturik niri adimentua, ezagutu dezaten erlijio egiazkua. Bv AsL 218. Baña agortu zan ardoiturria,<br />
argitu ere bai beren adimentuak. Urruz Urz 20. Gaizoari ordian argitzen zaio adimendua, eta dena<br />
ulertzen. Zub 39. Bere adimendua ezin aski argituzko themarekin ikastetxe aipatuenetan hogoi urthe ereman<br />
zituen entzule bipila. JE Ber 65. Adimenduak argituz, eta Ebanjelioko egiak aski luzaz erakutsiz ordu arte<br />
betidanitik ilunbetan ziren paganoeri. Ardoy SFran 318.<br />
- ADIMENDUA GALDU. Perder el juicio. Batek bere burua, bere adimentua eta juizioa [edanaren ondoren]<br />
txit galdu eta batere ezin bera gobernatu eta zuzendu ditekean moduan. Gco II 60. Zelan galdu dogu adimentua?<br />
Añ GGero 377.<br />
- ADIMENDUA ILUMINATU. Iluminar el entendimiento. Iainkoaren Spiritua da [...] gure adimenduak<br />
illuminatzen eta gure konszienziák seguratzen dituena. Lç Ins F 1r.<br />
- ADIMENDUA ILUNDU. Nublar(se) el entendimiento, ofuscar(se). Bekhatuak ilhuntzen du adimendua,<br />
flakatzen du memorioa eta gaixtatzen du borondatea. Ax 83 (V 57). Illuntzen due adimentua griña txarrak,<br />
zokoz eta tolesturaz betea dago biotza. AA I 133. Au da gauza bat osotoro illuntzen duana adimentua, elkortzen<br />
ta arri biurtzen biotza. AA III 608. Adimentua illundu, eta borondatea okertu zitzaien. Lard 537. Bekatien<br />
errepetizioniakin iluntzen da adimendia (Luzaide, 1869). ETZ 275. Edari zaleai laburtu, illundu eta askotan<br />
naastu egiten zaizte adimentua, naimen eta oroimena. Ayerb EEs 1916, 46.<br />
- ADIMENDUA IREKI. Iluminar(se) la mente. Orduan ireki zezan haién adimendua, Skripturén aditzeko. "Il<br />
leur ouvrit l'entendement". Lç Lc 24, 45 (Dv, Leon adimendua ideki; He izpiritua ernatu, TB izpiritua ideki,<br />
Oteiza sentiduak iriki, Brunet adiera zabaldu, Ol, Ker adimena argitu, Or ezagumena idiki, IBk ezaguera argitu,<br />
IBe adimena ireki). Sór ta mútu zegóna [...]. Istántean idikizékio adimentua, ta lazátu mia, ta mintzatzénze óngi.<br />
LE Urt ms. 102r (ed. 1846, 288 adimentua edo entendimentua).<br />
- ADIMENDUA ITSUTU. Nublar(se) el entendimiento, ofuscar(se). Erran behar da adimendua itsutu<br />
zaikala. Ax 358 (V 237). Zeren haur da haragiaren desira desordenatuak egiten duen lehenbiziko kaltea eta<br />
kolpea, adimenduaren itsutzea, liluratzea, nahastea eta zoraturik ibentzea. Ib. 348 (V 231). Sar-arazten du<br />
fiñean [amodio likhitsak] pozoiña bihotzeraiño, arrazoiña edo adimendua itsutzerañokoan. He Gudu 110. Baña<br />
infernuan sartu ezkero, galdu dau libertadeak bere indarra; itsutu da adimentua; gogortu borondatea. Añ<br />
GGero 379. Ezen hetarik ilkhi lanho beltzak adimendua bera goibelduko eta itsutuko du. Arb Igand 150s.<br />
- ADIMENDUA KLARATU. Iluminar(se) el entendimiento. Klarazazu adimendu illhunbean sarthua / eta<br />
egitekoetan indazu konseillua. EZ Man I 38s.<br />
- ADIMENDUAN EGON. Estar cuerdo, en sus cabales. Ohoin bat, iokari bat, arnegari bat, putaner bat,<br />
gaixto da: ordea gizon da, bere adimenduan dago [...] Zeren gizon izaitea da adimenduan egoitea [...]. Beraz<br />
hordia, hordi deiño, ezta gizon. Zeren orduan ezpaitago adimenduan. Ax 407 (V 265). Eztut uste lizatekeiela bat<br />
ere egiteko hartan sar litekeienik; ez behintzat adimenduan dagoenik, zentzua buruan duenik, zoro eta itsu<br />
eztenik. Ib. 390 (V 255). Zeure adimentuan egongo etzarean denporarako [...], zenzunik ez bururik izango<br />
eztozun denporarako zeure egitekoa euki ta luzetu. Añ GGero 173.<br />
- ADIMENDUAREN ADIN. Edad del uso de razón. Adimenduaren adinera heldu garen ondoan. CatLav 163<br />
(V 83). Sei urte eta erdi nintuen Ameriketarik Frantziarat aitamekin etorri nintzanean. Adimenduaren adina, edo<br />
nunbait han, diotenaz. JE Bur 7.<br />
- ADIMENDU GABEKO (Dv). "Dépourvu de raison" Dv. v. adimendugabe. Iduri bestia adimendu<br />
gabekoak. Ch III 12, 4 (SP abre mutuak bezala, Mst abere mütü elibat bezala). Nazione adimendu gabeko batez<br />
sumiñaraziko zaituztet. He Rom 10, 19 (Lç adimendu gabe). Eta zer-ere ethorkiz ezagutzen baitute, hartan beren<br />
buruak andeatzen dituzte adimendugabeko abere batzuek bezala. Dv Iudae 1, 10.<br />
- ADIMENDUKO (SP). (Ref. a personas). "Adimenduko gizona, homme d'entendement" SP. v.<br />
ADIMENDUTAKO.<br />
- ADIMENDU OSOAN. En pleno uso de razón. Apezak ez ditugula erakustuntzat onesten, non ez den beren<br />
adimendu osoan apezteko xedea hartu dutenen alderat. JE Bur 54.<br />
- ADIMENDUTAKO. "Horra gizon bat adimendutakoa, voilà un homme de sens" Dv. v. ADIMENDUKO.<br />
- ADIMENDUTAN SARTU. Entrar en razón. Noiz artean ibiliren naiz hanpuruskeria ergel batzuetan<br />
burtzoratua? Noiz sarthuren naiz adimendutan? Dv LEd 155.<br />
- ADIMENDUTIK ATERA. Poner(se) fuera de sí, ofuscar(se). Baldin kolereak [...] alan itsutu, izutu, zoratu,<br />
zenzun ta adimentutik ateraten badau. Añ GGero 214. Oraiko idazleak, gutiz geienak eskualdun berriak, nola<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
259
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ari diren hitz bihurritu eta herrebesez, beren adimendutik ateraiak, eskuara emokatzen, kotsatzen, eta iluntzen.<br />
Zub 19.<br />
- ADIMENDUTIK ERAUZI. Poner fuera de sí, ofuscar. Kolerak [...] hala nehor itsutzen, zoratzen, liluratzen<br />
eta adimendutik erauzten badu [...] bilhatu behar zaika sendagarria. Ax 285 (V 190).<br />
O guztiz adimendutik kanpora irauziak! / Zeñak gaixki baititugu enplegatu biziak. EZ Man I 114.<br />
- ADIMENDUTIK JAUZI. Ponerse fuera de sí, ofuscarse. Erhoari, adimendutik iauzia dagoenari. Ax 302 (V<br />
201). Baldin bazendu anaia bat erhoa, eta adimendutik iauzia. Ib. 309 (V 206).<br />
- ADIMENDUTIK KANPOAN. Fuera de sí. Itsu dela, erho dela, zentzutik eta adimendutik kanpoan dela. Ax<br />
309 (V 206). Pensa ezazu eztagoela bere baithan gaizki erraiten hari dena, baiña adimendutik kanpoan dela. Ib.<br />
310 (V 206).<br />
- ADIMENDUZ (adimentuz Lar, Añ, Dv). "Intelectualmente", "mentalmente" Lar y Añ. Ezen baldin lengoaje<br />
arrotzez othoitz egiten badut, ene spirituak othoitz egiten du, baina ene adimendua fruktu gabe da. Zer bada?<br />
Othoitz eginen dut spirituz, baina othoitz eginen dut adimenduz ere. "D'intelligence". Lç 1 Cor 14, 14 (Dv<br />
adimenduz; He adi daiteken bezala, Ol adiñez, Ker, IBk adimenez, IBe ulertzeko eran). Aditu zuten belarriz hau<br />
Apostol onak Kristo jaunaren aho-ezpañetik, baña adimentuz ez. Mb IArg I 220. Adimenduz eta buruz uste baino<br />
ere maiteago ez othe dugun guziek Frantzia. JE Ber 95. Eta balore auek ez dira adimentuz aukeratzen, joera,<br />
azikuntza, gizaroa, biotza, ta beste amaika eragiñen bidez baizik. Txill Let 125.<br />
- ADIMENDUZKO (adimentuzko Lar, Añ). Mental, intelectual. "Oración mental, adimentuzko otoitza,<br />
hizbagekoa" Lar. "Mental" Añ. Spirituzko eta adimenduzko othoitzá. Lç 1 Cor 14, tít. Desira ezazue [...],<br />
adimenduzko eta enganio gabeko eznea, harzaz haz zaiteztenzat. "Le lait d'intelligence". Lç 1 Petr 2, 2 (Dv<br />
ispiritual, Ol gogo-esne, Ker espiritu-esne). Adimentuzko laneetan denpora guztia emon baga. Añ EL 1 18. Emon<br />
ordu lauren bat gitxienez egunean zenzuzko edo adimentuzko oraziñoan. Ib. 80. Ez da behinere ilkhi gauza handi<br />
eta adimenduzkoetarik. Hb Egia 8. Baditeke lehen bi gizonak egitean xukatu zitzaizkon adimenduzko gaiak. Ib.<br />
12. Ordu laurden batez adimentuzko orazio edo orazio mentala idukitzea. Arr May 11. --Zenbat modutakoa da<br />
otoitza? --Bietakoa: adimentuzkoa ta ahozkoa. Legaz 19.<br />
Racional. "Sensé, raisonnable, en parlant des paroles. Ez duzu horren ganik entzunen adimenduzko solas bat"<br />
Dv. Legea adimenduzkoa izanez, zentzudun guzien zoriona nola ez lezake egin berenaz? Lf in Zait Plat XVI.<br />
- ADIMENDUZKO ADIN. Edad del uso de razón. v. ADIMENDUAREN ADIN. Zer disposizione ekharri<br />
behar du Bathaiora, adimenduzko adinerat geroz errezebitzen duenak? CatJauf 106.<br />
2 adimendu. "Entender. Adimentzen dugu, ulertzen dugu (P. Garmendia)" DRA.<br />
adimendudun (SP, Dv), adimentudun (Añ). Provisto de entendimiento, racional. "Qui a entendement" SP.<br />
"Racional" Añ. "Aditua, adimenduduna, enthelegitsia [sic]". HeH Voc. v. adimendun, adimendutsu. Zeren<br />
Santu Doktoreak dion bezala, Kristo Jaunaren bukanzik bageko graziditik datorren grazia den adimentudun<br />
guziak duten grazi guzia [...] ta gizonak bezain adimentudunak diran ta adimentu agitz garbiagokoak aingeru<br />
guziak. Mb IArg I 341. Izarrak handiago dire. Hek dire munduak! Nihor ez othe dute garraiatzen? Ez othe da<br />
hetan adimendu dunik? Hb Egia 39.<br />
adimendugabe (Dv), adimentubage (Lar, Añ). 1. Desprovisto de entendimiento, de razón; estúpido;<br />
irracional. "Mentecato" Lar y Añ. "Fatuo, sin fuste" Añ. v. ADIMENDU GABEKO, adimengabe. Jende<br />
adimendu gabe batez aserre eraziren zaituztet. Lç Rom 10, 19 (He adimendu gabeko, TB endelgamenduaz<br />
gabetu, Dv zoro, IBk, IBe zentzugabe, Bibl adimendurik gabeko). Haién bihotz adimendu gabea ilhunbez bethe<br />
izan da. Ib. 1, 21. Adimendu gabe Krist bere ahaidék estimatzen. Lç Decl a) 8v. Etzarela zamaria eta mandoa<br />
bezala adimendu gabe. Harb 324s. Deitzen zituela adimendu gabeak eta sinhets gogorrak. Ax 276 (V 184).<br />
Halaber abre adimendugabek ere, arrazoinekin erran ahal diazaiote. Ib. 568 (V 363). O erhoak eta<br />
adimendugabeak! SP Phil 290. O arima fede eta adimendu gabeak. Ch I 22, 4. O erho zoratuak eta<br />
adimendugabeak! He Phil 291. Munduko khe guziei begira zaude, zeruek ospatzen duten Jainkoa utzirik. Ala<br />
baitzare adimendu-gabea! Dv LEd 231. Ai nere adimendu-gabea! Ib. 167.<br />
2. adimentubage (Añ). "Arrobamiento, arrobo, éxtasis, adimentu, zenzun, konorte, korde bagea" Añ.<br />
adimendugabekeria. Acto de locura. Ni galdu-eta, farra eta marruma egin nahi dutenei sinheste hartu<br />
behar diotedala! Bada, horra ezin-erranezko adimendu-gabekeria. Dv LEd 216.<br />
adimendugabetasun (Dv), adimentubagetasun (Añ). "Fatuidad, adimentu, edo zenzun bagetasuna" Añ.<br />
adimendugabetu. Perder el juicio. Zenbat dabiltza munduan adimendugabeturik, arindurik, erhoturik,<br />
errabiaturik? SP Phil 40 (He 40 adimendu gaberik).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
260
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adimendun (A Gram, BeraLzM). Provisto de entendimiento, racional. "Racional dotado de razón" A Gram<br />
366 (que lo señala como creación propia). v. adimendudun. Irakatsi ezkero ba, [katuba ta txakurraren artian<br />
baño] errazago lortuko da ori gixonen artian, adimendunak diralako. Kk Ab I 50. Anima ta gorputzaz osotutako<br />
izaki adimenduna da gizona. KIkG 13 (tbn. adimendun en KIkV 20). Adimendun abere bakarra dalako, gizonak<br />
beste abereak eztaukezan eskubideak euki bear ditu. Eguzk GizAuz 92. Geienen onaren aurka dan agintzeak be<br />
adimendun gizonen artean, ezin euki leike indarrik. Ib. 99. Beti "bizi dan su bat" baita, "adimenduna",<br />
"iainkozkoa", "iakitun bat bakarra". Zait Plat 32. Piztia adimendun dela frogatzen duen frogarik eztago Vill<br />
Jaink 71. Adimendun izakiak badu berezitasun nabari bat: gogoa, desira. Ib. 117. Baña ludia ain eder eta<br />
aberats izanik, zerbaiten zai zegon. Ezagueradun edo adimendun izaki bat bear zan. MAtx Gazt 13.<br />
(El) que tiene uso de razón. Bai adimendunak, bai ezak, [aur] guziak nolabait Yainkoa sumarazten yunate<br />
beren einean. Or QA 95.<br />
adimenduratu. 1. "Parvenir à l'âge de raison" Dv. "Gizon hori ez da nihoiz adimendurako, cet homme ne<br />
parviendra jamais à atteindre le bon sens" Dv.<br />
2. "Revenir à soi, à la raison, soit après un évanouissement, un accès de colère, ou autre circonstance" Dv.<br />
adimendutsu (SP, Dv, H). Inteligente, juicioso. "Intelligent, entendeur" SP. "Intelligent" H. v. adimentsu. <br />
Presuna haserrekorrak eta kolerak adimendutsu direla, eta anhitz ikhasteko on. Ax 288 (V 192). Ikhusazu nola<br />
filosofo hek, gizon zuhur adimendutsu hek, begiratzen ziren bere haserreduretan. Ib. 301 (V 201). (Erran nahi<br />
du) tenperamendu eta sasoala eztela xoilki gorphutzekotzat progotxatzen baina bai oraino gizonaren<br />
adimendutsu eragiteko-ere. ES 120. Ihardesmen horiek ehunetan egin izan zauzkigu adimendutsu eta amarru<br />
gabeko direnez. Prop 1896, 226. Abreek ez die bere idurikoaren haragirik jaten. Eta hik, adimendutsu haizelarik,<br />
ez duk hastio gizonkia. Prop 1901, 185. Plauto gizon aidorra zen, trebea eta adimendutsua, buru ernekoa. AIr<br />
Egan 1955 (5-6), 40.<br />
adimendutu, adimentutu (Añ). "Raciocinar, adimentutu, adimentuz aditu" Añ.<br />
adimeneratu. Pasar a la mente. Gauzak, diran legez, ezin adimeneratu gengikez; ezin gengike, esaterako,<br />
etxea artu ta berau, dan legez, beronen izakizunean gogo-barreneratu. Ibarg Geroko 19s.<br />
adimengabe. Desprovisto de entendimiento, de razón. v. ADIMEN GABEKO, adimendugabe. Yesusek<br />
erantzun zien: Zuek ere adimen-gabeak al zerate oraño? Ir YKBiz 227. Adimengabeak, onakoak itsuki, arakoak<br />
olde-utsez, guziak Egillearen arauari lotuta, erti-lana dagie. Ldi IL 125.<br />
adimentar. 1. "Intelectual, adimentarra, gosarkiarra" Lar.<br />
2. adimentiar (BeraLzM). "Librepensador" BeraLzM. Ezur uts ori, ozta ozta bizirik dagoen ori, kistarra ez<br />
da: adimentiarra, mugarik oldozketan ezagutzen ez duana da. Ayerb EEs 1912, 17.<br />
adimentsu. Inteligente, juicioso. v. adimendutsu. Bai ekiyela txiruak zirala ama-semiak, eta orregaitik<br />
gertu egozala egunian peseta bana emoteko ain adimentsua zan axe mutilla aurrera atarateko. Kk Ab II 71. Zuk<br />
uste dozu eskolia eukiyaz bakarrik notiña (personia) adimentsua dala, ta oker andi baten zagoz. Ib. 80. Izketa<br />
ontan zer esan gogo duzun ulertzen ez badut ere, azter bezate obeki obeek, ots, ni baño adimentsugoek,<br />
bakoitzari eman diozun iakitearen ariora. Or Aitork 408.<br />
adimentu. v. 1 adimendu.<br />
adimentubage. v. adimendugabe.<br />
adimenzale, adimentzale. Racionalista. Elizamak, paganu adimentzaleari hortan jarraituz, ez dio hasieran<br />
sinesterik batere sorgintzari. Mde Pr 309. Europako latin katoliku nahiz adimentzaleak. Ib. 314. Adimen-zalerik<br />
zorrotzenek eta itxuenek, eta onura-aburuaren aldeko argienek eta gogorrenek Platon gurasotzat, edo,<br />
arbasotzat dute. Zait Plat 7.<br />
adimin. Deseoso de oír. Sukaldean zeuden orok, aur eta aurtzarotik igarotakoak, erne ta adimin iraun<br />
zuten ipuiñak iraun artean. Etxde JJ 96.<br />
adin (gral.; SP, Urt I 325, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze, VocBN, Dv, H, ZMoso 67). Ref.: A; Lrq;<br />
Iz Ulz; Gte Erd 296; Izeta BHizt2.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 261<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
I (Sust.). 1. Edad. "Zenbat adin du? zer adin du? quel âge a-t-il?" SP. "Adin puska batekoa da (BN-lab)" Gte<br />
Erd 296. v. edade. Tr. Usual en textos septentrionales y navarros desde Leiçarraga. En la tradición<br />
guipuzcoana parece introducido por Larramendi y, aunque es bastante frecuente desde el s. XIX, no lo emplean<br />
bersolaris de la época de Xenpelar y de Txirrita, aunque sí más tarde Uztapide, etc. En vizcaíno su uso es escaso<br />
en el s. XIX: sólo se encuentran ejs. aislados de Zavala (en la locución adin on) e Iturzaeta. Más tarde, sin duda<br />
por influencia de Azkue, su uso se extiende tbn. en este dialecto. Hay ejs. seguros de adina, con -a constitutiva,<br />
en Añibarro y Uztapide. Sg. Etxba, perdido en V-gip. En DFrec hay 119 ejs. de adin.<br />
Ezagutzetako adinera dathorrenean [haurra]. Lç Ins B 2r. Kristen adin perfekteko neurrira. "À la mesure de<br />
la parfaite stature de Christ". Lç Eph 4, 13 (He, Dv, Ker, IBk adin; Bibl neurri bete). Hogoi eta hamairur<br />
urtheko adiñean / guztiak iaikiko dire bere oñen gañean. EZ Man I 81. Hala garamatza bada gu ere geure<br />
adinak eta denborak berekin. Ax 62 (V 40). Bitiña, ahuntz-umea, gazte deiño, on da iateko [...] ordea galtzen du<br />
adinak. Ib. 97 (V 66). Ea leheneko adin sendoan hasi eztuzuna, geroko adin flakoan, akhabatuko duzunz. Ib. 179<br />
(V 121). Adin hartara heldu beno lehen. Tt Arima 68. Zer adin behar da Konfirmatü izateko? Bp I 64. Zeinek<br />
asko orduz eta gehienean ezbaitiote uzten bere umei estudiatzera adin samurra dela kausa. ES 180. Inguru<br />
hetako haur guziak bi urtheko adina eta bi urthe baino gutiago zutenak. CatLav 372 (V 179). Adinean, diñadean<br />
ta gobernuan nagusiago diranak. CatBurg 29 (tbn., con alguna variación, en CatUt 62, Añ CatAN 38, CatB 44,<br />
CatLuz 18, CatAe 44, CatSal 45, CatR 45, CatUlz 30). Ezkonzeko adin onean. Mb IArg I 179. Aurkhitzen zen<br />
adinean etzen igurikitzeko izanen zuela haurrik. Lg II 99. Adiñak presuna jakiñago egiten duela. Mih 14. Ene<br />
adineko, ene herriko, ene ofizioko hainitz Zeruan dire. Brtc 153.<br />
(s. XIX). Zunbait prinzesa baliz / Europako lürretan / Errege zunbaiten alaba / ene adinekuetan. Xarlem 60.<br />
Zer edade edo adiñian asi biar da konfesetan? CrIc 101. Errazoiaren adinara [...] eldu. Añ MisE 139. Baña<br />
geienak [...] artzen due Sakramentu au [Bataioa] jaiota laster eta prestaerarik ezin egin zezakeen adiñean. AA I<br />
80. Gerta liteke adiñ zoroarekin irristatzea utsegiteren batean. AA III 505. Egiazki harrigarria da beraz adin ta<br />
herrunka guzietako giristino gehienen zoramendua. Dh 198. Gure lege adiña / adi ezazute, / milla bat zortzi eun<br />
/ eta ogei urte, / zortzi geiagorekin / aurten dira bete. Echag 96. Adin guzietako presunek eta bereziki norhabe<br />
gazteek. JesBih 392. Adina zaizü goratzen, ezkuntziaz ez ohartzen. Etch 578. Ogei ta emeretzi urteko adiñean<br />
arkitzen zala. Izt C 490. Egurkari gaixotto bat, khaparrez / eta adinez / kargaturik. Arch Fab 117. Ametz eder<br />
eta haritz hek guziak; / zoiñen adiña eta xarmak / baitziren guziez errespetatuak. Gy 290. Geroz, berrogei urteko<br />
adiñera edo edadera artean, Faraonen etxean bizi izan zan. Lard 65. Eta erkiturik adiñaz (edadeaz) ill zan. Ur<br />
Gen 35, 29. Ez da puskaz; dena harri bat da, Egyptoan sorthua duela 4320 urthe: adin ederreko ninia beraz. Hb<br />
Egia 149. Azienda xurien adina hartzen da hortzetarik. Dv Lab 270s. Hatzeman zuen bera iduri lagun bat, adin<br />
berekoa. Laph 123. Enthelegiaren adiniala heltü direnek. CatS 69. Ez dezu lotsarik zure adinian orrela negarrez<br />
egoten? Bv AsL 58. Nahiz ez zen adinaren primaderan, erran nahi da gazte-gaztea. Elzb PAd 32. Lanean ezin<br />
arizko adin batetara helduak direnak. HU Zez 34. Adinean edo urtetan, duintasunean edo aginpidean eta<br />
ardurapenean nagusiak diranak. Itz Azald 95.<br />
(s. XX). Anke ziola nik bino bi urte oboro, zegon anixko jake, adin zionaren. Mdg 127. Goratxo adiñean<br />
(edad), baña oraindiño sendo samar dabiltzaz euren lanetan. Echta Jos 126. Bi aneia arreba biritxi, adin bereko<br />
bezala hein bereko, eta eite handikoak. JE Bur 77. Neure umetzaroan zan; zeuek oraintxe legezko adin (edad)<br />
ezti eta biguntxua neukala. Alt EEs 1917, 42. Adin azkarrian errematismek hartü zien. Const 42. Orren adiñeko<br />
neskak oro. Or Mi 84. Haritz ondo gazteak, denak adin berekoak. Zub 119. Adiñez berrogeitamar urtetik<br />
gorakoa. Mutilzarra. Lab EEguna 62. [Xahar] haren adinaz urrikaldurik. Barb Leg 131. Harzkik hirekin hiru<br />
lagun onak, ahalaz adin, jite eta gostu beretakoak. JE Ber 34. Zure gurasuak ere baiki, ene adiñeko baitira.<br />
Etxde JJ 241. Adin ederrean hil zen, berrogoi bat urte leku berean erretor Lohitzunen iraganik. Zerb Azk 77.<br />
Adin ederrean zen oraino Esteban Lapeire bertze liburu frangoren egiteko. Ib. 70. Gizon-adinera heldu zenean.<br />
Mde HaurB 13. Hamar urtheko adina zualarik. Osk Kurl 91. Ez zan ezer, adin aretan, dirua ta askatasuna<br />
baiño maitagarriagorik. Erkiag BatB 19. Adiñak sortzen dauan aragi-gar gunekoa. Ib. 136. Iru aro edo adiñen<br />
asmakizun famatu ura. Vill Jaink 76. Oihanean adinak jana bezala kraskatzen ari den haitz handia iduri. Ardoy<br />
SFran 37. Adiña ontara irixteko. Uzt Sas 185. Bere adinik hoberenean joaiten kustea laguna. Xa Odol 144.<br />
Neskatxa horren adina urruti baino urrutiago utzia dut. MIH 379n.<br />
v. tbn. CatLan 101. Egiat 245. LE Urt ms. 91r. Bordel 108. It Fab 252. Aran SIgn III. Elsb Fram 118. CatJauf<br />
106. Inza Azalp 151. Ox 196. JMB ELG 67. Lf Murtuts 11. Zait Sof 57. Anab Poli 13. JEtchep 114. Larz Iru 124.<br />
Ibiñ Virgil 96. ZMoso 76. Mattin 73. Casve SGrazi 64.<br />
Edad necesaria o apropiada para algo. "Ez du adinik, il n'est pas en âge" Dv. "Adinik ou adina gabe zahartu<br />
da, il a vieilli avant l'âge" Ib. "Adin gabe in da (AN-5vill)" Gte Erd 210. Cf. infra ADINETARA HELDU. <br />
Adin du [haurrak], bera interroga ezazue. "De l'âge". Lç Io 9, 23 (He adinik aski badu, LE badú adín, Dv, IBe<br />
badu adina, TB, EvS, Ol, Or adina badu, Leon adinetan da). Adinetik lekhora erdi zedin [Sara]. Lç He 11, 11<br />
(He haurrik izateko adiñaz kanpoan, TB adinez kanpo, IBk adina joan eta gero). --Zer eginen du adinaren faltas<br />
barur eztenak? --Ikasi, ensaiatu adina datorreneko. El 64. Adin osoa gabe, haurrak baditu arraioak<br />
adimenduan. Hb Egia IX. Gizona ezkontziaz orhoitu adina juan eta. Ox 204. Berari galdegiozue, adiña badu,<br />
berak eman dezala bere buruaren berri. Ir YKBiz 331. Nahi dukana egin dezakek. Adinian baihiz. Larz Iru 28.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
262
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Pl.). Jende gaztia ordu honez kostuma dadin zoinbat baruren egitera, amorekatik adinak dutianian eztezan<br />
gero ediren sobera pena. Tt Arima 68.<br />
"Vie, durée de la vie" H (que cita a EZ). Bere bekhatuen kausaz han [lezean] daraman adiña, / behin ere<br />
ikhusiren zeñen ez baitu fiña. EZ Man I 93. Nola hekin adiñak hirur denbora izatu baitzituen, gaztetasuna, adin<br />
ona eta zaharzea. EZ Man II 186. Han bethi izanen duzu / gaztetasun gordiña, / han bethi alegeraki / eramanen<br />
adiña. EZ Noel 112. Ez nazazula beraz deit / adiñaren erdian. EZ Eliç 337. Bizitzearen bazterrera eta adinaren<br />
finera hurbildu naizenean. Ax 458 (V 298). Adin limitaturikan, / bizitzeko segurki, / Iaunak ordenaturikan, /<br />
eztuela badaki. Arg DevB 153. Zure osagarriaren hobenian, zure adiñaren hobenian [...] zure bizia [...]<br />
edekirik. Tt Onsa 63s. Fiñean fiñatzera doa / munduan ene adiña. Gç 207. Oraintxe sei bat urte zeuzkanagu<br />
gizakiaren adiña iotzeko; Dabidek dionez irurogeitamar urte baitira. Or QA 210.<br />
2. Tiempo, época, edad. Zein baita sekula eta adin guziéz geroztik estalirik egon izan den misterioa. "Temps<br />
& âge". Lç Col 1, 26 (He, TB adin; Ol, IBe, Bibl gizaldi, Ker, IBk belaunaldi). Jenerazionea, signifikazione<br />
komunaz berzalde hartzen da, adinagatik eta mendeagatik. Lç Decl a) 3v. Ahalaz entseiatuko naiz bat-bedera<br />
bere adineko edo mendeko herronkaren eredura izendatzera. ES 117. Denboren kontuari darraizkanak [...] dioe<br />
zazpi dirala Munduaren adiñak edo edadeak. Ub 68. Munduaren zazpigarren adiña da Jesusen jaiotzatik azkenjuizioko<br />
eguneraño. Ib. 72. Munduaren lendabiziko adiñetik jarria da [...] oitura [...] au. Izt C 215. Munduaren<br />
lenengo adiñetan. Ib. 11. Gaurtik aurrera, bada, adin guziak zorionekoa deituko naute. Lard 364. 1400-1600<br />
arteko garaian kornubierak bere "urrezko adiña" ezagutu zuen, literatura bat nahiko eder eta hedatua sortu<br />
baitzuen orduan. Mde Pr 251. Gure biziaroa motxegia da gizadiaren adiñak eta goraberak begiekin neurtzeko.<br />
Vill Jaink 27.<br />
3. "Sazón", "temple", "tempero, sazón de la tierra para sembrar" Lar. "Sazón, madurez", "temple, sazón" Añ.<br />
4. (V-ger-m; Añ, Izt 72r, H). Ref.: A; A Apend. Entendimiento, juicio. "Entendimiento, [...] (V) zenzuna,<br />
adina", "uso de razón" Añ. "Adiña, adimena, razón, juicio" Ur MarIl voc. "Geiago adinik (juicio) ez eban<br />
buruan (V-ger)" A Apend. Harriet añade la acepción "(V), renom", que puede deberse a una interpretación<br />
errónea. v. 1 adimendu, adimen.<br />
Tr. Documentado en textos vizcaínos desde principios del s. XIX; tbn. se encuentra en algún autor<br />
guipuzcoano como Lardizabal. Su uso decae notablemente en el s. XX, al sufrir la competencia de adimen.<br />
Ez dago urte jakin ta erabakirik: gazte batzuek dira besteak baño iratzarriagoak, adin geiagokoak, irakasla<br />
obeagokoak. Mg CC 214. Kontu onekua ta adin onekua bada; malezijotsotzat edo askotako gaistotzat [dauka<br />
deungiak]. fB Ic II 224. Adineko argija ta espirituko indarra. fB Ic III 277. Zetarako esan entendimentuba adiña<br />
gaitik, ta alan beste erdal berba asko euskeera garbikuak itxita? JJMg BasEsc VI. Liburubeen bidez eureen adin<br />
aberatseen ondasunak zabaltzen. Ib. II. Adin edo entendimentubagaz begiratuten jake aragijari gozo jakazan<br />
loikerijai. Astar II 136. Berebat oitura zan, gauza illun eta estaliak nork asmatzen zituen, aritzea, era onetan<br />
adiñak edo entendimentuak askatu eta argitzeko. Lard 141. Adiña daukanak, atera begi pistijiaren zenbata. Ur<br />
Apoc (V) 13, 18 (Ur (G) adin; Dv adimendu). Arteztu eta gogortutia gure adin eta entendimentua. Ur BulaAl 52.<br />
Gomutaak adinari beronek len uste izaniko gauzaak aurkeztuten dautsaz; eta irudimenak adinari beronek gero<br />
uste izango dauzanak antzeztu daroatsaz. Adinak berez zerbait uste izan daike; gomutaak eta irudimenak<br />
eurenez ezer bere ez. A Gram 163. Aidako usteak uste bakarrak daiz, eta almen bakar baten ernetan daiz:<br />
adinean. Ib. 163. Gizonak daukaz orditu ezkero / beren adina makala. Azc PB 76. Adiñeko begiakaz ikusten da<br />
leku guztietan. Itz Azald 21s. Eta zeinbat izate, borondate eta adin dagoz Jesukristogan? Ib. 28. Indarra besoan,<br />
argitasuna adiñean, sua ta garra beregandeko biotzean daukazana. Ag AL 13. Guztiak dira motzak eta adiñ<br />
illunekoak. Ag Kr 40. Erakutsi dozube [ostikolarijak] / indar, gogo ta adiñ, / abendarik onena / dagola<br />
Euzkadiñ. Enb 123. Nere biotzak, bai, otoi egiten du; baña nere adiña mozkin gabe gelditzen da. Ol 1 Cor 14, 14<br />
(Ker, IBk, IBe adimen). Gure adiñean sortutako gogai edo irudia baño besterik ez [da gizartea]. Eguzk GizAuz<br />
112. Belen maite dagigun / gogo, biotz ta adin, / pozez bizi gaitezan / Sendi Deunarekin. BEnb NereA 31.<br />
Uso de razón. Cf. ADINERA HELDU. Naturaleza argalak adiña baño leenagotik agertuten ditu bere<br />
okertasunak. JJMg BasEsc 200.<br />
II (Predicado y adj.). 1. (AN-5vill, B, L, BN-ciz, Sal, S, R; SP, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 3. Coetáneo. "Adin<br />
gara, nous avons même âge" SP. "Adinak dire, ils sont de même âge" Ib. "Hura adin dut, je suis de son âge" Ib.<br />
"Ene semea eta zurea adinak dire" Dv. "Adin izaitea, être de même âge" H. "Ene adin da" A. "Xazkoan adin,<br />
aurtengoan bardin (Sal)" Ib. (s.v. xaz). "Nere adine da (AN-5vill, B), biak adina dira (B), Antoio gure adina zen<br />
(AN-5vill, B, S) [..] beradinak ginen (S), juaniton adin adina da (AN-5vill), adin berak gira (BN-ciz)" Gte Erd<br />
3. v. adinkide. Xazkoaren adin, geurzkoaren bardin. "Il est de l'âge de celui qui est né il y a un an". O Pr 480.<br />
2. Viejo. v. adintsu, adineko. Badu [Bitoriak] zezenetako plaza ederrena; / hor zelebratzen dute besta<br />
adinena. Hb Esk 84.<br />
- ADINA ARGITU. Iluminar el entendimiento. Edo zenzun, adin edo entendimentuba argituten jakonian.<br />
Astar I 14. Argitu egizu nire adiña. Egun [?] (ap. Aizk). Geure adina argiturik, geure borondatea zirkindurik,<br />
txarrari itxi eta onari jarraitu dagiogun. Itz Azald 127.<br />
- ADINA GALDU. Perder el juicio, ofuscarse. Ez arren biraorik iñori egotzi, Maisu Juan: errukarrija da, ta<br />
ez biraogarrija gizon adina galduten dabena. Mg PAb 70.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
263
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ADIN-HAGIN (V ap. A). Muela del juicio.<br />
- ADINA ILUNDU. Ofuscar(se) el entendimiento. Okertuta dauka bere juizijua. Ta illunduta bere adina. fB<br />
Ic II 273.<br />
- ADINAK IRAGAN. Madurar, cumplir años. Baldin nihori desohore bazaio haren alabak adiñak iragatea<br />
ezkondu gabe. He 1 Cor 7, 36 (Lç adin florea iragan).<br />
- ADIN HANDI (BN-ciz-arb-lab, S; aundi G-nav, B). Ref.: Gte Erd 24, 296; Izeta BHizt2. a) Edad avanzada.<br />
"Aitetxik adin aundie du" Izeta BHizt2. Cf. adinandi. Bazén profetesa bat ere [...] zein baitzén ia adin<br />
handitakoa. Lç Lc 2, 36 (TB adin handitan zena, Dv adin handitan sarthua, IBk adin haundikoa; Ker urteetan<br />
eldua). Biak baitziren adin handitakoak. He Lc 1, 7. Nekheak eta adin handiak ezindu zuten azkenean. Lg II 96.<br />
Elizabeth [...] izorra gerthatzen zela bere adin handian. Ib. 101. Patriarken adin handiaz mintzo denian. Egiat<br />
190. Adiñ andia zuan, eta bere ikasleak kataberan eramaten zuen Elizara. AA II 106. Adiñ andira iristen dala.<br />
AA III 469. Adin handiagoko batentzat. MarIl 113. Adiñ andiak dakar / indarren galtzea. It Fab 155.<br />
Dathorrena xoilki [odolaren hotztasuna] zure adiñ handitik. Gy 76. Eta ahituz hil izan zen zahartze gozo batean,<br />
adin handian, eta egunez bethea. Dv Gen 25, 8. Ill zan zartza onean, eta adiñ (edade) andikoa, eta egunez betea.<br />
Ur Gen 25, 8. Adiñ aundiko gizona ta gorputzaz lodi. Bv AsL 181. Bai; adiñ aundia ta adiñentzat senda-belarrik<br />
ez. Sor Bar 98. Jadaneko adin handia zuelarik, joan zela behin Erromara. Jnn SBi 155. Zoin gizonki jarri den<br />
eta dagon gure David, bere adin handian, Ezpeletako gizon zinezko Eskualdun fededunen buruzagi. HU Zez 174.<br />
Itxura bitxia zuen, eta adin haundia. Zub 25. Adin aundian, 100en bat urte zituela il zan. Ir YKBiz X. Adiña ere<br />
aundia zeukan / larogei urte pasiak. Uzt Sas 128. Arropa forma bat soinian, zela adin haundian (BN-baig).<br />
Balad 117. Nik egin dutan lana enetako sobraxe gogor izan da nore adin andiagatik. ZMoso 89.<br />
(No ref. a seres vivos). Yauregiki bat bada Haltsu inguruan, / adin handi duena zaharren kontuan. Hb Esk<br />
143.<br />
b) (B ap. Gte Erd; Lar Dv). "Anciano" Lar. "Adin handia da (B)" Gte Erd 296.<br />
- ADIN ARAU. a) Por orden de edad. Goizetan amak, arratsetan aitak afal ondoan otoitzak erranez beren<br />
aitzinean gora, bakotxari egin-araziz bere hek, adin arau. HU Zez 147. Aitak edan lehenik, gero semeek, adin<br />
arau, lerroan, gero alabek, azkenik amak. JE Bur 77.<br />
b) Según la edad. Bihotz, edo adin, edo nausitasun arau, bakotxari doako atxikimendua eta ikustatea. HU<br />
Aurp 210. Emaztearekin duelarik gizonak bere gozoa, zenbat ara berezi gizon batetik bertzera eta gizon beraren<br />
baithan, adin arau, aldarte arau, ahal eta behar ordu arau! JE Bur 110.<br />
- ADINARENDAKO. Para la edad (que tiene, etc.). Frango ongi badabila oraino, adinarendako. Barb Sup<br />
87. Bet-betan kexuaren kexuz ezin gehiago egonez, hor, xutitzen da, eta Jainko Aitaren gana badoa, bixi bixia<br />
oraino adinarendako. Ib. 133.<br />
- ADINAREN LORE. v. ADIN-LORE.<br />
- ADIN BAT. Edad avanzada; edad madura, cierta edad. Zahartuz gero, adin batera helduz gero, odola<br />
hotzten da. Ax 376 (V 248). Ez gera adiñ batera ezkero egunetik egunera desegiten, aultzen, usteltzen? AA III<br />
568. Ordukotz Jenebako apezpikua adin batean zen. Jnn SBi 168. Nahiz adin batetaraz geroz emazte gehienak<br />
gaixtatzen diren. HU Zez 53. Adin bateko gizon bat, ile ta bizar gorrasta. StPierre 16. Azkenian bere begiak<br />
finkatu zituen auzoko nexkato adin batetako plantako batian; langilea eta etxe baten xuxen ibilarazteko diteken<br />
emazte hauta. Zub 87. Etxe batean omen ziren jaun andre batzu, adin batetara ja helduak biak. Barb Leg 23.<br />
Alabainan adin batetaraz geroz ez da holakorik gertatzen ahal. Lf Murtuts 21. Adin bateko azkaindarrek<br />
kondatzen dute. Zerb Azk 115. Bere karguko denbora bururatua zuen... adin bat bazuken beraz. Ib. 62.<br />
- ADIN BATEKOAK IZAN (G-nav ap. Iz Als; Izt 26r). "Adin batekuk gaa, somos de una misma edad" Iz Als.<br />
Gitxi gora-bera, biak izango dira adin batekoak. Echta Jos 331.<br />
- ADIN BERDE. Juventud. "Ab ineunte adolescentia, [...] adinferde hastetik" Urt I 8.<br />
- ADINEAN AITZINATU, ADINEAN AURRERATU. Avanzar en edad, madurar. Jesüs-Krist bezala<br />
adinian eta zühürtzian bethi aitzinatüren dira. Bp II 36. Zeren behin adinean aitzinatuz geroz [semeak], eztitutzu<br />
errazkiago manukortuko. ES 181. Adiñean aurreratu dan emakume bat ekusten badu emezortzi urteetako<br />
neskatxa baten eran apaindua. AA I 580. Irugarrenean itzegingo da, adiñean aurreratuak dauden kristauakin.<br />
AA II 231. Jende-taldearen erdiyan, gizon bat, adiñean txit aurreratua, illargia baño zuriago. EE 1883b, 519.<br />
Adinez oraino haurra [...], eta hargatik emana saindutzeari halako su sainduarekin, non adinean aintzinatuak<br />
direnen heinera heltzera baitoha. Jnn SBi 104. Eta haiekin Josef adinian jadanik aitzinatia. Ip Hil 65.<br />
- ADINEAN EGON. Estar en su juicio. Bestiak euren zenzun edo adinian dagozala. Astar II 220.<br />
- ADINEAN JOAN. Envejecer, madurar, entrar en años. "Ori adinean gain de (B)" Gte Erd 296. Cf.<br />
ADINETAN JOAN. Oraino, adinean harat joanak izana gatik ere, elgarrekin solastatzen ziren, Donapauleko<br />
merkatuetan kausitzen zirelarik. JEtchep 51. Ordukotz bost haur bazituztelakoan eta Maria adinean hanharat<br />
joana. "Avancée en âge". Ardoy SFran 68.<br />
- ADINEAN SARTU. Entrar en años. "Adinean sartu da (BN-ciz)" Gte Erd 296. v. ADINETAN SARTU. Ta<br />
ekusi-ere dezue iñoiz gizon adiñean sartu bat bere neke, kezka ta egin bearrakin moteldua. AA III 364. Zuek<br />
adinean sarthuak eta aitzinatuak zaretenak, zatozte nere Bihotzerat. Jnn Bihotz 126. Barkatzen dira goxoki<br />
olakoak, ez naski uskeri edo ezer gutxi diralako, baizik eta adiñean sartzearekin galduko baitira. Or Aitork 18.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
264
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Beti bazuten yostatzeko gogoa senar-emazte ok, naiz biek ere adinean sartuek izanik. Izeta DirG 26s. Itz batean<br />
esateko, eldua ta adiñean artua [sic, tal vez errata por sartua]. MAtx Gazt 66.<br />
- ADINEKO LILI. Flor de la edad. Norbaitek desohore dela bere alabari iragaitea bere adineko lilia. TB 1<br />
Cor 7, 36 (Lç adin florea).<br />
- ADIN HELDU. Madurez. Gaztetan naiz adiñ elduan naiz zartzaroan. Or QA 112.<br />
- ADINERA HELDU. Alcanzar el uso de razón. "Adinera edo ezaguerara eldu, llegar al uso de razón" Izt 119v.<br />
v. ADINETARA HELDU. Adiñ edo uso errazoezkora elduta. JJMg BasEsc 43. Umen ilunbea da leku bat,<br />
nora doazan adinera edo ezauberara eldu baño lenago ilten diranen arimak, beteotuak izan bagarik. Itz Azald<br />
41. Ordu estuetan [bateoaren egindaria] izan leiteke, adinera eldurik dagoan beste edozein adieradun. Ib. 130.<br />
Llegar a la edad suficiente. Zu mintzo zira, bainan alabari da bere gogoaren agertzea. Adinerat heldua<br />
duzu. Larz Senper 44.<br />
- ADIN ERDIKO. Edad madura. Irur adinetán, gastezútuan, adín erdikoan ta zarzútuan. LE Urt ms. 91r.<br />
- ADINETAN. "Adinetan da, il est en âge" Dv. Adinetan da [gure semea], galda zozue berari. Leon Io 9, 23<br />
(Lç adin du).<br />
- ADINETAN IRAGAN. Avanzar en edad. Agorra zelarik, izan zuen amatzeko ahala, nahiz adinetan iragana<br />
ere zen. Dv He 11, 11 (Lç adinetik lekhora).<br />
- ADINETAN JOAN (AN-5vill ap. Gte Erd). Madurar, cumplir años, envejecer. "Ori adinetan joan da (AN-<br />
5vill)" Gte Erd 296. v. ADINEAN JOAN. Laido duela alaba ezkondu gabe adinetan goan dakioen. Dv 1 Cor<br />
7, 36 (Lç adin florea iragan, He adiñak iragan, TB adineko lilia iragan, Ker neskazar geratu). Adinetan<br />
aitzina zoeno bere zühürtzia bethi gehiago erakusten ziala. Bp II 35.<br />
- ADINETAN SARTU. Entrar en años. v. ADINEAN SARTU. Baldin eta ia adinetan sarthurik [hasi bazen<br />
sainduki bizitzen]. EZ Man II 181.<br />
- ADINETARA HELDU (H), ETORRI, JIN. a) Llegar a la edad suficiente; alcanzar el uso de razón. "Adinetara<br />
heldua, arrivé à la majorité (L, BN)" H. v. ADINERA HELDU. Bada, asko date haur xipietan baldin<br />
ezagutzetara eta adinetara datozenean, bere Baptismoaren fruktuak erakuts baditzate. Lç Ins F 3r. Non<br />
adinetara gatozenean [...] eurorrek manu bezala zerbitza eta lauda baihezakegu. Lç ABC B 2v. Adiñetara noiz<br />
ere / gero heldu baitziñen, / jendartean hasi ziñen / ikhasiak banatzen. EZ Noel 151. Bere etxetarikako partea<br />
izan ezpadute adinetara heldu faltaz. Harb 183s. Etzuen seme bat baizen, eta hura ere ia adinetara heldua,<br />
obedienta, bere manukoa. Ax 354 (V 235). Oi ene seme maitea, adinetara heltzen hari zare. Dv Lab 1. Horren<br />
gatik, adinetarat heldu zenean, igorria izatu zen Milaneko eskoletarat. Jnn SBi 129.<br />
b) Llegar a viejo, llegar a cierta edad. "Adinetara heldu direnak, ceux qui viennent sur l'âge. Adinetara helduak,<br />
ancianos, viejos" SP. Aiphatu zuen bere aitzinekoa, adinetara jin guziek hari zor zakotelakotz, erlisioneaz<br />
bezenbatean, beren adimendua. JE Bur 184.<br />
- ADINEZ. Intelectualmente. Alabañan, erderaz otoi egiten badut, nere biotzak, bai, otoi egiten du; baña<br />
nere adiña mozkin gabe gelditzen da. Zer egin bear, ba? Bai biotzez, bai adiñez otoi egingo dut. Ol 1 Cor 14,<br />
14s (Lç adimenduz).<br />
- ADINEZ ADIN. En su misma edad. Cf. SP "adinaz adin" (sin trad.). Hamazazpi urthe zithuen Haranbilletek<br />
lehen partida [...] egin zuelarik [...]. Chelay-i buruz buru frogatu zion, Ezpeletan, adinez adin nihork etziola<br />
buru egiten ahal. Zerb GH 1926, 681.<br />
- ADINEZ AITZINARATU, ADINEZ AITZINATU. Entrar en años. "Adinez aitzinatiak dira (S), adinez<br />
aitzinatürik da (S)" Gte Erd 296. Eta haurrik etzutén, zeren Elisabeth steril baitzen, eta biak baitziraden<br />
adinez aitzinaratuak. Lç Lc 1, 7 (He adin handitakoak, IBe urteeetan aurreratuak). "Adinez aintzinatuxe (S)"<br />
Gte Erd 296.<br />
- ADINEZKO. Mental. Egin ordu laurenian adiñezko edo gogozko erregua. Ur MarIl 5. --Zeinbat erakoa da<br />
erregua? --Bitakoa, adinezkoa eta aozkoa. --Zer da erregu adinezkoa? Egiten dana arimearen almenakaz. Itz<br />
Azald 60.<br />
- ADIN GABEKO. a) Sin inteligencia, estúpido; irracional. Ipui onek lotsatu bear ditu edertasun utsean<br />
biotza ipinirik daukatenak. Eder adingabeko, ta argi laburrekoa da zenzunik ez duen irudi uts baten gisakoa.<br />
VMg 32. Entzutea iaukaat adin bagako (irracional) bizidunai [...], adindunai legez berba eragiteko irakaskera<br />
barriren bat asmau doala. A Ezale 1898, 131b. Adingabeko abereek bezela, susmoz dazaguten edozertan<br />
usteltzen dira. Ol Iudae 1, 10 (Dv adimendugabeko).<br />
b) "Qui n'a pas l'âge requis par la loi" Dv. v. adingabe. "On emploie encore ce terme en parlant d'un enfant<br />
très développé pour son âge, qui paraît plus âgé qu'il n'est réellement" Dv.<br />
- ADIN GAZTE (Urt II 123). Juventud. Gure adin gazte hunetan emaiten baitraukuk instruitu izateko moiena.<br />
Lç ABC B 1v. Begiratzen diozula / ene adin gazteari. EZ Eliç 337. Ahantzi zeizkola haragizko plazerak eta<br />
arbuiatu zituela, batzutan hek frogatu zituelarik bere adin gaztean. SP Phil 253. Adin gaztetik zahartasuna heldu<br />
den eredura. ES 94. Adin gastean dena alfer eta nagi, / zaharrean maiz dela gose eta egarri. Gy 4.<br />
- ADIN GORDIN. Madurez, edad madura; edad plena. "Adin gordinean da (BN-lab)" Gte Erd 296. Guztiak<br />
iaikiren dire adin gordiñenean / eta gizonak indarra gehien duenean. EZ Man I 81.<br />
- ADIN-LEGE. Preeminencia de edad. Nun nai eta edonoren aurrean anai zaharrenaren jorraketan asi zen,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
265
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adin-legez zor zion itzalik gorde gabe. Etxde JJ 26.<br />
- ADIN-LORE, ADINAREN LORE. Flor de la edad. Desohore duela haren birjinák bere adin florea iragan<br />
dezan. "La fleur d'âge". Lç 1 Cor 7, 36 (TB adineko lili). Bere adinaren lorean. SermAzc 273. Ditugun gauza<br />
baliosenak eta preziatuenak, hala nola adinaren florea. Mih 89. Il zan, bada [...] Abimelek biotz-gogor eta<br />
odolgiroa, adiñaren lorean. Lard 133. Judasek ikusirik bi semeak adiñaren lorean il zitzaiozkala. Ib. 50.<br />
- ADIN ON. a) Madurez; plenitud de la edad. "Adin hun (S-saug), âge mûr" Lh. Denboraren lehen partea,<br />
deit daiteke gaztetasuna: ondokoa, adin ona: azkena, zahartasuna. EZ Man II 181. Denbora klar deiño, adin<br />
onean, eta osasunarekin [...], orduan perma zaitezi. Ax 217 (V 145). Hanbat presunaia, hala gazte, nola zahar,<br />
eta adin oneko. ES 125. Bata oraindo adin onean tzan: / bestea ia / galtzen asia. Zav Fab RIEV 1907, 539.<br />
Gizun eginak eta adin hunian direnak bezala agitzen gira. CatS 112. Adin onean zen oraino; bainan aspaldian<br />
bere kargu eta karga handiek emaiten ziozkaten buru-haustek higatua zen. HU Aurp 53.<br />
b) Edad apropiada, edad suficiente. Adin oneko naiz eta eztuzute ene gauzetan zertan sarturik. Etxde JJ 141.<br />
- ADIN ZAHAR (Urt II 123). Vejez.<br />
Etim. El paralelo con iber. adin en nombres propios (su -d- está asegurada por la escritura latina) no tenía otra<br />
base que la coincidencia formal perfecta y la posibilidad de que un nombre de un valor de esta clase pueda entrar<br />
en un antropónimo: para ello se citaron los nombres galos en Saetlo- = lat. saeculum.<br />
adina (V, G, AN; Lar, Añ, Dv (G, AN), H), aina (V, G; H), aña (V-gip, G-azp-bet, AN-5vill; H; añe G-azp,<br />
AN-ulz), arina (H). Ref.: A (adina, aiña); Iz Ulz (lenágo); Etxba Eib (aña); Echaide Nav 258; Elexp Berg<br />
(aiña); Gte Erd 2, 191 y 232.<br />
Tr. Las formas aiña (documentada desde J.J. Moguel) y aña (desde msOñ) van ganando terreno desde finales<br />
del s. XIX, siendo predominantes en el XX. En DFrec hay 35 ejs. de adina, 17 de (h)aina, 14 de aiña y 3 de aña.<br />
1. Tanto como. "Tanto como" Lar y Añ. "(Sabe) tanto como él, ark adiña daki" Lar. "Quanto quisiere,<br />
quisieres, quise, quiso, &c., nai adiña" Ib. "Ez ba orai añe balio zutelako" Iz Ulz (s.v. lenágo). "Arek aña lan<br />
eiñdakorik, ez da beste gure artian" Etxba Eib. "Etzuen ematen eskatu aña (G-azp)" Gte Erd 2. AxN 416 explica<br />
doiaz elikatzen, iragaiten (416), por bear adiña izanas alegratzen, pasatzen. v. dina, adinbat, bezainbat, beste<br />
(5). Tr. Propio de la tradición meridional, pero menos empleado por los escritores vizcaínos. Al Norte sólo hay<br />
un ej. de Etcheberri de Ziburu.<br />
Aditzen dut premietan dela kristau laguna, / arren fabora ezazu behar duen adiña. EZ Man II 91. Eta beste<br />
guziak persona bakar ark adina rezebitzen debe, ez gutxiago eta ez geiago. OA 48. Zergatik eze aren gaba egun<br />
bat adiña argituko dan. Lar SAgust 8. Behar adiña lagunduko niela. Mb IArg I 53. Irur-eunak [dukatak] ere irur<br />
edo amabost milla eman bazenizkit adiña estimatzen ditut. Mb IArg II 271. Egin dituen gauz andiak ezin kont-al<br />
adiña dira. Ib. 303. Zuk ni gatik adiña, noiz nigatik nik egin det? Cb Eg II 44. Egiten badezu nik nai dedan adiña<br />
zorioneko [...] izango zera. Cb Eg III 340. Ezagutzen du bere burua, ezagutu ditekean adiña. Ub 126. Bardin<br />
egiten daube, batak aña bestiak. msOñ 29r.<br />
(s. XIX). Jaana, nola alakoa: loa nai adiña, gorputzak neke gutxi. Mg PAb 164. Goruetan baño eztakien<br />
batek amatu lei [...] Jangoikoa edozein jakitun letradun batek adiña. Añ MisE 166. Atara arren bere eztala<br />
gitxituten, zerren ateraten adiña edo dun beste sortu ta jaioten dan. Añ GGero 169. Ez bear lizakean adiña,<br />
baizik dezakedana. AA I 558. On dan adiña edo geiago kargatua. AA II 121. Bekatuak barkatzeko eskubide,<br />
bein-ere bear adiña andizkatu ezin ditekeana. Lard 478. Aren graziyak dira / ezin esan aña. Bil 61. Ezin esan<br />
aña maite zaitut! Ib. 158. Bazebillen oraiñdik eskean [...] bizkotxoarentzako adiña bildu artean. Aran SIgn 32<br />
(70 aiña). Ez dira zartu zu aña. Sor Bar 36. Ontzi egoki ura biar aina bete zuanian. Bv AsL 51. Gura joat bai, al<br />
dodan aña bengetea. AB AmaE 454 (417 aiña). Abarka zar batek aña ez diat balio, Anjel. Apaol 43s.<br />
(s. XX). Eznau, berorrek uste daben aña, aberats izateak arrotuten. Ag Kr 162. Euskaldun bi etzeudela<br />
gureak adiña egin zuanik. Ag G 257. --Bazenekizu zer poxa dakatan senargaia ikusteko. --Nik aña ikusi<br />
ordurako aspertuko da. Alz Bern 65. Nik ez jakin-bearra, beronen ikaskizunetan aria emateko adina! A Ardi 30.<br />
Urruti nigandik [...] Gurutzeaz aiña deusetaz poztutzea. Inza Azalp 14. Ostoen otsak adiña ez neri axola ire<br />
kantak. Or Mi 38. Bai-dauke usaña! / Tamal guztijak kentzeko aña. Enb 191. Ardotan ire idiak uretan aña<br />
edaten dek-eta. Lab EEguna 101. Oraindik ibiltzeko aña ikusten duk. Lek EunD 13. Al aiña gora ezazu / motx<br />
geldituko baitzera / Aren gorespenetan. "Quantum potes". Or MB 513. Maitasun-iturritik nai adiña zurrutatu<br />
zezakean. TAg Uzt 267. Sabelari aiña edo geiago opa zion Etxahunek gogo-janariari. Etxde JJ 270. Zu aiña<br />
maite dodan semerik / ez da errez egingo sortu. BEnb NereA 182. Oietariko millakak eta millakak benetako<br />
gizon bikain batek aina etzuketean azta. Zait Plat 30. Bizitzan ba omen da gu asetzeko aiña eta bai geiago ere.<br />
Vill Jaink 152. Gizonaren biziak etzuan arkakoso batenak aiña balio. NEtx LBB 40. Garbitu ta txukundu aal<br />
aiña. Berron Kijote 35. Hitzaurreak berak ez du agian behar adina argitzen horren esan-nahi sakona. MIH 333.<br />
Gales hutsak ez dira ia aipatzeko adina ere, ez baitira 41155 lagun baizik. Ib. 184.<br />
v. tbn. VMg 16. Echag 125. Urruz Zer 120. Ldi UO 17 (IL 28 aña). Aiña: Ud 73 (59 aña). Erkiag BatB 189.<br />
Aña: AzpPr 114. Kk Ab I 18. EusJok 33. Tx B II 98. ABar Goi 54. SMitx Aranz 173. Munita 100. Anab Poli 54.<br />
Txill Let 125. Basarri 50. Osk Kurl 117. Uzt Sas 271.<br />
(Precedido de gen.). Badakit Ama Birjiña bere adiña eztuela iñork alabatzen. Lar STomas 2.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
266
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(-e B), aina (G-azp), aña (G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 39, 57; Izeta BHizt2. (Comparativo de cualidad, con<br />
izan 'ser' o egin 'llegar a ser'). "Orretarako aña ezta (G-azp), ori mendirako joateko aña ba da (G-azp), ori ere<br />
ba duk ortako aña, ainbeste (AN-gip)" Gte Erd 39. "[Gaiztoa da, baina] ez hori egiteko a(d)ina (G-azp)" Ib. 57.<br />
"Ni zu adine naiz" Izeta BHizt2. "Semea aite adine lanean" Ib.<br />
Joan zitzatan anziña, ta andik ona egiña nago Jauntxo guziak adiña. Lar Cor 152. [Hitz] ark esan nai duana<br />
adirazteko adiña dan beste bat. Ub 4. De la bondad modelo / oberik eziña, / cándida como tierna / iñor ez adiña.<br />
Echag 91. Biotza zabaltzeko adiña bazan [berria]. Lard 205. Benjamin, amaordekoaren besoan ibiltzeko adiña<br />
egin zanean, Manbrera joan zan. Ib. 47. Elbarria [...] ezagutu zanean oñez ibiltzeko adiña. Ib. 508. Azpian<br />
dijoana / mandua da, baña, / gañekua ere bada / azpikua aña. Bil 169. Aien artian arkitzen ziran asko jakintsu,<br />
Ordena ondo gidatzeko aina ziran gizon prestuak. Bv AsL 197. Zapaburua aña ez nintzanean ezagutu<br />
ninduenak. Apaol 33. Bajuxio zaude, / zu aña gizon bada / noranaiko're. AzpPr 77. Emengo arri bat beste<br />
errietako iauregi bat aiña badala uste dot. Ag AL 120.<br />
(s. XX). Au ere bada ba! beretzat aña izan ez ta besteak baño geiago dala uste. Ag G 368. Oraingo bi aña zan<br />
/ orduko [euskaldun] bakarra. JanEd II 115. Aitortzen det ez naizela ez jakinduriz, ez itzegitez, lan ontarako aña.<br />
Pagoaga Itzald II 125. Zure errotako laka pizarrak / zurrutako aña eztia. Tx B 106. Nor Jainkoa aiña? Or Eus<br />
259. Emaztea naiz ta jakiteko eskubidea daukat. Zu aña naiz etxe ontan. ABar Goi 63. Guadalupe ta Montserrat<br />
aña / zan ura euskaldunentzat. SMitx Aranz 96. Esnai egon banintza, kordea galtzeko aiña baninan [zirrara]. Or<br />
QA 196. Espondeo baten bi silabak ordea [...] daktiloaren iru silabak aña dira. Lek SClar 126. Bere arreba<br />
aiña izan nairik eta aren gixa laztan estu bat emanaz [amatxori]. Etxde JJ 219. Edozein langille edo alogereko<br />
aiña egin danean. Erkiag BatB 152. Aundiak aña badirala uste dute [gaztetxoak]. In MAtx Gazt 6. Besoetan du<br />
Semea. / Nor Ura aña? NEtx LBB 297. Ezpata hura zen / Satanek egina, / Jainkoaren lepoa / mozteko adina.<br />
Azurm HitzB 31. Gizon begiragarria da egiazki, beste edozein adina, Gandhi indiarra. MIH 339.<br />
v. tbn. Aiña: Zait Sof 58. Berron Kijote 29. Aña: GipNek 1905, 21. Muj PAm 60. Zepai in Uzt LEG I 319.<br />
(AN-ulz-erro, B; adine AN-erro, B), aña (G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill-larr-ulz; añe AN-larr-ulz). Ref.:<br />
Echaide Nav 258; Gte Erd 191, 147 y 312. (Con sust.). "Jan nai aña sagar (G-azp)" Gte Erd 191. "Zuk aña diru<br />
badu (G-azp-goi)" Ib. 147. Nai adiña denboraz lagundu zien. Mb IArg II 344. Milagro ta milagro egiteko nai<br />
adiña esku ematen ziela. Ib. 329. [Jesusek] daukala Aita Eternoak adiña Gloria. CatOiq 540. Itsasoan ur tanta<br />
diran adiña urte igaro. Cb Eg II 125. Nai adiña ta geiago onra ta azienda. Ib. 90. Nik egingo zaitut ezin kontatu<br />
al adiña jenderen Guraso ta Aitona. Ub 17. Zerén Sanduek adiña ta yago ere obligazio diógu Jangoikoai. LE<br />
Bail 227. Merexi adiña pena eztút. LE Ong 18r. Egin ditu konfesio ta komunio gaizto adiña sakrilejio. Mg CC<br />
116 (CO 165 beste). Ta artu bear dan adina denpora. Ib. 168. Zerren ez jako iñori bere andik niri adiña edo<br />
dunbeste kalte etorri. Añ GGero 9. Sinisteko bear adiña bide bada. AA II 222. Ez diñuee gitxiago San Agustin,<br />
San Basilio ta kontau ezin aiña maesu ta teologu andik. JJMg BasEsc 134. Oñaze eta miñak eramateko adiña<br />
indar eta biotz izango dezute? Lard 424. Zaldi gaixoari / nai aña janari / eman zaiozu. Bil 41. Artzalle orri<br />
agertu zaio / gauza aña enbusteri. PE 147. Mostaza ale bat aña fede bazendu. Bv AsL 187. Ordena onek eman<br />
du ezagutzeko aina ejenplu. Ib. 75. Eta ero baten esanari aiña kaso egin zioten. Ib. 214. Ordiakin eztago / len<br />
añe demanda. JanEd I 20. Ez da iñon [...] Beljikan adiña jayera edo debozio sentitzen. Goñi 118. Jaten zuan<br />
gosea kentzeko aña baburrun. Ag G 327. Gogo aña kemen izan balu. Ib. 203. Donostian ez omen da inor<br />
Medelek adina diru duenik. A Ardi 32. Kristau taldeak nai aña aberaskai berenganatzeko eran. Inza Azalp 103s.<br />
Gura-aña lora eder yaukodazak. Altuna 50. Leizarragarengandik Duvoisinengana argi-urratzetik eguerdira<br />
adina tarte badago. Or EEs 1927, 194. Orren ardurea nik euki biar yuat? Nik aña atzamar dozuez eskuetan. Kk<br />
Ab II 170. Eztakartso errotea ibiltteko adiña urik. Otx 153. Dantza-soka ateratzeko aiña aur izan zuten. Or Eus<br />
54 (in Gazt MusIx 24 tbn. aiña). Iñork aña miñ nik artu nikan. ABar Goi 70. Gu estaltzeko aña lur izango ez<br />
danik ez uste izan. Munita 95. Nik aña urte itxasuan egiten baituk ikasiko dek zutik egoten. Anab Poli 39. Zazpi<br />
zaldi hiltzeko aña anizete edan du. Arti Ipuin 81. Buru aina biotz baitzuen Platonek. Zait Plat 5. Arbola<br />
emankorrak eskeñi aiña fruktu biltzen zituen ark. Ibiñ Virgil 110. Gugatik nai aña maitale izan zenitzake. Lab<br />
SuEm 174. Ez zen hain garbia edo, dirudienez, garbitasunak ez zion Aita Mendibururi adina axola. MEIG III<br />
132. Saio adina huts egiten. MEIG I 196.<br />
v. tbn. CatB 31. AzpPr 84. TAg Uzt 219. Aiña: Vill Jaink 94. Aña: Ud 80. Sor Bar 95. Apaol 67. Arrantz 128.<br />
Alz Burr 39. Muj PAm 37. Tx B III 265. Zait Sof 113. JAIraz Bizia 112. Osk Kurl 127. NEtx LBB 240. Uzt Sas<br />
213.<br />
Ozta izango al da / errian neskatxik, / dotea nik adiña / izango duenik. It Fab 40s. Otso zar batek aña badauka<br />
/ indarra ta maleziya. EusJok II 88. --Eltxorik? --Gutartean arkakuso aiña. Or QA 49. Kale ta edaritegietan<br />
tokia aña sartzen zan jendea. Anab Poli 81. Xalbador, kalte egin didazu / ôindaño mesede aiña. Agirre in Xa<br />
EzinB 127.<br />
(Precedido de sust. con suf. -(r)ik). "Mailarik adina arrain artuko eben (V-ple)" A Apend. "Eziñ laike jardun<br />
zuregaz, aterik aña maratilla dittuzu ta" Etxba Eib (s.v. ate). Gure itxaserrietan gizonik aña umant dirala. Ag<br />
Kr 32. Goi urdiñean izarrik aña / daude zeruan aingeru. Ag G 76. Orrek ere esatea dan bezela, irinik adina<br />
lauso izango du. A Ardi 24. Tabernaria, aterik aiña maratilla zitxuenetarikua zan eta laster erantzun zetsan. SM<br />
Zirik 18.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
267
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con adj.). "Orregatik len aña gizon badira (G-azp)" Gte Erd 143. v. bezain. Gizona ezin dateke zigarra<br />
adiña txikia. Añ GGero 93. Leorrean adiña seguru, irme ta gogor ifinten zituan uren gañean oñak. Ib. 102.<br />
Aurkitzen nintzan zelai, luze aña zabal. AB AmaE 230 (luze añe zabal se dice en G-azp en ref. a personas<br />
exageradamente gordas). An erakusten eban zan aiña andi bere biotz leiñargi ta ederra. Ag AL 143. Paula,<br />
Malentxo aña ezarren, oso zan emakume itxurazkoa ta maitagarria. Ag G 171. --Kale luzea da? --Luzea ere...<br />
ez... edo bai; ara Jauna, luze adiña labur. Urruz Zer 64. Zere denboran kostako zaizu / ni aña gizon izaten. Tx B<br />
I 259. Igan ipiñitako / amesak, baña, / auskorrak ete-ziran, / inguma ta loreak / ez aña? Ldi BB 48. Epurgainka<br />
Nabarko --bi besoak zutik-- / zuin-barrenean datza il-adiña-bizi. Or Eus 31. Oiana, dan aiña zabal, / gainberoak<br />
erdi zapal. Or Poem 553. Zutia, lizarra aiña. Erkiag Arran 97. Billabona ta Andoain, diran aña luze Orio ibai<br />
ertzean etzanda. Ugalde Iltz 45. Or daukagu S. Pablo, bat aiña mistiku. "Tan místico como cualquiera". Or in<br />
Gazt MusIx 38. Bainan ez ohiturazkoen antzekoak, bost urthe luze luzeak baizik, geroko hogei haina luze. Osk<br />
Kurl 211. Nafarruako Iruñan zan dama bat, oso zintzua, garbixa eta eliztarra onena aña. Etxba Ibilt 462. Nere<br />
nagusi au ba da berak dion aiña, azkar ta kementsu. "Tan valiente y esforzado como él dice". Berron Kijote 210.<br />
Manoleteren toreo-gisa urri eta labur adina da aberats eta ingurutsu Altube jaunaren mintzaera. MEIG II 93.<br />
(Precedido de gen.). Bizitzaren zuhaitz egur gordina, / Jainkoaren adina / ermo zagozala. Azurm HitzB 54.<br />
(Con valor admirativo). --Joan dituk amar bai gutxienez. --Jesus Jaungoiko andia! Amar aña? Ag G 157.<br />
2. Tanto. v. hainbeste, hainbat. Guk orain gure gatxeetan ainbeste desetan badogu Medikuaren bisitea,<br />
zelan da, idororik gure arimea guztiz gaisoturik, adiña denporan Komuniño Santura ez eldutea? Añ LoraS 74.<br />
Eztia gozoa da, baña ez adiña osasuntsua. Ib. 78. Adiña pelligru ta arrisku dauke eze [...] erabagiak dagoz<br />
egiaren ganean legez guzurraren ganean juramentu egiteko. Añ GGero 195. Baña gero bere usatu ta oituten<br />
dira, adiña eze, azkenean beste aldera begira zagozala bere, letren erdiak eskribituko dozuz. Ib. 73.<br />
- ADINA BESTE. "Tan blanco como la nieve, (V) edurra adiña beste zuria" Añ. v. adinbat.<br />
- ADINAKO, ADINEKO. a) De tanto como. Tr. En Aguirre de Asteasu, EusJok (65 aiñeko), Ayerbe, T.<br />
Agirre y Aresti se documentan únicamente formas en -eko, y en Inza y Orixe junto a formas en -ako.<br />
Guk eruan al daikegun añako karga eta ez geiago. msOñ 27v. Talde andi bat jende-mota guzietatik, eziñ<br />
iñork-ere konta zezakean adiñekoa. AA III 281. Mundua arritzeko adiñako lanak arteraño egin izan zituen. Lard<br />
215. Zuganako nik sentitzen detan naitasuna, iñork sekulan sentitu ez dezaken añakua. Bil 156. Iñoiz ez añakoa<br />
zan egun atako ondamendi ta galdumena. Ag Kr 199. Osasuna? Etzeukat ba nik ere nai añakoa. Ag G 375.<br />
Ebaki bakotxaren azta unenbertzekoa, mando batek jasan añakoa. FIr 135. Ez al dizkitek karabineruak añako<br />
biboterik izango! Alz Ram 99. Gure ustez iñok añako ezautasunaz oldosten eban. Kk Ab II 99. Beronek añako<br />
nortasunik beste izkuntzarik batek ere eztulako. Ldi IL 57. Astunegia da au! Nik eraman ezin añakoa! ABar Goi<br />
58. Norbaitek aditzera eman dit besteai añako naitasunik ez ote diozun edo... Etxde AlosT 33. Ezpaiditeke iñun<br />
arkitu emen añako pakerik. NEtx Antz 70. Bere [zingira-aritzaren] gerria zuzena da oso ta besteak añako luzera<br />
artzen du. Munita 40. Iñork ez du gezurrik esan nai egi itxura galtzeko aiñakorik. Or Aitork 298. Ez eukala berak<br />
añako bertsuetarako etorririk. SM Zirik 96. Gaurko gazteak etzun izango / bear aiñako fruturik. BEnb NereA<br />
239. Iñoiz ez aiñako doiñu pozkorrak joten asia zan. Erkiag Arran 147. Gortzeko añako esku-zarta beroa. Anab<br />
Poli 112. Gorputz guztia artu-añako txilaba luzeak. Anab Aprika 29. Txoria eztela mokadu egokia, haren sabel<br />
eta tripa haundia ez asetzeko adinekoa. Arti Tobera 285. Tarenton ainako iarraile iraunkorrik etzuen inon izan<br />
Pitagorak. Zait Plat 14. Giza-mingaiñak esan ezin aiñako gertakariak izan oi dituzte. Onaind in Gazt MusIx 157.<br />
Sekulan ez zaio bear aiñako famarik emango olako zaldunari. Berron Kijote 39. Ezin dezakegula bestetan<br />
adinako sinesterik izan. MIH 89. Hobeak behar bada, ez halare behar adinakoak. Ib. 28. Erromantiko purrukatu<br />
hark bazuen bere garaiko olerkari gutxik adinako etorri eta hitz aberastasuna. MEIG III 59. Honako film hau ez<br />
da sail horretan, gertatu ohi den legez, zioten adinakoa. MEIG I 174.<br />
Tan grande como; equivalente; semejante, similar. "Okabil bat adiñakoa, gros comme, autant que le poing<br />
(Mg)" H. "Zuen errixan añakua, bada gurian plazia" Etxba Eib. Aita bezain andia ta ederra da [semea] ta<br />
aita adiñakoa. Ub 127. --Gaizki andia da, bekatu mortalean dagoala, komulgatzen danak, egiten duana? --Bere<br />
kondenazioa, eta infernura beharra jatea adiñakoa. Ib. 206. Baña ogiz balira izan mantenduak, / menturaz asko<br />
ziran Sanson añakuak. AB AmaE 400. Egin nai lukeanak gustora pausua, / zapata bearko du oña aiñakua. Ib.<br />
407. Lenbiziko kuadrua ondatu zigun Lazaro-eguneko kazkarabarrak arriya añako aliakiñ. Sor Bar 23. Enpla:<br />
Neure errian esaten da itz au, gastelarren pegar aiñakoa. Ag AL 65n. Etzara txarra be: Esakera guztiz oitua.<br />
Erdaldunen ¡Qué fresco eres! añakoa da. Ag Kr 21n. Etxeak añako baga zuri sendoen artetik. Ib. 30. Sei<br />
mondongo, klarinetien zorrua añakuak. Iraola 128. Kaballeroa? Bedori adiñakoa bai beñepeiñ. Urruz Zer 124.<br />
Amairugarren euntean izan diran gizon jakintsuak aiñekorik ez da izan arrezkero zillegi jakindurian. Ayerb EEs<br />
1916, 143. Txala adinako izki andietan. A Ardi 6. Ataria añako ispillua. Inza Azalp 31. Aittaren ondoren eztala<br />
Jesus añekorik zeruan. Ib. 79. Enbeita añakorik ez da egundaño sortu. Lab EEguna 97. Baldin usta-alea<br />
(mostaza-azia) adiñako siñestea baziñute. Ir YKBiz 310. Ontan apezak adiñekorik / Naparroan ez da, naski. Or<br />
Eus 419 (92 aiñeko). Mendia aiñako gizon, lepondoa guri. Ib. 32. Noznai eta edozertan izan nauk i adiñeko ta<br />
geiago ere bai. TAg Uzt 45. Agintaririk ez izatea añako gaitz galgarririk ez duk. Zait Sof 180. Iauna, nor zu<br />
aiñakorik? (Ps 35 (34), 10). Or Aitork 183 (Ol zu bezelakorik nor?). Ez zan Euskalerri osuan iñor berak<br />
aiñakorik [...], ez dantzan ta ez ostiantzekoetan. SM Zirik 40. Berbazko erasoaldi luzeak aiñako iskillu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
268
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eragikorrak. Erkiag BatB 20. Kritikak agirian jarri dunez, Fray Luis Leon ez omen zan maiz bere burua aiñako<br />
izan oi. Gazt MusIx 59. Bai bizkar aldera, bai papar aldera, illargi betea aiñako aragi sailla bistatzen zaio<br />
emakumeari. NEtx LBB 104. Lau erraldoi, lau torre aiñakoak, il zituala. Berron Kijote 72.<br />
v. tbn. JanEd I 72. Añako: Muj PAm 54. Tx B 171. Ir YKBiz 135. Anab Poli 14.<br />
Eta ain guraso zurrekanik Bertoldin adiñako seme txaldan batek urtettiaz eragon eutsen. Otx 153. Barcelona<br />
añako uri batean, Cuencan ala Sorian bezelaxe "Instituto" bakarra. Ldi IL 25. Itxuragabekoa litzake zu zeran<br />
adiñeko zaldun batek ni bezelako neska bategatik burua ain errazki galtzea-ta. TAg Uzt 60. Morgan ta Russell<br />
Wallace aiñako yakintzariek izenpetu zuten txosten ori. Mde EG 1951 (11-12), 24 (en Mde Pr 316 hainako,<br />
debido al editor).<br />
(Precedido de gen.). Ama errukitsu maitea: zure naigabearen añako biotz damua nai nuke. ArgiDL 98.<br />
Plaentxiatarraren añako zirikalaririk ezta sortu. SM Zirik 94.<br />
b) "Gracia suficiente, grazia [...] adiñakoa" Lar y Añ.<br />
- ADINAKOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox. de adinako). Euskal-yorana Santiagoko / bidea<br />
añakoxea! SMitx Aranz 169.<br />
- ADINAXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Beste euskel esakerak ere, idaztitxo ontan badire, euzkelgi<br />
orok merezi dute batak besteak aiñexe. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. --Ortaz zer eman zun uztak? / --Erein aiñaxe<br />
naski. Or Eus 49. Doi doi sumatzen dira, gorputzak bear aiñaxe. Or QA 185. Aitari zor añaxe zor ama zanari.<br />
SMitx Arraun 171. Umeak astinduta, jota aiñexe bildur artzen du. "Teme como si se le azotara". Ayerb EEs<br />
1914, 201.<br />
- ADINEAN (añan V-gip; A (que cita a Ur); aiñaan A (que cita a JJMg)). a) Tanto como. "Adv. de comparación<br />
en locuciones de cualidad. Arek añan eiñ dogu geure zeregiña" Etxba Eib. v. supra (1).<br />
Tr. Las formas en -ean son las predominantes. Hay además añan en Arrese Beitia, D. Agirre y Munita, aiñan<br />
en D. Agirre y aiñaan en J.J. Moguel.<br />
Egijozu difuntubari negar, irabazi edo merezi eban aiñaan. JJMg BasEsc 268. Gura zaitut maitetu bear<br />
zaitudazan añan. Ur Bisit 56. Ez dala bertsolari / iñor i añian. Bil 117. Azotaturik burlatu zuten / berak nai zuten<br />
añian. Xe 365. Berak al daben añan poztu alarguntsak. AB AmaE 317. Lagunduko eutsala / al eban añean. Ib.<br />
341. Jaso zaitzala askoz gorago / zuri dagotzun aiñian. Ib. 124. Ieltsozko lan ori amaitzen danean, / zurituizu<br />
kareaz edurra añean. Ib. 215. Etziran batu garaian da bear ziran aiñan. Ag AL 14.<br />
(s. XX). Gitxik goratuten zaitue bear dozuen añan. Ag Kr 212. Bai, eleizkoiak; baño ez gurasoak añan. Ag G<br />
19. Aiek eztaude ni añan oituak. Ib. 8. Lurdesko gertaeren sona zabaltzen zen adiñean joan ziran peregrinazioak<br />
ere geitzen. Goñi 115. Itsas-gizonak alabatuaz / merezi duten añian. Tx B II 79. Beor ernaria ta zillarra âl<br />
aiñean. Or Eus 359. Aiek gaiñera / egunez igo aiñean, / zeruko Santu nekazariak / bestera ditu gauean. "Toda la<br />
piedra que ellos subían de noche". Ib. 227. Irabazkorra da, insignis añean ez bada ere. Munita 79. Ikusiko dezu<br />
garoa ez galdu, baizik len añan emango dizula. Ib. 70. Mendiak eta sakonak bear dan añean oiandu ta basotu<br />
gabe. Ib. 25. Kartak euskeraz eskribitzeko edo idazteko, eztagola Euskera jakintsuak añean ikasi bearrik. NEtx<br />
Nola 6. Emakume begietako iñontz tanta ederrak dirdiz egien, barriren barri, txirlarri bikaiñak aiñean. Erkiag<br />
Arran 184. Al zan añean ordaindu degu / aspalditik gendun zorra. Basarri 9. "Gabontza" ez da txaldana.<br />
Bizigillea da, beargiña aiñean. Erkiag BatB 132. An ere kantatuko zuan ark beste askok añean. Uzt LEG I 45. Ez<br />
baita inor haiek adinean argi litzakeenik euskararen alde ilunak. MIH 146. Moldatuko ote ginateke Robinson<br />
adinean, horrelakorik gerta balekigu? MEIG I 153.<br />
b) Como. Lurrik ez du zanpatzen / txoriyak añian, / txutik juango litzake / uraren gañian. Bil 47. Kana bat<br />
baietz, ezetz, Antonen gañean, / baña geratzen ziran danak len añean. AB AmaE 300. Oraindik len aiñean den.<br />
"In stato quo". Ayerb EEs 1914, 212. Len-añean gelditzea. Ldi IL 75. Arako gizarte auziak bizirik dirau, leen<br />
aiñean. Erkiag BatB 173. Garbiago itzegiten ezpadezue, Axun, len aiñean geldituko naiz. NEtx LBB 147. Emen<br />
aiñean edozein lekutan izango gaitun, alaba. Ib. 68.<br />
- ADINETAN. "Nai adiñetan, toutes les fois que l'on veut (Mg)" H.<br />
Etim. En FLV 1970 (2) 77s, se hacen algunas consideraciones sobre su origen. Partiendo de su sinonimia, total<br />
en algunos contextos, con din, det. dina, cabe pensar en a dina, donde a es frecuentemente comparable al art.<br />
más que al demostrativo de 3. a persona.: hik duan adina 'tanto como tú tienes' se puede reducir a hik adina, de<br />
una descomposición duan-a din-a (duan) adina, cuya -a es otra vez el art.<br />
adinanditu (Lar Dv). "(Hacerse) anciano" Lar.<br />
adinatxo, ainatxo. Dim. de adina. Irentsi zuan fede onean ta aldarte obean, bere nagusiak aiñatxo noskiedo.<br />
"Poco menos que su amo". Berron Kijote 189.<br />
adinbage. v. adingabe.<br />
adinbat (G), ainbat (V-ger; -bet B), arinbat (G; Dv, H). Ref.: A (adinbat, arinbat); Gte Erd 191. Tanto como.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
269
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Guztiak batean arinbat (Echve OngiB 72), autant que tous ensemble" Dv. "Nai ainbet jan (B)" Gte Erd 191. v.<br />
adina, bezainbat, beste (5). Tr. Propio de la tradición meridional, aunque escaso en textos vizcaínos: sólo en<br />
Orixe (Tormes), Erkiaga y Gandiaga. La forma más usual es ainbat. Hay adinbat en Ochoa de Arin, CatBurg,<br />
Arrese Beitia, Orixe, Iraizoz, S. Mitxelena e Ibiñagabeitia, y arinbat en J. C. Echeverria. En Aresti y Xalbador<br />
aparece escrito hainbat, sin duda por confusión (cf. hainbat), que se acentúa en el adnominal ainbateko, para el<br />
que no se puede determinar con seguridad en cada caso si está por adinbat- o por hainbat-.<br />
Persona aetatikan batak rezebitzen deu beste guztiak adinbat. OA 48. Ez debe beste erdera mordollosko abek<br />
ainbat merezi? GavS 6. Zer esan nai du Eleiza Katolikoak? Eleiza guzierakoak eta guziakikoak ainbat. Ub 147.<br />
Ez dala lur gañean / arkitzen mutillik, / lasterka i ainbat / joan ditekeenik? It Fab 88. Esan oi da egiaz, [lurrak]<br />
artzen duen ainbat ematen duela. It Dial 61 (Ur zenbat artuten daben beste ainbeste emoten dabela, Dv hartzen<br />
duen bezenbat, Ip hartzen dian bezanbat). Esan-al guztiaz ere andizkatu ezin leizke bear ainbat. Izt C 6. Bada,<br />
nik oni zuri ainbat eman nai diot. Lard 423. Arkitu zuan lurpian dirua, biar zan ainbat etxe-santua egiteko. Bv<br />
AsL 127. Ezagutzen det zure senar onak adiñbat / zerorren amak ere etzaitula maite. AB AmaE 106. Nai ainbat<br />
jostatu nai det. Arr May 34.<br />
(s. XX). Asko ta geiago ta esan eziñ ainbat bedori maite dedalako. Urruz Zer 19. --Gustatzen al zaizkizu ango<br />
neskatxak? --Ez zeu ainbat. Alz Bern 66. Galenok be [...] ez omen ekian berak adin bat. Or Tormes 15.<br />
Euskerak, zuk ainbat dezaketenak argitara-bearrekoak zaitute. Ldi IL 88. Gizalde asko biltzen baitzitzaizkion<br />
ingurura, alkar zapatzeko ainbat. Ir YKBiz 276s. Txanpa labur bîk usu dakarte / uiñak adin bat korrituz. Or Eus<br />
396. Oi bageneki, aiek adinbat, / gure zarren sinismena! SMitx Aranz 103. Garardoa ezpañak bustizeko ainbat<br />
besterik eziñ artu zuala. JAIraz Bizia 83. Kandela gora jasoaz argitu zun ganbara aal ainbat. Etxde AlosT 53.<br />
Ibai koxkor bat sortzeko ainbat / ixuri diran malkoak. Basarri 23. Klaustroa, prailleari / ainbat, laztan jatzu.<br />
Gand Elorri 76. Gizonen artean zuzenbidea, okerbidea adinbat gertatu baita. Ibiñ Virgil 80. Aren izenaren<br />
ospea Titon eta Kesar-en artean ixuri diren urteak adinbat luzatzeko. Ib. 95. Berak [beiak] biltzen dute<br />
berentzako ainbat. Uzt Sas 348. Ene lagunak, otoizten zauztet, maite zaituztedan ainbat. Xa Odol 273. Ez<br />
baikara euskaldunok besteak adinbat sartu "oraingotasunean". MIH 361.<br />
v. tbn. Ainbat: Bil 65. Etxeg in Ag AL 7. ArgiDL 163. Tx B I 203. Aitzol in Ldi UO 4. Zait Plat 35.<br />
Tantos como. Gisa onetako azaña andi Gipuzkoatarrak egindakoak, badira ezin kontatu ainbat. Izt C 253.<br />
Bi arraiak alaber guziai banatu zizkien, bakoitzak nai adinbat. Ir YKBiz 211. Bañan ori beziñ egia da langilleak<br />
eta izen ona utzi zutenak oiek ainbat dirala. JAIraz Bizia 32.<br />
+ ainbat (G-nav ap. Iz Als). (Comparativo de cualidad, con izan 'ser', iritzi 'juzgar, considerar', etc.). "Aundi<br />
bezain on bazaa guetxeako ainbat baza" Iz Als (s.v. aundi). Ez da iñor bere burubarentzat arinbat. Echve Imit<br />
I 16. Txabalategi eta / Zabala gaztea, / [...] / bata adinbat egin / bear degu bestea. Izt D 169. Asiaren izena<br />
bakarrik etzan bear adinbat aiñ Aderri zabal ta luzea garbiro erabakitzeko. Izt C 11. Joab, soldadu-talde bear<br />
ainbat zeritzan bat arturik, Gabaongo putzu-ondora joan zan. Lard 185. Lenengo egunetan egindakoak bear<br />
ainbat etzeritzatelako. Ib. 146. Ama ainbat egiñda nexka-koxkorren moduban lepotik beera meralla zinzilik<br />
zubela! Moc Damu 25. Probatzeko ainbat ez ditut biyak / Patxiko eta Gorriya. Tx B 212. Oraingo mauser ainbat<br />
baziran / orduko lizar-makillak. Tx B II 54. Ikasleak aski du bere maisua ainbat izatea, ta morroiak bere nausia<br />
ainbat izatea. Ir YKBiz 199. Etxaldeko naiz maiztar, i ainbat ba gaituk. Or Eus 38. Eztago zertan zenbatu<br />
gaiñera; [...] Iniko arkaitzak zenbat olatuk astintzen dituten ezagutu nai izatea adinbat [litzake]. Ibiñ Virgil 84.<br />
Au ere bere ustetan / ez dago makala, / azkar esan du beintzat / ni ainbat badala. Uzt LEG I 319.<br />
(B; adinbet B), ainbat (V-gip, G-nav, AN-5vill, B). Ref.: Echaide Nav 334; Elexp Berg (ainbat); Gte Erd 3 y<br />
147. (Con sust.). "Leen ainbat sagar ba da (B)" Gte Erd 3. "Sagar ainbat udare jan du (AN-5vill), poz ainbat<br />
naigabe izan dute (G-nav)" Ib. 147. "Hik hainbat diru badit (BN-arb)" Ib. 312 (el testimonio parece dudoso). <br />
Jainkoa danez, ark adinbat gloria izatea; ta gizona denez edozeñek baño geiago. CatBurg 19. Izatea<br />
Aitak ainbat gloria Jaungoikoa dan partetik. Iraz (ed. 1784), 17 (ed. 1739, 19 izatea Aitak ainbeste gloria). Eta<br />
ezta ark ainbat grazia errezibitu duenik ere. Gco I 461. Beti topatzen du penatzeko ta negar egiteko arinbat<br />
motibo persona onak. Echve Imit I 21. Lurrak ona izateko bear du buztin ainbat ondar. It Dial 44 (Ur buztiñik<br />
beste ondar, Dv hanbat buztin nola legar, Ip büztin bezañbat hariña). Lurrak ongarritzeko bear ainbat kare. Izt<br />
C 53. Non arkitu zituzten ezin esan ainbat ondasun. Lard 193. Zelebratzen deguna / bazkariz eta afariz, /<br />
eldutzen dan ainbat aldiz. Bil 127. Gauz onek nai ainbat eta geiago pensakizun eman dit. Arr GB 127. Oraindik<br />
ere nik igual det / lenago ainbat kreditu. PE 56.<br />
(s. XX). Gaur iru urte ainbat aleman / ez da Frantziko lurrian. Tx B I 105. Jesukristok, Jaungoikoa danez,<br />
Aitak ainbat aintza edo gloria [...] duala. KIkG 21 (KIkV 32 Aitak lakoxe aintza). Nai ainbat aberasgai<br />
beroietatik bakoitzak artzeko. Inza Azalp 104. Guda-ekaitzak bota, ai! oi-ditu / uda-azkenak ainbat orri. Jaukol<br />
Biozk 82. Nire zorionari argiegiteko adin bat eguzki oraino ba duk eta. Or Mi 15. Ez len-ainbat ospe-iraunkor<br />
iritxiko dutenik. Aitzol in Laux BBa IV. Ta âl-bezat, Yaun, otoi, besarka negarrez, / beste iñon ez ainbat negarra<br />
dan emez! Ldi BB 82. Nondik aterako dugu basa-bazter onetan, gizalde aundi ori asetzeko bear dan ainbat ogi?<br />
Ir YKBiz 232. Oazal ainbat atorra / neskak mutillari zorra. Or Eus 358. Mendigaiñ ontan egundaño ez / an bean<br />
ainbat azari. EA OlBe 53. Egizute nai dezuten ainbat saio. Lek SClar 129. Berak ainbat eskubide dut Xalbat<br />
nerea izateko. Etxde JJ 143s. Filosofu ainitzek ainbat jakituri erakutsi dauskue [gure arrantzaleak]. Erkiag Arran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
270
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
117. Berak ez ainbat indar duala / gaur jaioko dan Aurtxuak. Basarri 63. Mutil jator askoa, zezenak ainbat indar<br />
zuana. Salav 103. An, gosaltzeko ainbat denbora bakarrik egin genduan. Uzt Sas 348. Nik biotzean atsegin<br />
ainbat / ur ez dago itsasoan. Xa EzinB 62 (cf. ib. 60: "bertso auek egin ala gipuzkoeraz jarrita daudela"). Nahi<br />
hainbat denbora hartzen ahal delakotz hortako. Xa Odol 65. Ongia eta gaizkia ezagutzeko adinbat jakituria ez<br />
dutenentzat. MIH 352. Ez du hitz batek beste edozeinek hainbat esku. Ib. 344 (en el orig. de Egan 1959 (1-4), 87<br />
ainbat).<br />
v. tbn. Añ CatAN 25. Ainbat: Ud 36. Noe 54. EusJok 122. Txill Let 41. Vill Jaink 94.<br />
(Precedido de -(r)ik). Zuk dezu aterik ainbat maratilla, eta buruko miña ere egin dirazu. Urruz Urz 53.<br />
Ateratzean, Abe-Mariarik ainbat ardit ematen zioten. Urruz Zer 97. Oraiñ aitona alegre dabill / ederki ardoz<br />
aseta, / zazpi illabeteko iristen zaio / egunik ainbat pezeta. Tx B I 219.<br />
(Con adj.). Ez da iñor beretzat bear arinbat jakintsua. Echve Imit I 16. Luze ainbat zabal zan kana<br />
laurdeneko baldi eder urrez josia. Lard 84. Geratzen da atea dan ainbat zabal. Arr May 77s. Uste det ori ainbat<br />
/ gizon gerala. Imaz Auspoa 24, 127. Eta ondarra legunkatzen duten ugiñak laisterka zoazin itsas-ertza ainbat<br />
zabal. Or Mi 125. Aurrean zu, zabalik, / elurra ainbat zuria. Ldi BB 4. Gurtardatza ainbat legun lepoa dario. Or<br />
Eus 365. Zu zeran ainbat ederrik ez det / egundaño ikusi. EA OlBe 48. Etzaitezte, mesedez, orain hainbat pobre.<br />
/ Zuen bihotz urria aberats zazue. Arti MaldanB 223. Zure buruaren jabe zera beste iñor ainbat. Berron Kijote<br />
17. Gezurti aiz kristau ainbat. Ib. 105.<br />
(Con adv.). Mutillaren begiak noiz itsatsi zaizka / ordun ainbat sakonki, ordun bezain tinka! Ldi UO 55.<br />
Guk eleiza bat eraiki, / al genduan ainbat ongi. Gand Elorri 57.<br />
- ADINBATEAN. a) Tanto como. Zu ainbatian bai, baña nai ainbatian ez. Urruz EEs 1915, 238. Baña ez<br />
iñork uka bederen, bidezko ere bidezko duala "Orixe"k, bestek ez ainbatean, Lizarditzazko pozbide ori. Markiegi<br />
in Ldi IL 11. Gezak eiozko bisutsa / emen duk berezi; / beste iñon ez ainbatean / odol-bixigarri! Ldi UO 46. Nork<br />
aztertu lezake, bear ainbatean, emakumetxo biurriaren biotzondoa? TAg Uzt 15. Oriek, berriz, atsekabetzen<br />
ditut, illari omena ekartzeko ainbatean. Zait Sof 21. A bere ez dago orain leen ainbatean Nikanor-en alde.<br />
Erkiag BatB 158. Ikurrin gorria [...], maitetasuna ainbatean gorroto itz erraibagea adierazoten dauana. Ib. 128.<br />
Iñok ezarririko kate ta eragozpenak, orraitiño, ez [dabe piztiak] ainbeste [maite], gizonak begiko ez dituan<br />
ainbatean. Ib. 39.<br />
b) Como, del mismo modo. Zera, trena uts egin dot eta, mesedez, norantz joan bear dozu, iparralderantz ala<br />
ibaiaren urak ainbatean? Erkiag BatB 167.<br />
c) En paz (hablando de transacciones). --Zenbat? --Esanikoa. Milla errealtxugaz, ainbatean. Erkiag BatB 163.<br />
- ADINBATEKO (ainbateko H; arinbateko H). De tanto como. Gutxitan topatzen da gauza guztietatik<br />
erantziya dagoen arinbateko persona espirituala. "Tam spiritualis aliquis, qui omnibus sit nudatus". Echve Imit<br />
II 11. Bakotxak ardi bana ematearekin ifinten diote bertatik len zeban ainbateko artaldea. Izt C 226. Ondasun<br />
ezin esan ainbateko oien eta pake ezin obeagoaren bearra. Lard 211. Gañera, agiria da, gaizki usmatzeko esan<br />
dan ainbateko estuasunaren bearrik beti ez dala izango. Zink Crit 44. Olaxe egin zuten ta arrainketa aundia<br />
bildu zuten, sareak urratzeko ainbatekoa. Ir YKBiz 87s. Auek baño egintza aundiagoak erakutsiko dizkio, zuek<br />
arritzeko ainbatekoak. Ib. 105. Ogen bat [...] zoritxarrok irabazteko ainbatekoa. Zait Sof 134. Itz abei bear<br />
ainbateko zorroztasuna erantxiz. Etxde JJ 150. Hizkuntzaren arazo larria [...] ez da oraino behar hainbateko<br />
egokitasunez azaldu ere egin. In MEIG VI 45.<br />
(ainbateko V-m ap. A; arinbateko H (que cita a Echve)). Tan grande como; equivalente, comparable.<br />
"Ainbateko (V-m), igual, idéntico" A. Cf. hainbateko. Oraiñ txikiak iduritzen zaizkitzun pekatuak orduan<br />
mendiya arinbatekoak idurituko zaizkitzu. Echve Dev 68s. Galtza motzak alondeiko atia ainbateko mantalarekiñ.<br />
Urruz Urz 22. Bere ustetan an inguruko miñgaiñ berritxuak zioten beiñ itxusia, beiñepeiñ Braulia ainbatekoa<br />
etzan. Urruz Zer 89. Probentzi guztiyan lana pranko arkitzen hura ainbatekorik beste bat! Moc Damu 12.<br />
(Precedido de gen.). Maiganetan ipinten ditugun alabastrozko iruditxo pitxi txoragarrien ainbatekoa zan<br />
aren tankera segail lerdena, zumea bezin. Erkiag Arran 97.<br />
(Como adj. pleno). Beste enparauak ez ete eben eskubide ainbatekoa. Erkiag BatB 90.<br />
- ADINBATERAINO. Hasta el punto de que. Modu onetako bizitza gozatsuak oi-dakartzien seme ta alaba<br />
askoren bidez, jendea ugaritu zan denpora laburraren epean, sinistu ere ezin leikean ainbateraño. Izt C 3.<br />
- ADINBATEZ. Tanto como. Euskeldunak Kristau-legea bear-ainbatez yakin ezin zezatekela Ikasbide zaar<br />
lotsagarri orren azpiarriaz. Ldi IL 53s.<br />
adinbatsu, ainbatsu. (Aprox. de adinbat). Badu ark etorria, alazainkoa, neurtitzez ainbatsu itz askatuz<br />
ere! Ldi IL 41. Ori egitea ainbatsu litzake nik orain zuei esatea: Yaunak, munduan yende geitxo gatxegok, askoz<br />
obeto bizitze aal-giñekek bakantxeago izanda. Ib. 136s.<br />
adindari. "Tanteador" Lar.<br />
adinde. 1. "Tanteo" Lar. 2. "Precisión, justa puntualidad" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
271
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ADINDEKO. "Preciso, justo" Lar.<br />
1 adindu (AN-larr ap. Asp Leiz). 1. Llegar a una cierta edad. "Entrar en años. Adindu ondoan, basoan lan<br />
eittea, triste da" Asp Leiz. adintu (S-saug ap. Lh). (Part. en función de adj.). "Âgé" Lh. Adulto. Munduko<br />
jentil ta turko ta judatar adindu guziak edo kasi guziak sulezeko etxe gaistorako biztuko dira ta oriek berak ere<br />
badira bataitu fededunak bezalako laur. Mb IArg I 236.<br />
2. (Lar H). "Templar, moderar" Lar.<br />
3. "Templar metales" Lar.<br />
4. "Templar instrumentos" Lar.<br />
2 adindu (Lar H). "Tantear, medir, proporcionar" Lar. "Tantear, apuntar los tantos en el juego" Lar.<br />
adindun (Urt). 1. De edad avanzada, anciano. "Antiquus hospes, ostalari adintsua, zaharra, adinduna" Urt II<br />
153. "Arbor antiqua, arbola [...] adinduna" Ib. 53.<br />
Adulto. Aurrak parregin, yostatu ta yauzkatzen dira [...]. Adindunak ez al du orixe egiten bere erara? Zink<br />
Crit 239.<br />
(Aplicado a cosas). "Adagium, [...] erran zaharra, erran adinduna" Urt I 132.<br />
2. (V ap. A). Racional. Adin bagako bizidunai, nai pizti nai egazti, nai marrazti nai abereai, adindunai<br />
(racional) legez berba eragiteko irakaskera barriren bat asmau doala. Ezale 1898, 131b. Juicioso, sensato. <br />
Agureak baño adindunago naiz, / Zure aginduak betetzen ditut-eta. Ol Ps 119, 100 (Ker zuur).<br />
adineko (BN-baig, S; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lh; Lrq; EAEL 48. 1. Maduro, de cierta edad, adulto; anciano.<br />
"Adulto" Lar, Añ. "Adineko gizon bat, adineko emazteki bat, se dit d'un homme, d'une femme d'âge très mûr"<br />
Dv. "Personne âgée" H. "D'âge avancé" Lrq. v. adinetako. Hoiñ gogorki sehi trata adiñekoa! "Vieux<br />
domestique". Gy 201. Adineko idia ez da gaztea bezain balios, ez laneko, ez eta ere gizentzeko. Dv Lab 236.<br />
Lege eta zuhurrak kontra ditu; halere hauzo eta adineko yaun gehienak ondotik badioazko, itsurat, hirriz eta<br />
farraz. Hb Egia 135. Eskaldun emazte adiñekuak, aphaintzen denian, ematen du buruko xuria. Atheka 47.<br />
Hasiak dira, haur zonbeit erosirik, heien giristinoki altxatzen [...]. Jende adinekoak ere heldu zazkote gogotik.<br />
Prop 1881, 58. Gizon adinekoek ez dute Pilotan aritzeko ahalik. Arb Igand 144. Gizon adineko bat min izigarri<br />
batetarik Lurdeko Ama Birjinak sendatua. HU Aurp 181. Hola eta hola gabiltza, min batetarik sendatu jaun<br />
adineko bat ikusi nahiz. Ib. 182.<br />
(s. XX). Deiten tigu orrek erraiten daizkugun jente adineko guziuak. Mdg 129. Etxeko osaba adineko bat.<br />
Barb Sup 65. Adineko azkaindar gehienek ezagutu dute. Zerb Azk 91. Adiñeko gizona eta iru urteko aurra. "Un<br />
hombre adulto". Zink Crit 28. Ez zuen Theresak aita besoetakoaz beste inor ikusiko, ez bere adineko lagunik, are<br />
gutiago jende adinekorik, irakasle ala ahaide ala beste nor-nahi. Mde HaurB 46. Amabost urte osta zitun, eta<br />
buru argiz, gizon adiñeko ta ikasi zenbait baiñon areago zan. Or Aitork 222. I baño zarragoa dek eta adiñeko<br />
gizonak errespetua bear dik. Anab Poli 45. Holako zonbat ez ginuke argitaratzen ahal, adineko, zahar eta<br />
berdin gazte [...]! "D'âge mûr, vieillards et aussi bien jeunes". Ardoy SFran 21. Gazteria lot dadila / potiko ta<br />
neskatila, / adinekuekin batian. Casve SGrazi 76. Bai arren ürrikalgarri / zideie adinekuak. Ib. 88. Hasi berriei<br />
adineko garenoi bezain nekeza gerta ez dakien. MEIG VI 43.<br />
"Se dit aussi pour marquer qu'un individu a l'âge voulu pour être en droit de..." Dv. Ta seme-alabak<br />
adineko egitorduen, batari ta besteari eun, bosteun, mille duket edo geyo emonaz, kristiñau-dotriñeak erakusten<br />
dauen lez, biximodue egiten lagunduten eutsien. Akes Ipiñ 22.<br />
2. (L ap. A). Coetáneo. "Contemporáneo" A. Cf. ejs. de nere adineko, etc., s.v. adin. Sorterrian irakasten<br />
asi nintzaneko urte aietan adiskide bat egin nuan, ikaslagunetan izugarri maite, adiñeko ta garerdiko, ni bezala.<br />
"Coaevum mihi et conflorentem flore adulescentiae". Or Aitork 80.<br />
adinekotto, adinekoto. Dim. de adineko. "Emazteki adinekoto bat, una mujer madurita (Darric)" DRA. <br />
Ezagun zen gizon adinekotto bat behar zela izan. Elzb PAd 4. Bainan huna nun gizon adinekoto bat ere hasten<br />
den mintzatzen. EskLAlm 1898, 11 (ap. DRA).<br />
adineratu, adinera. 1. Llegar a una edad. Anitz ezkondu dira / adineraz geroz / bihotza bete gabe / amodio<br />
beroz. Bordel 143. Judasek, seme zarrena adiñera zanean, Tamar zeritzan Kanaango neskatx batekin ezkondu<br />
zuen. Lard 50. Hek adinera gabe hilez. HU Zez 206. Aitamek edaritik beren burua zaintzen zutelakotz, zuten<br />
haurrek berena halaber zaintzen, adineratzearekin. JE Med 150. (Acompañado de complemento referido a<br />
adin). Arrazoinaren adineraz geroz bazko astean bere herrian komuniatu gabe egoten direnek. Brtc 67.<br />
Goseak hilen du, erretretaren adinera gabe. HU Zez 205. Adimenduzko adinerat geroz. CatJauf 106. Ezkonadiñera<br />
zanean, senarra nagusi bezala serbitu zun, eta Zuretzat irabazten alegin. Or Aitork 228.<br />
2. Traer al entendimiento. Gomutaak igaroriko usteak adinera ekarri daroaz, eta irudimenak ezdau<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
272
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
etorkizuneko usteak zelanbait antzeztu ta adineratu baino besterik egiten. A Gram 162.<br />
adinetako (BN-lab-arb, Ae, S; Urt II 53), adintako (AN-5vill). Ref.: Lh; Lrq; EAEL 48 y 215; Gte Erd 259 y<br />
296. De una cierta edad, maduro, adulto; anciano. "Arbor antiqua, arbola zaharra, adintsua, adiñetakoa" Urt<br />
II 53. "D'âge avancé" Lrq. "Adinetako presuna da (BN-lab), jende adinetakoa da" Gte Erd 296. "Zaharsko da<br />
(BN-arb), adintako da (AN-5vill)" Ib. 259. v. adineko. Ezta bethi nezesario fedea eta penitenziá Baptismoan<br />
diraden: baina haur aditzen da solament adinetako eta kapable diradenéz. Lç Ins F 3r. Galdegin zion Jesusi<br />
nola bada gizon adinetako bat sar ahal zitekeien amaren sabelean berriz sortzekotzat? Lg II 135. Zer<br />
khondatzen zuen presuna adinetako batek. Elsb Fram 174. Galdetu zuen gizon adinetako bati. Jnn SBi 84. Gizon<br />
adinetako borthitz bat heldu zaiote [haurrei] eta bakhotxari ogi puska bat afaritzat emaiten. Arb Igand 84.<br />
Etxearen leiho batetik ukurtzen da [...] emazte adinetako bat. JE Ber 28. Badoazi oinez bi apez: bat adinetakoa,<br />
bertzea gazte hutsa. Ib. 73.<br />
adinetaratu (S; Dv). Ref.: Lh; Lrq /adinétaàtü/. Llegar a una cierta edad; hacerse adulto. "Arriver à l'âge<br />
requis. Adinetaratzen diren zure haurrak, galdeginen darozkitzute beren amaren zuzenak" Dv. "Arriver à un âge<br />
avancé" Lrq. Adinetara zenean, aitak ezkontarazi nahi ukhan omen zuen. Prop 1886, 142.<br />
(Part. en función de adj.). Adulto. Bainan adinetaratuentzat filmak baduke erakaspen onik. Herr 13-7-1961<br />
(ap. DRA).<br />
adingabe (AN-larr ap. Asp Leiz; Dv), adinbage. De pocos años, menor de edad. "Se dice del que no tiene<br />
edad suficiente para algo. Mendi lanerako, oraindik adin gabea da aur ori. Asp Leiz. v. ADIN GABEKO (b). <br />
Bihur adingabei irabazi lejitima partea. Harb (ed. 1690), 472. Deitzen dituzte beraren aurrera aur txiki lanerako<br />
adin bageak. Izt C 240.<br />
adinide. v. adinkide.<br />
adinkai. "Templador de harpa" Lar.<br />
adinkide (Sal ap. A Apend; Lar, Izt 26r, Hb ap. Lh, Dv), adinide (Sal, R-uzt ap. A). Coetáneo. Bazuen<br />
urthe bat ta gehiago adiskide zirela bertze bi ikhasle ber-adinkidekin. "De leur âge". Birjin 341. Ene burua Judu<br />
legean erakhusten nuela ene odoleko adinkhide gehienen gainetik. Dv Gal 1, 14. Ene erri eta adinkiden estimua<br />
atxiki nai badut, neure buruaz mintzatzeko, bearko duta Soutine, Kandinsky edo J. Villon batzuen lagun-min<br />
bilakatu? Lf Egan 1955 (5-6), 10. Adinkide ezezaguna zuen Urteren aldamenean [...] ordena argia azaltzen du<br />
liburuan barrena [Larramendik]. MEIG V 98.<br />
adinkor. Intelectual, que atañe al entendimiento. On-oidade oneek dira iru Jaungoikoagazkoak, iru<br />
adinkorrak eta lau asigarriak edo lenenak. Itz Azald 184. Baña doiak dira beste enparau onoidade oiturakorrak<br />
eta adinkorrak guzti guztiak baño eregiagoak eta goratuagoak. Ib. 194 (cf. ib. 180: Beste zeinbat eratakoak izan<br />
leitekez on-oidadeak? Adinari dagokazanak eta adinaren ontasunari begiratuten deutsenak; oiturakorrak, eta<br />
oneek dira oituren ontasunerako diranak).<br />
adinon (V, G ap. A; Lar, Aq 248, Añ, Izt 71v, Dv, H (V)), arinon (H (que cita a fB, s.v. aditzea)). Tr. Hasta<br />
principios del s. XIX aparece en RS y otros textos vizcaínos, y, seguramente por influencia de Larramendi, tbn.<br />
en algunos autores guipuzcoanos. Desde finales del s. XIX o principios del XX su uso se revitaliza, en sentidos a<br />
veces divergentes. En cuanto a la distribución de variantes, además de la más usual adinon, hay arinon en<br />
Moguel y fray Bartolomé, y adion en Moguel, Arana Goiri, JBDei, Zaitegi y Erkiaga (en estos tres últimos sólo<br />
en la construcción adionez, tomada tal vez del dicc. de Azkue).<br />
I (Adj.). 1. Moderado, mediano; mediano, pasable, regular. "(Bastante) bueno, entre bueno y ruin, adiñona",<br />
"mediano", "passadero, mediano" Lar y Añ. "Adiñona bost hume, alaba bi, ta iru seme; para significar que<br />
bastan cinco hijos" Aq 248 (cf. infra el ej. de RS 108). "Assez-bon" H. "Acomodado, proporcionado, regular" A.<br />
"Adinon dago (V-ple-arr-oroz), está de salud, ni bien ni mal, regular" Ib.<br />
Ax adinon ta axa on. "Sé acomodado y serás bueno". RS 31. Adinon da bost ume, alaba bi, ta iru seme.<br />
"Acomodadas son". Ib. 108 (tbn. en Eguzk GizAuz 175). Adinona larra baño obe da. Ib. 30. Adin onari akio.<br />
"Emprende lo razonable". RG A 8. Artu din moduan, ona edo adinona, edo ez deungeena. Cap 59. --Nor dira<br />
espirituz pobreak? --Ez honrarik nai dutenak, ez eta aberastasun andirik ta adiñonik. CatBurg 45. Emoten dala,<br />
arzen dan legez, onerik ona, adinonerik adinona, eta txarrerik txarra. Oe 121. Baña siñale txarra da, beretzat<br />
onena artu ta Jainkoari eta Elizari adiñona ematea. Ub 188. Emon biar jako bada pillotik, esan gura dot, onetik<br />
ona, arinonetik arinona, ta deungatik deungia artu dan legez. CrIc 107. Bada nor paketuko da denpora artako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
273
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
konfesio arin onakin ta bear bada txaarrakin? Mg CC 162. Amarrenari txatxarrena edo adinona, zuretzat onena<br />
gorde-ta emon badeutsazu. Añ EL 2 139. Adinon izatea komeni zaigu, eta adinon omen zen inoiz gehiegizko eta<br />
guttiegizkoen erdi alderanzko joera. MEIG VI 134.<br />
(adiñonen A, que cita a Cb). (Con valor peyorativo). Mediocre, regular; (eufemísticamente) malo. Kaleetan<br />
biltzen zuen limosnatik pobreai onena eman da adiñonena berak jaten zuen. Cb SIgn 82. Izan leitekez<br />
[olgeetak] onak, baita arin onak bere. fB Olg 28. Esateko moduban, gurasuen aziera ona, edo arin ona dala<br />
umeen izte guztia. fB Ic I app. 4. Pekatubaren bildurrik eza ta konzienzija arinonak. Ib. 1. Ikusten dozu sazerdote<br />
bat emakume kleitu arinoneko baten etxian sartuten. fB Ic II 218. Iñok uste baleuke eze zer-egin au deungea<br />
dala, edo bai beintzat adinona ta alperrena. Zav Fab RIEV 1907, 91.<br />
2. "(V-ger), pillo, desvergonzado. Adiñon ori, etorri banakik orra etorri!" A. Edan eitegi adinon, / ondatu<br />
naxok ire tripa traidore gextoak, / or konpon! Acto 261 (tal vez 'bebe moderadamente').<br />
3. Conveniente. Oroenganako maitasuna bearra bai-da; oroenganako nabastarrea ez da adiñona. Ol Imit I<br />
8, 2. Arei eskatzia ixan leikijue on, baña niri ez emotia adin-on. Otx 46. Ongi mintzo diranengandik ikastea,<br />
adiñona izango zaio. Zait Sof 181. Adiñona danik ez dut bazterreratuko. 'Si en ello hay algún provecho'. Ib. 36.<br />
Ene Tzeu! Zer da au? Zorioneko berriak ote ditut? Ala, itzalak izan-arren, adiñonak? Ib. 31. Eta burutapenen<br />
noraezeko bidea dan izkera ere argitan iarri naiari, egoki eta adinon zeritzaten. Zait Plat 120.<br />
II adion (Mg PAbVoc (-ij-), Izt 69v, A). (Como cuantificador). "Adijon, lo preciso. Se conserva esta voz en el<br />
adagio: Alaba bi, ta iru seme, adijon ume" Mg PAbVoc (cf. supra RS). Alaba bi ta iru seme, adi on ume. Mg<br />
PAb 123.<br />
III (Sust.). 1. adion. Oportunidad. Cf. infra ADINONEZ. I zenbatekua onlakua ixan zala. II-a ta III-a<br />
erdera bakarrezkuak ixan ziriala, adijona ez galtzeko. "Por razones de oportunidad". AG 200. Orregatik ba<br />
adion edo ereti au daukodan ezkero, txarto ere, zerbait emen idatzi gura dot. EEs 1922, 189.<br />
2. Medida, proporción adecuada. Eskatu bear eztoguz [...] aberastasun larregiak, ezpada bear dogun<br />
adiñona, ta konbeni jakuna janaritu ta janziteko. Añ MisE 73. Ogibide guztiak onelan, adiñon zuzenez, alkartu<br />
ezkero, ogasunetzazko arazo au oñarri sendo gañean legoke. Eguzk GizAuz 143.<br />
- ADINONEAN. A tiempo. Neskatilla otseiñak ostuteko ekanduba badauka, botaten da arin onian. Mg CO<br />
140. Igarten dau [txakurrak] ardi, aunz, idi edo beiren bat dabillela soluan, ta ateraten ditu arin onian. Mg PAb<br />
92.<br />
- ADINONEKO. "Adioneko (V-oroz)" A Apend (sin trad.).<br />
- ADINONEZ (adionez V, G; Mg PAbVoc, Añ (V), Izt 3v). Ref.: A y A Apend (adionez). a) A tiempo,<br />
oportunamente. "A buen tiempo u hora" Mg PAbVoc. "Ocasión, en buena ocasión, hora, tiempo, (V) adiuntzaz,<br />
adionez" Añ. "Oportunamente" Ib. v. ADIUNEZ, ADIUNTZAZ. Jakin ta sinistu bada adi onez edo lenengoti<br />
biar dala artu Propositu sendua. Mg CO 119. Salduten dau [astotxua] zorionez / edo obeto adinonez. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 531. Lenbiziko urratsetatik gure arazoa adiñonez zuzentzeko. Ol EEs 1919, 26. Gaixoei lagundu ta<br />
elizakoak adionez artu ditzaten gertutzia. JBDei 1919, 307. Ala au baño biar-ixan andijagorik ba ete laiettekit<br />
etorri egin yataan eskeintzeari onen adin-onez baietza emoteko? Otx 65. Ara! Yauregitik oraintxe irten eta<br />
adionez etorri dator. Zait Sof 171. Ta lo egon barik, adionez bizkor ibili, eretia eldu-urren danean... Erkiag<br />
Arran 91. Gai orrek zeregin egikorra ta ausarta eskatzen dauanez, norbaitzuek adionez ta aurretiaz asten dira<br />
arloan, lanean, lenengo zerzeladak atonduten. Erkiag BatB 79.<br />
b) Razonablemente. Ezer artez badio, ikastea bidezko dagokitzu, ene Bakaldun orri! Berak ere bai zuri; biok<br />
adiñonez itz egin baituzute. Zait Sof 181.<br />
adinonde. "Medianía, moderación" Lar.<br />
adinondo (Lar, Añ A). "Medianamente, [...] adiñondo" Lar y Añ. "Adiñondo, regular" A.<br />
adinongi. "Medianamente, [...] adiñongi", "razonablemente, medianamente" Lar.<br />
adinontasun. Idoneidad, adecuación. Itxura guziak, garaiaren adiñontasuna dikurgute. K.J. Azurza Y<br />
1934, 51.<br />
adinontxo. "Razonablejo, adiñontxoa" Lar.<br />
1 adintsu (c. sg. A; Lar, Urt, Ht VocGr 327, Dv, H). 1. De (mucha) edad; adulto. "Antiquus hospes, ostalari<br />
adintsua, zaharra" Urt II 153. "Arbor antiqua, arbola zaharra, adintsua" Ib. 53. "Ancien" Ht VocGr. "Anciano"<br />
Lar. "Personne âgée" H. v. adinetako. Aita zaharren Linboan sartzen ziren iustuak [...], / haur ttipittoak<br />
bezala, presuna adintsuak. EZ Man I 128. Adintsü ja zelarik frairetü zen Cluñy-ko ordenian. Egiat 179.<br />
Baztango balleko bezino adintsuenak. REusk 1878, 252 (ap. DRA). Bi auzotako aurren artean etzegon adintsuak<br />
bereizten zitun izotzezko arresirik. Etxde JJ 227. Eta halako emazteki adintsu batenganik ihork igurik ez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 274<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zezakeen indarrarekin tinkatu zuen. Mde Pr 157.<br />
2. Espiritual. Cf. adin I (4). Lurrera soin azkai, lurretik soin adintsu. 'Corpus spiritale'. Ol 1 Cor 15, 44 (Lç<br />
gorputz spiritual, Dv izpirituzko gorphutz, Ker, IBk espiritu-gorputz, Bibl gorputz arimadun). Gorputz azikaia<br />
badan bezala, gorputz adintsu ere bai, idatzia dagonez: lenengo Adan azikai bizi gertatu zan; azkeneko Adan,<br />
adintsu biziarazle. Lenik, ordea, adintsu dana ez-baña azikai dana, gero adintsu dana. Or QA 201.<br />
2 adintsu (AN-5vill, B, BN-ci-arb, S; SP, Dv). Ref.: A; Gte Erd 3, 144. 1. Casi, más o menos de la misma<br />
edad. "Presque de même âge" SP. "Qui est à peu près du même âge que tel autre. Joanes ene adintsua da, Jean<br />
est à peu près même âge que moi. Adintsuak dire Joanes eta Martin" Dv. "Ene adintsua da ori" A. "Zure<br />
adintsua da (B, BN-arb)" Gte Erd 144. "Ene adintsu da (AN-5vill, B, BN-ciz, S), adintsuak gira (BN-ciz)" Ib. 3.<br />
2. Cierta edad, más o menos. Amodioak iduri luke / hogoi urteko itzala, / adintsu hortan dagon presunak /<br />
hitz hauek adi ditzala. Xa EzinB 122.<br />
- ADINTSUKO. a) Aproximadamente de la misma edad. Hil arazirik haren adintsuko haur guziak. Lg II 121.<br />
Bordales andere bere adintsuko batekin adixkidetua zen. JE Bur 95. Piarres Etxahundarraren adintsukoa zen,<br />
baiñan, oiñordeko izan bearrean, zazpi senidetan gazteena. Etxde JJ 10. Kattalinen adintsukoa iruditu zitzaion.<br />
Ib. 84. Estonatu zen, mutil gazte bat igurikitzen zuelarik, antzelaria bere adintsuko gizon bat zela konturatzean.<br />
Mde HaurB 70. Ni ez nintzan orduan oraino ostatuetan ibiltzen, ene adintsuko batzu bezala. Xa Odol 35.<br />
b) "Adintsuko presuna bat, une personne d'un certain âge" H. Cf. adineko.<br />
adintsutu (Lar, Dv). "(Hacerse) anciano" Lar.<br />
adintxe. 1. "Âge approximatif (S)" Lrq. 2. "À peu près de même âge (S)" Lrq.<br />
- ADINTXEKO. "À peu près de l'âge (S)" Lrq.<br />
- ADINTXETAKO. "Un peu âgé (S)" Lrq.<br />
adintze. "Templadura" Lar.<br />
adinuntza. v. adiuntza.<br />
adio (V-gip (-ixo), S; Añ, Gèze, VocBN, H), ario, adiu (Urt II 60), adios (V-gip, G-nav, AN-gip-5vill-araq, R;<br />
Urt II 60, Añ), aio (G-azp-bet, AN-gip-larr; aixo V-gip, G-azp). Ref.: Lrq; Etxba Eib (adixo); EAEL 234; Elexp<br />
Berg (adios).<br />
Tr. Desde el s. XIX, y especialmente en el XX, pierde terreno en favor de agur. En la tradición vizcaína sólo<br />
se documenta en Añibarro. La forma adios, que como interj. es casi tan frecuente como adio, apenas aparece, sin<br />
embargo, como sustantivo. Adiu, documentado desde Etcheberri de Ziburu (hay algún testimonio anterior no<br />
seguro), se encuentra en autores labortanos hasta mediados del s. XIX. En la tradición meridional, desde<br />
mediados del s. XIX, empieza a aparecer la forma con -r-, cuyo uso se circunscribe a bersolaris y diálogos<br />
populares. En DFrec hay 2 ejs. adio y 1 de adios.<br />
1. (Interj.). Adiós; empleado tbn. fig. como sin. de akabo. "A (Dios), (c.) agur, adio" Añ. "Vale, al despedirse,<br />
(c) agur, adios, adio" Ib. "Adixo lagun zar guztiori!" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Ariyo, adiós [...] (Tierra Estella)".<br />
v. agur. Adio. De S. Piarre de Oloron, noben. 8 garrenian, hurtez 1584. [...] Beltran de Echaux. TAV 3.2.8.<br />
Eta adiu , zure serbitzari hunblea. (c. 1597). FLV 1993, 459. Adiu beraz, Iesus-Kristo, kanpora zoazena.<br />
EZ Man II 88. Adiu bihotz haserretasunak, adiu hitz arinak. Harb 241. Adios gaztelia, adios iauregia. Tt Onsa<br />
64. Adio, Febus, hire etxe, / hire itsaso gustia. Gç 63. Adiu, fiñean zeruak, / eta adiu, mundua, / ene etxea izanen<br />
duk / bethi ere ifernua. Ib. 183. Onekin adios maitea, / guarda zaitela Jainkoak. Gamiz 206. Adio, banuen<br />
geiago zuei zer esan, baña ez dut artako bear den hasti ta denbora. Mb IArg I 324. Tribunaletako togak, Elizako<br />
muzetak [...], adio. Mb IArg II 13. Ai estu illun bat enzun zuen; adio urlia; ta sartu ta odoletan irabiaturik illa<br />
arkitu zuen. Cb Eg III 323. A Dios nere aide, adiskide ta ezagunak. A Dios mundua. Ib. 311. A Dios nere Jesus<br />
ona! (Muruzabal, 1761). ETZ 121.<br />
(s. XIX). Adio sekülakoz / aita bihotz gogor[r]a / orai hüllan düzü / zure finimentia. Xarlem 697. Adios, dio<br />
egunak, / banoa sekulako. Monho 104. Ertxi plázoa, soñátu erretréta; adió komédia. LE Doc 49s. Adio nire<br />
botoi urrezkoak. Añ MisE 219. Adios sekulakotz mundu guziari. Dh 118. Etxekoak, adiyo, / Pazkua jai ona, /<br />
bake, amoriyua / eta osasuna. Echag 128. Adio Barkoxtarrak, zahar eta gaztiak. Etch 152. Adio arren ene hunak<br />
bai eta uhuriak. Ib. 150. "Adio, nere ederra!" / esan ziranean, / eskua estuturik, / emendik joatean. It Fab 195.<br />
Adiyo aren esne, / arraultz ta txitoak. Ib. 41. Adio: zure zerbitzari; / orai nahi naiz itzuli / lehengo oihanetara ni.<br />
Gy 145. Adio xito eta urdeak [...] eta fortunazko ametsak. Ib. 16. Adios, ene maiteak, balinba ez bethiko! Hb Esk<br />
20. Orain ariyo, nagusi jauna, / presaka juan biat amagana. Bil 78. Adios, ama eta / aitari goraintzi! /<br />
Montebideora nua / biar edo etzi. Bordel 126. Adio beraz, jende maiteak, banoha Jainkoak neraman tokirat.<br />
Laph 161. Jaungoikoak bere grazian artuko du nere anima. Azkeneko aldiz adios. Arr GB 32. Nere azken triste<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
275
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
au / ez dago aparte, / adios, Don Mateo, / Josefatera arte. Ud 163. Biziyoetan altatu gera / oiek dirala meriyo, /<br />
lengo diruak ariyo. Xe 233. Goiz guziez adio! arratsean agur! Elzb Po 189. Orduan, fraiden eskuetaraz<br />
geroztik, adio arthaldea Saratarrentzat! Elzb PAd 73. Adios, oihanerat / berriz nauk itzultzen. Zby RIEV 1908,<br />
770. Deus oboro. Adios D. Resurrección berze batraino. Mdg 153.<br />
(s. XX). Ariyo eta eskumuñak beterinariyuari. Iraola 33. Banijoa bada [...] Ario beaz. Ill Testim 11. Ützi<br />
zialarik kantore egitia, mündiak erran zian: Adio Ardatx! Const 41. Adio herria eta / adio egun ederrak. Etcham<br />
43. Ardatza zitzaion autsi, / adios gure karroza ederra / bere neskatxa ta guzi! Tx B I 249. Orain banua, beste<br />
bat arte, / adios tabernariya. Tx B III 71. Bainan, adio bere xahakoa! Sorginak eremana dio hari ere! Barb Leg<br />
147. Adio, Nabar-Goiti! Oraitan gira sartzen Gipuzkoako lurretan. JE Ber 41. Noan mendi-aldera. Adio, itxua,<br />
adio! Lek EunD 23. Adio beraz gure gereziak, adio gure fruitu-mota guziak. Lf Murtuts 6. Adios, bada, dama<br />
noblea, / Arantzazura arteko. Canc. pop. in SMitx Aranz 193. Haurra nire klinikara daramat. Adio. Arti Ipuin<br />
83. Adio Frantxua, etxerat banoak. JEtchep 111. Adio gero esperantza guzia! Ib. 69. Ario txokoari. Gand Elorri<br />
56. Adio betiko, fede adiskide. Azurm HitzB 55. Heldu ginanian Mutriku horretan [...] / batak "adios", bestiak<br />
"agur", / Ana Juanitak baperez. (V-arr). Balad 60.<br />
v. tbn. AstLas 36. Arch Fab 113. ChantP 46. Sor Bar 91. Ill Testim 18. Adios: Etch 364. Gy 211. ChantP 198.<br />
PE 38. Sor Gabon 54. EusJok II 26. Moc Damu 8. Barb Leg 148. Adiu: Gy 289. Ario: Sor Gabon 46. AzpPr 58.<br />
Urruz Zer 128.<br />
(Usado como saludo de recibimiento). Egun batez Peru [...] heldu zaio, ilhuntxean. --Agur adixkidea! --<br />
Adio, Peru! Zer da berri? Lf Murtuts 29.<br />
(Usado como exclam.). Ta, adios, nun berealaxe gogoak eman zidan, zer, [...] gure Azkoitiko Eleiza<br />
ederrean kantatzen diranak, illunpean gelditu bear debe? GavS 6.<br />
2. (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq. (Sust.). Despedida. "Adio bat, un adieu" Lrq. Ama ganik hartu zuen konjia eta<br />
azken adiua. Harb 51. Eta ene borondatea, ene azken adioa eta othoitza dela, eztadin orhoit zuek egin zinioten<br />
bidegabeaz, eta maliziaz. Ax 329 (V 218). Neure prinzesa ederrari eta maitagarriari neure azken adioaren<br />
erraiteko. Tt Arima 124s. Adiu sekulakoa. Gç 183. Emengo gauz-honrei ta atseginzei adio on bat esateko ta<br />
eriotz oberako prestanzak. Mb IArg I 286. Jendia etsitürik, besarka bata berziari azken adioa erraiten ta arimak<br />
zeliari eskeintzen. Egiat 157. Adios bihotz-erdiragarria. Dh 118. Bere Seme maiteak erran zioenean azken adioa.<br />
Jaur 362s. Adiskide-legean / adiyo batekin, / urrengo aldi arte / esker onarekin. Echag 221. Argitua zen ungi<br />
d'Abbadie yauna / pagatzen zuenean adio minena. Hb Esk 18. Atsegin horri, Jauna, adiorik erdiragarriena<br />
larraikioke. Laph 197. Zeruan, zeruan, gure bilzarrea izanen da adiorik gabekoa! Ib. 197. Azken adioetan<br />
printzesa Maria Theresa Charlotta flakatu zen. Elsb Fram 109. Behar ziotela agur edo adio bat egin han ziren<br />
giristinoei. Jnn SBi 145. Oraintxe izkutatzen da eguzkia urre-galda or diztiratsutan. Iñoiz ez bezelako adioa<br />
gaurko ori. Txill Let 141.<br />
(Pl.). Cf. ADIOAK EGIN, ADIOAK ERRAN. Konsidera etzatzu zure arimak mundu behereko huni<br />
erranen diotzan adiu handiak eta langituak. SP Phil 48. Mundu behere huni eginen diotzotzun adiu miñak eta<br />
tristeak. He Phil 50 (ed. 1853, 41 adio). Jesusi beren azken adio humillak egin ondoan. Mb IArg I 160. Egin<br />
ziotzan bere azken adiuak, eta utzi zuen. Lg I 244. Naamanek egin ziotzon bere adiuoak [sic], eta hastandu zen<br />
haren ganik. Ib. 372. Egin baitziozkaten azken adioak bere Ama Sainduari eta bere dizipulu maitei. Jaur 185s.<br />
- ADIOAK EGIN (S ap. EI 340). Decir adiós, despedirse; renunciar. Adioen eiten has hadi / Espainiako<br />
bizkotxer. Monho 46. Han, anaier adioak eginik [...] bakharrik sarthu zen Iruñen. Laph 162. Adioak<br />
oheratekoan egin zituzten, Iñaziok goizik behar zuelakotz jeiki. Ib. 26. Jaun erretorak elizan, eta bere lagun eta<br />
adixkide zaharrek hil-hobiaren aitzinean egin diozkate adioak. HU Aurp 88. Igande batez populu guzia deitu<br />
zuen bezperetarat, adioak egin behar zituela. Zerb Azk 17. Ez daiat adiorik egiten, etxola; / nihondik ez<br />
naiteke hi gabe kontsola! Elzb Po 193.<br />
- ADIOAK ERRAN (L-arcang, BN-ciz-ad-lab ap. EI 340). Despedirse. Badiotzat adiuak, / bethikotz<br />
munduari. Arg DevB 139.<br />
- ADIO EGIN (L-sar-ain; Añ (G); addo ein G-to; adios egin G-azp; ariyo egin G-bet). Ref.: EI 339 y 340.<br />
Despedirse, decir adiós; renunciar. "Saludar, [...] adio egin" Añ. v. ADIOAK EGIN. Era onetan betiko adio<br />
egin zenien Deabruari, munduari ta aragiari. AA III 265. Lengo egun batian / ai, San Antoniyo! / doi doi egin<br />
zeniran / kalian ariyo. Bil 100. Adios egiten diogu / jente guztiari. JanEd I 98. Juan biar dedan egun / berian<br />
goizian, / ariyo egingo dizut / an pasatutzian. APBB 120.<br />
- ADIO ERRAN (BN-ciz-mix-arb, S ap. EI 340; Ht VocGr; adiu e. Urt; adios erran Urt), ADIO ESAN.<br />
Despedirse; renunciar. "Ultimum amplexum dare, [...] adiu [...] erran [...], adios erran" Urt II 60. "Renoncer,<br />
adio erratea. Je l'ai renoncé, adio erran diot" Ht VocGr 417. Cf. JE Bur 138: "Bihar artio" erraiten ohi dugun<br />
bezala erran zaungun "adio".<br />
Munduan denek eztu borondate obez obedituko nola nik egingo baitut, eta adio esaten dizu zure serbitzari<br />
hunbleak. (c. 1597). FLV 1993, 454. Adiu erran zerotaten, / berriz itzultzekotan. EZ Noel 72. Eta oraidanik, nik<br />
hetzaz, adio erraiten deratzudala. Ax 373 (V 246). Adiu erranen deraue aberatstasunei. SP Phil 48. Adios erran<br />
gabe (1664). ETZ 49. Adiu erraten darotzut. Gç 183. Adio diozute erranen aberatstasunei [...], hitz batez<br />
kreatura guziei. He Phil 50. Adio erraiten zien aberastarzüner, kargier, uhurer eta askazier orori. 'Omnibus [...]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
276
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
renuntiabant'. Mst I 18, 3 (SP, Ch uk(h)o egiten). Hiltzean akhabo enetzat mundua bere ontasun, bere gloria eta<br />
bere plazer guziekin [...] Zertako ez diotet orai beretik adios erranen? Brtc 114. Adio erran ditadazüt sekülakoz /<br />
eztüdala ikusiko bizirik. Xarlem 1278. Gaurdanik betiko adio esan nai diozu Zeruko edertasun guziari? AA III<br />
586. Zure batheian mündüko banitater eta erhokherier adio erran düzüla. UskLiB 94. Guzier adio erranik<br />
erretiratu zela, / Olandako gasna baten barnean bizitzera. Gy 24. Erdi yakinsun denak guti du balio; / lasterregi<br />
du lanei erraten adio. Hb Esk 166. Adios erran zuken Larak biziari. Ib. 36. Maitatu lagun guziek adio erratea.<br />
Ib. 19. Gerlako lagun maitea, orai adio behar dugu elgarri erran. Laph 13. Ene ethorkizunaz den bezenbatean,<br />
ez dezoket adiorik erran. Ib. 128. Etxekuer errezü dolorez adio. ChantP 366. Birian topo egin nituben, / esan<br />
niyoten "Ariyo!", / korresponditu zuten ez dakit, / juan ziraden seriyo. Xe 313. Txiboak beste baten deitu zidan<br />
txio, / isilldu nuen laster esanaz adio. AB AmaE 404. Zergatik joan zaizkit, adiorik ere erran gabe? Jnn SBi 119.<br />
Urtsuan defuntua / Santa Anan kausitua, / adios erran gabe / etxetik partitua (B). A EY II 348. Nahi izan beitzen<br />
abiatü adiorik erran gabe ere. Const 32. Gure lagun maite heieri / adio erraiteak. Etcham 40. Adioren erraiteak.<br />
Ib. 36. Adio erraiten dugu behingotz, Orreagako herri ñimiñoari. JE Ber 16. Aski gazterik pilotari adios erran<br />
behartu zitzaion. Zerb Azk 115. Gure herri maitiari bethikoz adio erraiteko libertatia. Mde Pr 51. Nik, Urepele,<br />
zuri ertean adio, / desiratuko dautzut aunitz amodio. Xa Odol 111. Nik ez diozüt, ez, erranen / ardu hunari adio.<br />
Casve SGrazi 46.<br />
v. tbn. Etch 676. Iratz 26. Adios erran: Balad 218 (S). Ariyo esan: Bil 48. Urruz Urz 56.<br />
Mariñelek, nigar marrasketan, adio diote untziari, adio biziari. Laph 223. Oi, Herri gaixoa! / Haur emaztek<br />
etxeri diote adio. Iratz 30.<br />
Ta asi zen itxez itxe bere adiskide guziei azken adio esaten. Mb IArg II 271.<br />
- ADIOTAN. Despidiéndose. Munduari egun oroz / zagokan adiutan. Arg DevB 141. Has zedilla adiutan, /<br />
Mundu huntaz etsia. Ib. 137.<br />
- EZ ADIO, EZ ADIORIK (ezadioik BN-ad ap. EI 341). (Fórmula de despedida atenuada). Despeditzen<br />
zaituztet, / bañan ez betiko, / ez-adiyo, maiteak, / asko degu gaurko. Echag 223. Hantxet dago; orentto baten<br />
bidea dukezu hemendik; ez adioik. Leon GH 1923, 531. --Ederki adixkidea! Beraz ondoko egunak arte... --Ez<br />
adiorik! Lf Murtuts 30. Gure artian ongi zinena / apartatu zira fite, / ez adiorik, lagun maitea, / ta beraz ikusi<br />
arte! Mattin 102.<br />
adioka, adiaka (Hb ap. Lh), adika (Hb ap. Lh). "Adiaka egon (Hb), prolonger les adieux" Lh (s.v. adi).<br />
"Adika hari direla utzi ditut (L; Hb), je les ai laissés se faisant des adieux" Ib. (s.v. adikatu).<br />
adiokan. "(S), en faisant ses adieux" Lh.<br />
adiokari, adikari (Hb ap. Lh). "(L; Hb), faiseur d'adieux" Lh.<br />
adiokatu (Hb ap. Lh), adikatu (Hb ap. Lh). "Échanger les adieux" Lh. "Adikatu (L; Hb), prodiguer les<br />
adieux" Ib.<br />
adion. v. adinon.<br />
adiontza. v. adiuntza.<br />
adipaitza. "Precisión que hace el entendimiento" Lar.<br />
adipaitzatu. "Prescindir, en la Lógica" Lar.<br />
adipaki. "Preciso, por el entendimiento" Lar.<br />
adipegile. Convincente. Ez deigutela ba, ezkutuko legietaz, idurizko eziñetaz itz-egin; ain agiriko<br />
adipegilleari "nork daki?..." ergelik ez jarri aurrean. "Tan convincente evidencia". Zink Crit 21.<br />
adipen (BeraLzM). Atención. Adipenez egon dira zelaikoak Munaberi entzunaz, baño eztiote arrek iñoiz<br />
bezela gogoa bete. Ag EEs 1917, 213. Edozelako otoitzak, ona izateko, lau baldintza oneik bear-bearrak ditu:<br />
adipen, apaltasun, uste bete ta iraupena. Eguzk LorIl 231 (ap. DRA). Soñularien ondora etorri ta arretaz ta<br />
adipen guziaz nola egoten zan eresti eder oiek entzuten. Garit Usand 9. Adipen guziaz Joxe-Mariri begiratuaz.<br />
Ib. 19.<br />
adipetu (BeraLzM). Convencerse. Jakintzak eta ertiak askoz geiago aurreratu ezpadute arau au aiztu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 277<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dalako dala sendokiro adipeturik nago. Zink Crit 10. Alako otz mallak lobelak leitzen dituala [...] adipetua ez<br />
dagonik ez da. Ib. 35. Nere aitak jakin zuelarik alako baimena Bizente jaunak eman zuela, nere aita ere adipetu<br />
zan, bere baimena neri emateko. Zubill 88.<br />
adiragarri. v. adieragarri.<br />
adirage. Indiferente. Ta gero eztautso iñori barrerik ez mirarik egingo, danok ikusiko doguz zeuen kaskuok<br />
orain chauffeurren polañak ikusi oi doguzan baxen adirage. Kk Ab II 16.<br />
adiraki. v. adieraki.<br />
adiraldu. v. aditaldu.<br />
adirantza. v. adierantza.<br />
adirapen (A Gram 366 y 377). Definición. Adirapen eta atalkera batzuk. Arriand EAditza 759.<br />
adiratu (A Gram 366). Definir. Azkue dice que la voz corresponde a Larramendi, pero lo más parecido que<br />
da éste es adirakitu (s.v. "notar, señalar, marcar"). Baina iakitunak adiratuten dauen "clara noticia cum<br />
laude" atsegina ez daila egokia edonok daki. Arriand EAditza 758n.<br />
adirazi. v. adierazi.<br />
adirazkai. v. adierazgai.<br />
adiskanza. v. adiskidantza.<br />
adiskidantza (L, BN, S; Gèze, Dv, H), adeskidantxa (R), adiskanza, adiskidantxa (S), adixkidantza,<br />
axkidantza. Ref.: A (adiskidantza, adeskidantxa); Lh; Izeta BHizt2. Amistad. v. adiskidetasun, adiskidego.<br />
Tr. Documentado en Mendiburu y, desde la segunda mitad del s. XIX, en textos septentrionales no suletinos.<br />
Tbn. lo emplean algunos autores meridionales modernos como Villasante o Aresti. En DFrec hay dos ejs. de<br />
adixkidantza.<br />
Bake gezurti galgarria da Jangoikoaren adiskidanza galerazten duen bakea. Mb IArg I 301. Zure<br />
adiskidanzan emendik ill arte guzian emen ni bizitzea. Ib. 145. Itzulzen dira fite-laster mundu galgarriaren<br />
adiskanzara. Ib. 97. Beraren adiskanzan bizitzeko. Ib. 334. Ohore Eskaldunek horren axkidantza. Hb Esk 127.<br />
Arte huntan emaiten darotzut ene adixkidantza eta galdatzen zurea. Laph 12. Urtheek, berritzean, ez dituzte gure<br />
adixkidantzaren lokharriak gehiago baizik tinkatzen. Darthayet Manuel 406. Zorigaitzez gerthatu dira gauzak<br />
errege horren adiskidantza hoztu dutenak. Prop 1886, 170. Amodioak balu / buru ta berthute, / adixkidantza ona<br />
/ orduantxe laite. Zby RIEV 1908, 765. Ez dezake barkamendua eman eta bere adixkidantza bihur [...]<br />
debruaren zerbitzari egon nahi denari. Lap 383 (V 174). Ikhusteko da zoinen baithan zeduzkan Erreginak bere<br />
bihotza, bere adiskidantza, bere sinestea. Arb Igand 105. Harekilako adixkidantza bazaiote gure gizonei zerbait!<br />
HU Aurp 81. Norekin egin zuen Jainkoak lehenik adixkidantza? CatJauf 32. Debru bat eman zen trebes gure bi<br />
adixkideen artean, eta, ilhaundu, suntsitu ziren adixkidantzak oro! Barb Sup 2. Egia othe da [...] adixkidantzaz<br />
emana zuela Moroer, Zaragozarekin, Aragoniako bazterra? JE Ber 14. Sekula ez dela han pizten dremenden<br />
eztabaia edo lipista; aitzitik, adixkidantza osoan egiten dituztela gauzak, samurtu gabe. Zub 55. Adiskidantzak<br />
hala eskatzen du ordea... Mde Pr 191. Hil zen Jesukritoren adixkidantza osoan. Egunaria 1-10-1959 (ap. DRA).<br />
Eztut estimatuko / beren adiskidantza. Arti MaldanB 217. Zorte ona, jainkoekin adiskidantza dugulako seiñalea<br />
omen. Vill Jaink 132. Ez dakit merexitua dutan adixkidantza hori. Xa Odol 55.<br />
v. tbn. Jnn Bihotz 121. Adixkidantza: Etcham 116. Leon Imit III 10, 2.<br />
adiskidatu. v. adiskidetu.<br />
adiskide (gral.; Lcc, SP, Urt I 107, Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 10v, VocBN, Gèze, Dv, VocB, H), adeskide, adexkide<br />
(R-vid-uzt), adiskida, adiskire (G-goi), adixkide (G-azp, AN-gip-larr-erro, L, BN, S, Sal, R-urz; Arch VocGr),<br />
adizkide (V-arr-m, S; Bera, Zam Voc), adizkire, aiskide (V, G, AN-ulz-erro-burg, Ae, L-arcang, BN, Ae),<br />
aiskire (V-arr-och-ger-gip, G-azp-goi, AN-gip), aixkide (V-gip, G-azp-goi-to, AN, L-côte-sar, BN-baig, Ae; H),<br />
aixkire (V-ger-m-gip, G), aizkide (V-m, AN-ulz, BN-ciz), areskide (R-vid), ariskire (V-ger), arixkide (Sal, R),<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
278
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
axkide (V-ger, G-goi-to, AN-ulz-erro; Hb ap. Lh, H), exkide (AN-olza). Ref.: A; Bon-Ond 152; ContR 516; Lh;<br />
EI 290; Lrq (adixkide); Etxba Eib (aizkidia); Iz Als (aixkire), ArOñ (aiskire), Ulz (aiskídia, axkídia); EAEL 249;<br />
Elexp Berg (aixkire).<br />
Tr. Hasta mediados del s. XIX domina la forma adiskide, tanto al Norte como al Sur. Adixkide se documenta<br />
en textos septentrionales por primera vez en el suletino Maister; su uso va creciendo desde mediados del s. XIX<br />
y en el XX se convierte en la forma predominante en estos dialectos, en los que no parece tener valor expresivo.<br />
Al Sur se encuentran formas con palatal desde Lizarraga de Elcano; luego figuran en obras de teatro y diálogos<br />
en general, parece que con valor expresivo, valor que no se da en otros autores meridionales del s. XX que tbn.<br />
las utilizan, como Inza, Zaitegi o Irazusta. Con -zk- se encuentra en autores meridionales del s. XX, en su mayor<br />
parte vizcaínos (antes hay adizkire en un ms. alto-navarro y adizkide en J.B. Elizanburu). Cf. la etimología de<br />
Arana Goiri (94): "Adizkide (amigo), de adi (inteligencia), z modal, k fonética e ide (semejante): co-pensante".<br />
Las formas sin -d- figuran por vez primera en Lizarraga de Elcano; son más frecuentes al Sur y en obras en<br />
verso, por necesidades métricas. Formas con ade- se documentan en Oihenart (PrASJU 351), en Tartas y en los<br />
roncaleses Hualde y Mendigacha. Añibarro utiliza, junto a -kide, el final -kida. La forma popular con final en -<br />
ire se documenta ya en una carta guipuzcoana del s. XVII. En DFrec hay 124 ejs. de adiskide y 22 de adixkide,<br />
siendo éstos de textos septentrionales.<br />
1. Amigo; por ext., persona que está en buenas relaciones con otra. Recientemente, en el lenguaje hablado, en<br />
V, G y parte occidental de AN, lagun ha ocupado el lugar de adiskide, usándose éste sólo para sentidos marcados<br />
o expresivos, sobre todo como eufemismo para 'novio, amante'...: v. EAEL 249. v. lagun.<br />
Desir hura konplitu du Garaziko naturak / eta haren adiskide orai Bordelen denak. E 261. Haideak eta<br />
adiskideak urte gutis atzendurik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Horra gizon gormanta eta hordia, publikanoén<br />
eta bizitze gaixtotakoén adiskidea. Lç Mt 11, 19 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Ol, Ker, IBk adiskide,<br />
Echn aixkide, Hual adexkide; IBe lagun). Zure adiskidea nax. Lazarraga 1180r. Balia bekit, / oi badot<br />
adiskiderik. Ib. 1202r. Ire etsaien emazte eukek ik adiskide. RS 234. Adiskideak gastigatu zidan deseatzen<br />
zenduela jakitera non zen gobernadorearen jendarma. (c. 1597). FLV 1993, 459. Erakusten dugula onetan<br />
garadela aren adiskideak. Ber Doc 137r. O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak / bañan orain (diostee) atze<br />
urrunekoak. EZ Man I 122. Ezkara obligatu [...] hekin maiz ibilzera, eta ez hekengana, adiskidetara bezala<br />
ioaitera. Ax 326 (V 216). Guztiak ziran nere adiskire aren etsaiak (G, 1655). ConTAV 5.2.9, 129. Alonso<br />
adiskidea, jakin egizu naxala ni ordi ona. Mic 14r. Adiskide zaharra berriagatik eztutzala. O Pr 540. Aristotesek<br />
hiltzian [...] propos labur, on eta eder haur eduki ziala bere adeskider. Tt Onsa 17 (124 adiskide). Ezpazindu<br />
zerurik ere / zure adiskideentzat / eta ifernurik ezpalitz / bekhatore etsaientzat. Gç 106. Othoizten naute adiskide<br />
batzuek zenbait fagore eritarzun horren kontra egiteaz. Mong 586. Gure askazi, adiskide eta hilentako. Bp I 56.<br />
Hainak dira ene adiskide itxurazko batzuek ene hutsei jazartzeko mihiak sufle eta arin tuztenak. ES 196.<br />
Bakharrak dire hagitz adiskide leialak. Ch III 45, 2. Zergatik, nola adiskideak baitire, beti biak akonpanatzen<br />
dire. El 75. Au dok fiesta zalea gure adiskidea. Acto (ed. 1983), 253. Ala asi oi ditut nere ezagunai ta adiskideai<br />
bialtzen dioztedan kutunak. Lar, carta a Gandara 161. Gure adiskidetzat har detzakegun arterañokoan. He Gudu<br />
97. Mündiaren etsai ziren, bena Jinkuaren ezinago adixkide. Mst I 18, 4. Jateko ta edateko ta gauzak arzeko<br />
guziak aide ta adiskide, baña nekerako ta ari lagunzeko ezagun ere ez. Mb IArg I 252. Pistia itsusi oiek dira<br />
gure adiskide. Cb Eg II 193. Chusai, Dabiten adiskide ohia. Lg I 313. Tresor aberats bat da adiskide leial bat.<br />
Mih 67. Adiskide bat galtzen badut, bertze bat egiten dut. Brtc 139. Jainkoaren gogoko ta adiskide egiten<br />
gaituan grazia. Ub 140.<br />
(s. XIX). Naizúte gibelarázi anáiek, aideék ta aiskideék. LE Doc 47. Paratu zio Alejandro andiak Hefestion<br />
bere aiskideari erastunaren marka ezpañetan (226). LE-Ir (s.v. adiarazi). Adiskide kalitatian / orai minzadi.<br />
Xarlem 315. Umiak ez igesik egin; gizon ona ta adiskide barri bat da, ta ezteutsube gatxik egingo. Mg PAb 93.<br />
Ezagun ta adiskidak. Añ EL 1 91 (LoraS 112 adiskide). Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik egiten. VMg<br />
19. Abel ta Kain adiskidiak zirian; Abel zeruban dago ta Kain inpernuban. fB Ic I 61. Orduan lagun eta adiskide<br />
guziei ez-axolarekin behatuko deraiet. Dh 126. Ama izango da alaba bataren adiskidiago, bestiaren baino. Aita<br />
izango da seme bataren adiskidiago, bestiaren baino. Senarra izango da auzo baten adiskidiago, emaztiaren<br />
baino. fB Ic II 208. Gaur ere berriz / onera gatoz / adiskide on legean, / zelebratzera / Errege eguna. Echag 247.<br />
Egiten baitu Jainkoaren haur, haren adixkide. Jaur 116. Maitatuko dezu zure adiskidea zu zerori bezela. Ur Lev<br />
19, 18. Hartako du herrian axkide ausarki. Hb Esk 143. Zuen guzien erdian, guziak ahaide edo adixkide,<br />
munduaren erdian aurkhitzen naiz. Laph 161. Nola aurtxo zanetik gaxo eta beartsuen añ adiskidea baitzan. Arr<br />
GB 14. Topatu zuan bere lenagoko adiskide batek. Bv AsL 50. Nere adiskide abade jaun eta euskera zale dan<br />
On Jose Maria Bernaolakoari. AB AmaE 216. Sartu zen adiskide batzuen arterat joan balitz bezein ezti eta botz.<br />
Jnn SBi 158 (129 adixkide). Nork ez du ezagutzen Azkain? Nork ez du adizkide bat bedere herri maithagarri<br />
hortan? Elzb PAd 30. Ikusi dituenean bere adixkide ohiak Panamako saltsa beltz hortan igeri. HU Aurp 65 (Zez<br />
198 adiskide). Igartzen dau bere aizkide bat dala kantetan dagona. AG 455 (adizkide en el poema<br />
"Kantauritarrak" in Mauro Elizondo 559 (ap. NeolAG)). Santa Ageda bere egun-aurrean / da gazteen adiskidea;<br />
/ gau ilunean emoten deutse / berba egiteko bidea. Azc PB 63.<br />
(s. XX). Ene adexkide bati berze adexkide batek, oiltu zaun besugo puxka bat. Mdg 132. Gaztetako adiskide<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
279
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bi. Echta Jos 89. Baño ez omen da orain lengo adiskidien adiskide. Ag G 371 (v. tbn. AL 7). Azpeitiko gure<br />
adiskide Arizpek [...] oiukatu. A Ardi 133. Bere ama, ixeko, osaba, aizkide ta enparauak. Kk Ab I 111 (II 18<br />
adizkide). Orduraño Jesusen adixkide izkutukoak ziran bi gizon aberats. Inza Azalp 71. --Goiz huntako Maulerat<br />
behar, adiskide batekin hola hitzartu bezala. --Adixkide batekin? Barb Sup 175. Gure mutillak adizkide asko<br />
eukozan. Altuna 55 (43 aizkide). Irurok adiskide-antzo esku-estutze bat egin. Or Mi 14 (Eus 204 aiskide). Nunnahi<br />
berehala egiten ditu adixkideak. JE Ber 74. Aiskide batek esan dit neri / Donostiyako partian. Tx B II 157<br />
(157 aixkire, B 100 adiskide). Goralduagaz zeure aizkide / Ramon Sota jaun gurgarri. Enb 124 (87 aizkide, 179<br />
adizkide, 130 adiskide). Adizkide bijok, gurasuen etxetik alde egindda, asi ei ziran bidez munduban barruna. Otx<br />
58. Jaun ori ta ni ez gera oso adiskide. Lab EEguna 71s. Ala-olako adiskidea: Beltza egin didazu ta eztizut<br />
berealakoan barkatuko. Ldi in Or BM 8. Marxek eta onen adiskide ta lagun andi zan Engelsek sortu eben [...].<br />
Aizkide biok olako zerbait egiteko asmua 1847garren urtean artu ebela dirudi. Eguzk GizAuz 68 (86 aiskide).<br />
Aita amak adixkide batzuetara joanak dira. JAIraz Bizia 27. Platon adiskide, Arana adiskide; bañan egia<br />
adiskideago. Or EG 1951 (3-4), 37. Plaentxian ba ei ziran aiskide bi, bata aberatsa ta bestia pobria. SM Zirik 9<br />
(94 adiskide). Adixkide batzuen beha nago. JEtchep 83. Adiskide faltsorik / laguntzat ez artu. And AUzta 149 (98<br />
adiskire). Zaitegi adixkide jaun apezaren liburuari. Lf in Zait Plat XIII. Bere adiskide Salinas, ereslari itsu<br />
bikaiñari. Gazt MusIx 69. Mai baten inguruan giñan zortzi bat adiskide. NEtx LBB 119 (Antz 155 adixkide).<br />
Lagun eta adiskide asko euki ebazan alde askotan. Alzola Atalak 88. Hiriko adiskide baten izena. Ardoy SFran<br />
232. Zure adixkide fidel: / Mattin Aheztarra. Mattin 42. Lagundu ninduten [...] elkarren agitz adiskide ez ziren<br />
Jose Vallejok eta Antonio Tovar-ek. MIH 369. Adiskide ustekoak murgildu zuen putzutik ateratzen badu<br />
hasiberrian Cabiria gaizoa [...], berriro ere osin ertzean uzteko izango da bakarrik. MEIG I 183.<br />
v. tbn. Mat 221. Volt 202. Harb 140. Hm 192. SP Phil 16. CatLav 132 (V 69). Gamiz 206. CatLan 79. Egiat 212.<br />
Zuzaeta 100. AstLas 17. Monho 128. CrIc 142. Gco II 67. AA I 541. JJMg BasEsc 146. Astar II 181. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 531. UskLiB 83. Etch 184. It Fab 94 (71 aiskide). Izt C 237. Gy 298. Lard 170. Dv Prov 13, 20.<br />
CatS 41. Bordel 169. Elsb Fram 89. Apaol 59. Ip Hil 232. Arb Igand 20 (177 adixkide). Etxeg in Itz Azald 178.<br />
EusJok 167 (105 aiskide). Const 41. FIr 183 (173 adixkide). Ir YKBiz 356. ABar Goi 52. TAg Uzt 105. Zait Sof<br />
41. Munita 154. Etxde AlosT 59. Txill Let 82. Bilbao IpuiB 199. Arti Tobera 268 (MaldanB 209 aiskide). Vill<br />
Jaink 30. Erkiag BatB 191. Uzt Sas 278 (119 adixkide). Berron Kijote 134. Adixkide: Arch Fab 127. Zby RIEV<br />
1908, 83. Lap 8 (V 6). CatJauf 76. StPierre 31. Ox 150 (168 aixkide). Zub 63. Larz Iru 88. Zerb Azk 103. ZMoso<br />
76 (78 adiskide). Xa EzinB 72. Adizkide: JBDei 1919, 268. Laux BBa 126. Aitzol in Ldi UO 4. EA OlBe 101 (99<br />
aiskide). Adizkire: msZabalg 5. Aiskide: Ldi BB 26. Aizkide: Zink EEs 1926, 84.<br />
(Usado en vocativo). v. amigo. Tr. En autores meridionales modernos hay una mayor tendencia a usarlo sin<br />
artículo. Goazen oro elgarreki, ene adiskidiak, / bethi eta sekulakoz gauden ene glorian. E 69. Orduan diotsa,<br />
Adiskideá, nola huna sarthu aiz eztei arropá eztuala? Lç Mt 22, 12 (He, TB, Dv, Ip, Ur, Samper, Leon, IBe<br />
adiskidea, Ol, Or, Ker, IBk adiskide, SalabBN ene adiskidia). Hunat, adiskideak, hunat, xukatzatzue begiak. EZ<br />
Man I 87. Hola, adiskidea, orai zuk soiñean darabiltzatzun arropa horiek, zuk baiño lehen erabili zituen bere<br />
bizkarrean ardiak. Ax 416 (V 270). Neure adeskidia, [...] erranen duzu [...] penitent handi bat izan dela. Tt<br />
Onsa 46. Huna zer den sekretua, / Adizak, adiskidea. Gç 75. Adiskideak! Gipuztarra dezute tratalaria, ez<br />
erbestekoa. Lar Cor 152. "Barkatu, adiskidea", eranzun zion ark. Mb IArg I 375. Ola, adiskidea, oriek ere<br />
baditugu? Cb EBO 38. Erregek erran zion: adiskidea, zergatik ethorri zare ezteietako yaunztura gabe? Lg II<br />
236. --Aixkidea, nola zara? --Zu bezala ni ere ala (350). LE-Ir. Ni arzaia naiz, adiskidea, ezer bear badidazu.<br />
Mg PAb 164. Jaungoikoak egun on dizula, adiskidea. Gco I 420. Adiskidia, zer da ori? Nik zuri ainbeste burla ta<br />
desprezijo, ta zuk beti barre? JJMg BasEsc 187. Salbe, adiskideak, / jende onak, abur. Echag 128. Hanbat<br />
gaixto! adixkidia: / igurikatzen zutu zartaginak. Arch Fab 157. Nik, adiskidea, / oraindika ez dakit / zer dan<br />
nekatzea. It Fab 35. Nagusiak bati erantzun zion: adiskidea, bear ez danik, egiten ez dizut. Lard 423. Adixkidea,<br />
zure sinheste bereko ninteke. Hb Egia 10. Berri handia, adixkide maiteak, berri handia! Laph 143. Halto,<br />
adixkidea! ez duzu aditzen? Elzb Po 209. Nere adiskidea, iya degu asko, / bertsoetan naikoa egin degu gaurko.<br />
AB AmaE 412. Adiskire --esan zion Mitxelek-- sei falta dituk emen. Apaol 100. Nahuzu entzun egia bat,<br />
adiskidea? HU Zez 66 (51 adixkide). Aiskiria! Badakit zuk zer bear dezun, begiyan igarritzen dizut. Alz STFer<br />
113 (138 aixkire). Adiskidia, zure bizian behar ükhen düzü fidel izan. Ip Hil 151. Adiskidea, esan eutsan, irudi<br />
done baten aurrean ago. A BeinB 88. Bai, adiskidea; onezkero egun askotarako ez gaukaz Jaungoikoak. Ag Kr<br />
223 (AL 55 aiskide, G 251 aiskire). Gau on, adixkidea. JE Bur 168. Ez adiskidea, ori irrigarria izango litzake<br />
niretzat. Echta Jos 243. Muñ batekin saltzen nauzu, adiskidea? esan zion Jesusek. Inza Azalp 66s. Ots, adiskide,<br />
ere burua ernetzat daukaken ori, [...] aizea yan bearrean intzake. Or Mi 20. Emendik zabiz, aizkide? Kk Ab II<br />
57. Aizkidia, baia eralgiteko itxixu. Ib. 126. Adiskidea, nik ez dezaket deusik egin. Barb Leg 145. Ik duk bizar,<br />
adiskide. Ldi IL 91. Ez, adiskide; ez dut zure ontasunaz baliatu nahi. Mde Pr 107. Hep, ene adixkidea! Zauri<br />
beraz! JEtchep 116. Zuzenak ez ote dira, ene adiskide, iainkoak ere? Zait Plat 147 (Sof 94 adixkide). Urteak,<br />
adiskide, urteak bizkarrean. Erkiag BatB 72. Beretzat nahi luzken gisan, nahi ditugu, guk ere guretzat,<br />
adixkideak! Larz Iru 116. Ikusi arte, adixkidea, / beha zaguzu zerutik! Xa EzinB 44. Ez, adiskide, zu zaude ene<br />
kontra, eta zuk duzu hauzia enekin. MIH 216.<br />
v. tbn. Volt 172. VMg 17. AA I 443. JanEd I 32. Noe 24. Elzb Po 193. Urruz Urz 42. Arb Igand 93. EusJok 56.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
280
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Jaukol Biozk 89. Tx B I 33. Ir YKBiz 390. Etxde AlosT 71. Osk Kurl 117. Balad 163. Adiskire: Xe 282. Adixkide:<br />
Ox 147. Casve SGrazi 114. Aiskide: Eguzk GizAuz 147 (103 aizkide). Aixkide: Zby RIEV 1908, 212. Sor AKaik<br />
132 (125 aixkire).<br />
+ adixkide (S), aixkire (V-gip), aizkide (V-gip). Ref.: Lrq (adixkide); Etxba Eib (aizkidia, aizkidiak); Elexp<br />
Berg (aixkire). "Amoureux. Cette deuxième acception doit être attribuée à la préocupation d'employer des mots<br />
bien-sonnants" Lrq. "También se dice de la novia o el novio" Etxba Eib. "Aizkidiak, novios, enamorados,<br />
emparejados. Aspaldiko denboretan aizkidiak dira, eta laster ezkonduko dira" Ib. "Gizonorrek itxuria ezkutuko<br />
aixkiren bat zeukan" Elexp Berg. Ni baitan dukezu adiskide bat; / balia dikezit senhar gaixto bat. E 211.<br />
Gozatuten dira itxi eben adiskide dongiaren oniritxi edo kariño ondagarrijan. Mg CO 77. Arako zeure adiskida<br />
maitearen billete zoragarriak, amorez itsuturik, irakurten zenduzanean. Añ LoraS 91. Adiskide deungekin<br />
adulterijotzan Sakramentubaren lotsagarrijan bizi dala. fB Ic III 328. Aita-amak ahanzten edozein sasitan, /<br />
axkideak egiten berdin gaskoinetan. Hb Esk 40. Emakume atzeakin adiskide izatea debekatua zeukatela. Lard<br />
103. Aixkiriak bata bestiari eman biar dizkate ogei milla... prueba. Sor Gabon 40. Nor ote zun ordea Engrazik<br />
adiskide ala oekide? Etxde JJ 135. --Bethi, halako zerbait preferentzia bainuen zuretzat, bertze hemendik<br />
joanentzat ez nuena. --Plazer da jakitea, adixkide gordeak baditugula. Larz Iru 138. Ana izan zan aurrena<br />
adixkidea sortzen. NEtx LBB 50. Ala zan kaletar au, etxeko ederragaz aspertuta, baserriko andrakume, bere<br />
errenteru fardel bategaz aiskide. Etxba Ibilt 465.<br />
Bere neska-adiskideekin eta beste mutil batzuekin batean. Erkiag Arran 119.<br />
Sudur-estua, eztul-karkara: / Erio du adiskide. "Todavía le corteja la muerte". Or Eus 221.<br />
(Con relación a cosas). Aficionado, amante de, amigo de; partidario. Egiaren adiskideai argia. Cb Eg III<br />
394. Ardoarén aiskide sobra déna misérien ostatári dá. LE Prog 112. Mahomet atsegin lizunen axkidea zen. Hb<br />
Egia 79. Arduarekin adiskide ta / gizonarekiñ zapuztu. Xe 270. Au zan gizon bat sal-erosiari oso emana, ta<br />
munduko ondasun ta aberastasunen adiskide biotzekua. Bv AsL 25. Gazte santutasunaren adiskide ta dontzella<br />
garbitasunaren maitatzalliak. Ib. 96. Geroztik beti bere Ordenaren adiskide biotzekua izan zan. Ib. 188. Diteken<br />
bezain erlisionearen adixkide eta gizon izana gatik. JE Bur 54. Naparroako "Euskeraren adiskideak" deritzaion<br />
bazkunari. Jaukol Biozk 68. Arduarekin adiskide da, / gorroto gutxi lanari. Tx in Imaz Auspoa 24, 153.<br />
Nagikerijaz aizkide diran / gixa-emien ikasbidetzat. Enb 138. Zuaitzaren adiskide ta etsaiai zuzendutako lerro<br />
baldar batzuek. Munita 15. Borondatez egiten ezpadirade erreboluzioaren adiskide, derrigorrean eginen direla.<br />
Arti Tobera 264. Gu oraino pagano [...] ilargiarekin frango adiskide. Ardoy SFran 11s. Zaldungo ibiltariaren<br />
serbitzari ta adiskide naizelakoz. Berron Kijote 124. Ez naiz nor horiezaz iritzia azaltzeko, filosofiaren<br />
adiskidea, adiskide ez jakina, izanik ere. MIH 265.<br />
(Con izan trans.). Ardoa adiskide duana ez da aberastuko. AA III 375. Ausardia dute nagusi, nasaikeria<br />
adiskide, indarra lege, añenekoa ziri ta zigor. Ag G 217. Gosea ez zuan beñere adiskide ona izan. Anab Poli 41.<br />
Nikanor-ek, udan, izaten eban adiskide uraren ezotasuna. Erkiag BatB 34. Palmondo haundi baten pean / itzala<br />
genuela adiskide. Lasa Poem 58.<br />
(Uso adj.; sólo se incluyen aquí los ejs. en los que sigue a un sust. común). Ots egiten dio bere deabru<br />
adiskideari ager zezan an ekuskari onen bat. Mb IArg I 376. Bertze apez adixkide batengana. HU Aurp 181.<br />
Otxagabiako Español adixkide batek ekartzen dio [...] tabako hosto bat gaitza. Barb Sup 64. Errotari adizkidia<br />
sarri elduten yakon. Altuna 64. Aize adiskideari, ots eztirik nun-yoa [zuaitzak eman]. Ldi BB 100. Gizon<br />
adiskidearengandik izaki, berri atsegiñak esango dituzula ongi dakit. Zait Sof 29. Zubiburuk lekaide adixkideak<br />
ba zituan. JAIraz Bizia 68. Zenbat aldiz ez ziren egon itsaso adiskidearen ikusmenean. Mde HaurB 73. Lafitte<br />
jaun apez adixkideari. Zerb Azk 6. Adio betiko, fede adiskide. Azurm HitzB 55.<br />
2. (Uso predicativo). "Amigado, como amigo. Umiak ointxe alkarrekin asarre ta ointxe aixkire" Elexp Berg.<br />
"Onezkero gure ama ezton egongo aixkire" Ib. Zerren da egitea Iaungoikoen adiskide konfesiñoagaz. Cap 87.<br />
Duzun hura maite eta idukhazu adiskide. SP Imit II 7, 1. Zeñaz mediante arkitzen geraden Jaungoikoaren<br />
adiskide. OA 39. O beti zure adiskide egon baninz! Cb Eg III 281. Txakur ta katua adiskide [ekusi], / balira<br />
bezela senide. Mg in VMg 104 (tbn., con alguna variación, en Zav Fab RIEV 1909, 34). Adiskide daudenak<br />
okertzeko. Gco II 67. Nola hilen othe naiz bada! Jainkoaren adiskide ala etsai othe? Dh 123. Eta egun artan<br />
gelditu ziran adiskide Herodes eta Pilatos: zergatik lenago ziran etsaiak beren artean. Oteiza Lc 23, 12 (Lç<br />
adiskidetu). Nobletuak graziaz, eta partalier ezarriak Jainkotasunean, Jainkoa gurekin adixkide jartzen da. Jaur<br />
204. Zuen kontra aserre / balin badire ere, / laster dire egiñen, zuen adiskide. Gy 215. Pozik nik parkatuko<br />
deutsut zorra zuri, / ta biok adiskide apartauko gara. AB AmaE 299. Aserre ta adiskide [...], ezetz ta baietz,<br />
atzera ta aurrera, gora ta bera; baño, azkenean ere [...] korapillatu zan [...] ezkontza. Ag G 41. Zorra<br />
barkatuko diet, orrela aien adiskide egongo naiz. Ir YKBiz 305n. Yainkoaren adiskide il badira. Or QA 112.<br />
Arras adixkide elgarretarik berexi direla. Larz Senper 60. Nahiz beti adixkide egon ginen, azken denboretan<br />
etzen gurekin hanbat ibiltzen. Xa Odol 49.<br />
(Con sociativo). Guztiekin adiskide, arronter eta solhasturi den bat. Ax 339 (V 225). Adiskide egiñ zaite<br />
humillekiñ, xinple eta xuxenekiñ. Ch I 8, 1. Arerijo garbatubagaz leen baixen adiskide izatia. fB Ic I 66. Daukan<br />
jenijuagaitik ezin beragaz tratadu zinaikiala, leenago ainbat denporan beragaz adiskide izan bazara. Astar II<br />
28s. Jainkoa gurekin adixkide jartzen da. Jaur 204. Guziek nahi dute harekin axkide. Hb Esk 195. Neron berez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
281
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
izanik gaiztakeria guzietara etzina eta griñatua, Simonekin txit adiskide egin zan. Lard 533. Adiskide dena<br />
publikanoekin eta bizi gaxtoko jendekin. Samper Mt 11, 19 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Ol, Ker,<br />
IBk -(r)en adiskide(a), Echn -(r)en aixkidea, Hual -(r)en adexkide). Ene aita amekin / adiskide zela. Bordel 125.<br />
Ba! bearko utzi nerekin aiskide nai badezu. Apaol 33. Nahi baduzu gero harekin adixkide bizi. HU Zez 87.<br />
Zulango gizonakaz adiskide izan nai dot. Ag AL 50. Sendi Deunaz aizkide / ixan ezkero. Enb 109. Nola<br />
Erregerekin arras adixkide baitzen. Barb Leg 132. Etxean bildu dira bei, ardi ta beor, / oillo ta zerriekin<br />
adiskide jator. Or Eus 130. Alare aiekin adiskideago nintzan heresi artan etzeudenekin baiño. Or Aitork 117.<br />
Adiskide bazera / bi etsai oiekin. And AUzta 148. Ez daitela aldra orretakoekin adiskide izan. Erkiag BatB 174.<br />
Norbaitekin adiskideago, eta garbikiago mintzatzen ahal zitzazkio. "Plus vous êtes ami avec quelqu'un". Ardoy<br />
SFran 297. Hortako egin zen enekin adixkide. Xa Odol 137.<br />
v. tbn. Mg CO 106. Urruz Urz 32. Itz Azald 69. Uzt Sas 110.<br />
- ADISKIDE HANDI. Gran amigo, muy amigo. Iainkoaren adiskide handia. Harb 464. Izango nozula<br />
adiskide andi / naxan artean muduan bizi. EgiaK 89. Zeruko aingirurik ederrena, abantaillatuena eta Iainkoaren<br />
adiskiderik handiena. Ax 139 (V 92). Pobreen izan bidi adiskide andia. "Sea muy amigo de pobres". Cap 126.<br />
Moises zure serbitzari, zure adiskide handi eta berezi hark arka bat egin zuen. SP Imit IV 1, 4. Bata bertziagati<br />
hil nahi ziren bi adeskide handi hurak. Tt Onsa 131. Badu eriak Jesus maitagarria baño adiskide andi oberik?<br />
Mb IArg I 187. Comandini Kardenala bere adiskide andi Estanislao ikustera etorri zan. Cb Just 110s. Yaundoni<br />
Petri eta Yaun-doni Yauni bi adiskide handiek, sendatu izan zuten paralitiko bat. Lg II 94. Neure adiskide<br />
andi ta gauza onetan, neure biarlagun legez egiten dan Aita Frai Pedro Antonio Añibarro. Mg CO V. Bere iru<br />
adiskide andi, konsolatzeko ustean etorri zitzaizkanak. Gco I 454. Ta zeinbat adiskide andijagua, ainbat pena<br />
andijagua. fB Ic I 60. Neure adiskide andi baten kontrakua zan eskatuten eusten juramentuba. Astar II 57.<br />
Adiskide andi bi / dijoaz bidean, / elkarrekin itzketan / umore onean. It Fab 93. Izan naz Demonioaren adiskide<br />
andija, izan natxako leijal ta esanekua. Ur MarIl 112s. Bere lagun eta adiskiderik andienak ere gorrotatua eta<br />
iguindua. Lard 133. Eskolako bi nausi, Iñaziorekin adixkide handi jarri ziren. Laph 116. Geroztik adiskide aundi<br />
agertu zana gure Santuarekin. Bv AsL 175. Kozinariarekin / nauk aixkide handi: / hark niri uzten zautak / jan<br />
ahal haragi. Zby RIEV 1908, 769. Amando apezpikoaren adiskide andi bat Adalbaldo dukea. Ag AL 73.<br />
Oraigunian il zitzaitadan ñore mentian adexkiderik andien ekun duana. Mdg 127. Morroi-ixana ta bijak beti<br />
aizkide andijak ixan zirala. Kk Ab I 79. Artzaien adiskide aundi baita [txori buztanikara]. Or Mi 36. Ez beza<br />
ordea iñork artatik atera gure adiskide aundiaz aztu geranik. Ldi IL 107. Ez al dek ik adiskide aundia Vargas<br />
ori? TAg Uzt 176. Izparringiko adixkide aundiak. JAIraz Bizia 126. Agirrenean mirabe dagon Kattalin adiskide<br />
aundia det. Etxde AlosT 75. Gure adixkide handi Laurent Apestegui zenak kondatua. Zerb Azk 93. Emakumeok,<br />
alkarren adiskide aundi ziran. Erkiag Arran 26. Tope ein eban kalian bere aiskide aundia zan abade batekin.<br />
SM Zirik 124. Haren adixkide handi batek, Joao III, Portugaleko erregeak. Ardoy SFran 270. Adixkideetan, eta<br />
adixkide haundienarekin, Jainkoaren aitzinean. Larre in Xa Odol 12.<br />
v. tbn. Xarlem 316. Añ EL 1 156. AA III 458. Const 32. Osk Kurl 37. Adixkide handi: Jnn SBi 11. HU Aurp 102.<br />
- ADISKIDE HARTU. Estimado amigo. Nere adiskide artua. NEtx Nola 10 (en el encabezamiento de una<br />
carta).<br />
- ADISKIDE BARRUKO. Amigo íntimo. Ango zaldun eta andiki batzukin, Montorrongo kondearekin batez<br />
be, aiskide barruko egin zala. Eguzk LEItz 20. Bere aizkide barruko izan zanak diñonez. GMant LEItz 60. Nori<br />
itandu orduan? Beste adiskide barrukoari, Madalen lagun zintzoari? Erkiag Arran 63. Azurtsuak izanarren<br />
mamiña esaten iake adiskide barru-barrukoai. A Ezale 1897, 140n. Ezkutiztxo bat bidali bezaio berorrek, Don<br />
Adrian, barru-barruko adiskide duenezkero. A Ardi 77. Muntxaraztar Pedro (Perutxo), Enrike IV'garrenaren<br />
aizkide barru-barrukoa. GMant LEItz 57.<br />
- ADISKIDE KUTUN (Añ). "Íntimo amigo" Añ. Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional.<br />
Marcelo bere adiskide kutunagatik. Cb EBO 5. Alderatu zirean adiskiderik kutunenak. Añ EL 2 32. Aide<br />
maiteenak, adiskide kutunenak elkarri erasotzen zioten. Lard 543. Berarekin igualean adiskiderik kutunenaren<br />
eran tratatzen zuela. Aran SIgn 23. Teofilo beraren adiskide kutun, Constantinoplako Patriarkak berak. Arr May<br />
149. Aurtzarotikan izango giñan / aizkide kutunak. Jaukol Biozk 72. Oi Areiltza! Esan eben bestiak, geure<br />
aizkide kutun-kutuna da. Kk Ab II 75. Agur, Jeltzale gurgarri zaren / neure aizkide kutuna! Enb 125. Adiskide<br />
kuttun, lagun zorigabe, / azpildu-gabeko biotzaren yabe. Ldi BB 80. Adiskide kutun ori! Zauden bertantxe gel!<br />
Zait Sof 139. Ark eta nere adiskide kuttun Nebridik. Or Aitork 79. Aek lako adiskide kutun bi alkarrengandik<br />
banandu eziñik ikustean. Erkiag Arran 168.<br />
- ADISKIDE MAMI (SP, Lar Sup, Dv s.v. mami, H). Amigo íntimo. "Adiskide mami bat, un intime ami" SP. Cf.<br />
ADISKIDE MAMITU. Hanbat, bada, merezi du puni dadin gaizkiak, / non separa daiten urrun adiskide<br />
mamiak? EZ Man I 42. Lehiatu zeikan bere adiskide mamietarik bat, treben zeikana, Arraspas zeritzan bat,<br />
erraitera. Ax 394 (V 257). Iainkoaren hurrenak eta adiskide mamiak ziren. SP Imit I 18, 4 (Ch adiskiderik<br />
maiteenak, Mst ezinago adixkide). Adiskide mamiak, eta maite diranen bihotzak, bihotz bat bezala dira. Mb<br />
JBDev 326s. Lenago alkar beñere ikusi bageko gizonak adiskide mami betiko egiñik. Izt C 227. Joan zitzaion<br />
bere adiskide mami bati. Etxeg EE 1885b, 371. Zure lengusu Adrianen adiskide mamia naizen aldetik. A Ardi<br />
87. Ona emen, irakurle euskaltzalea, adizkide mamiaren lantxo yaioak bildurik idazti txukunean. In Ldi IL 5.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
282
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Onen aiskide mami-kutuna zan F. Engelsek be ez eban egin lan gitxi. Eguzk GizAuz 46. Au arkitu nuan<br />
Erroman. Adiskide mami egin zitzaidan. Or Aitork 142. Jon adiskide mamiñak. Erkiag Arran 102. Adiskide<br />
mamiak izanagatik. Anab Poli 128.<br />
v. tbn. Arr May 48. Arti MaldanB 226. Osk Kurl 39.<br />
- ADISKIDE MAMIKO. Amigo íntimo. Oni ere, aiskide mamiko ta gizonik prestuena ta kuadriari bezela,<br />
aditzera eman zion. Aran SIgn 86. Piarresen adiskide mamiko batez [...] gogoratu. Etxde JJ 147.<br />
- ADISKIDE MAMITU. Hacerse grandes amigos. Cf. ADISKIDE MAMI. Bi gizon partzuer direnean<br />
nekhean eta gozoan, adiskide-mamitzen dira; elkharri gogo onez laguntza eginen diote noiz-nahi-den. Dv Lab<br />
188.<br />
- ADISKIDE MIN. Amigo íntimo. Tr. Propio de la tradición septentrional; en el s. XX también se documenta<br />
en textos de autores meridionales. Biz bada Iesus zure maiteena eta adiskide minena maite ditutzun guzien<br />
gainetik. SP Imit II 8, 3. Jainkoaren haur maite ginen, haren adiskide min ginen. Brtc 100. Ez, senhar-emaztek,<br />
ume-burhasoek, edo adiskide minenek, eztute egundaino elkhar hala maithatu. Dh 239s. Gizon hura Iñazioren<br />
adixkide min bilhakatu zen. Laph 241. Ohiko adixkide minenetarik anitzekin samurtzerainokoan. HU Aurp 152s.<br />
Adixkide min bilhakatzen ginelarik [zakurrari] zerbeit hortzen arterat emaiten nakonean. JE Bur 62. Lau gizon<br />
gazte, adixkide minak. Zub 109. Barrena'tar Polikarpa, adiskide min ta abertzale yatorrari, biotzez. Ldi BB 144.<br />
"Lizardi"ren aizken aldeko adizkide miñenetakoa. Aitzol in Ldi UO 10. Nitaz ari dala [...] adiskide min izateak<br />
eragin diola dut susmo. Or BM 18. Bere adiskide miñena agurtu ere egin gabe. Etxde AlosT 68s. Nire lankide<br />
bikañak / ditut adixkide miñak. Mde Po 41. Alta hor bazituen bi adiskide minak. Ardoy SFran 181. Azaleko<br />
edergarriak Antonio Valverde, adiskide miñari zor dizkiot. NEtx LBB 5. Geroztik izan zaitut [Mattin] adixkide<br />
mina, / zure ganatzea da ene atsegina. Xa Odol 118. Ba ote da geure burua adiskide minez inguraturik ikustea<br />
bezain gauza ederrik? MIH 136.<br />
v. tbn. TAg Uzt 173. Txill Let 68. Zait Plat 118.<br />
Gertatzen ohi da, eriaren adiskide min-min baten bozak iratzartzen duela iltzera zohana eta zerbeiti ohartzen<br />
dela. FIr 193.<br />
- ADISKIDEZKO. De amigos. Bere aita edo ama, / abride edo urkho, / adiskidezko bilduma, / badituzke<br />
lekhuko. Arg DevB 166. Lagun gazteak, ez itxi udarik / erromerian ibili barik, / danbolin barik inoiz eztago /<br />
adiskidezko ezkontzarik. Azc PB 70.<br />
Amistoso. Olak, ol barriak / ta usain maitekorra / oletatik, nire / zerbitzuko izan nai / zabal ta apalera, /<br />
bolada bigun, ta, / adiskidezkoez. Gand Elorri 172.<br />
Aiskidezko berba legunekin. Etxba Ibilt 457.<br />
- ADISKIDEZKOAK EGIN. Hacer amistades. An luzaro gabe bere esku utzi zuten eta ango jende katoliko<br />
onan artean adiskidezkoak egin zitun. Or SCruz 127.<br />
- TXITEZKO ADISKIDE. "Intime ami, xitezko adiskidea" Ht VocGr 376.<br />
Etim. De *adinez-kide, algo así como 'coetáneo', según la explicación de Lafon RIEV 1935, 651 y 1936, 625.<br />
adiskidearazi (G, L, R-uzt ap. A; Urt I 184, Dv), axkiratu azi. Reconciliar. "Bi etsaiak adiskidearazi ditu"<br />
Dv. Gaizki egiña. Nik axkiratu azitzeko aldameneko krixtala autsiko niokan. Alz STFer 123.<br />
adiskidebide. Medio, modo de reconciliar(se). Zer adiskide-bide dago nagusi-langilleen arteko<br />
asarreentzat? Elizaren erakutsiak eta aginduak ikasi ta ondo betetzea da nagusi-langilleen arteko asarreen<br />
adiskide-bidea. KIkG 55.<br />
adiskideera (Lar Dv). "Amistad" Lar.<br />
adiskidegabe. Desprovisto de amigos. Azkenean atxikitzen du zartzaro adizkide-gabe, indarke, zokokari,<br />
gaiztetsiak. Zait Sof 141.<br />
adiskidegai, adiskidegei. Amigo posible. Bizi zite zure adiskidiareki egün batez zure etsai gertgei baliz<br />
bezala, ta zure etsaiareki egün batez zure adiskidegei baliz bezala. Egiat 213.<br />
adiskidegarri (Lar Dv). "Amigable" Lar.<br />
adiskidegarriro (Lar Dv). "Amigablemente", "amistosamente" Lar.<br />
adiskidegitu. Familiarizarse demasiado. Guziak behar dira maitatu, nehorekin ez adiskidegitu. Leon Imit I<br />
8, 2 (SP guziekin trebe izaitea, Mst ororeki nabasi izatia, Ol oroenganako nabastarrea).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
283
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adiskidego (L, R, S; -oa Gèze, H), adixkidegua (S). Ref.: A; Lrq 21. Amistad. "Adixkìdegúa, avec deux<br />
accents et a final appartenant au radical" Lrq. v. adiskidantza, adiskidetasun.<br />
Tr. Documentado en textos suletinos desde finales del s. XVII. Tbn. se encuentra en Duvoisin, Prop y Orixe.<br />
En DFrec hay 2 ejs. de adixkidego, meridionales.<br />
Eta adiskidegoaz edo ihes ezin eginez, hetarik zonbaitetan ihor helzen bada, beste ordiez beno zühürrago eta<br />
emiago agertü behar dü. Bp II 40. Eta zure grazia eta adixkidegua erakutsi deitzozü harek ihulere merexi zian<br />
beno hobeki. "Gratiam et amicitiam". Mst III 10, 2 (SP amudio, Echve adiskidetasuna). Hek eztie jardietsiren<br />
egiazko bihotzeko libertatia, eztare ene adiskidegua maithagarriaren grazia. "Jucundae familiaritatis meae<br />
gratiam". Ib. 37, 2 (SP familiertasun, Ch adiskidetasun). Ni gabe adixkidegua eztüzü balius, ez iraipus. Ib. 42, 1.<br />
Senhar emazteen artian den adiskidegoaz ezkirade heben mintzo, bena bai bizioa berhez jarririk, gizonetan ta<br />
emaztetan izan laitekianez adiskidegoa laidogarririk. Egiat 217. Bertzeen oheen khutsatzaileak, ez dakizue<br />
mundu hunekilako adiskidegoa, Jainkoarekilako etsaigoa dela? Dv Iac 4, 4 (Lç, Ol, Ker adiskidetasun). Gero<br />
ageriko da [...] zer irabazi duken hemengo jendeak harekilako adiskidegoan. Prop 1887, 24. Eta erakutsi deitazü<br />
merexi enian grazia eta adiskedegoa [sic]. Ip Imit III 10, 2. Hura [Eskapilarioa] izanen zela haiekin egiten zian<br />
adiskidegoa berheziaren siñalia eta bahia. Ip Hil 146. Kaperotxipik ateratzen du gañera, Irungo beltzakin<br />
adiskidegoan zebilela Egozkue ori. Or SCruz 95. Elkar arteko adiskidegoak bihotza eztitzen zien. Mde Pr 134.<br />
Adizkidego etsaiegia! Eziñ-aztarna alako lillura! Or Aitork 51. Gaixo nintzan; gauza erio-bearren adiskidegoz<br />
lotua dagona, gaixo da. Ib. 83.<br />
adiskideketa. (Con ines.). En tratos. Ala gerrarik etzitekela egin, eta Lizarraga ta Dorrontsoro, etsaiarekin<br />
adiskideketan zebiltzala. Or SCruz 110.<br />
adiskideki (VocB), adixkideki. Amistosamente. v. adiskidetsuki. Egiya da izan ere, biak [umiltasuna eta<br />
biotz-anditasuna] adiskideki laztantzen diradela. Aran SIgn 114. Adixkideki jakinarazi zarotaten. Prop 1912, 19<br />
(ap. DRA). Ta, ala, Batzorde orrek eta guk, Euskaltzaleok, alkarri lagunduz, adiskideki ta aburu batez araudi ori<br />
taiutu ta osatuko gendula. Ldi IL 147. Adixkideki eman dituzte / denek eskuak elgarri. Etcham 239. Agur<br />
dagizukete adiskideki, ta ogi bi emango dizkizute. Ol 1 Sam 10, 4.<br />
adiskide-kide (SP). Palabra usada por Axular, parece que con reduplicación intens., con el sentido de 'muy<br />
amigo'. Pouvreau traduce "amitié". Lehenbizikorik ethortzen zaitzu zeure lagun bat, zeure adiskide-kide bat.<br />
Ax 323 (V 214).<br />
adiskidekunde. Agrupación de amigos. Marianisten eskoletarik atheratzen diren gazte guziek moldatzen<br />
dute bertzalde, adiskidekunde (Amicale) deithu Laguntasuna. Prop 1911, 32 (ap. DRA).<br />
adiskidemendu. Reconciliación. Bere Aitaren seme bakhoitza baita [...], gizonen burua, eta hekin<br />
Iainkoarekiko adiskidemenduaren bahi preziosa. "Le précieux gage de leur réconciliation avec Dieu". SP POB<br />
50.<br />
adiskidetasun (V, G; SP, Urt I 185, Ht VocGr, Lar, Añ, VocB, Dv, H), adeskidetarzun, adexkidetarzun,<br />
adiskidetarsun (BN, S), adiskidetarzun (VocBN, Gèze, H), adixkidetasun, adiskitasun, adizkidetasun (Bera),<br />
aiskiretasun, aiskitasun, aizkidetasun (V-gip), aizkitasun. Ref.: A (adiskidetarsun); Etxba Eib (aizkidetasuna).<br />
Amistad; (por ext.). buena relación (ref. tbn. a relaciones amorosas). v. adiskidantza, adiskidego.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga en todos los dialectos de tradición literaria, excepto en suletino. A partir de<br />
la segunda mitad del s. XIX decae su uso al Norte al sufrir la competencia de adiskidantza. En DFrec hay 18 ejs.<br />
de adiskidetasun y 2 de adixkidetasun.<br />
Eztakizue ezen munduaren adiskidetasuna, Iainkoaren etsaitasun dela? Lç Iac 4, 4 (Ol, Ker adiskidetasun;<br />
Dv adiskidego). Ardietsi dut behin zure adiskidetasuna, eztut gehiago hura galdu nahi. Mat 244. Beñere aren<br />
graziatik, adiskidetasunetik eta amoriotik apartatu bage. Ber Doc 160r. Baldin [...] zeure amoranteari,<br />
adiskidetasuna hautsi gabe, etsaitu gabe, eta liskartu gabe, aparta ahal bazakitza. Ax 372s (V 246). Gizoneen<br />
batzuk eta andraren batzuk daukeela adiskidetasun deungea. Cap 106. Adiskidetasun ergel hek erabilten<br />
direnean gizonkien eta emakumeen artean eta eskontzeko borondaterik gabe, erraiten da, amuruskeriak direla.<br />
SP Phil 286. Adeskidetarzuna mundutik akhazatu eta arras galdu. Tt Onsa 128. Ateratzen deu [...] infernuko<br />
bidetik Jaungoikoaren adiskidetasun andira. OA 65. Ene adiskidetasunaren fagore eztiak. Ch III 37, 4 (Mst<br />
adixkidegua). Gizonkiek emaztekiekin eta emaztekiek gizonkiekin dituzten adiskidetasun familierak edo sobera<br />
libroak. CatLav 131 (V 69). --Nola kriatu zeban [gizona]? --Bere adiskidetasunean eta grazian. CatCeg 22.<br />
Amodio likhitsa edo amurusia, adiskidetasun suerte hautara, sentitu gabe, lerratzen da. He Gudu 110. Ezagutzen<br />
det, bai, nere etsaia dala ta onen adiskidetasuna falsia dala. Cb Eg II 87. Printze gazte hari sinhets-arazi zioten<br />
Dabitek gordetzen zuela zenbait xede gaixto adiskidetasunaren itzalean. Lg I 303. Zure adiskitasuna bihur<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
284
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
diozozu zure umeari. Mih 116 (67 adiskidetasun). Gizon eta emazten arteko adiskidetarzün haundiegiak eta<br />
bizitze guria. CatLan 94. Jainkoaren grazia ta adiskidetasuna guziz galerazten ez duana. Ub 154.<br />
(s. XIX). Irauteko eriotzara giño Zeure grazia ta adiskidetasunean. Añ EL 1 154. Lagun urkoen arteko pake<br />
eta adiskidetasun ona. AA II 215. Neskatxa bat [...] gazte batekiñ adiskidetasun gaistoan bizi zana. AA III 424.<br />
Ezpaditutzu hausten adiskidetasun eta estekamendu gaxto horiek [...] itxura egile gezurti bat zare. Dh 209.<br />
Neska mutileen arteko adiskidetasunak, amoriak. fB Ic I app. 20. Adiskidetasun onak beragaz dakar bake ona.<br />
fB Ic II 209. Adiskidetasun ta amodijo zintzuak ez dabee biar engañurik. JJMg BasEsc 279. Zeremonietan<br />
baratzen den adixkidetasuna, ez da aixkidetasun itxurazko [...] bat baizen. Jaur 355. Egoi-aldeko bero andiak,<br />
ifarraldeko otz gogorrakin adiskidetasunean eztiturik zabaltzen dira emekiro biztanleen osasungarri. Izt C 24.<br />
Elkarri beti-betiko adiskidetasuna gordetzeko itzean. Lard 169. Dalilarekin Sansonen arteko adiskidetasuna. Ib.<br />
144. Deusere ez da hain ederrik nola batasuna eta adiskidetasuna. Dv Lab 187s. Beti bizi izan zala<br />
Jaungoikoagaz batu eta arkalturik betiko adiskidetasunagaz. Ur BulaAl 39 (BulaG 553 betiko elkartasunarekin).<br />
Alfer adixkidetasunaren botza, alfer othoitzik kharsuenak. Laph 119. Añ gaizki bizitu zan gizon bat gero ere<br />
Jaungoikoaren adiskidetasunean hiltzeaz. Arr May 199. Sartu zituan asko pekatari Jaungoikuaren adiskidetasun<br />
zorionekuan. Bv AsL 57. Kreaturen amodio eta adixkidetasunen duda muden erdian. Lap 47 (V 26). Begirakune<br />
zantarrak, berbeta eta adiskidetasun arrisku andikoak. Itz Azald 103.<br />
(s. XX). Digula amoriua, maitetarzuna eta adexkidetarzuna andiago ezik gainaratekueki. Mdg 147. Neuk<br />
iñorekin adiskidetasun berorik eztaukatan ezkero, amak neurtuko ditu neskatxa ezagunen menduak. Ag G 35.<br />
Irabazbidea [daukat] ta gizon andien adiskidetasuna gañera. Ib. 124. Izatez-goitikoen jatorri eta zustraia<br />
Jaunaren eskar ta aizkitasuna da. Eguzk LorIl 8. Jaunaren adiskidetasunean (grazian) gaudela. ArgiDL 105.<br />
Adixkidetasunak hola dira urtzen. Ox 188. Non ote dago garai bateko / gure aiskiretasuna? Tx B II 131.<br />
Aizkidetasun ta biotzberatasun guztien ganetik legia bete biar zala. Kk Ab II 26. Yainkoak egin zuen<br />
Israeldarrekin ongunde, elkartasun edo adiskidetasuna. Ir YKBiz 445. Baña adiskidetasuna ezertarako galdu,<br />
ez-ta ere otzitu gaberik. Ldi IL 92. Oien adiskidetasuna galtzearekin eztezute gauza aundirik galdu. Etxde AlosT<br />
71. Neskatillen arteko alkartasun ta adiskidetasunak. Erkiag Arran 63. Nola gure haurreko adixkidetasun goxo<br />
hura amodio baten hastapen eta erroa gertatu den. JEtchep 66. Maitasun edo adiskidetasun deiek. Zait Plat 152.<br />
Nazioaren zati bat pakean eta adiskidetasunean ipiñiaz. Vill Jaink 161. Kontau eban ixilliango maitetsu bixen<br />
aiskidetasun garbixa. Etxba Ibilt 490. Gure adiskidetasun arren! Lab SuEm 203. Orixe eta Lizardiren<br />
adiskidetasuna nahi nuke gogoratu. MIH 265. Adiskidetasun-zorren kitagarri. MEIG V 101. Txillidaganako<br />
adiskidetasuna. MEIG VIII 57.<br />
v. tbn. Harb 260. Brtc 63. Zuzaeta 146. Mg CO 88. Gco II 74. Astar II 138. Echve Imit III 42, 1. Azc PB 252.<br />
Echta Jos 48. Inza Azalp 63. Alz Txib 98. Ibiñ Virgil 34. Adiskidetarzun: AR 307. Adixkidetasun: JesBih 430.<br />
Adizkidetasun: Altuna 61. Laux AB 9. Aiskitasun: KIkV 97.<br />
(Uso pl.). Cf. infra ADISKIDETASUNAK EGIN. Ezagutuko zutela, aita-semeen arteko adiskidetasunak<br />
betiko autsiak zirala. Lard 198. Mari Jesusegazko adiskidetasunak zirean [...] lengo bidietatik aldenduta<br />
erebillenak. Echta Jos 40. Igo zaitia edo galduko ditugu adiskidetasunak. Iraola 120. Betiko eten bagenituen<br />
elkarrekiko adiskidetasunak? Aldatu da? Berriro asi nai du? ABar Goi 51.<br />
- ADISKIDETASUNA HARTU. Trabar amistad; por ext., entrar en relaciones. Asi zan gazte bat niganako<br />
adiskidetasuna artzen. AA III 533. Gizon eta emakume, alkarregaz adiskidetasuna artu ezkero alkar baga ezin<br />
egon dirianak. Astar II 150. Adiskidetasuna / arturik zuekin. Echag 222. Nik ezteutsat Josetxori eguno aittatu<br />
ezkontza berbarik. Ni, adimenbakoa izan nintzan, aregaz adiskidetasuna artu nebanean. Echta Jos 176.<br />
(En contextos negativos, con -(r)ik). Ez dezazula har adiskidetasunik bertutezko gauzetan zurekin parzuner<br />
jar daitezkenekin baizen. He Phil 294 (SP 293 adiskidetasunik egin).<br />
(Con adj.). Norbaitekin adiskidetasun gaiztoa artuaz. AA I 589. Dala usai txarreko emakumeakin itzegiñaz,<br />
dala adiskidetasun gaiztoak artuaz. AA II 100. Emakume eta gizonen batek alkarregaz adiskidetasun andi eta<br />
estuba arzeia. Astar II 152. Artu eben biak adiskidetasun zintzoa. Echta Jos 58. Eladi Bilbora biraldu ebela,<br />
Josetxogaz adiskidetasun larregi artu ezeien. Echta Jos 162s.<br />
- ADISKIDETASUNAK EGIN. a) Trabar amistad; por ext., entrar en relaciones. Samsonek egin zituen<br />
adiskidetasunak emazteki filistindar, Dalila zaritzon batekin. Lg I 232. Israeltarrak emakume aien edertasuna<br />
ikusirik, adiskidetasunak egin zituzten; itsutu eta lilluraturik, lasaikerian nastu ziran. Lard 103. Ez bakarrik<br />
Kanaantar idolozaleakin artu-emanetan ibilli, eta adiskidetasunak egin, ezen, seme-alabak ere elkarri eman<br />
ziezteen. Ib. 122. Egin ebazan adiskidetasunak ikastetxeko lagunakaz. Echta Jos 37.<br />
(En contextos negativos, con -(r)ik). Eztezazula adiskidetasunik egin bertuteari ukhitzen zaizkon gaizez<br />
zurekin minza ditezkenekin baizen. SP Phil 293 (He 294 har adiskidetasunik).<br />
(Con adj.). Piarresek adiskidetasun onak egin zitun baitegi artan beste euskaldun batzukin. Etxde JJ 183.<br />
b) Reconciliarse. Bizitza berria egiteko proposito irmo batekin zugana biurtzea, eta zurekin pakeak, eta<br />
adiskidetasunak egitea nai dezu. Gco I 398. (Sing.). Jaun maitagarri orrekin pakeak ta adiskidetasuna<br />
egiteko. Jauregui 242.<br />
- ADISKIDETASUNEAN. Amistosamente. Bein baño geijagotan adiskidetasunian esateko legez egon<br />
natxako: Aita Palacios! Au zer da?. Mg CO 293.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
285
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ADISKIDETASUNEKO. De amistad; amistoso. Hargatik hainitzetan gertatzen da adiskidetasuneko<br />
partalertasunarekin hainitz bertze partaletasun uste gabez iragaiten direla bihotzetik bihotzera. SP Phil 310 (He<br />
311 adiskidetasuneko). Dabidek etzien Saulen adiskidetasuneko itzai sinismen andirik eman. Lard 178. Dierri bi<br />
bataren da bestearen garaipen da illunketa barik baketu ta adiskidetasuneko bidean ipiñi. Ag AL 157.<br />
- ADISKIDETASUNEZKO. De amistad; amistoso. Errefüsatzen dügünian heer ohorezko eta<br />
adiskidetarzünezko marka komün eta ordinariuen emaitia. CatLan 80. Judasek adiskidetasunezko itxura guziak<br />
eginez, besarkatuz eta musu eginez, eman zuen Jesu-Kristo bere etsaien eskuetarat. Dh 221. Bere etsaia izan<br />
zera ta ara non datorkizun zure gaiztakeriak aztuta, adizkidetasunezko laztan gozoa berriro ematera. ArgiDL<br />
45.<br />
adiskidetsu, adizkidetsu. Afable, amistoso. Kurrutakori, ordea, Kontxexi-ta bien arteko berri jakiteko naia<br />
etorri zitzaion ta bere buruari adiskidetsu aritzea abindu zion. Anab Don 224. Ez zitzaien laguntzarik helduko;<br />
ez ele adiskidetsu baten hotsa edo begi ulertzaile baten soa lizatekeen laguntza ere. Mde HaurB 85. Sartu ditzala<br />
[Priapik] lurrean landare oparoak eta euri adizkidetsuz garaztatu ditzala. Ibiñ Virgil 109. En DFrec hay 3 ejs.<br />
de adiskidetsu.<br />
adiskidetsuki. Amistosamente. v. adiskideki. Ta gero, Ixaak-ek igorrita, adiskidetsuki aldendu ziran<br />
arengandik. Ol Gen 26, 31 (Urt bakean, Dv bakezki, Ur pakean). Deduok adiskidetsuki yasoko ditula illobian<br />
illotzak al deritzazu? Zait Sof 23. Zerorrek kendu ezazu, au so egin eta adiskidetsuki agurtzea, ezpaita nerea,<br />
zurea baño. Ib. 51.<br />
adiskidetto (S ap. Lh). "1.º petit ami; 2.º compère" Lh.<br />
adiskidetu (S; Urt, Lar, VocS , Añ, H, VocB), adixkidetu, adiskidatu, aiskiretu (V-gip), aixkiratu (Vgip,<br />
G-azp), aizkidatu (V-gip). Ref.: Lh; Iz ArOñ (aiskiretu); Etxba Eib (aizkidatu); Elexp Berg (aixkiratu).<br />
Tr. Formas con final en -atu se documentan en Añibarro (GGero 128), E.M. Azcue y EY (adiskidatu), JanEd<br />
(adiskiratu) y Uztapide (aixkidatu). En DFrec hay 14 ejs. de adiskidetu.<br />
1. Reconciliar(se). "Réconcilier" VocS. "Reconciliar" Lar y Añ. "Se réconcilier" H. "Urtietan asarre ziranak,<br />
gaur aizkidatu dira" Etxba Eib. Eta egun hartan berean adiskide zitezen elkharren artean Pilate eta Herodes:<br />
ezen lehen etsai ziraden elkharren artean. Lç Lc 23, 12 (He, TB, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe adiskidetu;<br />
Oteiza adiskide gelditu). Gaitzerizkoak eta etsaitasunak iraungirik ahal dagiten bezanbat guztien adiskidetzera<br />
enseiatzen direnak. Mat 160. Zuk nahi duzu [...] zeure zahartzean ondu, zuk nahi duzu orduan Iainkoarekin<br />
adiskidetu. Ax 174 (V 117). Etsaiarekin adiskide nendilla. Ib. 594 (V 382). Jainkoarekin baketzea edo<br />
adiskidetzea guri emanez grazia saindutzen gaituena. CatLav 274 (V 137). Hura izan zen ordua zeinetan<br />
etsaikoan bizi ziren bi printze hek adiskidetu baitziren. Lg II 270s. Jainkoarekin adiskidetu bagine bezala. Brtc<br />
165. Da ematea ta geitzea grazia Jangoikoarekin adiskidetzen edo laztantzen gaituena. Mg CC 216. Baketu ta<br />
adiskidetu gaizuz zure Aita aserratuagaz. Añ EL 2 125. Lengo elkar-ezin-ikusi guziak utzita, biak adiskidetu<br />
ziran. Lard 452. Bere onginaia etsai zituenakin ere laster adiskidetzeko. Aran SIgn 6. Beste lan nekagarri bat:<br />
[...] elkarrekin gudan zeuden pamili jauregitar batzuek adiskidetutzia. Bv AsL 167. Bakean, zerua eta lurra, /<br />
dakustaz, adiskideturik. AB AmaE 366.<br />
(s. XX). Aserratuta badago, aiskiretu leike. Ag Kr 155 (AL 136 adiskidetu). Gero jinen da Bazko<br />
pharkamentiekin / gü adixkidetüko salbazaliekin. Xikito 2. Zure pekatu guztiak barkatuak daude, Jaungoikoa<br />
adiskidetu da. ArgiDL 39. Nerekin adiskidetzeko noiz edo noiz azaldu dun gogoa, azal-uskeria ta itxurakeria da.<br />
Or SCruz 99. Adiskida zaite zure aurkariarekin (etsaiarekin) bereala. Ir YKBiz 122. Itzaldi orretan adiskidetuko<br />
diran ala ez... ez dakit nik. ABar Goi 42s. Adiskidatuko dira, oiloak txiz egin baiño lenago (G-goi). A EY III 319.<br />
Adiskidatuko dok oiloak arrautza baltza egin-orduko (V-och). Ib. 330. Gaur arte ain elkarren etsai amorratu<br />
ibilliak, adiskidetzeko bidean sartuak. NEtx Antz 58. Nor arki nik, Zurekin adiskidetu nazanik? "Quem<br />
invenirem, qui me reconciliaret tibi?". Or Aitork 299. Adiskidetu ziren [katua eta zakurra] amodio onarekin. Arti<br />
MaldanB 201. Burrukan jardun eta adiskidetu, iraiñak alkarri jaurti ta laztan bigunez alkar igurtzi ibilli oi<br />
diralako. Erkiag BatB 85. Bertsotan emen ai gera / bi zar ta bi gazte, / aserretu ta aixkidatu / eiten degu laste.<br />
Uzt Noiz 46.<br />
v. tbn. Harb 134. CrIc 152. Arr May 60.<br />
Aplacar, apaciguar. "Rendre [...] ami" SP. Itsasoak bere bular aserrea adiskidetzen du ta arnas biguin<br />
dario titi guzietatik. Or Mi 41. [Mariren seme] gaiztoa adiskidetzeko gatz bikor batzuek bota oi dira gora. JMB<br />
ELG 85. Aita aserre jartzen danian / Berak [Jesusek] adiskidetzeko. And AUzta 154.<br />
2. (S; SP, Urt I 184, Lar, Añ, Dv, H, VocB), aizkidatu (V-gip), adiskiratu. Ref.: Lh; Etxba Eib (aizkidatu).<br />
Hacer(se) amigo; hacer(se) amante, novio, etc. "(Hacerse) amigo", "componer, hacer amistades" Lar y Añ.<br />
"Contracter amitié" H. "Contraer amistad" VocB. "Arrateko erromerixan aizkidatu ziran gaur senar-emazte<br />
diranak" Etxba Eib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
286
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lehenbizian errax da emaztekin adiskidetzetik eta trebatzetik begiratzea. Ax 404 (V 263). Arte hartan, zer<br />
eztut egin / zureki adiskidetzeko? / Zuk nizaz, nik zuzaz atsegin / biek orozbat hartzeko? 'Pour lier amitié avec<br />
vous'. O Po 1s. Ezagutu nahi ut hobeki, adiskidetu bano lehen hireki. O Pr 585. Norbaitekin adiskidetzen banintz<br />
Jainko legearen kontra, ebaskoetan [...], desoneskerietan elkharren lagun izatekotan? Dh 118. Ta errazoiaren ta<br />
karidadiaren neurrijagaz errazto adiskidetuten dira, kasik zelan ez dakijela. fB Ic II 209. Haren lehenbiziko<br />
artha izan zen eskolieren artean ziren perestuenekin adixkidetzea. MarIl 112. [Ardi] batño bat beitzian arras<br />
ñaphürtürik / beste artzañ bateki adixkidetürik. Etch 350. Adiskidetu zan gizon jakitun au frai Mateo Baso<br />
eritxon kaputxinu bategaz. Ur MarIl 13. [Notaria] bordales andere bere adintsuko batekin adixkidetua zen. JE<br />
Bur 95. Adiskiratzen bada / tabernariakin, / igual juango da / oiko zapiakin, / ardoa edateko / aren baliakin.<br />
JanEd II 22. Adiskidetu nintzan ostatuko ugazaba andreagaz. Or Tormes 31. An adiskidetu zen Joseph<br />
Roumanille irakasle gaztearekin. Or Mi II. Bost urte dira pasatuxiak / adiskidetu giñala. Tx B I 138. Harekin<br />
adixkidetzea bilhatu zuten. Zerb Bahnar 19. Tropetako aintzindari baten emaztearekin adixkideturik, traba<br />
urruntzeko, aintzindari hura igorri zuen gerla-toki gaixtoenetarat. Zerb IxtS 55. Belotean hasi zen, jadanik<br />
adixkidetua [lagun berriekin]. JEtchep 104. Nere laguna suizarra zala jakin zuanean, oso adiskidetu zitzaion.<br />
Anab Aprika 30. Ohoin handi batzuekin adiskidetu zan. Osk Kurl 20. Neska gazteak soiñetik armak eranzten ari<br />
zitzaizkion, elkarrekin adiskidetu bait-ziran. Berron Kijote 47. Belgikako artista-olerkariekin adiskidetu ginen.<br />
MEIG I 111.<br />
Aficionar(se). Beira zaite hertsiki zure buruarekin adiskidetzetik, zure burua lausengatzetik, zure buruari<br />
bere nahikarak ematetik. Dh 214. Adiskidatu nintzan / orduan kartakaz / baina ze ordu gaiztoak / karteteak<br />
dakaz! Azc PB 341. Maite ditugun gauzekin zerk adiskidetzen gaitu? "Quod nos allicit et conciliat rebus quas<br />
amamus". Or Aitork 92.<br />
(Causativo). Hacer, convertir en amigo. Nahi baduzu, adiskide dezakezu zeure etsaia, eta bai etsaiago ere.<br />
Ax 293 (V 195).<br />
- ADISKIDETUXE. "Adiskidetüxe (S), commencer à devenir ou redevenir amis" Lh.<br />
adiskidetxo (SP, Urt II 44), adiskidetxu, adixkidetxo. (Dim. de adiskide). "Amant, petit ami, amigote" SP.<br />
"Amicula, adiskidetxoa, maitetxoa" Urt. -Adiskidetxo baten etxean laja dut. BorrB 34. Ordu onean etorriak<br />
izan zaitezela --esan eutsen Amandok-- ordu onean neure adiskidetxoak. Ag AL 45. Antxe egozan bai,<br />
adiskidetxu biak, Zuriñe ta Arantza. Erkiag Arran 26. Eta Gabonak hurbiltzen ziren, eta gure adiskidetxoari<br />
etzion inork esan hurbiltzen zirela. Arti Ipuin 24. Aren adiskidetxuen berba goresmengarriak siñistu ezkero.<br />
Erkiag BatB 38. Baina huts haundia zuen halere bere lehenbiziko adixkidetxoa gabe, eta maiz aitatzen zuen.<br />
MEIG IX 105.<br />
adiskidetza, aiskidetza. Amistad, familiaridad. v. adiskidetasun. Jaungoikoarekin adiskidetza ta<br />
kutuntasunik andienarekin tratatzea. Aran SIgn 44. Bere Jabearekin iduki zuen tratu kutun eta adiskidetza<br />
gozoa. Ib. 46. Beste gazte galai bat loturik zeukaten aiskidetza gaisto baten lazoetatik libratzeko. Ib. 71.<br />
- ADISKIDETZAKO. Amistoso. Betiko alkardade adiskidetzakoa egin izan zuten ezkerozko guztian,<br />
Gipuzkoatarrak izan ziran Erromako Aginde andiaren kutunik maiteenak. Izt C 276.<br />
adiskidetzaile (SP), adiskidetzale. Reconciliador. "Pacifique, qui rend ami" SP. Eta guzia Jainkoaren<br />
ganik dator, Kristoren bitartez bere adiskide egin baigaitu, eta gu harekin adiskidetzale. Zelaiberri Herr 7-6-<br />
1962 (ap. DRA).<br />
adiskidetzako, adiskidetzatko. Pretendido amigo. "Reputados por amigos, adiskidetzakoak" Izt 105r. <br />
Baina, bada geure adiskidetzatkua animosua, sendua [...] ta arerijo guztietati librau ginaizana, entero maite<br />
dogu. fB Ic I 56. Ikusten ditu [Jangoikuak debekauriko aragija] jaaten bere lagunak, esaten deutsee<br />
adiskidetzakuak, arren egin daijala jaaten baleu legez. JJMg BasEsc 143.<br />
adiskidetze. "Reconciliación" Lar.<br />
adiskidexka. "(R), ligeramente amigos" A.<br />
adiskitasun. v. adiskidetasun.<br />
adiskiunde (Lar Dv y H). "Amistad" Lar.<br />
adiskiura. "Cabida, entrada, amistad" Lar. Duvoisin copia erróneamente adiskiera.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
287
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aditaldu (BeraLzM), adialdu, adiraldu. Estudiar. "Adittaldu (estudiar), de adi (inteligencia)" AG 2335. <br />
Elerti-pizkunde guztiyen sortze ta azkerea aditasun puskatekin adiyaldu dituben edozeñek [...], erraz-erraz<br />
igarriko du. EEs 1916, 221. Uri nagosijan idazti jakintsubak artu ta adiraldu. BAizk Ipuin 54. Egiten edo<br />
aditaltzen ari dan gauzan adiya jartzeko oikuntza norberetzia garrantzirik aundienekoa da. Zink Crit 6. Aditaldu<br />
ezazu len esan dan eran, edo orrela aditaldu duanarena irakurri ezazu. Ib. 64. Bide ori dogu lurrean gauzak<br />
adimenez aztertu, adialdu [...] ta ulertzeko bide bakarra. Ibarg Geroko 20.<br />
aditalketa. Estudio. Bere aditalketa sakonak utzi-ta aldi batean zelai jorian alaitzera irtetzen dan<br />
jakintsua. "Sus estudios profundos". Zink Crit 8.<br />
aditaltze, adialtze. Estudio. Gotargi eder ta gorengoz bizi dan olerkaria, daneurtizti-adiyaltzien oitasun<br />
neurtunera nekege jarriko ez da. "La acompasada regularidad de los estudios geométricos". Zink Crit 11.<br />
aditaratu. 1. Entender(se). "Comprender" Izt VocC. Urumearen izena Euskaraz aditaratzen da bi<br />
modutara; esan nai du batera, Ur-mea, eta bestera, Urre-mea. Izt C 117.<br />
2. Comprender, incluir. Gipuzkoako zuaitzen errazoi egiazkoa ez da arkitzen zearo eta garbiroki ezarria<br />
Españako Itztegi Kondairazko ta Luzeazaltar Nafarroako Erresuma eta iru Probinzia Euskaldunak aditaratzen<br />
dituen izkribu gogoangarri aomen andikoan? Izt C 125.<br />
aditartetu. "Entreoír" Lar.<br />
aditasun, aitutasun. Consideración, reflexión. Zetako bada dira orain, okasiñozale askori, euren aitutasun<br />
aragizkoak asmaerazoten deutsezan asmuak, irauteko urten baga bekatu-bidetik? Añ LoraS 23. O! Eta zelan<br />
dan egia, Jeremiasek dirauskun legez, galdurik badago mundua, dala aitutasun ta konsideraziñoaren faltaz! Ib.<br />
69. Elerti-pizkunde guztiyen sortze ta azkerea aditasun puskatekin adiyaldu dituben edozeñek [...], erraz-erraz<br />
igarriko du. EEs 1916, 221.<br />
Atención. Guztiak egozan inoizko aditasunik (beste izenez, arreta; erderaz atención, attention) andienaz<br />
berari begira. A Ezale 1897, 45b. Ezta esatekoa Bergararrak berbaldi a entzuteko euken aditasuna. A Txirrist<br />
43.<br />
aditezin. v. adiezin.<br />
adititz. v. aditz.<br />
aditoki. "Auditorium, salle d'audience" Dv.<br />
aditsu. Racional. Zor zaizkie, bada, auek Iainko-izkutuak ulertuz irakaskizun aditsua ematen duteneri.<br />
"Doctrinam rationalem". Or Aitork 411.<br />
aditu (G, AN, L, BN; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), aitu (V-gip, G, AN, L-côte-sar, B,<br />
BN-arb-ad-baig, Ae; VocCB, H), aritu (AN-gip; Dv (V)). Ref.: Bon-Ond 158; A; AtSac 40; Iz To y Ulz (aittu),<br />
Als (aitu); Etxba Eib (aittu); EAEL 18; Gte Erd 20.<br />
Tr. De uso casi general, aunque en suletino sólo hay dos ejs. (en la acepción de 'entender'). Su empleo<br />
disminuye relativamente en el s. XX. La forma aitu comienza a aparecer en textos alto-navarros del s. XVIII<br />
(alternando con aditu en Elizalde y Lizarraga de Elcano, por ej.); en autores vizcaínos, desde principios del s.<br />
XIX es tan usual o más que aditu, mientras que entre los guipuzcoanos es bastante menos frecuente (al menos,<br />
antes de 1950 y fuera de diálogos y textos populares); al Norte sólo emplean aitu Hiribarren e Iratzeder. En<br />
textos vizcaínos el sust. vbal. es adieta- o a(d)itute-. Hay adi como participio en alguna ocasión en Orixe, y el<br />
rad. adit en Prop. En DFrec hay 122 ejs. de aditu y 7 de aitu.<br />
I (Vb.). 1. Oír; escuchar. "Entendre, ouïr" Ht VocGr 330. "Écouter" Ib. 354. "Exaucer" Ib. 357. Cf. LE-Ir: "Es<br />
la palabra ordinaria para 'oír'; sólo para 'oír misa' meza entzun". Cf. aiko, aikon. v. entzun, behatu.<br />
Tr. Salvo en suletino, se documenta en todas las épocas y dialectos, aunque en vizcaíno es relativamente<br />
menos frecuente.<br />
Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Zeren aditu<br />
baitugu ezen gutarik ilkhi diraden batzuk zenbeit proposez trublatu ukhan zituztela. Lç Act 15, 24. Aditu eben<br />
ots andi bat. Lazarraga 1152v. Inglaterrako armadaz ere ezin deusik adi dirot. (c. 1597). FLV 1993, 464. Ezkila<br />
aditzen duenean. Ber Trat 26v. Arren bada adizazu humillaren othoitza. EZ Man I 37. Meza beraz adizakek<br />
egun hekin goizean. Ib. 31. Ordea nik alea ni gor ez nuen deus aditzen. Harb 329. Aditu zuen zerutik mintzoa. Ax<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
288
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
76 (V 50). Behar eztena erraiten duenak, adi dezake nahi eztuena. O Pr 554. Nardatzen dira lurrekoez<br />
minzatzen aditzeaz. SP Imit III 4, 4. Hargatik egundaino ezta aditu, ez iskiribuetan kausitu. ES 122. Kanta<br />
desonestoak ikasiaz edo kantatuaz edo aek gustoz adituaz. OA 159. Ene semea adi zatzu ene hitzak. "Audi". Ch<br />
III 3, 1 (SP enzun etzatzu, Mst beha zite). Baña ai zagun alzina zer dion S(andu) andigonek. SermAN 6v.<br />
Txarlari oiek ikustea [pulpituan] ta aditzea nola dauden isekaz. Lar, carta a Mb 279. Zenbait habarrots handi eta<br />
mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136. Munduak aditu begi: / senar gaitzak emazte ona esperadu ezpegi.<br />
Acto 283. Predikariaren hitzak aditzen ditu atso berritsuarenak adi litzaken gisan. Mb IArg I 81. Soldaduai<br />
aditutako itz libre edo izkuntza txar batzuek eransi zitzaiozkan. Cb Just 24. Zergatik etzan onen aotik /<br />
sentimenturik aditzen. Bast 37. Adi ezazu atentzionerekin, kontsidera zatzu astirekin. Brtc 168.<br />
(s. XIX). Ez dute inoiz agertu konfesioan aituriko gauzarik. Mg CC 125 (PAb 159 aditu). Berak ikusi, enzun,<br />
eta aditu zituzan dirianak. Añ EL 1 31. Iñoiz eztulen bat edo beste aditu diegu [beiai]. AA II 185. Adizak, eta<br />
ikhara hadi aditzeaz, zer dioen Jaundone Paulok. Dh 222. Zelan prestau biar dau bada kristinaubak, norberari<br />
jagokan bizi-eria artuteko? Aitu egizu bada zelan. fB Ic III 314 (II 270 aditu). Adi bezate / arretarekin, / zabal<br />
bezate begia. Echag 247. Oihu bat aditu da deia lazgarritan. Hb Esk 58. Hori aitzean, guziak hirriz eman ziren.<br />
Hb Egia 29. Guk gerok bere aotik esaten aditu diogu. Lard 449. Zaragarra, ezkabia eta bertze gaitz asko<br />
zikhintasunetik heldu direla aditzea. Dv Dial 36 (It aditu; Ur, Ip entzun). Dituenak belarriak aditzeko, adi beza.<br />
Ur Mt 11, 15 (He, TB, IBe aditu, Echn aitu; Lç, HeH, Ur (V), Ip, Ol, Ker, IBk en(t)zun). Bigarna, bearriez<br />
aitzea. CatSal 65 (CatR 65 entzutia). Ikusi eta aitu zuena bere senarrari kontatzera joan. Aran SIgn 32. Nik ez<br />
diyot kasorik oraindaño egin, eta egiyaz bere esaerak ez aitubak bezela utzi ditut. Sor Gabon 36. Kotolai gizajua<br />
au aditu utsak jarri zuan ez zeruan eta ez lurrian. Bv AsL 127. Baztar danetan nere kantua / gozoro adi dezaten.<br />
AB AmaE 103. Erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua izateko. Elzb PAd 81. Eskualherrriaren<br />
eta bereziki Eskuararen aiphamena aditurik. Arb Igand 32. Eta nabaritu edo aditu zuten etxean zela.<br />
"Auditum". DvHtoy Mc 2, 2 (Dv nabaritu zuten). Estimatuko nizuke nik aditzeko moduan karta orixe<br />
irakurtziaz. Moc Damu 35.<br />
(s. XX). Arras goizik aditua bide nakon haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean. JE Bur 10. Aitu<br />
det, amona; len ere aitu det, eta gañera neuk ere banekian, bai ondotxo. Ag G 275 (218 aditu). Errepente;<br />
orlako gauzik attu're... Alz Bern 59. Bigarren lausengua aditu ondoan. Zub 106. Gibelalde Gazteluzar-en jaioa<br />
zala ere aditu izan diat. Lab EEguna 86. Asi zan aldarrika munduko beste aldekuak be adittuteko eran. Otx 148.<br />
Arnas agor au adiz, / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan. Or BM 100 (QA 83 aditu). Baña<br />
olaen zarata-artian / aren aiotsik adittu-ezin! Laux AB 81. Huna ixtorio bat mila aldiz supazterrean aditu<br />
dioguna. Zerb Azk 39. Ixillik aditu zizkion apaizak bere kezka guziak. NEtx LBB 28. Behin baino gehiagotan<br />
ikusi zuken Frantsesek eta ere menturaz aditu. Ardoy SFran 96. Zonbait euskal eliza bisita ditzagun, / han<br />
adituren dugu "fededun erdaldun". Xa Odol 241. Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu. Mattin 134.<br />
Uraren otsa beste gauzarik / aitzen etzan garaietan! Uzt Sas 165 (339 aditu). Aitak berriz ez du horrelakorik<br />
aditu nahi. MIH 311.<br />
v. tbn. Volt 147. Hm 63. Arg DevB 159. Gç 45. CatLav 429 (V 203). El 17 (1 aitu). Iraz 44. CatBurg 30. GavS<br />
26. Ub 63. VMg 84. LE Ong 62v (80r aitu). CatB 80. CatLuz 19. Bordel 87. It Fab 55. Gy 209. Bil 70. Legaz III.<br />
Xe 362. Ud 127. Arrantz 76. Zab Gabon 54. Urruz Urz 49. Arr May 178. Elsb Fram 60. Apaol 73. HU Aurp 218.<br />
AzpPr 73. CatJauf 26. Goñi 99. A Ardi 120. EusJok 141. Barb Sup 140. Altuna 76. Jaukol Biozk 68. FIr 146. Tx<br />
B II 95. Enb 180. Etcham 224. Ol Io 8, 43. Ir YKBiz 108. Iratz 126 (188 aitu). Lf Murtuts 22. Etxde JJ 86 (242<br />
aitu). Arti MaldanB 81. And AUzta 142 (107 aitu). Izeta DirG 21. Zait Plat 72. Vill Jaink 49 (139 aitu). Salav<br />
46. Berron Kijote 166. Aitu: ETZ 58 (Larrasoaña, s. XVIII). CatUt 13. CatAe 64. CatUlz 33. Iraola 21. Garral<br />
EEs 1921, 106. Munita 100. Erkiag BatB 142. Etxba Ibilt 471.<br />
Escuchar (a una persona). Tr. Al Norte sólo aparece con compl. en caso absoluto; al Sur parece haber ido<br />
creciendo con el tiempo su uso con compl. en dativo. Oninbatenaz adi nazazu, / badozu sentimenturik.<br />
Lazarraga 1195r. Gitxitan bitartekoak aditzea (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Afizionatuki aditzen zaitut<br />
minzo zarela. Harb a) 8r. Jesus-Kristo, adi gaitzatzu. Gç 51. Mintza zaite, iauna, ezen zure zerbitzariak adituko<br />
zaitu. Ch III 2, 1. Aditzen zaituztenen aiñtziñean. He Gudu 147. Zu aditzen zaituenak usteko du [...] gaizki bizi<br />
dirala. Mb IArg I 264. Txit pozik beti aditzen zaituena. Cb Eg II 78. Kristo, aditu gaizuz. Añ EL 1 227. Herodes<br />
aditu ta / naigabez beterik, / aruntza biyurtzeko / ez degu asmorik. Echag 101. Nere seme maiteak, / adi<br />
nazazute. It Fab 105. Aita nerea, eskerrak ematen dizkizut, aditu didazulako. Lard 426. Felixek bi aldekoai aditu<br />
zien. Ib. 525. Adi nazazu, nere nagusi biotzekoa. Arr GB 90. Erregutu zion humilkiro konpesioan aitu zizaiola.<br />
Aran SIgn 70. Aditu nai nioke aingerutxo bati, / Orandik ikasteko kantatzen obeki. AB AmaE 398. Mattin, adi<br />
nezak ongi. Elzb PAd 81. Iduritzen zait aditzen zaituztedala plenitzen. Arb Igand 187. bati ala aitzen niyon<br />
esaten lengo egunian. Iraola 73. Adi zadazute benaz. Ag G 225. Jainkoak adi zaitzala, ori! Barb Sup 87. Bertze<br />
lagunak ja aspaldiskoan loa ezin-garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ez ninduten<br />
hek aditu. JE Ber 36. Argatik [Yoan Bataiazalea] zaintzen zuen; ari entzun ondoan, kezka aunditan yartzen zan,<br />
ta ala ere gogotik aditzen zion. Ir YKBiz 205. Chaubadonen fama orotarat hedatu zen beraz eta Paristarrek ere<br />
aditu nahi izan zuten. Zerb Azk 54. Aditu eidazu, arren, eta gero esango deustazu ezer daukazunentz. Bilbao<br />
IpuiB 171. Aitonari aditzeko / danok egon gertu. And AUzta 149.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
289
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. (con compl. en caso absoluto) EZ Eliç 351. Brtc 204. AA I 465. Dh 78. MarIl 43. Etcham 224. Xa Odol<br />
27.<br />
"Bere burua aitzen, qui n'en croit qu'à lui-même" Hb GH 1929, 89.<br />
(V, G ap. A; Lar, Dv). (En imperativo, usado para llamar o retener la atención del interlocutor). "Oyes, adizak,<br />
adizan, adizazu. Oye vm., adibeza, adibegi" Lar. "Aizazu (G, B), oiga V., atienda" A. "Aizu (G), exclamación<br />
que significa: ¡Oiga V.!" Ib. "Aizak, ¡oye, hombre!" Ib. "Aizan, ¡oye, hembra!" Ib. "Aikuzu (V-arr-m), aikuzu (Varr),<br />
oiga" Ib. Otsoak esan zion: / Adi zazu, anai: / bazoazke emendik / pozez kontatzera / osorika lepoa /<br />
dezula atera. It Fab 87. Adizak --esaten zioten-- [...], ere burua libratu ezak. Lard 460. Adi zazu, morroi Jose<br />
Juakin, / etxera farolan argiyakin, / aingeru oni / gaur zuk laguntzia da komeni. Bil 81. Aizazu, ez det gezurrik<br />
esan. Xe 313. Aizazu, dama gaztia, / ez nuan uste modu orretan / desanparatzen astia. PE 37. Aizak, nik ere nere<br />
gora-berak badizkiat. Zab Gabon 26. Adi zazu, Anttoni, eta, ikusi ote dituzte nola irten diran emendik osaba eta<br />
Maria? Moc Damu 15. Eta aibeza, bart komeriyan omen zan? Iraola 49. Aizak, ara, or ziatorrek erbi bat,<br />
erbiñudea. Ag G 262. Adi zan, Mirei, bein batez ikusi ninan bide-ondoan arkaitz soillean errotutako pikondo<br />
bat, Valeclusako aitzuloan. Or Mi 26s. Aizak, nere aizkide, prantses ospetsua, / txarriak urten deusku txito<br />
koipetsua. Enb 184. Ai zak, i, Arroxko: gaur sagardoari bildurra diokala dirudik. Alz Ram 40. --Idiazabalkoa<br />
izan bearko luke, bestela. --Adi zazu, zalea naiz. Lab EEguna 72s. Aizak i, itzaurre bat egin bear diak. Ldi IL 84.<br />
Aizu, Mikele, ez al-dezu ikusi gaur gure ollo nabarra? TAg Uzt 113. Aizazu, Andoni; Bixenta ta Miren jarri<br />
ditzazu oituera oietara. JAIraz Bizia 29. Aizue, errezatu eidazute "Veni Creator". Sorarrain Lili 123. Aizu: nik<br />
errialekua pagatu det ordea, eta ez det emen ezertxo ere ikusten. SM Zirik 46 (en boca de un azcoitiano). Adizu,<br />
kapitaina, egidazu mesede bat. Arti Tobera 267. Aizak: ik bai al dakik bertsolariak nun egiten duten billera?<br />
Salav 45. Aizu, amona, aspaldi du zu etorri zinen mundura. Xa Odol 343. Adi ezak, pardel arraioa, ba ahal<br />
dakik zenbat kostatzen zaidan hi mantentzea? MEIG IX 110. Aizu, nik unibertsitatearekin ahal nuena egin nuen.<br />
Ib. 68.<br />
v. tbn. A Ardi 60. Anab Poli 45. Txill Let 33. Aiz-: Bil 116. Sor AKaik 112. JanEd I 90. Urruz Zer 110. A Ardi<br />
36. Tx B 128. Lek EunD 18. EA OlBe 109. Mde Pr 100. Etxde JJ 161. Anab Poli 92. Izeta DirG 47. And AUzta<br />
124. Osk Kurl 30. NEtx LBB 208. Mattin 73. Berron Kijote 53.<br />
(Con la forma a(d)itzen). Neska gasteak erran bezo lagunari: Aitzen? etzagula segi mundu ontako<br />
banidade utsa (139). LE-Ir. Ameriketa guztian etzeudela euskaldun bi, aitzen? euskaldun bi etzeudela gureak<br />
adiña egin zuanik. Ag G 257. Ez ordea; gelditu egin bear dun; aditzen? Or Mi 93. Gibelaldetzaz itz bi esan bai,<br />
bañan ez "gañean" (irritsu). Zapalduko zenuke. Gañean ez, "tzaz" baizik. Aditzen? Lab EEguna 102. Modu onez<br />
bai, aditzen? asarretu gabe baiñan kalera botako dut. Lab SuEm 177 (194 aitzen).<br />
(Con bereak eta bi, etc.). Bereak eta geiago aditu, ta geiagoren bildurrak isillik iges egin erazo zion. Cb<br />
EBO 42. Etsai irten zitzaion / gure euskarari: / [...] aditu baitzituen / bereak eta bi. Izt Po 143. Bereak aditurik<br />
dago hementxet Arrotako auzapez ohia. HU Aurp 126. Aitzen dituzte ba bereak eta bi. Ag G 96. Aitu biar dizkit<br />
orreatik beriak eta bi. Alz Bern 74. Gizagaizo Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Barb Sup<br />
73. Ori ere ba-diñagu? Aditu bear dizkin bereak eta bat. Lab EEguna 112. Adituko ditu bereak eta ardi<br />
beltzarenak (AN-5vill). "Le reñiré". A EY III 333 (ib. 254 el mismo refrán (B, BN-mix)). Kristoonak aittuko<br />
dizkik (AN-araq). Inza NaEsZarr 53. Aittu ttu beriak. Ib. 2. A(d)itu ditik gaur beriak eta asto beltzarenak (AN-<br />
5vill). Ib. 1834.<br />
2. (V, G, BN; Lcc, SP, Lar, Lecl, Añ, Dv, H), aitu (V, G; Añ, VocCB). Ref.: A (aditu, aitu); Etxba Eib (aittu);<br />
Elexp Berg. Entender. "Ezkemen adiketa, no entendíamos (V-ger)" A (s.v. -keta). "Oír y entender al mismo<br />
tiempo" Elexp Berg. v. endelegatu, ulertu.<br />
Tr. En el s. XX apenas se documenta en textos guipuzcoanos.<br />
Ni enuzu iakintsu; klarki erran ezazu, / ehork unsa adi zitzan nahi balin baduzu. E 185. Zeren dakusatelarik<br />
ezpaitute ikhusten, eta enzuten dutelarik ezpaitute enzuten, ez aditzen. Lç Mt 13, 13 (Ur, Ur (V) aditu; Ip<br />
enthelegatü). Zergatik ene lengoajea eztuzue aditzen? Lç Io 8, 43 (HeH aditu; He ezagutu, LE ezaundu, Dv<br />
ardietsi, Ol, Or, Ker, IBk, IBe ulertu). Eztuk aditzen gorputza ogian barna dela. Lç Ins F 5r. Zure berbaok<br />
adietako / ez dot entendimenturik. Lazarraga 1171r. Bardin badozu adietan / erri artako berbaetan, / ni banax<br />
Arabakoa. Ib. (B) 1201rb. Zeren añhitz baita Euskal-herrian irakurtzen dakienik, baiña ez Euskara baizen bertze<br />
hitzkunzarik aditzen. Mat XXVI. Atari batetik jo zuten ezkila adi zezaten Meza erratera zioaiela Sazerdotea. Ber<br />
Trat 111r. Erran dedin aditzen duen lenguajean. Ib. 91r. Zer erran nahi du minzatze molde hunek? Konparazino<br />
batez edo biaz adituko duzue. Ax 204s (V 137). Adituten dot, emasteagaiti diño berrorek. Mic 13v. --Oneek<br />
memoriaz jakitea asko da? --Ez jauna, aditu bere bear dira. CatAnz 3. Badakit anzi zaidala anitz gauza [...],<br />
bañon aditzen dut guzia (AN, 1699). ConTAV 5.2.9, 139. Liburu sakratuak aditzekotzat obligatuak baitziren<br />
estudiatuz Hebreoaren ikhastera. ES 93. Au obeto adituko da orain egingo degun explikazio onekin. OA 171.<br />
Baña etzuten adi-endelgatu bere parabolez Jesusek esan nai ziena. Mb IArg I 372. Labur da gizonaren<br />
adimentua / aditzeko Jaunaren ordenadua. Acto 71. Orien berri ematea [...] erraz adituko dan izkeran. Cb EBO<br />
57. Inportadá berás explikátzea óngi matrimonioaren asúntoa ta aditzea óngi arren explikázioa. LE Matr1 352.<br />
(s. XIX). Gaiza horrez iñorent nüzü, / ez ükhen dit aditü. Xarlem 157. Gaizki aditurik legea, / Juduek uste<br />
bazuten / adixkideen maitatzea / zela xoilki manatzen. Monho 130. Baña kristau beti epel ta kontu gutxirekin bizi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
290
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
izan diradenai itz egiten badiet, ez naute aituko. Mg CC 226. Sinisten dot au adietan errazagua zala askozaz,<br />
bestelango nastau ta euskera gaistokua baño. Mg PAb 163. Aita gurea [...] guziok jakin eta ondo aditu edo<br />
ezagutu bear deguna. Gco I 402. Ezin ongi aditu zituen Jesu-Kristok aditzera ematen ziezten gauzak. AA I 611.<br />
Ezin adi dezakete, nola izan diteken norbait boz eta dohatsu ziliziotan. Dh 191. Ez dozu olan aitu biar dotrina<br />
au. fB Ic II 179. Zure arima orrek gomutia dauka, aitu edo entendietan dau. Astar I 28. Ezin nik aditu dot, zein<br />
andija dan gaistakerija ta eskerbagatasun au. Ur MarIl 48 (Dial 118 aitu). Errex da orduan aditzea nola itsasoa<br />
eta iguzkia dauden bethi hein berean. Dv Dial 110 (It kargu egin, Ur, Ip ezagutu). Ebandelioa dute bere liburua;<br />
bainan aitzen dute nahi duten bezala. Hb Egia 77. Saiatu naiz alik argiroen eta aurrak berak ere erraz adi<br />
lezakeen eran ipintzera. Arr GB 3s. Juan Dunsio Escoto Beneragarria, askok maisiatua eta gutxik ondo aditua.<br />
Bv AsL 201. Izen batzuk erderara biurtuta irakurleak aditu dagian euren esanaia. AB AmaE 487. Uri-batzarrari<br />
(aditu daien: Ayuntamientoari) [...] liburutxu bat [...] biraldu eutsan. A in Azc PB 16.<br />
(s. XX). Bada emen gauza bat edo hobeki mixterio bat nihola ere adi edo konpreni eztezakedana. Prop 1902,<br />
277. Eta onek esan zituen iru itzak entzun zituzten guziak, gañerakoan ezer aditzen ezpazuten ere. Goñi 45s. Ezin<br />
adittu dot, zer egin leikean itxaslapur (pirata) orrek. Echta Jos 115. Aurra gero ta arrituagoa zegoan, ezin<br />
adittuz esan zitzaiona. Inza Azalp 61s. Zeinbat gauza jakin eta aditu bear ditu kristauak ezagueran sartzean?<br />
KIkG 5 (KIkV 9 ulertu). Okerragoa dek iñork ezin adi dezaken bezela itz egitea. Lek EEs 1926, 207. Burutsua<br />
zan orraiti [...]. Orretara aitzen da errenterutik etxaun izatera eltzia. Kk Ab II 81. Irakurtu-arau adituko ez<br />
nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. JE Ber 6. Adittu ezin leikezan<br />
gauzakaz eztattekela salerosketan asi. Otx 98. Ori zegaitik dan aitu edo ulertu al izateko. Eguzk GizAuz 7.<br />
Egurrak erran hitzetan / ez ziteken adi tuntik. Iratz 80. Gure entzumenak Iainkoa aditzen dula diago. Aditu, zuen<br />
bizkaitarren antzera: buruz artu. Or QA 181. Hirutariko gertariok bi ustekizunen laguntzaz adi ditzakegu. Mde<br />
Pr 335. Aditzeko errextasunaren gatik, Hiribarrenen pertsuetan hitz berri zenbeit eman ditugula. Zerb Azk 32.<br />
Erderaz ezta aittuten ondo. Osk Kurl 74. Irutara adi diteke izen ori. Zait Plat 113 (v. tbn. 67). Donibane<br />
Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko. Gazt MusIx 163. Garbikerira jo zan itzetan, eta sarritan aditu be ezin<br />
zer idazten zan. Alzola Atalak 128. Nik ez zaitut kanpora jaurti nai [...]. Gaizki aditu duzu. Lab SuEm 180. Ezin<br />
eban aittu emakume aren esan-guria. Etxba Ibilt 475. Errex aditzen ez dutenentzat garbi erraiterat noa: /<br />
arantzak dira nahigabeak, loreak amodioa. Xa Odol 346. Iztuetaren Kondaira hobeki adi daiteke zaldibiarraren<br />
bizitzaz [...] gauza hagitz jakingarriak jakin direnez gero. MEIG IV 81.<br />
v. tbn. Lar, carta a Mb 278. Zuzaeta 69. VMg 91. Añ LoraS 190. JJMg BasEsc 235. CatBus 47. Legaz III. Itz<br />
Azald 13. Enb 147. Ir YKBiz 334. Txill Let 136. Larz Iru 66. Anab Poli 113. Berron Kijote 180. Aitu: Aran SIgn<br />
200. Etxde JJ 75. BEnb NereA 28.<br />
Entender(se) por (usado sobre todo en preguntas y respuestas o en definiciones).<br />
Tr. Desde fines del s. XIX y sobre todo en el XX, decae notablemente su uso.<br />
Baina zer aditzen duk hik Eskuinaz eta minzo aizen iarte horrez? Lç Ins C 6r. Nor aditzen duk hik gure<br />
hurkoaz? Ib. D 8v. Bekhatuén barkhamendu haur, zer moldez egiten zaikula aditzen duk hik? Ib. E 6v.<br />
Lokhartzea batzutan erran nahi da hiltzea: [...] baina haur gorputzaz aditu behar da eta ez arimáz. Lç Decl a)<br />
4v. Zer aditzen duzu Sainduen partaletasunaz? Mat 71. Herioan aditzen da biziaren galtzea / eta gorputz eta<br />
arimak elkhar bortxaz uztea. EZ Man I 41. Zer aditzen duzu erraten duzunean Kredoan dela Eliza sandua<br />
Katolikoa? Ber Doc 113r. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz adi daiteke Semea [...], bere Aita eternala ganik<br />
prozeditzen dena. Harb 1s. Ene fedeaz, ene egia eta hunelakoak errana gatik eztira iuramentu, baldin Iainkoaren<br />
fedea edo Iainkoaren egia hala errailleak aditzen ezpadu. Ib. 165. Eta haur hain ongi aditzen da zor iakinaz eta<br />
aithortuaz, nola gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Ax 243 (V 163). Hirur ase hauk aditzen dira barureguneko<br />
baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Eztuzula uste hori aditzen dela xoilki<br />
diruzko errentez. SP Imit III 27, 3 (Ch erran, Mst enthelegatü). Zer adietan dozu infernuen izenagaz? (1691).<br />
ConTAV 5.2.11, 150.<br />
(s. XVIII). Onenbeste aditzen da pintatzen edo dibujatzen, jai egunean enpleatzen dan pintoreagatikan ere.<br />
OA 150. Biziak aditzen dirade, graziako estaduan eriotzeak mundu onetan arkitu zituan aek. Ib. 37s. Zer aditzen<br />
dezu Kristoren gizonagatik? Iraz 9. Zer aditzen dezu Kristoren gizonzat? CatCeg 23. Nor besterik aditzen da<br />
gurasoen izenez? CatBurg 29. Erraten dudanean kanpokoa aditzen dut gauza guti honesten gainean den<br />
kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Infernuaz zer adietan dozu? Cb CatV 26. Dotrinan,<br />
Fedeko gauza ta bear diran orazioak ondo erakusteaz gañera, aditzen da [...] bildur santu ta usadio onetako<br />
bidea erakustea. Cb Eg III 360. Horra zer aditzen dugun galdetzen zaikun bihotz guziko amodioaz. Brtc 199.<br />
Onez gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana. Ub 162. Su hartaz aditu behar dugu Izpiritu<br />
Sainduaren sua. Lg I 208.<br />
(s. XIX). Zer adietan dozu esanaz biztu zala Jesus? CrIc 24. Zer adituten da pekatubaren okasiño ezagunaren<br />
izenez? Mg CO 120. Baña zer aditu oi degu eskuarkiro nagitasunagatik? Gco II 74. Beartua dago gurasoa [...]<br />
bizitza ateratzeko modu egokia erakustera, aditzen da au bakoitzaren mallari ongi dagokan eran. AA II 75. Itz<br />
oekin aditzen ditugu lenengo lekuan gure sortzea zor diegun gurasoak. Ib. 62. Birauaren izenez aditzen degu<br />
geienetan izketa bat, zeñarekin adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. Ib. 30. Mastiaren izenez<br />
aditzen da emen Israelgo jendea. AA III 357. Hau aditzen da ezin ihes egin dakieken paradez. Dh 50. Gatxaren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
291
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
izenagaz aituten dira [...] ariman iragoten ditugun naibagiak. fB Ic III 261. Aragija esaten danian aitu biar da<br />
koipia, saldia [...] edo beste edozeinbere gauza. Astar II 238s. Ez dakit nik, mundutaar tonto batzuk zer aituten<br />
dabeen prestubaren izenagaz. JJMg BasEsc 275. Prestutasuna, nik aituten dot, leleengo bakotxari beria emotia.<br />
Ib. 275. Ez dezu au ondasunakgatik bakarrik aditu bear, ezbada baita ere honren ta munduko alabantzen<br />
deseoagatik. Echve Imit III 27, 3. On da jakitea [...] zer aditzen den herri bakhotxean tokiko goldeaz. Dv Lab 59.<br />
Aurreneko arrats onez esan dana bera aditu bear da beste arrats guziaz. Arr May 8. Frantziako erreboluzioneaz<br />
aditu behar da [...] gure aitzinekoek ikhusi izan zituzten nahasdurak. Elsb Fram IX. Hitz horiek [= elhe alferrak]<br />
aditzeko dire iguzki aldetako agurreria ezin akhabatuzkoez. DvHtoy Lc 10, 4n. Zer aditu bear da mundua<br />
esanagaz? Itz Azald 185.<br />
(s. XX). --Jainkoaren Semeaz, nor aditzen duzu? --Aditzen dut, Trinitate Sainduko bigarren Presuna. CatJauf<br />
56. Illen edo aragiaren birpiztez aditzen dut, gizon ill guzien bigarrengo piztuera. Inza Azalp 109. Neuk beintzat<br />
olan attuten dot benetako adizkidetasuna. "That at least is my idea about friendship". Altuna 56. Apirkako<br />
basamortuetan eundaka leguetan iñor be (personaik aitu bieda) bixi eztanetan. Kk Ab II 152. Mallen arteko<br />
burruka gogor au, sozialistak aitzen daben lez, gizarteko onaren arerioa da. Eguzk GizAuz 100. Egiazko<br />
Azkaindar zenbat ote da? Azkaindarraz zer aditzen den! Zerb Azk 29.<br />
v. tbn. CatLav 117s (V 65). Añ CatAN 49. CatLuz 37. CatBus 25. Legaz 8. EEs 1925, 84.<br />
Gabontzak beste modutan aituten dau bizi-modua. Erkiag BatB 154.<br />
Berba bakotxean sarturik, ezkutaturik, aditurik, ta barruturik dagozan gauza miragarriak. Añ MisE 133.<br />
(Con aux. intrans., sentido recíproco). Cf. infra (5). Nekez ziradian errege harekila aditzen, alabadere<br />
Souzak zian inthelegatü ürhünago joaiten bazen, berze errege bat ziala bathüren. Egiat 159.<br />
(Part., tras gaizki, ongi, etc.). Mal, bien entendido. Txit asko dira ukatzen, edertzen edo gutxitzen dituztenak<br />
beren bekatuak lotsa gaizki aitu batekin. Mg CC 255. Lotsa dongaro aitu batek Konfesino donga asko egiten<br />
darabilzanak. Mg CO 295. Eriari hurbiltzen zaizkonek ere, karitate gaizki aditu batez, uste hortan lausengatzen<br />
ohi dute. Dh 122. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Ori<br />
geiago dala osasundunen uste eta bildur txarto aitu bat. Itz Azald 163.<br />
"Aditzen dut, j'ai ouï dire" Dv. v. ADITZEA IZAN.<br />
3. (V ap. A; Mic 8r), aitu (V, G ap. A; Izt 32v, Dv). Mirar, fijarse, prestar atención. "Aitu egin (V-centr.),<br />
regarder" Dv. "1.º (V), atender (escuchando o mirando); [...] 6.º "(V-ple-arr-oroz), mirar" A. "Adiketan (V-gip),<br />
escuchando, mirando, atendiendo" Ib. "Aitu (V, G), estar atento, atender" Ib. v. behatu, begiratu. Cf. Ezale<br />
1897, 166n: "Aitu aditu-n ordezkoa da: Txorierrin da Arratian begiratu esan gura dau".<br />
Tr. Exclusivamente vizcaíno. Usado con auxiliar intransitivo en los textos antiguos, aunque en Añibarro hay<br />
tbn. ejs. de uso trans.<br />
Adi adi ze Jaungoikoa dagok adi. "Mira con cuidado". RS 1 (el primer adi es el rad. de aditu, el segundo, aux.<br />
de 2.ª pers.; para el tercero v. 1 adi). Aurrera aditzen eztana atzerantz jausten da. "Quien adelante no mira". Ib.<br />
456. Adi zate badauke kalzerdiak punkturik askaturik. "Mira si tienen". Mic 12v. Ez nax ni adituten orrelako<br />
gauzetara. Ib. 13v. Begiak deutse egozten biotzari kulpea, / aganik jaio zala onerestea, / ta agaitirren aditu<br />
zerren zirean, / errenkore andiak erne zitean. TAV 3.1.22. Adi zaite, zelan emon dozuzan jaiak ta domekak. Añ<br />
EL 1 129 (EL 2 137 begira). Begira, Jauna, adi zakioz begi errukitsuaz bekatari andi oni. Ib. 150. Izanik Zu,<br />
angeruak aituten dirian Espillu ederra. Ib. 192. Aditu daiozula begi errukitsuaz [...] sakrifizio adoragarri oni.<br />
Ib. 106s. Nik jaramoten ezpadot, nok aituko dau nigaitik? Ib. 20 (EL 2 24 nok aituko deutso nigaiti). Eta ez aitu<br />
ainbeste bere gitxitasunari, ezpada [...] borondate onari. Añ LoraS 145. Zerbait ostu dabenean, ezeri aitu baga,<br />
ateretan da etxetik kanpora. Ib. 26. Nekepean danak / obeto danari / aitu, eta lanak / eiten yakoz azi. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 529. Ta [eleizan] alkarren adi egon zirean / aitu barik altarara. Azc PB 166. Egin eutsen agur bat /<br />
munduko ondasunai, / obato adituteko / arimako gauzai. Ib. 149. Aditu edo begiretuten baioat barriz<br />
Iparragirrera. A BGuzur 154. Erantzuten dau Patxik / Martiñeri aituta. Zam EEs 1915, 24. Oi, neure bijotzeko<br />
ezkongai gardena! / beti, arren, aditu maitati ortzira. Laux BBa 46.<br />
4. (Urt, Lar, H). Entender, saber. "In arithmeticis non exercitatus, arimetikan [...] aditzen eztuena" Urt II 319.<br />
"(A fulano algo se le) entiende de eso, urliari zerbait aditzen zaio" Lar. "Orotan aditzen zaio, il s'entend à tout"<br />
H.<br />
Tr. En Echeita y Enbeita aparece con aux. trans.; en el resto con aux. intrans. bipersonal.<br />
Persona diskretoen eta aditzen zaiotenen irudira. Ber Doc 162r. Alegia Gaztelan aditzen zaiotela, ta emen<br />
ezdakigula odol onaren berri. Lar Cor 153. Gai onetan kezka edo beldurren batzuek dituenak, beude aditzen<br />
zaionen batekin. AA II 101. Ao batez dirauskue Larramendik [...], Zamakolak, eta, berba baten, gauzea ondo<br />
adituten yaken guztiak. Añ EL 2 8. Itandu laster konpesore bati edo aituten jakon bati. fB Ic II 188. Aituten<br />
jakuenen eritxijan. fB Ic III 271. Iñaziori aditzen baitzitzaion gizonetan. Laph 231. Hezurretako gauzetan<br />
bereziki hainitz aditzen zaiona. Elzb PAd 61. Izentau ebezan auzi onetan adittuten eben gizon bi saneurria<br />
(precio) zeinbat izango zan erabagitteko. Echta Jos 363. Durangar abeslari aldreaz / bera zan txauneskindari, /<br />
gustiz atsegin ixan yakela / ortan aitze eben danari. Enb 134. Guti bat jakin orduko, jakintsun antzera jotzeko<br />
aski dugu, ustez ta argiki aditzen zaigula euskal-itzen erroak bilatzea. FIr 165.<br />
5. (Dv), aitu (V-arr-gip, AN-5vill, B). Ref.: Gte Erd 55, 202 y 293. Entenderse, ponerse de acuerdo. "Ene<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
292
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
kontra adituak dire, ils se sont concertés contre moi" Dv. "Aitu daitezela auren artean! (V-arr)" Gte Erd 55.<br />
"Alkarrekin ondo aitzen dira (V-gip), bi oiek ongi / gaizki aitzen dute elkarrekin (B), horrik arkalegaz ondo<br />
aituten dire (V-arr), biek bietara ondo aituten dira (V-arr) [...] aregaz ez zen aituten (V-arr)" Gte Erd 202. v.<br />
infra ELKAR ADITU.<br />
Parabisua irabaztea gatik munduarekin ez aditzera. Harb 129. Akhusatu zuten bi lekhukok abadearen<br />
aitzinean, abadearekin berarekin aditurik. Ax 378 (V 249). Nor zan Jainkoarekin aditu zana ta itz-eman ziona?<br />
Ub 19. Sorgin deabruarekin aitzen zana gaixoak osatzeko. Mg CC 243. Ezta hargatik egin behar [...] barurik<br />
[...] bere bidariarekin aditu gabe. Dh 70. Moro ta Sarrazenuak [...] sartu ziran Españako Erreiñu onetan<br />
bertako gizon donga bategaz aditu ta alkarturik. Ur MarIl 21. Geratu ziran alkarregaz adituta nun, zelan ta ze<br />
denporatan egingo ebeen gaiztakerija au. Ib. 83. Zaharrekin adituz saltzen abiatu. Hb Esk 208. Ez da hura<br />
[notaria] hirian nihorekin aitzen. Ib. 211. Baña onetan beti itundu eta aitu bear gara konfesore zur eta jakitun<br />
bategaz. Itz Azald 143. Bai Eladi, gitanoa beti gitano; alkarregaz ondo adittuta egongo ziñien biok. Echta Jos<br />
197. Iyeki bakoitzaren saneurriya lotuko da, saltzeko, idazliekin aurretik aituta. EEs 1916, 235. Gizarteari<br />
ikarea sartzeko darabillezan bideetan be alkarrekin naiko ondo aitzen dirala. Eguzk GizAuz 87. Nahi duzu<br />
bakotxa bethi prest izan dadin guziekin aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA, s.v. adoxtu). Kaieko<br />
jendearekin ezin aditu ta kanpotar eguraszaleak gozatu, alajaña. Anab Poli 18. Luzero alkarregaz ondo aitzen<br />
zirala. Etxba Ibilt 470. Biak ziren euskaldun zintzoak ustean, / halere ezin adi elgarren artean. Xa Odol 179.<br />
6. (G-to-bet, L-ain; Lar, Añ, H), aitu (G, AN, L-sar, B), aritu (AN-5vill). Ref.: A; EAEL 19. Oler, percibir un<br />
olor. Sarthu berri hartan, usna on duzu, kiratsa aditzen duzu. Ax 91 (V 62). Bere konpaiñiako bati usaiña<br />
aditurik. Ib. 414 (V 269). Hekin usaina bederen aditu nahi dute, eta doatsu dadukate hetarik iaten duena. SP<br />
Phil 27 (He 26 usain egiñ nahi diote). Mandragoraren usaina urruititik eta iragaitzaz aditzen dutenek. Ib. 201.<br />
Diabru zarrak aditzen dute / zure animan usaia. Tx B 185. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo.<br />
Tx B I 233.<br />
7. Obedecer. "Aur onek erran ta ez du aitzen [= 'no obedece'], [...] esan da eztu aitzen (AN-gip), errana aitzen<br />
zuten (B), ez du inoren esanikan aitzen (AN-gip), aitu, ba(da), esana (G-azp)" Gte Erd 235. Cf. ESAN-<br />
ADITZAILE. Txinbo da, adiskideak, / txakurren izena, / [...] / txit da txakur leiala / aditzen esana. Noe 24.<br />
8. "(V), gobernar" A. "Aitu (V?), conservar, gobernar, mirar" Ib.<br />
II (Adj.). (Urt II 319, Lar, Añ, H), aitu (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Izt 38r). Entendido, docto, experto.<br />
"Entendido, sabio" Lar y Añ. "Gizon aittua legietan" Etxba Eib. Zeren estali baitrauztek gauza hauk zuhurréi<br />
eta adituei, eta manifestatu baitrauztek haur xipiei. "Sages & entendus". Lç Mt 11, 25 (HeH adituei; IBe<br />
ikasiei). Gauza hetan adituak iuiatuko duen bezala. EZ Man II 161. Zeren baitzinduen dotor / adituena entzun.<br />
EZ Noel 147. Iakintsunek eta adituek. SP Phil 494 (He 501 presuna jakiñtsunek). Juiziozko persona aditu askok<br />
diona da. Cb EBO 52. Hain zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik<br />
igurik ahal zitezkeien guziak. Lg I 204. Gizon aditu, jakintsu, legea erakusten zuenak. Ub 85. Jarten da bat<br />
pekatu egiteko arriskuban gizon aitu edo jakitunen eretxijan. Mg CO 121. Itandu eiozu konfesari aditu bati. Añ<br />
MisE 233. Ni naiz Sendagille edo Mediku txit aditua. VMg 43. Gai onetan igoal zikiñik ez egiteko, galde giezu,<br />
nere kristaua, gizon zintzo eta adituai. AA II 192. Gizon aitu ta letra andijetakuak bere zer pensau asko oi<br />
daukeen. JJMg BasEsc 196. Maisu aditu aspaldikoa. Echag 141. Kapitan armada errealekoa, itsas-gizon aitua<br />
ta asko ikusia. Izt C 476. Ditut ere ikhusi nere bidaiean, / asko yende aditu sabant medikuntzan. Gy 76.<br />
[Zoroaster], handizki aitua izar itzulietan. Hb Egia 72. Agintari aditu eta trebearen lanak egin zituen. Lard 167.<br />
Etsai guziak igesi joan ziran, buru aditu hura gabe arkitu ziranean. Ib. 126. Mediku adituak. Arr GB 32. Zenbat<br />
gizon adituk eta zenbait itzkera-modutan Santu onen bizitza eskribatu duten. Aran SIgn I. Gizon adituen ustean<br />
premia edo estualdi andia denean. Legaz 34. Iduritzen bazaitzu hainitz gauza badakizula eta gauzetan aski<br />
aditua zarela. Dv Imit I 2, 3. Gurutze au ekustean, lan oetan adituak direnak, esan izan dute mirariturik. Zab<br />
Gabon 107. Gizon adituen iritzian. EE 1884b, 434. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Bv AsL 199.<br />
Etxe eder edo bertze obra batek egile aitu eta jakin bat frogatzen duen bezala. Lap 31 (V 17). Gizon aituen<br />
eretxian astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120. Izketan aditua ta aditzen goorra. Iñarra Ezale<br />
1898, 159a. Edesti-jakitean adituak eta ikustunak ziran gizonai galdetzen zien. Ayerb EEs 1915, 292. Nekazari<br />
zerbait adituak [...]; itxasgizon adituak. EEs 1917, 74. Erritar txêak, larri: galdua dakuste; / adituak, ordea, ez<br />
estu batere. Or Eus 150. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela. Mde HaurB 22. Antzelari baino<br />
antze-zale adituago nauzu. Ib. 71. Au nere lagun au dozu erloju-konpontzallia, puntarenguetarikua gañera. Oso<br />
aitua da au orretan. SM Zirik 65. Gixon aitu biri, alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken euren eretxi bat<br />
agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Nere ta gizon adituen iritzian. Zait Plat 87. Ez [da] txakur txiki ondo<br />
erakutsittakorik, noren zaunkak aittuko ez zittuanik beste aitturen batek. Etxba Ibilt 486. Bateko eta besteko<br />
adituak (logikoak, matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 196.<br />
(Con reduplicación expresiva). Ardura aundidun salerosketak / eukezan batek eskuan, / gizon jakitun aituaitu<br />
bat / nai eban euki inguruan. Ormaetxe Ipuin 26.<br />
(Urt, Añ), aitu (Añ, Izt 99v y 73v). Sensato, juicioso, prudente. "Pater familias attentus, familiako aita [...]<br />
aditua" Urt III 47. "Prudente", "despejado" Añ. v. zuhur. Beragatik asmatu dot, asti ta eraldi utsak erle zur<br />
aituaren antzera emotea. Añ EL 1 3 (EL 2 5 erle egille aituaren antzera). Birjiña txito aitua. 'Virgo prudentissima'.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
293
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ib. 228 (Gç 147 Birjina guziz prudenta, ArgiDL 114 Birjiña txit begiratua, Or MB 1330 Neskatxarik zugurrena).<br />
Bada nor da ain aitua ta mena eta egun guztian bekatu txiki askotan jausten eztana? Añ LoraS 36.<br />
III (Sust.). Alianza. Cf. supra I (5). Jende hauk badute oraino, elkharren artean, aditu edo patu bat. Prop<br />
1895, 263. Fidjitarrek horrela egiten ohi dute, nahi dutenean hekien adituak edo tratuak izan ditezen idukiak<br />
segur baino segurkiago. Prop 1904, 242 . Gobernamenduko gizonek Eskuaraz egiten balituzte beren aditu edo<br />
patuak, elitekela hekien artean eskatima biderik, gauzak ez aski xuxen iskribatuz. Jnn RIEV 1908, 356.<br />
- ADITU-AHALEAN. Tanto como se puede entender. Ta adiraziko dizu zuri Jesusek, zuk adi-alean, orain<br />
berak zu gatik daraman neke arrigarria. Mb OtGai III 29.<br />
- ADITUA(K) IZAN (intrans.). Tener noticia, tener oído. Aditua naiz herri-hauzo bateko apez bat zure<br />
ikustera ethortzekoa dela. Jnn Bihotz 61. --Mézié le Curé, je viens pour marier. --Ederki; zerbeit holako aditua<br />
ere nintzen. Barb Sup VII. Eta aditua naiz, baratxuri guti, arras guti aski duela gure Errientak, Jaun Erretor<br />
berriak janarazten diozkan zikiro-azpientzat. Ib. 4. Adituak ginen jadanik Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala.<br />
JE Ber 20.<br />
- ADITUAK EZ ADITU. v. infra EZ-ADITU EGIN. A(d)ituak ez a(d)itu (AN-5vill). 'Gorrarena egin'. Inza<br />
NaEsZarr 1833.<br />
- ADITUAREN ADITUZ. De tanto oír. Adituaren adituz, uste ginuen Gipuzkoa sagar-ondoz landatua zela<br />
guzia! JE Ber 84.<br />
- ADITU BATEAN. "Aitu baten, a primera vista. Edozeñek esango leuke aitu baten ogerleko au ona dala,<br />
cualquiera diría a primera vista que este duro es bueno" Zam Man 2.<br />
- ADITU ERAGIN. v. adieragin.<br />
- ADITU EZ BEZALAKO. Inaudito. San Franziskoren aditu ez bezelako umiltasunezko egite miragarri bat.<br />
Bv AsL 411. San Franziskoren umilltasun aditu ez bezelakua. Ib. 409. Atzeneko paguba / ezta izan gaiztoa, /<br />
iñork munduban aitu / ez bezelakoa. Echag 21.<br />
- ADITU EZ DEN (aditueztan Lar, Añ). "Inaudito" Lar y Añ. (Con compl. referido a aditu). Menturaz<br />
bestetan aditu ez dan miraria egin zuen. Lard 102. Emakumea eta bere iritzian itxusia! Oraindiño ere aditu<br />
eztan gauza. Urruz Zer 89.<br />
- ADITU EZIN, ADITU EZINEZKO. v. adiezin.<br />
- ADITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.; precedido de elkar). Acordar, ponerse de acuerdo. v. infra<br />
ELKAR ADITU (b). Etxekoek opium pipatzaile eta jokolari suhar bati saltzen nindiotela, eta sariaz elgar<br />
adituxe zutela. Prop 1911, 156 (ap. DRA).<br />
- ADITUZ (adituaz Lar, Añ). "(De) oídas" Lar y Añ. No incluimos los ejs. triviales de adituz, 'oyendo',<br />
'entendiendo', etc. v. ADITZEZ (s.v. aditze).<br />
- ADITUZKO. "Testigo de oídas, [...] adituazko testigua" Lar.<br />
- ADITZEKE. Sin escuchar. Moxeri aditzeke, batzuk zerbait biaramoneko utzi zuten. Ol Ex 16, 20 (Bibl ez<br />
zuten aditu).<br />
- ADITZEKO. a) (En la expr. aditzeko izan 'haber que entender'). "Etzaitu etxera hartu nahi; aditzeko da<br />
etzaituela maite, il ne veut pas vous recevoir dans sa maison, c'est à dire qu'il ne vous aime pas" Dv. Nola<br />
aditzeko da ezen aitén inikitatea haurrén gainean punitzen duela? Lç Ins D 3v. Skripturá [...] erraiten denean<br />
zer aditzeko den. Lç ABC I 4r. Iainkoaren hitza erraiten denean aditzeko da Testamentu zaharreko eta berriko<br />
liburu kanonikoetan den guzia. Ib. I 4r.<br />
b) Destinado a ser oído. "Acroamatici libri, liburu aditzekoak, adigarriak" Urt II 112.<br />
c) Digno de oírse. "Aditzekoa da zutaz mintzo denean, il est à entendre quand il parle de vous" Dv. "Aditzekoa da<br />
xori haren kantua" Ib. Aditzekoak ziren heien arteko solasak. Prop 1887, 121. Belar eta lore, on eta gaixto<br />
diren guziez mintzo, aditzekoa zen! HU Aurp 97. Aditzekoak ziren haren ateraldi batzu. Ib. 177. Oroz gainetik,<br />
aditzekoak ziren haren phedeikuak! Barb Sup 133. Ikustekoak dire orduan haren jauziak, aditzekoa haren<br />
marruma. Zerb Azk 47. Nere billoba, zure bertsua / ez al zan aditzekoa? / ori usaia! ematen zuan / arrosa<br />
Maiatzekoa. Uzt Auspoa 43, 114.<br />
- ADITZEN DELA. a) Entiéndase. Zeren egia da, anhitz balio du fidantziak, indar handia du esperantzak.<br />
Ordea aditzen dela neurriz, soberania gabe. Ax 133 (V 87). Plazer baduzu, dobla beite / berriz ere hauk<br />
gustiak; / dobla deabruak, penak dobla, / dobla tromenta handiak; / bañan, Jauna, aditzen dela / hemengo<br />
tulunbioan, / hillen nauela herioak / milla urtheren buruan. Gç 179. Hemen erranak direnetarik ahal dagitena<br />
egiteko; bethi aditzen dela hargatik eztiotela bere eginbidei ta premiazko lanei hutsik eginen. Dh 63.<br />
b) "C'est à dire" Dv. Jesusek ihardetsiko zuela yuduek zor ziotela enperadoreari dretxua, aditzen dela, figoa.<br />
Lg II 238.<br />
- ELKAR ADITU (BN-arb-lab ap. Gte Erd 202; Lar, Añ, Izt 28r, Dv (-kh-)).<br />
A) (Vb.). a) Entenderse, ponerse de acuerdo. "Yo me avendré con ellos, elkar adituko gera" Lar (s.v. avenirse;<br />
v. tbn. Añ). "Mancomún, de mancomún, elkar aditurik" Ib. (Añ alkar aditurik). "Horiek elgar ongi aditzen dute<br />
(BN-lab), ez dugu biek elgar aditu (BN-lab-arb)" Gte Erd 202. Cf. ELKAR-ADITZE (s.v. aditze). v. supra I (5),<br />
ELKAR HARTU (s.v. hartu), HITZ HARTU (s.v. hitz).<br />
Tr. Sólo hay ejs. seguros de aux. intrans. en Moguel y San Martin (Zirik 92).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
294
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Emazteori ona ezpadau, / etsean erriertea. / Alkar aditu ezpadagie, / ez dabil ondo etsea. Lazarraga 1196r.<br />
Biek elgar aditurik [egiñ dute haur], / lehenik amudioak, / gero Jainko Haur beraren / indar handi dibinoak. Gç<br />
77. Bertze tribu guziek elkhar aditzen dute haren funditzekotzat. Lg I 239. Emon egijezu bada bijok gaiti ta gero<br />
alkar aituko gara. Mg PAb 132. Oekin alkar aiturik, joan zan Agintariaren aurrera. VMg 3. Bizi araziz batasun<br />
onean eta elgar ongi aditzen dutela. Jaur 160. Gero bi ahateek elkhar aditurik, / hartzen dute zaroa buru<br />
banetarik. Gy 256. Nola atzemanen du egia yende xeheak, yakinek elkhar ezin adi dezaketela ikusia denean<br />
hainbertze pontutan? Hb Egia 114. Beharko zuen populu guziarekin elkhar aitu, orotan adirazteko egin zituztela<br />
gerthatu etziren gauzak. Ib. 6. Bazter etxetako yabeek behar lukete elkhar aditu eta suaren kontrako konfardiak<br />
egin. Dv Dial 65s (Ur alkar aitu; It elkar artu, Ip alkharreki hitzartü). Aundizkiak elkar aditurik, agurtu zuten<br />
Santua. Bv AsL 132. Ez dakit ze denpora direan gaurkoak, / alkar aditzeko len ziran obagoak. AB AmaE 259.<br />
Hola elkar aditu dutenean axudantak eta biek, yaun Erremundegibehere atheratzen duk. Elzb PAd 77s (Po 215<br />
elgar aditu). Goazin elgar adituz, bederen adiskidekin. HU Zez 20. Guztiak iarduen izketan, guztiak alkar aditu<br />
eziñik. A BeinB 77.<br />
(s. XX). Elgarretarat bil balite eta elgar adituz berma. JE Bur 210. Alkar aitu obe da alkar il baño. Kk Ab I<br />
92. Aditurik elkar, / dugun Eskuara sar / eder, jori, hazkar, / orotan! Ox 86. Luzaro itzegin gendun biok, baño ez<br />
gendun elkar aditu, alako eskeak egiten baitzizkidan. Or SCruz 98. Alkar aitu degu, ta [...] biyak ezkonduko<br />
gera. Alz Txib 107. Badoazi biak bi alde, elgar hola aditurik: bere zama lehenik eginen zuenak, bertzearen<br />
begira behar zuela egon. Barb Leg 129. Herodetarrekin elkar-aditu zuten, Yesus ondarazteko. Ir YKBiz 114.<br />
Alkar ezin aituta, eztabaida ta lazkea sortu ziran batzar aretan. Eguzk GizAuz 69. Errana da etzutela beti ongi<br />
elgar aditzen lau herriek. Zerb Azk 44. Belardiko baztar batean bi gizon zeuden alkar aditu eziñik. Anab Poli<br />
133. [Ostatuko nausia] be aurraz alkarraituta euan. SM Zirik 33. Horiek denek elgar aditzen dute, oilo eta<br />
lapinen ebasteko. Larz Senper 30. Emaztia, neskamiagaz alkar aittuta, aurrez jarri zan onen lekuan. Etxba Ibilt<br />
457. Zoin ontsa elgar aditu duten Frantsesek eta Portugaleko erregeak. "[Ils] se soient si bien entendus". Ardoy<br />
SFran 324. Bertsolariak aldez aurretik alkar-aiturik bazeudekean bezela. Lek OC I 76.<br />
v. tbn. Ayerb EEs 1915, 292. Alkar aditu: Arr May 97. TAg Uzt 302 (105 alkar aitu). Mde Pr 147. Elgar aditu:<br />
Laph 179. Elsb Fram 58. Zby RIEV 1908, 87. Etcham 148. Alkar aitu: BEnb NereA 168.<br />
(Fig.). Zoin duten elgar aditzen gure begi urdinek! / Behexi gaitu ondikotz! bizitze hilkor hunek. Iratz 153.<br />
Tripan izigarriko guduak ari zaizkon: arnoek ezin elgar-adi; ilhar-xehea lur-sagarrari aintzindu nahi, oilakia<br />
atzarkiari, gasna eta kafea azari... Lf Murtuts 27.<br />
(Con completiva). Acordar. Elgar aditu berria zuten [...] untzi horiek abiatzen ahalko zirela portutik.<br />
Ardoy SFran 179.<br />
b) Oírse mutuamente. Ixilik erraiten dira, baina [...] elkhar adi dezaketen bezain gora ihardesten deraukatela.<br />
Harb 388. Etxeko danak barriz ipiñi gorturik, / ordu erdian alkar aditu eziñik. AB AmaE 245.<br />
c) Entenderse mutuamente. Eskuara aditzen eztuen batekin egiteko gerthatzen bazaitzu, elkhar nola adituko<br />
duzue? ES 392. Non Eskualdunok gerok pena eta neke baitugu elkharren aditzeko. Ib. 398. Len baño errazkiago<br />
elkar adituko dute euskal erriko Nafartarrak eta beste euskaldun guziak. Mb IArg I 55. Orrekin guziak nastu,<br />
elkar ezin aditu eta gizonak munduan banatu ziran. Cb EBO 7. Ona emen iru euskaldun modu, pranzesa, kiputza<br />
ta bizkaitarra, alkar ederto aituten dabeenak. Mg PAb 173. Dugun ikus [...] hitz laburrez edo luzez, elgar adi<br />
dezakegunez. HU Zez 49. Bizkaitarrak, zuberoarrak, gipuzkoarrak eta abar ez aditzea errezki elkar. Ayerb EEs<br />
1916, 261. Huni [hiztegiari] esker, agian elgar-adituko dugu biek. JE Ber 6. Ara... eskola bakoen artian, alkar<br />
aitzeko, esana ta entzuna miña ta belarriyak dira bide. Kk Ab II 80. Bet-betan mila mintzaira motaz ari ziren.<br />
Etzuten gehiago elgar aditzen ahal. Zerb IxtS 15. Elkar aditzeko, aldiak iru dirala esan bear: lena, oraiñaldia,<br />
geroa. Or Aitork 324. Onelako arrabotsa dala-ta ez dago elkar aditzerik. Lab SuEm 200. Zer mintzaira<br />
mintzatzen ote zion? [...] nolazpeit elgar aditzen zuketen. Ardoy SFran 136. Nafarrek, giputzek eta manexek [...]<br />
errazago aditzen dute elkar. MIH 391.<br />
B) (Sust.). Trato. Eldu zaittez alkar-aittu ixillekua amaitzera, [...] ondo, tratu onen gora-bera guztiak neri<br />
aurraz kontu emotekotan, beste danen ixillean. Etxba Ibilt 457.<br />
- ELKAR ADITU EZIN, ELKAR EZIN ADITU. Imposibilidad de entenderse. Cf. ELKAR EZIN<br />
ADITUKERIA (s.v. aditukeria). Zer jazoko litxakegu bizkaitarrai aztu eragingo baleusku euskeria [...]? Ze<br />
konfusino ta alkar aitu ezina erri batzukuaz bestekuakaz? Mg PAb 185. Zeintzuetatik bakoitzari bere itzkuntza<br />
berezi bestek etziekiena Jainkoak eman zien, eta beren arrokieriarekin beretu zuten elkar ezin aditua ikusirik<br />
[...] zabaldu bearrean arkitu ziran. Lard 11s.<br />
- ELKAR EZIN ADITUZKO. (Los) que no pueden entenderse, comprenderse. Gogoari emozute izkuntza<br />
gabe ezin ditezkela jarri gobernurik. Elkar ezin-adituzkoen artean nola eragin eta erabaki legeak? Lh EEs 1915,<br />
235.<br />
- EZ-ADITU (Lar, Añ). a) Inaudito. Gertaera izugarri ez-aditu au Uri guzian barreatu zan. Lard 543.<br />
Lotsagabekeria ez-aditu au ikusirik. Ib. 103. Jarri zan mesede ez-aditu onegatik Jaunari eskerrak ematen. Ib.<br />
116. [Jesusek] egindako gauza andiak eta ez-adituak. Ib. 436.<br />
b) "Desobediente. Ume ez-aditu bat da ori" Gketx Loiola.<br />
c) (Vb.). "Desobedecer. Gurasoen esanak ez-aditu" Gketx Loiola.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
295
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- EZ-ADITUARENA EGIN. Hacerse el sordo. Ez adituarena nahi dute egin Iñazioren lagunek; bainan<br />
Iñaziok adiarazten diote zin zinez mintzo dela. Laph 184. Ez adituarena egin zakon lehenik hasia zenak. JE Bur<br />
94. Bi buruzkariek ez adituarena egiten diote. JE Ber 48. Honek eduki zezakeen arjentinarraren desafioa [...],<br />
jakile izan balitz. Horrela izanik ere, gerta zitekeen ez adituarena egitea, gogorik nahiz astirik ez zuelako. MEIG<br />
VI 109.<br />
- EZ-ADITU BEZALA EGIN. Hacerse el sordo. Lenbizian ez-aditu bezala egin bazion ere, azkenean agertu<br />
zion aditu zuela aren otoitza. Mb IArg II 320.<br />
- EZ ADITU EGIN (G-azp ap. Gketx Loiola; Lar, Añ (G)). Hacerse el sordo. "(Hacer) oídos de mercader,<br />
belarriak gortu, ezaditu egin" Lar. "[Hacer] orejas, oídos de mercader" Añ. "Desentender" Ib. "Ondo otsegin<br />
diot, baño ez-aditu egin du" Gketx Loiola. v. ENTZUNGOR EGIN. Ez ikusi eta ez aditu egiten duela,<br />
bertzeren falten disimulatzea. Mat 32s. Ez aditu egiten dut / alegia ni gortu. EZ Eliç 326. Beren gogo gaistoari,<br />
begi arinei ta gorputz atseginz-zale galgarriari ez-aditu egin. Mb IArg I 96. Aren hitz eroari ez aditu egin zion<br />
Jesusek. Ib. 235s. Zenbaitek ez-aditu egiten diote arzaiaren txistuari. Ib. 311. Esan dizute bein ta berriz [...] ta<br />
ez-aditu egiten dezu zuk. Ib. 377. Mirabeai utzi diezun ezkutariarekin beren erara egoten, adituari ez aditu eta<br />
ekusiari ez ekusi egiten diozula. AA II 123. Ez aditu edo enzun gor egiten diozu oraiñ Jaunaren gaztiguai. AA<br />
III 531. Jesusek ez-aditu egin zion; baña emakumea leiatzen zitzaion. Lard 404. Eskatu zizkion Dorrontsorori, ta<br />
Dorrontsorok ez-aditu egin zion. Or SCruz 62.<br />
(Con complemento directo). Manuelak azkeneko itz aek ez aditu egin zituan. Zab Gabon 56. Eta esaten<br />
diguten guzia ez-aditu egin dezagun; gauzak garbiago agertzen diranean mintzatuko gera. Goñi 38.<br />
- EZ-ADITU IDURI (ITXURAPEN) EGIN. Hacerse el sordo. Ez aditu itxurapen egiten duenari, / barkhatuko<br />
etzioat halako dobleari. EZ Man I 14. Gure bilha dabilanari noiz artean ez aditu iduri eginen diogu? Harb 380.<br />
Anhitzetan ere ikhusia ez ikhusi eta aditua ere ez aditu iduri egin behar da. Ax 288 (V 192). Disimulatu zuen, ez<br />
aditu iduri egin zuen. Ib. 312 (V 207). Baiña zeren erregek ez aditu iduri egiten baitzuen, lehiatu zeikan [...]<br />
erraitera. Ib. 394 (V 257). Ezen halakoek nihoren abantailla eta laudoriorik entzuten tuztenean, ez aditu iduri<br />
gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 196.<br />
(Con complemento directo). Hala utzten tuzte brida laxorik, erranak ez aditu iduri gorrarena eginez eta<br />
eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 180. Kreatzailleak barrenean jarri zigun lekaio ori, ezdezagula ezaditu iduri<br />
egin. Vill Jaink 153.<br />
- EZIN ADITUZKO. Ininteligible. "Qui ne peut être entendu, incompréhensible, inconcevable" Dv. <br />
Hainbertzanarekin, badariozko hanbatik ezin-adituzko hitz bat eta bertze. Prop 1911, 61 (ap. DRA). Oraindik<br />
atzo. Ta gaur..., / zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzako / beste izate barrira / aldaturik nago. 'Sin que lo pueda<br />
entender'. Gand Elorri 112.<br />
Etim. Al parecer de lat. auditu, con reducción irregular del diptongo.<br />
aditu erazo. v. adierazi.<br />
adituerraz. v. adierraz.<br />
aditukeria.<br />
- ELKAR EZIN ADITUKERIA. Desavenencia, desacuerdo. Beren artean badutenean eskatima edo elkhar<br />
ezin aditukeria zerbeit. Prop 1895, 213.<br />
adituketu. "Tener la costumbre de oír (AN-5vill). T. Arburu" DRA.<br />
aditun, aittun (V-gip ap. Etxba Eib). Entendido, versado. "Entzun biarreko maixu aittuna zan guria" Etxba<br />
Eib.<br />
aditunkeria, aittunkeria (V-gip ap. Etxba Eib). Comedia de saber, pedantería. "Ez dakitt aittua izango zan;<br />
baña aittunkerixia ez jakon falta" Etxba Eib.<br />
aditz (Lar), adititz (Lar), adi-itz. Tr. Neol. de Larramendi; es en la forma aditz, y en el sentido gramatical de<br />
'verbo' como se usa en el s. XX, por influencia sin duda de Azkue. En DFrec hay 103 ejs. de aditz.<br />
1. Concepto. "Verbo, en la Filosofía, aditza, adititza" Lar. Cf. tbn. Lar: "Verbo, en la Gramática, eraskitza". <br />
Ele egitean entzuten dut itzen mintzoa, baiñan itza bat da, mintzoa besterik. Grekoz eta latiñez mintzo bereizia<br />
dute; baiñan adi-itza ez da greko ez latin, ez beste izkuntzarik. Or Aitork 259. (Lar, Añ). "Verbo Divino, [...]<br />
Jainkoaren adititza" Lar (tbn. Añ).<br />
2. (A DBols, T-L), adititz, aditx. Verbo. "Larramendi escribió adititz; pero la terminación tu desaparece<br />
cuando a la radical se le aplica otra partícula" A Gram 366. "Verbo, aditz (neol.)" A DBols. "Verbe, en<br />
grammaire, aditz" T-L. Berbo edo adititzen lenengo erabidera iritxi zan beziñ laster. 'La primera conjugación<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 296<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
de los verbos'. Aran SIgn 49. Euskal-aditza zietz azaldutea dirudien baino egikizun zailagoa dai. A Gram 145.<br />
Izatea edo aidako ustea adierazoteko aditz bat dai naikoa. Ib. 163. Lau-en toki egokija / aditxetan dago. AG 499<br />
(que explica en nota: "aditz: adi-itz (erderaz verbo). Azkuerena"). Euskal-aditzak aldi bakoitzean, 206<br />
irabiakera eukazala idatzi eban Astarloak. Eguzk LEItz 23. Lelo auetan oartu gaitezke, esaera zarretan<br />
bezalaxe, aditza jan egiten duela erriak. Inza in Jaukol Biozk VIII. Aditza eta berboa, egindura eta itzuliak<br />
eskualdunki ibiltzea. Zub 93. Aditz bat dago gure euzkera onetan bitara ulertzen dana, bere yokoera baten. Kk<br />
Ab II 68. Erdiko frantsesez baitzen aditz bat: basquiner, sorgindu, zoratu. Mde Pr 309. Mistike itz orren erroa<br />
eladerazko aditz bat dugu. Zait Plat 60. Ortik ere izenaren nabarmena [...], aditza bera bertan beera utziaz ere.<br />
Gazt MusIx 166. Izen oro aditz biurtu ditekela iokaeran, eta aditz oro izen, orobat. Or ib. 14. Soatsi aditza<br />
Xuberoan erabilli oi dute. Ibiñ Virgil 119. Aditz laguntzaile molde bat. MIH 113. Ez da inondik ere aditza<br />
euskalkien arteko bereizkuntzarik larriena. Ib. 377. Aditz iragankorra. MEIG I 236.<br />
Forma verbal. Aditz laburtuak: darraiozkan = "jarraitzen dioten", badakusku = "ikusten degu". Or EEs<br />
1930, 63.<br />
(Como primer miembro de comp.). Aditz sintagma. MEIG VI 165. Aditz-morfologia. Ib. 126. Morfologia,<br />
letraz-letra hartzen dut orain, landuxea dugu, baita aditz-sailean ere. MEIG VIII 120. Oinarri izan ditu<br />
[<strong>Euskaltzaindia</strong>k] horretarako behiala izendatu zuen aditz batzordeak zatika aurkeztu dizkion adizkiak. Ib. 94.<br />
- ADITZ-ERA. Forma verbal. Gaur dazaugun euskereari Zabalaren aditz-erak Astarloarenak baño obeto<br />
dagokioz. Eguzk LEItz 24.<br />
- ADITZ-GUNE. Daukat esaten dainean d-k adizkia iragarten dau, auk(a) aditz-guna dai, t egilea. "Es el<br />
núcleo o savia verbal". A Gram 149.<br />
- ADITZ-IZEN. Participio. Bai bi aditz-izenak, itzen alkarketa, bakanketa ta aldaskak, beste oinbeste bide<br />
ikusten nitun gogaiak adierazteko. "Nombres verbales". Or in Gazt MusIx 10. Nabari da ekidin aditz izena dela,<br />
partizipioa. MEIG I 236.<br />
- ADITZ-IZENKI. Forma nominal del verbo. Aditz izenkiak ere ez dira orain agertzen. MEIG VIII 95.<br />
- ADITZ-JOKO. Conjugación. Garbi idatzi, bai esakeraz, bai itzez, bai aditz-jokoz (flexión verbal), bai<br />
joskerari dagokionez. Etxde AlosT 9s. Izen jokoa, deklinazioa, batetik, eta aditz jokoa, konjugazioa, bestetik.<br />
MIH 111. Aditz jokoaz neke gehiegirik gabe jabe ditezen. MEIG III 47.<br />
- ADITZ-LAGUN. v. adizlagun.<br />
aditza (Lar, Dv, H; -tz Hb ap. Lh). 1. Entendimiento, inteligencia. "Entendimiento" Lar. "Intelligence" Dv. v.<br />
adimendu. Aditzarik andienetakoa, oroitzar bat zan; baña, borondate utsa, onen artian onena. Ag Ezale<br />
1898, 397b. Denak ziran bere aditzan sortu eta kopetako izerdiakiñ egiñak. Ib. 424a.<br />
2. "Intelección", "pensamiento, acto de entender" Lar.<br />
3. (H; -tz Hb ap. Lh). "Sens de l'ouïe" H (s.v. adimendua).<br />
- ADITZAKO. "Mental" Lar.<br />
- ADITZAZ. "Mentalmente" Lar.<br />
- ADITZAZKO. Intelectual. Alabainan haren baithan bada aditzazko izpiritu bat. "Spiritus intelligentiae". Dv<br />
Sap 7, 22 (Ol adin-ats, Ker espiritu burutsu).<br />
aditzadun. "Intelligent" Dv.<br />
aditzaile (Lar, Añ, Dv), aditzale, adizale. 1. Entendedor. "Entendedor", "inteligente" Lar y Añ. "(Al buen)<br />
entendedor pocas palabras, aditzalle onari, hizketak urri" Lar. Halakotz, etzaretela zuhurtzia gabe, baina<br />
aditzale zerik den Iaunaren borondatea. "Entendants". Lç Eph 5, 17 (TB ongi endelga zazue). Iainkoak didala<br />
behazale bezala adizale. "De gens qui m'entendent aussi bien que de ceux qui m'écoutent". O Pr 635. Aditzale<br />
onari hitz guti. Zerb GH 1936, 114. Erabateko iritzia emana dago: aditzaile onak ez du besteren beharrik. MIH<br />
355.<br />
2. (G ap. A; Ht VocGr 330, Lar, Añ, H (L, BN)), aditzale, adizale, aitzaile. Oyente, escuchante. "Oidor, el que<br />
oye", "auditor" Lar y Añ. "Escuchante", "oyente" Lar. "Escuchador" Añ. "Auditeur" H y Dv. En G, AN se decía,<br />
al comienzo de la plática, aditzalle maiteak, que luego fue sustituído por entzule maiteak. v. entzule.<br />
Nigarren aditzaillea. Othoitzen aditzaillea. EZ Man II 192. Ezen hunelako thonuak ez dio plazer egiten<br />
aditzailleari; eta agertzen du mintzatzaillea bere buruaz hainitz hartua eta urguillutsua dela. He Gudu 147.<br />
Haren aditzailleak miretsiak ziren entzuteaz bethi gauza bera. Lg II 96. [Kanta] haukien aditzaileek. Brtc 62.<br />
Jaunaren ontasun handiak / aditzailen bihotzera / han ixurtzen ditu graziak. Monho 114. Sermoigilla batek<br />
egiten duen itza, guzia dago aditzalle guzietan, ta guzia aditzalle bakoitzean. Mg CC 200. Aitormen au egiñik /<br />
ez iñor gogaitu, / aditzalle maiteak, / guztiok barkatu. Echag 232. Haren aitzinean zen Chaubadon mintzatu, /<br />
eta aditzaileak zituen gustatu. Hb Esk 100. Aditzalleak arriturik zeuden, erakusten ziezten zeruko gauzakin. Lard<br />
386. Doña Isabel Rosello haren aditzaile jarraikienetarik bat zen. Laph 51. Plazaetan edo aitzalleentzat<br />
egokiena zekusaten tokietan predikatzea. Aran SIgn 95. Gure predikariek ez dute aurkhitzen adizalerik. Prop<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
297
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1876-77, 60 (1899, 215 aditzaile). Nere aditzalleak, / au goguan gorde: / falsoak ematen du / asko pesalunbre.<br />
PE 70. Bukatu du bere aditzalleak ainbeste miraritu dituen sermoia. Otag EE 1887a, 243. Abiatu ziren hitzka<br />
samurrak bezala, bainan aditzaile guziek bazakiten Piarres zoin zen prestua. Elsb LehE 34. Bere prediku hekien<br />
sarrarazteko hobeki aditzailen bihotzetan. Jnn SBi 88. Bere aditzallen belarriai atsegin ematearren. Itz Berb I<br />
90. Irakurtzale eta aditzale, ororentzat pastikagarri. HU Aurp 203. Nere aditzaille maiteak. Ag Ezale 1897,<br />
124b.<br />
(s. XX). Zuen aditzale gazten argitzeko hitzik garbienak. CatJauf V. Ikustekoak izaten dira bersolarien esaera<br />
parregarriak eta aditzallearen [sic] algara aundiak. Muj RIEV 1908, 428. Aditzalerik gabe, zer ari dira bada<br />
eskolemaileak? JE Bur 48. Ondamuz zeuden Juan Andresen inguruko lagun ta aditzalleak. Ag G 115. Etsai<br />
orren izena nik emango dizuet, nere biotzeko aditzalle maiteak. Lh EEs 1915, 235. Gaur ere badira abeslari<br />
bikañagoak [...] musikaren atsegin eta alaitasunakin aditzallearen biotza mugitu ta berotzeko. Pagoaga Itzald II<br />
127. Aditzailerik nahi ez duenak, ez du gora behar mintzatu... Barb Sup 111. Bainan xutitzen zaizkit ene sei<br />
adizaleak. JE Ber 97. Jesus deusik nihun etzen eskualde batean kausitu zen, bortz mila aditzaile ondotik. Zerb<br />
IxtS 85. Mintzo au entzutean aditzalleak abozabalik gelditu ziran. Etxde AlosT 42. Aditzale guziak hainitz<br />
gustatu dira entzun eta ikhusi guziez. Herr 29-3-1956 (ap. DRA). Aditzalliak emen daude ta / artu dezatela kontu.<br />
Uzt Auspoa 22, 142. Aditzale jaunak: Harrituak bide zaudezte zertarat etorri naizen hunat. Lf CEEN 1973, 121.<br />
Aditzaleek arizaleen eletarik asmatu behar dute gauzak non gertatzen diren, eta noiz. Lf in Casve SGrazi 12.<br />
v. tbn. Bv AsL 152. Moc Damu 36. Lander RIEV 1913, 556. Aditzale: Gy IX. Arb Erlis 245 (Igand 129 adizale).<br />
Adizale: Ox 154.<br />
"Esatallea bada, baña aditzallea ez (G-azp), esalea, erralea da, baña a(d)itzallea ez (AN-gip, B)" Gte Erd<br />
179 (ref. a los que no aguantan bromas ajenas).<br />
3. Oidor (cargo público). "Oidor de Cancillería" Lar. "Oidoría, aditzalleen goiendea" Ib. Tarragonako<br />
Martiztiaren Aditzalle jenerala. Izt C 487. Errege Fededun Don Fernando eta Doña Isabelen aditzallea. Ib. 467.<br />
Gaspar Doctis-koa Venecian Aita Santuarenganako Bialkiñaren enzunle edo aditzalle zegoana. Aran SIgn 101.<br />
Lardizabal-dar Martin Jauna India-tan Bakaldun-aditzaille (consejero real) izan zan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 49.<br />
4. adizaila. Entendimiento, inteligencia. v. adile (2). Aingerubai emon eutseen Jaungoikuak adizailia ta<br />
borondatia. fB Ic I 15. Nok emon deutskuz ta gordeetan deutskuz adizailia, borondatia ta gomutarija? Ib. 63.<br />
Bada adizailiak edo entendimentubak ezaututen ez daben gauzarik, borondatiak amau ezin legi. Ib. 17.<br />
- ADITZAILE-BILDUMA. "Auditorium, [...] aditzaille bilduma" Urt III 137.<br />
- ADITZAILE-TALDE. Auditorio, público. Kontuan jarrierazorik bere aditzalle-talde ugari guzia. Aran SIgn<br />
99s. Igo zan Obispo Jauna sermoi-tokira, eta galde au egin zion aditzalle-taldiari. Bv AsL 113s.<br />
aditzain. v. adizain.<br />
aditzañ(a). v. adizain.<br />
aditzapen. Contenido, lo que se expresa. Garai hartako idazkiek, XX-garren mendearen atsarreraino,<br />
mintzaera haunitz gozagarria zerabilten, ia herriarena, alegia; asmobide eta aditzapen gutxi ordea. Mde Pr<br />
285.<br />
aditze (Urt Gram 38, Hb ap. Lh , H (s.v. adimendua)). 1. Sentido del oído. Gehiago gorputzaren bortz<br />
kanpoko sensuak / [...] bista, aditze, usain, gustu, ukitze banatua. EZ Man I 16. Ordea nik alea ni gor ez nuen<br />
deus aditzen [...]. Eta gizon aditzerik gabea bezalakatu naiz. Harb 329. Sentiduak dirade bost: 1. Ekustea. 2.<br />
Aditzea [...]. OA 99. Bigarrena, aditzea. El 15. Eskatuko dizut zuri aditze on bizi bat. Mb OtGai III 212.<br />
Bortzgarren prenda [...], da adimentu edo aditze ona, eta Jaungoikoaren inspirazioari obeditzea. LE Urt 179.<br />
Haien berririk inoiz heltzen bazen gure aditzera bide zuzenez nahiz okerrez. MIH 279.<br />
2. (Urt, Lar Dv, Añ (G)). Acción de oír. "Acroasis, aditzea, entzutea, audienzia" Urt I 112. "Audiencia, el<br />
acto de escuchar, oír" Lar y Añ. Enazazula utz kanpoko begien ikustearen arauera iujeatzera, ez eta sentenzia<br />
emaitera gizon frogatugabeen aditzearen arauera. "Neque secundum auditum aurium hominum imperitorum".<br />
SP Imit III 50, 7 (Ol iñori entzundakoaren arauz). Adirazi ditugun aditze ta ekuste onetatik. Mb OtGai III 211.<br />
Orretako egin bear dugu aditzen duguna; bada egiten ezpadugu [...] geren aditzetik gauz onik ateratzen ez<br />
dugunak [gara]. Mb IArg I 331. Egiten dituzte sermoi-aditze, mez-enzute [...] ta [...] beste gauz onak. Ib. 288.<br />
Alabér bi aditze-gisa dire, bata solamente entendátus errának; bérzea obeditus. LE Urt ms. 103r. Ukatu<br />
belarriai kanta zikiñen, itz anima galgarrien, ta erausi gaiztoen aditzea. AA III 617. Zenbat behatze, solas,<br />
aditze, jan-edan, urhats, egin-kunde, gure sentsu guzien usantza? Dh 139. Gure sineste sainduari edo girixtino<br />
eginbideri aiher zirenek haren eremuetan, segura zuten, eta zalu gero... berenen aditzea! HU Aurp 113.<br />
(Lo) que se ha oído. "Ez da hori ene aditzea, ce n'est pas là mon entendu" Dv. Cf. infra ADITZEA IZAN.<br />
3. Expresión. Hargatik ezta [abantaillaren eskaintze] hortan bi aldetarako aditzerik, ez eta gezurrezko<br />
humiltasunik. SP Phil 207 (Echve Dev 243 tolestura).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
298
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. (Urt), aitute. Sentido, significado. "Aequivocus, bi aditzetakoa" Urt I 335. Esan legi: berbiaren luze<br />
laburra, askotasuna ta jagokan aitutia erakusteko, obeto daguala letra bitubagaz. fB Ic I 278.<br />
5. (Lar, Añ, Hb ap. Lh ), aitute. Comprensión. "Pensamiento, acto de entender" Lar y Añ. "Intelección"<br />
Lar. Ze gauza ona, kristinaubak misterijo santu oneen ezaubera ta aitute argija eukitia! fB Ic I 167s.<br />
Laugarrena, zienzia, edo gauzen aitutearen doea. CatBus 37.<br />
6. + aitute. Entendimiento, inteligencia. Geure eritxijak, geure ustiak, geure goguak, geure aitutiak, geure<br />
umoriak, edo jenijuak bardinak ez dirialako. fB Ic II 208. Artzaiña erregeri aditze onagatik / guziz agradatu<br />
zitzaion ordutik. Gy 316.<br />
7. (Dv), aitute (Izt 24v). Conocimiento, ciencia. "Ez du deusetan aditzerik, il ne s'entend à rien" Dv.<br />
8. (AN-gip ap. Gte Erd), aitze. Fama. "Aditze aundikoa da (AN-gip)" Gte Erd 122. Au da gure erriko /<br />
Osa'tar Mateo, / aitze aundia daukagu / au izan ezkero. EusJok II 161. Ori dala merio / Mutrikuk aitzia. Ib. 164.<br />
Beraz, gure lotsagarrikeriaren aitzea Mauleraño eldu da? Etxde JJ 126. Gabeko arriyak ez du bertuterik,<br />
jauna [...]. Zarretatik ala da aitzia [= 'es fama, es tradición'], eta egundaño guk ere ez degu ezagutu. Sor Bar 48.<br />
- ADITZEA IZAN (EDUKI), ADITZERA IZAN (EDUKI). Saber, conocer de oídas. "Zure aditzea banuen orain<br />
baino lehen, je vous connaissais de réputation avant ce jour" Dv. "Aditzea dut goiz etzaten dena berant jeikitzen<br />
dela" Ib.<br />
Tr. Documentado en autores bajo-navarros, labortanos y guipuzcoanos. La forma más extendida y parece que<br />
original es aditzea, aunque en los guipuzcoanos se da además aditzera. Los ejs. con eduki son escasos y<br />
recientes.<br />
Dugun edan berriz ere; bethi dut aditzea, / bien ondotik on dela hirurgarren kolpea. Monho 26. Bakulua<br />
arturik / apropos illtzera / joan izandu zala / det nik aditzera. Izt Po 63. Badut ezen aditzea abereek [...] ez<br />
dutela ahamen bakhar bat ere janen, non ez diren lehenik thorratuak eta garbituak. Dv Lab 225. Aditzea dut<br />
ahul laitekeela. Ib. 186. Aditzera detanez, / dama begi alai, / zure ondoren dabil / makiña bat galai. Bil 101.<br />
Aditzia badiat zaharretarikan: / surik ez den lekutik ez dela kerikan. NafEKZ 61. "Utzak jokua burutik / partitu<br />
gabe mundutik!" / aditzia banian, bainan jokuak adarrak makur tik. Kantuz 148. Zuk ere bai al dezu / nere<br />
aditzera? Auspoa 95-96, 33. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa.<br />
JanEd I 74. Nik aitzera dedanez publikuak / sakrifizioa egin du. Auspoa 61, 77. Aditzera ba zuten, erriko agure<br />
xarren batzuk beren moduko izkuntza mordoillo bat lardastu zutela gaztetan. Mok 20. Arreba ta Sasiain [...]<br />
kartzelara sartu. Aditzea izan zun Santa Kruzek eta, atsegin zan arekin! Or SCruz 56. Nik aditzera banun ziñala<br />
/ itzai ikaragarria. Zepai in Tx B 227. "Esperanto"-aren aditzera guziok dezute. Ldi IL 138. --Gizon azkarra da.<br />
Ikusiko dezu gaur zer itzalditxoa egingo digun. --Aditzera ba-det bai. Lab EEguna 107. Nik aditzea badaukat<br />
beti, / hobe dela [andre] eskualduna. Etcham 226. Nik aditzea dudanez / Leitzan mutil piñik ez. Canc. pop. in Or<br />
Eus 26. Aditzea badut Kattalin ere holako zerbait egitekotan dela. Lf Murtuts 46. Dezula zure galai / nik det<br />
aditzera. Auspoa 120-21-22, 307. Aditzera dedanez, Markina-inguruan [...], papera egiteko "pasta"-ola<br />
jasotzera dijoaz. Munita 71. Zuberoa geienean ere ezpaitzan aren aitzea etzunik. Etxde JJ 22. Baldin Baztan<br />
[sic, en caso absoluto] aditzea badaukazu. Anab Poli 71. Nik aditzea dudanez, bestera dago egia. "Según mis<br />
informes". Or in Gazt MusIx 38. Ez du gure lanbidea, aditzea dudanez, inongo elizak eskumikatu. MIH 204.<br />
(En contextos negativos o interrogativos, con -(r)ik). Ez dezu Ganbelu anaien aditzerik? Bada gu gera.<br />
Urruz Urz 14. Piarresek etzun segurki [...] lur aietxek berak erromatar kulturaz edertu zuten buruz ain<br />
landutako gizonen aitzerik. Etxde JJ 238s. Film honen oinarritzat hartu duten irakurgaia oso ezaguna omen da<br />
Ipar-Amerikan: ez genuen halere horren aditzerik. MEIG I 129.<br />
- ADITZE-ALDI. Audición. Elduden astelehen arratsean, bederatziak ondoan emana izanen da gure eliza<br />
ederrean kantu eta soinu aditze aldi bat. Herr 7-8-1958 (ap. DRA).<br />
- ADITZE BEREAN. Al oír, nada más oír. Orden hau aditze berean ekusi nuen zer esan nai zuen [...]<br />
mandatu misteriozko neretzat gord-estali batek. Mb IArg I 53. Hau aditze berean arritu ziran. Ib. 127. Orregatik<br />
berotu ziran zeruko suz gure barrenak, aren hitzak eta Eskrituren klaranzak aditze berean. Ib. 284.<br />
- ADITZEN EMAN (emon Añ; adietan emon Añ). v. ADITZERA EMAN.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición vizcaína.<br />
a) Hacer entender, explicar. "(Hacer) entender" Añ. --Zetarako dira Elexeen mandamentu santu oneek? --<br />
Obato erakusteko eta adietan emaiteko Iaungoikoenak. "Para más explicar". Cap 55. Gero adiñera dediñian<br />
aituten emon edo esplikau biarko jakon doktriñia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 24. Azaldu eta adituten emon zinaike<br />
ori zerbaitegaz? Itz Azald 125. Alan irakasten dau siniste santuak, aituten emoten dau errazoe berezkoak eta<br />
egiaztu eta ziurtetan dau erri guztien eta gizaldi guztietako eretxi guztienak. Ib. 39. v. tbn. Zuzaeta 74 (adietan<br />
emon).<br />
b) (emon Añ; adietan emon Añ; aitzen emon V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aitzen emon). Hacer saber,<br />
informar, advertir. "(Dar a) conocer algo a alguno" Añ. "Dar a entender", "insinuar, dar a entender" Ib. "Avisar,<br />
advertir, hacer saber. Aitzen emoixok ire anaiai biar afaixa au dagola" Elexp Berg. "Iru aldiz aitzen emon notsan<br />
ixilik egoteko, baiña kasoik pe ez" Ib. Nai dau orrela adietan emon / zetara jakun etorri. Urqz 80. Saltoka<br />
dabil bere Semia / oraindo jaio bagarik, / zeure ditxa da gozo andiia / adietan emon gurarik. Ib. 79. Eta adietan<br />
emon gura izan eban bere llobeak zituban aide aberatsak, eta aetatik uste zituban urrezko mendiak edo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
299
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ondasunak. Cb EBO 43. Alan adietan emoten deusku David Errege ta Profeta Santubak. Zuzaeta 41. Baldin<br />
amar bat errial baleukaz meza alango egunetan enzunda, itxiko balituke beste zeregin guztiak [...], adietan<br />
emoten da eztaguala ezin enzunik. CrIc 98. Pilatosek garbitu zituan bere eskuak, adietan emoteko Kristoren<br />
erru-bagetasuna. Añ EL 1 105. Uste dot adietan emon gura deuskula, len esan dodana, au da, gitxitxo ta neurri<br />
laburrekoak diriala ondo ta luzero dirauenak. Añ LoraS 11. Alangorik bada, adietan emoten dau zenzun gitxi<br />
daukala. Ib. 167. Egiija aituten emotia da neure lanaren ta zeubeen entzutiaren geija. fB Ic I app. 5s.<br />
Arpegieragaz ta bekokiko itzalagaz aituten emotia alako pekatarijari bere egitade ezaina. Ib. 105. Aoko<br />
berbiaren bitartez, alkarri aituten emoten deutsagu geure goguan daukaguna. fB Ic II 173. Jesu Kristok etorri<br />
biar ebana Mundura padezietara, nos, zelan ta zer modutan, antxiñatik aituten emon eban Jangoikuak Profeteen<br />
aoz. JJMg BasEsc 37. Iminten deutsa Sazerdotiak burubaren gañian batiatu danari zapi zuri bat, aituten<br />
emoteko bere arimiak artu daben zuritasuna. Ib. 50. Zelan nik aituten emon neikez Franzesakaz euki dituzan<br />
errijeta gustijak? Astar II IX. Kantatu gura ditut / zenbat bertso berri, / aditzen emateko / probalariari. EusJok II<br />
77. Orkoai ta emengoai aditzen emoten euskal-lurrean sorterri saltzailleak egozala. Ag AL 79.<br />
(s. XX). Jaungoikoak daki an barruan zer igaroko jakon Mañasiri [...] baña azalean, arpegian, esakera edo<br />
ibillkeretan, ezeutsan egundo iñori ezer aituten emongo. Ag Kr 75. Bein baño geiagotan aditzen eman zion<br />
berak semeari kendu zezala jokorako seta gaiztoa. Ag G 98. Aitzen emango al zion aitonak neskatxari<br />
mutillarekin izandako izketartea. Ib. 160. Aditzen emateko / mundu guztiari. Noe 107. Auzitegikoak zarraparra<br />
andia atara eben, eta Zumarragari aitzen emon be bai, indotarren arazoetan ez sartzeko. GMant LEItz 63s.<br />
Eneutsen adietan emon nora nentorren bixi ixaten. Otx 98. Eretan, naiz ardau txarra ibilli edo naiz ona, bere<br />
bezerueri aitzen emoten zekiana zan. SM Zirik 69. Aitzen emon zetsan autua munduan iñori agertzen bazetsan,<br />
erruki gabe illgo ebala. Etxba Ibilt 485. Begixegaz eta arnasa luzeka ari aitzen emon gurarik ibiltzen zan<br />
beregaittik erebixan sua. Ib. 475.<br />
Querer decir, referirse a. Geure buruba esaten danian, aituten emoten da gizon edo emakume guztia,<br />
gorputz ta arima. fB Ic I 78. Aragijaren gurarija esanagaz, aituten emoten ditu apostolu santubak, luxurijari<br />
darraikozan pekatu guztiak. fB Ic II 268.<br />
c) "Significar, [...] adietan emon" Añ. Kalizan ezarten dan zati txikiak adietan emoten deusku Jesu Kristoren<br />
jatsierea Linbora. Añ EL 1 117. Altar-arriak [...] adietan emoten dau Kalbarioko mendia. Ib. 89. Agertu jakon<br />
bentanan erijotziaren etxuria. Aituten emoteko emakumia ta erijotzia bardinak diriala gizonentzako. fB Ic<br />
II 60.<br />
Ser indicio de, indicar. "Indicar, [...] adietan emon" Añ. Iños ez ondu ta ez obetuteak adietan emoten dau<br />
egiazkoa eztala biotz-damua. Añ LoraS 31.<br />
- ADITZEN EMAN GURA. Intento de expresar, de dar a entender. Zaldunak [...] ezin eban aittu emakume<br />
aren esan-guria [...]; eta aren aitzen emon gura guztiak ez eben beste ondorenik Zaldunori asarre jartzia baño.<br />
Etxba Ibilt 475. Ikusirik Dukesiak Zaldunak ez-entzunarena eitten irauntzen ebala bere aitzen-emon-gura<br />
guztieri. Ib. 476.<br />
- ADITZERA-EMAILE. "Admonitor, [...] aditzera emáillea" Urt I 207. "Accusator, [...] aditzeraemáillea" Ib.<br />
90.<br />
- ADITZERA EMAN (G-azp-goi; Urt I 207, Lar, Dv, H; aitzera eman AN-gip). Ref.: Garbiz Lezo 164; Gketx<br />
Loiola; Gte Erd 178. Cf. aditzera. v. adierazi, ADITZEN EMAN.<br />
Tr. Su frecuencia disminuye desde mediados del s. XIX, especialmente al Norte, donde apenas aparece en el s.<br />
XX. En la tradición vizcaína sólo se encuentra en Arrese Beitia, en la forma adietara emon. Con formas<br />
sintéticas en -i(n)- aparece en Leiçarraga y Beriayn. En DFrec hay 63 ejs. de aditzera eman.<br />
a) Hacer saber, informar, declarar; expresar; dar a entender. "Admoniturus, [...] aditzera ematera dohána" Urt I<br />
207. "Dar a entender" Lar. "Aludir, [...] bat ukitzeaz besteren bat aditzera eman" Ib. "Notificar" Garbiz Lezo<br />
164. "Hacer saber; poner en público conocimiento. Jaunak: alkatearen ordenaz aditzera ematen da... (Palabras<br />
rituales en edictos, bandos, avisos oficiales)" Gketx Loiola.<br />
Eta ilkhi zenean ezin minza zekidien, eta ezagut zezaten ezen zenbeit bisione ikhusi zuela tenplean; ezen<br />
kheinuz aditzera emaiten zerauen, eta mutu gelditu izan zen. "[Il] donnait à entendre". Lç Lc 1, 22 (TB aditzerat<br />
eman; Oteiza, Brunet adierazo, Ker berba egin). Eta haur erran zezan, aditzera emaiten zuela zer herioz<br />
glorifikaturen zuen Iainkoa. "Signifiant". Lç Io 21, 19 ( TB ezagutarazi, EvS ezagüterazi, LE, Dv adiarazi, Ol<br />
adirazi, Or, IBk, IBe adierazi, Ker adierazo, Leon erakusterat eman). Hori Iaunak gure infirmitateagatik egin<br />
ukhan du, aditzera eta ezagutzera ligunzát ezen eztela hura gure arimén bianda solament. Lç Ins F 5r. Esan diot<br />
ezin Errege jaunaren maiestateari aditzera eman diotela Ondarrabiari xanala edeki dakidiola Fra[n]ziako<br />
partera. (c. 1597). FLV 1993, 463. Aditzera emaiten zaiku ezen gaizki obratzea bezala gaizki desiratzea ere<br />
bekhatu dela. Mat 117. Lenbiziko kapituloa zeñetan aditzera ematen baita zein den Kristioaren señalea. Ber Doc<br />
95v. Halaber du aditzera emanen haren fiñak / Ea nolako izatu diren haren egiñak. EZ Man I 65. Egunetik<br />
egunera bethi dela hurbiltzen [iuiamendua], / aski señale latzez du aditzera emanen. Ib. 78s. Hasi zeizkidan niri<br />
neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz eta gero azkenean, klarki eta agerriz, nik behar nituela<br />
egiteko hartan eskuak sarthu. Ax 15 (V 6). Hitz guztiaz iuramentu egiten duenak, emaiten du aditzera, gezurtia<br />
dela. Ib. 264 (V 177). Are zeruko, aireko eta lurreko gauza guztiek ere kondenatzen dute alferra eta emaiten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
300
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aditzera behar dela trabaillatu. Ib. 37 (V 23). Sekulako egiaren gainean arrazoin geiago emaiten diot aditzera,<br />
nihork hamar urthez eskoletan ibilliz iakin dezakeien baino. SP Imit III 43, 3. Konpainien bilha dabilanak<br />
aditzera emaiten du alfer dagoela eta egitekorik eztuela. SP Phil 325. Badaki mundiak, eta egun orozko usantzak<br />
emaiten du aditzera [...] gauaz [...] ebilten dela [ohoiña]. Tt Onsa 62. Iaungoikoa, non ediren liteke hitz bat<br />
misteriotsuagoa eta gure mintzatzeko maneran Jainkotasunaren aditzerat emaiteko gauzagoa? ES 87. Mutuek<br />
ere hunen bidez eta kheinuekin batean emaiten baitarozkigute aditzera asko gauza. Ib. 131. Bere deseo gaiztoa<br />
aditzera emanik. OA 160. Guri aditzera emateko egiak. El 90. Txit klaro Demosilori aditzera eman zion, onen<br />
zeloa eragabea, juiziogabea ta lotsagabea izan zala. Cb Eg II 160. Ez degu esaten Aita nerea, ezpada Aita<br />
gurea, aditzera emateagatik, ez diogula Jainkoari eskatzen guretzat bakarrik. Ub 158s.<br />
(s. XIX). Ezin ponderatu edo aditzera eman diteke [...] ari dagokan gloriaren anditasuna. Gco I 461. Bere<br />
geroko anditasuna aditzera ematen zuen amets misterioso batzuek. Gco II 68s. Tronpeta baten eran egizu<br />
deadar eta aditzera eman giozkatzu nere erriari bere bekatuak (Is 58, 1). "Anuntia". AA II 3 (Dv ezagutarazi,<br />
Ol, Ker iragarri). Emakume zelotiak aditzera ematen du ez diola bizilagunari amorio andirik. Ib. 94. Egiñ<br />
etzezan aditzera eman zuan zorakeri izugarria, ipiñi ziozkeen zai edo begiraleak. Ib. 193s. Atzenean biotzaren<br />
sasoi on au aditzera eman bear da gorputzaren siñaleren batekin. AA III 336. Ala hainitz aditzerat ematen<br />
baitute apostolu handiaren hitz horiek! Dh 171. Zori gaizto au, narra / izan ez banintzan, / aditzera eman dit /<br />
zeruak askotan. It Fab 177. Don Antonioren egikera miraritsuak aipatu ditut lenago [...] gudari errutsua izandu<br />
zala aditzera emateko lainbat. Izt C 462. Esan onekin aditzera emanaz, beti-beti barkatu bear zaiola. Lard 410.<br />
Aditzera ezin eman nezake / dizutan maitetasuna. Bil 66. Ezin somatu zuan zer aditzera eman nai zion ark. Bv<br />
AsL 72. --Ez aitzera ematia da onena. --Ori, ori; ezerez bezela ixiri gaitian ta jan zagun. Sor AuOst 93 (Bar 83<br />
aditzera eman). Gura al dozu erneguren bat / nik egitea, / adietara emonaz etsi / genduala? AB AmaE 126.<br />
Yadanik aditzerat eman dut. Elsb Fram 155 (57 aditzera eman). Bertze norbeitek ere eman zion oraino aditzera<br />
behar ziotela agur edo adio bat egin han ziren giristinoei. Jnn SBi 145 (105 aditzerat eman). Erran dezagun<br />
berritz ere, jadanik aintzineko kapituluan aditzera eman duguna. Lap 12 (V 8). Arrek ondoena aditzera emango<br />
dizkit Maritxoren berriyak. Moc Damu 10s.<br />
(s. XX). Emango al dirazu aditzera ogei ta lau orduz lenagotik? Iraola 81. Jaungoikoak asko aldetara<br />
aditzera eman izan zuan barkatzen zizkiela beren gaiztakeri, oben edo pekatuak gizonei. Inza Azalp 106.<br />
Inguratu al dan egokiena, itz ark zer esan nai duan aditzera eman dezaken beste itz ezagunez. Lek EEs 1926,<br />
206. Beriala emango diot / nik aditutzera, / ezkerreko ankaz nago / erreuma antzera. Tx B 149. Zuen oñetako<br />
autsa ere astin zazue, aditzera emateko, alako yendengandik eztuzuela ezer artu nai. Ir YKBiz 196. Aldi artan<br />
gizonezko askok Otsoa edo Otxoa oi zuten izenez, gorputzaren indarra ta egintza aunditarako kemena aditzera<br />
eman naiez. Etxde AlosT 46n. Ezin garbiroago aditzera eman zezakeen alargun lizunak amorante gaiak bildu<br />
nahian zebilela. Mde Pr 173. Ez baitzun esaten ez aditzera ematen Partikik beure emaztea io zunik. Or Aitork<br />
229. Gizonaren bihotzeko bide bihurriak nolakoak diren aditzera ematen duen ipui itsusia. Arti Ipuin 73.<br />
Berberak sentitzen duana aditzera eman digulako. Vill Jaink 167. Aditzera ematera noa, gure uri nagusi ontan<br />
bost gizon agertu dirala. NEtx LBB 166. Badaki gertakariak bata besteari josten eta, hori aski ez dela, ederki,<br />
arin, zorrotz eta biziro, ematen dizkigu aditzera. MIH 359. Euskal-arima zer-nolakoa den aditzera eman duenik.<br />
Ib. 175.<br />
v. tbn. Echve OngiB 54. Echag 61. Arr GB 81. Aran SIgn 82. JanEd I 38. Noe 107. Zab Gabon 54. Elzb PAd 30.<br />
Apaol 112. Etxeg in Ag AL 6. Goñi 44. EusJok 125 (107 aitzera eman). FIr 190. Anab Aprika 42.<br />
(Aux. intrans.). Uste det kunplitu derala onenbesterekin kapitulo onen asieran eman nuen itza, ta eman<br />
naizala aditzera, esan nai ez nuena aitatu gabe. Echve Dev 463 (SP Phil 413 erran nahi ez nuena adiarazi<br />
dudala erran gabe).<br />
Expresar (una categoría). Genitiboak aditzera emaiten baitu ondotik heldu den berbo sustantiboaren<br />
numeroa, genitiboa berbo sustantiboarekin komunztatzen duelarikan. ES 89.<br />
Querer decir, referirse a. Eskuarkiro Eskritura Santuak ogiaren izenaz aditzera ematen ditu animarako eta<br />
gorputzerako bear ditugun gauza guziak. Gco I 423. Etsaiagan aditzera ematen da ez bakarrik deabrua, bai eta<br />
beste lagun urkoari bekaturako bidea, oña edo eskandaloa ematen diezan guziak ere. AA III 548. "La place du<br />
peuple" eman nahi badugu aditzera, Herriaren plaza beharko dugu esan. MEIG VI 171.<br />
b) Explicar, hacer entender. "Arrazoinak aditzera ematen du, la raison fait comprendre, donne à entendre" H. <br />
Nai nuke orai erran duzunori nola den zindidan aditzera zeinbat semejanzas. Ber Doc 108r. Hunek zer erran<br />
nahi duen pratikak aditzera hobeki emanen du. EZ Man II 173. Aditzera emadazu zergatik hunela punitzen<br />
nauzun. EZ Eliç 312. Halatan ekhartzen deraue instrument soinuzkoen konparazino bat, hobekiago aditzera<br />
emaiteko, nola ezten progotxurik bertzek aditzen eztuten hitzkuntzaz mintzatzeaz. ES 395. Ab aditzera ematen det<br />
obeto. OA 135.<br />
c) Significar (una palabra, un signo). Othoitz doblea bada, hitzak berak aditzera ematen duen bezala, da<br />
othoitz behin baño gehiagotan egiña. EZ Man II 161. Bi letra horiek Hegoaldeko Zuberoa, Basaburua deritzana,<br />
eta Nafarroa Beherea ematen dutela aditzera. MEIG VII 49.<br />
Simbolizar. Baiña zeren ephel baitzira, ez hotz, ez bero, ez pagano, ez kristino, neure ezagutzetik, zein<br />
baita emaiten aditzera ahoaz, hasiko nuzu zure egoixtera eta akhatzera. Tt Onsa 32. Eskuieko eskuaren beatz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
301
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
andian dago signifikaturik edo aditzera emanik Kristoren dibinidadea. OA 16. Edergaillu misterios horrek<br />
ematen duela aditzera senharrak emazteaganik beretu behar duen lehenbiziko gauza [...] beharria dela. He Phil<br />
403s. Jainkoaren eskuiak aditzera ematen digu Jesu-Kristoren diñatasun ta anditasun ezin goragokoa. Ub 134.<br />
Lurbira osoa betetzen dun eta izakietan barrendurik dagon itzala aditzera emateko. Gazt MusIx 166.<br />
Ser (una cosa) indicio de, indicar. Ontasun murruek, yauregi superrek, sehien ostiek aditzerat ematen dute<br />
erregien handitasuna. Mih 26. Tatxak agertze onek aditzera ematen du ez dala itzali gorrotoaren sua. AA II<br />
113. Zenbatetaraino jabetu zen hizkuntzaz, itzulpenek ematen digute aditzera. MIH 261.<br />
- ADITZERA-EMATE. Representación, símbolo. Meza dela representatze bat, aditzera emate bat. Ber Trat<br />
26r. Meza da sakrifizio egitea Kristo gure Iaunas eta aditzera emate bat zer guregatik egin izandu zuen bere<br />
bizian eta heriotzean. Ib. 7r.<br />
- ADITZERA IZAN (EDUKI). v. ADITZEA IZAN.<br />
- ADITZEZ (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv). "(De) oídas" Lar y Añ. "Aditzez dakit, je sais par ouï-dire" Dv. "Ez dut<br />
aditzez baizik ezagutzen, je ne le connais que de réputation" Ib. Aditzez baizen ez daki [Orhiko xoriak] zer den<br />
kanpoko ona, / bainan aldiz jastatzen du etxeko zoriona. Kantuz 40. Apaiza Santa Kruzen entzutea ba zuten<br />
noski, ta maite zuten Prantzian aditze utsez. Or SCruz 127.<br />
- ELKAR-ADITZE (elgar aditze T-L). a) Acuerdo, pacto. "Entente" T-L. Ituntze edo alkar-aitze au, jakiña,<br />
euzkeraz ixan da. Kk Ab I 99. Aren antzerako beste alkar-aditzea, 1.461 urtean, Iñigo Gebarako, Onatiko<br />
Kondeakin egin zuten. Elizdo EEs 1927, 187.<br />
b) Intercomprensión. Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita xuberoarrek ere)<br />
errazago aditzen dute elkar, bizkaitarrek eta azkeneko hauek baino. Eta errazago nahiz zailago elkar aditze<br />
horren muina, hain zuzen, aditzean datza. MIH 391.<br />
- EZ-ADITZE. Incomprensión, falta de comprensión. Esakune oneek eta beste onelako asko blasfemijak dira<br />
eta pekatu mortal, zeuben ez jakin edo ez aditutiak eskusetan ezpazaitube. Astar II 36.<br />
aditzera. 1. Señal, expresión. [Moisesek] Aaron eta beste apaizak Tabernakulotik irtetea eta naigabearen<br />
aditzerarik ematea debekatu zien. Lard 85.<br />
2. Noticia, información. Cf. ADITZERA EMAN (s.v. aditze). Aditzerak emango / dizkizuet kantan, / sekula<br />
ez naiz ibilli / biar eztan plantan. PE 90. Eman biar det egun ortako / Barzelonako aditzera: / ogei ta amazazpi<br />
milla persona / juan omen ziran ikustera. EusJok II 146. Eder ta egoki esan zezaken Cicero batek "egiazko ala<br />
gezurrezko Jainkozaz aditzerarik gabeko erri bat arkitzen baño, solairu gabe uri bat jasotzea lan errezagoa<br />
zerizkiola". Mok EEs 1924, 104. Aditzera bat eman nai nuke / jende prestuen artian; / ernaniar bik nastu<br />
gaituzte / bizi giñanak pakian. Tx B I 184. Aditzera bat eman biar det / euskalduntarren tartian, / sega-apostu<br />
bat nola genduban / Gipuzkoako partian. Ib. 215. Aien aditzera lur osoan zabaldu baita. Or Aitork 411.<br />
3. Aitzera txarrekoa da (Sakana). 'Esaten zaiona ez aditua egiten du'. Inza NaEsZarr 3.<br />
4. "Aditzera aundikoa da [= 'se oye mucho'] (AN-gip, G-azp)" Gte Erd 24.<br />
- ADITZERA IZAN. v. ADITZEA IZAN (s.v. aditze).<br />
- ADITZERAZ (G-azp). De oídas. v. ADITZEZ.<br />
aditzondo (PMuj), adiztondo. "Adverbio, aditz-lagun, aditz-ondo" PMuj. Pindar eta Eskil-ek, adibidez,<br />
izenondo edo adiztondo (adverbio) edo adizkien erabilkeran bear zituzten arauak ez-ezagunak zituzten. Zait Plat<br />
120. Alaere aditzak ixilduz, erdi-aditz, erdi-aditzondo, eiagoraen bitartez, diteken bezain ongi itzuli digu. Or in<br />
Gazt MusIx 52.<br />
aditzondoko. Adverbio. Aditz-ondoko edo adberbio ederrak asmatzen ditu Iztuetak -ro-ren bidez: maitaro,<br />
garbiro, jakintsuro, gozotoro, t. a. Or EEs 1930, 63. Ederki nabari da bereizkuntza hori "aditz-ondokoei" baizik<br />
begiratzen ez badiegu ere: hor baitaude, elkarrekin mintzatzen garenean, orain, egun, gaur, bihar, atzo, aurten,<br />
eta batak besteari zerbaiten berri ematen dionean, berriz, orduan, egun hartan, egun berean, biharamonean.<br />
MEIG IV 101s.<br />
adiu. v. adio.<br />
adiunde (Lar, Izt VocC, Dv (G)), adiunte (Dv). 1. "Audiencia, tribunal" Lar. D. Jose de Lardizabal y<br />
Vicuña, Barzelonako adiundean aurrena salatzalle eta gero aditzalle ta eronle eta azkenean haziendako<br />
konsejatzalle egondu zana. Izt C 477s.<br />
2. "Audiencia que dan los Príncipes" Lar.<br />
3. "Audiencia, el acto de escuchar, oír" Añ.<br />
adiundetegi (Lar Dv). "Audiencia, lugar" Lar. v. entzutegi.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
302
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adiune. Tiempo; momento. Cf. A Ezale 1897, 272b: "--Zegaitik esan dozu bost berba gitxienez dagozala<br />
erderazko tiempo adierazoteko? [...] --Ea ikusi batzuk. --Eraaldi, adiune, astiune, adiuntza, arkuntza, arte,<br />
bitarte, ereti, zori, muga, beta". Jakiñ bezate izan dala munduan argi bat guziekikoa eta guzierakoa geren<br />
adiunetik kanpora argi utsa. Lar SAgust 5. Ardao edo ur edo esne piskat aora eroateko adiunean, "dsaust"<br />
lamiñea ke-zulotik bera. Ag AL 64. Iarri zan belauniko kurutze andi baten oiñetan, adiuneko nasteak zuzendu ta<br />
garbi ipinteko uste on bategaz. Ib. 66.<br />
- ADIUNEZ (Izt 3v). Oportunamente, a tiempo. v. ADINONEZ, ADIUNTZAZ. Guztion begiak Zeuri begira<br />
dagoz, Iauna, eta zeuk adiunez danontzako iakia emoten dozu. A BeinB 45. Zori onean da adiunez iatzi zan<br />
goiko atsoa, Madalen eulea, aparia maian eukala Perrandesi esatera. Ib. 84.<br />
adiuntza (V ap. A; Lar, Añ, H (que cita a Mb)), adinuntza (V ap. A; H), aduintz (Hb ap. Lh, H (que cita a Mb)).<br />
1. Tiempo, ocasión. "Sazón, ocasión, coyuntura" Lar y Añ. "A deshora, adiuntza gaitzean" Lar. "(A la) sazón<br />
se hallaba allí, adiuntza artan zegoan an" Ib.<br />
Tr. Es palabra originalmente vizcaína y usada en instrumental (adiuntzaz 'a tiempo') o inesivo (a. onean...); así<br />
figura en el dicc. de Añibarro, y en los glosarios de Moguel. Larramendi y Mendiburu lo utilizan tbn. como<br />
sustantivo equivalente a garai, etc.<br />
Adiunza onean nentorre baia ezer ez nekarre. "En buena sazón vine". RS 332. Bada, ene kristauak, zer juizio<br />
zuezaz egin aldagiket adiuntza onetan? SermAzc 280. Komuniatzen zaran adiuntzan bezain mutu ta motel<br />
gelditzen zara zu, komuniatu ondoan? Mb OtGai III 204. Garai edo adiuntz hau da alabaña orretako [...] garai<br />
guztiz egokia. Ib. 231. Eta garai edo aduintz berean erraten dio Jangoiko berak. Mb OtGai 9, 181. Bear den<br />
garai onean, adiuntzan ta eran zuganako da. Mb (ap. H). Orain, aduintz edo garai onetan. Ib. (ap. H). Iaikiak<br />
arkitzen ziran garai edo adiuntz hartarako. Ib. (ap. H). Denporaz ta bere neurrian artuten dan osagarriak<br />
osatuten daben legez, ta adiuntzaz kanpora artuak gatx egin. Añ MisE 195. Adiuntza txarra da oraingoa, noski:<br />
baña Mireni idaztea erabaki dut. Txill Let 45.<br />
2. aduintz. "(Hb), [...] âge de raison" Lh.<br />
- ADIUNTZAZ (Mg Nom, Mg PAbVoc, Añ, Izt 3v, A; adiontzaz Añ). A tiempo; oportunamente, en el momento<br />
adecuado. "Mugonez (G), adiuntzaz (V), a buena hora" Mg Nom. "Adiuntzaz y adi-onez, a buen tiempo u hora"<br />
Mg PAbVoc. "(A buen) tiempo, (V) adiontzaz" Añ. "(Llegar a) punto, a tiempo, (V) adiuntzaz" Ib. "(A) buen<br />
tiempo", "(a) hora buena", "(a) sazón" Ib. "Oportunamente" A. v. ADINONEZ, ADIUNEZ. Emotia adiuntzaz<br />
edo ordu onian zor deutsen biarsaria. CrIc 69. Aldegin ordi lekubetati [...] ta adiuntzaz juan etxera. Ib. 74.<br />
Adiuntzaz edo denporaz ez erakutsiaz euren umiai zer dan konfesinoia. Ib. 102. Gorputzeko gatxetan esan oi da<br />
adiuntzaz edo asieran datozala ondo osagarri edo erremedijuak. Mg CO 113. Nik esnaatuko zaitut goxian<br />
adiuntzaz urteteko gauzaak ikustera. Mg PAb 113. Adiuntzaz ta goxago oetik jagi, asi baga eguna nagitasun ta<br />
alper usañagaz. Ur MarIl 2. Baldin adiuntzaz eta denporaz onduten diranak bere, estu eta larri ibilliko badira<br />
erijotzako orduan. Ib. 79.<br />
- ADIUNTZAZKO. Oportuno. Denpora guztiak dira erazkoak ta adiontzazkoak bakeak egiteko. Añ MisE<br />
250.<br />
adiur. v. aiurri.<br />
adiuratu. Conjurar. Adiuratzen aut Iainko biziaren partez, erran diezaguán eia hi aizenez Krist Iainkoaren<br />
Semea. Lç Mt 26, 63 (He errekeritu, Ur otoitzmenatu, Ur (V) itandu, Ip manhatü, Echn, Leon manatu, Hual,<br />
Samper konjuratu, Ol, Or, Ker agindu, IBe eskatu). Adiuratzen aut Iainkoaren partez eznezan tormenta. Lç Mc<br />
5, 7.<br />
adiurnerazi. Citar judicialmente (cf. fr. a(d)journer). Adiurnerazi zazu edo prisondegian ezarrierazi zazu.<br />
"Faites-les assigner ou mettre en prison". Volt 230.<br />
adiurre. v. aiurri.<br />
adiurri. v. aiurri.<br />
adiutu, aiutu. I (Vb.). 1. Preparar, disponer. Erregalutxuak / dakarguz / eder txitozkoak / aiutuz / eztatoz<br />
alarik / esku txarretarik (1757). (Interpr?). Eusk 1976, 92. Ebagi eban soñekua, adjutu ta prestau arija ta<br />
jostorratza ta asi zan josten. Ur MarIl 102.<br />
2. aiutu (V-ger-ple-arr), aiotu (V-ger-ple-arr-oroz-m). Ref.: A (aiutu, aiotu); Iz ArOñ (aixotu). "Afilar una<br />
herramienta calzándola" A. "Afilar el hacha, etc., con el martillo después de ponerla candente, pero sin acerarla<br />
de nuevo" Iz ArOñ.<br />
3. aiotu. Aplicarse. Onen aurka, ordea, ekarri ditun lege berberok mugonez aiotuko zazkio. 'A éstas [leyes]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 303<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
y no a otras deberá atenerse'. Zait Sof 132.<br />
II (Part. en función de adj.). 1. (V ap. A; Mg PAbVoc (-dj-), Izt 13v, H), aiutu (V-ger-m ap. A), aiotu (V-m ap.<br />
A). Adecuado, apto. "Egokija o adjutuba, cosa apta" Mg PAbVoc. "Apta, cosa apta, adiutua, ona, egokia" Izt<br />
13v. "Adiutua (V), opportun. Ona arrazoi adiutu edo egokia (Mg)" H. "Ajustado, acomodado, a propósito" A.<br />
Tr. Documentado en la tradición vizcaína. Apenas hay testimonios del s. XX.<br />
Ona arrazoi adiutu edo egokia. Mg CC 162. Gura neuke baña enzun bardintza edo konparaziño adiutu ta on<br />
bat kontrizino oso ta atrizino santuba adituteko. Mg CO 53s. Sarri konfesau ta komulgetia izango da bitarteko<br />
adjutu ta ona irauteko bizitza onian. Ib. 287. Euskeriak baditubala berba bizkor, apaindu, zoli ta adiutubak<br />
gauza goratubak azaldetako. Mg PAb 202. Zapatia esaten jako oñetako zoru sendodunari; zapala dalako edo<br />
zapalduteko zerbait, txito adjutuba. Ib. 94. Nun, Erregeen jauregijetan bere, mai egoki ta adjutubagorik? Ib.<br />
104. Ikusi biar da ze abere mueta dan adjutuba erri bakotxerako. Ur Dial 72 (It zer abere mot konbeni dan, Dv<br />
zein abere mota den hangotzat on, Ip zer abere mota sori den). Bialdu arren egiozu gaur ortik lurrera, / osagarri<br />
bat egogi eta adjutua. AB AmaE 113. Zure frutuak ain dira bada osasuntsuak, / arima eta gorputzerako<br />
adyutuak. Ib. 65. Ez ete dago Lekeition Txantonentzako lagun erazkorik edo aiuturik? A BeinB 45. Garaitzara<br />
eroaten ginduezan zure agindu ondo emoniko adjutu eta egokiak. Itz Azald 22. Artustea, eginbiderik adjutuenak<br />
eta egokienak aututen dituzana. Ib. 182. Naiz da izan semien gurarikoa, ona, adjutua, elizkoia ta langille<br />
maratza etxera ekarri gura dan mutill edo neskatillea. Ag Kr 108. Beren esakera nastau, mordollo ta<br />
gatzbakoak gauzarik adjutu ta zapalgarrienak legez astiro esaten zituana. Ib. 93. Esakeran tolesgabea, ibilkeran<br />
adjutua, begirunean samurra. Ag G 134. Bada ezpada, zer gertauko, albomutil erazko ta aiutuak izatea, zuur<br />
jokatzea zan. Erkiag BatB 22.<br />
ajutu (Lar H). "Ábil, hábil, capaz, diestro, ingenioso para alguna cosa", "capaz, inteligente" Lar.<br />
2. "Aiutu [...] (V-ger), completo, bien formado, robusto" A.<br />
Etim. Podría verse en él un derivado de adinon 'sazón, momento oportuno' y 'acomodado, proporcionado'. Es<br />
muy extraña la variedad de grafías empleadas, algunas de las cuales parecen no ajustarse a las normas<br />
fonológicas del vizc. occ.: adjutu, junto al menos frecuente adiutu, sin que nunca aparezca *adijutu que sería lo<br />
normal. Estas lecciones corresponden a lo que se halla en el supuesto ms. original de PAb. v. ASJU 1978-79,<br />
203ss.<br />
adiutuko, aiutuko (V ap. A). "Colega, favorito" A.<br />
adiututasun. Habilidad. Geienak ezeben egundo arrantzarik egin, da euren adjutu ta zintzotasunez<br />
arrañak artzeari gauza andia eritxoen. Ag Kr 141.<br />
adixkide. v. adiskide.<br />
adizaila. v. aditzaile.<br />
adizain (Añ), adizai (Añ), aditzain (-tzaña Izt VocC, VocCB Dv). 1. Tribunal, audiencia. "Tribunal" Añ. <br />
Artuko jakula kontu estuba Jesu Kristoren Aditzain edo tribunalian. CrIc 131. Ill ta bereala gertako da arimea<br />
Jangoikoaren Adizain ta Judizioan. Añ EL 1 28. Baña konzienziaren tribunalean, audienzian, adizainean ezta<br />
alango bidebagerik egiten. Añ GGero 290. Inkisizioko Aditzaña Santua. Izt C 484. Kanariasetako aditzaña<br />
Erregezkoan Komandante Jeneral ta Dianagusia. Ib. 458. Auziak apelaturik Aditzaña goiagokoetara<br />
joanagaitik. Ib. 369.<br />
2. (Añ), adizai (Añ). "Cáthedra" Añ.<br />
adizale. v. aditzaile.<br />
adizbide. v. adizpide.<br />
adizi. v. adierazi.<br />
adizio (Urt I 140), adizione (Urt I 140). Adición.<br />
adizkai. "Raciocinio" BeraLzM. Silogismo. Gogapenetan ustijak, erabagijak, adizkajak, irutijak eta<br />
biozkadak sartzen dira. [...] --Adizkaja zer da? --Dakiguzan erabagi bigandik beste eztakigun bat ateratia. EEs<br />
1925, 84s.<br />
adizkera. 1. Modo de formar verbos. Adizkera (adiztu + kera) onen erakaia astertu gura badaugu,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
304
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Azkuetar agurgarrian ikasmenetan aurkituko daugu. Arriand EAditza 760.<br />
2. Forma verbal. Irlandara zaharraren berezgarri nagusienetarik bat da adizkeraren barruan izenorde edo<br />
prononbre adizkizun baten infixatzea. Mde Pr 219.<br />
adizki. 1. "Objeto verbal [= 'morfema de objeto en el vb.']" A Gram 366. Daukat esaten dainean d-k adizkia<br />
iragarten dau, auk(a) aditz-guna dai, t egilea. A Gram 149. Esakizun euskoiak pereminazko gauza bi euki<br />
daroez, eta bata nai bestea estalduta egon leikez: adizki-egilea ta aditza. "El objeto verbal agente y el verbo". Ib.<br />
149. Bigarren erreskadako egileak urruneko irabiamenetan, adizkia gauzakia izanez gero oitu doaz: onetara:<br />
neukan [...]. Arriand EAditza 766.<br />
2. Forma verbal. Adizki batzuetan bigungarritzat beti a, beste batzuetan beti e yarten du. A Eusk 1927, 119s.<br />
Lenengo adizki oriek edozein euskalkitan gutxi edo gei bizi dira: Bizkaieraz, Arabako lurrean, Zigoitia<br />
deritzaion ibarrean dut, duk, dun, du esan oi da. A Y 1934, 15. Erderaz "flexiones verbales" esan oi diran<br />
adizkietan banatuago daude gure izkelkiak. Ib. 15n. Pindar eta Eskil-ek, adibidez, izenondo edo adiztondo edo<br />
adizkien erabilkeran bear zituzten arauak ez-ezagunak zituzten. Zait Plat 120. Nik ez dut arrebarik izan, eta<br />
adizki horiek erabiltzeko paradarik ere ez. MIH 390. Adizki sintetikoei. Ib. 251. En DFrec hay 6 ejs.<br />
adizkiteria. Flexionario, colección de formas verbales personales. Oraintsuago Bidasoatik onantz,<br />
errialderik errialde beren euskalkien adizkiteria (flexionario) biltzeko egin ditudan ibilaldietan. A EY I 11.<br />
adizkizun. 1. (Lo) que puede convertirse en morfema verbal. Irlandara zaharraren berezgarri<br />
nagusienetarik bat da adizkeraren barruan izenorde edo pronombre adizkizun baten infixatzea. Mde Pr 219.<br />
2. Sintagma verbal (?). Adi-iabe, aditzkizun, asmatu duten itz-urren ori irrigarri da. "La sintaxis de sujeto,<br />
verbo y complemento". Or in Gazt MusIx 26.<br />
adizkonde (Lar H). "Pubertad, edad de catorce en el varón y de doce en la hembra" Lar.<br />
adizlagun. "Adverbio, aditz-lagun, aditz-ondo" PMuj. Hemen sar daitezke [...] "aditz-lagun" gisa edo<br />
darabiltzagunak (lenbizikó edo lendabizikó, bestelá eta luzaró-ren arabera, ez, ordea, (au) bezelà enklitikoaren<br />
gisan). MEIG VI 141.<br />
adizpiakera. Forma verbal. Aitaturiko 206 adizpiakera orreik [Astarloarenak] zeintzuk ziran ezagutu<br />
alizatek. Eguzk LEItz 23 (cf. Ast Apol 153: "Cada uno de los verbos tiene doscientas y seis conjugaciones [=<br />
formas verbales] diferentes"). Adizpiakera batzuetan "n" baten utsa oartzen da: "zu ta zuek"-en adizpiakerak<br />
bardiñak dira: etorkizuna igaroagaz nastean adierazten dauan aldia, Mikoletak dakarren lez gaur iñon be<br />
eztarabilgu. Eguzk RIEV 1930, 469.<br />
adizpide. 1. Parábola. Eskeka ixildu gabe irauteagatik adiskideagandik ogiak eta juez gaiztoagandik on zan<br />
erabakia atera zittuenen adizpidez nai du Jesusek erakutsi eskatzeaz ez aspertzen. Inza Azalp 128.<br />
Imagen, símbolo. Oar zaittez, beraz, bost ogi-mota eskatzen dittuzula ortan. Lenengoa bizitza ontarako<br />
bizi-gaia; bigarrena Eskritura edo liburu santuen adizpidea. Inza Azalp 144.<br />
2. adizbide. Explicación. Elizak lenengo egunetan jakintsuenai ematen zien adizbidean erakusten zien<br />
"gogozko janaria" bear zala artu eguneroko ogi itz oietaz. Inza Azalp 142.<br />
adiztondo. v. aditzondo.<br />
adiztu. 1. Convertir en verbo. Aditz eratorriak itz adiztuak daiz. Iru modutara adiztu daikez izenak: a) tu<br />
irazgaiaz, b) egin aditzaz, eta z) izan aditzaz. A Gram 150.<br />
2. "Raciocinar" BeraLzM.<br />
adizur. Atento. v. 1 adi. Berauntsa bai beti, / Salinas, doñu ori nerera, / beude begi-belarri / adizur<br />
Jaunarenera, / sogor geldirik bestetara! Gazt Olerti 1960, 73 (MusIx 85 onela zentzuok ernai / baitagoz goiko<br />
onari).<br />
adjetibo, ajetibo (Urt), adjektibo. Adjetivo. "Adjectivum" Urt I 168. --Zenbat gisetarakoa da izena? --Bi<br />
gisetarakoa, substantiboa eta adjektiboa. ES 360. Adjektiboa da hirur artikulorekin edo hirur akhabantza<br />
diferenterekin deklinatzen dena. Ib. 361. Substantibo edo berez bakarrik esaten dan Izena, ta Adjetibo edo beste<br />
Izenari eransi ta darraiona dirade. Cb EBO 37.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
305
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adjuent. v. axuant.<br />
adjutu. v. adiutu.<br />
administradore (Lcc, Chaho), aministradore. Administrador. [Diozesako Direktoria] konposatzen tuzten<br />
Jaun Administradore guziak. Revol 131. Aditurik berri gaiztoak bere administradorearen desgobernuaz. LE Urt<br />
272 (ms. 96v administrazale). Donostiako Korrioko Administradoreak iges egin omen zuan karlistetara.<br />
CartAnd 384. Liburu ta paper da albistari ta onako gauzetarako kontulari edo amistradoreari [sic] ots egin.<br />
Ezale 1897, 189b. Aministradore jaunak zitun / ango berriak emanak, / nola amairu pameli ziran / an bertan bizi<br />
ziranak. Uzt Sas 287. En DFrec hay 4 ejs. de administradore y 1 de administratore.<br />
administralgo. Administración (organización pública). Euskararen halabeharra historian eta<br />
administralgoan. In MEIG VI 31. Euskaldunek administralgo eta kultur erakunde ospetsurik ez zutela. Ib. 31.<br />
administratu (Chaho), amistretu. Administrar (la justicia, un sacramento...). Majistratuak dira [...]<br />
iustiziaren administratzeko. Lç ABC I 7r. Sakramenduen dispensatzeko eta administratzeko kargua. Lç Ins F 6r.<br />
Iustizia administra dadin behar maneraz. EZ Man II 104. Humildadearekin eskatzen debala, administratu<br />
dakion edo eman dakion [sakramentua]. OA 74. Sakramentuen amistretzean [¿-e- por armonía vocálica?] sanoai<br />
eta enfermoai (Intza, 1772). ETZ 132. Oliadürazko Sakramentia behar beitzaikeie eman edo administratü.<br />
Mercy 31. Nahiz Aphez gaixto batek administra dezan [sakramendia]. CatLan 121. [Fidelei] sakramenduak<br />
administratu. Revol 129. Administrátzeko emának túgu arimarén ta gorputzarén ondasúnak. LE Urt ms. 96v. v.<br />
tbn. Tt Arima 8. En DFrec hay un ej. de administratu.<br />
(Sin complemento). "Administrar, bere kontura ekarri, erabilli, arthaz begiratu, administratu" Lar. Bada<br />
orain banoa Ierusalemerát, sainduei administratzera. "Subvenir". Lç Rom 15, 25 (He sainduei zenbait amoiña<br />
eramaterat). Baldin norbeit minzo bada, minza bedi Iainkoaren hitzéz bezala: baldin norbeit administratzen ari<br />
bada, administra beza Iainkoak administratzen duen puisanzaren araura. Lç 1 Petr 4, 11 (He norbeitek zenbait<br />
ministeriotan zerbitzatzen badu).<br />
administratzaile (Lar, Añ), administrazale. Administrador. Iainkoak bere onén administrazale eta<br />
despenser gure aiutatan ordenatu dituen bezenbatean baizen. Lç Ins E 1v. Epaphrodite anaiea [...], behar ukhan<br />
dudanaren administrazalea. Lç Phil 2, 25 (He ene beharkizunetan zerbitzatu izan nauena). Aiturík berri gaixtoak<br />
bere administrazalearén desgobérnuas. LE Urt ms. 96v (ed. 1846, 272 administradore). En DFrec hay 4 ejs. de<br />
administratzaile.<br />
administrazio, administrazione, aministrazio, administrazino, aministrazione. Administración, acción de<br />
administrar. En DFrec hay 98 ejs. de administrazio y 4 de administrazione. Eta Zenaren administrazionean,<br />
haren exenpluari garreitzan manatu gaitu. Lç Ins F 6r. Ezen elkharri datxetza, hitzaren predikazionea eta<br />
sakramenduén administrazionea. Ib. F 6r. [Iainkoak] Iudean diraden desobedientetarik delibra nadinzát eta<br />
Ierusalemén egiteko dudan administrazione haur, sainduén gogarako denzát. "Mon adnimistration". Lç Rom 15,<br />
31 (He errendatzerat nohakoten zerbitzua). Anziano deitzén dirade Elizako administrazionearen kargua dutenak.<br />
Lç Decl a) 1v. Zergatik Sakramendien administrazioniari anhitz othoitza eta anhitz Zeremonia jüntatzen dü<br />
Elizak? CatLan 121. Administraziño edo gobernuba. Zuzaeta 136. Justiziaren Administrazionea. Revol 101 (cf.<br />
91: Justiziaren partitzearen gainean, trad. de "sur l'Administration de la justice"). Emázu kontu zeure<br />
administrázioas. LE Urt ms. 96v. Dago aministrazione gaxto bat, eta bizpor abratsentako solo dra<br />
balleko ontarzun guziuak. Mdg 138.<br />
Gogoa ezak gure Iaunean rezebitu ukhan duán administrazionea konpli dezánzat. "L'administration". Lç Col<br />
4, 17 (He Jauna ganik errezibitu duzun mezua, TB ministerioa).<br />
Administración de correos. Gaur [...] eskoltarekin etorri da korreoa [...]. Donostiako korreoko<br />
administradorea, esan zuten irten zala karlistetara; baña ez dakit zer moduz dagoan administrazioa. CartAnd<br />
389.<br />
Administración, gobierno. Aministrazioko eta politikako hizkuntza erdara zenez gero, seitatik batek<br />
bakarrik hartzen zuen parte behar bezala aministrazio eta politika gaietan. MEIG IV 58.<br />
admira. Entendimiento. Espiritu Santuaren doeak dira zazpi: Lenengoa, jakintasunaren doea. Bigarrena,<br />
admiraren doea. CatBus 37 (CatLlo 84 entendimentuko doia).<br />
admirable (Urt III 273), amirable (Urt I 194). Admirable. Cf. Ag Kr 6s: "Ainbeste euskaldun zintzori<br />
ezteutsegu geuk buruetan sartu zer esan gura daben excelentea, admirablea, infinitamente poderosoa, sabioa,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
306
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
principioa, fiña ta beste olango erderakada ta mordollokeri askok?". v. miresgarri, miragarri, admiragarri.<br />
Tr. La forma amirable se documenta en CatAe (22), CatSal (23) y CatR (23).<br />
Iongoiko admirablea, indazu grazia [...]. EZ Man II 168. Egin arazi ziala kontrapozoa admirable bat, pozoa<br />
ororen kontra erremedio bat. Tt Onsa 36. Zure Aszensione admirableaz, delibra gaitzatzu, Jauna. Gç 52.<br />
Enkarnazioko obra inefable eta admirable ab izandu zan [...]. OA 31. Da gauza bat esan eta pensatu al ditekean<br />
exzelenteena eta admirableena. Iraz 14 (CatCeg 26, CatUt 41, CatMaq 388, CatUlz 15 admirable; Mb IArg I<br />
20, Cb CatG 29 y CatV 21, CatLuz 11, CatLlo 17 CatBus 13 miragarri). Konpaña admirablia, / Nik ere behar<br />
düt partitü / Ingoiti Erruman / Nitzaz Arrainküra dütüzü. Xarlem 225. Bedeikátua zú ándre guzién ártean,<br />
ditxósa, ona, amáblea, admiráblea. LE Ong 87r. Bazela kontrario / Konde eta noble, / Entzutia bera-re / Etzen<br />
admirable. Bordel 120.<br />
admirableki (Urt), amirableki (Urt I 195). "Attonite, harriturik, mirakulluzki, admirableki, miragarriki" Urt<br />
III 76.<br />
admirabletasun, amirabletasun (Urt). "Admirabilitas" Urt I 195.<br />
admiragarri (Lecl), amiragarri (Ht VocGr 271), amiagarri. Admirable. v. miresgarri, miragarri,<br />
admirable.<br />
Tr. La forma amiragarri se documenta en Jauretche y amiagarri en sendos ejs. de Xikito y Herria.<br />
Gauza admiragarria eta Jainkoaren obra handia deitzen du Salomonek iguzkia. Gç 29. Jinkuak egün hun<br />
deiziela / popülü admiragarria. Xarlem 1489 (de "Le prologue"). Zuen zerbitzari Bartzen niz, / populu<br />
admiragarria. AstLas 10. Zü zirate O Ama admiragarria [...] ene [...] amuriuaren objeta. Mercy 22. Bada begik<br />
eztau inos gauza añ ederrik ikusi, ez belarriak enzun añ dulze ta admiragarririk. Oe 80s. Admiragárri zé nai<br />
izátea orrén Majestadea jautsi Maria Santisimarén entráña sanduétara. LE Ong 29v. Jesüs admiragarria, /<br />
ükhazü pietate gützaz. UskLiB 17. Ama admiragarria. "Mater admirabilis". Ib. 27 (Ip Hil 254 admiragarri; Añ<br />
EL 1 228, Or MB 1330 miragarri). Amodio bat samurra bere Jainkoarentzat; erlixionezko izpiritu bat<br />
amiragarria. Jaur 363. Gurutzearen altxatze ohoragarria amiragarriago da oraino Elizan. Ib. 408. Chateau<br />
zahar bat amiagarria. Xikito 11. Hanko parropia ederreko gaiza amiagarrien berriak jakinik, espantxa dugu<br />
erretor-sartze bat ezinago ederra. Herr 19-9-1957 (ap. DRA).<br />
admiralari, amiralari (Urt). "Admirator" Urt I 196. v. admiratzaile.<br />
admirarazi, amirarazi (Urt). "In admirationem traducere" Urt I 196.<br />
admiratu (Chaho), amiratu (Gèze), amiatu. Tr. Documentado en Lazarraga, Etcheberri de Ziburu,<br />
Haramburu, Argaignarats, Tartas, Gasteluçar, BBizk, el catecismo vizcaíno de Zubia (1691) y en autores de los<br />
ss. XVIII y XIX. En el s. XX se encuentra sólo en Casenave. Según el ed. tbn. aparece en CatLav, pero la ref. es<br />
incorrecta. Los autores meridionales emplean la forma admiratu (-adu). Al Norte hay admiratu en Argaignarats,<br />
Tartas (junto a amiratu), Gasteluçar, Larreguy, Goyhetche, Xarlem y AstLas, amiratu en Mihura, Jauretche,<br />
Etchahun e Inchauspe, y amiatu en Casenave y en un ej. suletino de Herria. Para el part. de futuro hay -ko en<br />
Tartas (Onsa 126, junto a amiraturen en la misma pág.) y Jauretche (163), y -ren en Inchauspe (Hil 215).<br />
1. (Aux. intrans.). Admirarse (de), asombrarse (de). "Admirer, s'étonner" Gèze. Oi, ainbat dira ederrak eze /<br />
ni nago admiradurik. Lazarraga 1159v. Osoki admiratua, / zarasan bere baithan: / O egoitza dohatsua [...]. Arg<br />
DevB 24. Nola konfunditzen ezta mundua? / Admiraturik dago zeru altua. Acto 395. Asnase gabe luzaro geratu<br />
zan. [...] an zeudenak guziz admiratu ziran. Cb Eg II 204. An zeudenak aren debozioaz admiratzen ta txoratzen<br />
ziran. Cb Just 125. Berri onezaz Aingeruak berak admiraturik. Cb Eg III 241. Soizu, zuk ere, Satan, / nula<br />
daudian admiraturik, / bere opilak besapetan / tranxaz eta arraultzez beterik. AstLas 33. Ber gisan suhetatzen<br />
deizüt / Rolan gerrier nublia / Zure heben ikustiaz / hanitx nüzü admiratia. "Je suis très honoré". Xarlem 139.<br />
Job Santuak [...] erakutsi zuen [...] pazienzia andiaz miretsirik edo admiraturik. Gco I 454. Etzaite bada<br />
miraritu edo admiradu Konfesore eta Predikadoriak beti beti badagoz aleginak egiten zubek jausi etzaitezen<br />
ekandu onetan. Astar II 130. Hi bezala nük ni ere / ezin beste amiatürik, / Orhipen horiek oro / gü artian<br />
jarraikirik. Casve SGrazi 164.<br />
2. + amiratu (Urt I 196, Gèze), amiatu. (Aux. trans.). Admirar. "Admirer, s'étonner" Gèze. v. miretsi, MIRA<br />
EGIN. Indazu grazia zure admiratzeko. EZ Man II 180. Antikitatiak bertze orduz amiratu du eta ohoratu<br />
Orestes eta Piladus bi adeskide handiren amorio handia. Tt Onsa 131 (Arima 18 admira). Oraiño bada diaguk /<br />
Gehiago admiratzen, / Jongoiko puxant hau baita / Miseriaz ohoratzen. Gç 77. Estimaduaz ez admiradu / geure<br />
alango prendea, / bedeinka erri geurea! BBizk 15. Elizako aitek admiratu dute [...] Jesusen humiltasun ezin<br />
erranezkoa. Lg II 128. [Elizak gonbidatzen gaitu] haren baitan amiratzen dugunaren imitatzerat. Mih 1s. Santu<br />
askoren exenploak admiratzeko obeak dirala imitatzeko [...] baño. Gco II 64. Amira dezagun haren eztitasuna<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
307
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jende suerte guzien alderat. Jaur 149. Admiratzen ditut kalitate berak. Gy 295. Aingüriek amiratzen zien haien<br />
saintütarzüna. Ip Hil 142. Santa Grazin gira sartzen, / Basabürüko bazterrik / Dügu eijerrenetarik / Amiatürik<br />
gozatzen. Casve SGrazi 72. Zernahi jokü eta khantore plantatürik bazütien haurrek, dantzari abilak ere<br />
amiatü dütügü. Herr 15-1-1959 (ap. DRA).<br />
3. (Lar), amiratu. (Aux. trans.). Causar admiración a alguien. "Admirar a otro, admiratu, miretsarazi" Lar. <br />
Bizkaian, beren izkeran zeñ ederki iraun duten ikusteak, txit arritzen nau ta edozeñ admira dezake. [...] Eta<br />
egunoro ta geiago admiratu izan nau [...] Bizkaiko itzegiteko era ta armoniak. Cb EBO 12s. Gizun gazte hen<br />
plazan / Ezari züntin herrokan, / Haur zentzü gabe elibat jaun anderen arropan! / Bere arropek amiratürik<br />
etzien pater bat erran. 'Émerveillés par leurs costumes ils n'avaient même pas récité un pater'. Etch 482.<br />
- ADMIRATZEKO (Urt). Digno de admiración, admirable. "A admirer, admiratzekoa" Urt Gram 55. "Habet<br />
admirationem, amiratzeko da" Urt I 196. v. admiragarri. O ene Iauna eta ene Iainkoa, ala zure izena<br />
admiratzekoa baita zeure ontasunak gatik. Harb 222. Baina orai zu leku guzietan izaiteaz zenbatenaz baitzara<br />
admiratzekoago, hanbatenaz gutiago estimatzen zaitugu. Ib. 229. --Zer da Iaungoikoa? --Korpuzbako Espiritu<br />
bat, gauza aen admiretako, zein ezin pensadu leian nolangoa dan (1691). ConTAV 5.2.11, 147 (Arz 29s. gauza<br />
ain admiretakoa, zein ezin pensadu leian nolangoa dan). Ez othe dugu arrazoin gehiagorekin amiratzeko Jesu<br />
Kristo gure Jaun soberanoa ethor dadin gu ganat hanbertze ontasunekin. Jaur 167.<br />
admiratzaile, amiratzaile (Urt I 196). Admirador. Orgulleriazko hitzik baizen ahoan ez dutenak, bere<br />
intresa gatik presunen admiratzaille jartzen direnak. He Iudae 1, 16. Mariaren adiskide ta amiratzalle aundi<br />
Juan Dunsio Escoto Beneragarria. Bv AsL 201.<br />
admirazio, amirazio (Urt I 195), admirazione (Chaho), amirazione. Admiración. v. mirespen. Haién ahoa<br />
propos guzizko hantuz minzo da, personak admirazionetan dituztela bere probetxuagatik. Lç Iudae 1, 16 (He<br />
bere intresa gatik presunen admiratzaille jartzen direnak). Bihotzberatasuna, urrikaltasuna, admirazionea,<br />
botztasuna. SP Phil 105. Admirazionea. Ohorea. Amudioa. Gç 114 (subtítulos de un poema). Ez desiratzea<br />
munduaren estimua eta admirazionea. Ch III 45, 5. Gauza handiezko admirazionea. He Phil 107. Aita Santuak<br />
ere admirazio andien artean S. Luisen [...] espiritu birtutez apañdua [...] onratu dute. Cb Just 17s. Admirazione<br />
saindu batekin [...] behatu diote. Lg I 229. Haur prodigoaren parabolak baidu zertaz egin gure admirazonea!<br />
Lg II 112. Bereganatzen zuen mundu guziaren admirazionea. Ib. 175. Adoratu zuen [...] errespektu eta<br />
admirazionekin. Ib. 106. Sartukozára errejióne berrigártan beterík gózos ta admirázios. LE Ong 81r. Parabisu<br />
guziko amirazionearen, benedikzionen, samurtasunaren poxeta. Jaur 369. Amirazione eta plazer handirekin. Ip<br />
Hil 66.<br />
- ADMIRAZIOZKO. (Adnom.). Admirazionezko sentimendua. CatLav 365 (V 176). Amirazionezko hitz bat<br />
eta sendimendu bat. Jaur 167. (Signo) de admiración. Letrén berezgarriko merká: uä, uë; Interrogatzekoa:<br />
?; Admirazionezkoa: !. Lç ABC A 3v.<br />
admititu. v. ametitu.<br />
admonestatu. Amonestar. Batbedera bere kualitatearen araura reprehenditzeko eta admonestatzeko. Lç 1<br />
Tim 5 (tít.). Halaber othoitz egiten drauzuegu, anaieák, admonesta ditzazuen bizitze desordenatutakoak. Lç 1<br />
Thess 5, 14 (He errepreni zatzue).<br />
admonestatzaile, admonestazale. Amonestador. Ezagut ditzazuen zuen artean trabaillatzen diradenak, eta<br />
zuen gaineko diradenak gure Iaunean, eta zuen admonestazaleak. "Qui vous admonestent". Lç 1 Thess 5, 12 (He<br />
eta irakasten darotzuetenak).<br />
admonizio, admonizione, amonizio (Urt V 464). Admonición. "Comonitio, abisua, abertimendua, [...]<br />
amonizioa" Urt V 464. [Hik] eure hitzaz abisatu bagaituk ere, hire admonizionéz ez resmonstranzéz konturik<br />
eztiagu egin. Lç Ins A 5v. Iainkoak bere profetez eta apostoluez egin drauzkigun admonizionén eta abisuén<br />
araura. Ib. B 2v. Eta gauza hauk [...] skribatu izan dirade gure admonizionetan. Lç 1 Cor 10, 11 (He gure<br />
erakutspenetan). Atheraiak edo publikatuak izan diren admonizionen edo monitorioen gainean<br />
dakiguna behar denean ez erraitea. CatLav 61 (V 39).<br />
adoatu. v. adabatu.<br />
adoba. "1.º (V, G, L, S), remiendo. Fig.: disimulo, pretexto; 2.º (Sc), condimento; 3.º (V-gip), panal de avispa;<br />
4.º (V-ger), adobe(?). Adobea baiño mingotsago da sagar au, esta manzana es más amarga que el adobe" A, que<br />
para la primera acepción cita el Evangelio según san Mateo (4, 16) y los Dialogues basques.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
308
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adobagai, adobagei (Añ). Retal que sirve para remendar. "Remiendo" Añ. v. adabaki. Egizue zuen<br />
konzienziakaz, oi-dozuena zeuroen soñekoakaz: non egotzten deutsatzue atal-zati adoba-geia? Urraturik dagoan<br />
zatian. Añ LoraS 139.<br />
adobaketa. v. adabaketa.<br />
adobaki. v. adabaki.<br />
adobatu. v. adabatu.<br />
adobo (AN-ulz ap. Iz Ulz), abodo (AN-larr ap. Asp Leiz), adomu (-ü S ap. Lh, s.v. adoba), adobua (det., H (V,<br />
G)). Adobo. "Condiment" H. "Txerri puskak abodoan yarri ditugu" Asp Leiz. "Nola ittauzu adobúa ta nola<br />
maten ttozu?" Iz Ulz (s.v. nola).<br />
adodolarra (det.). "Adonium, adodolárra" Urt I 219.<br />
adogatu (VocBN Dv). "Porter de petits soins à quelqu'un qui faiblit ou à quelque chose qui chancelle"<br />
VocBN. Cf. adabatu.<br />
adogu (VocBN Dv). "Secours accordé à quelqu'un qui faiblit, ou bien pour tenir debout quelque corps<br />
chancelant" VocBN. Cf. adobo.<br />
adoi. 1. Tino. Zure ildoa, mutil-nagusi, adoia artuarena da, ikasiarena da, esan zioten mutillek. 'Votre<br />
sillon est d'un homme valeureux et d'une main point maladroite'. Or Mi 113. Ba du "Bekain"ek, ark ez dun<br />
eiztari-adoia (doaia), / begiak nora ditun, an du zizta doi-doia. "Es cazador de buen tino". Or Eus 48. Guziak<br />
geldi; arraunlariek, / adoia artuz kibortari, / ezin geldirik; sumatzen dute / eskuan biotz-izerdi. "Tomando tino al<br />
mango del remo". Ib. 392. --To... eiztari-adoirik ba duk? --Adoirik diozu...? Ez neri galdetu ori... Galdetu<br />
Mendaurko zugaitz, egazti ta piztiei... --Artu, ba, ordun aizto au, ta jaurti yok indarrez, Erkoren irudi orreri.<br />
Eston Iz 92.<br />
2. "Blanco (para adiestrar la puntería)" DRA. Nik adoitzat iru gezi yaurtiko ditut aruntz. Ol 1 Sam 20, 20<br />
(Ker nik gezi batzuk jaurtiko dodaz toki aretaruntz, toki a jo-muga bailitzan). Erpiñari buruz ukaldi-adoitzat<br />
arranbela tenkaturik. 'Tras disparar el arco con incomparable destreza'. Zait Sof 91.<br />
adoilatu. v. agoilatu.<br />
adoitsu. Hábil, diestro. Gizatalde artan nabari ziran zazpireun gizon azkar, eskui-ezkerti, ta utsik gabe ille<br />
bat abail-arriz yotzeko adoitsu. Ol Iud 20, 16 (Dv ile bat ere jo baitzezaketen, Ker joteko gai ziranak).<br />
adoketa. "Gasto, ogiketa, adoketa" BeraLzM. Baliteke izan, 25 pezta aietatik jaso ziratela gau artako<br />
adoketa edo gastua. Zubill 100.<br />
adoki. "Contrato, acomodo, adokija" Dgs-Lar 5.<br />
adokin. Adoquín. Ta zabaldu ebenian, bere barruan ikusi ebezan... adokin bi ta izparringi zar bat!<br />
Augaitik zan aztuna. Kk Ab II 77.<br />
adole. v. adore.<br />
adomu. v. adobo.<br />
adondo (V-ger ap. A). "Frente del ganado vacuno" A. Idi berari adondora akio. 'Al buey blando acércatele<br />
a la frente'. O PrAsJU 294.<br />
Etim. Compuesto de ada- forma de composición de adar "cuerno" y ondo, es decir "lo que está junto a los<br />
cuernos".<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
309
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adonik. (Verso) adónico. "Adonius versus, adonik bértsua" Urt I 219.<br />
adonis-lore. "Anemone, haize lórea, adonis lórea" Urt II 83.<br />
adoptatu (Urt). Adoptar. "Arrogare aliquem in filium, norbait, nihor semetzat hartzea, bereztea, hautatzea,<br />
adoptatzea" Urt II 363. Zeinek predestinatu ukhan baikaitu bere baithan adopta genzanzát Iesus Kristez. Lç<br />
Eph 1, 5 (He gu bere ume orde egiteko Jesu Kristoz). Iesus Kristen amorez Iainkoaren haurretan adoptatu eta<br />
haren Spirituaz rejeneratu izan baitira. Lç ABC I 3v. Baptismoaz Iainkoak adoptatzen eta rezebitzen gaitu bere<br />
Elizara. Lç Ins F 6r. Adoptatu eta zeure haurtzat hartu bai-nauzu. Mat 270. Zeure semetzat adoptaturik ene<br />
arima garaziaz edertu duzu. Harb 283.<br />
adoptibo. Adoptivo. Egiten gara Iainkoaren seme adoptibo. Mat 127. Da grazia izan dibino bat [...] zeñaz<br />
mediante arkitzen geraden Jaungoikoaren adiskide, beraren seme adoptibo ta eskojitu. OA 39 (v. tbn. 65).<br />
adopzio, adopzione (Gèze). Adopción. Haurrén adopzionea rezebi genezanzát. Lç Gal 4, 5 (He gu<br />
adopzioneko ume egitekotzat). Baptismoa eman izan zaiku gure adopzionearen zertifikanzatan. Lç Ins G 7r.<br />
Iainkoaren haur izatea, eztugu naturaz, baina adopzionez eta graziaz. Ib. C 3r. Egiten gaitu Jainkoaren ume<br />
adopzionez. CatLav 204 (V 104). Bai, Jinkuaren haurrak dira [giristinüak] adopzionez eta graziaz. CatLan 34.<br />
- ADOPZIOKO, ADOPZIOZKO. Adoptivo. Bere Aitaren adopzionezko haur gu egin genzanzat, gizon egin<br />
izan den. Lç Adv ** 4r. Ezen eztuzue suiekzionetako espiritu [...], baina rezebitu duzue adoptionezko spiritua. Lç<br />
Rom 8, 15 (He umeen adopzioneko izpiritua; TB seme-ordeko, Dv semeordegoako, IBk semetzarako). Zeren eta<br />
haren inkarnazioniaren eta hiltziaren berthütez eginik izan beikira Jinkuaren adopzionezko haur eta primü. CatS<br />
27.<br />
ador. Pouvreau, que no recoge tal palabra como lema, tiene "estula, toux", "estul idorra, toux sèche" y "estul<br />
hezea, toux humide", de modo que, aunque la primera letra sea dudosa, la contraposición idor / heze aconseja<br />
leer idorra y no adorra. Así se explica que aparezca en Harriet (que lo relaciona con adorgoa, etc.): "heztul<br />
adorra, toux fatigante, sèche"; de éste pasa a Lhande. Van Eys, sin otro fundamento al parecer, dice: "Ador n'est<br />
plus connu aujourd'hui que dans cette acception [...]. Ador signifie de nos jours roue [< arroda]".<br />
adorable. Adorable. v. adoragarri. Lan handi eta adorable hartan gure Ienkoak kolpu batez erakhutsi ditu<br />
[...]. Tt Onsa 120. Neure aita ohoratia eta adorablia. Tt Arima 38. Salbazale adorabliak merexitü deikün gloria<br />
eternala. Mst XVII. O ene Jinkua, egia eternala [...] Trinitate adorablia. Mst III 40, 6. Mündüko personen [...]<br />
laidoriuak merexi dütüzün majestate adorablia. Mercy 3. O Jinko adorablia / lürra kreiatü düzüna. Xarlem 363.<br />
Zure seme adorabliaren khorpitz, odol, arima eta jinkotarzünaren errezebitziaz. UskLiB 104.<br />
adoragailu. "Objet d'adoration" Dv.<br />
adoragarri (Lar, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H). Adorable, digno de adoración. "Adorable, adoragarria,<br />
gurgarria" Lar. v. ADORATZEKO.<br />
Tr. Bien documentado al Norte en autores de los ss. XVIII y XIX (antes de esa época sólo en Arambillaga,<br />
Gasteluçar y Belapeyre), pero no hay testimonios del s. XX. Al Sur, donde su empleo es mucho menos<br />
frecuente; se encuentra en Cardaberaz, Olaechea, CatElg, Añibarro, Astarloa, Lardizabal (441), Bilintx, Arrue,<br />
Arrese Beitia (AmaE 33) e Iturzaeta (Azald 156), y, ya en el s. XX, en Txillardegi y Villasante (tbn. en Mirande).<br />
Zure pazienzia adoragarria bide bat da. Arbill III 18, 9. Sahaskan datza etzanik / Haur bat adoragarria! Gç<br />
74. Mirakuillu handia, adoragarria! Ib. 124. Apezak haren korpitz adoragarria [...] altharen gañen ezarten<br />
dianian. Bp II 18. Aita bethi adoragarria. Ch III 50, 3 (SP aita sekulakotz ohoratzekoa). Izenik andien,<br />
adoragarrien ta gozoena. Cb EBO 37. Sakramentu Santu adoragarri onetan. Oe 141. Probidentzia adoragarriak<br />
egortzen diote [...] zenbait gaztigu humiliagarri. Lg I 293. Batere sarthu gabe Jaunaren xede adoragarrietan.<br />
Ib. 229. Jainkoaren maiestate adoragarri guzia hostia xume batean. Lg II 228. Zure konduita [...] adoragarria.<br />
Mih 105. Jainko adoragarri, salbatzaile amultsua. Brtc 68. Zerren bakarrik Jangoikua dan adoragarria bere<br />
moduban. CatElg 61v. Meza Santa adoragarria. Añ EL 1 12. Mundurat bidali du bere seme adoragarria, gure<br />
modela izateko. Dh 252. Jaungoikuaren ama benetakua dala beste santu eta Aingeru gustijak baño andijago,<br />
adoragarrijago. Astar II 45. O ene Jesusen bihotz adoragarria! JesBih 440. Azken aldikoz besarkaturen<br />
dudanean zure gurutze adoragarria. Dv LEd 276. Yoka nezake gure arteko yakin zenbaitek buru ideki hura<br />
atzematen dutela adoragarriena. Hb Egia 58. Graziyazko aingeru / adoragarriya. Bil 46. Zure zauri<br />
adoragarrien izenean, hel zakizkigu! Laph 223. Gure erlijio santu adoragarria. Arr GB 3. O hitz adoragarriak!<br />
O hitz eztitarzünez eta amorioz bethiak! Ip Hil 236. Ez dakit zer esan nion. Polita zegoen, adoragarria obe. Txill<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
310
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Let 43. Aren presentzia adoragarria alde orotan azaltzen den ezkero. Vill Jaink 162. [Theresaren] ahotxo hain<br />
adoragarri zena. Mde HaurB 51.<br />
v. tbn. Zuzaeta 101. Mercy 23. CatLuz 39. UskLiB 107. Jaur 168. Lap 318 (V 144). Jnn SBi 46. Arb Igand 201.<br />
adoralari. Adorador. v. adoratzaile. Erromatarren Janok ez eban / Adorala[r]irik bapere euki inoz emen.<br />
AB AmaE 64.<br />
adoraldi. Acto de adoración. Zuk Jaunari egindako agurraldi edo adoraldi ta otoitz edo eskeintza edozeñek<br />
nai ta nai ez Jaunaren biotza ikutzen edo ukitzen du. Inza Azalp 104.<br />
adoran. En adoración. Adoran egonen naiz zure tenplo sainduan eta zure izenari diot bihurturen aithor.<br />
Dv Ps 137, 2. Ethorriko baitire jendaki guziak, eta zure aitzinean adoran jarriko baitire. Dv Apoc 15, 4 (BiblE<br />
zure aurrean ahozpeztuko dira).<br />
adorantza, adoranz. Adoración. Beren belaunak lurrera, ta egiten diote dagokan adoranz eta agur andia.<br />
Mb IArg I 160. Orregatik bat bera ta berdiña da irurei ematen zaien honr, adoranz eta gloria. Ib. 357.<br />
Adorantzak ematen / belauniko beti! / biyotzian daukatan / imajiña bati. Bil 135.<br />
adorarazi (Dv), adora erazi. Hacer adorar. "Faire adorer" Dv. v. ADORATU ERAGIN. Guri adora<br />
eraziteko Trinitate Saintiaren. Bp I 132. Behar zituztela suntsi-arazi munduan ziren errelijione faltso guziak,<br />
adoraraztekotzat Jainko bakharra hirur presunetan! Lg II 299. Gorphutzez eta izpirituz guri adora-arazteko [...]<br />
Jainkoa. Brtc 221. Eta adora eraziren [sarrasier] / Zelietako Jinkua / Ezagüt eraziren diriet / Zure lege saintia.<br />
Xarlem 1407. Erreparatu zuten Salbatzailearen ohorea [...] adora araziz laidoz estalia izan zen lekhu beretan.<br />
Jaur 201. Enperadoreak egin ziozkan egin-ahalak [Martinari], bere jainkoen adorarazteko. Jnn SBi 175.<br />
[Egiazko Yainkoaren] plazan adoraraztea kreatura hits batzu. Elsb Fram 128.<br />
adorategi. "Adoratorios, templos de falsos dioses, jainko gezurrezkoen adorategiak" Lar.<br />
adoratu (L, BN, S; SP, Urt I 224, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H), adoradu (Lcc). Ref.: Lh; Lrq. Adorar. "A sólo<br />
Dios hemos de adorar, [...] Jainkoa bakarrik adoratu bear degu" Lar (s.v. adorar). v. gurtu, jauretsi.<br />
Tr. De uso gral., tanto al Norte como al Sur, hasta finales del s. XIX (aunque no se documenta, por ej., en<br />
autores como Arana, Apaolaza, Soroa, Alzaga, Mocoroa, Elizanburu o Hiriart-Urruty). A partir de entonces<br />
disminuye notablemente su empleo en todos los dialectos. Para el part. de futuro, además del más gral.<br />
adoratuko, hay adoraturen en Leiçarraga (Ins D 3r), Larreguy (II 109), Xarlem (638) y CatS (39). En DFrec hay<br />
2 ejs.<br />
Ador'ezak Iangoiko bat. E 47. Eriden zezaten haurtxoa bere ama Mariarekin, eta ahozpez adora zezaten hura.<br />
Lç Mt 2, 11 (He, TB, Dv, Ur, Samper, Hual, Echn, SalabBN, Ip, HeH, Leon, IBe adoratu; Ol agur egin, Or gur<br />
egin, Ker, IBk, BiblE gurtu). Urrez edo zilharrez eginikako figurak Iainkotzat hartzen eta adoratzen baitituzte.<br />
Mat 109. Iongoiko bat onhets ezak eta adora debotki. EZ Man I 12. Joan bear dut deseoreki Iaunau adoratzeko.<br />
Ber Trat 27r. Haserretu ziren [...] idoloak adoratzen zituztenen kontra. Ax 276 (V 365). Adoretan dot odol<br />
prezioso gure Iauneena. Cap 131. Krutze santua adoratzen dezunean. OA 14s. Lizenzia iguzu Birjina santea /<br />
adoradu daigun zeure infantea. Acto 399. Umeek, zer nahi atsekabe eta damu duketen aita ametarik, adoratu<br />
behar dute probidentziaren zuhurtzia. Lg I 223. Gurutzea adoratzean nola esaten dezu? Mb IArg I 18. Dügün<br />
pausa elizan / eta adora bertan / Españako patrua / St Jacques elizan. Xarlem 1196. Jagi ta berala, adoradu<br />
belauniko iru bider Trinidade edo Irutasun txito Santua. Añ LoraS 120. Andre dena Maria adoratzea egiazko<br />
idolatria bat liteke. Dh 261. Bide-lagun arturik / Zeruko argiya, / guazen adoratzera / aur jaio berriya. Echag<br />
64. Argi eder horrek merezi luke / Ederki adoratzia. Bordel 68. Adoratutzen zuten / oiek iguzkia, / ta, onetzaz<br />
gañera, / berriz illargia. It Fab 229. Ainbesteraño nago / enamoratuta, [...] adoratuko zaitut, / agindu zazu ta.<br />
Bil 98. Juan ziran tenplotik / Jauna adoratuta, / amabi urteko Jesus / birian galduta. Xe 159. Pello, etzaitezela /<br />
geiegi estutu, / mingaiñ ederrarekin / mundua adoratu, / ezpañak dantzatu, / burua kantsatu, / gauza onak<br />
gustatu. AzpPr 129. Nik adoratzen dudan Jainkoa da egiazko Jainkoa. Jnn SBi 173. Arratsaldean adoretako /<br />
Iaun baltz ardantegikoa. Azc PB 76s. Eta Jesusen Biotz Donetiya bere adorau edo gurtu bear dogu? Itz Azald<br />
82.<br />
(s. XX). Adoratzen zütügü / oh! lili xarmanta! / Orok maite zütügü / Andere pollita! Xikito 13. Jauna agurtu<br />
edo adora dezakegu. Inza Azalp 120 (78 adoratu edo agurtu). Sorgin guziek, berriz, lurreraino kurturik, adoratu<br />
zuten beren Nausia. Barb Leg 134. Azpeitian dirade / jokatzekoak aurten, / zazpi torero eta / bost napar zezen; /<br />
danbolin, esku-dantza, / musika ta jolasa, / adoratzeko plaza / denbora pasa. Tx B 195. Dama gazte bat<br />
adoratzeko / artutzen dut enpeñua. Tx B I 121. Aurra [...] aozpez yauretsi (adoratu) zuten. Ir YKBiz 25. Eta<br />
Israelitek adoratu zuten aratxe hura. Zerb IxtS 39. Gurutze apala, / gurutze zitala, / barneraino adoratua ta /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 311<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zeruraino madarikatua. Azurm HitzB 52. Sakramendu Sainduaren adoratzerat joiateko. Ardoy SFran 58.<br />
Artzainak ziren atera, / aingeruekin batera, / Eguberri goiz aldera, / Jesusen adoratzera. Xa Odol 99. Emen<br />
geienak egiten dute / basarria adoratu [...] lendabiziko bear ginuzke / baserriyak mejoratu. Uzt Auspoa 43, 118.<br />
[Martzela] maitatu ez ezik, adoratu ere egiten zuala. Berron Kijote 139. Urtero adoratu nahi genuke Gabongauean,<br />
artzaiek inoiz aska gainean adoratu zuten bezalaxe. MEIG I 79.<br />
v. tbn. (Sólo para autores del s. XX): CatJauf 58. CatUlz 12. Ox 20. Or Tormes 47. Lf Murtuts 53. Arti MaldanB<br />
229. NEtx LBB 288. Lasa Poem 79.<br />
(Con complemento con suf. -tzat y, menos frec., -tzako). Bihotz baten izateaz / Errege zare aithortzen / eta<br />
mundu ttipi batez / Jongoikotzat adoratzen. Gç 79. Hura Ienkotzat bezala, / Bat bederak adora. Arg DevB 52.<br />
Aginduko du, ezagutu ta adoratu dezeela Jainkotzat. AA III 476 (v. tbn. 470). Non dira zuk Jainkotzat adoratu<br />
dituzun munduko gauz oriek? Ib. 575. Jaungoiko paltso asko, [...] Jaungoikotzat adoreetan zitubeenena. fB Olg<br />
141. Eztaigula Jauna bera baño besterik adoradu Jaungoikotzat. Astar II 45. Bakhus, arnoaren eta deboxkerien<br />
jainkotzat paganoen denboran ezagutua eta adoratua. Gy 102n. Jerusalengo Elizan ipiñi eta Jainkotzat adoratu<br />
zezaten. Lard 537 (v. tbn. 508). An dijoaz beren Jaun eta Jaungoikotzako adoratzera ta agur egittera. Inza Azalp<br />
48.<br />
- ADORATU ERAGIN. Hacer adorar. v. adorarazi. Danen kastakuak ziriala, arako urragorrizko idiskua<br />
[...], Israeltarrai mendijan Jaungoikotzat adorau eragin eutseenak. fB Olg 138. Adorau eragin nai deutseez<br />
Idoluak. JJMg BasEsc 232.<br />
- ADORATZEKO (SP). Adorable. "Adorable, digne d'adoration" SP. v. adoragarri. Mendien<br />
aldarazitzaillea. Itsasoen agortzaillea. Iainko adoratzekoa. EZ Man II 190. Birjina bethi adoratzeko zarena: /<br />
grazien Erregina. Arg DevB 91. Aldareko Sakramendu guziz adoratzekoaz. SP Imit IV tít. (Ch sakramendu<br />
adoragarriaz). Iesus maitearen gorputz adoratzekoa hartzen dugunean. Ib. 1, 7. O zauri adoratzekoak! o zauri<br />
guzizko sainduak! He Gudu 115. Gurutzefikatu zutenean Jesus adoratzekoa. Ib. 144.<br />
adoratzaile (SP, Urt, Lar, Añ, Dv, Lh), adorazale (S ap. Lrq; Lh). Adorador. "Adorateur" SP. "Adveneratus"<br />
Urt I 252. "Idólatra, jainko falsoen adoratzallea" Añ. v. jauresle, gurtzaile. Baina ethorten dun orena [...]<br />
noiz adorazale egiazkoék adoraturen baitute Aita spirituz eta egiaz: ezen Aita-ere halako adorazalén galdez<br />
diagon. Lç Io 4, 23 (He, Dv, HeH adoratzaile, TB adorazaile, LE, EvS adorazale; Ol yauresle, Ker, IBk<br />
gurtzaile). Iduri baitzuen egiazko Jainkoak etzuela gehiago bere adoratzaillerik Israelgo erresuma guzian. Lg I<br />
348. Idolatrak edo gezurrezko Jaungoikoaren adoratzalleak. Gco I 413. Munduaren adoratzalleak zabaldurik<br />
arkitzan dira bazter guztietan. AA III 298. Jesusen bihotz sakratuaren adoratzaileak. JesBih 399. Egia da<br />
badituela [Buddak] ehun eta hiru hogoita hamar miliun adoratzaile. Hb Egia 65. Gurutzearen adoratzalle<br />
guziak [...] desegiteko [...] usteetan ejerzitu andi izugarri batekiñ Granadatik sartu zan. Arr May 174. Jainko<br />
faltsuen adoratzaileak. Jnn SBi 4. Kristinaua da Jaungoiko bakar baten adoratzallea. Itz Azald 9. Ilargijauresleai<br />
(adoratzaileai) egiazko erlijioa jakineraztera joan. A Ardi 130. Hil zatzue jainko faltsoen adoratzaile<br />
guziak. Zerb IxtS 39. Nola Betelemeko estalpe hotzean / zure adoratzaile Eguerri goizean, / horra, Jesus,<br />
artzainak Zuri otoitzean. Xa Odol 237.<br />
v. tbn. Dh 241. Jaur 148. Lap 6n (V 5). CatJauf 25. Adoratzale: Bordel 69.<br />
adorazio (Urt I 225), adorazione (S ap. Lrq; SP, Urt, Dv, H, Lh), adorazino (-iño Chaho), adorazinoe. 1.<br />
Adoración. "Adoration. [...] Adorazionerekin, adorablement" SP.<br />
Tr. Documentado al Norte, ya desde Leiçarraga, en autores de todas las épocas hasta el s. XX. En la tradición<br />
meridional, donde se documenta desde la segunda mitad del s. XVIII, es menos frecuente y en el s. XX sólo lo<br />
emplean Altuna (como glosa a gurpena), Villasante y Aresti (MaldanB 222). Hay adorazio en autores<br />
guipuzcoanos y alto-navarros, adorazione en autores septentrionales y adorazino(e) en vizcaínos.<br />
Zer adorazione mota hemen kondemnatzen da? Lç Ins D 3r. Eguberri-gaueko adorazionearen gañean noela.<br />
EZ Noel 59. Erregen adorazionia. Bp II 27. Jaun hari errendatzen diozkaten adorazionei, eta guziak ofritu<br />
behar diozkagu. CatLav 253 (V 128). Horra nola suntsi arazi zuen Jehuk Baalen alderako adorazionea. Lg II 4.<br />
Zuk bakharrik merezitzen ditutzu zeruaren eta lurraren adorazioneak. Mih 55. Bere obrarik handienez, bere<br />
adorazionerik khartsuenez. Brtc 240. Onelako presentak eskeñiaz, egiten zitzaion horduan Jainkoari, zor zaion<br />
adorazio [...] ta begitartea. Ub 30 (v. tbn. PE 119 Birjiñari egiteko / adoraziyua). Jangoikoai gurte, adorázio ta<br />
laudário. LE Ong 1r. Onra au ematen zaio Jaunari era askotan eta era oetatik batari deitzen zaio adorazioa.<br />
AA III 336. Athenasko jendeak, ekusten zaituet [...] bear ez diran adorazioetara jarriak. Ib. 310s. Begiratuten<br />
badeutsagu kanpotiko adorazinoe edo belauniko oni, bardin bardina da gustijetan. Astar II 46. Erregeen Gurtea<br />
edo Adoraziyua. Echag 55. Jesusen bihotz sakratuaren alderako bethiereko adorazionearen indulientzia<br />
irabazteko. JesBih 474. Zuri zor zaizkitzun adorazinoe eta homaien bihurtzeko. Ib. 442 (v. tbn. con bihurtu: Dh<br />
58 y CatJauf 19 adorazione, Arb Igand 170 adorazinoe). Errenda itzazie Jesüs-Kristi, merexi dütian adorazione<br />
eta erremestiamentiak. UskLiB 110. Jaunari agur-egin edo zor zitzaion adorazioa eman. Lard 81 (v. tbn. con<br />
eman: Tt Onsa 17 y Arb Igand 108 adorazione, Astar II 53 adorazinoe y Vill Jaink 167 adorazioa). Urrezko<br />
xahalaren adorazionea. Hb Egia 7. [Confucius-ek] baditu Sinan abantzu adorazioneak. Ib. 68. Bost llaga<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 312<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sagraduen / adorazioa, / biotzetikan bada / zer orazioa! Xe 326. Orazio oni egotzi zion adorazio au: "Jesukristo<br />
gure Jauna, adoratzen zaitugu [...]". Bv AsL 77. Jainko guziz botheretsua, onets zazu eman dezaitzudan nere<br />
adorazioneak eta ohoreak. Jnn SBi 140. Pesta bat zitzaion bere apez lagunek deitzen zutenean, jubilau edo<br />
adorazione; ala kongregazionea ere! HU Aurp 117. Gurtuerea edo adorazinoa. Itz Azald 81. Leiar (kristal) bati<br />
gurpena (adoraziñua) egitten dautso. Altuna 22. Aro eta erri basati aietan asaben adorazioraiño eldu ziran. Vill<br />
Jaink 167. Beraz, lehenaren adorazio harrituan ez badaude auzpezturik gure gazteak, bizi garelako seinale da<br />
hori. MIH 66.<br />
v. tbn. Cb JMJ 4. Gco I 467. Lard 85. Adorazione: Gç 39. Mercy 14. Monho 98. UskLiB 20. Jaur 361. CatS 79.<br />
Ip Hil 91. Adorazino: Harb 226. Hm 125. Adorazinoe: CrIc 142.<br />
2. adorazione (Lh). "Fête d'adoration perpétuelle" Lh. v. infra ADORAZIO-EGUN. Duela zenbeit egun,<br />
Adorazionea ginuen. JE Bur 72. Eta egiazki kantari ederra zen, eta oraino beharrietan dugu nola Azkaineko<br />
adorazione batzuez inarrosten zituen [...] elizako xoko gehienak. Zerb Azk 76. Senpereko adorazione batez,<br />
hogoi apez lekuko, Azkaineko erretorak pario hau egin zuen Senperekoarekin: [...]. Ib. 101.<br />
- ADORAZIO-EGUN. Festividad de la Adoración. Horra nun, Adorazione egunean, [...] krik!... berina hek<br />
oro pizten diren! JE Bur 72s (v. tbn. 74).<br />
- ADORAZIOKO. (Adnom.). Zelako kultua emon bear deutsegu? [...] Adorazinoeko kultua. Itz Azald 82.<br />
Egiten dirala lau egikera oneek: adorazinokoa, eskerrak emotekoa, [...]. Ib. 160.<br />
- ADORAZIOZKO. (Adnom.). Adorazionezko aktak eginez. CatLav 323 (V 160; v. tbn. CatLan 141<br />
adorazionezko aktuak, Monho 80, UskLiB 107 y CatJauf 116 adorazionezko akta(k); cf. Hm 213 adorazinoaren<br />
akta). Nolakoak etziren Yosephen humiltasunezko eta adorazionezko sentimenduak! Lg II 106. Amodiozko eta<br />
adorazionezko homaiak. JesBih 400. Izanen dela lurreko nazione guzien adorazionezko opxeta. Jaur 358.<br />
Fedezko aktoak, adoraziozkoak. Arr May 12. Adorazionezko, eskerrezko eta amuriozko sendimentiak. CatS VIII.<br />
Baditugula Jainkoaren alderat adorazionezko, esker onezko eta amodiozko eginbideak. Lap 21s (V 13).<br />
adore (V; Añ (V), H (V, G)), adole (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib (adolia); Elexp Berg; Gte Erd 14. <br />
Ánimo, vigor, energía, brío. "(Sin) fuerza natural, (V) adore baga" Añ. "Courage, énergie, force" H. "Ánimo,<br />
fuerza vital" A. "Sartu san iker-ikera zerr eiñ esekixala esetako adore barik (V-m)" Rollo 20 T. "Adóre, adóreik,<br />
ni para mamar" [?] Iz ArOñ. "Disposición, ánimo, fundamento para las cosas. Gauzarik errezena eitteko, adolia<br />
biar da, [...] hace falta maña. Ezertarako biez[t]auka adolerik, no tiene aliño para nada" Etxba Eib. "Ointxe<br />
eztaukat ezta sillatik jaikitzeko adoreik pe" Elexp Berg. "Hori egiteko adorerik ez deuko (V-arr)" Gte Erd 14. Cf.<br />
H: "L'espagnol rend bien ce mot par ánimo et disposición; cf. ardorea qui semble bien être le même mot". v.<br />
ardore, kemen.<br />
Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX. En el s. XX también lo emplean autores<br />
guipuzcoanos. En DFrec hay 15 ejs. de adore, todos meridionales.<br />
[Eztabe pekaturik egingo] zar jausitu edo adore gitxi daukenak, Eleisara juateko, batez bere eguraldi txar edo<br />
gogorrak dagozan egunetan. CrIc 98. Ama batek ekusten duenean bere semetxoa gaixorik, adore gabe ta aginte<br />
gutxirekin igui ematen diola jaatekoak [...]. Mg CC 207. Ekin ekin, [...]: jaijo dedilla [...] aginte ta adore barri<br />
bat guztioen biotzetan. Mg PAb 206. Barriz makaldu ta bildurraz adore baga geratuten bagara [...] gauza<br />
guztiak birau, goibetu ta buruz beratuko jakuz. Ib. 205. Gorputza adore baga ta odol-usturik; [...] eroiela [Jesus]<br />
urkemendira. Añ EL 1 188. Larriturik, bildur-ikaraturik, adorebagarik eta kokorroturik egongo nas. Añ EL 2 27s.<br />
Gitxi jan, pisu andia, makilladak ugari, larga zuten aginte edo adore gabe [astoa]. VMg 62. Entzunik Hugok<br />
berba oneek, geratu zan konort eta adore bagarik, eta al eban moduan biurturik Marijagan, eskatu eutsan<br />
laguntasuna. Ur MarIl 42. Adore baga neguko txori / Mutu bat legez, / Otzak kikillik, txio bat bere / Egin baga.<br />
AB AmaE 126. [Pelegriñoa] egoan ukatuta, adore bagarik, / Odolak otzituta, belaunak ikaraka. Ib. 390.<br />
Okendoren adore ta biotz andia, / Norbaitek esango dau zan zorakeria. Ib. 98. Oraindino ezta galdu / nire<br />
adorea; / iru urtean birritan / emon dot semea. Azc PB 84s. Erri polit polit bat dakuse: erri garbia, arraintsua<br />
baiña arrain-sunda bagakoa; leku itua baiña arnasaz da adorez betea. A BGuzur 108. Gizonik indartsuenak<br />
adore baga geldituten eiziran lamiñak ikustean bakarrik. Ag AL 64. Pedro Mariren aotik alango salaketa<br />
gogorra aitu ebanean, adore baga gelditu zan. Ib. 95. Erantzuera bi oneek [...] ezertarako adore baga izten<br />
eben. Ib. 85.<br />
(s. XX). Arrantzale errukarriak, danak bustita, zurbilduta, [...] etenda, adorerik bage, goseak eta egarriak<br />
amaitu bearrean. Ag Kr 17. Ezertarako ezeukan adorerik eta aotik bitza eriola, damu dot Jauna, damu dot Jauna<br />
esanaz, an joan zan ondora. Ib. 91. Ara nun datorren artaldetik [Txuri], [...] aoa zabalik, bere adorea nagusi<br />
gaztearen alde jartzeko asmoetan. Ag G 309. Gogoratzen [...] soroetan egindako lanak, [...] gogoz, adorez, gau<br />
ta egun, al zuan aña. Ib. 243. Gizon trebien adorea zelai edo enparantzaren erdian ikusteko asmoetan. Ib. 82.<br />
Bizinaiak ematen duen indar ta adorez abere basatiak egin zuten borroka errimea. Ib. 159. Englandar bi jausi<br />
zirean. [...] Guztiz txarto egozan luze-luze, zirkin egitteko adore baga. Echta Jos 146. Lekobideren adorea, Utsiñ<br />
Tamaion altasuna, Leloren billaukeria. Ag EEs 1917, 211. Nik, sasi-apaiz onek, erdiak esateko ere eztiat<br />
adorerik (kemenik) izango. A Ardi 90. Aitaita, adorerik bai al dozu artu dozun zeregiña bide onera eruateko?<br />
Kk Ab I 25. Mutilla adore barik aurkitzen zan, gustiz yausita, berbia be ost-osta eukala. Kk Ab II 47. Orduban<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
313
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
arrije lez geratu ziran danak. Iñok ezeukan adoreik zirkin bat egiteko be. Ib. 88. Esan eutsen [...] joateko ba;<br />
baña ezeuken alako adore andirik be. Ib. 44. Arduraz ta adorez lan egiten du. "Trabaja con celo, con ardor".<br />
Zink Crit 13. [Power jaunaren] adore ta kemen sutsuaren bidez abiatu ta gertu zan. Garit Usand 28. Alakoxea<br />
zen zeukaten adore ta tankera jatorra (Quijote IX). "Tal era el denuedo y continente que tenían". Anab RIEV<br />
1928, 611 (Ldi RIEV 1929, 210 tankera ta adorea; Or ib. 8 kemena ta yarkera). Zer adore, zer inddar ixango<br />
dogu guk bijar goxerako? Otx 49. Ene emakume gustijak zurtzauta geldittu ziran ezetarako adore barik. Ib. 49.<br />
Belaxka itxurakoa izan arren, etzan braust batean adorea ta ausardikeria galtzen zituanetakoa-ta. TAg Uzt 192.<br />
"Eup! Ori dek sasoia!" [...] aien adorea piztu nai zun eupada arekin. Ib. 134. Onaizkero, ordea, nola zuzendu<br />
nezazke arinkeriaren ondorenak? Ezpai'det mutilla uzteko adorerik. Ib. 126. Nere lei on, pentsamentu, / adore<br />
bizi ta zentzu..., / almen guziak erabat zure / opaz nere barru! EA OlBe 49. Adore au dun erriak / emango ditu, o<br />
bai! Xabier / ta Zumarraga berriak. SMitx Aranz 98. Pobrea danak ez du faltako / lanerako adorea. / Adore<br />
orrek idekiten dau / zeru altuan atea. Ib. 73. Ez det ortarako gogorik ez adorerik. Lek SClar 140. [Jokalariak]<br />
atzo agertu yuen adore ta kemena galtzen ezpaiuek beintzat. Bilbao IpuiB 268. Gergoriok ez eukan ezer<br />
erantzuteko adorerik eta, afaldu be ein barik, oian sartu ei zen. Akes Ipiñ 32. Ekin eutsan emakume arek mutil<br />
gaztearen adore galdua indarbarritzen. Erkiag Arran 159. Bere illobak egin laidokeriaz apentzea zin egin du<br />
bere adore ta kemen guziz. Etxde JJ 15. Arimea beintzat, kemen ta adore guztiarekin Maitearen mendeko duzu.<br />
Onaind in Gazt MusIx 156. Lagun barrien artean [...] zertxobait azkortu da Nikanor-en adorea. Erkiag BatB<br />
192. Epai onaren itxaropenak, biziteko adorea anditzen deutse batzuei. Ib. 193. Lan egin gabe bizitzeko, adorea<br />
bear da, motzaillak esan oi dabenez. Ib. 153. Eta edari pitiña bere urdailleratuaz, jaso ta erneragin deutsa<br />
adorea ezagunean. Ib. 195. Gogoa abailduta, adorea galduta. Ib. 191. Illuntzean, ez dau adorerik izan Alaska<br />
kafetxean bere burua agertzen, urrun egon ez arren. Ib. 186. Fedeak bakar-bakarrik eman dezaioke gizonari,<br />
argiaz gaiñera, kemena, adorea eta arraitasuna. Vill Jaink 9. Adore aundiz abestuagaz / errikoi bertso samurra.<br />
BEnb NereA 99. Gogoz ta adorez lanera [...], azkar arrantzaleak. Ib. 149. [Ertzain-buruaren] asmoa, nere<br />
adorea galtzekoa zan; baiña gezurrak irten dio! NEtx LBB 117. Zaldun bat [...] oso jatorra eta beste-ez-lakua<br />
[...] zintzotasun eta adole onian. Etxba Ibilt 458. [Don Kijoteren] adore azkarra alferrik izanik. "Su destreza y<br />
buen ánimo". Berron Kijote 164. [Santxo] beldurtia ta adore gutxikoa bait-zan berez. "Medroso y de poco<br />
ánimo". Ib. 215. Santxo, adore izan zak. "Buen ánimo". Ib. 206. Gaiztoak ihesi doaz [...], garai berriz U.<br />
Jaunaren adorea, kemena, buru jantzia eta bihotz gartsua. MIH 201. Buruz, taxuz eta adorez, ez esku arinez,<br />
nekearen nekez baino egiten den [lana]. Ib. 350.<br />
v. tbn. Lab EEguna 68. Zait Plat 17.<br />
--Zer da grazia argala edo adore gitxiagokua? --Da grazia bat, zein artu arren, eztan egiten berak esketan<br />
ebana. Onelakuak ziran Judasen ta Judeguben graziak. CrIc 124 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). v. tbn.<br />
CatElg 165.<br />
Orain adorerik beso ta oñetan euki ez arren [ordiak], orrelanguak [...] emon leikezu makillaka galanta. Mg<br />
PAb 64. Iges egieban adoreak euren besoetatik, etorri jakoen begietara beti betiko loa. Ag Kr 199. Besoak txito<br />
adoregabeak zeuzkan; ankak zerbait indarge ta sorrak. Ag G 200. [Jaungoikuak] arerijuen aurka zuben besuai<br />
indarra ta adorea emonez. Otx 182. Agertu bearko dira oraintxe nere besoaren adore ta kemenak. "Donde será<br />
necesario que yo muestre todo mi valor y esfuerzo". Berron Kijote 206.<br />
"Sentido, sensación, [...] (V) adorea, konortea" Añ. "(Quedar sin) sentido, (V) adore baga [...] geratu" Ib.<br />
Sentido corporal. v. adoremen. [Platonen] iritzian, adorez somatzen dana da ezaguera [...]. Arrezkero,<br />
Platonek gutxi gora bera dakarrenez, egia, adorez dugunean bakarrik idoro dezakegun ezkero, ta batak bere<br />
adoremenez somatzen duena askotan besteak somatzen duenaz bat eztatorren ezkero, egia bera bitara adi. Zait<br />
Plat 121.<br />
Etim. Forma anterior ardore (Larramendi): préstamo del esp. ardor, como había visto Castro Guisasola (El<br />
enigma del vascuence ante las lenguas indoeuropeas, Madrid 1944, 61).<br />
adoredun. Animoso. [Ama Begoñakoak] adoredun ipiñi adore bakuak; / Zenbateri zuzendu berna<br />
okertuak! Enb 80.<br />
adoregabe, adorebaga (Añ). Falto de ánimo, de vigor. "Perlático [sic], (c.) perlesiaduna, adore bagea,<br />
galkordez dagoana" Añ. Bada oi dirian legez gaixotasun batzuk ain andiak, gorputz guztia argaldurik,<br />
maskarturik, jausia, adore bagea ta ezindua ifinten dabenak. Añ GGero 79. Arrikada batek konorta kendu<br />
eustan, da urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Ag AL 145. Bere<br />
idekoak [...] pozez ta amesetan ikusten ebazalarik, bitartean bere barrua larri, adoregabe, illun eta bakar<br />
ekusan. Erkiag Arran 184. Besoak txito adoregabeak zeuzkan; ankak zerbait indarge ta sorrak. Ag G 200.<br />
- ADOREGABEKO (adole-bako V-gip ap. Etxba Eib). Falto de ánimo, de vigor. "Se dice de la persona sin<br />
maña. Oiñ daukagun neskamia, adole-bakua, la sirvienta que ahora tenemos, es sin aliño" Etxba Eib. Mari<br />
Andresek, begiak zabalik eukiarren, ezeutsen ezer erantzun al izan: adore bagakoa irudian. A BeinB 76. [Ama<br />
Begoñakoak] adoredun ipiñi adore bakuak; / Zenbateri zuzendu berna okertuak! Enb 80.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
314
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adoregabetu, adorebagatu, adorekatu. 1. Perder el ánimo; desalentar. Doloreak ta minak argalduten dabe<br />
[...] gaixotasunak, mindu, gatxak adorebagetu. Añ MisE 114. Euzkotarra eztan edonor adorekatzeko. "Infundir<br />
desaliento'. Arriaga Lekob 7. Jaunak lagundu ezik, / geure griñen eran, / sarri, adorekatzen, / buruge antzeran.<br />
Egieder UrreB 88.<br />
Perder el conocimiento. [Andra Maria] asi iakon zeruko erezi ederrak entzun eragiten; da Bakartar<br />
zorionekoa atseginen atseginaz adorebagatu ta lurreratu zan. Ezale 1897, 55b.<br />
2. adorebagetu (Añ). "Adormecerse brazo, pierna, etc., (c.) sortu, (V) adorebagetu" Añ.<br />
adorekatu. v. adoregabetu.<br />
adoremen. Sentido corporal. Adoremenen argibidearen biar izana. "Necesidad del testimonio de los<br />
sentidos". Zink Crit 25. Bear bezela bekaltzeko batzuetan adoremen bat baño geiago erabilli bearra. Ib. 28.<br />
Batak bere adoremenez somatzen duena askotan besteak somatzen duenaz bat eztatorren ezkero. Zait Plat 121.<br />
adoretasun. Brío, ánimo, valentía. Nok eztauz gure gurasoen adoretasunak entzun? Zelaietan zeinbat<br />
arerio ezebezan arek banatu ta zuzitu? A Ezale 1897, 135a.<br />
adoretsu (V-gip ap. Elexp Berg; Ort Voc (V-ger)). Brioso, animoso, vigoroso; valeroso. "Animoso,<br />
empeñista. Etzuan oso abilla, baiña bai adoretsua" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en Arrese Beitia y en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 20 ejs.<br />
Gure errutsu, biotz andiko, adoretsuak, / egozan mutu, zer egiñ eziñ asmaduta. AB AmaE 438. Sugurdi<br />
azkarren tipirri taparra luze adoretsuak. Ag G 216. Ikusi dezagun gazte adoretsuen esetsaldia. Ib. 100. Gogo<br />
olde sendo ta adoretsuduna. "Un alma de temple fuerte y brioso". Zink Crit 45. Gorputz argalaren yaube izan<br />
arren, gizon adoretsuaren gogo-sendotasunak [...]. GMant LEItz 66. Adoretsuba zan gure mutilla.<br />
"Courageous". Altuna 67. Ez zitzaion atsegin neska bati mutilla adoretsua edo koldarra berdin iruditzea. Anab<br />
Eusk 1930, 129. Abek pozik ateak irikitzen dizkate gizon ta emakume adoretsu oieri. ABar Goi 18. Ezeben gure<br />
gudalariak sinistu nai mutil adoretsuaren egitsari ederra. A EY II 145. Euskal-idazle adoretsuak pizkortu ta<br />
aizatzeko. EG 1954 (11-12), 206. Eta gudarako gixon errime-adoretsuek urten eudien emendi. Akes Ipiñ 11.<br />
Amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu artan edo arengan. Erkiag Arran 14. Egun baten, zure adiskideai<br />
irudipenez / auxe egin zeutsen berba: / "Adoretsu bati ezarri dautsat koroia, / gudari bat jaso dot erriaren<br />
gaiñera". "Imposui coronam potenti". Ker Ps 89, 20 (Dv indardunari eman diot laguntza). Eun eta bederatzi<br />
urte zituela, burua adoretsu bere senean zuelarik, bukatu zuen bere bizitzaldia. Zait Plat 122. Beso adoretsu<br />
oien kemena. "De vuestros valerosos brazos". Berron Kijote 85. Gaulako Amadis adoretsua. "El valeroso". Ib.<br />
169. Bere biotz adoretsua lagun. "Intrépido corazón". Ib. 216. Ez da ausartu langile iaio eta adoretsu hauei zor<br />
zitzaien neke-saria ematera. MEIG I 186. En DFrec hay 20 ejs.<br />
(Usos predicativo y adv.). "Animoso. Batian mendira, bestian bizikletan, oso adoretsu dabill gure semia<br />
aspaldixan" Elexp Berg. Alfonso gerran adoretsua, / Jimena eta Errodrigoren seme errutsua. AB AmaE 443.<br />
[Ibilli zan] atuna baño azkarrago [...], balea baño adoretsuago. Ag Kr 211. Alai ta lasai, zangar ta adoretsu<br />
egin zituan Ameriketarako bideak. Ag G 253. Baña, il-oge-buruan dakust / Gotzon bat geure pozgarri, / Zarden<br />
ta zutik ain adoretsu / Aberrijaren zaindari. Enb 35. Euzkelduna dalarik / Jeltzalia be bai, / Euzkadi aldezteko /<br />
Adoretsu nun-nai. Ib. 59. [Andra asko] gixonak eurak baxen kementsu ta adoretsu aberrija aldeztuten. Otx 45.<br />
Neurtitza bizi ta adoretsu irten oi da. Inzag RIEV 1933, 416. --Adoretu adi, Ramus, ez duk-eta irea gaiztakeri<br />
orren errua. --(Adoretsu, etxera abian). Ez; nik etzioat orrelako txarkeririk erakutsi. Lek EunD 50. Gure biotza<br />
ta barrua gertu ta adoretsu izan bear ditugula erakutsirik. Erkiag Arran 165. Adoretsu jarduteko gogo ta<br />
egokitasuna. Erkiag BatB 127. Adoretsu jarraitzen du lanean. Herr 1-3-1961 (ap. DRA).<br />
adoretu. Animar(se), alentar. Tr. Documentao en Arrese Beitia y textos meridionales del s. XX. En DFrec<br />
hay 6 ejs. Goiko arnasa pozgarriagaz zuk sendotuta / Adoreturik sartu zeitezan batalletan. AB AmaE 438.<br />
Arranua, adoretu dagidan. Kk Ab I 105n (trad. de "Rediez, hay que animarle"). Gero amen esanaz adoretutaedo,<br />
mutillek eta neskak be asi dira esaten [...]. Kk Ab II 54. Ordu batzuk geiagotan adoretzeko eta aldiari toki<br />
emateko. "Con la mira de alentar por algunas horas más". Zink Crit 54. Geiago ta geiago adoretu ta<br />
indarragotuaz jarraitu zion bere egikizun [...] errikoiari. Garit Usand 33 (v. tbn. 59). Itxaso ondogabe, gazimingotza<br />
da / Amaren biotza neke-oñazez, / Bat-batez bizia kenduko eutsona / Adoretu ezik goiko eskarrez.<br />
GMant in Onaind MEOE 655. Berotu zaiozu gogoa. Adoretu zazu. ABar Goi 44. Adoretu adi, Ramus, ez duk-eta<br />
irea gaiztakeri orren errua. Lek EunD 50. Ordena berria [...] Eliza indartzeko eta Erromari kendu edo gutxitu<br />
nai zitzaiona adoretu eta geitzeko. Manzi GPatroi 162. Zuhurtasun ori euskal-idazleak pizkortu, adoretu ta<br />
xuspertzen erabili. EG 1954 (11-12), 206. Bere burua adoretuaz ta kemen premiñazkoz jorituaz. Erkiag Arran<br />
98. Eskintze onek adoretute, gure baserritarrak gogatsu asi zirean [...] erabagiek artzean. Akes Ipiñ 15.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
315
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Azkenez, anaiok, poztu zaiteze, bikaindu ta adoretu zaiteze, guztiok gogo bateko izan zaiteze. "Perfecti stote,<br />
exhortamini". Ker 2 Cor 13, 11 (Dv boz zaitezte, izan perfet, bero elkhar).<br />
adorgagarri. "Fâcheux, ennuyeux" H.<br />
adorgatu (Lar H). "Enfadar", "enojar" Lar.<br />
adorgoa (det., Lar H), adorga (Darric (AN) ap. DRA). "Enfado" Lar.<br />
adornatu, adornadu. Adornar. v. apaindu. Polsea, barriz, oi berabilke, / oi diruz adornadurik. Lazarraga<br />
1182v. Dama galantak ara doaza / galanti adornaduak. Ib. (B) 1198vb. --Zegati da santea? --Zegati dagoan<br />
santuen odolaz erregadua eta [...] merezimentuez adornadua. CatAnz 6. Prokurazázu iduritzea óngi Jangoikoarí<br />
adornátus birtútes arima. LE Prog 122. Adornau, edertu eta apaindu. Zuzaeta 147. Gure dantzara damak / polit<br />
onraduak / etorritzen dirade / guztiz apainduak, / adornaturik ondo / gorputz ta buruak. Bil 33. Adornatutzen<br />
gure / dantzetako sala, / dama onradurikan / izango etzala. Ib. 32. Etxe polita / apainduriyaz jantziya, / buelta<br />
guziyan adornatua / dana arbolaz josiya. Tx B I 249. Gorputza adornatzen / animaz aztuta. Tx B II 106. [Koroi<br />
ederra] zenbat nai [txingar] txikigaz adornaturikan. Enb 80.<br />
adornu. Adorno v. apaingarri. Ezkondubáten glória dágo [...] ez konpónzean bere búrua adórnu bánoes.<br />
LE Matr5 295. Ezpelaz egiten dei, kuxare, orraxe, eta zurginek gastatan dei berze materialetan adornu isartako.<br />
Mdg 131.<br />
adorra. v. arroda.<br />
ados (B ap. Izeta BHizt2; Lar, H). 1. Empatado en el juego. "A dos, en el juego de pelota, ados" Lar. "Égalité,<br />
ou égal en points, au jeu de paume. Ados egin dute, ils ont fait autant de points l'un que l'autre. Ados dire, ils sont<br />
égaux" Dv. "Terme de jeu de paume: à deux de points" H. "Hacer los mismos tantos en un partido de pelota.<br />
Ados erabiltzen da Baztanen, batez ere pilotan, laxoan ari direnean eta berdintzen direnean: Ados yaunek ados!"<br />
Izeta BHizt2. v. allos. Bi alderdiak kuantean berdintzearekin, biak jausten dire trenterat eta oihu egiten da<br />
ados. Zby RIEV 1908, 88. Erreferaria da / beldur arraiaren, / Eta kuarentaduna / ados jaustearen. Ib. 93.<br />
Oraino 24-na ados ziren halere. Arraya Herr 23-3-1961 (ap. DRA).<br />
2. (L ap. Lh; H; Lf Gram 280), adox (Lf Gram 280 y 302). De acuerdo, conforme. (Empleado sobre todo en la<br />
expr. ados izan; se documentan tbn., en proporción mucho menor, ados bizi, ados egon y ados etorri). "Être<br />
d'accord, ados izaitea" H. "Konforme, ados, adox, akort, d'accord" Lf Gram 280. v. 1 akort, BAT ETORRI.<br />
Tr. Documentado en Hiribarren y en autores septentrionales del s. XX. Hay adox en un ej. de Herria. En<br />
DFrec hay 49 ejs. de ados, 43 de ellos meridionales.<br />
Oro badakitzate hitzez, eskarnioz hari dire elkharri, eta hor bakharrik dire egian eta ados. Hb Egia 127. Zure<br />
buruaren garaitzen behar duzu ikasi, bertzeekin ados eta bakean nahi bazira bizi. 'Si vis pacem et concordiam<br />
cum aliis tenere'. Leon Imit I 17, 1. Bainan Coty jaunak badaki [...] Amerika bertze erresuma gehienekin ados<br />
dela, holako balentria baten kontra altxatzeko. Herr 24-4-1958, 1. Zurekin ados niz lana gaitza dela. Herr 28-8-<br />
1958, 1. Postdam-eko akordioa egin zutenean, horra nola ziren denak adox Berlinez. Herr 20-11-1958, 1. Beraz,<br />
ados gituk! Ene lana pagatzen dautak! Larz Iru 40 (Lek konforme gaituk). Frantzian ala Espainian ba omen<br />
ziren aspalditik giristino zirenak... eta gu oraino pagano, "Mars" edo gerlako jainko faltsuarekin frango ados.<br />
"Assez d'accord". Ardoy SFran 11. Auzoak hortzak xorroxturik kanpotik beha, eta barnean Nafartar guziak<br />
ondikotz ez ados, batzu "Agramontes" [...] besteak "Bamontes". Ib. 46s. Lorietan ziren bi gizonak, biak ezinago<br />
ados aments berean. "On ne peut plus unis dans le même rêve". Ib. 251. Denak ados ziren erraiteko<br />
mereximendu handiak bazituela [...] hein hartarat heltzeko. JEtchep 52. Huskeriak huskeria ados naizela esango<br />
nuke guztira, puntu guztietan ez bada ere. MIH 125. Hizkuntzari dagokionez, bat datoz, gutxi gora-behera<br />
Munibe eta Larramendi, hura honekin ados datorrela esatea ezbaldin bada zuzenago. MEIG IV 127. Oro har,<br />
ados egon gaitezke beronen alderdi kritikoarekin. In MEIG VI 34.<br />
- ADOSEAN. De acuerdo. Venezia ez baitzen ordu hetan Turkoekin adosean. "Car Venise n'était pas alors<br />
d'accord avec les Turcs". Ardoy SFran 128.<br />
- ADOS EGIN. Congeniar. Nork othe daki ongi nor eta zer den atso tzar hori? Bi urthe badu hemen dela [...].<br />
Dena den, Mikaelak eta haren iduriko bertze zonbaitek ados egin dute laster sorgin tzar horrekin. Barb Sup 55.<br />
adoskatu. "(Hb), s'égaler aux points" Lh. v. adostu.<br />
adostasun. Acuerdo, unanimidad. Baina beste hiru estudioei buruz ez dago adostasunik. Egin 3-11-1977,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
316
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
23.<br />
adoste. Empate en el juego. Harambilletek bentzutu Xuberotarra, 50 eta 46. Izan dire orotarat, 13 adoste,<br />
azkena 43-na. Arraya Herr 9-3-1961 (ap. DRA).<br />
adostu (Aq 1168 (AN), Dv), adosatu (Lar). 1. Empatar en el juego. "Ponerse a dos (AN)" Aq 1168. "(Ponerse<br />
a) dos" Lar. "Termes de jeu de paume. Arriver à faire des deux parts un égal nombre de points" Dv. v. allostu. <br />
Bi alderdiak adostu dira 37-ra, eta handik harat bertze lau-bortz aldiz, azkenik 44-ra. Herr 16-2-1961 (ap.<br />
DRA).<br />
2. (Dv, H), adoxtu. Poner(se) de acuerdo, conciliar. "Fig. fam., s'accorder" Dv. "S'accorder, se reconcilier" H.<br />
Geronek artha balin badugu gure egin-molde guziak Erlisioneko egiekin adosteko eta berdintzeko, etsaiak<br />
berak bortxatuko ditugu gure sinestearen ederresterat. Arb Erlis 246. Hizkuntza aberatsa da Eskuara. [...] Hitz<br />
batetik ala bertzetik has dezazun solasa, zure elheak bethi xuxen adosturen dire, hala-nola ehaile trebearen<br />
eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin trebeskatzen baitire. Arb Igand 15. Egia othe da Charlemagne adostua<br />
zinutela lehentxago Moroekin? adixkidantzaz emana zuela Moroer [...] Aragoniako bazterra? JE Ber 14.<br />
Kokotzek emain ditu hamabi arrainak eta besteek ezar dezatela ardoa eta hogi eta gasna. Guziak adostu<br />
ondoan, atsalaskari alegera eta nasai bat egiten dute. Zub 22. Nahi duzu bakotxa bethi prest izan dadin guziekin<br />
aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA). Erromako eliza-nausiarenaren aldean ttipia litake<br />
[Loiolako komentua], bainan ez dugu uste Erromakoa bere tokian hobeki adosten den, begiarentzat,<br />
ingurunearekin. JE Ber 54.<br />
adots. 1. Ruido, murmullo (?). Kanpo guzia atzartzen ari, dena arrabots sasia, / Adots gaitzean, haitzen<br />
erdian dohalarik hur-haundia. GH 1932, 226.<br />
2. Armónico (?). Bitartean, soinu adotsak nola antola ari zen ikasten (Maurice Ravel) Charles Renérekin.<br />
GAlm 1958, 43 (ap. DRA, que traduce "armónico, acorde").<br />
adox. v. ados.<br />
adoxtu. v. adostu.<br />
adra (Lar, Añ, H), adre (Lar, H), adere (S ap. Lh, que cita a Ip; aderea det., Lar H), adera (S ap. Lh, que cita<br />
a Ip y Lf). Regla. "Aderea, adra, que significa regla, orden" Lar. (s.v. aderezo). "Regladamente, arauz,<br />
araudez, araukiro, adrez" Ib. Hanitz dirade adiskide izan nahi direnak ta gütik adiskidegoaren adrak<br />
ezagützen dütienak. Egiat 211. Botzataroak dü gizona lagüntzen [...]. Bena hetan ezpadü adrarik jarri [...] da<br />
sekülakoz eroriren. Ib. 244. Izairiaren adran direlakoz gizon güziak ber khastatik. Ib. 266. Eztu bere mintzaia<br />
makhurtu, bihurtekatu, eskarniatu eta eskazatu, erdaren aderetara edo erregeletara plegatu nahiz. Ip in Ax (ed.<br />
1864), X.<br />
adrailu. v. adarailu; adreilu.<br />
adrakai. "Reglamento" Lar.<br />
adrakaitz. "Irregular" Lar.<br />
adrakaizkia. Cf. adrakaizkiro. Girade gure artian etsai gertzen. Hantik otso gizonak bezala nahi dügü gure<br />
pare dena hügüntü, hügüntü arrazorik bage, hügüntü osoki adrakaizkia. Egiat 224 (el ed. lo interpreta como<br />
arau txarra).<br />
adrakaizkiro. "Irregularmente" Lar.<br />
adrakaizte. "Irregularidad" Lar.<br />
adrakoi. Reglamento. v. adrakai. Oraindik ni bizi naizan tokia [...] ezin lokabetu izandu da orrelako<br />
adrakoietatik. "No ha podido librarse de semejantes reglamentos". Izt D 152 (v. tbn. 150).<br />
adrazkin (Lar DVC 149; adraskin Lar), aderazkin (Lar DVC 149; aderaskin Lar). "Aderezo, [...] aderaskiña,<br />
adraskiña, zuzemena, ondotxa" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
317
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adraztu. v. adreztu.<br />
1 adrede (Mic 5r), adeerde (Dgs-Lar 8). 1. "Adrede" Mic 5r. "Propósito, adeerdia (esta voz tiene dos<br />
significaciones. Significa chanza y significa propósito. Adeerde eitendau, hace de propósito)" Dgs-Lar 8.<br />
2. En broma. Nai juezaren aurrian, nai osterantzian, nai adrede, ta nai benetan, nai gauza gitxijan, ta nai<br />
andijan. fB Ic I 123. Edo adrede egin dot; txantzan egin dot. "Ludens feci". fB Ic II 273.<br />
3. adeerde (Dgs-Lar). "Comedia, adeerdia, bigira" Dgs-Lar 11. "Comedia, espectáculo, bigiria, aderdia" Ib. 3.<br />
2 adrede. "Garrapata, cuando es pequeñita se llama akaiña, akeiña, y después de crecida, bakasta, (G) adrede,<br />
es voz vascongada y muy usada" Aq 356.<br />
adregabe, adrebage (Lar). 1. "Irregular" Lar. 2. "Irregularidad, adrakaiztea, adrebagea" Lar.<br />
adregabero, adrebagero (Lar). "Irregularmente" Lar.<br />
adregoki. "Reglar, araugokia, adregokia, erreglara" Lar.<br />
adreilatu, adrilatu (-illa- Lar, Añ). "Enladrillar" Lar y Añ.<br />
adreileria, adrilleria. Adobería. Behar dugun ur guziaren ukhaitea baratzeko, adrilleriako eta etxeko, nola<br />
etxe bazter guziko. Prop 1897, 166.<br />
adreilu (-illu SP), adrilu (-illu V-ger-arr-oroz, L, S; -illu Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), adrailu (V-gip, L-ain-sar; Lar<br />
(-allu), Dv, H (-allu V, G)), adarailu (Lecl, H (L), A; -illu Ht VocGr, Arch VocGr), aderailu (-aillu L, BN; -allu<br />
VocBN, H (BN)), adailu (BN-baig), ardillu (Urt III 319), arrillu (G), adrillo (Gèze), adrilla (S; Foix ap. Lh),<br />
adaelu (Hb ap. Lh). Ref.: A (adailu, adrailu, aderaillu, arrillu); Lh (adrailu, adrilu); AEF 1927, 35.<br />
Ladrillo; adobe. "Brique [...]. Adreilluz egiña, fait de brique" SP. "Brique" Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN,<br />
Gèze, Dv y H. "Frogar, adrilluz ekidatu, adrilluzko ormak egin" Lar. v. ladrillu, barroin.<br />
Tr. Los autores meridionales emplean exclusivamente la forma adrillu (tbn. Hiribarren (-ilu)), excepto N.<br />
Etxaniz, que usa arrillu. Al Norte hay ardillu en Urte, adrailu en Duvoisin, adarailu en Prop y Arbelbide,<br />
aderailu en Prop y Barbier, adailu en J. Etchepare y adreilu en BiblE.<br />
Egin detzagun ardilluak eta erre detzagun ungi ungi suan. "Faciamus lateres". Urt Gen 11, 3 (Dv adrailuak,<br />
Ur, Ker adrilluak, BiblE adreiluak). Morthero egiteko, ardillu egiteko eta larrean egiten diren obra guzien<br />
egiteko. Urt Ex 1, 14. Adrillu eta beste lur-lanak eragiten ziezteen. Lard 64. Adrilluen artian daguan morterua.<br />
"Entre ladrillos". Ur Dial 31 (Dv adrailuen arteko). Adrilua karrakan janez, bildu zuten nolazpait papera, kisu<br />
eta mortero zariola. Hb Egia 20 (v. tbn. 140). Ez duzue gehiago populuari aitzinean bezala lastorik emanen<br />
adrailuen egiteko. "Lateres". Dv Ex 5, 7 (Ur, Ker adrillu). Sotargaña adrillu otzezkoa zan. Arr GB 18. Paretak,<br />
harri orde, lur errez edo adarailuz eginak dira. Prop 1880a, 12. Inguru guzian paretak adarailuz, salbu hegal<br />
bat taulaz egina. Arb Igand 76. Zenbat mende ez ditu Ejiptoarrek lehen aderailua egin zutela! Prop 1897, 121.<br />
Garaitikoak adailuz dela du iduri. JE Ber 56. Ohartzen gira Bilbaoko olhentzat adailu bereziak egiten dituen<br />
fabrikari. Ib. 83. Ori laster erremediyauku, buztenetik dingiliz adrillu bat ipiñite. Kk Ab II 151. --Emazte, [...]<br />
aur au nerea al da?-- Giusepparen matrail beltzezkak arrillu-kolorea artu zuten. NEtx Antz 148. Adrillu ta arri<br />
ezarten argina baino onuragarriago eta lagun obea ote zuzena? Zait Plat 94. Harriak, adriluak, karea [...].<br />
MEIG VI 79. Adrilu gorrizko etxez inguratua. MEIG IX 92.<br />
- ADREILU-OLA (adrillola Lar; adrallola Lar; adrallol Hb ap. Lh). "Ladrallal, ladrillar" Lar.<br />
- ADREILU ZABAL. "Quarreau, baldosa, adaraillu zabala" Ht VocGr 411.<br />
- ADREILUZKO (SP; -drilluz- Lar). "Adreilluzkoa, qui est de briques" SP. "Frogar, adrilluz ekidatu, adrilluzko<br />
ormak egin" Lar. Adrilluzko etxeak. It Dial 31 (Ur adrilluzko, Dv adrailuzko; Ip etxiak tellaz diren lekhietan).<br />
Hor ditugu aderailuzko jauregi panpina batzu. Barb Sup V. Edozelako ormak izan da be naiz arrizko, naiz<br />
zulezko, naiz adrilluzko. Kk Ab II 134.<br />
Etim. v. DCECH s.v. ladrillo: "Del preliterario ladrello se tomó, con deglutinación, el vasco adreillu,<br />
adraillu".<br />
adreilugile (SP), adarailugile (H). Fabricante de ladrillos. "Adreillugillea, briquetier, faiseur de briques" SP.<br />
"Briquetier" H. v. adreilugin. Huna bertze lantoki bat ikhusteko, Anaia Auberten lantokia. Anaia hau teilagin<br />
eta aderailugile da. Prop 1897, 121.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
318
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adreilugin, adrailugin (Dv). "Briquetier" Dv. v. adreilugile.<br />
adreilugintza, adrailugintza (Dv), adrillugintza, arrillugintza, adrillukintza (Lar). Frabricación de ladrillos.<br />
"Froga, fábrica de ladrillos" Lar. "Métier de briquetier. Adrailugintzako, qui sert au métier de briquetier" Dv. <br />
Ta buztin ta arrillugintzako ta lur-lan guzietako neke gogorrez. Ol Ex 1, 14 (Ker adrillugintzako).<br />
adreilukada, adrilkada (Lar), adrailada (-llada Lar), adrilada (-illada Lar). "Ladrillazo" Lar.<br />
adreilulari, adrilari (-llari Lar). "Enladrillador" Lar.<br />
adreilutegi, aderailutegi. Fábrica de ladrillos. Aderailutegia. Huna bertze lantoki bat ikhusteko, Anaia<br />
Auberten lantokia. Anaia hau teilagin eta aderailugile da. Prop 1897, 121.<br />
adreilutxo (SP), adrillutxo (Lar). (Dim. de adreilu). "Ladrillejo" Lar.<br />
adreiluxka, adriluxka (Lh). "Petite brique" Lh.<br />
adreiluztatu (-illuztatu SP), adarailuztatu (Ht VocGr 411 (-ill-) H), adarailaztatu (Lecl), adrailuztatu (Dv),<br />
adriluxtatu (Lh). "Paver de briques" SP. "Carreler" Ht VocGr 411, H y Lh. "Adarailaztatzea, carreler" Lecl.<br />
"Garnir en briques, parqueter en briques" Dv.<br />
adrendu (B ap. Izeta BHizt2). 1. "Habilidad manual. Gure neskatikoak badu yosteko adrendue" Izeta BHizt2.<br />
"Adrenduak eta abildade guziak eztute deus balio laneko gogorik ezpadu" Izeta (comunicación personal).<br />
"Estudioko eztuk balio baina laneko bauk adrendue" Ib. (id.). "Zurgingoan badu adrendue baño lanerako<br />
gogorik ez" Ib. (id.). v. adrezia.<br />
2. Determinación (?). "Artu 'ut ori iteko adrendue" (B).<br />
- ADRENDU(A) HARTU. Entender. "Zeinen ongi artzen dioen adrendua (AN-5vill)" Gte Erd 202 (junto a<br />
algarrekin untsa akomadatzen dira, ongi antoltzen dira elgarreki, biek bietara ondo aituten dira, etc., de otras<br />
zonas). Emengo on-gaitzetan ez dezakegu adrendurik artu (13). 'No podemos atinar en los bienes y males de<br />
aquí'. LE-Ir. Ez daike adrendurik artu ontan: dabila erioa zar ta gazte, on ta gaistoetan nasteka (233). 'No se<br />
puede acertar en esto'. Ib. Oroat agitzen da gezurtieki, [...]: diotelaik bai, ez, ta diotelaik ez, bai, ta ezin<br />
adrendurik artu (250). 'No hay manera de entenderlo'. Ib.<br />
adreri (G-goi ap. JMB AEF 1924, 163 y At). Tribu. "Cada familia forma parte de un grupo de familias<br />
emparentadas, grupo bien definido y que recibe el nombre de adreriie, el cual constituye una institución cuyos<br />
lazos de unión son no sólo los de la consanguineidad, sino también otros de carácter económico-social" JMB<br />
AEF 1924, 163. "Adreri, parentela, linaje" JMB At. Adreri bakoitzak bere jatorria abere mueta batetik<br />
dakarrela zenbait leenerritan uste izaten dute. JMB ELG 50n. Lau adreri oiek baskonak, barduloak, karistioak<br />
eta autrigonak ziran. Ib. 95. Bi adreri oien [bardulo eta kiristioen] mugak, Deba ibai eta ibarrean gora zijoazen.<br />
Ib. 97.<br />
adresa. v. adrezia.<br />
adret (BN-ciz-arb, S; Ht VocGr, VocBN, Gèze, H). Ref.: Lrq (adret [oxít.]); Gte Erd 2. Hábil, mañoso.<br />
"Adreta, anzosa, adroit" Ht VocGr 269. "Adroit" Gèze y VocBN. "Adroit, qui a de la dextérité, dans les travaux<br />
manuels et les exercices du corps; mais on n'y comprend pas les ressources de l'esprit qui n'ont pas pour objet ces<br />
travaux ou exercices" Lrq. "Lanean adret da (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 2. v. abil, antzetsu, trebe. Armetako<br />
adret izala / orai ezagützen diat. Xarlem 524 (v. tbn. 911). Armetan hain adret izanik / eta halere goithürik.<br />
Abraham 668. Prima eraman düzün jaun aphez adreta. Etch 458. Mattiuren eskuraz geroztik pilota [...] / Jokoa<br />
du segura, adret eta presta, / Haren erreturnaren parerikan ez da... In Zerb Azk 112. Han, pilotaren gainean,<br />
gibel gibelean, edo zimeta-gainean, eta pilota-bilzale adreta. Herr 13-10-1955 (ap. DRA).<br />
(Uso sust., tras gen.). Harrigiliren adreta! [...] Mürria gaxki egin eta erdiruak lohiz thapa! 'Que le maçon<br />
est adroit'. Etch 304 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 281).<br />
adretki (H), adreki. Diestramente. "Adroitement" H. Dantzariaren arhina! / Eztük ez bürian mina! / Zuñen<br />
adreki badabilan hara eta huna. Etch 310.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
319
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adreza. v. adrezia.<br />
adrezatu. 1. Preparar, disponer. "Aparar, adrezadu" Lcc. Esku batean arko galanpat / fletxeaz adrezadurik<br />
. Lazarraga (B) 1199rb. Señale gaztoa zaut orain Biarnon konpaniaren adrezatzia. (c. 1597). FLV<br />
1993, 465. Jauna: oraindik ezin gastiga nitzakoie zure señoriari zer kantitate merkaduria denz, zeren oraindik<br />
ezpaita adrezatu deusik behar den bezala. Ib. 466.<br />
2. Dirigir, guiar, aconsejar. "De autoritate et sententia alicuius facere aliquid, [...] norbaitek [...] adrezaturik,<br />
nihoren, norbaiten adrezarekiñ zerbeit egin" Urt III 106.<br />
3. (VocBN), adresatu (S ap. Lrq), aderezatu. Dirigirse (a alguien); dirigir (una pregunta, ruego, oración,<br />
palabras, etc. a alguien). "Adresser, s'adresser, adressé" VocBN.<br />
Tr. Documentado al Norte en autores de los ss. XVIII y XIX; en el XX sólo se encuentra en un ej. de<br />
Etchamendy. Hay adrezatu en textos labortanos, adresatü en suletinos y mixanos (CatLan y Xarlem) y aderezatu<br />
en un texto de Orreaga del s. XIX.<br />
[Antifonak] Jesu-Kristori adrezatzen zaizko, eta manera eder batez esplikatzen dute Jaun hura ethor dadin<br />
guk dugun desira handia. CatLav 361 (V 174). Jesus Gurutzefikatuari adrezatzen zaizkola, errozu: O ene Jesus<br />
on eta miserikordiosa! He Gudu 115. [Hitz] hek dira adresatü zazkonak Birjina Seindiari. CatLan 73. Hura da<br />
Birjina Seindiari adresatzen daukogün otoitza. Ib. 73. Demoniuari, zerbaiten jakiteko, edo egiteko, edo<br />
proximuari gaitz giteko, adresatzen direnak. Ib. 85. Nahi duzu Iauna, arterik utzi gabe gure othoitzak adreza<br />
dietzatzugun. Brtc 34. Amodio beraikin aderezatzen da españolari nola Franziako eta bertze nazionetako<br />
deboter (Orreaga, s. XIX). ETZ 288. Graziaz bellarikatürik / Nahi neizün galthatü / Jinkuari eta zuri / Nahi nüzü<br />
adresatü. Xarlem 1276. Adreza gaiten gu ere haren ganat gure dudetan. Jaur 365. Lagunduko gaitu, baldin hari<br />
adrezatzen bagaizko. Ib. 345. Bainan nahi du ororen gainetik hari adreza gaizkon konfientziarekin. Ib. 131.<br />
Atheratzen da bere etxetik eta bere herritik, adrezatzen zaio Jesu Kristori. Ib. 111. Orhoit gaiten bizkitartean<br />
bethi lehenik Jainkoari adrezatzeaz. Ib. 114. [Nazione guziek] ohoratuko dute, adrezatuko diozkate bere<br />
othoitzezko galdeak. Ib. 359. Baldin zerbeit difikultate agertzen bada, edo [...], adrezatuko da<br />
kongregazionetako gidariaren gana. JesBih 426. Adreza gaizkon Mariari ilhabethe zori onezko hunen hastetik.<br />
MarIl 77. Ez baidaki hanbat / Zer galde adreza zerurat! Gy 322. [Zamaria] zaio adrezatzen gizon artexari; /<br />
Gartsuki othoitzten du demon sokorri. Ib. 144. Ene lehen kusia / Kadet Bordaxuri / fagore bat banuke /<br />
galdatzeko zuri: / ongi adreza zaite / ene arrebari / ene saltzeko zonbat / ukan duien sari. Balad 215. Bi hitz<br />
zautan adrezatu; / Bortxaz nuen obeditu, / Gero ez zaut urrikitu. Etcham 99.<br />
"Adrezatzea, amaiñatzea, adresser, dresser" Ht VocGr 268.<br />
Etim. La alternancia s/z responde a las distintas correspondencias entre sibilantes al correr del tiempo. Lo que<br />
era rom. (gasc.) s / vasc. s , se convirtió en rom. (fr.) s / vasc. , sibilante predorsal.<br />
adrezatzaile, adresazale (S ap. Lrq). "Qui s'adresse" Lrq.<br />
adrezia, adreza (det., Urt I 375). 1. "Affamen, norbaitekiko mintzátzea, adréza, norbaiteganako adréza" Urt I<br />
375.<br />
2. Dirección, consejo. "De autoritate et sententia alicuius facere aliquid, norbaiten adrezaz, konseilluz,<br />
autoritatez, opinionez, jujamenduz [...] zerbeit egin" Urt III 106.<br />
3. (S ap. Lrq; Chaho, Gèze, H), adreza (Ht VocGr, VocBN, H). Habilidad, destreza. "Adresse" Ht VocGr 269 y<br />
VocBN. "Adresse, adroit" H. "1.º adresse pour travaux et exercices du corps; 2.º ressources de l'esprit" Lrq. v.<br />
antze. Etzitiala fida zure jakitian, ez zuñ nahi beita gizonen adrezian. Mst I 7, 1 (Ip antzian). Zure arrazun<br />
gañen edo adrezian haboro bermatzen bazira, ezi ez Jesü Kristen berthütiari zor düzün obedienzian. Ib. 14, 3 (Ip<br />
zure antzian). --Zonbat maneraz hartzen da ordinariozki berzerena? --Bortxaz, hala nola egiten baitüte ohoiñek,<br />
adreziaz hala nola haurrek. CatLan 95. -Zer deitzen düzü hur natürala? --Hola deitzen tüt iturritako, uhaitzeko,<br />
[...] eta jeneralki gizonen adrezaz egiten eztiren hur güziak. Ib. 124. Ez eta pasioneek bere adrezia edo<br />
lausengekin, deusek ez nau ekharriko ene arimari kolpe mortalaren ematerat. Brtc 97. Ezta, ez bethi aski / indar<br />
handi ukheitia / hanitxez baliusago da / gizonaren adrezia. Abraham 510. Handi haier kolpü baten / aisago düzü<br />
kausitzia / ihesi egiteko ere / zeren ezpeitie adrezia. Ib. 501. Bere adrezia eta ahala / Frogatu nahiz bezala. Gy<br />
217. Gizon eta zezenak beiratzen elkharri [...] Lehenak ez du indar nahi baliatu; / gogoeta guziak adrezian ditu.<br />
Hb Esk 225. Bera ere gaztetik indarkako eta adreziazko zer nahi joko handitan trebe izana. Zby RIEV 1908, 89.<br />
Bethi kasik joak eder, indarra adrezia baino nausiago. Ib. 85.<br />
4. adrez(a), adresa (S ap. Lrq). Dirección, señas. "Adresse (d'une personne, etc.)" Lrq. Eskutitza plegatu eta<br />
hetsi ondoan ostia gorri batekin, ematen ziok adreza hau: Patri monacorum, Zugarramurdi. Elzb PAd 80.<br />
Hunekin batean igorten deitzut Mitxelena, Arrue, Etxaide eta Irigaraien adrezak. Mde Pr 53. Faltrikaratik atera<br />
zuen papera, adrez zehatza ikustearren. [...] Begoña Linares, Enegarren etxea, 12 planta. Arti Ipuin 79.<br />
Espresuki zure adreza galdeginik, bietan izkiriatu nautzun. Larz Iru 136. Zure adreza igortzen badautazu,<br />
hemengo berriak emanen dauzkitzut. Ib. 44.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
320
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
5. adrez (VocB). "Modo de enanzar ['avanzar, progresar']" VocB.<br />
6. adrez (VocB). "Retrato, fotografía" VocB.<br />
adrezkiro. "Regladamente" Lar.<br />
adreztatu (H, s.v. adra). "Régler" H, que cita a Larramendi, pero lo que hay en éste es adreztu (q.v.).<br />
adreztu (Lar, Añ, Izt VocC), adraztu (Lar), adrestu (Añ), adriztu (Aizk). "Arreglar", "aderezar" Lar y Añ.<br />
"Reglar" Lar. "Arreglarse" Ib. "Remendar el vestido, (c.) adrestu" Añ. Deitua dan alkate jauna, atsegin<br />
aundiarekin, eta ongi adrezturik, joango da bere lagunaren etxera bazkaitera. Izt D 80. [Mudanza oek]<br />
serbitzatzen dute soñu zarretarako; bañan da premiazkoa [...] aiek adreztutzea edo arreglatzea, baldin ongi<br />
dantzatu nai baditu. Ib. 144. Tropa adreztuak samaldaka zijoatzen [...] Hernani alderontz. Izt C 390. Alkarturik<br />
biyak [...] demanda batzubek izan zituzten. [...] Alderdi biyak adreztu ziraden argibide bat egiten zutela [...] erri<br />
bereko izkidunaren aurrean. IPrad EEs 1913, 5.<br />
1 adrezu. Instrumento, artefacto. Gobernariak [...] txirrita zeritzan adrezu izugarrian tormenta zezatela,<br />
agindu zuen. Arr Bearg 238.<br />
2 adrezu, adresu (adrés!ü/ S ap. Lrq). "Habileté, dextérité" Lrq. v. adrezia (3).<br />
adrilla, adrilu. v. adreilu.<br />
adriztu. v. adreztu.<br />
adu (V ap. A; Lcc, Añ, Izt 37r, H (V, G)). 1. Suerte, fortuna; hado. "Hado, hadua" Lcc. "Fortuna", "suerte",<br />
"hado" Añ. "Fortuna, felicidad, [...] adu, patu ona" Ib. "Ventura, fortuna, felicidad, [...] aduona" Ib. "Suerte" A.<br />
v. 1 zori.<br />
Tr. Documentado en Añibarro, Iztueta, E.M. Azcue, Arrese Beitia y autores meridionales del s. XX,<br />
principalmente vizcaínos.<br />
Emonik bada sentenzia zerurako [...]. Adu, ta sentenzia bi onetarik bat, emongo jako bakotxari. Zein bietarik<br />
gertako jat niri? Añ EL 1 32. Nire adu-gaistoz jausten banas bekatu mortalean [...] arin egingo dot<br />
konfesorearen oñetara. Añ LoraS 155 (v. adugaitz). Beretakoren bati gertatzen bazaio iñoiz edo berriz, adu<br />
txarren baten bidez, uztarriko abelgorririk [...] illtzea [...]. Izt C 237. Gertetako ta jazo bearrik aurkitzen zana, /<br />
Adu tristeak gorderik euken biotzetan. AB AmaE 448. Iagiten da goizean / gizon nekatua / iaso ezinik egunaz /<br />
il-arteko adua. Azc PB 336. Eskola-meisu izateari istea, egin ezpaneu, eneuen gero izen dodan zoririk eta adu<br />
onik izengo. A BGuzur 129. Zein gogo-argia erriko gizadi guztiak be, Josetxoren adu ona jakiebenean! Echta<br />
Jos 328. Arrapau ebazan geixo arek, baña adu onaz danak sendatu zirean. Ib. 147s. Adu (suerte) onean zagoz<br />
orduan mutil orregaz. Ib. 313. Adu onari deiez, suertearen billa, Ameriketara joan zan. Ag G 253. Beizamatar<br />
gazte indartsu batek azpiratu zuan beiñ, geiago ez nagusitzara jaikitzeko adu txarrean. Ib. 127 (cf. infra ADU<br />
TXARRA SUERTATU). --Nere bizitza osoa oparo eskeñiko diot. Ori da nere apeta, ori nere adua. --Bai adu<br />
txarra! Ag EEs 1917, 212. Adu opaldaria bera zai egon balitzaio ere etzitzaion aiñ laster sarea botatzeko era<br />
egokituko. Elizdo EEs 1913, 90. Gixagaxuak ezeban adu onik ixan. Otx 59. Batzuren-batzuk sortzetik ezerez eta<br />
billauak ixanik eta euren aduak gura ixanda, gixona igon datteken gorengo malletara eldurik. Ib. 99. Erromesak<br />
bai adu txar!: / nunai arrotz, atzerritar. SMitx Aranz 20. Mundu ontako adua, makurra, ostera! Erkiag Arran<br />
150. Zein adu, siats, azturu edo sorgiñek egin eutsun begizkoa? Ib. 155. Zein aduk bere itzalpean artuko ete<br />
eban, gogoetan ziarduan. Ib. 66. Adu ona naiz txarra gure aurretik dijoakigu, berak sortzen ta eramaten gaitu.<br />
Vill Jaink 105. Burni horiek lantegian, bere adua erabakiko duenaren menpean daude. MEIG IX 133 (en colab.<br />
con NEtx).<br />
(Empleado en pl. 'los hados'). Aduak egon arren / geure aserre beti / etzaitue kenduko / neure biotzeti. Azc<br />
PB 60. Poz bat izaten nuan Troiatarren oraingo [...] ondamendi auen artean: alegia, adu txarren aurka, zorion<br />
aduak ipintzen nizkiela. P. Etxeberria EEs 1928, 42. Oi, ene adu madari-madarijok! '¡O maldita fortuna!'. Otx<br />
72. Zelako bezuza zirtzil ta zekena egin dautsue adu ziztrin erraiabakoak? Erkiag Arran 152. Horra, adu<br />
gaiztoek berriz ere deitzen didate, ta nere begietatik lo astunak argia ezkutatzen dit. 'Les destins cruels'. Ibiñ<br />
Virgil 117. Zertako sortu ninduzun iainkoen leiñu argitsutik, aduek ere muxin egiten bait didate? 'Je suis odieux<br />
aux destins'. Ib. 114. Eztakigu guk aren buruan sortu ziran gogoeta txar, susmo oker eta adubaltzen barririk.<br />
Erkiag Arran 72.<br />
Buena suerte. --Alajañena! Orrelako menditxo bat bagiñu, andi andia izan eztare. --Billatu ezkero. Adua<br />
bear, suertea. --Batzuk izan die. Ag G 252.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
321
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. "Adu (V-oroz), intención. Joateko adurik badaukazu? ¿Tiene v. intención de ir?" A.<br />
- ADU GAIZTOKO (a. gaistoko Añ A). "Infeliz", "malaventurado" Añ. O adu gaistokoa bere erruz an<br />
erretara datorrena! Añ EL 1 51. Gorputz, da arimea alkar baturik, biak iraungo dabe betiko, iños il baga. Baña<br />
zelan? Edo betiko zorionekoak, edo betiraun guztiko adu gaistokoak. Ib. 40s. Nire kontrako sentenzia gogor adu<br />
gaistokoa. Ib. 146. Euren yakin-eza itsuagaiti datozala Deabru okerraren adu gaiztoko agindupekoak izatera.<br />
Añ EL 2 5. Zuei, ta niri joaku onetan [...] izatea, edo zorionekoak, edo adu-gaistokoak. Añ LoraS 138. Zer<br />
esango dabe hereje adu gaistoko, sinisten eztabenak? Ib. 81.<br />
- ADU ONEKO (Añ). "Afortunado", "bienaventurado (V)", "feliz", "próspero" Añ. Jaungoikoak adu oneko ta<br />
zorioneko egin daizala. Ag Kr 115 (v. tbn. G 278). Baña tentel gustijak adu oneko ixaten ei dira-ta, [...]<br />
ezetariko kalte barik urten al ixan eban urmaeletik. Otx 157. Lurreko ondasun guztiak adu oneko aberats gitxi<br />
batzuen eskuetan batuko dira. Eguzk GizAuz 62. Adu onekoa izan orretan, nunbait,[...]. Iñok ez eban susmau<br />
okerreriaren egillea nor zanik. Erkiag BatB 102. Orren egillea, munduko olerkaririk famatuenetako bat izan<br />
bait-zen [...] eta txit adu-onekoa, Obidioren ipui batzuk itzultzekoan. "Felicísimo en la traducción de algunas<br />
fábulas de Ovidio". Berron Kijote 84.<br />
- ADU TXARRA SUERTATU. Ocurrir un infortunio. Mendi osoko artzainen artean suertatzen bazaio iñori<br />
adu txarren bat [...] artzain lagun guztiak alkargana baturik, bakotxak ardi bana ematearekin ifinten diote<br />
bertatik len zeban ainbateko artaldea. Izt C 226.<br />
- ADU TXARREKO (Añ). "Desventurado", "fatal" Añ. Eta baldiñ zuek alegin guztiaak eginda bere, urteten<br />
badabe zuen semealabaak makurtasun donga ta adu txarrekuak. Itz Berb I, III [sic] (ap. DRA). Nongo arpegijaz<br />
juango gara gu barriro bakaldun aurrera, bere agindduba guk ausi dogun lez ausitta gero? Au da zorigaiztoko<br />
ta adutxarreko ixatia! Otx 49. Garai artan gaiñera, lurrak [...] zakur lizunek eta adu txarreko egaztiek ere,<br />
siñaleak eman oi zituten. 'Les oiseaux de fâcheux augure'. Ibiñ Virgil 79.<br />
- ADUZ. Por suerte. --Zer da deseo edo gurari gaistua? --Da gauza loiren bat egiteko gogua, aduz egin ezin<br />
ezpadau bere. CrIc 76.<br />
- ADU ZORIONEKO. "(Tener buena) estrella, (c.) adu zorionekoa, (G) patu onekoa" Añ.<br />
Etim. Rom. adu. Cf. patu.<br />
aduana (Lar, Añ). Aduana. v. errenteria. Ez gerran, ez pakean / ez degu kintarik, / ez paper sillaturik / ez<br />
aduanarik. It Fab 208. Noiz-ere-bait topatu / genduen tokiya, / aduana zarreko / zertegi aundiya. Bil 33.<br />
Prantziko ondoan dagoalako mallarik aundineko Kostamaga (aduana) du. IPrad EEs 1915, 104. Andik<br />
Kanparzako aduanara jo zun. An zeuden bi mikeleteri armak kendu. Or SCruz 42. En DFrec hay 17 ejs. <br />
Zarrak, aduana kobratzeko; ankokerrak eta ankamotzak kartutxoak kargatzeko. Or SCruz 68.<br />
aduanazain, aduanazai (Lar). "Aduanero" Lar.<br />
adugaitz, adugatx (Añ). Desgracia. "Mal haya yo, tú, aquel, (c.) zori gatx, gaitz niri, zuri, adu gatx niri" Añ.<br />
Tentaziño bati leku emotean edo ez emotean dago gure zorion edo adugatx guztia. Añ MisE 101.<br />
aduintz. v. adiuntza.<br />
adultario. v. adulterio.<br />
adulter. v. adultero.<br />
adulteratu (Lar). Cometer adulterio. "Adulterar, cometer pecado con mujer ajena, iñoren emaztearekin<br />
aragizko bekatua egitea [...]. Lo mismo con marido de otra, iñoren senarrarekin adulteratzea" Lar. Eztuk<br />
adulteraturen. Lç Mt 19, 18 (Echn adulteratuko; He adulteriorik eginen). v. tbn. Lç Mt 5, 28 y Apoc 2, 22.<br />
adulteriar. Adúltero. v. adultero. Adulteriarrak kondenatuko ditu Jainkoak. He He 13, 4 (Lç adulteroak;<br />
v. tbn. He Iac 4, 4 adulteriar).<br />
adulterio (SP, Urt I 270 y 49, Lar). 1. Adulterio. "Adulterio iaukitea, commettre adultère" SP (s.v. iaukitea).<br />
"Adulter, [...] adulterio kometitzaillea" Urt I 270. "Adulterium committere, adulterioan erortzea" Ib. 271. v.<br />
EZKONTZA-HAUSTE, EZKONTZA-NAHASTE, EZKONTZA-BEKATU... Adulterioak, paillardizák,<br />
ohoinkeriák. Lç Mt 15, 19 (He, TB, Echn, Hual, Samper adulterio). Emazte adulterioan hatzaman bat. Lç Io 8, 3<br />
(TB adulterioan atzemana; He nahastura tzarrean, EvS nahasdüra tzarrian, Ol ezkontza-kutsutan, IBk ezkontza<br />
nahasten, IBe ezkontza-nahastekan). Adulterioan, bertzeren emaztearekin dagoenaz. Ax 585 (V 376). Bertzeren<br />
emaztiareki adulterio kometitzeko. Tt Arima 70. Dabidek othoitz egiten dio Jainkoari barkha diotzon egiñ tuen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
322
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adulterioa eta heriotzea. Gç 46. Adulterioko bekhatuan eroria. Lg II 175. Egiten du adulterioa deritzan bekatu<br />
itsusia. AA I 560. Adulterijuaren alabia dala, dantzan egiten dabena. fB Olg 80. Adulterijoko pekatu ezainaren<br />
gorrotua. fB Ic III 346. Eta behar bada hauzia iminiko dio, adulterioa izanik kausa. Arti Ipuin 59. Beste batekin<br />
ibiltzea divorzioa lortzeko arrazoi baldin bada, ori da, noski, adulterioari eskubideak ematea. Vill Jaink 161. En<br />
DFrec hay 6 ejs.<br />
v. tbn. CatLav 425 (V 201). Mih 22. Zuzaeta 123. Hb Egia 81.<br />
(Con egin). Baina nik diotsuet, ezen nork-ere utziren baitu bere emaztea [...] adulterio egin eraziten<br />
draukala. Lç Mt 5, 32 (He adulterioa egiñarazitzen dio, TB adulterio bilhakarazi duela). Ez duzu eginen<br />
adulteriorik. He Mt 19, 18 (Hual adulteriorik etzu eginen, BiblE ez egin adulteriorik; Samper adulteriorik<br />
kometitren; v. tbn. He Mt 5, 28 y Apoc 2, 22 adulterioa egin). Adulterijorik ez egitia. fB Ic I 77. Nork ere<br />
esposatzen baidu bere senharrak desperitzen diena, adulterio bat egiten du. SalabBN Mt 5, 32.<br />
(Con jauki). "Adulterio iaukitea, commettre adultère" SP s.v. iaukitea. Senharrak utzi duenarekin ezkonzen<br />
denak, adulterio jaukiten du. "Il commet adultère". Lç Lc 16, 18 (TB adulterioa yauki). Nork-ere utziren baitu<br />
bere emaztea, eta berze bat emazte harturen, adulterio iaukiten du haren kontra. Lç Mc 10, 11. Erraiten baituk<br />
eztela adulteriorik iauki behar, adulterio iaukiten duk. Lç Rom 2, 22.<br />
2. + adultario. Adúltero. Jainkoak yuiatuko ditu lizunak eta adultarioak. TB He 13, 4 (Lc 18, 11 adulterio).<br />
Gizon eta emazte adultarioak. TB Iac 4, 4. Ez duzu nehor hilen, ez zira adulterio izanen, ez duzu ebatsiko.<br />
SalabBN Mt 19, 18.<br />
adulteriogin. Causante de adulterio; adúltero. v. adultero. Gizon ta emakumen nasteko dantzari esaten<br />
deutse Eleisako Santubak berbaan berbaan: [...], Birjineen ondamendija, adulterijogina, lapurgina,<br />
gorrotogina, zelogina... fB Olg 86. Begiratu bada, gurari txarrari goguan leku emonda, inoren emaztiagaz<br />
pekatu egitera doianari; [...] Okertzat ala zuzentzat eukiko ete leuke alako adulterijo gina? fB Ic II 273.<br />
adulterios. Adúltero. v. adultero. Arraza gaixto eta adulterios hunek seiñale bat galdetzen du. He Mt 16, 4<br />
(Lç adultero; v. tbn. He Mt 12, 39 adulterios; sg. el editor, no es segura la lectura de las dos últimas letras en los<br />
dos pasajes de Mateo citados, y en su lugar podría leerse quizá tbn., -oz o -ar; cf. adulteriar).<br />
adulteriotza. Estado de adulterio. Lagunari burla eginda, adiskide deungekin adulterijotzan<br />
Sakramentubaren lotsagarrijan bizi dala. fB Ic III 328.<br />
adultero (Lcc, Lar), adulter. 1. "Adúltero, besterenaz aragizko bekatugillea, besterenganaria, adulteroa" Lar.<br />
v. EZKONTZA-HAUSLE, EZKONTZA-NAHASLE. Adulteroak iujeaturen ditu Iainkoak. Lç He 13, 4 (He<br />
adulteriarrak, TB adultarioak). Dabidek ikhusi zuenean [...] Bethsabee adultertzat ezagutua izaterat zohala [...].<br />
Lg I 305. v. tbn. He, Oteiza y Brunet Lc 18, 11.<br />
adultera. (Forma de fem.). Adulteroák eta adulterák, eztakizue ezen munduaren adikidetasuna, Iainkoaren<br />
etsaitasun dela? Lç Iac 4, 4 (He adulteriarrak, TB gizon eta emazte adultarioak). Jenerazione adultera eta<br />
bekhatore hunetan. Lç Mc 8, 38 (He arraza adultera). Jesu-Kristoren eztitasuna emazte adultera baten alderat.<br />
Lg II 175. Adultera edo andra loi bat. Zuzaeta 135. Librátu adultera, [...] salbatu ladróna. LE Ong 48r. Dantzan<br />
egin daijeela [...] emakume adulteriaren alabaak, baña ama garbijak ez deijueela erakutsi dantzarik. JJMg<br />
BasEsc 135. Baia nik erraiten daizeid, nornaidenek despedi lezan bere emaztia, ez izaitian adulterioren kausaz<br />
peligrotan isartan diola adultera izaitako. Hual Mt 5, 32 (Samper adultera). v. tbn. AA I 561.<br />
2. adulter. Adulterio. Rubenek kometitzen du adulter likhiskeria Bilharekiñ. Urt Gen 35, tít.<br />
aduna (det., Lar H (G, L), A, Arzdi Plant1 273). "Trigo nuevo, aduna" Lar. "Blé nouveau" H. "(V? ms.),<br />
trigo nuevo" A.<br />
1 adur (V; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Baba. "Bave"<br />
Dv. "Adur urtika, babeando" A. "Umiak adurra izaten dabe ugari, los niños suelen tener mucha baba" Etxba<br />
Eib. "Adurra darixola dago beti. Adur potzua zeukan izaran eindda" Elexp Berg. v. lerde.<br />
Tr. Documentado en la tradición vizcaína desde principios del s. XIX.<br />
Iru egunik baten / juango da etxera / azogezko untura / emongo dabena, [...] agotik imiñi artian / adurra<br />
darijola. / Zeinbat izerdi triste / bitarte onetan / pasau biarko ete dan / osatu artian. DurPl 99s. Bazekusen<br />
Aizeriak, ta adurra zerion ezpañetati gaztaia jan naiaz. VMg 16. Belauna agirian / prakeen zulotik, / adurra ta<br />
mokoak / okotz ingurutik. Zav Fab RIEV 1909, 37. [Arrak] geldituten dira adurrezko poltza baten barruban. Ur<br />
Dial 6 (It lerdezko bolsa, Ip elderrezko zarpa). [Arrak] asten dira botaten adurra aotik. Ib. 5 (Dv heldor<br />
botatzen). [Mari Mistela] alboko guztiari / dago ostikoka; / badariyo makarra, / adurra ta kaka. JanEd I 71.<br />
Orduantxe jo neban / benetan nik lurra, / aotik eridala / bitsagaz adurra. AB AmaE 230. Zatituen dot ogi<br />
biguna, / eta lenengo kuskurra / sendotuteko da amurruturik / dagoan txakur adurra. Azc PB 91. Adur edo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
323
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
lerde-tantakaz. A Txirrist 43. Amabost egunean kendu bageko okotz-bizarretatik bera adurra eriola egoan<br />
aguratxo batek [...]. Ag Kr 21. [Txomin Zorri] praka ta alkondara zar-zarrakaz beti. Adurra be baerion aotik<br />
ugari. Bilbao IpuiB 273. Handik berehala zapaldu ere nuen / nire abarrarekin barea, eta eznituen / behatzetan<br />
sentitu adur itsusiak. Arti MaldanB 195. Herrian hedatu da zure berria, nolako agure linburi eta haragi zalea<br />
zaren. [...] Eztuzu zure adurrarekin lore usain gozoko hori zikinduko. Arti Tobera 287. Galiperra ta Mingorra<br />
anaitxo biak pe an ziran baztar batian adurra ta mokua darixola. SM Zirik 83. Orduan esan zion amonak:<br />
Tankera ederra ematen dizu ba tabako orrek, adurra ta lerdikia darizula. And AUzta 72s. Mari-Asun txikia<br />
zanean, ume dindirritsu izan zan, mokotia, ta adurra eriola ibilten zana. Erkiag BatB 69.<br />
Munduak estiturik / sugearen adurra / eriotza ziurra / zor eutsan Ebari. Azc PB 38.<br />
(V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Adurra daariola, adurra jausten, etc.). "Adurra jausten, [...]<br />
embelesado, cayéndosele la baba. Adurra jausten zeguan bere maittiari begira, estaba embelesado mirando a su<br />
amada" Etxba Eib. "Adurra darixola. Zerbaiti begira: neska, mutil, jakin..., miretsirik. Biaje guztia adurra<br />
darixola ein giñuan, azafatei begira" Elexp Berg. Eta eurak umiari begira adurra darijuela. Astar II 201.<br />
Gogoan dot oraindo zelan umetan entzun geroazan aoa zabalik, eta adurra erigula, Peru ta Mariaren ipuin<br />
sustraibaakoak. Zav Fab RIEV 1907, 91 (v. tbn. 535 adurra dariela). Gañera laboreai / gagoz gu begira, /<br />
adurra darigula / ontxoak badira. / Ez daukagu munduko / andien amesik, / abere ta lurrakaz / bizi gara pozik.<br />
AB AmaE 355. Gizon gaisoa dago / dariola adurra, / dirudiela andrean / gonako txakurra: / atsegin emon<br />
nairik / andreari dabil. Azc PB 75. Ume bat pitxiai begira legetxez geldituko zan [...] eztitan da adurra eriola. A<br />
BeinB 55. Ta erriko neskato mutikoak, adurra dariuela ta otzaretako gozoak begiakaz jaten. Ag Kr 46. Txomintxiki<br />
ta emaztea, adurra erioela egon zirean poz-pozik Dariren berbak entzuten. Echta Jos 328. Josetxok ikasi<br />
ebanean senar-emasteari aitta ta ama deittuten, adurra jausten jaken oneri. Ib. 24. Irakasle bateri legez entzuten<br />
yegokozan adurra darijola mutil gastiak aguriari. Kk Ab I 20. Adurra erion aotik gure otsoari pozaren pozez.<br />
Bilbao IpuiB 52. Zezili egoan pozik, Zezili! Adurra be erion-ta. Ib. 29.<br />
2. "Parecido (V-m). Orrek bere amaren adurra dau, ésa se parece a su madre (en la manera de ser, obrar, etc.)"<br />
DRA.<br />
- ADURRETAN. Cayéndose la baba, encantado, embelesado. v. POZ-ADURRETAN. Eztitan da adurretan<br />
dabil beragaz. A BeinB 61. [...] esaten eutsan Praiskuk. Ta Mari Pepa, badakigu ba, adurretan gizajea; oba ez!<br />
Bilbao IpuiB 85. [Nikanor-ek] erretolika luzean jarduten eban [...]. Umezaroan, edonor bere, konkortuta eta<br />
arriturik, adurretan ezarteko gai bikain miresgarriak. Erkiag BatB 38. Guri begira dagoanean pozezko<br />
adurretan esan izango dau ak: ederra da gero Lekeitioko uriaren biotza! A BeinB 67.<br />
2 adur (G-azp-goi-to). Ref.: A; JMB MitV 29; Garate 4.ª Cont RIEV 1934. 1. Suerte, fortuna, hado. "Suerte"<br />
A. "El mundo de los magos, como el de cualquiera, son las cosas y sus representaciones. Pero según aquéllos,<br />
unas y otras están ligadas entre sí por una fuerza mágica llamada adur, de tal suerte que cuanto hagamos en las<br />
segundas, ateniéndonos a ciertas condiciones, debe suceder fatalmente en las primeras" JMB MitV 29. "Adurra,<br />
influencia (G-azp)" Garate 4.ª Cont RIEV 1934, 56. "Según Darricarrère Dic, adur gaixtuok jua, en G significa<br />
'estado de un niño cubierto de baba o de una planta marchita por las miasmas de un viento deletéreo'" DRA. v.<br />
adu.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos del s. XX. En DFrec hay dos ejs.<br />
Adur gaiztoa orpoz orpo dabilkizulako. Ayerb EEs 1912, 153. Zuaitz bakarra ta alaba bakarra, izan oi dute<br />
adur kaldarra. EgutTo 26-7-1918 (ap. DRA). Errugetasunak eta onaen adurrak [...]. "La inocencia y la fortuna<br />
de los buenos". Zink Crit 58. Euskera gauza zaarren adur gaiztoak daramala uste. Ldi IL 86. Lan oiek eiztariai<br />
laguntza eta adur ona lortzeko kutun batzuek baño ez emen ziran. JMB ELG 49. Adur samiña! Nere biotz au ain<br />
gogor josirik / Gaxo dago-ta... ene zorigaitz, bizi naiz oraindik! EA OlBe 68. Zorioneko ago beaz alde<br />
guztietatik? Batzuek adur aundia dezue mundu onetan. NEtx Nola 20. Ona emen, [...] bere bizitza nozitzea<br />
besterik izan etzan gizonaren adur gaiztoa (fatalidad)! Etxde AlosT 90. Adurrak (la fatalidad) eztit nik bear<br />
gizonik opa izan ezkontzeko garaian. Etxde JJ 141. Piarresek bere adur gaiztoa (fatalidad), bere zorigaitza,<br />
ardotan ito bearra zeukan. Ib. 32s. Munduak bere morroiari opatu zion adur negargarria. Ib. 269. Adurrak<br />
alkartu zitun bi izaki zorikabe aiei. Ib. 246. Etzan artan gelditu beren adur ona. [...] Rosa ta Pakori utzi zizkien<br />
irabazi aundiko paper eta azio mordoa. NEtx LBB 70. Alda eziña degun adur txarra / errialde ta bizitzak<br />
xehatzen dituana. / Gizonen Lurra kixkaldu / ta aizea indartzen / Adur txarra da! Lab SuEm 166. --Hori ez<br />
nekien! --Gizonaren adurra, andre, c'est la vie prantzesak esan oi duten bezela. Ib. 208.<br />
Makilla orrek ba ementzoon adur ikusgarri'at (G-goi). "Ese palo poseía una propiedad maravillosa". JMB<br />
Mund III 11.<br />
2. (G-azp ap. Gte Erd). Habilidad, facilidad. "Orrek badu gitarra jotzeko adurra (G-azp), lan egiteko adurra<br />
(G-azp)" Gte Erd 2 (junto a dohain handia, oso tajutsua da, esku onekoa da, etc., de otras zonas). "Orrek badu<br />
aurrak engañatzeko adurra (G-azp)" Ib. 39. Norena da egunaren txintak / zabaltzen dun alaiu samurra, /<br />
zugaztian gozo kantatzeko / txoritxuak dakarren adurra. Elizdo EEs 1928, 4. Umiltasuna dadukalako / ta<br />
bertsotako adurra, / egun orretan eman nai giñon / gure zorion agurra. Uzt Sas 270. Ereñozun badute / ortarako<br />
adurra. Ib. 317. Erriko pestak ziradelako / etzan izaten samurra; / Arruan zerbait luzatutzeko / ere bazuten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
324
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
adurra. Ib. 45.<br />
- ADUR GAIZTOKO. "Adur onekoa ta adur gaiztokoa, bienhadado y malhadado" A.<br />
- ADUR ONEKO. v. ADUR GAIZTOKO.<br />
- ADURREZ. Fatalmente, inevitablemente. [Edestia] gizonari Egilleagandik adurrez datorkion bearkizun<br />
larriya edo premi aundiko gauza dala dirudi. Elizdo EEs 1927, 182. Gizartearen edesti edo istorian aldi batak<br />
bestea, aurreragokoak urrengoa adurrez, alanbearrez, nai ta nai ez ekarri dauala. Eguzk GizAuz 73.<br />
- ADUR-TXANGO. Aventura. [Lope Agirretarraren] adur-txango arrigarriak. Etxde Itxas 31 (2.ª ed. ibilera<br />
periltsu).<br />
- ADUR TXARREKO. Malhadado. --Argi berria datorkit barren dana argitzera... Ez al da len bezela adur<br />
txarrekoa izango... (ikara agertuaz). --Ez, aita. Oraingoan Goi-argia da!. ABar Goi 75.<br />
Etim. No parece fácil explicar adur como derivado de adu 'hado'.<br />
adurkeria. Fatalidad, destino. Marxen gizartekeriak gaikeri, alanbear edo adurkeria ditu bere iturburu.<br />
Eguzk GizAuz 85.<br />
adurketa. Aventura. Itxaslapur egingo giñan eta adurketa edo aventuretan aspergaitz ibilli ondoren [...]<br />
Luzarora itzuliko giñan. Etxde Itxas 50.<br />
adurlari. Aventurero. Sendi-liburuak, kapitan, mariñel, adurlari (aventurero) eta praille asko aipatzen<br />
zitun. Etxde Itxas 30 (2.ª ed. abenturazale).<br />
adurra. v. arroda.<br />
adurti (V). Ref.: A Morf 172; Elexp Berg. Baboso. "Gure umia, adurtixa galanta. Sikatuizu okotza, adurti<br />
ori" Elexp Berg. Eragotziko dizut zuri, aker adurti horri. Eztuzu zure adurrarekin lore usain gozoko hori<br />
zikinduko. Arti Tobera 287. Aundiki arroa, jauntxu madarikatua... ta aren menpeko adurti ta koipatsubak,<br />
bizkar-azur manuak. Erkiag BatB 128.<br />
"Adurti, modo adv. Gozosamente, cayéndosele la baba. Danok giñan adurti begira arkume erriari, todos<br />
estábamos con la boca hecha agua mirando al cordero asado" Etxba Eib.<br />
1 adurtsu (V-gip ap. Etxba Eib). Baboso. "Adurtsua, (el) baboso" La Abeja 1890 (Enero), 56. "Aiñ zan<br />
adurtsua eze, Pepitxuak aterpia jartzen eban ari aitzeko, txipriztiñen bildurrez, era tan baboso, [...]" Etxba Eib.<br />
Ez daigun bada damurik euki liburuetan irakurri ez al izatea Mari Manun etxeko aizeak danzan erabilzan<br />
ipuin, guzur ta onen antzeko esaera adurtsuak. La Abeja 1890 (Enero), 55.<br />
2 adurtsu. Afortunado. Billakizunetan adurtsuena (suertetsuena) Zelaieta zen. Etxde Itxas 41.<br />
adurtzaile, adurtzale (BeraLzM). Aventurero. Adurtzalea erotua dago? "¿El aventurero está demente?".<br />
Zink Crit 21. [Txadoneko yauparia] bizitza lagatu, ta adurtzalle baten ondoren [...], lekarora baztertu izan zan,<br />
betiko bizitza irabaztearren. Zink EEs 1926, 84.<br />
aduste. 1. "Concebir, entender, goaditu, aduste, ustetu" Lar.<br />
2. "Concepto, [...] adustea" Lar.<br />
adustetiro. "Conceptuosamente" Lar.<br />
adusto. v. aduzto.<br />
aduzto. 1. "(V-ger), baboso" A. 2. adusto (V-ple ap. Arzdi Peces). "Kabuxa (en Donosti) es Blennius<br />
gattorugine, en Portugalete y Santurce kabruza, en Algorta adusto, burusko" Ardi Peces 379. v. kabuxa.<br />
haeik. v. haiek.<br />
aeiou. Aeiou: Ama, meriendäa biogu, arrautza bi ta koipatsu, a yan da bere eskatu (V-arr). Aeiou: Ama,<br />
meriendäa bear degu: bost arrautza ta koipetsu, bestelan eskolan ikasiko eztegu (G-azp). Aeiou: ama lapikoan<br />
daukagu, aita etortzera orduko dana yango degu (G-azp). A EY IV 272s.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
325
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haek. v. haiek.<br />
aeliko. Eólico, de Eolide. Autore grabeetan askotan irakurten det Griegoan bost dialekto ziradela: Atikoa,<br />
Aelikoa, Dorikoa, Jonikoa ta Komuna edo guziena. Cb EBO 11.<br />
aemen. v. HARA HEMEN (s.v. 1 hara).<br />
aemulazio, aemulazione. "Aemulatio, inbidia, aemulazionea, aemulazioa" Urt I 319.<br />
aen. v. 1 hain.<br />
aenbeste. v. hainbeste.<br />
aenigma. v. enigma.<br />
aheputzu. "(Hb), margelle du puits" Lh.<br />
aera. v. 1 hara.<br />
aheri. v. ahoeri.<br />
aheri(a) (L, S; Lar, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A; Lh. Canto, himno. "Canción", "melodía" Lar. "2.º himno,<br />
canto de alabanza; 3.º canto" A. v. ahaire. Musikazko egizue zerurat aheria. EZ Man II 18. Molda<br />
dietzagutzue / arren gure mihiak, / zuetzaz diñe daitezen / aurkhi gure aheriak. EZ Noel 19. Birjinaren Semeari,<br />
/ sekulako loria; / Aita bai Espirituari, / orobat aheria. Hm 40. Itsasoa mintza zaite dakizun aheriaz. Arg (ap.<br />
DRA). Botzik aranaz ditzagün / gük aherik ederrenak, / arauz bethikoz beitira / herritik kanpo etsaiak. Casve<br />
SGrazi 162.<br />
Etim. Derivado de aho 'boca' (+ -(k)eria?).<br />
aeroplano, aeroplan, aioplanu, arioplano (V-gip ap. Elexp Berg). Aeroplano. v. aireplano. Aeroplanak<br />
dia orai hegaltatzen. Xikito 5. Ez al zenduten arkitu bidean oraingo aeroplano oietakorik? Urruz Zer 16.<br />
Egaizkin edo aeroplanuen eroan dituez. Kk Ab II 66. Trenian erueten dabenak eztau añeketaik eiten,<br />
aeroplanuen daruenak eztau egaiz-eiten. Ib. 67. Sua ta keia botaten dau atzea, gaurko aioplanuen antzea (Vgip).<br />
Gand Eusk 1956, 215. Lenengo aeroplanoa. And AUzta 88 (tít.). Ni Madriletik aeroplanuan etorri<br />
nintzeneko, bere arima ezpaitzegoen bere gorputzarekin. Arti Ipuin 29. Ango trenak, arioplanuak eta itxasontziak.<br />
SM Zirik 105.<br />
aeskulu (Darric ap. DRA). Bellota.<br />
ahetx. v. aetz.<br />
aetxe. v. aratxe.<br />
haetxek. v. haiexek.<br />
aetz (AN-araq, BN; VocBN, Dv), ahetx. Ref.: A (ahetz); Satr VocP. Aezcoano, natural del valle de Aezcoa. <br />
Ferblankierraikin aetza etxiai [= aetzan etxiain?] estaltzen amarretan yinik. HerVal 189. Marmisolleneko<br />
jauregiaren ondotik, Ibarnegaraiko patarrari beheiti heldu ziren lau Ahetxak. Barb GH 1926, 458. Aetzak<br />
[aezkoarrak] azken beilaz etorri zitzaizkigunean udaberrian. Herr 23-8-1956 (ap. DRA). Aetza, bere tentuari.<br />
ZMoso 64. Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita xuberotarrek ere) errazago<br />
aditzen dute elkar, bizkaitarrek eta azkeneko hauek baino. MIH 391.<br />
"Se aplica metafóricamente este nombre a los españoles que emigran de su país para venir a trabajar en<br />
Francia (Arch Dic ms.)" DRA.<br />
- AETZ-MANTILLA. "Encima de los hombros se lleva aezmantilla que es una prenda de paño negro de forma<br />
triangular, bordeada con una cinta negra de terciopelo" CEEN 1970, 356 ("Etnografía de Aria").<br />
ahetz (L, Sc ap. A; Lecl, VocBN, Dv, H). Liga de vinos. "Lie du vin" Lecl. "Lie de vin, cidre, etc." H.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
326
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etim. De lat. faex. Debe sin duda al gascón su extraño aspecto: gasc. héts, ahéts, 'sédiment, lie' (Rohlfs, 158, p.<br />
40).<br />
aezkoar. "Habitante de Aezkoa" DRA. v. aetz.<br />
aezlili. "Cierto lirio silvestre (L-sar)" A Apend.<br />
1 afa (V-m, S ap. A). 1. "Interj. de alegría" A. Eta, pozaren pozez, eskuak alkar igortzikatzen zituen. Afaaa!<br />
TAg Uzt 49.<br />
2. "(S), interj. trahissant le dégoût" Lh.<br />
2 afa (?). "Cuando uno por otro se dejan la cosa por no quererse humillar, zu andi, ta ni andi, nork gure afari<br />
arri?" Aq p. 64.<br />
afable. Afable. Zeñak egiten deban Jaungoikoaren sierboa bere itzegitean afable. OA 102. Barkoxeko<br />
aphezak / oro dira Manexak, / ezkiniroia oithian ükhen ziberütar artzañ bat, / prauben eta aberatsen afable<br />
lizatin bat. Etch 480. Abill, eijer, ezpiritus dena da üsin handius; / bena, zü, dohain haiegati, etzirade fantesius, /<br />
ümil, afable zira eta, behar denian, korajus. Ib. 578. Guztien ejenploa zan: lagun guzientzat berdiña, ta guztiakin<br />
igoal gozatsua edo afablea. Cb Just 91.<br />
afadatu. Aburrirse, cansarse. Hantik ber gaizen berritziaren ikhustiak, bihotzak dereio berari<br />
erraneraziren, etzen ez, arren, hetzaz presontegian afadatü. Egiat 166.<br />
afagarri. Repugnante. Hori erran eta zanba hilik da zelaurian erorten, khorpitzak dialarik ürhin<br />
afagarriena egoisten. Egiat 173.<br />
afaindu. v. apaindu.<br />
afaitadura (SP). Adorno, embellecimiento, acicalamiento. Begira zaite afaitadura, banaloria, kuriostasun<br />
eta ergelkeria guzietarik. SP Phil 333 (He 335 afaitura [sic]). Egiozute ihes afaitadura, balaku, eta ondotik<br />
ibiltze guziei. He Phil 464. Ikhusten duzu, Philotea, arima saindu eta eder haren delikatasuna, hitzetako<br />
afaitadura, den gutiena ere, sentitzen duenekotzat. Ib. 366 (SP 363 hitzezko afaitaduraz).<br />
afaitaketa. Acicalamiento. "Afaitaketak, atavíos, afeites, joyas" SP. Tentazione xeheak, nolakoak baitire<br />
haserraldiak, idurikortasunak [...], bi-bihotztasunak, afaitaketak, arteziak [...]. SP Phil 453s.<br />
afaitari. v. afaitatzaile.<br />
afaitatasun. "Afeite, atavío" SP.<br />
afaitatu (S (Foix) ap. Lh; SP, Urt I 82). 1. Adornar(se), aderezar(se). "Afaitatzea, attifer, embellir, enjoliver,<br />
atourner. [...] Egotu naiz afaitatzen, j'ai demeuré à m'ajuster" SP. "Accomodare" Urt I 82. "Se coiffer" Lh. <br />
Gehiegi egotu naiz goizean bestitzen eta afaitatzen. EZ Eliç 162. Gorpitziaren soberaxe edertzen eta afaitatzen.<br />
Tt Onsa 109. Arropa ederrez bere / khorpitzak afaitatürik / fardaz edo zerbaitez / koloriak argitürik. StJul 75.<br />
(Part. en función de adj.). Eta adiskidetasun falsoak ere espiritua lilluratzen du, [...] aurtiki arazitzen<br />
dioela begi dardo afaitaturik, legunik. SP Phil 301. Hitz horiok artezegiak eta sobera afaitatuak zirela. Ib. 363<br />
(He 365 hitz horiek artifiziotsuegiak iduritu zitzaizkon eta sobraniazkoak).<br />
2. (AN-ulz), afeitatu (AN-5vill-ulz-erro, B, Ae), apeitatu. Ref.: Echaide Nav 181. Afeitar(se). Asiko bazina<br />
zu norbait apeitetan, arpegi guztija itxiko zeunskijo odolez beteta. Mg PAb 48. Afeitatzea libre / urte guzirako.<br />
Izt Po 166. Madriltik afaitatu berriyak atera eta allegatzen zirala Donostiyara iya petxurañoko bizar<br />
primoriarekin. Iraola 129. Zazpi errial kosta omen zaio / afaitatzia burua, / atze aldeko ille guziya / bizarlabanaz<br />
kendua. Tx B II 34. Gaur afaitatu egin bear dezu barberira joanda. And AUzta 61.<br />
3. afeitatu (VocBN Dv y H). "Tailler une haie vive et l'enjoliver, taillé" VocBN.<br />
afaitatzaile. "Afaitatzaillea, afaitaria, atourneriste" SP.<br />
afaite. v. afarite.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
327
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afal. v. afari.<br />
afalaitzin (L, BN ap. A (s.v. afal); Dv), aigalantzin (R ap. A). (Gralmte. en ines.). Tiempo antes de cenar.<br />
"Temps qui précède le souper" Dv. "Afalaintzinean erranen dut" A. v. afalaurre. Ezen bethiere afalaitzinean<br />
deitzen baitzituzten presuna gazteak beregana. Ax 32 (V 19). Afal aitzinean har oren-erdi bat, debozionezko<br />
irakurtza edo lektura bat egiteko. Dh 55. Berehala autoa hartu eta afal aitzinian, sartu ziren herrian. Zub 112.<br />
afalaldi, aihalaldi (S ap. Lh). "Moment de souper" Lh.<br />
afalarazi (Urt I 161), apalduazi, aihalarazi (S ap. Lh), aihaltarazi (S ap. Lh). Hacer cenar. Berekin<br />
apalduazi ta begirunerik andienarekin apalondoan agindu zien bere mirabeai argiyakin kalera artean<br />
laguntzeko. Aran SIgn 55. Arrats guziez, pobre bati bederen emaiten zuen etzantza, bere mahainean zuenetik<br />
afal arazi ondoan. JE Bur 67.<br />
afalaurre (Añ), apalaurre (Lar). 1. "Merienda" Lar y Añ.<br />
2. (V; H), apalaurre (V, G), afariaurre. Ref.: A (afal, apal); Etxba Eib; Elexp Berg. (Gralmente. en casos<br />
locales de decl. sing., sobre todo en ines.). Tiempo antes de cenar. "Afalaurrean esango dot (V)" A (s.v. afal).<br />
"Antes de cenar. Biarrak amaittuta, afal-aurria dot ibilli bat eitteko" Etxba Eib. "Afalaurrian ibilalditxo bat ein<br />
biot" Elexp Berg. v. afalaitzin. Apalaurrean Arizpe bereterrak eta aita San Franziskoaren bi semeok autu bat<br />
izan genduen. A Ardi 109. Bañan apal-aurrean, ez zenuen galduko zuen janalditxoa egiteko oitura? Lab EEguna<br />
62. Apalaurrean, bildotsa yango dan etxeko ateburu ta panta biak aren odolez margotu itzazute. Ol Ex 12, 7.<br />
Afari-aurretik, nor bere etxera zuzen. Or Eus 284. Afal-aurreko sutaldiaren erakusbide ukaezina. Erkiag Arran<br />
11. Apal-aurrez. NEtx Antz 81.<br />
Jesusek bere azken apari aurrean. Inza Azalp 120. Gabon-apari-aurrez. NEtx Antz 74.<br />
- AFALAURREKO. Etxera iritxi zanean, bereala inguratu zitzaion Endrike apaltzeko amorro biziz.<br />
Pillomena, ordea, neska zarra izaki, ta apal aurrekoa [= 'conversación antes de cenar'] ematen asi zitzaion<br />
illobari. NEtx LBB 138.<br />
afalaurretu. "Merendar" Añ.<br />
afaldar, afaltiar (BN (-tier); Dv), apaldar (G), apaltiar (L-ain), aihaltiar (S), aigaltiar (R). Ref.: A (aigaltiar,<br />
aihaltiar, apaldar, apaltiar); A Morf 185; Lh (aihaltiar); Satr VocP (afaltier). Comensal de una cena.<br />
"Convive au souper" Dv. "Convidado a cenar" A. Cf. bazkaldar. v. afaltzaile. Egunerokoan noraezeko<br />
lantxo bat izan ezpanu, beronen apaldar bear nuen. A Ardi 57s. Beste bost apaldarrak etzioten begiratu ere<br />
egin. Ib. 122. Hamahiruak, azken aldikotz, elgarrekin afaltiar. Ox 74. Afal-ordua etorri zanean, bidali zuen bere<br />
mirabea afaldarrai esatera: Atozte. Ir YKBiz 296. Martak maian mirabe egiten zuen (serbitzen zuen), Lazaro<br />
berriz afaldarretako bat zan. Ib. 371. Aurten etzaie egoki apaldar ttunttuna. Or Eus 35. An dira illuntzerako<br />
afaldar jendeak. Ib. 365. Basa ihizi bat bezala hogoita bizpahiru afaltiarrek gozatu dute saltsan eta errakian<br />
arno gozo batek denak airosten zituela. Herr (ap. DRA, que no da la fecha). Oturuntza baten azkeneantsu,<br />
bazkaldar edo afaldar geienak ordi eginda maipean iraulita zeutzanean. Zait Plat 84s. Gaur gauean ezin atera<br />
ziñezke zure adiskidekin. Afaldarrak ditugu. Lab SuEm 193 (207 apaldar). Afaldarren artean ez zegoelako. MIH<br />
145.<br />
v. tbn. Apaldar: Anab Eusk 1930, 90.<br />
afaldegi. v. afaltegi.<br />
afaldi, apaldi. Hora de cenar. Apaldija eldu zan. Mai-onduan gustijak jarri ziran. Apaltzen asi baño<br />
lenago, [...]. BAizk Ipuin 18.<br />
afaldomeka. "Dominica IV de Cuaresma (msOch)" A Apend. Gure asabak, orain eztakit zeinbat gizaldi,<br />
gaurko igande au, [...] Afaldomekea izentau eben. A EEs 1916, 114.<br />
afaldu (V, G, AN, L, B, BN, Ae; Lcc, Mic 6r, SP, Urt I 86, Ht VocGr 426, Lar, Aq 829 (G), Añ, VocBN, Dv, H,<br />
VocB), apaldu (V, G; Lar, Añ, Dv (V), H), auhaldu (BN; VocBN, H), aihaltu (BN-arb, S; VocS 143, Gèze, H),<br />
apaltu (-ph- S), aigaltu (R), abaldu (Sal), aupaldu (-ph- BN-mix), apali (BN-ciz). Ref.: Bon-Ond 159; A<br />
(afaldu, apaldu, aihaltü, auhaldu, aigaltu, abaldu); EI 148; Lh (aihaltü); Lrq (aihalt); ContR 529; Iz ArOñ, To<br />
(afariya), Ulz (afaltzéra), UrrAnz (afaixa), Als; Etxba Eib; Echaide Nav 168; Elexp Berg; Gte Erd 141.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
328
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Aux. trans. e intrans.). Cenar. "Ez gara afaldu zaharrak, il n'y a pas longtemps que nous avons soupé" SP.<br />
"Gaizkiago barazkaldu bazine hobekiago afalduko zinen" SP (s.v. barazkaldu). "Zurraren etxean birretan afaldu<br />
(G)" Aq 829. "Abaldu nagun, hemos cenado, mujer" A. "Eta geó etxatorrita afaldu berrin lokartu nekatuiken" Iz<br />
Als. "Afaldu deigun, danok batu garanetik" Etxba Eib. "Afaldu dugu (V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B),<br />
[...] afaldu gara (AN-5vill, B, BN-arb), [...] aihaltü gira (BN-arb, S)" Gte Erd 141.<br />
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Al Sur se emplea con auxiliar transitivo y al Norte (si<br />
exceptuamos ejs. de J.B. Elissamburu (v. infra AFALDUXE) y de Mirande) con intransitivo. Para la distribución<br />
de variantes v. afari. En DFrec hay 7 ejs. de afaldu y 1 de apaldu.<br />
Halaber kopa ere har zezan afaldu zenean. Lç 1 Cor 11, 25. Afalduren nauk harekin eta hura enekin. Lç<br />
Apoc 3, 20 (Dv afalduko naiz, Ip aihaltüren niz, Echn afaltuko'ut). Gosaldu, barazkaldu, askaldu ta afaldu ta<br />
ogasuna galdu. RS 161. O Jesus maitatzekoa, / ortzegun arratsean / afaldu zinen hamabi / Apostoluen artean.<br />
EZ Noel 120. Nahi duzu sarri afaldu. Volt 160s. Eztut nahi afaldu. Ioan nahi dut oherat. Ib. 164. Afal zaitezin<br />
baino lehen. SP Phil 119. Maian jarri ta afalzen hari zirala. Mb IArg I 127. Behar diagü / gaur untsa aihaltü.<br />
AstLas 36. Booz, afaldu zenean, etzan zen belhar meta baten gainean. Lg I 247. Othoiztu zuen Salbatzaillea<br />
afaltzeaz haren etxean. Lg II 217. Ostegun batean joan zan, bere diszipulu edo ikasleakin batean afaltzera.<br />
Afaltzen zeudela, artu zuan bere eskuetan ogi bat. Ub 87. Afaldukodút beraréki. LE in BOEanm 931.<br />
(s. XIX). Apaldu daigun orain. Mg PAb 108. Zure aragia bigun ta samurra dala, ta zurearekin apaldu bear<br />
dedala. VMg 2. Afaldu ebeen alkarregaz. JJMg BasEsc 64. Eztaizula egun atan afaldu. Astar II 115. Jakia,<br />
sagardoa, / ardoa aukeran, / afaldu eta gero / trago onak eran. Echag 151. Aihaltü ziren algarreki Xaxienin /<br />
Eta etxerat abiatü destenorin. Etch 638. Bere ikasleakin afaltzen zegoala. Lard 437. Orobat afaldu-eta, kalitza<br />
hartu zuen. Dv 1 Cor 11, 25. Abaltzen zauden tenbran. Samper Mt 26, 26 (Ur (V) apaltzen, Hual aigaltan; Dv<br />
afariten). Aihaltü zirenian. EvS Io 13, 2. Ustez otsuek behar zien gützaz aihaltü. ChantP 335. Neure peseteagaz<br />
apaldu tabernan. AB AmaE 280. Arakiñekin gosaldu, ixkribabakin bazkaldu ta mandazaiekin afaldu. Sor Bar<br />
84s. Ikusi dezagun zer gertatzen dan afaltzeko denboran. Urruz Urz 61. Ez litzake obe bertan afaltzea? Apaol 27<br />
(26 apaldu). Holaxet erasian joan ziren etxerat, afaldu eta oherat. HU Zez 59. Len ez eban andreak / nigaz<br />
afaldu nai. Azc PB 258. Baina emazteak eztau eukiten / afalduteko gogorik. Ib. 254.<br />
(s. XX). Gero faiten da guziuak askaltra etse batra eta aigaltra berziara. Mdg 136. Juana Mari, gaur ondo<br />
apaldu bear dogu. Echta Jos 19. Oraindik nola ez diran minutu asko afaldu degula. Iraola 40. Motrollok erriko<br />
ardanetxian apaldu eban. Kk Ab I 42. Orain, ordu-erdi barru apaltzen asiko gera. A Ardi 57. Etxera eman eta /<br />
segido apaindu, / gibela prestatuta / berriz ere afaldu. Noe 116 (95 apaldu). Al dokan lez iraun egik, gero<br />
apalduko ddoagu-ta. Or Tormes 67. Maipak talo bero ederrak / Apaltzeko eiñ daruaz. Enb 175. Bere bordaldera<br />
itzuli zen, apaltzen ari zirela, ain zuzen ere. Or Mi II. Berant afaldurik. Zub 110. Maiz bazkariz ostatuan,<br />
afaltzeko ere bai, eta gero... ondokoak. FIr 174. Ta etxean, apaltzeko garaiean ez zerate alkarri begira egongo?<br />
Lab EEguna 63. Kurrilluakaz nua apalduten eta egon lasa, ama, laster naz etorri-ta. Otx 157. Bainan xutitzen<br />
zaizkit ene sei adizaleak, batzu afaldurik, bertzeak aire galdez. JE Ber 97. Ez al duk atxitu / apaltzeko lain, / ta,<br />
ai, goralarri / ta barne dantza! Ldi UO 32. Afaltzen ari zirala. Ir YKBiz 444. Apaldu ondoren? ABar Goi 17. Jai<br />
egin eta, goiko ostatuan / oi baiño obeki afalduz. Or Eus 193. Poltsan dutan diruarekin / ez diat apalduko gaur.<br />
Ib. 162. Apaldu ordukoxe oeratu ziran. TAg Uzt 73. Afaldu ondoan, ikaslên erdian mâiean zegola. Or Poem 537.<br />
Apaldu gabe gelditu. Etxde AlosT 30. Apaltzera biltzeko ezkilla jo zuten. JAIraz Bizia 40. Gero restaurantean<br />
afaldu zuten. Mde Pr 145. Elgarrekin afalduko diuk! Larz Iru 118. Haugi gure etxerat, gurekin afalduko hiz.<br />
JEtchep 49. Bapo apaldu zuten. NEtx LBB 189. Afaldu arte ez baiginen haren etxetik atera. Xa Odol 137.<br />
Apaldu nai ez dunarentzat maie prest (AN-larr). Inza NaEsZarr 313.<br />
v. tbn. Cap 147s. DurPl 48. Arb Igand 133. Ox 90. Lf Murtuts 37. Zerb IxtS 87. Txill Let 45. Akes Ipiñ 32. And<br />
AUzta 72. Balad 173 (135 apaldu). Erkiag Arran 73. Arti Ipuin 25 (MaldanB 220 apaldu). Izeta DirG 26 (68<br />
apaldu). Etxba Ibilt 462. Lab SuEm 197. Berron Kijote 126. Apaldu: It Fab 15. Zab Gabon 33. Alz Ram 22.<br />
Anab Poli 74. Osk Kurl 68. Ugalde Iltz 62. BEnb NereA 139. MAtx Gazt 74. Uzt Sas 71. Aihaltü: AstLas 36.<br />
(Con objeto directo). "Ollasko gurigurixak erreta afaldu genduzen" Etxba Eib (s.v. gurixa). Israeltarrak,<br />
Ijitotik irten ziran gau artan, afaldu zuen bildotsa. Ub 24. Txibia bategaitik gaba galdu, / ta pozen zoroz ezer ez<br />
afaldu? Zav Fab RIEV 1909, 34. Amalau jango eta / bi sardin afaldu. Bil 150. Gelditzen diran sei abek geonek<br />
afalduko dizkiñagu gure senartxuekiñ. Sor Gabon 34. Auzoko jentia soluetatik etxerantza yoianian zeozer apaldu<br />
ta laster ogeratzeko ustez. Kk Ab II 121.<br />
Ustez otsuek behar zien gaur gützaz aihaltü. Etch 348.<br />
- AFALDU-BERRIAN. Recién cenado. Cf. Lh: "Aihalberri, qui vient de souper". Bederatziak aldean,<br />
kantinatik apaldu-berrian zetozela-edo, beren jardunekin nere lo ederra ondatu zidaten. Anab Aprika 69.<br />
- AFALDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Afalduxe ginuenean [...] erakutsi zarozkigun guretzat<br />
ziren bi oheak ganbara berean. Elzb PAd 56. Afalduxe zutenean, itz egin zenuen Bakaldun orrek. Ayerb EEs<br />
1914, 168 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Nahiz jadanik afalduxea zen, Thomas berriz lothu zen xingar zafla<br />
eder bati. Barb Piar II 118.<br />
- AFALTZAGA. Sin cenar. Etxun aite afalzaga ta jagi aite zorbaga. RS 394. Ongo dot oera afalzaga,<br />
jagiterren zorbaga. Ib. 430.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
329
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AFALTZERA EMAN, APALTZEN EMAN. Dar de cenar. Afaltzerat eman zioten ederki bieri, eta gero,<br />
joan ziren beraz lo egitera. Barb Leg 69. Apaltzen emango ote zioten galde egin zun. Etxde JJ 159.<br />
- AFALXETAN. "Aihalxetan, en train de finir de souper" Lh.<br />
afaleku. v. afal-leku.<br />
afalgai, aihalgei (S ap. Lh). "Éléments à souper" Lh. v. AFARI-GAI.<br />
afalgailu, aihalgailu (-gallü S ap. Lh). "Éléments à souper" Lh.<br />
afalgelatxo. "Coenatiuncula, afallekhútxoa, afaltokitxoa, afalgelatxoa" Urt V 268.<br />
afalgia (S ap. Lh). "Endroit où l'on soupe" Lh.<br />
afalgune, aihalgune (S ap. Lh). "Aihalgüne, endroit où l'on soupe" Lh.<br />
afal-leku (Urt), afaleku (Añ (+ apaleku)), aparileku. Cenáculo; lugar donde se cena. "Coenaculum" Urt V<br />
267. "Cenáculo" Añ. v. afaltegi, afaltoki. Prepara diazadazu afal leku handi bat hedaturik, eta zure baitan<br />
eginen dut ene Baskoko afaria ene diszipuluekin. SP Imit IV 12, 1 (Ch, Mst sala). Jarraitu legijo Jesus maitiari<br />
kristinaubak bijotzeko errukijagaz ta amodijuagaz Aparilekuti Gesemaniko ortu tristera. fB Ic III 248. Gogo<br />
onegaz bada, urten eban bere diszipuluakaz afallekutik, ta juan zan Olibeteko mendijaren albo baten eguan<br />
hortu, Getsemani deiturikora. Itz Berb I 230.<br />
afal-lekutxo. v. afalgelatxo.<br />
afalondo (V-gip, G, AN, L, BN; SP, Urt V 401, Lar, Añ, Dv, H), apalondo, aihalondo (S), aigalondo (R). Ref.:<br />
A (afalondo, aihalondo, aigalondo); ContR 401; Elexp Berg. (Gralmente. en casos locales de decl. sing., sobre<br />
todo en ines.). Tiempo después de cenar. "L'après soupé" SP. "(De) sobre mesa, janondoan, barazkalondoan,<br />
afalondoan, conforme sea" Lar (v. tbn. Añ). "Temps qui suit le souper" Dv. v. afaloste.<br />
Halaber kopa ere eman ziezén, afal ondoan zioela [...]. Lç Lc 22, 20 (Dv afaldu ondoan). Zer egin zuan<br />
Jesusek afal-ondoan? Ub 89. Afalondoan, Jesusek egin zituan gauza miragarrien oroipena. AA I 333s. Arratsen<br />
aihal onduan, Phausiren hartzeko mementuan... M. Etchegoyen Uskara libria (Baiona, 1836), 274 (ap. DRA).<br />
Afal ondoan, bakhotxari emanen zion bere biharamuneko lana. Laph 190. Illuntze batean afalondoan senaremazteak<br />
alkarren ondoan jarrita. Arr GB 11. Apalondoan agindu zien bere mirabeai argiyakin kalera-artean<br />
laguntzeko. Aran SIgn 55. Afal-ondoan [...] asi ziran bertsoetan. Urruz Urz 39s (30 apal ondoan). Goizetan<br />
amak, arratsetan aitak afal ondoan otoitzak erranez beren aitzinean gora. HU Zez 147. Apal ondoa zan,<br />
illunabarra. Ag AL 61. Apalondoan [...] bakoitza bere kabira joan ginan. A Ardi 113. Aihal onduan eskentü<br />
zeron zigarro bat. Const 33. Afari ta afal-ondoko kanta. Or Mi 5. Afal ondoan, hirugarren estaiko ganbera baten<br />
leihotik bazterrari so nindagon. JE Ber 93. Bitez agur nereak, / apalonduon beintzat, / guztiak zuretzat. Ldi BB<br />
4. Yesusen afalondoko itzaldia. Ir YKBiz 448. Gauez, apalondoan, sua bere txingar eta suautsakin bildu oi da.<br />
JMB ELG 91. Afal-ondoan berriz dantzara. Or Eus 177 (384 apalondo). Afalondoa luzatzen dute / oi dan baiño<br />
berantago. Ib. 94. Apal ondoan zoratu ginduzten beren algara, dantza, abesti ta jolasekin. ABar Goi 15. Etxeko<br />
afal-ondo beroak. Iratz 71. Afal-ondo samur, itzez, itzik gabe gure Jaunarekin. Or Poem 538. Apalondo artan<br />
aspaldin egiñ ez zutena egiñ zuten. JAIraz Bizia 101. Baina Theresaren portreta egin zuen pintorea lauzpabost<br />
aldiz izan zitzaien etsean, afal-ondoetan. Mde HaurB 75. Ez dire oiek afalondoko kontuak (AN-larr). Inza<br />
NaEsZarr 942. Apal onduan bertso saio bat. Uzt Sas 58. Odonekin egindako afari eta afal-ondoen oroitzapen<br />
atsegina ez da agudo galtzen. MIH 145.<br />
v. tbn. EZ Man II 48. Sor Gabon 46. Enb 175. Izeta DirG 26. SM Zirik 79. Larz Senper 76. JEtchep 56. Xa Odol<br />
287. Apalondo: EEs 1917, 73. TAg Uzt 294. NEtx Antz 112. Ugalde Iltz 46. Anab Aprika 31.<br />
Ostegun santu apal-ondoan. Balad 234.<br />
Gu zazpiez bertzerik ez da nehor, muthiko gazte bat baizik; hau, afalondo, oherat joaiteko tenorearen beha<br />
dagoke. JE Ber 96s.<br />
- AFALONDOKO. Edontzi bat Rhin ardo ustutzen dun bakoitzean, arratzak eta turutak irrintzi dagite aren<br />
apalondokoa goraipatzeko. "Pledge". Amez Hamlet 38.<br />
afalondoero, apalondoro. Cada día después de la cena. Apalondoro, Engrazi bere xalantarekin biltzera<br />
joaten zanean. Etxde JJ 170.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
330
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afalordu (V-gip), apalordu (V, G), aihalordu (S). Ref.: A (apal-ordu); Lh (aihalordu); Etxba Eib (afal-ordua).<br />
Hora de cenar. "Arratsaldeko zazpirak afal-ordua Eibar-en" Etxba Eib. Eta igor zezan bere zerbitzaria afal<br />
ordutan, gomitatuei erraitera: Zatozte. Lç Lc 14, 17 (Dv afaltzeko orduan). Baña afal-hordua urbildu ta [...] zer<br />
artu ez duela arkitzen da. Mb IArg I 221. Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apal orduraño sutondoko<br />
inguruban berba egiteko. Mg PAb 153. Afal-ordua zanean morroi bat bialdu zuen. Lard 416. Apal-orduko<br />
denbora guzian etzan beste jolasik aditzen mai artan. Bv AsL 108. Alagala egongo gara apalorduan! Echta Jos<br />
12. Bazkaltegian, apalorduan, betiko bi apaizez gainera, beste bi. A Ardi 121. Afal-ordua etorri zanean, bidali<br />
zuen bere mirabea. Ir YKBiz 296. Neurtitz auek ez dira apalorduan egiñak. EA OlBe 93n. Gero zibaka jokatu<br />
zuten apalordu arte. Osk Kurl 139.<br />
afaloste (V), afarioste, apaloste (V), aparioste. Ref.: A (afalondo, apaloste); Etxba Eib (afal-ostia); Elexp Berg.<br />
1. (Gralmte. en casos locales de decl.). Tiempo después de cenar. "Afal-ostia, zerbaitt irakorteko ogera baño<br />
len" Etxba Eib. "Afalosterako laga giñuan negoziuoi" Elexp Berg. v. afalondo.<br />
Tr. Propio de la tradición vizcaína; hay también un ej. de Mirande.<br />
Apal ostian igaroko dogu denporia alegrija onian. Mg PAb 108. Afal-osteko erpillauste, liño aterate, ta beste<br />
biar modu. JJMg BasEsc 118. An gero afal-ostean [...] garbitu eutsezan dizipulu orrei oñak. Añ EL 2 215.<br />
Beskari [sic] ta apari-ostean esker onak emoteko oraziñoa. Ib. 247. Apari ostean / etzatera goaz gu. AB AmaE<br />
355s. Apalostean autortu eutsen gertaera au Txomin da Juana Mariri. Echta Jos 129. Apal ostean,<br />
illunabarrean, [...] artzen zuan mendirako aldapa latza. Ag G 26. Apalostean elizpera joan ziran. A Ardi 49.<br />
Apal-ostian ekin eutsen barriketan bertan egozan gastelar mandazain batzukaz. Kk Ab I 15 (II 7 apaloste). Apal<br />
ostian gero dantzan, / gurekin lanik asko bazan. JanEd II 57. Eguen guren / Gaubian apal ostian. Enb 104. Apalostean,<br />
abereak bildu, esnea jatxi ta gañerako eginbearrak amaiturik utzi zitun. Etxde JJ 151. Afal-ostean, [...]<br />
Theresa artegaturik agiri zen. Mde HaurB 56. Ezin eban igarri, ta aititari itaundu eutsan apal-oste baten.<br />
Bilbao IpuiB 39 (191 apari ostean). Tripetako miñekin il ziran afal-ostean. Alzola Atalak 45.<br />
v. tbn. Etxba Ibilt 459. Apaloste: Or Tormes 107. Erkiag BatB 125.<br />
2. "Afáloste, afálostia eiñ, hacer la fogata de San Juan. An eguan afálostia! cuando se ve una fogata muy<br />
grande en el monte" Iz ArOñ. Cf. LzG: "Afalostes, hogueras "... tamboriles, fuegos artificiales y afalostes, o sean<br />
hogueras" (Año 1840, Libro de la Ciudad de E. Serdán, pág. 107), 61".<br />
3. "Apaloste (V), trabajo rústico que después de cenar se hace entre varios vecinos" A.<br />
- AFALOSTEKO, APARIOSTEKO. Gau atan apal-ostean, apari-ostekoa yokatzen asi ziran aguazilla ta<br />
biak. "Colación". Or Tormes 107.<br />
afaltegi (V-gip ap. Etxba Eib; Urt V 267, Lar, Añ, Izt 23v, Hb ap. Lh), afaldegi, apaltegi (Ast Apol 89 Dv y<br />
A). Cenáculo, cenador. "Cenáculo", "cenadero" Lar y Añ. "Cénacle" Dv. "Cenador. Etxe ostian zan ortua, eta<br />
ortuan, afalteixa" Etxba Eib. v. afaltoki, afal-leku. Jesusen afaltegian. Mb IArg I 366. Sartu ziran San Pedro<br />
ta beste Apostol amarrak Jesusen afaltegiko itxean. Mb IArg II 42. Irten zan gero afaltegitik, baita Jerusalengo<br />
erritik ere. Ub 87. Eztaukagu zer juan Jerusalengo apaltegi edo zenakulura, ez kalbarijoko mendira. Astar II<br />
206. Eta Jesus beste amaika Apostoluakin Afaltegitik eta Jerusalendik irtenda. Lard 441. Getsemanitik afaltegira<br />
biurtu ziranean. Arr May 176. Apostoluak aurkituten zirala apaltegian. Itz Berb 159. Ordurako, arrotza sartu<br />
zitzaien afaltegiraño. Bera EEs 1916, 175. Apaltegian bildurik eta atariak itxirik zeudela. Inza Azalp 76. Orain<br />
ere bereak lengo apaltegian bildurik zeudela. Ib. 77. Emendik aurrerako itzaldi ori, afaldegitik Getsemani-rako<br />
bidean esan zuen Yesusek. Ir YKBiz 452n.<br />
afal-tenore. v. AFAL-TENORE (s.v. afari).<br />
afaltiar. v. afaldar.<br />
afaltoki (Urt, Hb ap. Lh), apaltoki (Lar), afaritoki (Urt). Lugar donde se cena. "Coenaculum" Urt V 267.<br />
"Triclinio, cenador" Lar. v. afaltegi, afal-leku. Maisuak au dio: afaltokia non da? Lard 438. Orduan Afaltoki<br />
eder-eder bat erakutsiko dizute. Ib. 438. Ondo begiratu eta ikusi zazu, nola gela edo afaltoki au zure anima dan.<br />
Arr Orac 288. Erten zuan apaltokitik bere ikasleakiñ batera. Ag Ezale 1897, 125a. Apostoluak apaltokian<br />
zeuden. Or MB 473.<br />
afaltokitxo. v. afalgelatxo.<br />
afaltzaile, afalzale (L, BN), aihaltzale (S, R-uzt). Ref.: A y Lrq (aihaltzale), Lh (afalzale, aihaltzale). <br />
"Comensal para la cena" A. v. afaldar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
331
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afamatu. Famoso. v. famatu, ospetsu. Aita Agustin Castejon, gure Misionero ta Erregeren Predikadore<br />
afamatuak kontatzen du [...]. Cb Eg III 236.<br />
afan (V-gip), apan. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Esta voz de prestado se usa en Eibar para significar ufanía,<br />
en la acepción de ostentación y de vanidad. Afana badarabill bedorrek beintzat" Etxba Eib. "Afán, también<br />
afición desmedida. Egundoko afana artu dabe bizikletarako. [...] Jentiak afan demasa artu dau moreno jartzeko"<br />
Elexp Berg. Konprometitu nai zukian da / afana franko bazuan. PE 55. Izketa legun, afana franko / eta<br />
jolasdun lañua, / apustura jokatutzeko, / jaunak, orren enpeñua! EusJok II 59. Juzgatzen zuten zeiñ zan /<br />
baliente zana, / bazuen afana. AzpPr 31. Ori ona izana, / bazuen afana, / ainbeste persona / begira zegona, /<br />
penaz gelditu biar / galdu zuena. EusJok 129. Eztakotzu arek bestetarako afanik mutillekaz ibiltxeko baño. Ort<br />
Oroig 77. Afana franko eta / talentuz urri. Tx B III 135. Irabazian urri, / gastuan afana, / exkaxten ari zaigu /<br />
etxean zer jana. Basarri 109. Pinturako kuadru bati gizonak ainbeste afan zelan emon leikian be konprenditzen<br />
ez ebana. SM Zirik 16. Ikusgarriak ziran orduko / gure pestako apanak. Uzt Sas 44. Estropadak orduan, oraingo<br />
aldean, afan aundia izaten zuten. Uzt LEG I 49.<br />
- AFANEAN. Ni ere arritzen naiz / auen esanian / emen izandu gera / denok afanian, / eta oso gustora / jan<br />
ta edanian. Lopategi in Uzt Noiz 58. Arkakosuak iltzen / plazaren erdiyan, / sei errialegatik / txit afan<br />
aundiyan. Noe 23.<br />
- AFAN-USAIN. "Afan-usaiñak, ostentosidades. Ez dakigu zer dan, baña afan-usaiñak badarabiz" Etxba Eib.<br />
afanatu. Afanarse, preocuparse. Berze bazuk berze aldetik dire ain biotz ertxiak, ezi daude beti afanaturik<br />
ez utzi naies kea ere etxetik, beldurrak egiteko limosna bat, emateko jendeei trago bat. LE Prog 110.<br />
afanazio. Inquietud, ansia. Irugarrena, lur bétea larres, au dá biótz okupátua múnduko afanázio, ondásun<br />
ta gustoéki (Lc 8, 14). 'Sollicitudinibus'. LE in BOEanm 572 (He ansia, Dv, BiblE ardura).<br />
afankeria (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Ufanía, ostentación, vanidad. Afankerixak galdu eben, zan<br />
baño geixagotzat agertu guran, las ostentaciones le perdieron, queriendo aparecer más de lo que era" Etxba Eib.<br />
"Afanosidad, ostentación. Afankerixetan ibiltzia gustatzen jakue orrei" Elexp Berg.<br />
afanosa. Afanosa, ostentosa, vanidosa. Badaki arren ama afanosa bat dala: pasiatzera ateratu, teatrora<br />
eraman eta marmaizarako ematen bazaio bere moduko bat, ez da oroitzen ez alabaz eta ez etxeko potajiaz.<br />
Iraola 70. Garai batez majuak / bazituan sobran, / orañ zeñek nai duen / emen dabill proban; / afanosa bat dala /<br />
ezagun du obran. Tx B II 109 (afanoso en Bertsol 33).<br />
afantsu (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Ostentoso, vanidoso. Aberatsa, baña afantsua geixago" Etxba<br />
Eib. "Afanoso, ostentoso. Oiñ majo kalmauta dago baiña gaztetan tamaiñoko afantsua izan zuan ori. Zentzu<br />
despektiboa du" Elexp Berg.<br />
afantu. v. asentu.<br />
afar. v. apar.<br />
afari (V, G, AN, L, BN, Ae; Lcc, Mic 6r, SP, Urt I 145 (+ afai), Ht VocGr 426, Lar, Añ (V), Arch VocGr,<br />
VocBN, Dv, H, VocB), apari (V, G, AN-larr, L (-ph-); Lar, Añ (V, G), Hb ap. Lh (-ph-), Dv (V), H (+ -ph-)),<br />
auhari (BN-mix; SP, VocBN, Dv (BN), H (S)), aufari, aihari (S; Gèze, H (S)), aigari (R), abari (Sal). Ref.:<br />
Bon-Ond 153; A (afari, apari, auhari, aihari, aigari, abari); AEF 1924, 162; Lh (afari, aphari, auhal-, aihari);<br />
Lrq (aihari); ContR 516; Iz To, UrrAnz (afaixa), ArOñ (afai, afáldu), Als (afaiya), Ulz; Echaide Nav 168; Etxba<br />
Eib (afarixa); CEEN 1970, 346; JMB At (apari); Elexp Berg (afai).<br />
Cena. "Auharia (O), la soupé, afaria, la cena" SP. "Afarixa ariña, obe dala esaten dabe osasunerako" Elexp<br />
Berg. Cf. MEIG VII 100: "Ez ote gindoazke oraindaino baino bide hobetarik bariaku-n ere afari-ren aztarrenak<br />
bilatzen hasiko baldin bagina? Are hobe, zaharrago den abari-renak".<br />
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Afari es la variante más general, documentada en todos los<br />
dialectos salvo en suletino, mixano y salacenco (para el roncalés cf. el ej. de Hualde aigaltan, s.v. afaldu). Aihari<br />
es la variante suletina (auhari en Oihenart, Tartas y en el catecismo mixano CatLan). Encontramos un ej. (no del<br />
todo seguro) de aufari en Prop. Hay abari en sendos ejs. de TAV y ConTAV, en Samper y en ZMoso (36). Apari<br />
se documenta en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde el s. XIX, alternando con afari (algunos autores como<br />
Moguel, Zavala, Iztueta, Xenpelar, Orixe y Uztapide emplean ambas formas). En DFrec hay 30 ejs. de afari y 5<br />
de apari.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
332
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Esta cena es clamada en los bascongados on bazendu abaria (FGN). TAV 2.2.13. Et jaunatizula abari on (AN,<br />
1415). ConTAV 4.2.1. Goiz et'arrats egiten duk buluz eta beztitzia / gorputzaren zerbitzutan barazkari afaria. E<br />
25. Gizon deithu izan ziraden hetarik batek-ere eztuela ene afaritik dastaturen. Lç Lc 14, 24. Bildotsaren<br />
ezteietako afarira deithuak. Lç Apoc 19, 9. Afariori aurkietan / baebilen solizitorik. Lazarraga (B) 1203v. Egoki<br />
Matxini mantua, ta ez afari gertua. RS 160. Nahi nuke afaria prest baliz ezen apetitoa dut. Volt 161. Plazer da<br />
ez barurtzea, ongi iatea, hobeki edatea, eta barazkari onagatik, afari hobearen ez utztea. Ax 480 (V 310).<br />
Barurak hirur ase. Hirur ase hauk aditzen dira, barureguneko barazkariaz, aitzin-eguneko auhariaz, eta<br />
biharamuneko askariaz. O Pr 67. Zeren zure karitatea guziei erakustea gatik, afari handi hura apaindu duzun.<br />
SP Imit IV 11, 5. Iaunaren auharian. Tt Onsa 83. Apostolier bere korpitz saintia eman zerien aiharian. Bp II<br />
118. Bere afari, debozi ta beste gauzak egin ta etzin zen arrats batez. Mb IArg II 312. Zure gustoa egiteagatik<br />
afari artan. Cb Eg III 307. Apostoliekin undar egin zien Auharian. CatLan 130.<br />
(s. XIX). Bukaturík afária. LE Io 13, 2. Itandu egijozu, zenbat eskatuten daben gure apari, gosari, ardao ta<br />
oia gaiti. Mg PAb 73. Gau ta egun Dabidek legez negarrakaz arimako bazkari ta afarija billatutia. Mg CO 100<br />
(CC 74 afaria). Itxi jan baga gauza zalegarriren bat, edo laburtu afaria. Añ LoraS 58. Igaro zituen egun asko<br />
bazkari, ta apari ederrak egiten. VMg 52s. Etxekoak bear duen gosari, bazkari eta aparia prestatu bear dezu.<br />
AA II 91. Bere apostoluei azken afarian zangoak garbitu ta erran zeraiena. Dh 253 (v. tbn. azken afaria en Lg<br />
II 93, Mih 22, Monho 136, Zby RIEV 1908, 209, Jnn SBi 27 y Or Poem 536, azken aparia en ArgiDL 161 y Zait<br />
Plat 152; azkeneko afaria en Cb Eg III 245 y Ub 89, azkenengo afarija en Astar II 205 y azkeneko aparia en<br />
Inza Azalp 124). Afari onen azkenian, artu zituban Jesusek ogija, ta ardaua. JJMg BasEsc 64. Zelan zuk nigaz<br />
afaria / egingo dozu gaur gabean? Zav Fab RIEV 1909, 34 (v. tbn. aparia en la misma pág.). Gosea kendutzeko,<br />
aren afaria / izan zan arto-zaiez egindako ogia. It Fab 257. Etxetarren afaria ifinteko. Izt C 179 (v. tbn. apari en<br />
la misma pág.). Ihizlariaren afaria / urzoareki da hegaltatzen. Arch Fab 107. Eta monarkak egiten du mamiez<br />
afari. Gy 76. Baxera hainitz gabe egiten bazkari; / Gasna, artho, esnea, maizenik afari. Hb Esk 186. Bereala<br />
afari eder bat prestatu zuten. Lard 427. Afari baten artetik, mintzo zen Yainkoaz yaun multzu bat. Hb Egia 3.<br />
Bere sorteguneko afaria. Dv Mc 6, 21. Afari oberik berdin / ez du beste iñork egin. Bil 127. Onetsteintzie baitare<br />
lenbiziko asentuak abarietan. Samper Mt 23, 6 (Echn afarietan; Hual konbitetan). Afari on hura ikhustean, boztu<br />
zen sainduaren bihotza. Laph 148. Zer afari ote degu / gabon arratsian! Sor Gabon 23. Goizetik baru, bazkari<br />
txarra, / afari ona berandu. Xe 234. Ume gaizuak negarrez daude / apariaren galdean. Ib. 263. Gibel-andi an<br />
dago [...] su-bazterrean aparia zaitzen. Urruz Urz 26. Mikaelak onezkero gertatuko zuan afariya. Apaol 26.<br />
Nondik non egiten duten, tokirik hoberenean, bazkari, afari edo krakada. HU Zez 118. Gizon adinetako borthitz<br />
bat heldu zaiote eta bakhotxari ogi puska bat afaritzat emaiten. Arb Igand 84. Aufari eta askariarekin. Prop<br />
1898, 41 (tal vez errata; cf. ib. 44 afari).<br />
(s. XX). Zelan otu etxako lenago aparia egin barik eukala? Ag Kr 106. Badakit zeñek, apari andi bat eginda<br />
bereala, amar saieski jan zituan. Ag G 349. Aparia gertu zeukala. A Ardi 112. Aparija amaitueran esan eban:<br />
[...]. Kk Ab I 26. Alperrik izango'n aitzakiya / ipiñi biarko dun apariya. JanEd 57 II (124 afari, 123 afai). Etorri<br />
ta lenbizik / ein dute afaria. Noe 114. Artara baño len apari bat egin zuan bereakin. Inza Azalp 77. Othoitz bat<br />
egin eta, huna afaria; / Erregek ere ez du gure janharia. Barb Sup 186. Esnezko aparirik eztau arratsien! Enb<br />
162. Behin, bospasei adixkidek egin zuten afari on bat. Zub 37. Ikusi gaitin eta amarengana zoan afaria gaitzeko<br />
esatera. Or Mi 106 (7 apari). Ostatu eder batean sarturik, afari ederra manatu eta manatu bezala jan ere zuten.<br />
Barb Leg 144. Afari eder baten alde hiru, ezin alegerago hiruak. JE Ber 96. Bazkari naiz afari bat egiten<br />
duzunean, ez deitu gero artara zure adiskide edo anaiak. Ir YKBiz 295. Bikaña aparia, polita ardoa. Ldi IL 48.<br />
Oles jakiña, aurpegi ona, / afaria laister gertu. Or Eus 90. Apariak on dagizutela / il baduzute jangale. Ib. 36.<br />
Aparia bukatu zuten. TAg Uzt 71. Bazkaltu eta aigaria ere drezu zakala erran zaun eta txikigatik aigal zokela<br />
(R). A EY II 394. Gure siñestean zer mamiagorik afari au baiño. Or Poem 537. Arroztegian sartu zan, apari ta<br />
gau ostatu eske. Etxde AlosT 41. Aparia baniatzeko, illunabarrerako etxeratu zan. JAIraz Bizia 100. Urrengo<br />
igande-arratsaldian / a ze nolako afaia! Uzt Noiz 79. Apariaren guztiz ederra / preparatzen zun amonak. Uzt<br />
Sas 39. Odonekin egindako afari eta afal-ondoen oroitzapen atsegina ez da agudo galtzen. MIH 145.<br />
v. tbn. Mat 256. Gç 121. Acto 443. ChantP 264. HerVal 163. PE 112. Tx B I 173. Etcham 176. Alz Burr 31<br />
(Ram 26 apari). Zerb IxtS 62. Mde Pr 269. Balad 140. Bilbao IpuiB 240 (135 apari). And AUzta 46. SM Zirik<br />
37. JEtchep 79. Izeta DirG 96. Zait Plat 75. Larz Iru 50. Erkiag BatB 167 (189 apari). Alzola Atalak 44. Xa<br />
Odol 19. Berron Kijote 49. Apari: Zab Gabon 75. Bv AsL 108. Azc PB 144. ABar Goi 15. Munita 49. NEtx Nola<br />
50. Ol Gen 19, 3. EA OlBe 93n. Ugalde Iltz 62. Anab Aprika 68. Gazt MusIx 206. Gand Elorri 97. BEnb NereA<br />
162. Lab SuEm 200.<br />
(afaria jan). Pezeta zuri bana arturik etxean, / afaria tabernan jateko ustean. AB AmaE 279. Azariek,<br />
arranoek, / zer afari duten jan! Or Eus 175. Apari on bat janda. Bilbao IpuiB 180. Afaria jan-da, oeratu baiño<br />
lenago. Ib. 151. Eta gero, afari zerbait jan-eta, bere gelarat igaiten da. Arb Igand 76.<br />
(Como primer miembro de comp.). Kexeri, deitore, nigar-herakiak, / Hek ene barazkal, hek auhal-iakiak.<br />
O Po 19. Egin det nere afari mokaduba. Sor Gabon 56. Ramuntxoren apari kondarrak zapi batean bilduko ditu.<br />
Alz Ram 33s. Sataia landatu du toberak jo naiez / ta afal-bertsolaria Sukuntza da legez. Or Eus 364. Afalsuarentzat<br />
arrebari diot txikitzen egurra. Or Poem 522. Afari-kondarrak jaso-ta asto-gaiñean jarri zituzten.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
333
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Berron Kijote 215.<br />
- AFAL-ZONU. "Aihal-zoñü (S), petit souper" Lh.<br />
- AFARI ARIN. Colación. Zelako janariyak artu leitekez apari arinean? Itz Azald 115. Zer artu dezakete<br />
barau-eguneko gosari ta apari-ariñean Bulda oiek dituztenak? KIkG 64 (KIkV 79 apari-izkian). Afari ariña<br />
emon deutse ta sartu ditue gela zabal batera. Erkiag BatB 190.<br />
- AFAL-ARTE. (En casos locales de decl. sing.). Afal-artean jo zuten kantatik ugari. Or Eus 61. Afal-artean<br />
dute ori ta au agotan, / bat edo bat gau-erdiz landarako ote-dan. Ib. 288.<br />
- AFARI EGIN. Cenar. Iñork nere deia entzunda atea zabaltzen badit arengana sartuko naiz ta arekin apari<br />
egingo dut eta ark nerekin. Ol Apoc 3, 20 (Lç afalduren nauk). Hail, hoiekin egin zak afari eta lo! Ox 176.<br />
- AFARI-EMAILE. Persona que ofrece una cena. Orra zer epai izugarria Jesusek gizon afari emalle aren<br />
aotik eman zuen. Lard 416s.<br />
- AFARI-GAI. Neskak magaletik atera zitun apari-gaiak eta maiean ustu. Or Mi 89. Gerriederrek muxareizea<br />
/ atseginez dio oroitzen; / aiek saskian, etxera doa / afari-gaia antolatzen. "La materia de la cena". Or Eus<br />
87.<br />
- AFARI-ISKI, APARI-IZKI (V, G ap. A (s.v. apari)). Colación, cena de día de ayuno. Cf. BeraLzM:<br />
"Apalaizki, colación". Iatuna banintz bere, gabon-gabeko aparia atso-agurakaz baiño garizumako apari-izki<br />
edo apalusiak ume-artean gogozago iango neukez. A Txirrist 120. Josek, ardiak goiztxoago ellorrera sartuta,<br />
txabol barruan apari izkibat egiteko asmoak zerabilzkian. Ag G 153. Zer artu daikie barau-eguneko gosari ta<br />
apari-izkian Bulda orreik daukezanak? KIkV 79 (KIkG 64 apari-ariñean). Agertoyala jasoeran, agertzen da<br />
Kosepa apari-izki bat gertatzen. Ort Oroig 67. Afari iskia jan ostean, ama, ondoezaz egoala-ta, oera goizetik<br />
joan zan. Erkiag BatB 95.<br />
- AFARI-IZEN. "Afari izena eiñ, hacer una ligera cena" Iz ArOñ. "Afai izena eiñ, cenar ligero. Afaldu eztakitt,<br />
baiña afai izena ein ddou beintzet" Elexp Berg.<br />
- AFARI-KONDO. Restos de cena. Zapian bildutako apari kondoa Ramuntxori emanaz. Alz Ram 37.<br />
- AFAL-LAGUN. Compañero de cena. v. afaldar. Joan ühaitziala amia hartürik, / xokho hunak badira zük<br />
ezagütürik, / gaian arrañkiz aihal lagunak deithürik. Eskual 10-1-1908 (ap. DRA). Afal-lagunei auxe agindu<br />
zien: [...]. Zait Plat 76.<br />
- AFARI-LEGE (V-gip), APARI-LEGE. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Empleado gralmte. en la expresión afari<br />
legea egin). "Afari legia eiñ, cumplir con la hora de cenar. Gaurkuagaittik, eiñ dogu afari legia, naiz da<br />
porruegaz" Etxba Eib. "Afai legia eiñ" Elexp Berg. Nere apari-legea eginda etxetik irten naiz. Alz Ram 25.<br />
Illuntze-aurrean egin zuen langilleak marandioan bertan apari-legea. TAg Uzt 294. Apari legea egin zezan<br />
exeri zuten. JAIraz Bizia 76. Gau baten, alai, mai-inguruko / batu da lagun taldea, / ta ardangelako txoko batean<br />
/ egin apari-legea. NEtx LBB 290. Afari legia eiñda, lotarako gertau ziranian. Etxba Ibilt 461. Apari lege bat<br />
eman ziguketen: atuna ta ura. Ataño Espetx 44. (Con bete). Bete dezagun guk ere Gabon-apari-legea.<br />
NEtx Antz 131.<br />
Bazkari ta apari legezkoak, gazte jendearen dantza-saioak eta irrintziak. NEtx LBB 19.<br />
- AFARI-MERIENDA (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Afari-meriandia, merienda-cena. Ogetabost<br />
lagunek, afari-meriandia dogu gaur Olerrian" Etxba Eib. "Afai-merienda, merienda-cena. Souan lanian<br />
gabitzenian, zazpirak aldera afai-meriendia eiñ, da aurrera" Elexp Berg. Cf. Echaide Orio: "Afarimerienda,<br />
merienda-cena". Cf. tbn. VocNav s.v. afari-merienda. Apari-merijenda baten ondorik. fB Olg 110.<br />
Neskameari esan zaiozu apari-merienda presta deizula. Moc Damu 34. Umorerik onenagaz diñardube apaimerijendie<br />
eiten. Kk Ab II 86. Iruditzen bazaizue aparimerienda bat egin genezaguke. JAIraz Bizia 71. Aparimerienda<br />
goxoa. Ib. 17. Ta onekin, gaur, biok eingo juagu afari-merianda bat. SM Zirik 36.<br />
- AFARI-MIN. Ganas de cenar. Mikelak, aldiz, afari-min du, / ez dauka pake sudurra. "Tiene ganas de<br />
cenar". Or Eus 93.<br />
- AFARI-MODU. Cena frugal o ligera. Amaren saldatxoaz / ez nago aztuba, / eta det aitarentzat / aparimoduba.<br />
Echag 124. Nekatzen diraneko / egiñikan suba, / baniatu dediyen / apari-moduba. Ib. 94.<br />
- AFAL-MUGA (SP, sin trad.). Hora de cenar. Afal zaitezin baino lehen egin behar duzu afaritxo [...]<br />
espiritual bat. Hautazazu bada zenbait ephe, afal-muga baino lehenxe [...]. SP Phil 119 (He 122 afal muga).<br />
- AFARI-OTSA. "Apari-otsa (Sal, R), cena ligerísima" A.<br />
- AFARI-PASADA. "Afai pasaria eiñ, afaldu. Laister, afari pasaria ein eta estudixatzera juan biot. Eztou<br />
betekara aundirik eiñ, baiña afari pasaria eiddou beintzet eta..." Elexp Berg.<br />
- AFARITAKO (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), AIHAITAKO (S ap. Lrq), AFARITARAKO. Para cenar.<br />
"Afaritako lekua, cenadero lugar" Lcc. "Aihaitako, pour dîner" Lrq (s.v. aiharita). "Oiñezkero afaittako ordua<br />
izango da" Elexp Berg (s.v. afai). Afaritako etzala falta arrain zabala salsatan. Acto 214. Galdu<br />
deustazube aita semiok apaitako gogo guztija. Mg PAb 103. Emen zuretzat dira parako / jaki txit goxuak<br />
afaitarako. Bil 79. Agerak ekarri zuen pitxer bat ardo apaitarako, baita ere libra bat solomo. Urruz Urz 26.<br />
Apaitarako gogo andirik eztot gaur euki. Ag Kr 25. Eukiko dogu ardaotxoa, eguerdi ta aparittako. Echta Jos<br />
277. Arrizko mai-gañean aparitarako eltzaria aize goxotara zedukan. Or Mi 6. Aparittarako ogirik be ixan ez.<br />
Otx 57. Eia xerrikume gixen bat harrapa zezakeenetz afaritako. Mde Pr 92. Joan etxera; afaritarako eukan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
334
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bezigua ekarri, ta zokil-pean sartu ixil-ixillean. Bilbao IpuiB 120 (43 aparitarako). Afaitarako gertu daukan<br />
perretxiku kazuelia emoteko. SM Zirik 92. Afaitarako konbidau ebala. Etxba Ibilt 464. Ango buruzagi batek<br />
afaritarako deia egin omen zien bein. Zait Plat 75. Hori dela-ta afaritako bildu ginen hurrengoan. MIH 144.<br />
v. tbn. Gy 54 (afaitako). Or Eus 78 (afaritako).<br />
Lurrean dago etzanda, ta lurrera botau dau aokada nardagarria. Zer da, afaritako jatekoa? Ez. Odola da.<br />
Erkiag BatB 196s.<br />
- AFARITAN (V-gip, BN; Lar), AIHAITAN (S). Ref.: Lh (afaritan); Lrq (aiharita), Iz ArOñ (afárittan); Elexp<br />
Berg (afaittan). Cenando, en la cena. "Abundantemente nos dió de cenar, oparo afaritan eman zigun" Lar.<br />
"Afárittan ekárri, traer de cenar" Iz ArOñ. "Atzo afaittan gendela argixa joan zan" Elexp Berg. v. afarite. <br />
Joan zan Jauna / dizipulook arturik, / afaritan / maia bedeikaturik. Lazarraga (B) 1203v. Apostoluekin afaritan<br />
zegoela. Mat 130. Iasarri gura dabenean iaten edo afaritan. Cap 132. Manatzen du Jesus Jaunak / Afaritan<br />
eman onak / Ofrenda diotzogun. Gç 111. Primak bazin jaun barberarentako / aiharitan kapu eta ollasko. Etch<br />
426. Aihaitan zirelarik. Ip Mt 26, 26 (He, Echn afaitan, Dv, SalabBN afariten ari; Samper abaltzen zauden).<br />
Eztogu edaten gaur aparitan / edan maiteak ugari. Azc PB 93. Eladik aparittan ittandu eutsen: [...]. Echta Jos<br />
292. Apaitan ari giñala. Urruz Zer 133. Aparitan berakin iduki ninduten, bainan etzuten berarizkorik deus<br />
aitatu. A Ardi 49. Erretorak egon-erazi zian kapitaina berarekin aihaitan. Const 33. Asi naz bada aparitan. Or<br />
Tormes 79. Bein aparitan, mutil gajoa burua atzera, besoak zintzilik, gelditu zan sillan. Anab Poli 78. Exertzera<br />
bereala; ta ik, Ramuntxo, aparitan jarrai zak. Alz Ram 24. Jauregitarrak areto nagusian aparitan ari ziran.<br />
Etxde AlosT 49. Baiña Don Fakundok ez eban aparitan erbirik jan. Bilbao IpuiB 135. Gaur afaitan aze<br />
perretxiku jana dakadan. SM Zirik 92. Jakin duzia hanitz edan othe zuten afaritan? Larz Senper 58 (Vill<br />
aparitan). Etxeko guziak aparitan bildu ziran. NEtx LBB 19.<br />
Pazku-aparitan. NEtx LBB 267.<br />
- AFARITARA (V-gip ap. Elexp Berg; Urt), AIHAITARA (S ap. Lrq). Para cenar, a cenar. "Norbaik ekhartzea,<br />
erakhartzea bazkaitara, afaitara" Urt I 145. "Aihaitara, dîner (avec mouv[ement] vers)" Lrq (s.v. aiharita).<br />
"Biar tia Maria dator afaittara" Elexp Berg (s.v. afai). Arratsean oake ollokin afaritara. TAV 3.1.25. Eman<br />
zioten afaitarat. Lg I 238. Guazan orain apaitara, gero lotara. Mg PAb 164. Gauza guziak prest arkitzen ziran<br />
denboran, gaztigatu zien, zijoazela afaritara. AA III 420. Anderia, sar zite / untzi hunen barnera. / Arratsan<br />
juanen gira / biak auharitara, / biak auharitara eta / kobla eder emaitera. Chaho (ap. DRA). Ya que ez duben<br />
nai etorri nerekin afaitara. Sor Gabon 46. Gonbidatu zituen Erretore jaunak Fernando eta beste koplari batzuek<br />
apaitara. Otag EE 1885b, 298. Ozinbelzko ateak zabalik daukazuz, da sartuko zara bertan apaitara ta lotara. Ag<br />
AL 28. Aparitara eioala, "Angel" deitu eutsan. Ag Kr 112. Illuntzean, apaitara baño lentxoago. Ag G 345. Ots,<br />
bazatozte aparitara ala ez, yaun Anbrusi? Or Mi 6. Arratsean aparitara etortzeko. Anab Poli 89. Ttunttuna<br />
aparitara etxez-etxe doa. "El músico suele ir convidado por turno de casa en casa". Or Eus 35. Bein afaritara ere<br />
gomitatu zuen etseko jaunak. Mde HaurB 75. Txomin afaitara juan zanian. SM Zirik 92.<br />
v. tbn. Urruz Urz 60 (afaitara).<br />
Ezin auat, Patxo, gaubeon erbi-aparitara deitu. Bilbao IpuiB 134.<br />
- AFARITAREAN. De la cena. Jagi zidin / afaritarean tristerik. Lazarraga (B) 1203v.<br />
- AFARITAZ. "Aihaitaz, en dînant (S)" Lrq. Cf. AFARIZ. v. AFARITAN.<br />
- AFAL-TENORE, AIHAL-TENORE (S). Ref.: A (apal-ordu); Lh (aihal-thenore). Hora de cenar. v. afalordu.<br />
Holaxet iraganik uros atsaldea, / han berean jin zauku afal-tenorea. Xa Odol 140.<br />
- AFARI-USI. v. afariusi.<br />
- AFARIZ. Afariz bildu dira Garazirenera, / berant-axuriaren exur-bereiztera. "A cenar". Or Eus 288.<br />
- AFARI-ZARO. "Apari-zaro, cena ligera (V-arr)" DRA.<br />
Etim. Tanto afari como abari (Sal y ant.), apari, auhari, aiha(r)i, aigari, pueden muy bien explicarse a partir<br />
de *au-(h)ari que, a su vez, puede muy bien proceder de *gau 'noche' + (k)ari. No es aceptable la opinión de<br />
Schuchardt, según la cual habría que partir de lat. *apparium. Téngase en cuenta que vasc. or. apairu,<br />
contrastando con el nombre de la cena, significa 'comida en gral. (fr. répas)'.<br />
afarika, aparika (V-m, G ap. A). "Aparika esaten da Markiña-aldean, maiñaka Lekeitio-aldean umeak iokoan<br />
edo iolasean ibilteari" A BGuzur voc. "Juego de niños, que consiste en simular cenas" A. v. afariketa. <br />
Neskatillea izaten zan beti nagosi: nai etxean aitan aurrean, nai artadian aparika edo maiñaka euren kontura<br />
iarduenean. A BGuzur 109.<br />
afariketa (V-gip), apariketa (V). Ref.: A (aparika); Etxba Eib (afariketa). "Juego de niños, que consiste en<br />
simular cenas" A. "Juego de niños, cosa de broma. Umien afariketia dirudi autu orrek" Etxba Eib. "Afariketia<br />
zalakuan, milla errialen okerra" Ib. v. afarika.<br />
- AFARIKETAN EGIN, IBILI, JARDUN. a) "Jugar (los niños) haciendo comedia de los asuntos de los mayores.<br />
Eiñgo dogu afariketan ni aitta ta zu ama? Afariketan zebizen umiak Txantxa Zelaixan. Afariketan jardun dabe<br />
goiz guztian" Etxba Eib. "Etxekoandrezketan ibiltzea, beste errietan apariketan ibiltzea esan oi-da; baita<br />
koziñeketan ibiltzea ere. Itz auek, aurren jolasak (dendari dirala-ta abar) adierazi oi-dute" NEtx Nola 24n.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 335<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) "Se dice también así, cuando los mayores, faltos de juicio o seriedad, parece que actúan como niños.<br />
Afariketan ibilli al aiz, orretara agertzeko? Gauzia benetan artu biarrian, afariketan jardun dabe" Etxba Eib.<br />
- AFARIKETAKO, AFARIKETARAKO. Juguete. "Jatxixozuz umiari bere afariketakuak" Etxba Eib. "Erregen<br />
egunian afariketarako asko ekarri detsez Erregiak" Ib.<br />
afariñi. "Aihari (S), souper. Dim. [aihari]ñi, [aihari]tto, [aihari]xkot" Lh. v. afaritxo.<br />
afariño. "(BN), petit souper" Lh. v. afaritxo.<br />
afarite (V-arr-gip), afaite (V-gip), aparite (G-goi), auharite (BN-arb). Ref.: Iz ArOñ (afáldu); Gte Erd 141. <br />
(En casos locales de decl. sing.). "Afarite. Cet mot, qui ne se trouve ni dans Azkue ni dans Lhande, signifie<br />
'souper'" Lfn Cor 28 (que cita el ej. de Leiçarraga). "Afáitteko, para cenar. Afáitten, cenando. Afáiten, afálduta"<br />
Iz ArOñ (s.v. afáldu). "Afarite orduen berba ingo dogu (V-arr-gip), afaiteko orduan (V-arr), [...] aparitekoan<br />
(G-goi), [...] auharitean (BN-arb)" Gte Erd 141. Cf. AFARITAN, AFARITARA.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Lo emplean tbn. los vizcaínos Arrese Beitia y Kirikiño<br />
(el ej. de Balad 225 podría tbn. interpretarse como afaritan, con -a- > -e- tras vocal cerrada).<br />
Iaikiten da afaritetik. Lç Io 13, 4 (TB afaritik, Dv mahainetik, BiblE mahaitik). Bena kumitatzen zütüt / gaur<br />
aihaitera. AstLas 45. Afariten ari zirelarik. SalabBN Mt 26, 26 (Dv afariten; Ip aihaitan, Samper abaltzen).<br />
Sainduaren azken hitzetan nigarrari emaiten da hobenduna [...] eta azkenean Iñazio othoizten afariten geldi<br />
dakion. Laph 81s. Zurrustxo bat geiago edanik afaitean. AB Olerk 555. Jarri zirean maian umore onagaz, /<br />
apariteko guztiz gogo andiagaz. AB AmaE 310. Orok, edatearen beharra bazuten, eta zenbait afaitekoak ere<br />
baitziren, ostatuan gogotik sarthu ziren. Elsb Fram 138. Arratsa ethorri, eta, afariteko gure ogi hautsaren<br />
gainean errea jaten ginduelarik, elgarri egiten ginduen: [...]. Prop 1895, 122 (ap. DRA; pero la ref. es<br />
incorrecta). Ama gaixoak ez ginituen Igandearekin behinere afariterat utziko non ez ginuen lehenik anaiaarrebek<br />
elkharrekin Saindu baten bizia irakurtu. Arb Igand 152. Goizik afariten ginen. JE Bur 76. Apaiteko<br />
libelauren gibel ekarteko diruba ixan ezik, etxeko gustijok or daruazuz. Kk Ab I 64. Zatoz beraz barnerat eta /<br />
gurekin afariterat. Itzald II 25. Eta, afaiten biak ari zirelarik, aitari erran zion, ostatuan, ontsa nahi gabe, zer<br />
gerthatu zitzaion. Barb Piar I 183. Asarre bixijan eguan, gixona ain berandu etxeratzen zalako ta apaiten be<br />
juan etzalako. Kk Ab II 8. Ni afaiten hasi orduko. Barb Leg 23. Udaletxeko plaza ere hutsa. Afariten ari ditazke<br />
Irundarrak. JE Ber 95. Haren hotelean haiz, dudarik gabe, afariteko. Larz Iru 50 (Lek afaltzen). Gure<br />
Gabrielarekin hitzartuak dituk, Etxegaray baitarat afariterat joaiteko. Ib. 52 (Lek afaltzera). Behin baino<br />
gehiagotan joan da ere gaizki bizi ziren batzuekin afaiterat. Ardoy SFran 161. Afaiterat galdegiten du... eta gero<br />
etzaterat. Ib. 187. Jaun kapitaina, amak / igortzen nau zugana / jin zaiten afaitera. Balad 137. Geur afariten<br />
etorritia / egin bazeinke mesede (V-arr). Ib. 140. Afariten han ziraden / senar-emazteak (V-arr). Ib. 225.<br />
afaritekoño. Dim. de afariteko ('alimento(s) para la cena'). Ezpainetan irriño bederarekin, begiak<br />
idurikatzen zuten afaritekoñoari landatuak. JE Ber 32.<br />
afaritto, aiharitto. v. afariñi.<br />
afaritxo, aparitxo. Dim. de afari (a veces tbn. con el sentido de 'colación'). v. afariñi, afariño. Afal<br />
zaitezin baino lehen egin behar duzu afaritxo edo ezpere kolazino debot eta espiritual bat. SP Phil 119.<br />
Baruegunetan gaubeko aparitxuan apur bat geiago jatea. Itz Azald 154. Gertatu zitzaion mutillari badaezpadako<br />
aparitxoa, eman zioten nolabaiteko etzatokia. Ag G 327. Gizonak ez al du iñoiz bear aparitxoren bat<br />
lagun-artean? Lab EEguna 64. Aparitxo bat egiñez, artu genduan lasaitu ederra. Uzt Sas 25. v. tbn. Sor Gabon<br />
41.<br />
afariusen, apariusen. "Bazkalusen bat, apariusen bat egin degu" A Apend. v. afariusi.<br />
afariusi (A), afarusi (Lar H, Hb ap. Lh), apalusi (V ap. A; A Morf 605). Colación, cena ligera de los días<br />
de ayuno. "La colación" A (que cita a Ubillos). "Apal-usixea, [...] cena ligera" Ib. (s.v. usia). Zillegi da barauegunetan,<br />
arratsean egin oi dan afari-usia edo Kolazioa. Ub 187. Gauza gutxi, eta afari-usia dala, bai. Ib. 188.<br />
Afarusitako artu daiteke arima oneko yendeen artean usatzen dena. Legaz 33. Iatuna banintz bere, gabongabeko<br />
aparia atso-agurakaz baiño garizumako apari-izki edo apalusiak ume-artean gogozago iango neukez. A<br />
Txirrist 120.<br />
afarixka. (Dim. de afari). Cena ligera. Baru baita, afarixka egin dute etxean. "Cena frugal". Or Eus 144.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
336
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afarixkot, aiharixkot. v. afariñi.<br />
afarma. v. aferma.<br />
(afarrasta). "Siembra a voleo (Santesteban)" VocNav.<br />
afedan (Aq, A). "Apagar, izungi. Apaga ese candil, izungizak kreselluori, item. itzali, afedan, afedanerazo"<br />
Aq 1325. Se trata sin duda de atsed- (cf. atseden, 4.º en Azkue), tomado, a juzgar por la grafía, de RS 399. Nada<br />
tiene que ver con afen, rad., por ejemplo en Ax 531. v. atseden.<br />
afeitatu. v. afaitatu.<br />
afektatu, afetatu (VocBN). "Affecter, affecté" VocBN. Gogo batez bata berzeagana afekzionatuak<br />
zaretelarik, gauza gorák afektatzen eztituzuelarik, baina beheretara akomodatzen zaretelarik. Lç Rom 12, 16<br />
(Dv ez lakhet izan asmu gorak; BiblE ez izan handinahiak).<br />
afekto. Afecto; deseo. v. afekzio.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales. El único ej. de la segunda mitad del s. XIX es de Soroa y no hay<br />
ningún testimonio del s. XX.<br />
Geren biotza eta afekto ona Jaungoikoagana ifenirik. OA 55. Billostu gaitzala geure afekto deungetarik. Urqz<br />
51. Eta Jainkoak batzuetan biotza argitzen ta berotzen du borondateko afekto edo gogo bero bizi batzuekin. Cb<br />
Eg II 9. Bere afekto guziarekin eskatu zion [...] zeruko argi bizi bat Jainkoagandik alkanza ziozala. Ib. 208. Fede<br />
ta biotz oneko gure jende pobretxoenzat afektoz beterikako Konsiderazio argi ta labur oiek. Ib. 9. Estiót zaustéla<br />
kuartobátes, esta kuarto erdibátes ere, está erdiain erdian ére, baizik sar-atrabát memoria ta afektoain<br />
erakustekó. LE Prog 98. On dire aféktoak ta orázioak Jangoikoái. LE Ong 17v. Zagoze an asti labur baten,<br />
esaten ta egiten milla afekto ta propositu on. Añ LoraS 132. Oneek baño askozaz afekto biziagoak erne ta jaioko<br />
dira zuen biotzeetan. Ib. 76. Bada orrelako afektoak, deseoak eta asmo santuak dira konsideraziotik atera bear<br />
ditugunak. Gco I 397. Bigarren gauza da anima ederki apaintzea fede, esperantza, karidade, eta beste birtuteen<br />
afektoakin. AA I 441. Gauz ona izango da karidade ta kontriziozko afektoak egitea. AA III 359. Gure<br />
ongilleentzat afektorik ez gordetzea. Ib. 345. Borondatiagaz afektoak, eta deseo santuen frutu onak ateratzen<br />
doguzala. CatLlo 30. Geienetan txoruak eta sisalariyak izaten diala, gañera afektoik artzen ez dutela iñori. Sor<br />
Gabon 42.<br />
afektuoso. Afectuoso. Bere eskuak mun egiten du / txikiain serbitzalea / zure errendimenduetan / afektuoso<br />
adiskidea. Gamiz 206.<br />
afekzio (Urt I 423), afekzione (Urt I 423, ib. 377, Urt Gram 40), afetzione (VocBN, Gèze), afekzino<br />
(Urt Gram 40). Afecto, sentimiento; deseo, pasión. "Affection" VocBN y Gèze.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga (no aparece en Axular ni en Etcheberri de<br />
Ziburu). En el s. XIX su uso decae y no hay testimonios del s. XX.<br />
Halakotz bada abandonatu ukhan ditu Iainkoak itsusgoatako afekzionetara. Lç Rom 1, 26 (Dv lehia<br />
laidotsuenetara, TB lizunkerietarat). Zeren haragiaren afekzionea etsaigoa baita Iainkoaren kontra. Lç Rom 8,<br />
7. Eta asko da nehori gaitzerizterik edo afekzione gaixtorik ez ekartea? Lç Ins D 6v. Presentatzen derauzkitzut<br />
ene bihotzeko afekzioneak. SP Imit IV 17, 2 (Mst desira). Libra nazala afekzione gaixto eta amudio desordenatu<br />
guzietarik. SP Imit III 4, 1 (Mst desirkünte, Ch amudio lohi, eta gutizia desordenatu). Eta jakiteko zer afekzione<br />
eta zer berthute pratikatu behar den oren hetan. Gç 84. Batzuek debozione gehiago dute saindu batentzat bertze<br />
batentzat baiño; ordean afekzione hori maizago da humanoa. Ch III 58, 3. Bekhatu benialaren afekzionerik edo<br />
amodiorik gabe. CatLav 244 (V 124). Ez diozogula gure bihotzari permeti hura desiratzea, hari afekzionez<br />
lotzea. He Gudu 68. Yaidura edo afekzione gaixtoak. Lg I 198. Gloria haboro eman düzüna Jinkuari zure<br />
afekzionerik xipienaz, eziez eman beitere kreatürek orok bere akzione handienetzaz. Mercy 22. Bekhatu<br />
benialaren ganako afekzionerik gabe. Brtc 237. Bihotzeko sentimendu eta afekzione hautan datza meditazioneko<br />
gorphutzaren bigarren phartea. Dh 102. Ikhusten ditu ene pentsamendu eta afekzionetan diren sekreturik<br />
minenak. MarIl 61. Birjina Jinkoaren Ama thonagabiari jüntatü zütian afetzioniaz [othoitzen zütügü]. Ip Hil<br />
262. Non inposible bezala baita izan dadin pozoatua afekzione gaxtoen pozoinaz. Arb Igand 113s. Birjina<br />
Jainkoaren Ama notha gabeari juntatu zaituen afetzioneaz eta Jesu-Kristo besarkatu duzun aita ordeko<br />
amodioaz [...]. San Josephi othoitza [título de una hojita publicada en Bayona] (ap. DRA).<br />
v. tbn. Afekzione: Tt Arima 53. CatLan 114. JesBih 400. UskLiB 63. Jaur 372.<br />
(Con -zko, adnom.). Gauza guzién gainetik zuen artean karitate afekzionezkoa duzuelarik. Lç 1 Petr 4, 8.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
337
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afekzionatu (Aizk), afetzionatu (VocBN, Gèze). "Affectionner" VocBN y Gèze. "Causar afección; cobrar<br />
afición a alguno" Aizk. Ezen haragiaren arauezko diradenak haragiaren gauzetara dirade afekzionatu. Lç<br />
Rom 8, 5 (Dv haragiaren gauzei gozo hartzen diote, TB maite dituzte haragiko gauzak). Hagitz afekzionatzen<br />
bazare ditutzun onhasunetara. SP Phil 267 (He 269 haiñitz baditutzu maite).<br />
(Part. en función de adj.). Zeren hain afekzionatu erakusten zaren Iainkoaren tenpleko gauza gaizkituén<br />
drezatzen. Lç Dedic * 5v (v. tbn. otro ej. de Lç s.v. afektatu). --Nola dago zure nausi Iauna? --Ungi eta zure<br />
untasunaren desiratzen dena eta afekzionatua zuri serbizio egitera. Volt 279s.<br />
afekzionatuki (Aizk), afetzionatuki. Emocionadamente, apasionadamente. Bertan sarthurik afekzionatuki<br />
Regegana. "Avec grande affection". Lç Mc 6, 25 (HeH lehia handirekin, TB lehiarekin). Suplikatzen augu<br />
afekzionatuki. Lç Ins A 2r. Baldin hura afekzionatuki onhesten, enzuten eta inprimitzen badugu. Ib. E 8v.<br />
Afekzionatuki othoitz eta suplikazione egiten drauagu. Ib. B 6v. [Debozionearen bidez] karitateak egiten baititu<br />
bere obrak gure baitan edo guk egiten baititugu haren bertutez agudoki eta afekzionatuki. SP Phil 4 (He 4 gogo<br />
onez).<br />
(Con -ago, suf. de comparación). Halatan afekzionatukiago eta ondikozago Iesus Kristen ethortea desira<br />
lezatenzat. Lç Adv *** 2r.<br />
afellidu. v. apellidu.<br />
afen (O-SP 225 SP y A, H). (Rad.). "Afentzea, veut dire mettre ou poser: c'est presque le même que<br />
iminzea" O-SP 225. "Afentzea, abattre, derrocar, abatir, derribar" SP (que cita a Axular y de ahí deduce la forma<br />
afendu: "Afendua, abattu, derribado, derrocado, abatido"). "Afentzea, mot qu'Axular prend à l'esp. afear<br />
'enlaidir'" H. "Afentzea, poner, colocar" A, que da tbn. "afen, apagar, destruir" s.v. afedan (q.v.). "Afeni (?), poner<br />
(?)" Vill AxH (es más probable un part. *afendu; v. FLV 1974, 110). Erran nahi du: lehen eginen<br />
urrikimenduarekin, eta gehiago ez egiteko borondatearekin, Iainkoak bere lekhuan ibenirik dadukan<br />
kofesorearen aitzinean, kofesa, egotz, afen, eta isur ditzatzula, egin, erran eta pensatu dituzun bekhatu guztiak.<br />
Ax 531 (V 342).<br />
afer. v. alfer.<br />
afera (V-ger-m, G-nav, AN-5vill-ulz-arce-erro, L, B, BN, Ae, S; VocBN, Gèze), afer (AN-5vill), afea. Ref.: EI<br />
61; Gte Erd 55 y 206; Izeta BHizt2. Asunto, negocio, ocupación. "Affaire, embarras" VocBN. "Hori da afera<br />
(BN-arb, S), [...] hau da aferaren gakoa (BN-arb)" Gte Erd 206. "Akomoda ditela beren aferretan (BN-arb)" Ib.<br />
55 (junto a lan, behar, egiteko, etc., de otras zonas). "Quehacer, asunto. Au ezta zure afera. Gure aferak gaizki<br />
dazi" Izeta BHizt2.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XIX y XX, en un texto de Lesaka de 1857, en Izeta y en<br />
Aresti. Aunque hay muchos ejs. ambiguos, los no ambiguos son todos con -a constitutiva (v. AstLas, Balad, M.<br />
Elissamburu y Oxobi). En DFrec hay 12 ejs., todos ellos septentrionales.<br />
Ezpeletan ezin emanez bere aferari finik / Zuarramurdirat juan zitzaizkun paper txarrak harturik. AstLas 66.<br />
Jente hunak, entzün düzieia / jaun horren diskusa, / zoinek aipatzen beitü / afera bat kuriusa. Ib. 41. Huna<br />
gutuzu afea inportant / batez zure mintzatzera. Ib. 46. Kongregazione guziaren aprobazionea iduriz galdegiten<br />
luketen aferetan. JesBih 425. Afera hortan auzitarat / nihor ez daite abia. Balad 244. Hiruetan ogei urte /<br />
gutienik ba ditu, / herri huntako aferak / ez dirala garbitu. Bordel 87. Aboro ni ez nagoke; / Nere aferek deitzen<br />
naute. Gy 42. Burlen asuntuba edo irriyen afera izattia (Lesaka, 1857). ETZ 254. Jeiki eta gan behar<br />
infirmeriara, / Bainan han sartzekotzat behar zen papera; / Eman zarotanean Leutrek afera, / Gan nintzen<br />
berehala erien athera. Elzb Po 209. Gutien ustean berriz afera piztu [da]. HU Zez 47. Gero eta gaizkiago<br />
zohazin nere aferak. StPierre 28. Ontsa pentsa afera hoi nungo jujeak dezake kondena? Ox 204. Ez da ene afera,<br />
bainan [...]. Lf Murtuts 18. Nere aitin arrebak utzi nu merkatuko aferetan eta bertzetan 48 urthetan. Herr 9-6-<br />
1960 (ap. DRA, s.v. aitin). Zure eskuetan uzten dugu gure afera. Izeta DirG 37. Gogo aundiakin artu zuten<br />
Leblancen afera. Ib. 87. Erranen dautazuia zer duen ene senharrak holako afera poliza horrekin? Larz Senper<br />
130. Eta haren alabatzakoaren afera jakin zuenean, alde egin zuen hemendik. Arti Ipuin 82. Merian dabil gure<br />
aferak / ez dabiltzala hain ontsa. Mattin 66. Bai, euskaldunak izan obra eta ele, / herriko aferetan ez izan logale.<br />
Xa Odol 112. Jauna bere aferetan, anderea bere barne lanetan, zer da ederragorik? Ardoy SFran 64.<br />
v. tbn. Elsb Fram 153. Zerb Azk 104.<br />
aferatu (VocBN). (Part. en función de adj.). Atareado, ocupado. "Qui fait de l'embarras" VocBN. Badathor<br />
uli bat dena aferatua, / Gan-arazi nahiz karro gelditua. Gy 178. Halakoa aferatua zen kafearen egiten. Elsb<br />
Fram 148.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 338<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aferma (S (Foix) ap. Lh; Chaho), afarma (Ht VocGr), alferma (L-sar ap. Lh). "Bail, ferme" Ht VocGr. <br />
Kondazazue, eta errex da, zuen herrien detxima eta premizien afermak edo balioak zer emaiten zuben. Revol<br />
137. Beñardoin afermatik beratia paratzeko. HerVal 141. Beñardoin aferma. Ib. 141.<br />
- AFERMAN HARTU. Arrendar, tomar en alquiler. Bederatzi urtherentzat aferman hartzeko gogoa dut, sasoi<br />
onekotzat. Darthayet Manuel 316.<br />
- AFERMAN EMAN. Arrendar, ceder en alquiler. Etxia utzi du hutsik, lurrak eman behar ukhen beitütü<br />
aferman. Herr 28-7-1960 (ap. DRA).<br />
afermadore. Mayordomo, administrador de una casa. Bere egitekoei konturik edo ordenarik eman etzioten<br />
bordariarena edo afermadorearena (Lc 16, 1s). CatLav 355 (V 171; Lç despenser, Dv etxegizon, Ker etxezain).<br />
afermatu (S ap. Lh; Chaho). "Affermer, donner, prendre à ferme" Chaho. "Afermatü (S), prendre en bail" Lh.<br />
afermatzaile. "Afermazale (S), preneur en bail" Lh.<br />
afespikukide. v. apezpikukide.<br />
afetzione. v. afekzio.<br />
afi. v. ahabi(a).<br />
afia. v. habia.<br />
afiel. "Afíel bat, un alfiler" Iz ArOñ. v. orratz.<br />
afiladore. Afilador. Biajantiak ez-ezik afiladore, mielero ta komeriantiak pe bai, sasi-mediku ta pelotariaz<br />
gaiñera. SM Zirik 14.<br />
afilatu. "Afilar cosa de yerro, burniazko gauzea afiladu" Lcc.<br />
afin. (Seguido de eta). A fin de que, con objeto de que. Giten othoi, onsa bizi Ienkoarekila batian haren<br />
grazia saindian, afiñ eta ohoiñ tronpur hura, herioa jin dadinian, edo egunaz edo gauaz gure kontre, guk hura<br />
trunpa dezagun eta, ez hark, gu. Tt Onsa 61. Afin eta ihesi egin dezazun haier, ebita ditzazun. Tt Arima XV.<br />
afinamendu. Refinamiento. Amodio propioaren afiñamendu batez modestia bera banitatearenzat<br />
baliarazten dutelarik. Mih 64.<br />
afinatu. "Afinar, afinadu" Lcc. Zenbatenaz gehiago gudukatzen abitire, hanbatenaz heien berthutea afiñatzen<br />
eta perfeta billakatzen da. MIh 192 (DRA lee erróneamente y da una entrada asiñatu "purificarse").<br />
afirmatibo. Afirmativo. Prezepto afirmatiboak eztu obligatzen gizona pro semper jagoitikoz, negatiboak<br />
bezala. Tt Arima 7.<br />
afirmatu (Lcc, Urt IV 300). "Afirmar, afirmadu" Lcc. Hitz segura duk haur eta gauza hauk nahi diat<br />
afirma ditzán. Lç Tit 3, 8 (He zinki mintza, TB segurta, Dv finka, BiblE finko irakatsi).<br />
afirmatzaile. "Attestator, lekhukoa, seguratzaillea, afirmatzaillea, deklaratzaillea" Urt III 59.<br />
afirmazio (Urt), afirmazione (Urt). Afirmación. "Assertio" Urt II 452. Politikan, ordea, baipen edo<br />
afirmazio zeatzak, baipen larriak, eskatzen dira. Ldi IL 144.<br />
afixa (Chaho, Dv). "Affiche" Dv. Ezartzen ahal dute gertakari horren orroitzapentzat afixa bat hiri-sartze<br />
guzietan, ederki apaindurik. HU Zez 89. Ez dugu galdegitearen beharrik nun giren, afixa zozo batzuek erakutsia<br />
baitaukute. JE Ber 74.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
339
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afixatu (Chaho, Dv). "Afficher" Dv. Eta izanen da Mandamentü hau püblikatürik Parropia Meza orotan,<br />
errezebitü datekienetik lehen igantian, hala nula afixatürik behar den lekhü orotan. CatS X.<br />
afizio (Añ), afizino (V-gip ap. Elexp Berg), afizinoe, afizione, apizio, apizinoe, apezino. Afición. "Afecto",<br />
"afición" Añ. "Orrek eztotsa sekula afiziño aundirik izan lanai. Kazarako afiziñua aittajunaandik datorkixo"<br />
Elexp Berg. v. zaletasun.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales. Desde mediados del s. XIX sólo se encuentra en textos de carácter<br />
popular.<br />
O, afizino espirituala! Harb 198. Eskribitu ote deban bersorik edo paperik afizio torpea aditzera eman<br />
debanik. OA 160. Bein edo berriz gutxi gutxitan, afizio gabe, lotsaz, edo obedienziaz kontu andiarekin ebiltzeko<br />
gogoz danzatzen dutenak. Mg CC 96. Bein edo beste afizino amorezko baga neskatilla batek berba egitia mutil<br />
bategaz bakarrian ta errazoe onaz, pekatu ez da. Mg CO 135 (CC 96 afizio amorezko). Alako olgeetako<br />
apizinoia edo gurari laarregija ez da errazuazkua arimarako. fB Olg 20. Nai ez dutenak, beñezpen afizionez,<br />
honrarik ez eta ondasunik, andiak ez izanik ere. CatB 83. Beste afiziyorik / eztu oraindaño: / mutillak kortejatu /<br />
biziya duaño. Xe 180. Ganadu orrek jaio orduko / badauka ofiziyua, / ortzikan ez du ageri bañan / kozkaka<br />
afiziyua. Noe 124. Auxe dok auxe,... afiziñorik ez da peskan ein biar. SM Zirik 107. Apiziorik baldin badauka /<br />
gozatuko da pelotan. Uzt Sas 325. Bibliografia alde batetik zaletasun edo afizio bat da. MEIG IV 58.<br />
v. tbn. Apizio: EusJok II 13. Urruz Zer 60. Tx B I 266.<br />
(Con sintagma en dat.). Lendanik dá ártzea afizióne ta estimázio Jangoikoaren itzai. LE in BOEanm 570.<br />
Gure etxekoandre txoruak, alako afiziyua artu ziyon kantuari eta panderua jotziari, etzigun pakerik ematen.<br />
Iraola 14s.<br />
(Con sintagma en alativo). Artuko dau afizinoe ta zaletasuna gauza onetara. JJMg BasEsc 169. Dantza<br />
utsera afizinoia badaukee, zegaitik egiten ez dabee mutillak mutillakin, ta beste leku baten neskatillaak aparte?<br />
Ib. 148. Afiziyo geiena zertara du, ontzitara? Iraola 90.<br />
(Precedido de -rako). "Zinerako afizioa dauka (V-gip, G-azp), [...] zinerako afizione gogorra du (AN-gip-<br />
5vill)" Gte Erd 304. Elizako orazio eta ofizio publikoetarako gogoa edo afizioa eduki bear degu. Gco I 385.<br />
Zeren trabájuek ilaraztendúten munduráko afiziónea. LE Ong 52r. Kanturako beti det / nik afiziyua, / bañan eziñ<br />
ikasi / ofiziyua. AzpPr 114.<br />
(Precedido de ines.). Beren gustoko negoziyotan / apiziyo aundiya dute. EusJok II 158. Txikitandikan artua<br />
nuen / argintzan afiziyua, / beñere aprendiz ibilli gabe / ikasi ofiziyua. Tx B 44. Juaniko txistrularixa abade bat<br />
zan; eta kazan edo eizian apesiño aundixa eukana (V-gip). Gand Eusk 1956, 220.<br />
afizionatu. Aficionarse. v. zaletu. Andrea dagola afizionaturik bere limosneroas konbeni den baiño<br />
geiago. Ber Trat 110r. Baña gertatzen bada geieneán bekála afizionátzea ardorá [...]. LE Prog 112. Afizionátu<br />
ta usátu lan oietara. Ib. 118.<br />
(Part. en función de adj.). "Amador de mujeres, andran gurea, afizionadua" Lcc. v. zale. Garadela aien<br />
debotoak eta afizionatuak. Ber Trat 19r. Diruba nai dubenak / obra ona geroko, / limurtuko bagindu / beste<br />
baterako, / afizionatubak / geok geralako. JanEd I 92. Kanta-papera saltzen dalako / oso afizionatuba. JanEd II<br />
84. En DFrec hay 10 ejs. de afizionatu 'aficionado'.<br />
(Uso adv.). Beti portátu Jangoikoaren gauzetán dilijénte ta afizionátu. LE Prog 106.<br />
afizionatuki. Con afición, con interés. Debotki, atentuki eta afizionatuki enzunen dute guziek. Harb 437.<br />
Ezen bethi hek gatik afizionatuki aditzen zaitut minzo zarela. Ib. a) 8r.<br />
aflijigarri (Urt), afliigarri. Aflictivo. "Aerumnabilis" Urt I 350. Jende onen bizia guziz da afliigarria. Jaur<br />
175.<br />
aflijimentu, afliximendu (VocBN). Aflicción. Zü zirate ene lekhü segürra [...], ene konsolia<br />
aflijimentietan. Mercy 23.<br />
aflijitu (Urt I 405, Ht VocGr, Gèze), afliitu, aflixitu (VocBN), aflisitu. Afligir(se). "Afflictare, affligere" Urt I<br />
405. v. atsekabetu.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Al Sur sólo se encuentra en VJ, Ochoa de Arin,<br />
Cardaberaz y Lizarraga de Elcano. No hay testimonios del s. XX.<br />
Hik izurriz, edo gerlaz, edo gosetez aflijitzen dituan populuak. Lç Ins A 2v. Aflijitzen da zenbeit zuen artean?<br />
Othoitz begi. Lç Iac 5, 13 (He tristatu, Dv ilhuntzen, BiblE sufritzen). Gauza kruela da aflijatzea aflijitu dena.<br />
Volt 234. Tentaziñoe deungereen batek aflijietan gatuzenean. VJ 3. [Praubiaren] bihotza eztezazula triste renda<br />
eta afliji, zeren bere miseriak aski aflijitzen dizu. Tt Arima 104. Galeraziko tutzu, diot, ene arima aflijitzen duten<br />
gustiak, ni bainaiz zure zerbitzaria. Gç 50. Ez deb penitenteak zer aflijitu. OA 133. Tentazio gogor batek txit<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
340
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agitz aflijitzen zuen. Cb Just 118. Garela aflisituak dolorerik minenez. Monho 56. Goiti ezazü bihotza / etzitiela<br />
afliji. Xarlem 468. Ez da horiengatik afliitu behar. Jaur 129. Xoria, zaude ixilik, ez egin nigarrik; / Zer profeitü<br />
dükezü hola aflijitürik? ChantP 24.<br />
v. tbn. Ch III 17, 2. He Gudu 94.<br />
(Part. en función de adj.). Afligido. Paubreak eta berze aflijitu guziak bere beharretan sustengatuz. Lç Ins<br />
G 6v. Nola arima aflijituak eman behar duen Jainkoaren eskuetan bere burua. Ch III 50, tít. Behar dutenei<br />
konseilu emaitea. Aflijituak konsolatzea. CatLav 191 (V 99). Anima aflijitu ura sosegu andian, ta Jaunaren<br />
pakean betiko geratu zan. Cb Just 119. Aflijituen konsolazálea. LE Ong 133r. Aflijitien konsolatzia. CatLan 80.<br />
Konsolamenduzko solhasak errotzute afliyituak direnei. Mih 53. Dohatsuak ditu deitzen / Jaunak hemen<br />
aflisituak. Monho 144. Kontsola zazue halako presuna aflijitu hura, bakhezko eta eztitasunezko hitzak erranez.<br />
EgunO in Arb Igand 186. Aflijitien konsolazalia. UskLiB 27. Bazaraman bere denbora afliituen kontsolatzen,<br />
erien sendatzen [...]. Jaur 382. Izen horrek eraikiten dü arima eroria eta konsolatzen aflijitia. Ip Hil 30.<br />
v. tbn. Tt Arima 91. Afliitu: Brtc 208. MarIl 42.<br />
aflikzio, aflikzione (Urt I 349, ib. 256, Chaho), aflizino. Aflicción. v. atsekabe. Ezen ene<br />
estekaduretako aflikzionean ere partizipant egin izan zarete. Lç He 10, 34. Izurriz edo gerlaz edo zenbeit berze<br />
aflikzione motaz. Lç Ins A 7r. Aflikzionetarikako probetxuaz. SP Imit I 12, tít. Ala gorputzeko ala arimako<br />
aflikzione guztietan. SP Phil 489 (He 496 aflikzione). Ez dezazula eneganik itzul zure bisaia, eta presta<br />
diezadazu zure beharria ene aflikzionearen egunean. Gç 47. Mundu huntan bizi gareiño eziñ gaitezke aflikzione<br />
eta tentazione gabe. Ch I 13, 1 (SP tribulamendurik, Mst thürbürarzün, Leon atsegaberik). Moises bere<br />
aflikzionean Jainkoari minzo zaio Patriarken berthutez eta merezimenduez. CatLav 422 (V 200). O, Birjina<br />
Maria! Ama aflisinos betea. Urqz 48. Aflikzionerik eta nahigaberik handienen erdian, bethi fermu egonen<br />
garela. He Gudu 151. Bere aflikzionetan Jinkua aborritzen dutenak. CatLan 85. Birjina sainduak bere<br />
aflikzioneko denboran pratikatzen dituen berthuteak. Jaur 363.<br />
v. tbn. Tt Arima XIII. JesBih 450.<br />
(Con -zko, adnom.). "Beth-ania, obedienziazko edo aflikzionezko semea" Lç Decl Mm 3v. Orhoit zaitezte<br />
aitzineko egunéz, zeinetan iluminatu izan zinetenaz geroztik, aflikzionezko konbat handi sufritu ukhan baituzue.<br />
Lç He 10, 32. Aflikzionezko eta penazko memento batentzat merezitzen dut bethiereko zori ona. Jaur 151.<br />
aflixitu. v. aflijitu.<br />
afo (V-gip), apo (V). Ref.: A (apo); Iz ArOñ, IzG (afúe). 1. Fofo, hueco, vacío. "Arto apoa (V-al), borona fofa"<br />
A. "Afoa dao (G-goi), está huero" Iz ArOñ.<br />
(Con reduplicación intensiva). Orduan [idatz-izkeria] bere kementasuna barriztatzeko bear daben barruizardi<br />
barik, igartu egiten da, ta benetakotasun bako idatz-lan afo-afo ta barru-utsak baiño eztittu erasortzen.<br />
Alt Eusk 1920-21 (I), 41.<br />
2. "Esponjoso" A Apend.<br />
afo. v. aho; 1 apo.<br />
afoarmatu. v. apoarmatu.<br />
afoinu (V-gip), apoinu (V; Mg PAbVoc), bapañu (G-goi). Ref.: A (apoiñu, bapañu); A Apend (afoin); Iz ArOñ<br />
(afóñu); Gte Erd 133; Elexp Berg (afoiñu).<br />
1. "Apoñuba, blandura de tiempo" Mg PAbVoc. "Humedad causada por la blandura de tiempo. Eguraldi bere<br />
moduko bigun epelak ekarten dau apoiñua (V-m)" A. "Bapañu (G-goi), vaho de la tierra, del ganado que se<br />
sofoca, etc." Ib. "Afóñu(r)ik eztauko, no tiene humedad... (una ropa... la alubia que hay que retirar, etc)" Iz ArOñ.<br />
"Humedad que se comunica a un edificio por la proximidad de un terreno contiguo (V-gip)" Vill (comunicación<br />
persopnal). "Hau dek bero bapañua (G-goi)" Gte Erd 133. "Neblina. También vaho que se condensa en los<br />
cristales con los contrastes de temperatura. Gaur onezkero eztau jasoko. Euririk eztau eingo baiña afoiñuak<br />
segiduko dau illuntzerarte. Tabernan sartzerakuan afoiñua egin jatan antiajotan [...]. Afoiñua eitten da kotxe<br />
barruan neguan" Elexp Berg.<br />
2. (-iñu V-gip ap. A), afoin (A Apend). Olor; hedor. "Olor" A. "Hedor" A Apend. Maitetasuna maite<br />
dozuna, / larrosa-buru biztua..., / "Magnificat"-en bertso bakoitzak / afoiñu marra darua. 'Una estela de tu buen<br />
olor'. Gand Elorri 136.<br />
3. "Afoin, [...] viento bochornoso" A Apend.<br />
4. "Apoiñu, [...] (V-ger, ...), borrasca, lluvia con viento" A.<br />
Etim. En último término de lat. fauoniu, arag. fagüeño, alem. föhn, etc.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
341
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
afolabaiko. v. AXOLAGABEKO (s.v. axolagabe).<br />
afolatu. Hacerse frívolo. Birjinia afolatu, inguru hautan guzietan bere barraiamenduez [...] hain behazun<br />
gaxto bat ematen zuen hura eta bera. "Cette Virginie si evaporée". Birjin 78.<br />
afora (?). Argatik iraten ditut / fortunarik asko / portuban errial bat / aforan sei lauko. DurPl 63 (Interpr?).<br />
aforismo. Aforismo. Baldin Hipokratesek iskiribatu baitu aforismo eta sententzia gorphutzari eta<br />
gorphutzeko gauzei dagotzatenak, Axularrek iskiribatu tu arimari eta arimako gauzei ukhitzen zaitzten aforismo<br />
eta erregela sainduak. ES 144.<br />
aforratu, aporratu. "Enforrar, aforradu" Lcc. v. 2 forratu. Ostera eta laster, alkar arturik, / jupoak bear<br />
dituez aforradurik. EgiaK 87. Ardos ongi aforratu (166). 'Forrarse bien de vino'. LE-Ir (s.v. ardo). Don Akilino<br />
medikuak ikusi omen zion erraio X-akin bere barrua, eta zagi batena, au da, pikez aporratua omen zeukan.<br />
Urruz EEs 1916, 326.<br />
aforro. "(R), en mangas de camisa" A (< cast. a + forro?).<br />
aforru, aporru. Forro. Aforrua egiten du / atearen ostean, / ixillik dabil atso / au bere ustean. (Interpr?).<br />
JanEd I 69. Erantzun oi zuan aporru ona zala gauza bearra eta ardoa zala aporrurik onena: aporru gabeko<br />
erropa laster urratzen zala eta baita aporru gabeko gorputza ere. Urruz EEs 1916, 326.<br />
afotu (V-gip). Ref.: Iz IzG (afúe), ArOñ (afo). Ponerse fofo. "Arbixe afotu, ponerse fofo el tubérculo del nabo<br />
al subir la flor" Iz IzG (s.v. afúe). "Afo, afúe, afótu, ponerse fofa la cabeza del nabo. Afóketan" Iz ArOñ.<br />
afrail. v. 1 habaila.<br />
afrenta. v. afruntu.<br />
afrentoso. Afrentoso. Cf. afruntu. Zergatik nai zue il gurutzean? Zergatik eriotza afrentosoa zen. El 38. <br />
afrentosa. (Forma de fem.). Afrentosa. Kondenau eben Jesus inozentea eriotza afrentosara. Urqz 14.<br />
afrikano (Urt II 181), aprikano. Africano. v. afrikar. Afrikanoa zuen hastetik maitatu. Hb Esk 28.<br />
Erromanoen gerlak afrikanoekin / ehun urthe bederen iraun indarrekin. Ib. 29. Aprikañuak (afrikatarrak) dira<br />
orreik. Ag Kr 82.<br />
afrikar (Urt, Lar), afrikatar, aprikar, apirkar, aprikatar. Africano. "Afrikárrak lokhárri ttipi batekiñ fletxa<br />
kolpea aurthiki duen [sic] orduan" Urt II 37. Hura iduria da afrikar kabana. Hb Esk 188. Arabiar ta<br />
Afrikatarrak alkarturik. AB AmaE 438. Gure egunetan Asia ta Afrikatarrak beste ainbeste egin dute, baño<br />
alperrik. Inza Azalp 90. Afrikatarren itxurako arpegia ipiñi eutsien gaixoari. Ag Kr 171. Martin-zaldi egoan<br />
etxeraturik Aprikarrak egieutsen zauria sendatuten. Echta Jos 124. Berak eta bere lagunak ezebela ikusi<br />
urrundi-be Aprikatarrik. Ib. 113. Apirkarren txanela antzeko piragua deitzen yakonetaiko bat ikusi eben. Kk Ab I<br />
81. Gure erritar zan, Aprikatar baitzan, iauregian morroi-nagusi. Or Aitork 195.<br />
v. tbn. Aprikar: Gazt MusIx 99.<br />
afrikare. "Ammoniacus sal, afrikharea gátza, afrikharetikako gatza, afrikherrautsetikako gatzak" Urt II 50.<br />
afrikerrauts. v. afrikare.<br />
afrontu. v. afruntu.<br />
afrulle. v. 1 habaila.<br />
afruntatu (SP, Añ), afrontatu, afrentatu. Agraviar, ultrajar. "Importuner, peiner, fâcher, importunar,<br />
agraviar, ultrajar" SP. "Bere buruaren afruntatzea, se donner trop de peine" Ib. "Afrentar" Añ. "Intranquilizar,<br />
perturbar, inquietar (Arch ms.)" DRA. Oi gizon batek / Errege baleu enojadu, / enojadu ta / asko maneraz<br />
afrontadu. Lazarraga 1198r. Neska gaxoa ainbat zidin / afrontadu ta korridu. Ib. (B) 1179vb. Piedaderik batere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 342<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bage atormentatzen eta afrentatzen eta injuriatzen zutela. Ber Trat 9r. Gaizki erraitetasuna hastio duenak<br />
afruntatuko du bere burua. SP Phil 238 (He 240 izanen du damu miñ bat). Eta bihotz dibino baten / afruntuz<br />
afruntatzea! Gç 83. Diote deus-ere egin gabe afrontatu eta desohoratu dituztela. Brtc 211. Ororen burukoa /<br />
alegera zaite: / zu afrontatu gabe / konsola naite. Bordel 73 (nota del ed.: 'zureganatu gabe').<br />
afruntatzaile. "Afruntatzaillea, afruntaria, outrageux, agraviador" SP. v. afruntur.<br />
afrunteria, afronteria. Afrenta. Hetzaz sakolak hüsten dütienak ta hen falta egitez bethatzen gezürtarien<br />
kapitaiña, ta zakü afronteriaz betherik denaz. Egiat 250. Ez sinhets koki hori / afrunteriaz da betherik. Abraham<br />
449.<br />
afruntu (SP, Urt, Lar DVC 150, Añ), afrontu (BN-baig ap. Satr VocP; VocBN, Gèze), afrentu, afrenta.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales, donde se encuentran por igual afruntu y afrontu (hay<br />
además afrentu en Elissamburu, junto a afruntu). Al Sur hay afruntu en Añibarro (MisE 106), afrontu en<br />
Lazarraga, y afrenta en Capanaga (junto a afrontu), Ochoa de Arin (33), Cardaberaz, Zuzaeta (75) y Etxaide (JJ<br />
272n). En DFrec hay 2 ejs. de afruntu.<br />
1. Afrenta, ofensa. "Importunité, outrage, importunidad, agravio, ultraje" SP. "Blasphemia" Urt III 358.<br />
"Afrenta, oprobio" Añ. v. hoben (3).<br />
Injuriak eta afrontuak errezebitzen zituztenean. Ber Trat 54v. Eta pazientki paira etsaien afrontua. EZ Man I<br />
15 (Eliç 44 afruntu). --Zegati geiago eskojidu gura izan eban kurutzeko eriotzea? --Zerren zeinbat afrontu<br />
geiagokoa zan. "Porque cuanto era más ignominiosa". Cap 31 (99 afrenta). Aita, nik zuri amudio / behar bidean<br />
bihurtu, / zenbat milla egiñ darotzut / desplazer eta afruntu. Gç 105. Nola behar tugun pairatu afruntuak eta<br />
mezprezioak. "De tolerantia injuriarum". Ch III 19, 1 (SP bidegabeak, Mst, Ip goitzarren, Ol irañ, Leon laido).<br />
Giristino bat prest egon behar dela afruntu, pena eta nahigabe guzien sofritzera Jesu-Kristo gatik. CatLav 233<br />
(V 118). Behar duzu fermuki deliberatu afruntu eta laido handiagoak oraiño sofritzera. He Gudu 84. Zure<br />
gustoa bada, nere bizia dolorez ta afrentaz beterik izatea, ta guziak ni aztu, ta utzi, ta ezertan ez idukitzea. Cb Eg<br />
II 50. Nekeak, doloreak, desonrak ta afrentak betoz. Ib. 137. Disposatiak izan behar girela lehenago afrüntü<br />
suerte güzien sofritzera. CatLan 129. Laurgarrena: Afrontuen barkatzea. CatLuz 20. Zer afrontua ez da hori!<br />
Jaur 142. Praubia zenian jalkhi / bere afruntiareki. Etch 476. Jesüs-Kristen fedia-gatik afrontü suertiak oro<br />
phausüreki eta korajereki behar tiala sofritü. CatS 116. Mila laido eta afruntu itsusiren ondotik. Elsb Fram 107.<br />
Tristeki itzultzen da Pariserat, afrentua frango ukhaiten duelarik bidean. Ib. 88. Pesta egitea jinak, eta pesta<br />
bipher egina. Zer afruntua... Lf Murtuts 53. Afruntua etzuen txarra. "Il n'était pas peu dépité". Ardoy SFran 235.<br />
Afruntu horren gatik / ez galdu bururik! Mattin 86. Jaun arrotz horrek afruntu hori / barkatuko du agian. Ib. 93.<br />
Afrontu izigarria hartu nuen eta arrunt gogoetatu nintzan. Xa Odol 267.<br />
v. tbn. Gy 69. Afrontu: Tt Arima 126. Brtc 228. UskLiB 98. Bordel 158.<br />
(Con -zko, adnom.). Eta orain kurutzea afrentazko lekua da? CatAnz 4.<br />
(Con egin). Manera eta ispiritu berian besarkatu behar tiizi egiten derauzkiguten afrontiak. AR 318.<br />
Jainkoari afronturik handiena egin zinozoke, dudatzen bazindu haren miserikordiaz. Brtc 250. Renauti egin<br />
afruntiez / nahi gizaik benjatü. Xarlem 417. Jesusen amodioari eginak zaizkon afrontu eta laidoen<br />
erreparazionetan. JesBih 410. Sofritzen zuen bere Aitaren loriakotz, erreparatuz bere heriotzeaz bekhatuak<br />
Jainkoari egin zioen afrontua. Jaur 150. Soldadoen arropa nahiz desohoratu, eta bereziki soldado aitzindariei<br />
afruntu egin. HU Zez 134s.<br />
2. Riña, reprensión. Errespuesta emaiten zidan / lizala neska onestua, / aita-amaak likeoela / berebiziko<br />
afrontua. Lazarraga 1193v.<br />
3. (V-arr), afrontu (V-ger-ple-m-gip). Ref.: A (afrontu); Totor Arr; Elexp Berg (afrontu). "Intemperie" A.<br />
"Tempestad, viento huracanado. A zan afrúntue" Totor Arr. "Lluvia fuerte con viento del Noroeste. Atzo<br />
illuntzian azelako afrontua izan zan. Afrontuak joten daben aldian, paretan umedade mantxak agertzen die"<br />
Elexp Berg. Aro txarra egiten eban, euria eta afruntua. Baraia 54.<br />
"Euriak eta nordeak jotzen duen aldea. Bentanak ez eittia obe afrontu aldian" Elexp Berg.<br />
4. "Dar un disgusto. Zuk emon dotzesu afrúntue" Totor Arr.<br />
- AFRONTU IZAN. (Aux. trans.). Ser, resultar ultrajante, ofensivo. Haren han pausatziaz afrontu nuiela.<br />
Balad 119. Nahi bezenbat jende aurdiki dute behiek erroz gora, nai bezenbat koskatu... Hotsemanek afrontu<br />
zuten, bainan zer irriak bestek! Herr 3-3-1960 (ap. DRA).<br />
- AFRUNTURIK (SP; lectura no segura). "Outrageusement, agraviadamente, ultrajosamente" SP.<br />
afruntur (Chaho), afrontur. Afrentoso, agraviador. Errazu mundu orori afrontur bat nizala, giza gaixto<br />
bat nizala. Tt Onsa 13. Afrontür kokia, / Erhokeriaz bethia, / Ignorent pergüt / Erho bürü nahasia. StJul 112s.<br />
afrus. Horrible, horroroso. Mundu hau duketenean, framazonek, osoki tzartu, zikhindu, itsus eta afrus<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
343
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bilhakatu, Yainkoak beharko du igorri bere koleraren suia, lur hunen garbitzeko. Elsb Fram 183. Yainkoak<br />
berak establitu ezkontzako sakramenduaren kontra egina den lege afrusa publikatu dutenean. Ib. 151.<br />
afruski. Horriblemente, de manera horrible, terrible. Han bararazi nahi izan zituzten Suisako soldadoetarik<br />
biga izan ziren hilak, Varikourt eta Deshuttes, eta bertze batzu afruski kolpatuak. Elsb Fram 85. Trente deitzen<br />
den hirian, hil edo khurutzefikatu zuten Yuduek afruski 1475an. Ib. 168.<br />
(Con -ago, suf. de comparación). Horiek oro baino gehiago eta afruskiago seinalatu zen Joseph Lebon,<br />
Arras izena duen hirian eta auzoko herrietan. Elsb Fram 116.<br />
afruxtu (B). "Silbido realizado introduciendo los dedos en la boca" Izeta BHizt2 (s.v. arriztu). "Afruxtu aundiek"<br />
Ib.<br />
afruxtuka (-e B). Silbando con los dedos en la boca. "Gazte oiek beti afruxtuke" Izeta BHizt2 (s.v. arriztu).<br />
aft. (Interj. de desprecio). Aide faltan, khorphitza erorten den bezala, jentiak ere bata bestiaren otso<br />
bilhakatzen dira. Sosa, sosa! Amorioa? Aft! Herr 1-10-1960 (ap. DRA).<br />
afurrell. v. aburreil.<br />
afusilatu. v. fusilatu.<br />
afut. (Interj. de desprecio). Kaiet Ezterengibeldarra karrika bethean ari zauku ilhargiari buruz erasia:<br />
deusik ehiz hi, gasna pozi bat bethi ttipituz ari, afut. Herr 28-9-1961 (ap. DRA).<br />
1 haga (gral.; SP, Urt III 275, Lar (agaa), Aq 1465, VocS 140, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), txaga<br />
(G-goi), tsaga (V-m). Ref.: Bon-Ond 148; A; Lrq; Etxbe EEs 1931, 36; JMB Mund II 60 y 65; Iz Als (agi),<br />
ArOñ, IzG (lorraga), Ulz (ágak); Etxba Eib (agia); Elexp Berg; Izeta BHizt2.<br />
1. Vara larga. "Perche, barre" SP. "Garrote, [...] agaa" Lar. "Tunda de palos, aga, makil jaitea" Aq 1465.<br />
"Palo, [...] mayor, (c.) aga" Añ. "Apalear, makillatu, ageaz, makillaz jo" Ib. "Perche" VocS, Lecl, Arch VocGr,<br />
Gèze y Lrq. "Barre, perche, gaule, levier" Dv. "Palo largo que se destina a diversos usos: por ej. derribar<br />
castañas, sujetar carga del carro, servir de eje a montones de haces de trigo, percha, varal, andas de féretro, etc."<br />
A. "Gaztañak erasteko, sagarrak erasteko eta zapiak naiz lukainkak ixigitzeko egur luzea (G-goi)" Etxbe EEs<br />
1931, 36. "Esa' ementzion ze txaga luze'aten gañên jarri zezala sorgiñên orrazie [...] txagên puntan zeola<br />
orrazie [...] ta bi pitza eiñ txagea ta aldeîñ ementzôn (G-goi)" JMB Mund II 60. "Gero jo tsagiaz edo mazuagaz<br />
(V-m)" Ib. 65. "Las varas de varear la castaña" Iz Ulz. "Vara larga para tender la ropa, colgar las longanizas en el<br />
humo de la cocina y varear los castaños y los nogales en la otoñada. Ekarrirazu aga luze bat basotik, zapixak<br />
eseteko" Etxba Eib. "Varal con contera de hierro para, fijando en el río, hacer avanzar la lancha. (G-bet)" Zt<br />
(comunicación personal). "Aga luze batekin artu neban teillatutik zure jertsia" Elexp Berg. "Ori ein da agea ori!<br />
(hablando de una persona alta y delgada)" (G-goi). Cf. VocNav: "Aga, nombre que dan a una rama seca que<br />
colocan los cazadores de palomas atravesada en un árbol, para que en ella se posen las palomas. Estacas largas<br />
con que apalean los nogales y castaños para que caiga el fruto. Palo largo, colocado horizontalmente y en alto,<br />
que utilizan para colgar las longanizas". Cf. atalaga, eskuhaga, ATE-HAGA, BURDIN-HAGA, EZTEN-<br />
HAGA, LABE-HAGA... v. agai.<br />
Tr. Documentado desde Haramburu en todos los dialectos. Según el ed. hay aga en la Doctrina de Lizarraga<br />
de Elcano. En DFrec hay 3 ejs. de aga y uno de agadun.<br />
Hunen zazpi semeak halaber Iainkoa obeditzeagatik martiriatu ziren, zazpiak haga batekin lothurik. Harb<br />
251. Belatz duana ez utz hagati, auztore iingei denagati. O Pr 85. Miresten nuen [...] nola aztoreak bihurtzen<br />
diren esku gainera, nola bere begiak utzten dituzten estaltzera, eta aztaparrak hagan estekatzera. SP Phil 133<br />
(He 136 haga). Lisibatuta sartuten ditube [matasak] kako edo ageetan, ta iruntz edo euritan zuritu ditezan,<br />
zabalduten dira bedar ganian. Mg PAb 139. Eskallera malletati jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko<br />
oni. Ib. 118. Ardizain edo Pastoria aga bat eskubetan dabela. Mg CO 50. Atzeratu zituzten aga edo makillak, ta<br />
larga zioen gaitz egiteari. VMg 68. Aga batean ipiñirik eraman izan zuen bi lagunen artean. AA III 297. Laur<br />
atzak amarraturik, / Haga gothorsko batetik / Dilindan ezarri zuten. Gy 199. Biaramonean Josue-k leize-zuloan<br />
gordeta zeuzkan bost Errege aiek ilerazo eta ipiñi zituen bost agatan zinzilika. Lard 117. Egin ere zuen beste aga<br />
bat olen erditik egi batetik bestera allegatzen zana. Ur Ex 36, 33 (Dv haga). Espunja bat ardu mingartuz bethe<br />
zian eta haga baten phunthan ezaririk, emaiten zeion edaten. Ip Mt 27, 48 (Lç, Dv k(h)anabera, Ur kañabera,<br />
Echn kana, Hual kaña). Jatxi zazu goiko aga orretatik lukainka on bat. Zab Gabon 44. --Madalenaz bero,<br />
agatara gero. --Gaztañak botatzeko sasoiya badatorrela? Sor Bar 88. Neskarik geienen / ames-amorea / ioian<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
344
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bakar bakarrik / aga biurturik. Azc PB 129.<br />
(s. XX). Antiguako kalean da pelota lekuko ertz baten mako (arco) guztiz politak egozan, [...] besteak, sardiñ<br />
sare, itxas aga ta txalopa masteakaz egoki tajutuak. Ag Kr 216. Nere adar guztiak aga, kerten, makilla ta<br />
esolatzat edo gizonen berogarritzat kendu dizkate. Ag G 211s. Arbolara igo gabe jetxiko ditu gaztañak, aga luze<br />
orrekin. Urruz Zer 135. Haga bezen luze. Barb Sup 48. Mutillak aga bi sorburuan, / neskatxak saski ta zaku. Or<br />
Eus 74. Aga-buruan ipiñitako txapela agurtzera beartzen dute. Goen Y 1934, 89. Agaz zartakoka, edota, bestela,<br />
zuaizburuari eragiñaz lurreratzen ditue biltzalleak sagar-gezak. TAg Uzt 280. Kutxa harek bazituen buruetan<br />
erraztun urhezkoak eta hetarik sartuak bi haga balios [...] kutxa haren norat-nahi ibiltzeko. Zerb IxtS 40. Pettiri<br />
arraintzale xaharra ur-handian haga luze batekin iker-mikerka. Lf Murtuts 7. Haritz ondo gazteak, denak adin<br />
berekoak, agak bezain xuxen eta lerden, gooratasun haundikoak. Zub 119. [Ezkur] onena berriz edo eskuz edo<br />
agarekin jetxia. Munita 40. Agetatik zintzilik kaletarrari ain kutizigarri zaizkion lukainka ta [urdaiazpikoak].<br />
Etxde JJ 28. Aurrez-aurre, karabineroen etxea. Tarteka aga luze batzuk bandera muturrean. Anab Poli 110.<br />
Ipiskixa da labeko brasak bazterrea ekartzeko aga baten puntan lotuta jartzen dan erropa zarrezko moltsua.<br />
And AUzta 136n. Gau artan agekin eutsita be ezin zeikian zutiñik egon gure Pernando plaentxiatarra. SM Zirik<br />
55.<br />
v. tbn. Arr EE 1885b, 473. Elzb PAd 35. FIr 140. SMitx Aranz 63.<br />
(Ref. al tronco de un árbol). Baña zorroa erdiko agak badauzka [sic], ez dago aga ori kentzerik; eta<br />
orduan, nola galdu zorroa? Erdiko agako zorroa D.D.T. autsa euneko bat nastuta, petroleoz txertatu bear dezu.<br />
Munita 94.<br />
Mástil. "Agagain, belak eskegi edo lotzeko agaetan ibilten dana" Zubk Ond. v. masta, ONTZI-HAGA. <br />
Beha! Biltzen ari ditu / hagetako oihalak. Arb Igand 158. Jaso, euzkuak, ikurrin ori / aitz eta mendi ganetan, /<br />
uri, baserri, udaletxe ta / gure untzijen agetan. Enb 49. Erri maiterakoan, eun bala genkartzen itzuleran; aizeoiala<br />
zarpil, aga ezpal. Or Mi 9. Untzixka andana bat dena haga eta bela. JE Ber 96. Milla olatuk leiaka /<br />
arraun-aize-ontzi argal bat / osiñera daramate, urez ur / itsumustuan doala; / gaua badator, aizetea orruz; /<br />
orain zerura, orain ondora, / aga ausia kirrinka. "Gime la rota antena". Gazt MusIx 137.<br />
Antena (de televisión etc.). Telebixtak ere gostuko lekua izanez, haga bat argiz gainditua gauaz ezarri du<br />
bere emankizunez eskualde guzia alaitzeko. Herr 17-11-2002, 4.<br />
2. (Añ), age (Dv). "Cabrío, viga, abea, agea" Añ. "Columna" Ib. "Macho, machón en los edificios" Ib. "Viga<br />
que sustenta otra" Ib. "Abe -ia (V-m), age -ie (V-central). v. habe" Dv, que parece considerar age-ia, como var.<br />
de abe. Cf. GOI-HAGA (s.v. 1 goi), ALBO-HAGA (s.v. 1 albo). v. 1 habe. Zu izan zara, ta izango zara,<br />
Euskaldunen ondragarria, agea, jabea, sendotzallea ta Kantabro fiña, naturala, prestua ta egiazkoa. Añ GGero<br />
6 (Ax 5 (V 2) habea). Ezne goriek barruek erreta miñen miñez, lurrean sakea artute, goragoratan ei-ebizen<br />
buruekaz goiko ageak yoten eudiezala. Akes Ipiñ 30. Ipiñeko eleixearen korupean dagoan ageak luzarien<br />
amaika metro deukoz. Ib. 23.<br />
(Fig.). Lenago, nerau etxeko ageak yo ta atsegin zitzaidanean aberritik yaurtia izatea, ez nun nai izan esker<br />
ori egin, gura zunari. "Sufría con mis desgracias personales". Zait Sof 127.<br />
"Agia dauka etxe orrek, esan oi dozube (Astar)" H. "Agea dauko etxe orrek, les viene de casta; litm., esa casa<br />
tiene viga (msOch)" A. "Agatik datorkio, le viene de casta (V-arr)" A EY III 249. Sarri ikusi izango dozube<br />
etxadi edo familiya batekuak diriala debotuak, [...] bestekuak limosnarijak, bestekuak ordijak [...], eta alan esan<br />
oi dozube, agia dauka etxe orrek. [...] Modu onetan dator oitura on, edo dongia, antxinako asabetatik. Astar II<br />
99.<br />
3. "Perche d'arpenteur" Lh. Hagak negurri bat duelarik, zenbat haga da luze eta zenbat zabal eremu bat?<br />
Hartarik atheratzen da negurria, zenbat sagar-lur diren. Lander (ap. DRA).<br />
- HAGA-HARRI. "Aga-arrija" Mg PAb 134 (sg. Azkue: "zócalo, pedestal de una columna"). "Piedra sobre la<br />
que se golpea el hierro" Zubiau Burd 105 (que dice tomarlo de Mg PAb).<br />
- HAGARA EGIN. "Aga(r)a eiñ e(r)o aga(r)a galdu (gaztaiñia), la castaña se hace o se pierde en los pocos días<br />
anteriores a recogerla" Iz ArOñ.<br />
- HAGETAN. (Llevar, traer...) en andas. "Hagetan eria daramate, on emporte le malade sur un brancard, dans<br />
une litière" Dv. Lau gizonek ekhartzen diote hagetan eri ezindu bat. Arb Bok 327s. Gizon gazte batzu ere bai,<br />
baziren, bizkarrean edo hagetan zaramazkatenak beren buraso eriak. Prop 1892, 166s.<br />
2 haga. "Aga [...] (S), pesebre de cerdos" A.<br />
hagaari. "Apaleador, agaari" Lar. v. hagakari.<br />
hagada. "Palazo, golpe, makillada, agada" Lar. v. hagakada.<br />
hagagain. "Belak eskegi edo lotzeko agaetan ibilten dana, mastillero" Zubk Ond.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
345
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agai (AN-5vill ap. A; Lar, H (s.v. haga)). 1. Vara. "Garrote" Lar. "Varal, palo para derribar manzanas" A. Cf.<br />
BELA-AGAI. v. 1 haga. Alzairuzko punta zorrotzdun agaiaz armatuak. Arr EE 1885b, 474. Emakume bat<br />
zan zetorrena marakulua bezin bare agai luze bat eskuan zekarrela. Elizdo EEs 1913, 140. Aize-aldi ona eratzen<br />
bazitzaien, agai (makilla) lerdenari bela egotzika. Id. ib. 1925, 214. Oez gañera, pertxalak edo berga luzeak<br />
(agaiak) bear izaten ziran. Agai oek aparejoa uretara botatzeko ziran. Ib. 248. Gizon bat "Bretxa"-n diadar bizi<br />
/ sacamantecas! barbarasaña! / zapi teinkatu aundi batera / zuzenduz txorrotx bere agaia. EA OlBe 17. Neurtu<br />
zenbat metro luze dan zugaitz ondoko agaia. Munita 150. Armearma-sareak kentzeko agai bat balitzake bezela.<br />
Ib. 61. Sartu ziran barrena, ta bi agai luze lukainkaz beteta sukaldean. BasoM 73.<br />
"Ori dek agaie dagona mutill ori, se dice de las personas altas y delgadas" (G-azp).<br />
2. "(G-bet), palo para remover la ceniza en el calero" A.<br />
3. "(G-azp), árbol bravío" A. v. tantai.<br />
4. "Movible también la pieza llamada ezpata, que sirve para apretar más o menos la carga cuando se lleva<br />
hierba o helecho junto con un palo: gurdi gañeko agaia (AN-5vill)" CEEN 1969, 225.<br />
Etim. Derivado de haga.<br />
agai. v. ageri.<br />
agaika. "A palos, garrotazos" Lar DVC 150.<br />
agaikada. "Garrotazo" Lar. v. hagakada.<br />
agaikari. "Apaleador" Lar DVC 151. v. hagakari.<br />
agaikatu. "Apalear" Lar DVC 151.<br />
againe. "Cuchilla, machete (Darric)" DRA.<br />
agaisartu. "Empalar" Lar.<br />
agaite. v. 1 hagate.<br />
agaiti. v. hargatik.<br />
agaitu. "Apalear, agaatu, agaitu, makillatu" Lar.<br />
agaka. Alfabeto (vasco). "Erabagi neban, neure gurarijak betetako [...] abecedario bat egittia [...]. Lantxuari<br />
ekiñ neutzan, eta amaittutakoan ikusi neban A.B.-tatik Greziarrak artu eben lez, eta A.B.C.-tik Abecedario<br />
erdaldunak, nik A.G.K.-tik egiñ neikiela Agakia eta neure liburutxuari ezarri izen ori" Ormetxea EEs 1909, 110<br />
(se refiere al libro Agakia, euskeraz irakurten ikastekoa, publicado sin nombre de autor en Bilbao en 1896, en el<br />
que por primera vez se dice que las primeras letras del alfabeto vasco son a, ga, ka. Ese mismo año, en Lecciones<br />
de ortografía, Arana Goiri hace suyos el orden alfabético y el neologismo propuestos por Ormetxea. Azkue<br />
nunca los aceptó. v. NeolAG). Batetik gurari zitalak eta besterik ezjakiña izango dittu arerijo Agakia onek.<br />
Ormetxea Agakia (ed. 1897), 7 (ap. NeolAG). Irazti onetan iru gai dagoz: Agakea, Izkinddegija ta Izpijakerea.<br />
AG 1019. Eta Euzkel-Agaka jakin-ezik, zertarako bestiai erakustera gatozkizu? JEL 1908, 243. Bilkiñok<br />
agakaren yarraikeraz ipiñi... ta kittu. Baña agakaren yarraikera ona da ta danik errazena irakurtzen diranetako<br />
itzen ikurra aurkitzeko. Ol EEs 1919, 26. Itz eta esakera oneik agaka-jarraian balegoz be, onenak aututa<br />
Iztegian sartzea, niretzat lan astunegia izango litzake. Eguzk LEItz 22.<br />
hagaka (Lar (agaaka), H). A golpes de vara. "A pedradas, a garrotazos, arrika, agaaka" Lar (s.v. a). <br />
Arraka / Gura al dok ibili nadin makilaka ta agaka. Acto 132. Arrika edo agaka norbaiti burua austea be,<br />
gertau oi da. Ag Kr 38.<br />
hagakada (Lar, H (+ a- V, G)), agekada (Añ). "Garrotazo, [...] agakada", "palazo, golpe", "palo, el golpe"<br />
Lar. "Palo, el golpe" Añ. Urbildu zitzaizkon, ta an zan ekustea, batzuek agakadak ematen. VMg 67.<br />
hagakaldi (-kh- H), hagukaldi (-kh- H (L, BN)). "Un coup de barre, de bâton" H. v. hagakada.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
346
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hagakari (a- Lar), agekari (V, G, AN ap. A, que cita el msLond; Añ). "Apaleador" Lar y Añ.<br />
agakask. "Formado con los nombres de las tres primeras letras del alfabeto o abecedario euskérico, resulta<br />
agakask, agakaska, o agregándole el sufijo colectivo-locativo -di, agakaskadi, agakaskadija; pero si se prefiere<br />
el nombre compuesto por el euskerágrafo bizkaino D. Pedro Antonio de Ormaetsea, cura párroco de Amoroto, y<br />
que es agaka, agakea, usado ya en una escuela, no tengo inconveniente en aceptarlo" AG 826. v. agaka.<br />
agakaskadi. 1. Alfabeto (vasco). v. agakask. 2. (Bera, BeraLzM). "Silabario" Bera. Egiz, juan dan<br />
urtearte ez dogu ezautu euzkerearen agakaskadija, beren izpijakerea bez. El Correo Vasco 1899, n.º 55 (ap.<br />
NeolAG).<br />
hagaki. Palo, vara. Kristautasunean adaburuak dama ikusgarri, agiz ikusgarriegi; euskaltasunean<br />
adaburuak ez ainbeste, agaki bat edo bik gutxiago... SMitx Unam XVI.<br />
hagalari. "Agaaria, agalaria, [...] apaleador" Lar DVC 151. v. hagakari.<br />
hagalau (V-m ap. Onaind EEs). Pala. "Agalauaz baserrian biar asko egiten da. Garia, artoa, indiarra, babea,<br />
latsuna, ikatza, autsa, lurra ta beste milla gauza agalauaz jasoten dira (V-m)" Onaind EEs 1930, 203.<br />
agama (Lar, H (V)). "Ama, que cría" Lar. "(De ugaz-ama?), nourrire" H. v. inude.<br />
hagana (L, BN, S (a-); SP, Lar Lcq 170, H). Ref.: Lh (agana, hagan); EAEL 76. 1. "Sorte d'herbe" SP.<br />
"Mijo, agana, artatxikia" Lar. "(Setaria Italica), [...] panizo" Lcq 170. "Millet; sorte de millet (bot.)" Lh. "Sorte<br />
de graminée, sorte de pain d'alpiniste, de millet des oiseaux" Ib. v. artatxiki.<br />
2. "Agan (V-ger), planta rastrera que se da de comer al ganado, de poca simiente, flor de color de rosa, crece<br />
entre patatas, manzanales..." A.<br />
aganatu. v. harganatu.<br />
agañitz. Muchas veces. Cf. anitz. Ori da debozio bat Eliza Ama santak denpora guzietan usatu duena:<br />
agañitz enkargatzen duena, eta Kristau onak kontuz exerzitatzen duena. Gco II 346.<br />
agape. Ágape. Orrits, otordu ona genuen. / Itxuraz ortik datorke, / gaur egunean galduxea dan / maitebazkari<br />
agape. Or Eus 184.<br />
agapuru (Lar, H). "Clava, porra", "maza, arma antigua" Lar. "Porrudo de pastor, arzaiaren agapurua" Ib. <br />
Bañan pake au urratzen bada / gudako txistu otsakin, / zalantz egiten badu arbolak / etsaien bultzaerakin, / truka<br />
dezagun gure lai zarra / burnizko agapuruakin. EgutTo 12-2-1918 (ap. DRA).<br />
agapurukada. "Mazada" Lar.<br />
agapuruzai. "Macero" Lar.<br />
agar. "Espina, agarra" Lcc. "Espina de peces, arraian agarra" Ib. "Espinosa cosa, gauza agar daukana" Ib.<br />
agaratz (SP; agaraz Lcc), agraz (SP), agarats (Dv, que cita a He). 1. "Verjus. Agaratz murkoa, gajo de<br />
agaraz" SP. Mahatsik eta agaratzik ere ian gabe [...] zeren mahatsak edo agaratzak hordi dezakeien, bainan<br />
zeren peril baitzen agaratzik iaten bazuten, mahats ere iateko gutizia pitz zezaten, eta mahatsik iaten bazuten,<br />
mahats-arno ere edateko apetitua erakar zezaten. SP Phil 85 (He Phil 86 agaraz).<br />
2. agarratz (V-gip), agratz (LandHizt 371), agraz (V-ple). Ref.: Garate 4.ª Cont RIEV 1934, 56; Etxba Eib;<br />
Elexp Berg (algarratz). "Grosella, agraza" LandHizt 371. "Agraz (?), grosella, en Plencia" Garate 4.ª Cont RIEV<br />
1934, 56. "Agarratza, ¿grosella? Gure txiki denboran, agarratzak ugari agertzen ziran plazara" Etxba Eib. v.<br />
algarratx.<br />
agaraztu. "Acere, garraztea [...], agaraztea, agaratz, agaraztu" Urt I 93.<br />
agarbitu. "Agarbitu (ao-garbi), excusar" Bera. Askotan txarto egiña txartuago agarbijetan dogu. Arriand<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 347<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
JEL 1908, 306. Onela, ez da bakana gizon auek ikustea, erantzuten ez diena bere itzontzikeriaz nekarazi ta<br />
laxter berengan biurtzen; eta ixillaren izkortasunaz aolkatua beren ausarkeri gogaikoiagatik agarbitzen.<br />
"Excusarse de su molesta petulancia". Zink Crit 200.<br />
agarbitz. "Excusa (= aitzaki)" Bera. Agarbitz txiki bat dala bide. Zait Sof 123. Baña, gure anai zaarrena<br />
Jose Mari, nere asmo aekin etzan nere alde jarri. Joxe Marik, agarbitz edo aitzakia erakusten zuan. Ta, onela<br />
zion: [...]. Zubill 52.<br />
agard(i)ent. v. aguardient(e).<br />
agari. v. ageri.<br />
hagari. v. hagakari.<br />
agaro. "(B), rastra, instrumento agrícola que sirve para recoger hierba, paja, broza, etc." A. v. habaro, adaro.<br />
agarperretxiko. "Agaricon, agarperretxíkua" Urt I 424.<br />
agarra. "(S), sumisión" A. Agarrak, berriz, gizon zuzenen soiñak yagoten dizkik. 'La obediencia'. Zait Sof<br />
180.<br />
agarratu. 1. (Vb.; aux. tripersonal). Agarrar. Nere ortztxuak, / ortza nereak, / begira miñ artu, / begira miñ<br />
artu, / larrubari kontuz agarratu. Echag 74. Nerekin igotzia gure etxera, nere emaztiari agarratzera. Iraola 94.<br />
Txitxo... agarraten motzut, agarra! Ort Oroig 18.<br />
2. (Part. en función de adj.). "Agarrado. Txikito bat pagatzeko baino agarrauaua dok" Elexp Berg. Gizon<br />
agarratu zurra, diru asko askatu nai ez duena kolpian. Iraola 84.<br />
3. (Sust.). "Agarraua, [...] el baile agarrado. Agarraua joten asten zienian gu baztarrera mokola-mokola.<br />
Agarrauan abadiak ikusi ezkero kriston sermoia botatzen joskuan" Elexp Berg. v. DANTZA LOTU.<br />
- AGARRATUAN EGIN. "Agarrauan eiñ, dantza lotuan egin" Elexp Berg.<br />
agarratz. v. algarratx.<br />
agartu. v. agertu.<br />
agasa. "Agasa, phikaren izen goitia" Gy 181n. Etzen gure agasak deus ez zakienik. Gy 181.<br />
agasa. v. arasa.<br />
agasajatu. "Agasajar" Lar.<br />
agasajatzaile. "Agasajador" Lar.<br />
agasajo. Agasajo. v. abesajo. Ezagutu zueneko, abegor txit gozo ta agasajo txit andiak egiten asi zitzaion:<br />
Ai au enkontrua! [...] au Galaia! [...] Auxe bai gure Donostiako semea degula! Cb EBO 41.<br />
agasi. "Travesaños de madera que [sic] los carros caseros" Bera Sup (sg. DRA, pero no lo encontramos).<br />
agata. "Ágata, piedra preciosa" Lar. "Cepites, agatharri preziatua" Urt IV 410.<br />
agate. v. ahate.<br />
1 hagate. "Paliza, agatea, agaitea, makillatea" Lar.<br />
2 hagate. "Cancilla [...], langa, agatea" Lar.<br />
agatik. v. hargatik.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
348
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hagatu (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar (agaatu), H). 1. "Apalear, agaatu, [...] agaaz [...] jo" Lar. "Agaatu,<br />
agaaketan, varear las castañas" Iz ArOñ.<br />
2. (AN-erro, BN ap. A; VocBN, H). "Terme de moulin, presser la farine avec un gros bâton dans le sac qui la<br />
contient" VocBN. "Prensar la harina en el saco" A.<br />
3. (AN-erro, L, BN ap. A; VocBN, Dv, H). "Arpenter, arpenté" VocBN. "Hagatu, arpenter, mesurer avec la<br />
perche" Dv. "Amojonar" A.<br />
4. Atrancar. "Bâcler une porte" Dv. Konorte gabe dagoela / bere ortuan kipula. / Soinu gabe mutikodantzan<br />
entzun diogu txirula. / Bart arratsean, / bart iluntzean, / agatu zuen kaiola. Arti MaldanB 207.<br />
5. Alargar (los brazos). Agertu nitzaieneko, hasperen batekin besoak hagatzen dituzte ortzalde (vers le ciel),<br />
eta, berehala, komentutik athera gabe sartzen gira, zipuko gizaiduriaren gibeletik, arteka batean barna. JE Ber<br />
67.<br />
agatx. v. haritz.<br />
hagatxo. Dim. de 1 haga. Bertan zeuden salgai baserritarrak ekarritako edo baserrietan geienbat bear<br />
izaten diran gauzak [...] atxur ta aizkorak mai gañetan, edo agatxoetan esekita. Ag G 84.<br />
hagatzaile (Dv A). "Agrimensor, amojonador" A.<br />
hagatzar. Aum. de 1 haga. Eta guzien azkarria zan mats-mordo izugarri bat, zeña agatzar batean ipiñita,<br />
bi gizonen artean eraman zuten. Lard 90.<br />
age. v. 1 haga.<br />
ageder (Lar H). "Especioso en la apariencia" Lar.<br />
ageldu. "Borrar" Bera app.<br />
agelki. "Borrador" Bera app.<br />
ager (V-gip ap. Etxba Eib; Bera). 1. (Adj.). "Público, notorio, patente" Bera app. "Ager, visible, aparente,<br />
manifiesto, claro. Gauzia ager dago, ikusi gura dabenandako" Etxba Eib. Fidantzan düdala ager jarriren<br />
hüskara zertan nahi hitz arrotzetzaz paira dateikiala. Egiat 25.<br />
2. (Sust.). Aparición. Jondoni Leoni eskerrak, iguzkiak egin dauku igandean bere agerra. Herr 8-3-1956<br />
(ap. DRA).<br />
3. Revelación. Gure sekretuaren gordeak, agerrak baino hobeki zerbitzatzen dik ongia. Larz Senper 120.<br />
- AGER EGIN. Mostrar. "Arguere, [...] ageregitea" Urt II 297. Ezpata-dantzariyak / irtenak bidera / zanko<br />
aztal ariñak / ager egitera. Echag 86. Lasterka datoz ager egiten / pekatu antziñakoak, / damuarekin Gurutzeari<br />
/ galdezka barkazioak. Ib. 216. Eta neri esker onak / ager egitera. Ib. 221. Merezi ez ditugun / mesede aundiak /<br />
ager egin dizkigu / aurten Donostiak. Ib. 222.<br />
- AGER ERAGIN. "Arguere, [...] agereragitea" Urt II 297.<br />
agerakatu. v. agirakatu.<br />
ager-asmo. Intención de publicar. Asmoz, ager-asmorik ez nun azken-ordura arte. Orain bost urte, egiteko<br />
asmo aundirik ere ez. Or BM 6 (se ref. al libro).<br />
agerbial. "Patente, despacho, cédula" Lar.<br />
agerbide, agerpide. Tr. Todos los ejs. son meridionales, y, salvo uno de Mendiburu y otro de J. I. Arana, del<br />
s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de agerbide y 3 de agerpide.<br />
1. Modo de mostrarse, de exhibirse. Ala dabillena arro ibilli oi da ta antustez betea, edo arkitu naiez bere<br />
buruaren ager bideak eta lurreko erakeriak. Mb OtGai II 67 (cf. unas líneas más arriba zere burua agertu naiez).<br />
2. Descripción. Bere "Loyolaren agerbide" 1851-an argitaratuan. "Descripción de Loyola". Aran EE<br />
1883b, 70.<br />
3. Señal, signo. Geiegizko apalkeria geiegizko arrokeriaren agerbidea da. EEs 1911 114. Zergatik etzion<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
349
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
esan, igaroaz bedere, "Agur Yan-Pier", soil bat, osoro aztu etzuan agerbidetzat edo erruki agerkaitzat? Zink<br />
EEs 1927, 89. Idazkietan bakarrik beren azkua daramate batzuek, bestetzuek irudietan, eta batzuek, berriz,<br />
ikurkin eta agerbide nabarietan. Ol Imit III 4, 4 (Pi agerbide; SP, Mst, Echve figura, Ch itxurapen). Neu nagoke<br />
zurekin; ta bidali zaitudala agerbidetzat, au dukezu. Ol Ex 3, 12 (Urt, Ur señale, Dv seinale, Ker, Bibl<br />
ezaugarri). Nola diozu alperrik, ordea? ura il dala-ta agerbide ziñak ekarki baitzatozkit. Zait Sof 31. Eska iozu<br />
Jaunari agerpide bat lurraren barnenetik naiz zeruen gioenetik (Is 7, 11). "Signum". Or MB 707 (Dv<br />
ezagutkari). Iainkoa bera zirikatzen dute agerbide arrigarriak eskatuz. Or Aitork 289. Ez-ilkortasuna Kristok<br />
erakutsi zigun ezkero, adimen utsez argibideak ipiniz eta agerbideak erakutsiz, orren egia ezagutu dezakegu,<br />
nolarebait. Zait Plat 105.<br />
4. Expresión, manifestación. "Expresión, agerpide (neol.)" A DBols 225. Bakoitzari emandako Atsaren<br />
agerbidea, berriz, guzien onerako da. 'Manifestatio'. Ol 1 Cor 12, 7 (ZugKer agerbide; Lç manifestazione, TB<br />
agertzapen, IBk, IBe agerpen, Bibl agertze; He dohain ageri direnak). Eusko-muin utsezko ikuskizun orrek,<br />
oraindik, paperean bederik [...] euskel-agerbiderik ez izateak, eztigu onik egiten. Ldi IL 65. Gauza ikusgarria<br />
zan eurentzat, errian lenengoz entzutea, alako asmoaren agerbiderik. Erkiag BatB 31. Nire hitza eta erakusbidea<br />
ez zen hitz ederren jakinduriazkoa izan; Espiritu-indarraren agerpidez baizik. IBk 1 Cor 2, 4 (Bibl agerbide; TB<br />
ageripen). Leku itxi baten bikaintasunean agiri jarri eta agerbiderik zertugabeena iristen du. "Su evidencia más<br />
abstracta". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). Bistaratzeko, ez du beste agerbiderik behar. "Representación".<br />
Ib. 129.<br />
agerdura. "Comparution" Ht VocGr 341.<br />
ager-ezin. Gizonek, aldiz galdegin dezakete "Iainko ager eziña ageri diranetatik ezagutuz". "Ut invisibilia<br />
Dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciant". Or Aitork 251.<br />
agergai, agergei. Inédito. Agergei da ere (ümen) berze bat trit dükiana Aberatstarzün güzien giltz<br />
bakhoitza, nere izenian sorthüren dena. Egiat 28.<br />
agergai. v. agerkai.<br />
agergailu. 1. Signo, señal. Hiltzea eta gero nor bere indarrez phiztea, ai hori Jainkotasunaren agergailu<br />
ezin ukhatua da. Arb Erlis 113.<br />
2. Representación. Ots bakoitzak bear duela idatz-agergailu (representación gráfica) bat, eta idatzagergailu<br />
ori beti berdiña. Broussain Eusk 1919-20 (II), 31.<br />
agergarri. Tr. Aunque encontramos algún ej. en Haraneder, la gran mayoría de los ejs. son meridionales y<br />
posteriores a 1895. En DFrec hay 3 ejs.<br />
I (Sust.). 1. Manifiesto, declaración. "Manifiesto, substantivo" Lar.<br />
2. (Dv). Cosa que pone de manifiesto. "Qui révèle, découvre, fait paraître" Dv (que cita el ej. de He). Zaude<br />
bethiere sinpletasunaren eta modestiaren mugarrietan, zeiña dudarik gabe baita edertasunaren agergarririk<br />
handiena. He Phil 335 (SP 333 edergarri, Echve Dev 378 gala).<br />
3. Signo, señal, muestra. O! Jakintasunezko zer agergarri ederra eman zuan Manuelek, eskeintzean Egille<br />
Altsuari bere gaztetasun loratsua. Ag Lar 548. Bere ontasunaren agergarri ona joakola Mañasiri eskutitzagaz<br />
batera emongo eutsien gordairu barruan. Ag Kr 165. Euskaldunak [gurutzeak] jaso ditue euren siñistearen<br />
agergarritzat. Ib. 214. Euskalerria maite duanaren agergarri onena, euskera erabiltzea da. Ayerb EEs 1916,<br />
278. Laño ta lurrun, aize ta arnas, / bizitz-marmaririk oro, / esker-onaren agergarritzat / zerura igo bai igo.<br />
SMitx Aranz 175. Horren [= mozkorraldia iraganik zelako] agergarri lehena izan nuen leze barnetiko auhenoihu<br />
luto bat. "Indication". Mde Pr 114. Gure biotzeko samiñaren agergarritzat, zenbat oitura eta usario<br />
eztaude zabalduak errialde guzietan: lutoa ta abar... Vill Jaink 167. Bistan da, hitz batek euskaraz ezaugarri<br />
horiek daramatzala, oraindik, erdal kutsuaren agergarri, nahi eta ez. MEIG VII 192. Oraina etorkizun dugun<br />
geroaren agergarri izan daitekeen aldetik. MEIG VIII 42.<br />
4. Ejemplo. Erri guztiari agergarri (ejemplo) on bat emon bear iakola diño Amandok. Ag AL 70. O denok<br />
ikusiko bazendukete bear bezala Jesusen Pakezko ta Maitasunezko erakuskera ta agergarri donea! Ag Ezale<br />
1897, 124b.<br />
5. Indicación, seña. Estalki onen barruan, lana egin duanaren izen osoa ta bizitokiaren agergarria. EEs<br />
1911, 181.<br />
6. Característica (distintiva). [Euskerarenganako] maitetasun ori agergarritzat artuta, uririk-uri ibilli gera<br />
Gipuzkoan eta Naparran euskera zabaldu ta ixiotzen. EEs 1916, 52. Igarikera onen agergarri bat ekiñaldiak iru<br />
izatia da, ba. Anab EEs 1920, 170.<br />
7. Manifestación. Emeki-emeki higikunde bat sortzen da Irlandararen berpizteko helburuaz. Higikunde<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
350
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
horren agergarri ezagutuenetarik bat [...] "Irlandararen biltzarra" da. Mde Pr 241.<br />
8. Ejemplo, ilustración. Batez ere, gaiak agergarri bereziak eta aldian aldikoak eskatzen dituelako, eta<br />
agergarri horiek "exenpluak" dira maizenik, hitz jator bezain teknikoaz balia nadin. MEIG V 103. Izan ere,<br />
hemen agertzen dira barrabaskeriak gure hizkuntzan, inon agertzekotan. Joan San Martinek atera ditu nahaste<br />
eta lardaskaren agergarriak Egan-en azken zenbakian. MEIG VI 171.<br />
II (Adj.). 1. Revelador. Ezagutu zutela gizonen Salbatzaillea edo argi agergarriz oraino bidean zirenean<br />
edo ezagutzazko arraio klar batez. "Par les lumières de la révélation". SP POB 57.<br />
2. Expresivo, que expresa. Zer dai izena? Izena, izateen izakizunan itz agergarria dai. "Palabra expresiva de<br />
la esencia de los seres". A Gram 67 (v. tbn. 365, s.v. agiri).<br />
3. Publicable. "(Hb), digne de paraître" Lh. Emen ostera, 267 [erri-olerki] baizik ez. Ortik gorakoak,<br />
musikaz agergarri izanarren, itzez eztiralako. A EY IV 13.<br />
Que puede exponerse (?). Asmo bikotxa agergarri da. Erkiag BatB 160.<br />
4. Característico. Bitartean Matilde andregai-soiñekoz edo buruko agergarriren batekin jantzi bezate. NEtx<br />
LBB 202.<br />
agergei. v. agergai.<br />
agergune. Visión. Erran zioen hari Jaunak agergune batean. He Act 9, 10 (Lç bisione, TB iduripen, Dv<br />
ikhuspen, Ol, Ker irudipen, Arriand ikuskixun, IBk, IBe ikuskari). Erran izan zioen Jaunak Paulori gauaz<br />
agergune batean. Ib. 18, 9.<br />
ageri (L, BN, S; SP, Urt V 185, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), agiri (V, G; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A<br />
(agiri); Lh; Holmer ApuntV y Elexp Berg (agiri). Cf. agiri.<br />
Tr. Los autores septentrionales y alto-navarros emplean ageri; los guipuzcoanos agiri y ageri (menos frec.<br />
hasta el s. XX), alternando ambas formas a menudo en un mismo autor, y los vizcaínos agiri, si exceptuamos<br />
algunos ejs. de ageri del s. XX: así Echeita (sólo como verbo), KIkV (83), Bilbao (IpuiB 188) o Gandiaga. Hay<br />
tbn. agiri en el catecismo roncalés (CatR 53). En Etchahun (80) y CatOlo (ap. DRA) hay , seguramente<br />
errata (cf. otros ejs. de ageri en ambos). En DFrec hay 130 ejs. de ageri (12 de ellos septentrionales) y 24 de<br />
agiri (todos meridionales).<br />
I (Adj.). Descubierto, expuesto; manifiesto, notorio; público. "Tanto quiere decir agiri en bascuence como en<br />
romance 'descubierto'" IC II 427. "Clair, découvert" SP. "Patente, manifiesto", "público", "expreso" Lar y Añ.<br />
"Extrínseco" Añ. "Ontasun ageriak, biens-fonds" Lecl. "Apparent, évident" VocBN. "Visible" Gèze. "Jesusen<br />
bizitze ageria, la vie publique de Jésus" Dv. "Etsai agerienak ixilarazi ditu, il a fait taire ses ennemis les plus<br />
déclarés" Ib. Cf. infra AGERI IZAN.<br />
Ageria da ezen gauza guziak haren suiet egin dituena reserbatua dela. Lç 1 Cor 15, 27 (TB klar da, Ol nabari<br />
da, Ker agirian dago). Arren estal detzatzue gure falta handiak, / Iujearen aitziñean eztiren ageriak. EZ Man I<br />
82. Ni neror ene izterbegien, ixilen edo agerien, eskuetarik salbatu. Harb 295. Daukala Demonioagaz konziertu<br />
agiririk edo estalirik. "Pacto implícito o explícito". Cap 91. Bana herabe / [...] / dinat, Argia, iitera / hir' etx'<br />
irira / lekhu agerira, / jenten minz' erazitera. O Po 11. Giristino legez bizi eztena gaizki erorteko peril agerian<br />
da. SP Imit I 25, 7. Hartan bere miseriak, / bere meditatzean, / bazekutsan ageriak / nola mirail batean. Arg<br />
DevB 156. Arroka ageri bat. INav 131. Adoratzen zaitut debotki, / Jainko beloz estalia, / eta ogiaren figuran /<br />
kanpotikan ageria. Gç 116. --Zer da Sakramentia? --Zeñhare ageri bat, zoñek [...] erazagützen eta emaiten<br />
baiterikü grazia ageri eztena. Bp I 59 (CatLlo 54, CatBus 28, CatR 53 señale agiri, KIkV 83, KIkG 66<br />
ezaugarri ageri). Jinkoari ogen egiteko bide agerian iartia. Ib. 97. Da gauza agiria egin daikeana berak nai<br />
deban guzia. OA 22s. Ikhusten bazindu norbait huts ageritan erortzen. "Si videres alium aperte peccare". Ch I 2,<br />
4. Bere erreñua emengoa eztana / orain dago agirija. Urqz 82s. Zeinhare sakratü eta ageri bat. CatOlo (ed.<br />
1743), 65. Amodio horren froga ageri eta segur bat. He Gudu 141. Leiotik, balkoitik eta toki ageri guzitik bibaka.<br />
Mb IArg I 365. Jainkoaren profeteen eta zerbitzarien etsai ageri bat. Lg I 347. Eta khoruatzen gloria ageri<br />
eta argienaz. Mercy 13. Señale ageri bat duzu Jinkoak bere egoitza zure ariman egiten diela. AR 34. Gustu<br />
ageriak eta sentitzen direnak, ez dire premiazkoak berthutearenzat. Mih 47. Jangoikoaren justizia ellegatzendá<br />
[bekatu] guzietará, txipi, andi, agéri edo altxa, biotzen barneraño. LE Bail 224.<br />
(s. XIX). Besteak egiten dituzte lapurreta agiri edo engañuak. Mg CC 151s. Ikusgarrija da [gatzemallia] bide<br />
agiri ta kaleetati ziar igaroten. Mg PAb 128. Ateratzeko plaza edo toki agiri ta langatu batera. VMg 41. Ez<br />
bakarrik pobre ageriak: bai ta ere [...] pobre lotsatiak. Gco II 36. Au da etsaiaren umeen siñale ta marka txit<br />
agiria ta nabarbena. AA III 295. Konfesio ixilla ezezik usatu izan zala konfesio agiria ere egitea. Ib. 525.<br />
Hanbat gauza eder eta miragarri balin bada mundu ageri huntan. Dh 171. Egin eban Jesusek lenengo mirari<br />
agiria. Añ MisE 84. Atarako gauzaak entzuteko, ikusteko, egiteko... okasinoe agirian ta jakinian eureen guraz<br />
sartuten dirialako. fB Olg 113. Emakume galdubak eureen tratu txaarrian bitzi izateko etxe jakina, ta agirija. Ib.<br />
149. Paltak agirijak, jakinak ta azaldaubak izan arren. fB Ic II 186. Argatik esan oi da / etsai agiria, / ez dala<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
351
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ain gaiztoa / non dan estalia. It Fab 78. Elizan zutik edo leku agirietan jartzen diran hipokritaen antzekoak. Lard<br />
382. Gauza ageria da bihi gogorra goriagoa laitekeela. Dv Lab 40. Batasun horrek egiten du Elizaren seinale<br />
ageri eta Yainkozkoena. Hb Egia 101s. Eliza bethi ageri zen, eta Eliza ageri hura, Eliza saindu, Katoliko eta<br />
Apostolikoa. Ib. 110. Gauza egiyaz mirari-agiri bat bage gerta-eziñ zeikeana. Aran SIgn 27. --Zer da ahozko<br />
otoitza? --Da itz ageriekin egiten dena. Legaz 20. Umiltasunezko lan agiriren bat egitea. Arr May 12.<br />
Mirakuiluak, gauza ageri batzuek dire, gure begiek ikusten eta gure eskuek unkitzen ahal dituztenak. Lap 36 (V<br />
20). Ez da enbusteriya, / gauza agiriya. AzpPr 62. Ohointzetan ditaken ageriena. HU Zez 164. Bihotz agerikoa<br />
da, zuzena, ez alfer, ez nagia. Prop 1896, 17. Baiña alde bat baiño ezekusen: agiria, barrukorik ez. A BeinB 67.<br />
Arpegi agiriaz. Ib. 53. Dantzak, teatroak eta arako ibiltoki agiriak. Itz Azald 205. Eleizgizonaren utsegitea<br />
agiria, jakina eta ezaguna bada. Ib. 207.<br />
(s. XX). Berdiñeztasun andi ta agiria zegoan artzai orren ta bere semien bitartean. Ag G 18. Atsegedun bati<br />
idazki agiriyak. Ayerb EEs 1912, 153. Lan agiriak [= 'obras públicas']. EEs 1917, 114. Lekurik agirijenian jarri<br />
biarko naz. Altuna 68. A da euzkotar eredu agiriya: zintzo, apal [...]. Kk Ab II 189. Plaza agirian, itsusi ez<br />
balitz, / dantza lezake "txakolin". Or Eus 167. Beste jakintzaetan gertatu oi dan bezela, emen ere gauza guztiak<br />
ez dira lau eta agiriak. JMB ELG 10. Zimurrik agerienak igurtzi. EA OlBe 5. Mirakuilua ageriago izan dadien.<br />
Zerb IxtS 69. Herio lanik ezin zezakeen hartaz hirietan edo gune agerietan egin. Mde Pr 136. Emakumek balkoi<br />
agirietan. Anab Aprika 29. Zaldunaren arrokeri ta almen neurribakoari, zama ta urratu agiria ezarriaz. Erkiag<br />
BatB 96. Orra gurari bat nabarmena eta agiria. Vill Jaink 140. Ta Mikolasen alegiñak eta itzak, egunetik<br />
egunera agiriagoak ziran. NEtx LBB 22. Ez dedilla biarko eguna pasa, liburu oiekin auzi ageria egiteke. Berron<br />
Kijote 72. Gauza agiria da hori. MEIG VII 83. Larramendik ondorio ageria izan baldin bazuen. MEIG V 95.<br />
Leku agerian ipini nahi nuke hemen. MIH 284.<br />
v. tbn. Gy 277. CatS 67. Xa Odol 307. Agiri: JJMg BasEsc 237. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.<br />
(Con reduplicación intensiva). Nun estalduko naiz ni, / ni Judas barria, / barru barik egoeran / agiri<br />
agiria? Azc PB 36. Izadian ba-da gauza bat agiri-agiria, ordenaren azpian eta ordenaren beraren oiñarria<br />
bezala. Vill Jaink 45.<br />
(Lar, Añ, Dv). (Terreno) despejado. "Raso" Lar y Añ. Laster hazkurri horiek berak eskastu ziren, eta<br />
oihanak landa ageriak bezain idor bilhakatu. Prop 1876-77, 157. Euskalerriko landa eta lurralde agirietan.<br />
JMB ELG 101. Babesa nai dute [aritz landareak], itzal pixka bat bear dute [...]; toki agiri ta solla bada, gaizki<br />
ibilliko zera. Munita 42.<br />
Notable, destacado. Ezarri gura izan dot zure izen entzutetsua ene irakurgaitxu onen leku agirienean. A<br />
BeinB 36. San Mateo jaietan Logroñoko erriak bere egunik agirienak oi ditu urtean. NEtx LBB 50.<br />
(Ref. a personas). Inguru aietako [...] gizaseme ta emakume agerienen izenak. A Ardi VI. Ortzuri deritxon<br />
nire opera zarrenean, lagunik agirienak (zororik) il-kanpaea entzueran auxe dirautse. "La protagonista". A EY I<br />
218. Uriko gizon agirienak, parrokua tartean ebela. A EY II 106.<br />
II (Vb.). 1. (Lar), agiri (V-gip ap. Etxba Eib). Aparecer. "Aparecer" Lar. "Endentecer, ortzak erne, ageri" Ib.<br />
"Izan laike Galdaramiñotik Durango agiritzia" Etxba Eib. v. agertu. Arzaiak aserra zitezen, gastak agiri<br />
zitezen. "Parecieron". RG A 11 (se trata tal vez de error por agir; cf. agir zitean en RS 52, ager ziten en O Pr 10<br />
y Saug 99). Emazte-geia kexu, senar-geia ez ageriz. HU Zez 37. Oek nola edutu diran, nork esan, zein zentzuk<br />
eratu ta barnean gorde ditun ageririk ere? "Cum appareat". Or Aitork 254.<br />
(Con formas sintéticas). Alegia hortarik / zer dagerin, huna: / askoren gutizien / funtsgabetasuna. Zby<br />
RIEV 1908, 773. Biriatutik Senpereraino Larhun ondoan dageri. Ox 31. Tximiñuari, agiñik badagiriyo, urrun<br />
akiyo. Otx 30.<br />
Mostrar. Mari Jesusi ageri (manifestar) eutsazan bere begiaz igaro ebazan nai-bageak. Echta Jos 53.<br />
Eskerrak ageri, agur egin, da ondo pozik ontziratu zirean. Ib. 273. Egoki izan ez arren, illarraindu bearta,<br />
Yaunak erakutsi ta agerietara ba-noa. Ol 2 Cor 12, 1 (Dv Jaunaren ganikako ikhuspen eta agerpenen<br />
aiphatzen). Nola izan zeikian benetakua agiri gura eban oztasun aura. Etxba Ibilt 458.<br />
2. Contar, referir. Bere nebea egon zan Almikan, da ageri eutsan edesti guztia. Echta Jos 46. Bere<br />
urriñetako gertaerak ageri ebazanean. Ib. 149. Nire alabeak zerbait ageri deutso bere neskatilla lagunen bati, ta<br />
zabaldu da erri guztian. Ib. 213. Itxas-lapurren auziak ageritten egoala. Ib. 149.<br />
III (Adv.). Al descubierto. v. AGERIAN. Larrua ageri dabilan pobre eta mezprezatua. Brtc 207. Ilkhitzen<br />
gudutarat kopeta ageri. Hb Esk 35. Haragi puskak dilindan eta hezurrak ageri. Jnn SBi 29. Gainean hegastegia,<br />
ernaiak ageri. Arb Igand 76. Galtzarik gabeko zangoak zuri zuria ageri. Barb Sup 48. Beeko etsai multzoari<br />
ageriago zagozin. FIr 145. Loreakin gertatzen dana berbera gertatzen zaiek emakumeai ere. Zenbat eta<br />
dirdaitsuago, zenbat eta agiriago ibilli, ainbat zanpatuago ta oinazpiratuago. TAg Uzt 284. Horra nun naizen,<br />
eskuak eta zangoak zilo, / hezur guziak ageri! Iratz 103. Orma metro t'erdikoa bedi gutxi-gorabera, kanpotik<br />
dabiltzanak, agiri gelditu ditezen. NEtx Antz 30. Lo zegoen beti, gau-jantziaren xamarra askaturik, bular bat<br />
ageri. Mde Pr 146. Juanbeltzek ortz zuriak agiri zeuzkan. Anab Poli 28. Ikusten zaitut / an eta emen, / erdi-ageri<br />
/ beti be. Gand Elorri 76. Begiak agiri eta bisera urdiña buruan. Erkiag BatB 141. Edozein literaturaren azpian,<br />
agiriago edo ezkutuago, sentimendu au datza. Vill Jaink 118. Aren gona barrenak agiri lagatzen duanari,<br />
irrikaz begiak zorrozten dizkio. NEtx LBB 106. Aski duzue beiratzea / neska gaztieri: / zoñen pulitak diran /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
352
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ixterrak ageri. Mattin 138. Abek ibiltzen dute / milla enbusteri, / tarteko pekatua / jarriko'et agiri. Uzt Noiz 33.<br />
(Precedido de gen.). Alde batetik bestera, al-zan ezkero, ikusleen agiri, suzko bola ta gar-isats bat igaroko<br />
dira une ontan. NEtx Antz 13. Mundu guztiaren agiri, egiak zirti-zarta esateko bildurrik ez lotsarik ez leukeela<br />
izango ziñoenak. Erkiag Arran 140.<br />
Abiertamente, públicamente. Egin izan zituen, isill edo agiri, mesede ta laguntza andiak eta limosna<br />
gogoangarriak. Izt C 505. Jesusen legea, isill edo agiri, erakusten ziarduten. Lard 490.<br />
- AGERIAGOAN. Más a la vista. Eliza bat ez da gordetzeko, beti toki agerian egiten da. Eta nun egin zitaken<br />
Larrun puntan baino ageriagoan? Zerb Azk 43.<br />
- AGERIAN (G-azp-goi, AN-larr, L, S; Urt, Lar, Lecl, VocBN, H; agirian V; Lar, Añ). Ref.: A (agerian,<br />
agirian); Lh; Etxba Eib (agirixan); Gte Erd 178, 252; Elexp Berg (agiri).<br />
a) A la vista, al descubierto; públicamente; abiertamente. "Apertius, [...] agerianago" Urt II 161 (cf.<br />
AGERIAGOAN). "Descubiertamente", "patentemente", "expresamente", "públicamente" &c. Lar. "(A las)<br />
claras" Lar y Añ. "Ouvertement" Lecl. "En évidence" VocBN. "Agerian ezartzea, mettre à nu" Dv. "Agerian<br />
ibiltzea, aller en public, sans se cacher. Agerian erratea, dire publiquement, dire sans aucune dissimulation" Ib.<br />
"Agerian ezarri (S), mettre en vue, exposer" Lh. "Agirixan, a la vista. Es común decir en su lugar bistan" Etxba<br />
Eib.<br />
Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII; su uso crece desde finales del s. XVIII. En DFrec hay<br />
32 ejs. de agerian y 27 de agirian.<br />
Abitua agerian darabilatenek. Harb 453. Agerian den lekhuan zillhatuko diozue burdin gorri batez. Mong<br />
591. Ispiritu saindua maiz agerian eta suaren idurian jausten zen sakramendu hau errezibitzen zutenen gainera.<br />
CatLav 225 (V 113). Alabañan agerian zebiltzan. Lar Fueros 225. [Sakramentuak] dira Jesu Kristok emanikako<br />
señale agirian dauden batzuek. CatBurg 33s. Agerian dago egin behar dena, ta lenbait-len egin behar da. Mb<br />
IArg II 289. Kontuak argiro ta garbiro ajustatu, ta agirian ifiñi ditzala. Cb Eg III 223. Zure ditxa eztago gauza<br />
andiak agirian egitean. Cb Just 14. Bere tresora agerian darabillana, haren galtzeko irriskuan ematen da. Mih<br />
36. Haltoki eta agerian erran nezake. Brtc 22. Neskatillak erabillezan uliak agirijan euren garbitasunaren<br />
igargarritzat. Mg PAb 95. Ezta izango bekatu añ txikirik [...], non Jaunak agirian ipiñiko ez duan. AA III 544.<br />
Diren gauza guziak agerian dire haren begietan. Dh 205. Altarako sakramentuban Jesus agirijan daguan arteko<br />
denporeetan. fB Olg 40. Modia dalako euren aragijak agirijan darabilzenak. Astar II 159. Baditeke lorifikatzen<br />
ere diren agerian bere konduita laidostagarriaz. Jaur 109. Gure oreña / alderdi batetik / agerian jarri zan / uste<br />
gabetanik. It Fab 153. Nik isillik esaten dizutedana, zuek agirian esan ezazute. Lard 394. Eta ingurutu ziozkan<br />
eskuak antxumeen larruakin, eta estali ziozkan lepoko agirian zeuzkan parteak. Ur Gen 27, 16 (Urt lepho alde<br />
illerik gabe zena, Dv lephoko ageriak). Agerian dagoen ongarriak hainitz galtzen du. Dv Lab 142. Hill nazazute<br />
ni ordu onean, pozik hilko naiz; ona emen nere lepoa agirian. Arr GB 35. San Frantsesen gorphutza egun hartan<br />
agerian emana zelakotz. Prop 1880b, 355. Debekatzen da igande ta jai-egun ezagutu guztietan agirian lanik<br />
egitea. OrdUs 4. Ageriyan edo ezkutuban. Mant EE 1884a, 15. Agirian daukagu dirala aixeri. AB AmaE 245.<br />
Debruek bezala dute egiten gaizkia [...] zenbait aldiz agerian, eta ardurenik izilka. Elsb Fram 182. Hezurrak ere<br />
bai, agerian ezarri. Jnn SBi 151. Bere sor-tokia agerian eta bixtan dueno, maiz gibelera behatzen du. Arb Igand<br />
28. Murmur [txakur] bata, agiñak agirian bestea. A BeinB 69. Fedea agirian autortuteko. Itz Azald 19.<br />
(s. XX). Zoin zen lehen printzea, agerian giristino egin zena? CatJauf 34. Agirian dagoan egia begirik<br />
lausoenekoak ikusi oi dabie. Ag Kr 186. Ahoko sendoak lerro lerro agerian. JE Bur 12. Calle de San Bartolomé<br />
du agerian ezarrita [etxe orrek]. A Ardi 129. Nere Biotz-irudia agirian jarriko duten etxeak bedeinkatuko ditut.<br />
ArgiDL 104. Zauriak agerian, hor bazoak Jesus. Ox 82. Etzeren haizü ez agerian ez gordeka erlijioneko<br />
eginbiden betatzia. Const 25. Enago alako ziur-ziur, emen agirian esateko bestian. Kk Ab II 110. Bilddur zalako<br />
pekaturen bat agirijan imiñi ezegijon. Otx 34. Uzten du kazeta bat-batian, nigarra kasik agerian. Zub 61.<br />
Etzazula beintzat agirian esan. Ldi IL 112. Orregatik ezin ziteken Yesus erri batera agerian sartu ta bakarlekuetan<br />
egoten zan kanpoan. Ir YKBiz 143. Abarketa gorrien mutur-zuloetatik beatzak agirian zituela. TAg Uzt<br />
156. Txartela agerian eraman. Or QA 80. Agirian dago baietz. Txill Let 87. Eguerdia zan. Oran, agirian. Anab<br />
Aprika 102. Agerian baitago nolabaiteko zuzentasuna aiengan badala. Zait Plat 147. Auxe da nik orain agirian<br />
jarri ta ziurpetu nai dudana. Vill Jaink 109. Ezetariko kalterik leporatu bage, agirian beintzat. Erkiag BatB 201.<br />
Zure anaia ez da gauza ezkontzarako ta dotorren aurrak agirian jarriko du gure griña izkutua. NEtx LBB 25.<br />
Gure egin ahalak egin ditugu Gizonaren agerian ezartzeko. Ardoy SFran 281. Poto egiten duenak, ez du nehor<br />
enganatzen; hura agerian gelditzen da. Xa Odol 59. Lehengo handitasunaren azterrenak agirian bazeuzkan.<br />
MEIG I 99. Ez doaz guziak bide batetik, agerian dago hori. PMuj in MEIG I 97. Ustekabeko sortze horren<br />
ezaugarriak agerian daramatzi. MIH 359.<br />
v. tbn. JesBih 416. Hb Egia 139. Laph 92. EE 1883b, 440. Elzb Po 199. Zby RIEV 1908, 204. HU Aurp 78.<br />
ArgiDL 82. FIr 146. Zerb IxtS 99. JEtchep 105. Osk Kurl 82. Berron Kijote 139. Agirian: msOñ 156. CrIc 45.<br />
JJMg BasEsc 13. Zav Fab RIEV 1909, 37. Añ EL 2 68. It Fab 259. Izt C 254. Aran SIgn 58. Bv AsL 136. Noe<br />
108. Zam Man 1. Inza Azalp 103. Muj Pam 70. Tx B II 108. Eguzk GizAuz 53. Munita 114. Bilbao IpuiB 53.<br />
Arti Tobera 265. Gand Elorri 82. Zait Plat 43. Gazt MusIx 8. MAtx Gazt 80. Lab SuEm 189. In Uzt Noiz 34.<br />
Lasa Poem 100.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
353
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Precedido de gen.). Biloxik ibilten zirian naaste, guztien agirijan dantzan. fB Olg 142. Erri guziaren<br />
agirian eta begietan liburu danak erre zituzten. Lard 517. Birjinaren bultu beltx bat, / hor baitzen aspaldian, /<br />
atxeman zutela xutik / harroken agerian. Zby RIEV 1908, 295. Diputazioneak erosirik, han dago yauregiko gela<br />
batian nai duenaren agerian. Zub 47. Azaletik eta guztien agirian. Erkiag BatB 65. Zure otseiñek gorputz eta<br />
zentzuen agerian lan eta itz izkutuak egin zetzaten. Or Aitork 400. Jokoa berriz egin zuen denen agerian. JEtchep<br />
105.<br />
(Con ablativo). Egin zuan Jaunak emakumea, biotzaren urrena gizonak zedukan saietsezurretik [...].<br />
Emendik agirian dago, beartua dagoala gizona amatzera bere emaztea. AA I 585.<br />
(Con reduplicación intensiva). Emetik ikusten da agiri agirijan utsak diriala denderuben atxakijak. Astar II<br />
74. Gipuzkoak bere Eskutarmaetan ifinirik agiri agirian dauzkan amabi kañoi andietara. Izt C 213. Arrotzak<br />
bagiña bezala, agiri-agirian azotatu eta itxian sartu gaituzte. Lard 513. Ik nerea [izantza] maiterik eta ageriagerian<br />
iduki dezakan. A Ardi 21. Andrea aurgiteko agiri agirian zegoala. Or SCruz 82. Bere buruba zan-zan<br />
legez imiñi eban agiri-agirijan gustijen aurrian. Otx 122. Ogeiko bat eukan Don Enrikek agiri-agirian ezkerreko<br />
patrikeran. Bilbao IpuiB 80. Gauza bat zegoan ageri agerian. Osk Kurl 159. Munduak eskeintzen digu, eta agiragirian<br />
eskeiñi ere, ordena miragarri bat. Vill Jaink 40. Ageri agerian dagoen maitasuna ikusten baitut. MEIG<br />
VII 131.<br />
(Precedido de sust.). "Buru agaríen, con la cabeza descubierta" Iz Ulz.<br />
"Agiri askoan dago gauza ori, está bastante manifiesta o patente esa cosa" Aizk. Ageri askoan ta nabarmen<br />
asko ibiliak badituk ba. ABar Goi 15.<br />
(Precedido de erdi). Semidescubierto. Onestasunari ez dagokion erdi-agerian ikusi zuenean, estali<br />
bearrean, irten eta farra-irrian beste anaiai esan zien. Lard 10.<br />
b) (Precedido de gen.) Ante, a la vista de. Orrelako ateraldien agirian, parre-karkara erreza jaurtitzen zuen<br />
ostatuan zeudenak. TAg Uzt 204. Onelako egite ausartzuen agirian, aozabalka ta erditoteldurik erakusten du<br />
erri xeak eskar ona. Ib. 40.<br />
- AGERI DENEZ. Por lo visto, al parecer. Ageri danez, ara nolako / eultzia dion erauntsi. "Por lo que se ve".<br />
Or Eus 174. Au, ageri danez, emakume baten alde ari da. Zait Sof 182. Ageri denez, alkarri hurbil ditugu<br />
Galesko Enda Ederra eta Euskal Herriko lamin-enda. Mde Pr 267. Zenbait euskaltzainek [...] euskal-ioskera<br />
bera gainazpikatu ta itzulipurdikatu nai lukete, ageri danez. EG 1956 (1-2), 115. Miren ez da, agiri denez, bete<br />
lezakeana. Txill Let 80. Ardauaren bustitasunak ez deutsu ba, agiri danez, larregizko kalte aundirik egiten.<br />
Erkiag BatB 12. Ageri denez, Likori, Gal utzi ta Rhin ibaiaren inguruetara ioan zan. Ibiñ Virgil 62. Zilegi dela<br />
dirudi, gezur biribilik bota gabe nor bere opilari ikatza arrimatzen saiatzea. Ageri denez, ordea, horrek ematen<br />
dizkigu lanak. MEIG VIII 36.<br />
(Con ablativo). Por lo que se desprende de. Baiña Bergilik, Unai-kantak-etatik ageri denez, ez zituen batere<br />
maite alako gudariak. Ibiñ Virgil 24.<br />
- AGERIENEKO. (El, lo) más destacado. Guztiaz ere azalduko ditut agirieneko [zuaitz] banaka batzuk [...]<br />
Gipuzkoaren ondrarako eta erbestekoen adigarri. Izt C 125. Gipuzkoan oraindaño ezagutu izan diran gizonik<br />
bitore ta agirikoenak. Ib. X.<br />
- AGERIENIK. (Lo) más públicamente. Gure Eliza-besten erdian; agerienik eta ederrenik garen hartan<br />
zaiote lakhet gure ikustea eta ja gutaz fama handia barraiatu dute munduaren asko bazterretan. Zby RIEV 1908,<br />
84.<br />
(Lo) más claramente, del modo más patente. Eta onen egintza osoan agirienik nabari dana, bere nortasunezaugarririk<br />
berarizkoen, munduarekiko elkarte ta eratasun-sentikizuna du. Gazt MusIx 62.<br />
- AGERI-IRATXO. Visión, aparición. Gaueko ageri-iratxo orrek onik ez ba du ekartzen. 'Visión nocturna'.<br />
Zait Sof 24.<br />
- AGERI IZAN (G-goi, AN-5vill, BN, S; Urt II 159, Lar, Añ, VocCB, Dv, H (s.v. agertzea), A (que cita a Ax e<br />
It); agiri izan V, G; Lar, Añ; agai izan AN-gulina; Dv (AN-gulina); arai izan AN-ulz). Ref.: A (agai, agiri); Lh;<br />
AtSac 139; Iz ArOñ (agiri), Ulz (aldi); Etxba Eib (agiri); Gte Erd 233, 178 y 252; Elexp Berg (agiri).<br />
a) (Intrans.). Aparecer, ser manifiesto, verse. "Aperire" Urt II 159. "Parecer, aparecer", "mostrarse" Lar y Añ.<br />
"(No parece un) alma, ezta iñor agiri" Lar. "(Ya se) ve, hori jakiña, agiri da" Lar (Añ ori jakiña da, agiri da).<br />
"Gizon hura ez da oraino ageri" Dv. "Lanho artetik izar zenbait ageri da" Ib. "Ageri da ez duela eman nahi" Ib.<br />
"Ageriko da zer eginen duen" Ib. "(V, G) [...]. Agiri da, es evidente" A. "Ageriko düzü, il paraîtra" Lh. "Se<br />
trouver, ageri" AtSac 139. "Agiri da, se ve" Iz ArOñ. "Ni alde guzietara béire, eta ñór arai éz" Iz Ulz (s.v. aldi).<br />
"Aparecer, estar en el campo visual del sujeto de la contemplación. Tontor onetatik, itxasua agiri da" Etxba Eib.<br />
La fuente de Duvoisin y Azkue para agai izan es sin duda Orreaga. Cf. Lrq: "Au lieu de ageri düzü, on dit plus<br />
souvent bixtan düzü, c'est évident, manifeste". v. agertu.<br />
Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. La forma usual de futuro es ageriko; hay ageri izanen sólo<br />
en Maister y Xarlem (1004), y agiri izango en Kerexeta. La gran mayoría de los ejs. son con aux. en 3.ª persona.<br />
Nor nolako izan giren orduian ageriko da / egin, erran, pensatuiak, ageriko guziak. E 33. Ordu hartan<br />
ageriko klarki haien maliziak. Ib. 59. Auntza igarota oñatza agiri, batak dagiana bestek igini. "Descúbrese la<br />
pisada". RS 418. Ageri eztenzat hire billuzgorritasunaren laidoa. Lç Apoc 3, 18 (He, TB, Dv, Ip, Ur (V y G),<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
354
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Echn, Ol, Ker, IBk, IBe agertu). Hire abanzamendua ageri denzat guzién artean. Lç 1 Tim 4, 15. Gizonei barur<br />
aizela ageri ezakienzát, baina eure Aita sekretuan denari. Lç Mt 6, 18. Daude berok ere espantaturik nolaz ezten<br />
berri segurorik ageri. (c. 1597). FLV 1993, 457. Fabore hunetan da ageri, Iangoikoa, nolakoa den zure<br />
ontasuna. Mat 272. Bethi argi edo illhun ageri ezten zotza. EZ Man I 100. Gau illhunean ezta / ageri iguzkirik.<br />
EZ Noel 54. Non naizen ez naiz ageri. Harb 350. Nola khea den lekhuan ageri baita badela sua. Ax 415 (V 270).<br />
Hunen ondoko kapituluan ageriko den bezala. Ib. 234 (V 87). Et' ikuslerik ageri elizan / lekhutara zindiaurizan.<br />
O Po 15. Sariak zathitu-ondoan ageriko da zer den hirerik urpoan. O Pr 666. Gurutzearen seinale eta bandera<br />
hura zeruan ageriko da gure Iauna datorrenean munduaren iujeatzera. SP Imit II 12, 1. Ageri naiz berehala, /<br />
zer naitzen izatean, / emana banintz bezala / hilla gathabutean. Arg DevB 157. Baldiñ osoki ezpadut / galdu ene<br />
gloria, / eneganik ezperen urruti / ageri da ezarria. Gç 157. Onsa handi bat ageri düzü misterio hontan. Bp II<br />
98. Hala ageri da deklinazino molde hau hagitz diferenta dela eskuararenetik. ES 95. Enthelegatzen düt zerere<br />
gure sendimentier agüri [sic] beitira (üdüripenak), hala nola biribilgua, koloria eta gozua. CatOlo (ap. DRA).<br />
Beti ageri dira izarrak; are geiago, agiri dira eguzkiak. Lar SAgust 8. Klarki ageri ez denean bekhatuari<br />
konsentitu diozula. He Gudu 118. Ordian ageri izanen da, Jesu Kristen amurekatik erho, eta mesperetxatü izan<br />
dena. Mst I 24, 5. Aizean etzen odei belzik ageri. Mb IArg I 193. Santu onen bizierari kanpotik, edo agiri zan<br />
azalari begiratzen badiozu. Cb Just 12. Ez da zeren fidatu kanpotik ageri den prestutasunaren gainean. Lg II<br />
149.<br />
(s. XIX). Irur prógu badire: aféktoan ageri déna lenbizikoa. LE Ong 45r. An agiriko da nabarmenago<br />
pekatarien arduragabetasuna. CrIc 33. Ez da zugan agiri, ez da ezagun Jainkoaren umeen markarik, baizikan<br />
etsaiarena. AA III 597. Sari eder hetan bereziki ta bertze nihon ezpezala da ageri Jaunaren botherea. Dh 171.<br />
Aintxe dago zelataka franzesik agiri bada. Astar II VIII. Obrak ageri dirade. Etch 522. Ipuien akaballan / dauden<br />
sententziak, / agiri da dirala / egia andiak. It Fab 17. Izarraizko aitzaren gañetik agiri dira Araba, Asturias, ta<br />
Errioja. Izt C 37. Horla da ageriko ezen, / zoinek dakiten egiten / yusa haiñ gozo batekin, / breskak hanbat<br />
antzerekiñ. Gy 190. Astoak ez ditu gaizoak yuiatzen / ageri denetik baizen. Ib. 314. Hemen ageri da bekatariak<br />
kastigatzera ezin bestek daramala [Jainkoa]. Lard 19. Bide eta estratetara zoaz, eta agiri diran guziak sar erazo<br />
itzazu, etxea bete dedin. Ib. 416. --Hedazazu bertze beharria, bat ez duzu aski luze. --Gero ageriko. Hb Egia 131.<br />
Zer ageri da berheziki Mariaren arrapostü hortan? CatS 101. Ez illargik ez izarrik ezta agai zeruen (ANgulina).<br />
Orreaga 54 (Camp, Dv, Ip ageri izan, Iza agiri izan). Elizako ateetan zegoela, bada, agiri etzan esku<br />
batek geraerazitzen zuela sentitu zuen. Arr May 82. Urik etzan agiri, ezpada odola. AB AmaE 97. Biali zituan bi<br />
lagun errira ardo eske, eta etziran agiri. Bv AsL 152. Arbola bere fruituetarik ageri den bezala, framazonkeria<br />
ageri da bere obretarik. Elsb Fram 172. Burue agertu neuenean, etzan txalupea agiri. A BGuzur 133.<br />
(s. XX). Etzako [zaldi] huni ageri gibel-aldea baizik. JE Bur 141n. Banator, esaten zirazun, baño etziñan<br />
agiri. Ag G 286. Bihar ageriko Jainkoaren aintzinean, zure dantzak ala nere othoitzak baliatuko diren<br />
hobekienik! Barb Sup 53. Jaungoikoa bera etzaigu agiri, baño ezagun da bera dabillela gauza guzti auetan. Inza<br />
Azalp 31. Euzkerearen etsai gaiztoak / andik agiriko dira. Enb 87. Maitasun aundirikan / ezta agiri. Imaz<br />
Auspoa 24, 128. Zu ere jakiñen gañean zaudela garbi agiri da. Alz Ram 126. Txabola antzeko etxetxu bat agiri<br />
zan. Otx 105. Zaldun eder nor ageriko / andregaiân aurkez-aurke. Or Eus 177. Jopuen mallara eratsi nai<br />
gaituela agiri da. Eguzk GizAuz 168. Mayi ez da ageri. Lf Murtuts 53. Ageri da erregetiarra dela Maxime Real<br />
del Sarte. Zerb Azk 25. Errekaren alderdi batetik Ahargo ta Ataketa mendi goituxeak ageri baitira. Etxde JJ 9.<br />
Idoro gura eban irudi liraiña [...] etzan iñundik iñora agiri. Erkiag Arran 66. Urruti zijoala gogoratuta gora<br />
atera zan erria ikustera. Erria, ordea, agiri ez. Anab Poli 41. Azala ta azurra bakarrik agiri jakozen. SM Zirik<br />
88. Pekatuaren errañu beltza / ageri da guziotan. Basarri 16. Munduan agiri dan ordena. Vill Jaink 39. Hor ere<br />
ez ote zen ageri bestelakoa zela Jainkoaren gogoa? Ardoy SFran 305. Ezer be ez dago estalduta, agiri izango ez<br />
danik. Ker Mt 10, 26 (Ol agiriko ez danik; Lç agerturen eztenik). Protestantea zen, higenauta, eta politika<br />
arazoetan aski sartua ageri zaigu. MIH 244n. Garbi ageri zen gaizki-esaleak ugariagoak zirela. MEIG I 165.<br />
Kanpora begira ageri zara beti zure idazlanetan. MEIG III 139.<br />
(Tras sust., con suf. de relativo). "Apertus campus, [...] bazter idekiak, ageri direnak" Urt II 162. Cf. supra I.<br />
Othoi ezazie [...] gure Aita Saintia gatik, zoin baita haren bürü ageri dena. FPrS 17s. Gauza ageri direnak<br />
eta iragankorrak baizen ez maitaturik. Ch III 50, 8 (SP ikusten direnak, Ol ikuskarriak). Aita Saindua da Elizako<br />
aitzindari ageri dena. CatLav 55 (V 36). Kanpoko akzione ageri direnetan. He Gudu 91. [Sakramentuak] dira<br />
señale agiri diran batzuek Kristo gure Jaunak emonak. Cb CatV 48. Gainerako kreatura ageri direnetarik<br />
distingatzen. Brtc 78. Graziaren siñale agiri dana. Ub 190. Gauza agéri diren ta eztiren guziak. LE Doc 117.<br />
Elizaren buruzagi ageri dena. CatJauf 64.<br />
v. tbn. CatLan 119. CatLuz 21. CatS 32. Agiri: Añ CatAN 44. Gco II 385. AA I 20.<br />
(Con ablativo). Seguirse de, desprenderse de. "Hortarik ageri da, il appert de là, de là on voit que" Dv.<br />
Tr. Más usado al Norte.<br />
Hain konformitate handitik ageri baita klaroki ezen erran den guzia segur dela eta egiazko. Lç Adv ** 4v.<br />
Ageri da hantik apostoliaren sendimendia dela bere doiaz kanpoan bere honak behar ordian beharrer distribua<br />
ditzen. Tt Arima 96. Nembroth zen gizon hagitz urguillua, gaitza eta gaixtoa, obretarik ageri den bezala. ES<br />
389. Hortik ageri da klarki haren intenzionea ez zela behar bezalakoa. He Gudu 71. Hortik ageri düzü eztirozüla<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
355
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[...] ediren [...] alagrantzia oso bat Jinkuatan baizik. Mst III 16, 2. Huna philistindarren arrazoinamendua:<br />
baldin behiak Israelgo bideari lothzen bazaizko, hortik ageriko da Israelgo Jainkoak zehatu gaituela. Lg I 258.<br />
Emeti agiri da euren [Liburu santuen] bearra. Añ EL 2 4. Hitz hoitarik ageri da Yainkoa ganik heldu dela<br />
apheztasuna. Hb Egia 107. Eskribitutako utsegitetatik agiri dan gisan. Aran SIgn 204n. Eta hortarik beretik<br />
ageri da etsaiek berek ez zautela halere hari zoakon tokian. HU Aurp 115. Begitartearen akitutik ageri zen<br />
etzela aitzineko gauetan lo handirik egina. JE Bur 131. Itz oietatik ageri da gizon aren siñestea etzala oso<br />
sendoa. Ir YKBiz 248n. Ortatik ageri zaigu gure geldi-egon paketsu ua etzala alperrarena. Or QA 144. Egia da<br />
[...] uharteetako Keltek ez zutela ezagutzen [...] Irlandako mitologiak ikertzetik ageri den araura. Mde Pr 188.<br />
Gizonari ala gertatzen zaiola garbi dago, eta esan dugunetik agiri da. Vill Jaink 146. Hortarik ageri baita<br />
Nafarra etzela [...] erresumaren etsaia. Ardoy SFran 65s.<br />
v. tbn. Bp II 116. Dh 102. Jnn SBi 79. Arb Igand 60. Xa Odol 157. Mattin 53. Berron Kijote 62. Agiri: NEtx LBB<br />
51.<br />
Aurrean agiri degu Arantzazuko lenbiziko Ermita. NEtx Antz 54 (cf. infra (b)).<br />
b) (BN-arb-lab, S; VocCB; agiri izan V-gip). Ref.: Iz ArOñ (agíri); Etxba Eib (agiri); Gte Erd 233; Elexp Berg<br />
(agiri). (Trans.). Mostrar, notarse, hacerse patente (a alguien). "Como verbo activo trad. por declarar, manifestar"<br />
VocCB. "Agíri dau, lo deja ver, lo muestra" Iz ArOñ. "Agiri dot ule zuririk?" Etxba Eib. "Ageri duzu ez nuzula<br />
ezagutzen (BN-lab), ageri düzü hun zirela (BN-arb, S)" Gte Erd 233 (tal vez se trate de formas verbales<br />
alocutivas).<br />
Zeure aoan dozu agiri / an ez dozuna kilzarik. Lazarraga 1201r. Goiztarra ni, magaletan det agiri. RG A 51.<br />
Ximinoak gora iganago eta uzkia ageriago. "Montre son cul". O Pr 481. Ageri dut erran gabe / nola dudan<br />
arima. Arg DevB 199. Modestiaren kontrako burukoak edo kofiak dituztenak, edo bulharrak ageri dituztenak.<br />
CatLav 247 (V 125). Ausaz galiziarren bat da gure zimaur zale au? Agiri deu, ongarri billa dabillenean. Lar DT<br />
CCXVIII. Porrokaturik ezarri nizu / ageri dudan bezala. AstLas 24. Ortzak antxina juanak, oi utsak agiri<br />
ditubala. Mg PAb 72. Bularrak, ta gorputzaren geiena agiri duela gizonen artean lotsarik kabe ibiltzen diran<br />
aek. AA III 558. Iñauterian ageri dute / bertako kanta soñubak. Echag 115. Soñeko gorri zar urratuaren<br />
zuloetatik zauriz eta odolez betetako aragi bizi-bizia agiri zuela. Lard 455. Begira zozu ongi heia gaitzik ageri<br />
duenetz. Dv Lab 227. Gezurrak ageri ditu beharriak, ez du nihor enganatzen. Hb Egia 89. Kamixa agiri zuala.<br />
PE 44. Farra arpegietan / zutela ageri. JanEd I 108. Erakusten daut; ageri du kanibet sista bat hetsia. HU Aurp<br />
185. Beren esakera guztiak egitzat artu izaten eztireana, ezizenak berak agiri dau. A BGuzur 114.<br />
(s. XX). Begiratu beio, ama, ara nola biatzak agiri dituan. Ag G 29. Halako berinazko punpulatto batzu,<br />
barnean ageri zutenak hari beltx mehe bihurdikatu bat. JE Bur 72. Parrirria ezpainetan ta begietan poza ageri<br />
zituela, auxe esan zigun. A Ardi 122. Galduen gorputzak [...] betiko ezaungarri illuna ezarririk agiriko dute.<br />
Inza Azalp 111. Besanga igarren artetik ala ere kimu gazte bat agiri du. Mok 21. Baionetak ageri zitutela. Or<br />
SCruz 79s (Eus 224 agiri). Soinekoen artetik izigarrizko ile luzeak ageri zituen. Barb Leg 129. Ondo agiri dozu<br />
zuk, [...] ergeltzar andi bat baño etzareana! Otx 173. Arpegian agiri du bere barruko arripena. NEtx Antz 48.<br />
Ageri du zaharra dela. Zerb Azk 26. Sinisten ziola agiri zuen. Mde HaurB 22 (Pr 268 ageri). Bost beatzen ikatzaztarna<br />
beltza ederki agiri zuala. Anab Poli 40 (25 ageri). Ondo baiño obeto agiri dau zein barruraiño daukon<br />
sartuta. Vill in Bilbao IpuiB 7. Kurritzean ageri zuen xuxen egoiteko indar poxi bat egiten zuela. JEtchep 97.<br />
Aren atzean jartzen ziran burua bakarrik agiri zutela. Salav 94. Nola izan zeikian benetakua agiri gura eban<br />
oztasun aura. Etxba Ibilt 458. Bainan ageri zuen gogoa beste nunbait zuela. Ardoy SFran 253. Illagi-kozkorrak<br />
zirala ageri izan ez balute. Berron Kijote 173. Seinale ezagunak ageri ditu maitasunak Oihenartengan. MIH<br />
246.<br />
v. tbn. ECocin 14. Alz Bern 60. Ox 196. Etxde JJ 34. Ugalde Iltz 28. Larz Iru 66. Ibiñ Virgil 31.<br />
(Con ablativo). Hitzetatik agiri dezu nola dizekan zure biotzari. Lar, carta a Mb 277. Auxe duzu onena,<br />
tankera ta ezkaten argitasunetik ageri du. Ibiñ Virgil 109. Xahartzen ari zen. Hori biloetarik ere ageri zuen.<br />
Ardoy SFran 242.<br />
- AGERIKO (AN, L ap. A; Dv; agiriko V, G ap. A). Manifiesto, público, aparente. "Ez du ageriko onthasunik, il<br />
n'a pas de biens apparents. Ageriko zorrak, les dettes connues" Dv. v. AGERIZKO.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional, a partir de finales del s. XVIII.<br />
Agiriko Buruba da Aita Santu Erromakua. CrIc 27. Espirituko penitenziari lagundu bear diola azaleko edo<br />
agiriko penitenziak. Mg CC 143. Danza agirikuak. Mg CO 137. Konfesio agirikoaren usadioa. AA III 525.<br />
Agiriko olgeetaak [...] eragotzita dagoz domeeka ta jai osuetan. fB Olg 40. Piestazaliak dira agiriko ta ezkutuko<br />
pekatu ginak. Ib. 206. Erri askotatik batutzen dira plaza agirikoetara gizonak millaka. Izt C 253. Egia garbi<br />
onen argibiderako ifiniko ditut bertan ezagungarri agirikoak. Ib. 135. Eskriba eta Fariseoak azaletik zuzenak<br />
ziran; au da, gauza agirikoetan on-irudia egiten zuten. Lard 380. Siñale ageriko onetan. Ib. 212. Jokoren batean<br />
aritzea leku agirikoetan. OrdUs 5. Juramentu agiriko batek arako bideak isten dizkit. Arr GB 65. Franzisko<br />
aurrarekin ezin zuana ezer atera, asten da gerra agirikua egiten. Bv AsL 40. Ixillezko ta agiriko kalte askoren<br />
jatorria dan utsar au. Zink Crit 46. San Pedroren Ondorekoa, lurraren gañean Jesukristoren Ordezkoa ta<br />
Eleizaren buru agirikoa da. Inza Azalp 99 (102 agerikoak). Ageriko pekataritzat iduki zazu. Ir YKBiz 257. Zer<br />
du? Isilpeko okerren bat? Ez, ez. Ondo agerikoa du. ABar Goi 33. Mundukoien frakasua agiriko gauza den<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
356
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bezela, iñork ez daki ziur erlijioaren okertasuna. Txill Let 121. Keiñu agirikoa egin neutsanean. Erkiag Arran<br />
90. Berez azaltzen zaizkigun egia agirikoak direlakoan. Vill Jaink 79. Bere bizitzako lege eta agiriko jokaera.<br />
NEtx LBB 30. Enfasi horren seinalagarri den agiriko ezaugarria. MEIG VI 145. Ageriko edo erdi ageriko<br />
edertasunak azaltzen dizkigu. MIH 250.<br />
v. tbn. Etxde JJ 213. Or Aitork 309. Zait Plat 44 (30 agiriko). Berron Kijote 63. Agiriko: Aran SIgn 81. Gazt<br />
MusIx 61.<br />
(Con reduplicación intensiva). Etzituela gauza andi edo bekatu agiri-agirikoak aitatu. Lard 435s. Gaztelamutilla<br />
euzkotar eredu agiri-agirikua zan, orain aspaldi galdu dana. Kk Ab II 163. Emeki-emeki, Xalbat eta<br />
Engraziren aragikerizko alkartasuna agiri-agirikoa egin zen. Etxde JJ 139. Bere santutasuna agiri-agirikoa zan.<br />
Akes Ipiñ 9.<br />
Notable, destacado. Guzioen buru diputadu jaun, alkate, erretore, sermolari ta gañerako agirikoenak<br />
zirala. Muj PAm 8.<br />
- AGERIRA. (Salir, sacar, poner, etc.) a la vista. "Agerirat atheratzea, tirer au jour, mettre à découvert" Dv. <br />
Ateraten dabee sutegiti agirira, ez izerdi tanta ta bero asko bota baga. Mg PAb 127. Dakart bada agirira,<br />
adierazoteko askok dakijena, zelan atera eban argitara, eta erderaz, liburu txikar, baña balijo andikua. Mg CO<br />
293. Artoa ta garaua gorde, ezkutatu, ta agirira atera gura eztaben gogorrai [Jaunak janaria ukatu]. Añ MisE<br />
83. Bai agirira atera dituzunak [gurarijak], ta bai zeure bijotzian barruban ezkutauta [...] euki dituzunak. fB Ic II<br />
234. Isilian eukiteko esan deuskubena agirira ateratia edo publiketia. Astar II 176. Bigarrenak geituten deutsa,<br />
damubaren ezagungarrija agirira konpesinoian agertutia. fB Ic III 103. Zeinbat gaistakeria zokolldoetan eta<br />
basterretan eginak urten bearko dabeen an agirira! Añ EL 2 50. Agerira zer atera barnean ikusi dezan. Or Aitork<br />
308.<br />
- AGERIRAKO. Públicamente. Ez al dakin Biurrik matxinada baño len "Yainko gabeko amar agindu"<br />
argitara zitula? Ez al dakin iru eskomikuren azpian dagola, agerirako beintzat? Or QA 93.<br />
- AGERIRIK (Dv). Al descubierto; en público, a la vista, manifiestamente. Gorputz saindua ageririk<br />
dagoeneko. EZ Man II 79. Erran debotki eskiak algarganatürik, eta gizonek büriak ageririk, Benedicite. Bp I<br />
133. Gure sendimentier ageririk beitago zeinhare hura. CatOlo (ed. 1743), 66. Ez othe diozu gaizkirik egiten<br />
lagunari ixilik edo ageririk. He Phil 526 (SP 519 ageriz). Hiltzen etziren ez guziak; / bainan oro ziren honkitiak /<br />
bat etzen ageririk / bizi nahi zuenik. Arch Fab 203. Zehatu dute gordean eta ageririk. Hb Egia 147. Sakramendu<br />
Saindua ageririk atxik dezaten. Laph 246. Nik banizün maitetto bat mündü ororen ixilik, / mündü ororen ixilik<br />
eta Jinko jaunari ageririk. ChantP 190 (tbn. en Or Eus 118). Jesus-Kristen Fediari lotsarik gabe eta ageririk<br />
jarraiki. CatS 116. Büria xüxen eta borontia ageririk ükhen. Ib. 117.<br />
- AGERITARA. "Abiertamente (S, Arch ms.)" DRA. Etzinaiue fida ageritara jitea. Abraham (ap. DRA).<br />
- AGERITIK. Por fuera, manifiestamente. --Zelan adorau biar dogu Jangoikua? --Barrutik ta agiritik edo<br />
gorputzaz ta arimiaz. CrIc 50. Izkututik, ageritik, / izar maiteak, iñondik ere, / eztizu bidean utsegin. Mok<br />
"Oroitzapean" Herr 30-3-1961 (ap. DRA).<br />
- AGERIZ. "Clairement, à découvert" SP. v. AGERRIZ. Nihor ikus bazeneza ere ageriz bekhatutan erorten.<br />
SP Imit I 1, 4. Dela ageriz, dela ixilik. SP Phil 519 (He 526 ageririk). Hala non iguzkiaren argitasunak eztezan<br />
traba izarren eta illargiaren ageriz ikustetik. Ib. 58. Egiazko fediaren ageriz pratikatzez. CatLan 127. Ihes egin<br />
nuen andik, ta ebildu naz Españako iri euskaldunetan nola ala ezkutuz edo ageriz. Mg PAb 169 (en boca del<br />
cura de Baigorri). Eginbide astun oiek nik betetzearekin, gizadiaren onak irabaziko al du, ageriz, mailla bat<br />
bakarra? Vill Jaink 165. Itzez eta ageriz ezpada, egitez eta obraz beintzat. Ib. 187.<br />
- AGERIZKO. Patente, manifiesto. "Authentique. Ez du agerizko zorrik, il n'a pas de dette par contrat, par titre<br />
authentique" Dv. v. AGERIKO. [Mirakuilu] hek ere dire agerizko egintza batzuek, ikusi ahal izan direnak.<br />
Lap 37 (V 21). Iguzkia bezain agerizko egia. Arb Igand 59. Nai agerizkoa ezta izaten barneko nai sakonaren<br />
agerpen eta itzulpen bat baizik. Vill Jaink 141. Ez zaree agirizko izatasunera ta su bizitara urreratu. Ker He 12,<br />
18 (Dv, IBk uki daitekeen, Ol aztagarri).<br />
ageri. v. agiri.<br />
agerigabe. Oculto. Etsai agerien edo ageri gabeen enboskadetarik salbatzekotan. Harb 220.<br />
agerika. v. agiraka.<br />
ageriki (S ap. Lh; SP, Urt, Dv, H, A (que cita a Dv)), agerki (A, que cita a Mb), agiriki. Claramente,<br />
manifiestamente. "Clairement, à découvert" SP. "Clare" Urt V 180. "Apertius, [...] agerikiago" Urt II 161. v.<br />
AGERIZ, AGERRIZ, ageriro, agertuki.<br />
Tr. Documentado e autores septentrionales, y en Mendiburu y Zinkunegi.<br />
Ageriki erran duzu. SP Imit III 48, 6 (Ch klarki). Erraitzu guziak sinpleki eta ageriki, diren bezala. SP Phil<br />
72. Beheratua eta mezprezatua izateko duzun beldurrak erakuxten du ageriki etzarela egiazko humilla. Ch III<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
357
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
46, 2. Libertate eta trebetasun behargabekoak, ageriki perilsu direnak. He Phil 361. Zure arima bertute<br />
haiñitzez berregiñtzeko [...] ageriki egiñ behar ditutzu haiñitz akzione. He Gudu 85. Ba-zekusan, bai, Jesus<br />
maitagarriak (eta agerki al-ere), nora zijoan. Mb OtGai II 311. Ikhusi zen ageriki nor zen egiazko ama. Lg I<br />
327. Etziren ausartzen ageriki gaixkirik erraterat yuduen beldur zirelakotz. Lg II 199. Ez nauzue ni bethi ageriki<br />
izanen lurraren gainean. Ib. 218. [Jainkoa da] edertasun guzien ithurria, mila-miliun dohatsuk zeruan ageriki<br />
dakusatena. Dh 184. Hanbat gurikeria bere buruari emanak, bederen ageriki bekhatu etzirenetarik. Ib. 128.<br />
Orduan erranen diotet ageriki: ez zaituztet behinere ezagutu. TB Mt 7, 23 (Dv goraki). Bera ere bestara goan<br />
zen, ez ageriki, bainan ixilka bezala. Dv Io 7, 10 (He, Leon ageriki; Lç agerriz, LE agerrian, TB, IBk, IBe<br />
agerian, EvS agertzez, HeH agerriki, Ol, Ker agirian). Beste zunbait maneraz erakusten ahal düzia ageriki eta<br />
azkarki jeneralian, gure Errelijione Saintia egiazko dela? CatS 30. Egi au eguneroko oarrikasteak agiriki<br />
garakus. Zink Crit 11. Tramana ta Brix ta gaiñerako askoren irudiak berak ageriki esaten dute oriek Lekeitio ta<br />
Ondarroako kaian egilleak begiratu dituan nexka ta emakumenak dirala. Lh Itzald II 108. Azpiz eta gordeka ditu<br />
hartzen, ageriki har ez dezazken libertateak. Larz Senper 48.<br />
agerikiro. Públicamente. Nola mintzatu zen agerikiro Damasen Jesusen izenean. TB Act 9, 27 (Lç<br />
frangoki).<br />
agerikoi. Elias barnekoia ez-baiñan, agerikoia alatzen zun; ianari ua gabe akitu baitziteken. "Nec interior<br />
Helias sed exterior pascebatur". Or Aitork 413.<br />
agerinde (Lar, Hb ap. Lh). Aparición. "Aparecimiento" Lar. Berze frairekila mintzo zenian bere berzaeraz<br />
zioan agerinde batek ziala obratü. Egiat 179. Obedantzan izenian galtho egin zereioan, zer zen haren<br />
agerindearen kondaira. Ib. 179.<br />
ageripen. v. agerpen.<br />
agerira(tu) (Dv). "Se manifester" Dv. "Egun batez agerirako dire gure egintza gorderenak, un jour<br />
apparaîtront en toute évidence nos actions les plus secrètes" Ib. Eta zure aitzinean adoran jarriko baitire,<br />
ageriratu direlakoz zure erabakiak. Dv Apoc 15, 4 (Lç manifestatu, He, IBk, IBe agertu, TB ezagutarazi, Ip<br />
ageri izan, Ol agiri izan, Ker agirian geratu).<br />
Manifestar, mostrar. "Produire au grand jour, dévoiler" Dv.<br />
ageriro. "Patentemente" Lar. v. ageriki.<br />
agerituki. Abiertamente. Ez da agerituki altxatzen segur eta azpi-joko batean ari da. Lf Herr 30-11-1961<br />
(ap. DRA).<br />
ageritxo. "Assomadita" Lar.<br />
- AGERITXOAGO. "Gaur agiritxuau ifini zu (afaixa), poner un poco más" Iz ArOñ.<br />
ager-hitz. (Pl.). Palabras (texto, etc.) introductorias. Hamar [lan] horien artean, "Abesti Gogorra II ta<br />
IIIa", "Derrière le Miroir, n.º 143", Carola Giedion-Welcker-en ager-hitzekin. MEIG IX 144 (en colab. con<br />
NEtx).<br />
ager-itzalka. Mostrándo(se) y ocultándo(se). Filma hau ere Japonesa da, bainan ez da konpreni-errexa.<br />
Gertakariak ager-itzalka bezala ondokatuak dira. Herr 10-9-1959 (ap. DRA).<br />
agerixka. "(S), un peu, assez visible" Lh.<br />
agerixko. "(S), un peu trop visible" Lh.<br />
agerizain. v. agirizain.<br />
agerka. Apareciendo. Cf. ager-itzalka. Badire ur axalerat agerka eta gordeka urak derabilizkan harri<br />
muthurrak. Prop 1908, 134.<br />
agerkai (G ap. A; Lar H, Izt VocC, BeraLzM), agergai, agirikai.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
358
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. Documentado sólo en textos meridionales, sobre todo del s. XX.<br />
1. Documento. "Instrumento, escritura", "escritura, ante escribano" Lar. "Escritura, instrumento público" Izt<br />
VocC. v. agiri. Eta Gipuzkoako Eskribauak [...] sinitsgarrirotu oi zituzen beren langintzari zegozkion agerkai<br />
eta argibide guztiak. Izt C 124. Alkardade au ondorengo guztiak ere ikusi zezaten argi eta garbi, egin zuten [...]<br />
sinisgarritzat agerkai ziñezkoa. Ib. 287. Aitatu degun A. Henaoren da berse agirikaietatik moldatu degu onako<br />
amazortzi Jaunen izen-illera au. Aran EE 1883b, 68. Erromatik dinoe, laster agertuko dala Aita Santuak eginiko<br />
agerkai (documento) barri bat. Ezale 1897, 23b. Eskutitz edo agergai bat eman zubala, baserriyetan<br />
barraiaturik bizi ziraden tolosarrai agintzen ziyela. BPrad EEs 1913, 218. Ayala jaunak, Erregeri zer gertatzen<br />
zan jakiñarazi zion ta Enrique Laugarrenak Merino Nagosiari gertatu zan guziaren benazko aztarrena agerkai<br />
baten bidez atera zezala agindu zion. Elizdo EEs 1927, 187. Azkenengo osasunzaia Antonio Alzibar eta lenbiziko<br />
lendakaria Bruno Larrazabal jaunak izan ziran, Garagarrillaren 26-ko agerkaiak dionez. Eguzk RIEV 1927,<br />
435. Orrez ganera ondasun-agerkai jabe zan, ta bankuetxeetan eukazan gorderik agerkaiok. Erkiag BatB 47.<br />
2. (Hb ap. Lh, BeraLzM, Ort Voc (V-ger)). Signo, muestra; prueba. "Signe, témoignage" Lh. Etzituzten,<br />
noski, denak [zortziko guziyak] izango [itz neurtubak]. Eta onen agerkaia Iztueta berak ematen digu. LzM EEs<br />
1912, 95. Eztabe idoroko, guk geure artean bizi bizirik darabilgun agerkaia baizen zarrik, ederrik, sinesgarririk.<br />
Naikoa ete da, guztion guraria beteteko, Espaiñiarrai gure izkerea agerkairik zarrena ta ederrena dala<br />
adierazotea? A EEs 1916, 111. Bere aldez ta oroipenez, nere maitasun illezkorraren agerkaiz, zerbait egiteko<br />
bearturik arkitzen nintzan. Garit Usand 5. Bere begipeko iritziak menpetu-ta egizko ateratzearren agerkaiak<br />
arkitzeko leiatsu. "Encontrar pruebas". Zink Crit 29. Irakaskintza berri ta gorenekoa erakutsiaz guzien aurrean<br />
aurkezten da. Bere belgundetzaren agergaiak eskatzen zaizka. "Se le piden los títulos de su misión". Ib. 20.<br />
Zergatik etzion esan, igaroaz bedere, "Agur Yan-Pier", soil bat, osoro aztu etzuan agerbidetzat edo erruki<br />
agerkaitzat? Zink EEs 1927, 89. Emen dituzun, azkenik, Euskal-Egunkari artazko bi-iru idazlan ere, ames yori<br />
aren agerkai ederrik geldi dedin. Markiegi in Ldi IL 13. Neolitos-garaiko agerkaiak Euskalerriko baztar<br />
batzuetan azaldu izan ditugu. JMB ELG 59. Ozkorri, egoaize errearen zantzu ta agerkai. Erkiag Arran 152. Pott<br />
bat eman zenidan / --agerkai leguna-- / erakuts naiean / zure maitasuna. Bordari Olerti 1959, 202.<br />
3. Número (de una publicación). Gipuzkoako nekazaritza. I urtea, 1.ko Agerkaia. GipNek 1903, 1.<br />
Azkenengo agerkaian esan genuen bezala naiz belarra eta naiz beste ganadu-jateko berdeak, sekatu gabe, ongi<br />
gordetzeko modua. GipNek 1904, 1.<br />
4. Lema. Eta orain, beti ta ill arte, eraman zazute biotzean jarria, euskaldun guztiak eraman bear degun<br />
agerkai eder au: Euskalerri ta euskera, gora beti! Muj RIEV 1907, 547.<br />
5. Anuncio. Ikusi ta irakurri det orain ogeita bi urte Mira-Cruz ikastetxean antolatu zan erestaldi<br />
(concierto) baten agerkaia. Garit Usand 13.<br />
6. Manifestación, expresión. Gogo berezia [sic] onen ezaugarri ta agerkai, enda bakoitzaren yakintza da.<br />
GMant Y 1933, 188.<br />
agerkaldi. v. agerraldi.<br />
1 agerkari. 1. Aparición. Eldu ziran atorradunak, aopean errukitsu mintzatuaz. Oi-ezko agerkari au [...],<br />
bera aski zan Santxoren barrena izu-izu jartzeko. Berron Kijote 209.<br />
"Apparition, objet qui apparaît" Dv (que cita a Zby). Agerkaria irri ezti bat eginik emeki emeki suntsitzen<br />
zaio bixtatik. Zby Pel 73. Eta bereala itzali zen agerkaria, zabaldian barna. Siñesten al, nagusi? Mirei zen. Or<br />
Mi 115. Zer deritzazu [...] agerkari, izketa, animaren gaiñezkaldi, egaldi, arrialdi ta olakoetaz? Or QA 171.<br />
2. Publicación periódica. "(Neol.), publication, journal" Lh. Oraiñ argitaratzera goazen agerkari onetaz [...]<br />
oar batzuk eman bear ditugu. Lh Eusk 1919-20 (I), 6. Au gertatzen da eguneroko agerkariitan; au gertatzen zaie<br />
iztun erritarrai beren itzaldiitan. Or LEItz 34. Euskalzale agerkariak, 1897-ko urtean, sariztatu zuala badakit.<br />
Lh Itzald II 107. Eskualdun biphil batzu elgarretaratu ziren "revue" edo agerkari delako bat behar zutela egin.<br />
Lf ELit 281. Arantzazu agerkarian, lotsagarriro eman zionaten intsentsua Matxiñ orri. Or QA 85. Pays Basque<br />
delako agerkarian. Zerb Azk 16. Esku batean Revue de la Mode agerkaria. Larz Iru 32. Idazti eta agerkari<br />
askotan aurkitu dituzu; hona zeintzu aholkatzen ditudan: Procedings of de English S.P.R. eta La Revue<br />
Métapsychique, I.M.I-ren agerkaria, aldizkingietan. Mde Pr 319. Maiz izkiriatzen du Egan eta Euskera<br />
agerkarietan. In Arti Tobera 262. En DFrec hay 13 ejs.<br />
3. Manifestación, expresión. Ta euskera, zure ama ta amaren amen gogoaren oroipen eta agerkari onena,<br />
iltzen utziko ete dezu? Amez EEs 1925, 241 (ap. DRA). Maitasun agerkariok saldukerizkoak iduri baitzaizkit.<br />
Etxde JJ 165. Agerkari horiek ez dira seinale pozgarriegiak izaten, gaitz ezkutuaren adierazgarri izan<br />
daitezkeen aldetik. MEIG VII 42.<br />
4. Revelación. v. gorde-agerkari. Eder ez dan arren, arrotzekotan, Jaunagandiko ikuskari ta agerkarietara<br />
nator (2 Cor 12, 1). Or MB 148 (Dv agerpen). Ixil amets eta iduripenezko agerkari oro. "Imaginariae<br />
revelationes". Or Aitork 232.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
359
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2 agerkari. "Manifestador (FSeg)" A.<br />
agerkera, agertuera (Añ). 1. "Declaración" Añ. Sentenzija emongo ezin da, pekatubak jakin baga,<br />
pekatarijak deklarazinoe zuzena emon baga, ta deklaraziño edo agertuera au da aozko konfesinoe garbi, estalki,<br />
ta guzur bagia. Mg CO 9.<br />
Manifestación, expresión. Ona emen barrengo sentimentuen agerkera eder bat. Ant EE 1885b, 285.<br />
2. (Izt VocC, Aizk Dv). "Descubrimiento" Izt VocC y Aizk. [Azaburubilduengatik] nai izan det, bada,<br />
ustez ustekabeko agerkera berri au jarri zearo ta garbi. Izt C 159. Gipuzkoatarrak itsasoz egin izan dituzten<br />
agerkera, azaña eta irabazkidak. Ib. 431. Canaria-etako ugarteen agerkera baliosoa. Ib. 431.<br />
3. (Izt VocC, Aizk Dv). "Descripción" Izt VocC y Aizk.<br />
4. (V, G, AN-erro ap. A; vEys (V, G), Dv, H), agertuera, agerrera. Aparición (de un ser sobrenatural).<br />
"Apparition" Dv (que cita a Ant). Moisesi Jainkoaren agerkera. Lard 66. Ez dakigu, Apostoluak emen<br />
aitatzen duten agerkera au Simon Pedrori Jaunak noiz egin zion. Ib. 472. Jesusen berrizko agerkera Apostoluai.<br />
Ib. 473. Eta aiñ klaru ta egitsuak ziraden [Ama Birjiñaren] agerkera oiek guztiyak beretzat. Aran SIgn 28. Eta<br />
kontatu nion nere amaren agerrera. Otag EE 1881b, 109. Aotik aora datorren kontaera zarrak, onela dio izan<br />
zala Mariaren agertuera. Ag EE 1895b, 76. Andra Mariak, aragi ilkorrean bizi zala oraindik, Zaragozako urian<br />
Santiagori eta bere ikaslai egin eutsen agertuerea. Itz Azald 74.<br />
Aparición (en gral.). Eta ikusi daitenean, berak ainbeste bidar iraindu izan daben Jaungoikoaren aurrean?<br />
[...] Ai! eta ze agertuera estu ta larria! Itz Berb II 77. Ogeigarren gizaldi onen asikeran, Zeanuriti Bilborako<br />
tranbiek be egin oan bere agerkerea. Akes Ipiñ 22.<br />
5. Revelación (divina). Dakigu agertuera jaungoikozkoaren bitartez, Espiritu Santua graziagaitik gizonagaz<br />
sartuten danean, emoten deutsazala zazpi espiritu. Itz Azald 194s. Jaungoikoaren agertuerea eta irakatsiak<br />
ukatuten dituezan errazionalistak. Ib. 206. Zergaitik Eleizea dan gure fedearen erregela urkoa, agertuerearen<br />
gordelekua Jesukristogandik artu ebana. Ib. 18. Ikusten dogun legez arimea bere egikeretan, mirarituten garean<br />
legez jakituriagaz bere agertueretan. Ib. 22.<br />
6. Aspecto (exterior). Abade arek esaten eban mutil euzkeldun areek, eskuzko langilliak izan arren,<br />
zaldunak zirala beren agerkera ta egitada gustiyetan. Kk Ab II 174.<br />
- AGERTUERAN. Al aparecer. Egurbideko mutill ori, kanpoetan ibillita, Arranondora barriro agertueran,<br />
andikiakaz batu oi zan beti. Ag Kr 123.<br />
agerkeratu. Descubrir. Izandu zan Erresuma Peru-ko Probinzia Mutilones, Javalosos eta besteak<br />
agerkeraturik irabazkidatzeko agintari-nagusitzat autatua. Izt C 488.<br />
agerketa (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H).<br />
Tr. Salvo los ejs. de TB, Lardizabal y Herr, los demás corresponden a autores meridionales del s. XX.<br />
1. Revelación (divina). "Revelación" Lar. "Revelación, manifestación" Añ. Jondoni Joaneren Apokalipsoa,<br />
erran nahi da, agerketa. TB Apoc tít. Ezen yeinen naiz Jaunaren agerketa eta iduripenetaraino. TB 2 Cor 12, 1<br />
(Dv agerpen). Ta nakion Berri Onean eta Yesu Kistoren aldarrian bere burupide itzalgarriaren agerketaz<br />
sendotu zaitzazkenari. 'Secundum revelationem'. Ol Rom 16, 25 (Ker agerketa; Lç rebelazione, TB ezagutzapen,<br />
Dv agertzapen, Bibl agerkunde).<br />
2. (H). Aparición (de un ser sobrenatural). En Lhande hay "Agergeta (L, Dv, Lf), apparition", forma que no<br />
encontramos en ningún otro lugar, y que podría tratarse de una errata. Agerketa guzietan pozik andienekoa<br />
[...] izan zan bere Ama guziz santari Semeak egin ziona. Lard 476s. Baña atzeneko agerketara eldu gaitezen. Ib.<br />
477. Oiek dira, bada, Jesusek egin zituela, Ebanjelariak esaten diguten agerketak. Ib. 479 (Harriet traduce<br />
erróneamente "renseignement"). Lady Nona edo Telika, Kristo aurreko XV-garren mendean bizi zen Egiptoko<br />
andragoi baten agerketa. Mde Pr 345. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren "hilen arimak" ez dira<br />
benetan bizidun baten (mediumaren) nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib. 345.<br />
Aparición (en gral.). Ire uste gabeko agerketak asko poztu niok; orrela azken agurra egiteko aldia eman<br />
didak. Alz Ram 101. Hor dauzkagu Detxepareren agerketa bakartia, ondorerik izan ez zuen Leizarragaren<br />
eragina, Materrez gero Lapurdin sortu zen mugimendu bizi eta aberatsa. MIH 58.<br />
3. Aspecto. Berariz da sotill jauregitarren agerketa, benetan dakusgu eder, egiaz daude ikusgarri zaldun<br />
gazteak. Ag EEs 1917, 213.<br />
4. Explicación, exposición. Jaunartze ospatsu au egin baño askotxoz ere aurretik asitzen dira apaiz jaunak<br />
eliz-dotriñaren agerketa egiten. ArgiDL 127. Iru zati nagusitan bereizten du Iztuetak bere liburua. [...]<br />
Bigarrenean, Gipuzkoaren lur-agerketa eta bere mendi-zelaien emaitz-bilduma egiten digu. Etxde 16 Seme 112.<br />
5. Muestra, prueba, demostración. Ama Birjiñari egun aretan egiten zizkion berezizko maite agerketak.<br />
Manzi GPatroi 15.<br />
6. Exposición, muestra. v. erakusketa. Duconteneko sallan egiten dela, misionetako agerketa bat. Herr 24-<br />
7-1958 (ap. DRA). En DFrec hay 8 ejs.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
360
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agerketu. Hacer desaparecer. Gaur bertan dakusgunez Kristoren izena agerketu nai dute; bere ikasbide<br />
ederrak oinperatu. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.<br />
agerki. 1. Signo. Egizko alaren (poder) agerki dan ikurriñ onezaz gaizkiñaren uztarpetik askatu det<br />
Erroma. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Yaikiko bait-dira, sasi-kisto ta sasigarle batzuk agerki ta arrigarri aundiak<br />
erabilliz. 'Signa'. Ol Mt 24, 24 (Lç signo, TB seinale, Ur siñale, Or zantzu, Ker ezagungarri, IBk, IBe<br />
ezaugarri).<br />
2. Edicto. 313 garren urtean Konstantino bakaldunak eta Liziniok Eleizaren aldez emandako agerkiya. J.M.<br />
Tolosa EEs 1913, 161.<br />
3. Muestra. Egunkari-muestra edo agerki bat atera nai genduke "Euskaltzaleak", aren zabalkundea egiteko.<br />
Ldi EG 1956 (1-2), 94.<br />
agerkida. "Comparición" Lar.<br />
agerkidarazi. Hacer comparecer. Eta agerkidarazi zituzten [Paulo eta Silas] Gobernadorei. TB Act 16, 20<br />
(Lç, He presentatu, Ol, Ker aurkeztu).<br />
agerkidatu. 1. "Comparecer" Lar. Eta huna, ordu hartan berean hirur gizon, egorriak izan zirenak<br />
Zesareatik ene ganat, agerkidatu ziren ni ninzen etxerat. TB Act 11, 11 (Lç presentatu, IBk azaldu, IBe azaldu).<br />
2. "Constar, ser cierto" Lar. "Consta, es constante que esto es así, agerkidatzen da au onela dala" Ib.<br />
agerkide. 1. "Conspícuo" Lar.<br />
2. Patente, manifiesto. "Consta, es constante que esto es así, agerkidatzen da au onela dala, item agerkidea da"<br />
Lar.<br />
3. "Personajes (de escena), agerkide (neol.)" A DBols. Buruz ikasi beie agerkideak bakarrizketa onek, biziro<br />
esanak izan deitezan. Ort Oroig 44.<br />
agerkin. 1. Muestra, signo. Eta kaltekorrago baizik ez dena, fedearen agerkin zerbeit begietaratzen<br />
baderautzute, hura bera nahastekatua da superstizione eta debrukeria aphalesgarrienekin. Prop 1899, 81.<br />
2. Órgano, medio de expresión. Obari ta iritzi guziak izparringiren bat beren agerkin izanik. "Algún<br />
periódico que les sirve de órgano". Zink Crit 56.<br />
agerkiro. "Manifiestamente", "notoriamente" Lar.<br />
agerkizun. 1. Significado. "Significación" BeraLzM. Aotsak eurenez ez dauela ezer esan gura dinoe<br />
batzuk; beste batzuk eurenez bere zerbait esan gura dauela uste daue. Ni bere onetan nago; baina oraindaino ez<br />
dai euren agerkizuna zietz zietz azaldu. "Su significación". A Gram 14. Agerkizunez izan daike aditza biralkoia<br />
edo euskoia. Arriand EAditza 759.<br />
2. Representación (teatral). Luistarren (Luisisten) kongregazioa, ango Círculo Católico-n egiten zituzten<br />
agerkizunak (teatru-lanak). A Itzald II 70.<br />
3. Publicación. <strong>Euskaltzaindia</strong>k, orain arte bereix argitaratu dituan agerkizunak onexek dira. Eusk 1922<br />
(IV), 71.<br />
4. Signo, señal. Jauna, berri etzazu agerkizunak, eta alda etzazu mirariak (Eccli 36, 6). "Signa". Or MB 196<br />
(Dv ezagutkari, Ol zantzu, Ker ezagungarri).<br />
5. Manifestación. Baldintza berdintsuak betetzen diren guztietan, fenomenu berdintsuak azaltzen dira.<br />
Edozein sorkarik, ez nolanaiko agerkizunak, baizikan berari dagozkionak soil-soilik izaten ditu betiere. Vill<br />
Jaink 45. Deterministek eztute esaten, ba, gizonagan ikusten diren gauzak izadiaren baitezpadako agerkizun<br />
batzuk besterik eztirela? Ib. 48.<br />
agerkun. 1. "Títulos, titres (d'honneur)" Eusk 1919-20 (II), 91. Jaiotza [...]. Ikaskintzak [...]. Agerkun eta<br />
eginbideak [...]. Idazkiak [...]. Eusk 1919-20 (I), 19 (v. tbn. 20, 21, &c.).<br />
2. Aparición. Emakume ikarati batek begiztatu izan balu tankera aretan gizona, gau-agerkun edo izukari<br />
bildurgarria iduriko litzaiokean. TAg Uzt 19.<br />
3. agerkune. Maximinoren agerkuneak bakalduna kristauen alde, ta bere zikiketaz mendeko agintari ta<br />
epalleak Nikomediako batzarrera deitu zituan Dioklezianok. (Interpr?). J.M. Tolosa EEs 1913, 179s.<br />
agerkunde.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
361
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. Todos los ejs. son meridionales del s. XX. En DFrec hay 7 ejs.<br />
1. Aparición. Bere adimen argi, zuzentasun ta zurtasuna, bere aldian gertatu zan, Guadalupeko Ama<br />
Birjiñaren agerkunde arrigarrietan agertu eban batez be [Astarloak]. GMant LEItz 70n. Aitzuloko agerkundeak.<br />
Or Mi 73 tít.<br />
Epifanía, aparición, presentación. Gaur, Urkiaga olerkariaren agerkundea dakusgu. "Epifanía". Aitzol in<br />
Laux BBa XIV. Agerkunde edo Epipani. Or MB 109. Jaunaren agerkundea. Ker EMeza 62 (ap. DRA).<br />
2. Manifestación, expresión. Uri guztietan eukitzen da Jesus Biotz-ibildeuna ta elijioaren agerkunderik<br />
aundiena izan oi da. JBDei 1919, 175. Erri batean zerbaiteren ezagutzako eguzkia ittuntzen balinbada,<br />
illuntasun orrek gogo agerkunde oro itzaltzen du. ADonostia Itzald II 8. Erreka bazter babesetan saratsak, lore<br />
zuriz jantzita, udaberriaren agerkunde zoragarria zagerten. Jaukol Ipui 39. Agerkunde oien bitartez, alderdi<br />
aietan bizi ziran erriak --pranko-kantauritarrak alegia-- beste guztien artean oso bakarrak eta margo berezikoak<br />
azaltzen zaizkigu. JMB ELG 48 (hablando de pinturas rupestres).<br />
Declaración. Gizonezkoaren maitetasun-agerkundea, usterik bako azalpena izan oi da eurentzat. Erkiag<br />
Arran 48.<br />
3. Exposición. Sevillako agerkunde edo exposiziorako. Munita 36.<br />
4. Revelación. Halere Jaunaren ikuspen eta agerkundeetara joko dut. Bibl 2 Cor 12, 1 (Dv agerpen). Orai<br />
argitan emana den mixterioaren agerkundea. Bibl Rom 16, 25 (Ol agerketa).<br />
agerkune. v. agerkun.<br />
agerkuntza (Hb ap. Lh, Dv). Aparición. "Apparition, acte de l'apparition" Dv. Espiritu Santuaren aldi<br />
onetako agerkunz onek eta ur gañeko agerzak adirazten dute andia dela [...] grazi-isurza. Mb IArg I 365.<br />
Goanen naiz, eta ikhusiko dut agerkuntza handi hori, nolaz sasia ez den erretzen. "Visionem". Dv Ex 3, 3 (Ur<br />
ikusketa).<br />
agerlagun. "Personaje o actor en teatro" A Ortzuri 158. Boskarren agerraldia. Irugarreneko agerlagunak;<br />
mutikoak ez geroxeagorarte. A Ortzuri 148.<br />
agerlan. Publicación. 1944-ean Frantziarrek suntsitu zituzten "Gwalarn" aldizkaria eta honi zegozkion<br />
ager-lanak. Mde Pr 286.<br />
agerle (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv). 1. (El) que enseña, muestra. "Manifestador", "revelador" Lar y Añ. "Qui<br />
découvre, révèle" Lh. "Celui qui découvre ce qui est couvert ou caché" Dv. v. agertzaile. Badira beste zenbait<br />
oriek bezain gaistoak ez izanagatik, bekaturako bideen agerle galduak eta Jainkoaren etsai agitz gaistoak. Mb<br />
IArg I 140. Oraingo bidagille ta agerle guziak Jangoikoaren etsai gaistoak dira. Ib. 141. Erakarri zituen bere<br />
erreinuko gizon jakinsu ta ariol edo etorkizunen nolerebaitako agerle guziak. Ib. 392. [Museoetako] ikusgai<br />
oetara zaletu nai dizkiate boltxebitarrak beren langilleak. Ortarako jarririk zeuzkae agerle ta adiratzalle<br />
bereziak. TAg GaGo 80.<br />
(No ref. a personas). Hordu oroko lanak eta gauzak dira, dio Aita Santu berak, ziñezko amorearen agerle<br />
zuzenak. Mb IArg I 105.<br />
2. Actor. Agirian ipinia izan zan bigarrenez [...] zarzuela bat. [...] Agerle guztiak ondo txalokatuak izan<br />
zirean. Ezale 1897, 48a.<br />
agerleku. 1. Lugar de aparición. Huna, huna, Harpe saindua! / Belhaunika gaiten hemen; / Birjinaren ager<br />
lekhua... / Beha horrat: horra nun den. Zby RIEV 1908, 292. Nun eta Arantzazun, gizona! Iñork aditu etzuan<br />
basamortu au, Zeruko Amaren agerleku! NEtx Antz 57.<br />
2. Lugar de exposición. Eta peri batera eramanaz [txerriak], ager-lekuren baterako saldu litezke. L.<br />
Astigarraga Diccionario manual (Tolosa, 1887), 79.<br />
agermen (Añ, A (que cita a Mg)). 1. "Publicación" Añ. Diruba aurreratuten dabeenak liburu onen<br />
agermenerako, kalterik izan ez dagijen. Mg CO IV.<br />
2. Declaración, exposición. "Manifestación (Añ, FSeg)" A. Biotzen agermena. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 362<br />
mende.<br />
2 49 (EL 1 43<br />
konzienzien agertea). [Moisesek legea] irakurri eban jente guztien aurrean. Au zan amar mandamentuen<br />
lenengo agermena. Añ MisE 143.<br />
Manifestación, expresión. Arzazu bada nere borondate onaren agermena. VMg VIII. Liburuetan dabiltz<br />
eurak [arranondotar arrantzaleak] orduan Ama Mariari egindako maitetasunaren agermen beroak. Ag Kr 215.<br />
En DFrec hay dos ejs.<br />
3. "Descubrimiento" Añ. Elizak, gertaera au gogoratzeko, Gurutze Donea-ren Agermena-ren izenarekin<br />
ipiñi du [...] fest-egun bat. "Invención de la Santa Cruz". EE 1884a, 301.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. Aparición. Zeruko agermena da? Irudimen utsa? [Mañasik Anjel ikustean]. Ag Kr 208. Ezkiogako<br />
agermenari Txirritak jarriyak [bertsoak]. Tx B II 117.<br />
5. Revelación (divina). "Agermena, revelatio, révélation" Dv. Baña ori egin due, Jaungoikoaren inspirazio<br />
edo agermen egiazkoarekin. Gco II 199 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />
agermendu (SP (sin trad.)). Aparición. Erresuszitatu zeneko misterioa agermenduekin. Harb 53.<br />
agermin. Deseo de aparecer (como). Ez iakintsu agermiñik ukan (Prov 3, 7). "Ne sis sapiens apud<br />
temetipsum". Or Aitork 185.<br />
agermodu. Modo de aparecer, de manifestarse. Espiritu Santuaren irugarren ager edo etor-modua<br />
Doktore santu berak dionaz da Kristo Jaunak biztu ta zerura baño len bere Apostoluei aiz-egin ta egin zuenaren<br />
gisakoa. Mb IArg I 365.<br />
agernai. v. AGERTU-NAHI.<br />
ageron. "Calophanta, agerona, on ageri dena, ageri ona, hipokrita" Urt IV 85.<br />
agerpen (Lar, Hb ap. Lh, Dv, H). Tr. La mayoría de los ejs. son meridionales del s. XX. La forma ageripen se<br />
encuentra en TB y agiripen en Lhande. En DFrec hay 43 ejs. de agerpen, casi todos en la acepción<br />
'manifestación, expresión'.<br />
1. "Aparecimiento" Lar. "Apparition" Dv. Jesusen lehenbiziko agerpena. Dv LEd 18. Birjiñaren agerpen<br />
milagrotsua. EE 1884b, 116. Izkribatuko det Birjiña Guadalupekoaren agerpena. Zab Gabon 90. Gertarion<br />
ondoren Yaubek Abrami agerpenez esan zion: "Ez beldurtu, Abram". Ol Gen 15, 1 (Ur ikuskizun). Elorri baten<br />
gañean, zeruko agerpen zoragarria neukan nere aurrean. NEtx Antz 50. Agerpen edo ikuspen batean, herriko<br />
zaharrak ondoan zituen batean, Jerusalemeko tenplorat ekarria izan zen. Zelaiberri Herr 21-7-1960 (ap. DRA).<br />
Jesus biztuaren beraren agerpena. IBk 2 Cor 12, 1n.<br />
2. + ageripen. Manifestación, expresión. Eta ene hitza eta ene predikazionea ez da izan gizonkien<br />
zuhurtasunaren hitz sinhestaraztean, bainan bai Izpirituzko eta botherezko ageripenean. 'Ostensione'. TB 1 Cor<br />
2, 4 (IBe agerpen; Lç, He erakuste, Dv erakuspen, IBk agerpide, Bibl agerbide). Erti onen agerpen<br />
arrigarrienak Altamirako arzuloan daude. JMB ELG 49. Nai agerizkoa ezta izaten barneko nai sakonaren<br />
agerpen eta itzulpen bat baizik. Vill Jaink 141. Mundua, adimen baten agerpena da. Adimen emankor eta sendo<br />
baten agerpena. Ib. 55. Bilakatzea ez dela izaitearen agerpen bat baizik. Lf in Zait Plat XX. Bakoitzari guztien<br />
onerako ematen zaio Espirituaren agerpena. 'Manifestatio'. IBk 1 Cor 12, 7 (IBe agerpen; Ol agerbide). [Gizalan<br />
den kultura] haren bakarkako agerpen edo itxura berezi bat aztertzeko egokiera eskuetan dugunez gero.<br />
MEIG VIII 63. Agiriko agerpenik ez duen animaren zati izkutu honek. "Imagen exterior". MEIG IX 130 (en<br />
colab. con NEtx).<br />
+ agiripen. Señal, muestra. Joanesek eta Malentxok agerpen andiak egin ta esatekorik ezkutuenak esan<br />
zizkioten alkarri. Ag G 281. Arrotasunaren agerpena bezela ke mataza lodi zikiñ bat kopeta gañean arro arro<br />
daramala [suburdiak]. Ib. 12. Aitzitik Jainkoaren begietakoa zeraden agerpenik sendoena, atsegetzea deritzat.<br />
Ayerb EEs 1912, 153. Ulertzea zein gauza aundia dan guda batean etsaiaren itzaira jakitea: orixe izan da beti<br />
gudari onenen señale edo agiripena. Lh EEs 1915, 235. Bere seme-alaben maitasun-agerpenak. Etxde JJ 219.<br />
Españin be, amabostgarren gizaldi-aurretik jantzia zuria, ta ez baltza, zan luto agerpena. EgutAr (ap. DRA, que<br />
no da más ref.). Eta orregaitik, ez ziarduan neskatxa arek bere amodioaren agerpena gordeten. Erkiag Arran<br />
149. Orregatik onen legorrak izaten dira gure alkarrekiko maitasun-agerpenak. NEtx LBB 71.<br />
Declaración, exposición. Errudunak autor-entzuleari egiten deutsan agerpen sakona, zikin, oben, utsegite<br />
ta ugarrak guztiak zintzo zintzo azalduaz. Erkiag BatB 195. Zure agerpenen irrikatan naukazu. NEtx LBB 115.<br />
3. Revelación (divina). Lelo atheratu behar bada (ez da bada on ere), Jaunaren ganikako ikhuspen eta<br />
agerpenen aiphatzen abiatuko naiz. "Visiones et revelationes". Dv 2 Cor 12, 1 (Ker, IBk, IBe agerpen; Lç<br />
rebelazione, He errebelazione, TB agerketa, Bibl agerkunde). Aitzinagoko "revelazion" [sic] edo agerpenak<br />
argituko ditu itz-ilun ok. FIr 186.<br />
4. (Bera). Solución (de un acertijo, etc.). Izpanaldijak. I-en agerpena = betazal. II-en agerpena = zamari.<br />
AG 499. Agerpenak, urrengo zenbakijan. Ib. 499.<br />
5. Descubrimiento. Ameriken agerpena ezkero. Alz EEs 1924, 47. Eta egin ditugun agerpenak, gaurko<br />
eguneko edestiaren egikeraz moldatzen ere zerbait saiatu gera. JMB ELG 9s.<br />
6. Acción (en una representación teatral, en una película, etc.). Zineman usu baliatzen dena da: norbaitek<br />
gogoan duen aspaldiko orroitzapen baten erakusteko, agerpena hausten dute, eta lehen pasatu zen gertakaria<br />
orai agitzen balitz bezala emaiten dute ikusliarren bixtarat. Lf in Casve SGrazi 17.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
363
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agerpide. v. agerbide.<br />
agerraldi (Dv, A (que cita a Mg)), agertaldi, agertualdi, aierraldi (AN-larr ap. Asp Leiz1).<br />
Tr. Documentado en Mendiburu y en autores septentrionales y meridionales de los siglos XIX y XX. En<br />
DFrec hay 6 ejs. de agerraldi y 1 de agertaldi.<br />
1. Aparición. "Acte d'apparition. Ez du agerraldi bat baizik egin" Dv. "Aparición" Asp Leiz2 (s.v. aiertu). <br />
Berrogei egun orietan agertu zen, dio, anitz aldiz bere Apostol onetara. Lenbiziko bere ager-aldian aserretu<br />
baten gisan hitz egin zien. Mb IArg I 339. Agertu zitzaion sarri Kristo [...]; Jauna, esan zion alako ager-aldi<br />
baten. Mg CC 13. Urriaren hogoi eta bian egin zuen eritasunak bere lehen ager aldia. Prop 1876-77, 225.<br />
Batek, zerutikako ager-aldi bat izan zuen Santa Theresa hil-eta laster. Arb Igand 97. Ama Birjiña esan al ezin<br />
litezkien bere agertaldia [sic] guzietan, jende beartsuai eta batez ere artzaiai agertu zaiela. Goñi 23s. Agur<br />
"Euzkadi" eguneroko / jelkiden izparringija! / Pozik ospatzen dogu gaur zeure / lenengo agerraldija. Enb 121.<br />
Pentekostes egunean [...] egin zuan Espiritu Santuak bere agerraldirik aundiena. Inza Azalp 84. Yesusek bere<br />
ager-aldian ogei ta amar urte zituen gutxi-gora-bera. Ir YKBiz 44. Izarrak klixk-egin t'egin / beren zabalde<br />
garbia / bitxitu-garaian oi det / maizenik agerraldia. EA OlBe 36. Ta Jesukristo gure Salbatzaille ta Jainko<br />
aundiaren agertaldia itxedoten dugula (Tit 2, 13). Or MB 100 (Ol agertaldi; TB agertzapen, Dv ethorpen, IBk,<br />
IBe agertze). Eztituzte zentzu-galtze oriek Iainkoaren agerraldietan. Or QA 171. Illunabarrean izurderen batek<br />
egiten dizu agertualdi bere soin eta eskarda beltzak erakutsiz. Etxde Itxas 115. Jesukristo gure Jaunaren<br />
azkenengo agertaldia itxaroten dozuen ezkero. Ker 1 Cor 1, 7. Fatima agerraldietan Ama Birjinak hiru haurreri<br />
eman zioten manu salbagarriaz. Etcheb Zeruari 14 (ap. DRA). Lagun artera agerraldiak eta ezkutaldiak,<br />
tximistearen antzekoak izaten zituan sarri askotan. Erkiag BatB 24. [Irakurtzea] agerraldi zoragarri batek<br />
galerazi zion [...] uste gabean agertu zitzaien begi-aurrera; Marzela artzaia zan. Berron Kijote 159. Kristoren<br />
bazko-agertaldiak --Paulorena izan zen azkenekoa--, eta geroko beste agerpenak. IBk 2 Cor 12, 1n. Bihar<br />
eguzkiak egungo ordutsuan beste agerraldiren bat egingo digula. MIH 396. Esaera zahar baten bigarren<br />
agerraldia. MEIG VI 185.<br />
Aparición de un hecho repetible, ingl. occurrence. Akerrak adarrak okerrak ditu perpausean /R/ fonemak<br />
hiru agerraldi ditu. Ej. del lexicógrafo.<br />
(L, BN, R, S; H), aierraldi (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz2 (aiertu); Gte Erd 64. Visita. "Visite courte. Ager aldi<br />
bat eginen dut, je ferai une courte apparition" H (s.v. agertzea). "Agerraldi bat egizu, faites un tour chez-nous"<br />
Ib. (id.). "Agerraldi bat egin zazu" A. "Doi doia eriari agerraldi bat egin dako (BN-arb)" Gte Erd 64. Ager<br />
aldi bat egin zuen Angleterrera. Prop 1876-77, 191. Galdetu zioten beraz egin zezala oraino ager-aldi bat bere<br />
meneko fraiden artean. Jnn SBi 67. Illebitan ibilli zan olako agerraldi asko egitten Basoganera. Echta Jos 313.<br />
Eskerrak zeure agerraldiagaittik. Echta Jos 133. Etorri dakidala Bertoldin neure jauregira agerraldi bat<br />
egunaro egitten. Otx 130. Egin nion agerraldi batean. FIr 185. Senar-emazteak Jontxuren agerraldia izan<br />
ondorean, alkarregaz autuan ekin eutsen. Erkiag Arran 125. Ateta enas eta maskildu aretara agerraldia egin.<br />
Erkiag BatB 18.<br />
2. + agertaldi, agerkaldi. Cuadro o escena (de una obra teatral). "<strong>Euskaltzaindia</strong>k bere gogo-gogozko abek<br />
aukeratu ditu: teatro esateko: antzoki; escena: agerraldi; escenario: agertoki" Eusk 1927, 31. Agerraldia ta<br />
erderazko capítulo (baita escena bere) bat dira. Ezale 1897, 132a. Maitena. Pastorala hitz neurtuz eta larriz<br />
egiña [...]. Zati lehena. Lehen agerraldia. RIEV 1910, 157s. Neurtitzez edo bestela, nai ainbat atal eta<br />
agerraldietan banatuta datorren euskerazko opera batentzat. EEs 1911, 165. Neskatil eta mutikoak agertu<br />
lezakien antzerkia [...], egilleak nai duan aña atal eta agertaldiz. EEs 1914, 99. Lenengo ekitaldia. I. agerraldia.<br />
Alkatea ta Etxenagusia. Lab EEguna 62. Bigarren ekitaldiak bi agerraldi dauzka. Goen Y 1934, 90. Lenengo<br />
atala. Aurrenengo agertaldia. Zait Sof 13. Lenengo Agerkaldia. NEtx Antz 102. Musikoak, buruan dauzkan<br />
musika-zatiak kokatzeko, zenbait agerraldi behar lituzke: maitaleen bakarkako hizketa, edo herri osoaren plaza<br />
nagusiko bilera, edo agure begiragarriaren hiletak. MEIG I 154.<br />
v. tbn. Ort Oroig 13. Sabiaga Y 1933, 420. Lek EunD 11. Amez Hamlet 51. NEtx Antz 74 (9 agertaldi).<br />
3. Representación (de un espectáculo). Lehen ager-aldia, larunbat huntan arratseko bederatzietan eta<br />
bigarrena biharamunean, bezperak ondoan. Herr 1-3-1956 (ap. DRA). Agerraldia baño ordu erdi goizago,<br />
sakristira eroan zuan Patxi Padre Valerak, ardo xurrutada bat edan zezan ahalgea khentzeko. Osk Kurl 178.<br />
4. + agertaldi. Edición. v. argitaraldi. Auxe niñoian Kresala-ren lenengo agerraldian. Ag Kr 10.<br />
Gipuzkoako euskeraz (osoa) 8gn agerraldia. KIkG 1. Eta geroztik zazpi agerraldi izatu zituen [Krixtoren<br />
Imitazioneak]. Zerb Azk 59. Lehenbizikoak izan duen harrera ona izango ahal du [liburuaren] bigarren<br />
agerraldi honek ere. MEIG III 101. Aita Iraizozen Gurutz-bidea azkeneko agertaldian. MEIG I 117.<br />
Número (de una publicación). Alfotxetan ezartzen ditut ez dakit zenbat urthe hetan egin ziren Gure<br />
Herriaren ager-aldi guziak. Barb Sup 14.<br />
Época (de una publicación). Eta ez du inork aditzera eman, nik dakidanez, Euskera-k, bigarren agerraldi<br />
honetan, bere ohiturak aldatuko zituenik. MIH 202.<br />
5. Capítulo. Agerraldia ta erderazko capítulo (baita escena bere) bat dira. Ezale 1897, 132a.<br />
Bederatzigarren agerraldia. A BGuzur 151. Urrengo agerraldian berak beren barrua agertuko dau. Ib. 116.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
364
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Nola [hizketaldi] sail honen agerraldiak banakatuak urtetzen joan diran. Ugalde in MEIG IX 51.<br />
6. agertualdi. Descubrimiento, acción de descubrir, destapar. Aita Mendibururen gizirudi ederra Pikabeatar<br />
Errapel oiartzuar seme argiari zor diogu. 1922gn urtean egin ziran agertualdi-jaiak. Etxde 16 Seme 136.<br />
- AGERRALDIDUN. Compuesto de escenas. Euskerazko jostirudi edo antzerkia, nai ainbat atal eta<br />
agerraldiduna. EEs 1912, 149.<br />
agerraldiño. (Dim. de agerraldi). Pequeña visita. Bizi izan den ondar bortzpasei urtetarik bat ez du huts<br />
egin hunat bere ager aldiñoa egin gabe. JE Bur 156.<br />
agerralditxo. Dim. de agerraldi. Eladitxo, portura agerralditxoa (agerraldi: visita) egin barik etzan<br />
egoten. Echta Jos 103.<br />
agerrarazi (L, BN, S; Urt II 197, Dv), agerrerazi (Lar, VocS 137), agerrerazo (Añ), agerrazi (S), agertarazi,<br />
agertarazo (V-ger), agerterazi, agertuazi, agertuerazi, agertuerazo. Ref.: A (apapuan); Lh (agerrarazi,<br />
agerrazi).<br />
Tr. Las formas del tipo agertarazi, agerterazi no aparecen (salvo un ej. de Araquistáin) hasta mediados del s.<br />
XIX. En DFrec hay 10 ejs. de ager arazi, 1 de ager erazi, 1 de agerrarazi, 6 de agerrerazi, 8 de agertarazi y 2<br />
de agerterazi.<br />
1. Mostrar, manifestar, poner a la vista, poner de manifiesto. "Clarere" Urt II 197. "Manifestar" Lar y Añ.<br />
"Manifester" VocS. "Apapuko gauzak uts utsik egiteak alperrantza agertarazoten dau (V-ger)" A. Zergatik<br />
Jesüsek hamabi urthetan ager erazi nahi ükhen zian bere zühürtzia? Bp II 34. Hen frütiek ager eraziten dütie<br />
hen lanak. Ib. 117. Bihotzeko dolümenak ager erazitzen diküzü hanitx huntarzün. Mst I 21, 1. Bere zaurien<br />
orrenbat berritzerekin, ager-erazten du ezkabiaren izena eman dakikeon gaitz [...] bat. Mb OtGai III 235.<br />
Amorioaren zaiñak, zelakaudiak, ta obrak dütie pintratü, alabadere haren izaria eztie agerrerazi. Egiat 206.<br />
Bere sakramenduetan, bere zeremonia guzietan ager arazten du gurutzea. Jaur 408. Probatu ta agertuazi zituen<br />
beintzat ederki ta galanki bere prestutasun eta biotz-anditasuna. Aran SIgn 14. Ezagutarazi du Jaunak bere<br />
salbamendua, jendetzen aintzinean agerrarazi bere zuzentasuna. Dih MarH 121 (ap. DRA). [Misionestak] heien<br />
baithan Jesu-Kristoren odolaz erosi gizon-izaite egiazkoaren agerrarazteko. Prop 1896, 230.<br />
(s. XX). Jainkoaren nausitasuna ager-araz ditake gehiago. CatJauf IV. Bere edertasunak obeto agerrerazten<br />
dituztenentzat bi sari izango dira. EEs 1911, 165. Bizente Goikoetxea jaunaren jaiotetxean bere oroikarritzat<br />
jarritako arria ager-eraztean, Aramayon aurtengo Urrillaren 22-an, Azkue apaizak esandako itzaldia. A EEs<br />
1916, 301. Erriko-etxearen arpegian jarritako arria agertu-erazi zuan alkatearen alaba lirain batek. Muj PAm<br />
10. Azkenian ausartzen da irriño bat ezpainetan agerraraztea. Zub 105 (en la versión de GAlm 1959, 14<br />
agerraztea). Gizon izikorra zen, bainan ahulkeria hori ez agerrarazteko, irri egiten zuen. Ib. 37. Baserriz landa<br />
nai aunat ager- / arazi, bazterrik-bazter / arroki. Ldi BB 136. Zure patxadan ager-araziz mendek zilatu<br />
zimurrak. Iratz 46. Hirugarrenean, ur guziak bildu zituen batetarat eta agertarazi leihorrak. Zerb IxtS 8.<br />
Senditzen zuen esker-on hitzez ezin esanezkoa Theresari ager-eraz ahal ziezontzat. Mde HaurB 88. Maite dute<br />
[egia] bera agertzean; gorroto, ark aiek agerraraztean. Or Aitork 273. Gorpuzkai batzuk [...], zorrotz, luze ala<br />
borobil, agerrerazoaz. Erkiag Arran 42. Kilkerra begien bistara agertu-erazotea. Erkiag BatB 36. Baretasuna<br />
agertu-erazoteko. Ib. 87. Munduak [filosofuei] Jainkoa ager-arazi zien bezala, areago gizonak, beste mundu<br />
txiki onek. Vill Jaink 59. Senditzen [kar hura], mihian menturaz. Bainan ezin agerraraz. JEtchep 89. Zuri-nagoka<br />
elkarri amor-ematerik ezkenuke izango burugabe, obekien agerrerazten leiatu bearrean. Zait Plat 127s.<br />
Txingika edo dirdaika agerterazten omen zuen aren buruak bere iakintzaren berri. Ib. 59. Ara, beldurraren<br />
ondoretatik bat ori duk, zentzumenak naastu egiten dituala eta gauzak batekoz-beste agerrarazten dituala.<br />
'Hacer que las cosas no parezcan lo que son'. Berron Kijote 200. Erak, hutsune hau agertaraztea beste lanik ez<br />
du. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />
Revelar. Biotz osoz siñesten ditut, Jauna, Zuk agertuazi dituzun egi guziak. Or MB 1315. Iakintsueri olako<br />
gauzak izkuta ditiezu ta ñimiñoeri agertarazi. Or Aitork 168. Agerrazten deikük bethik / behar dela zorihuna. 'Tu<br />
nous fais comprendre'. Casve SGrazi 98.<br />
Declarar. Mutil gazte liluratzailleak ingurura eltzean, senargaitzakoak ezer aipatu baizen laster ala<br />
itzerdiren bat agertaraztean. Erkiag Arran 63.<br />
2. (Dv), agerrerazi, agerterazi, agerazi. Hacer comparecer; hacer aparecer. Ene esteustasunean ithoko eta<br />
sekulako fundituko dire, thulunbio hortan agerrarazten nauzu neroni. Arbill III 8, 3. Faraonen aztiek [...] egin<br />
zituzten [...] Moisek bezalako mirakuilluak. Ezin ordean egundaino ager-arazi zuten ulitxarik. Lg I 123.<br />
Appoloniusek agerrerazi ere zian Akhiles bere thonban hogeitasei zehe handitarzün ziana. Egiat 172. [Etsai hil]<br />
haren üdüria ageraziren zereioala [sorgiñak]. Ib. 172. Eta agerrarazirik heien [buruzagiaren] aitzinerat Pierres<br />
eta Joanes, galdegin zioten. TB Act 4, 7 (Dv erakharri, IBe ekar erazi). Zerbait ispirazionez / nurbait agerrerazi<br />
izadazü. Mustafa 207 (ap. DRA). Andre gaizto ark baziekien illak agerterazitzeko eskurik etzuela. Lard 181. Ni<br />
zure amodio guziaz aberatsago uzteko, eta nere orduan zure Aitaren aintzinean agerrarazteko. Dv LEd 146. Bat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
365
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
banazka agerrarazi ditugu lurrean izan diren gizon handien guziak. Hb Egia 86. Gobernadoreak agerrarazi<br />
zituen bere aintzinera hirur martirak. Jnn SBi 143. Jainkoak agerraraziko darotzue, zuen artean, nere iduriko<br />
igarle edo profeta bat. Ib. 3. Jesus, soineko guzia khendurik, bilhuza agerrarazten zaituzte. Dih MarH 260 (ap.<br />
DRA). Akademiak [...] bere lagunetarik urtheka gure Biltzar-Bilkhurarat ager-araz dezan. Lander RIEV 1907,<br />
100.<br />
3. + agerrerazi, agertarazi (Lar), agerterazi. Publicar. "Publicar un libro, agertarazi" Lar. Agertarazi deu<br />
euskeraren hitztegi ugari eta naroa. Aq p. 82. Atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñu hunen argiala ager<br />
erazitzera. Mst XVI. Lehenago 1876an agerrarazi nuen Ehun bat sainduen bizitzeak atsegin egin zautzuela<br />
erakutsi zinuten ederki, erosi zinituztenaz geroz bi urtherik barnean orduan inprimarazi nituen bi milak. Jnn SBi<br />
V. Hortakotz du ere adixkide batzuen laguntzarekin, egun guziez ager-arazten kazeta bat La Libre Parole<br />
erraiten diotena. HU Aurp 60. Diozesako Katixima berriz ager-araztean. CatJauf IV. Saristatu lanaz egonen da<br />
jabe Grattau Jauna eta hunek ageraraziko baititu hitzaldi saristatuak oro liburuño eder batean. EEs 1913, 365.<br />
Bere [Pernandoren] esaera ta ateraldiak [...] or dabiltz oraindik aoz-ao, esan eta entzun, guzioen pozkarri. Ta<br />
oiek liburutxo batean bildu ta agerrerazteko asmoa artu det nik... Muj PAm 7. Jaun horrek agertarazi orduko<br />
bertsularien lanak ez baitira oro galdu. Ox 203. Errain diat nork igorri zien hemendik Ameriketarat hire<br />
anaiaren hiltzearen berria, agertarazteko Eskualduna-n. Zub 63. Eta 1545-an Bordeleko moldiztegi batian<br />
agerarazi zuen. Ib. 17. Urlia yaunak lan bat agertarazi du arestian El Día-n. Ldi IL 61. Orain ordea guzia<br />
liburu batean bildurik agertarazten dugu. Ir YKBiz V. Hiribarrenen "Zuhur-Hitzak" Pierre Lhande Xuberoko<br />
aita jesuista euskalzaleak zenbeit ager-arazi zituen 1928-an. Zerb Azk 64. Baionako moldiztegi batean liburuxka<br />
bat agertarazi zuen 1932-an. Ib. 49. Ondoko urtean A Handbook of de Cornish Language deritzaion ikasbide<br />
bat agerrerazi zuen. Mde Pr 261. Lerro haukien agertarazteko zure astekarian. Herr 31-3-1960 (ap. DRA).<br />
Orduko Eskualduna kazetan ager arazi zituela. Xa Odol 87. Galde egiten zauztet [pertsu haukien] Herria<br />
astekarian agert araztea. Mattin 49. Liburuska bat besterik agerterazteko ez zen gauza izan. MEIG VI 55. Nola,<br />
ni oker ez baldin banago, ez dagoen inolako eskubiderik pertsona bati bere ondasun bezala duen liburu bat<br />
agertarazteko edo agertzera behartzeko. MEIG IV 59.<br />
4. agerrerazo, agerterazo, agertuerazo. Hacer revelar. Losentxakin ager erazo ote diozkatzun norbaiti<br />
urliaren, sandiaren edo berendiaren faltak. AA CCErak 93s. Aldi onetan Dalilak alegin guziak egin zituen<br />
Sansoni agerterazotzeko. Lard 145. Senarrari ez bazion agertuerazotzen, asmakai ark zer esan nai zuen, etxeari<br />
su eman, eta bera bere aitarekin erreko zutela. Ib. 141.<br />
agerrazi. Hacer mostrar, hacer enseñar. [Euli beltzak] sudur-mizpira, errape-erroa, / isastxoko naiz okotza,<br />
/ jun-etorrian billatzen dute / beiai agerraziz ortza. Or Eus 318.<br />
5. agerrerazi. Descubrir, encontrar. Aztarnok artuta, nire yatorria agerrerazi arte etengabe ariko naiz. Zait<br />
Sof 87.<br />
6. agertarazi. Representar. Jarduleak, zirkin ta errankizun apartekoz, egoki agertarazi zuten [Julien Greenen<br />
Etsaia]. A. Irigoyen Egan 1956 (3-4), 70.<br />
agerrarazle (S ap. Lh), agerrerazle (S ap. Lh; Lar). "Manifestador" Lar. "Appariteur" Dv. "Qui montre,<br />
manifeste" Lh.<br />
agerrarazte, agerrerazte (Añ). "Manifestación" Añ.<br />
agerre. v. agerri.<br />
Agerreko asto. "Agerreko astoa (L-ain), insecto de patas desproporcionadamente largas; litm., el burro de<br />
Aguerre" A.<br />
agerrera. v. agerkera.<br />
agerri (Lar, Añ (G)). v. ageri. Tr. Generalmente en casos locales de declinación. La forma agerre se<br />
documenta en textos de J. Etchepare y Mirande.<br />
I (Adj.). 1. Descubierto; manifiesto, patente. "Manifiesto", "paladino", "explícito", "raso, rasa" Lar.<br />
"Descampado, agerria, zabala" Ib. "Azotea, sapaia, sapai agerria" Ib. "(A) cuerpo descubierto, gorputz<br />
agerriaz" Ib. "Público" Lar y Añ. Halaber begiratuko / du kalte agerritik / airetik heldu den nola / fletxa<br />
ustekabetik (Ps 90). EZ Eliç 285. Haur hal'ezten, / ardiresten / baitzituket batzutan, / ez agerri, / ez enzuerri /<br />
eztateien lekutan. 'Des endroits où l'on ne peut être ni vu ni entendu'. O Po 4s (tal vez con valor sust.). Pairamen<br />
harez [lotsaz] da begithartia (agerriena dena) xurpaltzen, besoak ta zankhoak ikharatzen. Egiat 249.<br />
[Sakramentuak] dira señale agerri batzuk. CatAe 52 (CatSal 53 klaro, CatR 53 agiri).<br />
2. "Franco, en el trato, agerria" Lar.<br />
II (Sust.). Cf. infra AGERRIAN, AGERRIRA, etc. 1. Zona desde la que algo es visible. "Bere herriko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
366
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agerrian, à la vue de son pays" H. Eta oraiño bere herriko agerrian, komarketan eta terminoetan denean,<br />
maiz behatzen du gibelat, [...] lurrak bistatik galduz gero. Ax 107 (V 71).<br />
2. "Publicidad, lugar descubierto, frecuentado, agerria [...]. Lat., locus patens" Lar.<br />
3. "Agerriak (PGarm), criée, ban" Lh.<br />
III (Adv.). (Dv (que cita a LE), H). Públicamente, a la vista; abiertamente. Agérri bizi zeláik / tratatu zúte<br />
gaizkí: / Orái altxatzen deláik, / eztúgu itén obekí. LE Kop 144. Aita Antonio [...] meza berrian akonpañatuzué<br />
errebestitzean Ama Birjinak agérri. LE Orden 36. Orduan Jesusek erran zioten agerri. LE (ap. Dv).<br />
- AGERRIAN (AN-erro ap. A; SP, Urt, Lar, HeH Voc, Dv (que cita a LE)). Manifiestamente, al descubierto; en<br />
público. "Agerrian egiñikáko obrak" Urt I 113. "Descubiertamente", "expresamente", "(en) público", "(a las)<br />
claras" Lar. "(En tal, con tanta) publicidad, ain agerrian" Ib. Hire elemosiná sekretuan denzat: eta eure Aita<br />
sekretuan dakusanak, rendaturen drauk agerrian. Lç Mt 6, 4 (TB agerian, Samper publikoan). Konzientzia onak<br />
agerrian eta iendartean ibili nahi du. Ax 436 (V 284). Munduaren akhabanzan Jesu-Kristo agerrian jautsiko<br />
dela Zerutik gizon eta emazteki guzien jujatzera. CatLav 89 (V 52). Anzinako legean Jainkoak bere hitzez<br />
agerrian agindu zuan. Ub 187s. Noizbait bukatu-beharra da agerrian dagoan Mundu hau. Ib. 136s. [Ordenako<br />
Sakramentua da] Eleizakizunen bat agerrian egiteko podorea. Ib. 219. Bere glórian Jangoikóa / agerrían ikustéa<br />
/ dá dezakéna gogóa / bai áse bete betéa. LE Kop 176. Bera ere igán ze festa-egunerá ez agérrian, baizik<br />
estalian bekála. LE Io 7, 10. Salan argia piztuta utzirik, eta vodka-botila agerrean mahai-gainean, goiti joan<br />
zen. Mde HaurB 15. Bilbok izan dituen eta orain ere dituen oinarriak agerrian, begien aurrean, dauzkagu.<br />
MEIG VIII 55.<br />
(Con reduplicación intensiva). "Gore iriko etseak banak ager-agerrean [sic, por -ian] daude ta besteak<br />
ozkumean edo altxabean daude (R)" A (s.v. ager).<br />
(Precedido de gen.). "Bertzeren agerrian, à la vue d'autrui" SP. Bertzeren agerrian iendek ikhusten dutela,<br />
gaizki bizitzen denak [...], beha daudenak, hiltzeintu, kaltiar errendatzeintu. Ax 566 (V 362). Edaten jarraiki<br />
zen, edonoren agerrean. Mde HaurB 13. Baina haurra ez bazen ere gizonaren agerrean biluztera ausartzen,<br />
bihurtu gabe uzten zuen laztan zezan. Ib. 62.<br />
- AGERRIAN IZAN. (Con aux. en 3.ª pers. sing.). Estar claro, estar a la vista, ser indudable. Zuzaz bertzerik /<br />
nehor maiterik / eztudalarik herrian, / zu bezain gorrik, / ez hain gogorrik / eztudala d'agerrian. 'Il est en vue, à<br />
découvert'. O Po 11.<br />
- AGERRI IZAN. Ser manifiesto, ser patente, verse. Según el editor, tbn. se encuentra en la Doctrina de<br />
Lizarraga de Elcano. Iauna, itsasoan dire zure obrak agerri. EZ Man II 144. Elizak badia Bürüzagi inbisible,<br />
edo agerri ezten bat? CatLan 52. Berbatik ezagun da / gizonaren griña, / agerri da zerala / euskaldun tint piña.<br />
Izt Po 72 (tal vez errata por ageri). Non dira heien erdian agerri ziren zer nahi kolorezko bandera hek? (Cantar<br />
de Altabizkar). Michel LPB 238.<br />
- AGERRIKO (Dv). Patente, manifiesto, público. Kanpoko edo agerriko obedienziaz. CatLav 96 (V 55).<br />
Agerriko bekatuak (375). 'Los pecados públicos'. LE-Ir.<br />
- AGERRIRA. A la vista, a la presencia. Deskubritu zen gisa berian, edo agerriara erkin zen xatsa. Hual Mt<br />
13, 26. Burdin-gider batek goiti ta beheiti derabil ponpa bat, urhotx garbia lurpetik ausarkian dakarrana<br />
agerrerat. JE Ber 56.<br />
(Con valor de part.). Gero Zipreren agerrira genenean, hura utzirik ezkér, Siria alderát bela egin genezan<br />
eta arriba gentezen Tirera. "Ayant découvert". Lç Act 21, 3 (He Xiprako irlaren bistarat ginenean).<br />
- AGERRIRIK (H). A la vista, al descubierto. "À découvert" H. Haren aitziñean deusik eztaite estalirik, /<br />
bañan huts handia bezain ttipia agerririk. EZ Man I 84.<br />
- AGERRITAN. Ametsetan, agerritan [= 'en sueños o en vela'] ni zugatik doloretan / hitz bat honik erradazu,<br />
hil ez nadin, othoi, bertan. E 193.<br />
- AGERRITIK (A (que cita a Lç)). De la vista, de delante. Baina hura khen zedin haién agerritik. Lç Lc 24,<br />
31 (HeH begien agerritik; He, Dv, Leon begietarik, TB aitzinetik, Oteiza bistatik, Brunet ikusgiñatik, IBe begi<br />
aurretik). Fripuak zuazte debrietat / jalki zakiztade agerritik. StJul 237. Aizkatu dukezu, aitz edo harri ukaldika<br />
zure agerretik iraizi. JE Bur 132. Eskolara joan beharrak haurra haren agerretik kentzen zuelako atsekabea<br />
geroago eta nekezago jasaten zuen gizonak. Mde HaurB 59.<br />
- AGERRIZ (AN ap. A; SP (sin trad.), H). Manifiestamente, públicamente, al descubierto; abiertamente. <br />
Orduan hura ere igan zedin bestara, ez agerriz, baina ixilik bezala. Lç Io 7, 10 (LE agérrian, Dv ageriki). Hala<br />
non gehiagorik agerriz Iesus ezin sar baitzaiten hirira. Lç Mc 1, 45. Lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero<br />
azkenean klarki eta agerriz. Ax 15 (V 6). Agerriz ezpada ere, kapapetik bedere gaizki mintzo baitira. Ib. 515 (V<br />
332). Hanbat denboraz etsai gaixtoaren tentamenduak, ixilik eta agerriz garaituz gero. Ib. 353 (V 234).<br />
Hanbatez beud'erranak / agerriz dadutzanak, / eztakit ezterrazket, / gordailluan daunzanak. O Po 28. Iarraiki<br />
nahi zaiskon guziak agerriz deitzentu. SP Imit II 12, 15. Merezimenduez iujeatzekotzat ezta behatu behar ea<br />
Iainkoak hainitz gauza agerriz erakusten dioen norbaiti. SP Imit III 7, 5. Eta hirur akzione hek hain agerriz<br />
ezagun eztirelarik bertze bekhatu suerte guzietan, badarik ere ezagutzen dira [...] bekhatu handietan. SP Phil<br />
434. Oro erraiten zioten, ixilik eta agerriz, imortal zela, Ienko handien arrazatik. Tt Onsa 15. Jesüs berriz jinen<br />
deia agerriz mündü hontara? Bp I 35. Ikhus bazeneza ere bestebat agerriz bekhatü, edo beste zunbait<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
367
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
itxustarzünen egiten. Mst I 2, 4. Hartakoz zük, egia bera beitzira, agerriz erran ükhen düzü. Mst III 48, 6. Ongia<br />
ukatzen dutenak, agerriz eta itxuraz dira ukatzailleak, baiña ezkutuan eta muiñean ongiagan siñesten dute. Vill<br />
Jaink 89.<br />
Etim. De ager-, agir- + suf. -erri? (FHV 82). Cf. enzuerri 'espacio en que se puede oír (entzun) algo'.<br />
agerriki (Urt II 161, HeH Voc A (s.v. agerrian), H). Manifiestamente, abiertamente, públicamente. <br />
Aithortzera giristiño guti da ausarturen, / agerriki ere meza ezta zelebraturen. EZ Man I 67. Munduari emaiteko<br />
/ agerriki exenplu, / karguari etzaiola / nihor behar handitu. EZ Noel 150. Ioan zirenean bada haren anaiak,<br />
orduan ioan zen bera halaber phestara, ez agerriki, bainan ebaska bezala. HeH Io 7, 10 (Lç agerriz).<br />
agerriro. "Explícitamente", "expresamente", "palpablemente", "patentemente" Lar.<br />
agerritu. Descubrir, destapar. v. agertu. Kalitza agerritzean, Jesus buluzten dute. Dv LEd 9.<br />
agertaldi. v. agerraldi.<br />
agertamen. Declaración. [Kredua] da gure errelijioneko agertamen zinzo apostolubetati jatorkuna. CrIc<br />
41. [Konfesinoia] da sazerdote aprobau [...] bati egiten jakon pekatuben agertamena edo deklarazinoia. Ib. 158.<br />
Txit argiro aditu det nondik datorren Konfesioa; baña jakin nai nuke, zer ta nola egin bear dan bekatuen<br />
agertamen edo deklarazioa. Mg CC 104.<br />
agertaratu. 1. Publicar. Gizon gogoangarri onek [...] agertaratu zuen oroitzapen edo memoriaren 80<br />
garren orrian esaten du onela. Izt D 10. Aita Larramendi gogoangarria, zeñak agertaratu izan zituen<br />
Euskarazko itzkuntz ederraren Gramatika, Itztegia eta beste gauza anitz. Izt C 454. Jovellanos jakintiak<br />
nekazaritzaren gañean agertaratu izan zeban libru gogoangarrian. Ib. 27.<br />
2. Mostrar. Baita ere biztanle oek, eta batez ere aurrenengoak, nai izaten dituztena [sic] agertaratu beren<br />
buruak leku agirikoan ikusleak jakin dezaten, non, nongoak, norenak eta zer gisatakoak diraden. Izt D 18.<br />
3. Declarar. Gipuzkoako kapituluan arkitzen niozkan utsaldi andiak agertaratuko nintuela zein bere toki<br />
egokietan. Izt C 172. Agertaratu det, bada, garbiro artalde bakotxak zenbat etekin, zer nolakoak ematen dituen.<br />
Ib. 170. Españak eta Franziak agertaratu zioten guda alkarri. Izt C 379.<br />
4. + agerteratu. Descubrir. Esleitu zeban Carlos bostkarrenak Luzon-go Ugarteak agertaratzeko. Izt C 501.<br />
Don Martin de Zubieta [...], zeña joan izan zan Magallanes-ko itsas-estuaren agerteratzera. Ib. 472. Metallu au<br />
agertaratu zeban Maisu Florezek. Ib. 464.<br />
agertarazi. v. agerrarazi.<br />
agertari (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Manifestador", "revelador" Lar y Añ. "Delator" Añ.<br />
agertaro. Tiempo de Epifanía. Agertaro edo Epipani ondoko Igandeetan eta Pentekoste ondokoetan. Or<br />
MB 28. Eliz-urtearen banaketa [...] Eguberri-aldi (Jaiotaro, Agertaro). Ib. 31.<br />
agertatu. Mostrar. Agertatzen debala bere prestutasuna eta gurasoen egin bide ondrosoak irudikatu naia.<br />
Izt D 82.<br />
agerte (Lar, Añ). 1. "Manifestación" Lar y Añ.<br />
Exposición, declaración. Konzienzien agertea. Añ EL 1 43 (EL 2 49 agermen).<br />
2. (Lar). Descubrimiento. Ikuserazten duenari euskaldunak artu zuten partea Amerikaren agertean<br />
(Donostia, 1892). JFlor.<br />
3. "Descobertura" Lar.<br />
agerteratu. v. agertaratu.<br />
agerterazi. v. agerrarazi.<br />
agertoihal (Ort Voc (V-ger)). 1. Telón. Agertoiala jasoeran, Txili ta lau ugarikadun ozta-ozta ikusiak<br />
izango dira. A Ortzuri 104. Agertoiala beera. Ib. 156. Agertoiala yasoeran Kose agertuko da, amu-mai baten<br />
jesarrita. Ort Oroig 13. Agertoiala jaso baño len, "Bei Lerroa" eta artaldeen dulun-dulun zoliak entzuten dira.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
368
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Goen Y 1934, 92.<br />
2. Estandarte. Eskolumeak, irakasleak buruan izanik, aurretik agertoial edo lauburu bat gora jasota eroiela.<br />
Erkiag Arran 163.<br />
agertoki (Ort Voc (V-ger)). 1. Escenario. Gau atan biltokikoai, agertokiko (agertoki erderazko escena,<br />
scène) ikuskizunak baino obeto gogoa bete eutsen burutasun onek. A Ezale 1897, 10b. Onetan iru txilin-ots jota<br />
goratu eben agertokiko estalkia. A Txirrist 47. Jel-Batzokijak euki dagijezan antzerki egokijak euren agertoki<br />
txikijetarako. EEs 1911, 115. Dantzaldi oiek ekus ditzazuten Atxabal jaunak --kaxa gañean ez baño bai emen<br />
agertokian-- orain berealaxe egingo ditu. Eguzk RIEV 1927, 436. Igaro bezate agertokia ertz batetik bestera.<br />
Lab EEguna 115. Agertokia txikia balitz, ezker-aldean kantoi-zati bat utzi bezate, etxeko sarrera-ate ta aterpeari<br />
leku emateko lain. NEtx Antz 73. En DFrec hay tres ejs.<br />
Lugar donde se desarrolla la acción representada. Agertokia Bermeoko Torronterua da. Ort Oroig 13.<br />
Bigarren ekitaldia. Lenengo ekitaldiko agertoki bera. Lab EEguna 82.<br />
(Fig.). Ta agertoki ezustekora bat azaldu ala, itzali egiten da bestea, berriz ez etortzeko. Belar artetik<br />
datoz, belar artera doaz [xomorroak]. Txill Let 65. Itxasoa, giz-erailketa eta nausikerien agertoki bikain. Etxde<br />
Itxas 14.<br />
2. Lugar de una aparición. Txit pozturik Zeruetako Erregiña beuren lurrean agertu zalako, maneatu ziran<br />
[...] eleiza txukun bat jasotzeko; baña ikusirik agertoki ura desegoki ta desberdintxoa zala, erabaki zuen gorago<br />
[...] eleiz berria egitea. Ag EE 1895b, 133.<br />
agertu (gral.; Ht VocGr, Lar, VocS 140, Añ, Izt 12v, Gèze, Dv, H), agirtu (Mic 5v), aiertu (AN-larr). Ref.: A;<br />
Lrq; Asp Leiz2 (aiertu); Iz Als, ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 64 y 77; Elexp Berg.<br />
Tr. La forma agirtu se encuentra en textos vizcaínos (RS, Barrutia y Arriandiaga (Act 7, 30)), alaveses<br />
(Lazarraga y un sermón recogido en ETZ 143) y algún alto-navarro (CatUt ). Sólo hay un ej. de agartu (CatUlz).<br />
En autores meridionales modernos se encuentran ejs. de ager usado como part.: así en Lizardi, Orixe, T. Agirre,<br />
S. Mitxelena (Aranz 70), Basarri (41) y Gandiaga (Elorri 134). El rad. agert se encuentra en TB (Apoc 3, 18),<br />
Laphitz (113) y Xalbador. Utilizan formas sintéticas Enbeita (109), Lauaxeta, Aitzol, Lizardi (UO 45), T.<br />
Agirre, Zaitegi (Sof 181), N. Etxaniz (Antz 117), Txillardegi, B. Enbeita (NereA 97) y Onaindia (in Gazt MusIx<br />
150). En DFrec hay 1293 ejs. de agertu.<br />
I (Vb.). 1. (Aux. intrans.). Aparecer. "Asomar" Mic 5v. "Comparoir, paraître" Ht VocGr. "Aparecer",<br />
"assomar", "parecer, aparecer", "aparecer, aparecerse" Lar y Añ. "Paraître" VocS. "Paraître, apparaître" VocBN.<br />
"Apparaître" Gèze. "Apparaître, être clair, visible. [...] Ager zaite biar gure etxera, passez demain chez-nous" H.<br />
"Eguna ta bat agerketan da, aparece con el día" Iz ArOñ. "Aparecer, dejarse ver, mostrarse" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado desde Dechepare; es de uso gral.<br />
Estalzeko ez izanen ehon ere lekhurik / agertzera nork eginen ordu hartan bathirik? E 57. Ogen oro publikoki<br />
agerturen orduian. Ib. 35. Ezen ezta deus estalirik agerturen eztenik. Lç Mt 10, 26 (He, TB, Dv, Ur, Ip,<br />
SalabBN, Echn, Hual, Samper, Or, IBk, IBe agertu; Leon argiratu, Ker agiri izan). Ager zekion Sinako mendiko<br />
desertuan Iaunaren Aingerua. Lç Act 7, 30. Arren, agir zaitezke / zakuskedan leiotik. Lazarraga (B) 1204r.<br />
Sekula barriz ezin neinde / zure aurrean agirtu. Ib. (B) 1179vb. Odol bear bagea, agirtuko da egia eurea.<br />
"Descubrir se ha la tu verdad". RS 208. Unaiak aserra zitean, gaztak ager zitean. "Los vaqueros riñeron, los<br />
quesos parecieron". RIs 81. Ager gaitezen aren aurrean. Ber Doc 116r. Lehenbizi agertzean [Antekristek] eztuke<br />
ohorerik. EZ Man I 65. Berriz Sathanen puxantza agerturen. Ib. 72. Eta denborarekin batean hasi ziren hazi<br />
biak, ona eta gaixtoa, agertzen. Ax 120 (V 79). Kanpoan ere itsutasun hura ager zedin amoreakgatik. Ib. 346 (V<br />
230). Zerren [Zeru] aetan agertuten dan eta erakusten dan klaru [Iaungoikoa]. Cap 35. Hitz hori ilkhi da ene<br />
ganik, nik egitera utzirik hori gertatzen da hainitz bihotzetako gogoeta ager ditezin gatik. SP Imit III 46, 3.<br />
Amaren sabel saindutik / agertu zenean munduan / gorphutz batez bestiturik. Gç 73. Eta Eternalaren aingerua<br />
agertu zitzaion su kharretan. Urt Ex 3, 2. Anima gloriosoa dibinidadearekin uniturik aruntz agertu zanean. OA<br />
35. Jakinsunek agertu nahi dute eta zuhur fama ardietsi munduan. Ch I 2, 2. Agertu jakan bekatarien ama. Urqz<br />
25. Gure zorren alde agertzen zaio [Jesus] egunoro bere Aitari. Mb JBDev 18. Orai, bai orai, naizena, agertu<br />
naiz. He Gudu 157. Ona nun agirtu dan Belengo uria. Acto 109. Ala sarde! Eztok agirtu ene denpora guztian /<br />
onelako gizon ederrik, gure Belengo mendian. Ib. 309. Ülhünpian gorderik egon diren gaizak agertüren dira.<br />
Mst III 43, 2. Santuaren espiritu edo barrena agertzen bereala asi zan. Cb Just 91. Ez gaitezela ager, eskuak<br />
hutsik, Yaunaren aitzinean. Lg II 115. Zenbat denboran egondu zan haen artean noizean bein agertuaz? Ub 95.<br />
(s. XIX). Agertzen badire frunteran / bere musketak soin-gainetan. Monho 32. Korajerik balin badük / bertan<br />
ager adi. Xarlem 1052. Orra nos agertuten natxatzun aspaldi onetan eskatuten zendubana emotera. Mg CO III.<br />
Ene kúlpen borrón itsúsiak eztaitzen agértu Jangoikoaren begiétan. LE Ong 110v. Ni mundura agertu orduko.<br />
AA III 570. Airean agertu den bezain sarri suntsitzen den lanho bati bezala. Dh 126. Agertu zan beriala keriz<br />
baltz ta ikaragarri bat. JJMg BasEsc 190. Begira dagoala / ate-zirritutik, / agertzen zaio norbait / kanpoko<br />
aldetik. It Fab 94s. Eta Ama agertu zan jantzirik ederrenakaz apaindurik. Ur MarIl 118. Gizon onen aurrean<br />
agertzeko arpegirik etzuen. Lard 221. Hango leze beltzak, zeruak bezala distira lezake, Jaunaren begiko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 369<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
izarniadura bat ager balekio. Dv LEd 232. Bere tribunalaren aurrean kontuak ematera ager zaiteanean. Arr<br />
May 84. Errepublika hunen imixilkeria agertu da guziz 1889ko elekzionetan. Elsb Fram 147. Duela sei edo zazpi<br />
urte agertu zen Parisen liburu bat, izigarriko haroa Frantzia guzian altxatu zuena. HU Aurp 59. Berhala hasi<br />
zen Maria Birjinaren maniaren egiten eta izigarriko ekhoizpenak hain sarri agertü ziren. Ip Hil 217. Nun<br />
agertuten dira Espiritu Santuaren frutuak? Itz Azald 197.<br />
(s. XX). Txalupea agertu zan Lekeittiotik urre. Echta Jos 93. Ikusi bitez, onetarako, oraintsu Oñatin erakutsi<br />
nituen ta aurki agertzekoak diran bi irakaskizunak. A Ardi VIIn. Uria athertu, eta iguzki hits hits bat doi doia<br />
agertu. Barb Sup 143. [Aingeruak] ala ari dirala agertzen zaigu liburu santuetan. Inza Azalp 42. Hemen agertu<br />
zen nolako bihotza zien gure Boryel pertsulariak. Zub 59. Beste taldetxoan Alkatea, Etxenagusia, Sekretario ta<br />
Apaizgaia ager bitez. Lab EEguna 99. Beldur niz Inazio gutarterat ager baledi eta dakigun eskuaraz aholka<br />
bagintza. JE Ber 65. Olako abagadunarik eztala egunaro agertuten oldoztu egixu! Otx 78. Illak nola piztu?<br />
Nolako gorputzez agertu? Or QA 200. Bera ere gutisko agertzen baitzen sor-herrirat, azken denboretan bederen.<br />
Zerb Azk 78. Zer zala-ta ez agertu neskatillea? Naiz-ta ezetz esateko ere, etortea baiño etzeukana. Erkiag Arran<br />
68. Agertu zan mendi koxkor bat lur-utsa. Anab Aprika 76. Mende onetan iñoiz bezala agertu zaigu Jainkoa<br />
bearrezkoa dela gizartearen nondik-norakoa esplikatzeko. Vill Jaink 170. Argi zuriak agertu ziran goialdetik,<br />
baten atzean besteak, danak illaran. Alzola Atalak 42. Antoni ta Jesusa agertu ziran aurrena Basaburun. NEtx<br />
LBB 59. Pertsu hauk [...] orduko ene nahigabea eta gogoetak adiarazten dituzte, eta agert ditela beraz. Xa Odol<br />
268. Aspaldian ez nündian / agertü ene herrilat. Casve SGrazi 32. Horrexegatik lotu gatzaizkio zerrenda<br />
laburrago horri jendaurrean lehen-bait-lehen ager dadin. MEIG VIII 114.<br />
(Dv). (Con complemento predicativo). Revelarse, mostrarse como. "Zergatik etzara leial agertu (Lg),<br />
pourquoi ne vous êtes-vous pas montré loyal?" Dv. Fama on funtsgabeko horri, zeiñaren gaiñean yelos<br />
agertzen baitdire. He Gudu 34. Zeñ da beste Santu andien artean Eguzki bat bezala añ eder agertzen dana? Cb<br />
Eg II 152. Saul humil agertu zen, lehenbizian. Lg I 266. Zeren eta hekila batian hire aitzinekoer behiz xahü<br />
agertüren. Egiat 201. Ekusiko dezue kanpoan añ eder eta arro agertzen dan urlia zanko utsean. AA I 581. Ala<br />
gure Jainkoa nasai ta miragarri agertzen baita bere hautetsien alderat! Dh 179. Yaunak ere baditu arras<br />
Eskaldunak, / iragan aiten premu ager ditezkenak. Hb Esk 123. Lenago agertuten dala Santu Jaungoikuaren<br />
aurrian, gizoneen aurrian baño. Ur MarIl 100. Bakotxa ager bedi beraz, bethi den bezalako. Gy 115. Beste<br />
guziai argi eta eder ager dakienean ere, zuei gorri eta odoldua bezela agertuko zatzue [illargia]. Arr GB 37.<br />
Esana egiten zerbait nagi agertu zalako. Bv AsL 187. Jainkoa bethi leial agertzen zaiku, hastapenean gizonari<br />
egin zion agintza kontsolagarrian. Lap 149 (V 66).<br />
(s. XX). Eskual-herriaren gizon ager litazkenak, ahoz, lumaz, buruz, bihotzez. JE Bur 181. Kristauai onesle<br />
agertu ziztaien lenbizitik. J.M. Tolosa EEs 1913, 179. Jakintsu agertzeko gutizia izpirik gabe. Leon Imit I 5, 2.<br />
Alde guztijetan erakutsi biar ebala nor zan eta edonogaz gixabidetsu ta xalo agertu. Otx 150. Oso sandu agertu<br />
nai baitzuten gizonen aurrean. Ir YKBiz 128. Gizartekeriaren irakasle nagusiak [...] familiaren arerio agertu<br />
dira. Eguzk GizAuz 84. Apal eta ezagun-ez ager zaigu, ordea, gaur [erritxoa]. TAg Uzt 43. Ixillik jaunago ager<br />
denarena. Or Poem 548. Errudun agertu. Etxde AlosT 41. Sekula baino amultsuago agertu behar zitzaion gaur<br />
andregaiari. Mde HaurB 33. Maitekor agertu izan banintzaio. Txill Let 41. Emen Europan txakur gogor bat [=<br />
Alemania] / nola zan gerrari agertu. And AUzta 117. Bataioan Martiñen seme agertzen zan. NEtx LBB 35.<br />
Pobre agertzea ez dela beti aski zinez pobre izaiteko. Ardoy SFran 307. Zenbat eta pakezaleago ager, orduan<br />
eta beldurgarriago izaten direla. MEIG I 195.<br />
v. tbn. Monho 152. MarIl 114. Lard 545. Elsb Fram 59. HU Zez 208. CatJauf 110. Ag G 169. KIkG 22. Enb 140.<br />
FIr 156. Aitzol in Ldi UO 6. Erkiag Arran 41. Basarri 100. Zait Plat 55. Lf ib. XIV. Xa Odol 111. Berron Kijote<br />
160.<br />
(Con sust. con suf. -tzat). Dabitek zaraman bizia, Saul etsaitzat agertzen zitzaion orduz geroz, osoki zen<br />
urrikalgarria. Lg I 286. Agertzen da [eskola nausia] hargatik non nahi mirailtzat. Hb Esk 174. Besteen<br />
aintzinean, menperatutzat baño nahiago zuten menperatzailetzat agertzea. Osk Kurl 159. Gu jatortzat agertu<br />
gaitezan. Ker 2 Cor 13, 7 (Lç aprobatu eriden, Dv prestutzat ikhusiak izan, Bibl frogapenetik nausi atera).<br />
(Con bezala, legez, gisa). Inozentzia bera den Jesus maitea bekhatore bezala agertu zela zirkunzisionean.<br />
Lg II 110. Bada-ezpadako adiskidia lez agertuko nintzake. Altuna 63. Olako zerbaiten jabe lez agertzen diran<br />
gizonak. Eguzk GizAuz 39. Bere adiskide ziñezkoa bezala agertu nai baitzun. Etxde JJ 128. Gabriela [...], lotsa<br />
gabe bat bezala agertzen dela. Mde Pr 174. Iakitun arroputz izan bearrean, ikerle apal bezala agertu oi zan<br />
Sokrate. Zait Plat 89. Esan beharrekoa da "A las ruinas de Itálica" delako kantua sasiko-gisa agertzen zaigula.<br />
MEIG II 87.<br />
(Formas sintéticas). Aizken neurtitz salletan, eztabaidarik gabe, poesi uts zalea dagerkigu. Aitzol in Laux<br />
BBa X. Lañuan baño tiro otsak: / bedartza dager odolez. Laux AB 53. Ginbailtxo zuriaren azpitik dagertzkion<br />
ille-txintxustak. TAg Uzt 6.<br />
2. (V, G, AN-larr-erro ap. A; SP, Urt, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H), agirtu (Mic 6v). (Aux. trans.). Destapar,<br />
descubrir, poner al descubierto (ref. a objetos materiales). "Descubrir" Mic, Lar, Añ y A. "Découvrir" SP, Gèze y<br />
H. "Aperire" Urt II 159. Ager zezaten Iesus zen etxe gaina, eta hura zulhaturik, erauts zezaten paralitikoa<br />
zetzan ohea. "[Ils] découvrirent". Lç Mc 2, 4 (TB, Dv agertu). Gu guziok begithartea agerturik Iaunaren glorian<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
370
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
miratzen garela. "À face découverte". Lç 2 Cor 3, 18 (He ageri dugula, TB, IBe agerian, Dv ageririk, Ker<br />
arpegi-utsik, Bibl estalgirik gabe). Estomaka agerturik bele erroiak gibela / ausikitzen lioela eta altxatzen okela.<br />
EZ Man I 101. Iainko handia, errespetuz burua agerturik, / eta lur behereraño belhauna makhurturik. EZ Man<br />
II 13. Barberek buruko zaurietan, lehenik haragia aldaratzen dute, eta hezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223).<br />
Eta agerturik hobia, ediren zuten Ebagrius hila. Tt Arima 119. Eriari bere zauria agertu [S. Franziskok]. Mb<br />
IArg II 344.<br />
(ss. XIX-XX). Galtzarbe-sare bat du / mutillak agertzen, / eta txerrikume bat / die erakusten. It Fab 31. Lurra<br />
hola jorik, agertzen ditu bazterretako erro hazkarrak. Dv Lab 366. [Eriaren] menbro zaurthua agertzean,<br />
ttipitzen zaio barnea. Laph 167. Agerturik [Klarak] bere buru soildua. Bv AsL 94. Losa bat jaso ta agertu eban<br />
ezkutulekuba. Kk Ab I 74. Pesta super bat eginen dugu, orhoitgarri horren agertzeko egunean. Lf Murtuts 12.<br />
Are, ager ezkerreko besoa! JEtchep 105. Ori esanaz batera, solapapeko euren txapa biribilla agertu deutse<br />
Nikanor-eri. Erkiag BatB 187. Bere ortz zuriak agertuaz, mutil koxkor ari zaunkaz. Salav 32. Zaldun jatorra[k]<br />
agertu eban bris-brisko petua, esanaz señoriari beittu zeilla espillu artan. Etxba Ibilt 459. Aal zuan bezain ongi<br />
jaso zuan gero atorra, eta ipur-masail biak agertu zituan agertu. Berron Kijote 224.<br />
v. tbn. SP Phil 66. Gy 238. Lard 454.<br />
Mostrar, enseñar. "Montrer, faire voir" SP. "Sakramendu Saindua agertzea, exposer le St. Sacrament" H. "(L,<br />
BN, S), montrer" Lh. Eta gero agertzen du liburu urrezkoa. EZ Man I 56. Hartarakotz bada, Iauna, othoi<br />
guarda gaitzatzu, / eta zeruaren izar klarak ager etzatzu. EZ Man II 146. Bere esku kalloz beteak agerzen<br />
zituela. Mb IArg I 211. Arerijuai arpegi azartuba agertu baga. Mg PAb 206. Aurpegiko mantxak eta zimurtuak<br />
agertzen zituan ispilluagandik. AA III 422. Xara gorenean gaiñetik agertzen dut kopeta. Gy 63. Erraztun au ere<br />
ez iñori agertu. Arr GB 74. Itzalki artetik burua agertu zuen eta kopeta erdi-erdian jo zioten. FIr 141. Bertze<br />
ardiak ez du / agertzen umerik. Etcham 135. Barreka agertu euskun bere arpegija. Enb 206. Gutxiena uste<br />
danean, illargiak bere gazta Plandeskoen arpegi zuria agertzen digu. Alz Ram 34. Argigunetik barnera ager du<br />
muturra [basurdeak]. Or Eus 47. Ontan odeiak burua agertu / maillo-mendien atzetik. Ib. 312. Ez eban belarririk<br />
agertu [= 'no mostró sus intenciones'] lenengotan. Erkiag Arran 128. Bere emaztegaiaren potreta agertu zuen.<br />
JEtchep 91. Arrazkero lepape gorrixka agertzen duana. NEtx LBB 131.<br />
v. tbn. Hb Egia 86. Ag G 351. Anab Aprika 36.<br />
(Formas sintéticas). Bakarrik mendi-goian, Neskuts maitatijak / Umetxu zerutarra dager eskubetan. Laux<br />
BBa 24. Alaxe dagerkigu zerualdeak ere aurpegia gaur. TAg Uzt 29.<br />
(V-gip, L, BN, S; Lar, Añ, Izt 34r, H), agartu. Ref.: Lh, Elexp Berg. (No ref. a objetos materiales). Revelar,<br />
poner de manifiesto, descubrir, declarar. "Manifestar" Lar y Añ. "Declarar", "expresar", "delatar" Añ. "Sekretu<br />
bat agertzea, révéler un secret" H. "Avouer" Lh. "Eztau agertu gauzia konpontzeko bape gogoik" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga; es de uso gral.<br />
Egun hunekin 1517 M. Luther has zedin induljenzia papalezko enganioaren agertzen. Lç Cal a 7v. Lagunen<br />
gatxa agir ze ezana. "El daño de tu compañero no le descubras". RS 401. Laudaturik Iongoikoa zure Maiestatea,<br />
/ othoiztera hurbiltzen naiz agerturik gabea. EZ Man I 35 (H lo interpreta equivocadamente como 'documento').<br />
Amudio gehiago / guri nahiz agertu. EZ Noel 57. Iainkoak berak azken egunean guztiak [...] agertuko eta<br />
kanpatukoitu. Ax 230 (V 154). Agertuten dituzala aen linajeko faltaak. Cap 110. Nabusitarik gertatzen da<br />
zerbitzari, bere sekretua agertzen duena motilari. O Pr 321. Eztio berzeri egin, / halako faborerik: / edozeini ez<br />
agertu, / bere iudiziorik. Hm 158. Bertzeri erakusteko eta agertzeko. ES 381. Bere odolak agerretan dau /<br />
ariman daukan larriia. Urqz 82. Badira hirur ogei ta zenbait urte, lenbiziko aldian Jesusek bere bihotzaren<br />
debozioa agertu zuela; ta agertu zion [...] monja bati. Mb JBDev 31. Baiñan ager diozozu garbiki zure<br />
bihotzaren funts guzia, behiñere deus gorde gabe. He Gudu 118. Jaunak ori agertu zion, beragana lengo biziera<br />
santuaz biurtu zedin. Cb Eg II 185. Bere barneak agertzekotzat. Lg II 173. Sekretue agirzen duenak. CatUt 64.<br />
Beldürrez [begiek] dezen jendiari ager arimaren belzkürak. Egiat 199. Lege berria agertzeagatik edo<br />
publikatzeagatik lege zarra agertu zan egun berean. Ub 100.<br />
(s. XIX). Lotsa andi bat daukat neure pekatubak agertuteko. CrIc 160. Nolako humiltasuna agertu zuen aren<br />
Majestadeak. Gco II 28. Agintzen zate erriko guziai [...] ager dezeela, ezer badakie ordena eskatzen duanaren<br />
kontra. AA I 551. Bere barneko sentimenduak garbiki ager diotzoketen lagunekin direnean. Dh 196. Osalarijak<br />
agertu ta ezautu eragin arren gaixuari gatxa. fB Ic II 270. Ume inozentiak agertuten dabee jenijuaren<br />
desbardintasuna. JJMg BasEsc 149. Hementxe ekibokatu zen, / yokoa ere agertu zuen. Gy 115. Argatik Abran-i<br />
ainbeste espa agertu ziozkan. Lard 14. Idekitzen dute [ongien eta gaizkien liburua] Jaunaren aintzinean, eta<br />
agertzen dituzte guzien egintzak. Dv LEd 270s. Zeruak agerturiko egiyaren gordelekuan sartua legez. Ur BulaAl<br />
5. Ai nere esker, ezaguera eta naitasuna nik nai bezela ager al banegizkitzu! Arr GB 27. Gure beharrüniak hari<br />
agertü. Ip Hil 2. Batzuetan [bere iritxia] emon, erakutsi edo agertu gura ezpadau bere. Ag AL 29.<br />
(s. XX). Fama kendu, sekretuak agartu eta gezurrek erraten tuenak. CatUlz 33. Aztal beharri hantu batzuek,<br />
zainak beltz eta dena koropilo, agertzen dute ama familiakoa. JE Bur 35. Bere lagunakaz batzeko gurarija<br />
agertu ebanian. Kk Ab I 37. Jaungoikoak bere Eleizeari agertu dautsana. KIkV 44. Lagunek ager dezaten / gure<br />
ixtorioa. Ox 35. Diputazioak berak Serranorekin itzegin-naia agertu zun Durangon. Or SCruz 33. Betidanik,<br />
eskale labur, emale eder: / ire bizi guztian, txarkeri bat al-duk ager? Ldi BB 98. Gaitza, itzez agertzen, baiñan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
371
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erreza barrenean nabaitzen. ABar Goi 26. Eginkizunekin agertu bear diozu maite dezula. JAIraz Bizia 117.<br />
Biziari buruz ditudan iritziak bide nabar agertzen ditut, hitz-erdika. Mde Pr 199. Prest egozan gure mutillok<br />
indarrak neurtu edo nor zirean agertuteko. Bilbao IpuiB 185. Gero, berriz, bestela zela agertu digu Jakintzak.<br />
Vill Jaink 28. Tabernariari agertzen deutsa bere sumin eta aserrea. Erkiag BatB 112. Esker ona agertu dik.<br />
NEtx LBB 264. Erientzat, oi! zer bihotz ona, / zer indarra agertu duzuna! Ardoy SFran 355. Nork bere iritzia<br />
ager dezake. MEIG V 34. Ezin esan, bada, [Bardem-ek] eskua gorde duenik: gehiegi agertu du, aukeran. MEIG<br />
I 145.<br />
(Formas sintéticas). Bekoki onek dagerren maitasunezko lilura. Laux BBa 32. Zerk dager esanaren<br />
bizizkotasuna? Txill Let 58.<br />
Publicar (libros, etc.). Ene anaia maiteak, huna non agerzen darotzuegun bi-garren katixima. CatLav A 1r<br />
(V 2). Eskualdunek bururatu esku-lan miragarriak, ikertu leihorrak, neurtu kantuak, piztu ala pairatu gerlak,<br />
agertu liburuak. JE Bur 180s. Esango dizutet nolako agertuko nituken nik olerki-idaztiak. Ldi IL 28. 1871an,<br />
Lubbock-en buruzagigopeko Engelandeko jakintzari batzak, txosten bat agertu zuen espiritismuaren<br />
fenomenuari buruz. Mde Pr 316. Egunkarietan agertu zituen agertu, errietako aukerageiak, kandidatuen izenak.<br />
Erkiag BatB 94. Gure Herria agerkarian asko artikulu agertu ditut. Larz in Alzola Atalak 118. Agertu baitu [...],<br />
Jesu-Kristo Gure Jaunaren Berri Ona-ren hurren, haren ondorengo eta osagarri diren Apostoluen Egiñak. MEIG<br />
III 60. Zenbait aldizkaritan agertu dituen lanak. MEIG IV 110.<br />
v. tbn. Ox 203. Zerb Azk 71. JEtchep 63. Xa Odol 333.<br />
Representar, hacer figurar. Lau buruekin agertzen dute [Brahma]. Hb Egia 58. Bitrall batzuek argitzen<br />
dute, San Inazioren biziko gertakari zonbait agertzen dituztenak. JE Ber 59. Elizgizonak parregarri agertzen<br />
ditualako [zineak]. MAtx Gazt 60.<br />
Exhibir (espectáculos). Bukatzeko, txotxongilloak agertu zituzten. Muj PAm 10. Ikusmin onentzat<br />
ikustegietan arrigarriak agertzen ditute. "Exhibentur". Or Aitork 289. Zergatik antxiñako iokoak antzokietan<br />
agertzen dituten. Ibiñ Virgil 90.<br />
Hacer aparecer, hacer comparecer. Bereala agertu zuen Jesus, arantzazko koroa buruan. Lard 455.<br />
Azkenean agertu zuen nonbaitik laugarren gizon bat, ororen muthil izateko. Hb Egia 57. Oraindiño uste eban<br />
Jaungoikoak agertuko ebala Josetxo, lenagoko arrisku askotan agertu zan antzera. Echta Jos 286. Izurritean<br />
ukullukoak / ager ditute plazara; / bedeikapena barratzekoan / eldu dedin aietara. Or Eus 261.<br />
(En la expr. bere burua agertu, 'mostrarse'). Beti agertuko du bere burua, dan bezala, Españar uts utsa.<br />
Lar, carta a Mb 279. Jakitusek bere bürien agertzez plazer hartzen die. Mst I 2, 2. Bere burua agertu naiez ta<br />
antustez beterik dabillen eroa. Mb IArg I 73. Sobra maite baitute bere buruben agertzea. Mih 129. Zeken ta<br />
zisku-estutzat zeure buruba agertu. Mg PAb 88. Bada lotsatuten bazara Jesusen jarraitzallatzat agertuten zeure<br />
burua. Ur MarIl 57. Jesusek etzuen Uri onetan arteraño bere burua agertu. Lard 375. Otoi ez eni holako<br />
laguntzarik galda! Nik ez dut nahi agertu nere burua; ez dezaket ager. HU Zez 85. Jolasetara ezeban bere<br />
bururik agertu gura. Ag Kr 75. Euskeraz ari diranean bezin eder ta laztan iñoiz beren buruak agertu izan<br />
eztitutelako. Ldi IL 140. Geroago izan ete-da kistarren artean iñor bere burua baltsakeriaren alde agertu<br />
dauanik. Eguzk GizAuz 15. Ez nahiz muthiko gazteari bere burua herrebes agertu. JEtchep 97. Alaska kafetxean<br />
bere burua agertzeko. Erkiag BatB 186. Arnauten aitonak inoiz bere burua Mauleko burjes eta merkatari bezala<br />
agertu zuena. MIH 236.<br />
v. tbn. Zby RIEV 1908, 89. Azc PB 363. CatJauf 31. Lab EEguna 115. Otx 64. Or Eus 181. BEnb NereA 171.<br />
Zait Plat 90.<br />
3. Descubrir, encontrar. S. Isidrok berezko grazia edo berezkiroko ofizioa zuen [...] iturri berriak agertzeko.<br />
Cb Senar 94. Juan de Etxaide, zeñak agertu zeban bere izeneko Portua. Izt C 470. Meatze aberats au agertua<br />
izandu zan milla zazpieun ogei ta amalaugarren urtean. Ib. 67s. "Diferentzirik eneutsan agertu, no le encontré<br />
diferencia" Iz ArOñ.<br />
4. (Part. en función de adj.). Descubierto. Behar da izan osoki bere beithan bildia, modestki beztitia, eta<br />
üken belarra xahü eta agertia. CatLan 129. Hasi zitzaion jo eta jo, burutik behera sabel agertuan, zangar<br />
hasetan. Mde Pr 160.<br />
Reconocido, declarado. Bota dogunian lapur agertuba izango dan tokira. Mg PAb 214 (VersBasc 13 lapur<br />
andi, agertu ta ezaguna).<br />
II (Sust.). (Lar, Dv). Aparición. "Aparecimiento", "asomada" Lar. "Egizu [...] agertu bat, faites un acte<br />
d'apparition" Dv. Harriet añade "titre, document, preuve", que deduce erróneamente del ej. de EZ: "Othoiztera<br />
hurbiltzen naiz agerturik gabea", en realidad 'revelando la escasez, la falta' (v. supra I (2)). Gure ixtori ontan<br />
geroxeago agertu bat egingo du, ta orrengatik aurreratu degu nolakoa dan bere jauregia. JAIraz Bizia 14.<br />
Antzezkizun guzian Mattinek etzun ol-maian agerturik egin. Etxde JJ 173.<br />
(V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Izt 68r). Visita. "(Dar una ) vuelta, agertu bat egitea" Lar. "(Dar una) vista,<br />
agertu bat, ikuste bat egin" Añ. "Ligeras visitas, agertuak" Izt 68r. "Gaur agertu bat eiñ biarko detsagu ama<br />
zarrari" Etxba Eib. Orra bada, beste gaixoai agertu bat egitera nijoakiote, ta gero biurtuko naiz. Alz Ram 87.<br />
Agertu batzuk egitten sarrittan etorri akijola. Otx 127. Bere agertuaren zergatikoa azaldu baño len. Or Mi 71.<br />
Agertu bat aurrena Irutasunari. "La primera visita es a la Trinidad". Or Eus 250. Adiskide aundieri noiz egin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
372
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ordea agertu bat? Or Aitork 145. Aspaldiko partez agertu bat eiñ biar leukiala bere lurretara. Etxba Ibilt 463.<br />
- AGER-GORDE. Enseñar y ocultar. Cf. GORDE-AGERKA. Mî ikara ager-gorde ta bi begiak su. "Asoma y<br />
oculta su movible lengua". Or Eus 28. (Part. en función de adj.). Mizto ager-gordeak eman bailezo min.<br />
"Aquella lengua que vibra". Or Eus 114.<br />
- AGERTUAN. "Expresamente" Añ.<br />
- AGERTU BERRI. a) Aparecer recientemente, hace poco. Aldizkariaren azkenengo zenbakia ere agertu<br />
berri da. Mde Pr 191. (Part. en función de adj.). Recién aparecido. Gizontxo agertu berri arek gelditu zuan.<br />
NEtx LBB 178. Batasunaren kutxa ager berria denez gero. Ugalde in MEIG IX 52. Varron-en Res Rusticae<br />
agertu berria begi aurrean zeukalarik. Ibiñ Virgil 24. Lardizabalen liburuaren bigarren zatia [...], agertu berria<br />
da berriz ere. MEIG II 126. Arozenaren lan agertu berriak irakurri ondoren. MEIG III 139.<br />
b) Mostrar recientemente. Jakintzariek, Mesmer-en usteak hain osoro, beren iritziz, ustel agertu berri<br />
zituztenok. Mde Pr 315.<br />
- AGERTU BERRIAN. Nada más aparecer, nada más presentarse. Milagrozko hitzket oriek bear ziran<br />
Jesusen lege berria ager berrian. Mb IArg I 366. Iritziak iritzi, noan orain gure artean, agertu berrian bertan,<br />
[Arestik] izan zuen harreraz mintzatzera. MEIG V 134. (Con demostrativo). Edozeinek ikus dezake ez ziola<br />
batek baino gehiagok harrera onegirik egingo Arestiri [...], agertu berri hartan. MEIG V 133.<br />
- AGERTU ERAGIN. Hacer aparecer. v. agerrarazi. Bakotxak gorde biar dau bere tokija, ta ez agertu<br />
eragin soñokoz, edo aoz eztana. Mg PAb 50. Sakrifizioa osatzera zijoatzela, Jaungoikoak bere semea iltzea<br />
eragotzi zion eta aen borondate ona agertu eragiñaz kontentatu zan. Gco I 440. Begiorde luzeak agertu eragiten<br />
dau miragarrizko gauzen mundu bat. Itz Azald 15. Antiguako Amari eskerrak emon bearrean egozan, otsoari<br />
belarriak agertu eragiñ eutsazalako. Ag Kr 188.<br />
- AGERTU-NAHI. a) (Adj.). Amigo de exhibirse. Estaien izan (alaba) ibildari, agertu-nai, dantzari, kantari,<br />
presumitu ta itxurera. (120). LE-Ir.<br />
b) (Sust.). Ostentación. Orma apaingarriak gauza ezerezak ziran, zingleak, baiñaz asmoz edo ager-naiez<br />
beteak. A. Irigoyen Egan 1956 (3-4), 71.<br />
- AGERTU-NAHIKO. Ostentoso, que se quiere mostrar. Gero, aita erakarri zun, gogoz bestera ere, ni maisu<br />
ar nindezan. Manestarren ager-naieko biziera latza maite artu zun, egizko ta iator zalakoan. "Ostentationem".<br />
Or Aitork 138.<br />
- AGERTU-OLES. Saludo que se hace al aparecer. Tutulu-neko dendara sartu zan, bipil ta eragin. Agertuolesa<br />
egin eban, baiña, isiltasuna besterik ez egoan an. Erkiag BatB 91.<br />
- AGERTZAGARIK. Sin declarar. Gelditu eztidin bekaturen bat, agerzagarik [sic], ezkutuan. Añ EL 1 125<br />
(EL 2 131 ikutzagarik).<br />
- AGERTZEKE, AGERTZAKA, AGERTUTZAKA. a) Sin revelar. Munduban eginiko pekatuba agertutzaka.<br />
Mg CO 203. Kanta aietatik erditsuak, guti balio dutelako, agertzaka dauzkat. A EY I 11. Noiz arte zeunden zure<br />
larri ori agertzeke? Berron Kijote 211.<br />
b) Sin aparecer. Barkoxeko koplakaria agertzeke eztaiak bear-bearreko osagarria palta baitzuten. Etxde JJ<br />
270.<br />
- AGERTZEKO. "Ez da hori agertzeko gauza, ce n'est pas là une chose à montrer" Dv.<br />
- AGERTZEN EMAN. Aparecer. Antxe zegoan Ama Birjiña... Baño artean etzan agertzen eman. SMitx<br />
Aranz 27. 1469garren urtean agertzen eman zan elorri-gañeko Miraria. Ib. 30. Ama Birjiña berria agertzen<br />
eman zaigu Gezaltzan gora. NEtx Antz 54.<br />
- AGERTZERA EMAN. Mostrar. Ori Jakintza historikoek agertzera eman digute. Vill Jaink 27. Nere asmoa<br />
da kristau fedearen oiñarriak [...] azaltzea ta agertzera ematea. Ib. 10. Gure bizi-naia, jakinaia, ondasun-naia<br />
[...] denak agertzera ematen dute ba-dela azkengabeko bat. Ib. 151.<br />
- EZIN AGERTUZKO. "Qu'on ne peut montrer; qui ne peut se montrer" Dv. Sekeretu ezin agertuzkoa.<br />
CatLav 290 (V 145).<br />
Etim. De ager-/agir- + suf. -tu. Parece claro que en toponimia, así en Aizeagerre, Hegoagirre, Iparragirre,<br />
etc., -ager/-agir significa 'manifiesto, abierto a' (al viento, al viento sur, etc.).<br />
agertualdi. v. agerraldi.<br />
agertuera. v. agerkera.<br />
agertuerazo. v. agerrarazi.<br />
agertugabe. Inédito. [Pouvreauk] itzuli zuen lehen aldikotz liburu hori, bainan Pouvreauren eskutitza<br />
agertugabea datza Frantziako gutuntegi-nausian. Zerb Azk 59.<br />
agertuki. Al descubierto. v. ageriki. Noiz ikhusiko zaitut bada agertuki eta estalkirik gabe, Aingeruek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
373
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zeruan ikhusten zaituzten bezala! Mat 256.<br />
agertune. "Agertunia, aparición. Gaurko euzkixan agertunia, kiñu bat izan da oda artetik" Etxba Eib.<br />
agertute. v. agertze.<br />
agertutxo. "Assomadita" Lar. "(Dar una) vista, agertutxo bat, ikusitxo bat egin" Ib.<br />
agertza (Añ). 1. Aparición. "Manifestación" Añ. Espiritu Santuaren bigarren agerza da Jesus beragana<br />
Taborko mendian egin zuena. Mb IArg I 365. Espiritu Santuaren aldi onetako agerkunz onek eta ur gañeko<br />
agerzak. Ib. 365.<br />
2. Exposición. Zor diogula Jesus maitagarriari Sakramentu beraren egungo agerza ta kalez kale ibilzea.<br />
Mb IArg I 394.<br />
3. Revelación. Egin zion zegozkan bi gauzen agerza, bada agertu ziozkan gure Bataioa ta gurutzeko bere<br />
eriotza. Mb IArg II 81.<br />
agertzaile (L; SP (-aille, sin trad.), Lar y Añ (-alle), Dv), agerzale (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (agerzale). 1.<br />
Revelador, el que descubre. "Descubridor" Lar y Añ. "Celui qui découvre ce qui est couvert ou caché" Dv. "Qui<br />
révèle" Lrq. v. agerle. Baña parkazinua gure daben dongaro egilliari aginduten deutsa Jesu Kristok egin<br />
dedilla bere burubaren agertzalle. Mg CO 14. Ni izan niz hebentxe taka agertzale. 'J'ai dévoilé ici des fautes'.<br />
Etch 282.<br />
Testigo. Ekarri ziñei zeure esanaren agertzalle edo testigutzat Jangoikoa. Añ GGero 185. Agertzalle edo<br />
testigu zuzen ta lotsa andikoekin. VMg 4.<br />
2. agerzale (S ap. Lrq). (El) que se presenta, comparece. "Qui apparaît" Lrq. Gobernüko "travailleuses<br />
familiales" ikhertzetan, andere Lerdou Larraja Arthegiet-akoa 25 agerzaletarik 4 garren elkhi da. Herr 17-5-<br />
1962 (ap. DRA).<br />
agertzapen. 1. Aparición. Ikhusi zutela ere Aingeru agertzapen bat, ziotela: bizi dela. TB Lc 24, 23 (Dv<br />
agertu zaizkotela, HeH agertu zitzaiztela).<br />
2. Manifestación. Bada bakhotxari emana da Izpirituaren agertzapena guzien abantailatzat. TB 1 Cor 12, 7<br />
(Lç manifestazione, Ol agerbide, IBk, IBe agerpen, Bibl agertze).<br />
3. "Révélation" Dv. Jendaia guzietan ezagutua den misterioaren agertzapenaren arabera. Dv Rom 16, 25<br />
(Ol agerketa).<br />
4. Expresión. Soin eder eta marduleko emakumea, agertzapenetan nabarmena, arrak emearen irritsez<br />
jartzerañokoa. Etxde JJ 87.<br />
agertze (Urt, Gèze), agertute. 1. Aparición. "Acronychus ortus, [...] argizagi agertzea" Urt I 112. Zelüko sü<br />
haren agertziari bihotzak piztü zaitzen. Bp II 72. Beste anitz agerze ta milagro ere egin zituen Jesusek. Mb IArg<br />
I 300. Edmond gaztia konsoluz eta gortarzunez beterik bere Jaunaren mirakuluzko agertze hortzaz. AR 190.<br />
Herri güzietan arima herratien agertziak diradialakoz izan üsü. Egiat 171. Agertze hetarik ametsak berhez<br />
ezarten. Ib.171. Ezkuteta ta agertutegaz. Mg PAb 120. Zelatakada oneekaz, bertatiko agertute, erijotza,<br />
katigatute eta eroiena kendute oneekaz ain eukazan olloturik arerijuak. Astar II X. Etxegizonak berak / agertze<br />
bat egiten du. Gy 89s. Uste gabeko [Jesukristoren] agertze amorezko hura. 'Aparición'. Aran SIgn 40. Agertze<br />
milagrotsua izan zan Aranzazukoa. EE 1884b, 117. Arthizarrak lehentzen dian bezala ekhiaren agertzia. Ip Hil<br />
22. Ez zen hura beizik bihirik / [Lurdeko Birjinaren] agertze hortaz gozatu. Zby RIEV 1908, 292.<br />
(s. XX). Beste munduko emakume orren agertzea ezkeroz. Goñi 102. To, haugi pinta baten edaterat, ze debru!<br />
ire agertzea behar diauk ohoratu. Zub 86. Idazle berri baten agertzeak [...] bularrean alako ikara gozoa [...]<br />
eragiten digu. Ldi IL 86. Ez dugu uste izan bear Iainko-agertze oriek bildurra ta auleria lagun gertatzen diranik.<br />
Or QA 171. Alare [eguzkiaren] agertzea bera iduritan ez baneuka, orain mintzo naizanean bezala ezin nezaio<br />
igarri. Or Aitork 322s. Jaungoiko haundiaren agertze ospetsua itxadoten dugula. IBk Tit 2, 13 (IBe agertze; Ol<br />
agertaldi). Arrunt dotoreturik agertu zaigu [liburua] bigarren aldiz. Biziro poztu gara agertze horrezaz. MEIG<br />
III 87 (cf. infra (4)). Antzina, "belztasun" hori izan ohi zen, lanaren agertze eta gogortzearen aldez, aurreko<br />
sinalea. "Aparición y solidificación". MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).<br />
Manifestación. "Epiphania, agertzea" Lar. --Gaiza hoiek orok zer zeñharatzen zien? --Batheyian: Jinkoatan<br />
diren hirur Personen batarzüna eta agertzia. Bp II 28s. Epiphania da hitz bat, zeinak erran nahi baitu agertzea.<br />
CatLav 372 (V 180). Orduan dugu milagrua edo Providentziaren agertzea. Vill Jaink 175.<br />
Visita. Nola zagoken agertze bat bederen Jerusalemerat egin gabe? Laph 34. Lehenbiziko agertzea<br />
Aingeruen komenturat egin zuen. Ib. 75.<br />
Gero, oar bederen ez dezula Lizardi gogaiak etorri-ala yaulkitze-zale, baizik buruz eio, aztertu ta bae xeean<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 374<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
igaziak bakarrik dutekela arengandik mundura agertze-baimen. Markiegi in Ldi IL 12.<br />
2. Acción de mostrar. Besteren bekatua eragiten duena edo agerze ta erakuste gaiztoak agerian egiten<br />
dituena. Mb IArg I 144. Deabru tentaria bere tentanz eta bekaturako bid-agerze gaistoagatik gure etsai<br />
galgarria bada. Ib. 143. Ximixta bezala iragan ziren denak: aitaren beso agertzea, tiroa, zakurraren erortzea<br />
sahetsaren gainerat. JE Bur 19.<br />
(Lar, Añ), agertute (Añ). Declaración. "Registro de las mercadurías" Lar y Añ. Asko da borondate edo<br />
biotzeko konfesioa edo bekatu agertzea. Mg CC 143. Aozko agertute edo deklarazinua. Mg CO 211. Pekatuben<br />
agertute txaarraren ganian. Ib. 199.<br />
Revelación. Zer agertzea egin du Jainkoak Abraham eta Jakoberi? Zerb IxtS 36n. Animaren belarritik<br />
sartzen dan ITZaren xixtu au, zerki bat danez gaiñera, egien eta ixilgordeen agertzea darama berekin. Or QA<br />
181.<br />
3. Descubrimiento. Euskaldun lagunkidari milla zazpieun, irurogei ta amabigarren urtean Terranovaren<br />
agertzeaz itzegitean esaten zitzaion bezala. Izt C 470s.<br />
4. Edición. Bi mihiren gramatika [...] hirurgarren agertzia. "Troisième édition". Arch Gram tít.<br />
- AGERTZE EZ. No aparición. Norbaitek esango luke, edo behintzat norbaitek inoiz esan zuekeen, al-ik<br />
agertze ez hori gure idazleek, zaharrik gehienek, Ubillosek ez ezik, nozitu duten eritasun makurretik datorrela.<br />
MEIG VI 163.<br />
- AGERTZEZ. Públicamente. Juan zen bera ere bestala, ez agertzez, bena segretian bezala. EvS Io 7, 10 (Dv<br />
ageriki).<br />
agertzeta. Epifanía. Agertzeta edo Epifania hori guk Trufania deitzen dukegu. Egunaria 6-1-1958 (ap.<br />
DRA).<br />
ageru. v. aieru.<br />
ager-zale. Nun-nai zagoz bai, / zoramen argi, / nun-nai zagoz / ager-zale, / bideko gauzen / ostean erdi- /<br />
ezkutau ziñan, / maitale. 'Deseoso de manifestarte'. Gand Elorri 75.<br />
ageta. Granizada. Yauretxean Itun-kutxa ageri izan zan, tximistak, otsak, lurrikarak ta ageta aundiak<br />
sortzen zirala. Ol Apoc 11, 19 (Or MB 866 ageta; Lç, He babazuza, TB, HeH, Echn, IBe (h)arri erauntsi, Dv, Ip<br />
harrite, Ur arritze, Ur (V) arri, Ker txingorrada, IBk kazkabar-erauntsi). Tira ba, biar, garai ontan bertan,<br />
ageta gogor bat eratxiko dut. Ol Ex 9, 18 (Dv harri-abar, Ker arriabar).<br />
- AGETA BOTARIKO. "Ageta botarikoa, decaído, deshecho (G-nav)" Inza RIEV 1928, 151.<br />
1 agi (Lar H). 1. "Agia, apariencia, parecer, semblante de una cosa" Lar DVC 150. "Assimilación",<br />
"apariencia", "hechura, forma" Lar. "Agi (AN, L, BN), apariencia, descubrimiento" A (que no se refiere<br />
seguramente a su uso como sust., sino a agi danean, agi danez o agian).<br />
2. Fenómeno, suceso. Ele ta izkera berdintzat artzea eztet nik esango "marraskulu utsen betea" danik; baina<br />
zerbait baldin bada, agi utsezkoa da: "agian bai, agian ez", erderaz "en apariencia". A Eusk 1919-20 (II), 8.<br />
Ostagi (fenómeno fonético) au bestera entzuten da Gernikako ibar eder aretan: au-ren ordez eu. Ib. 4. Laxter<br />
oartu nuen aren buruan gertatzen zan agi edo fenomenu bat. A EY I 19. Gure jaioterri maitearen edestiak<br />
aitortzen digun agi edo gertaki garaienengoa. Elizdo EEs 1927, 182. [Gizonak] bere baitan ikusten eta sumatzen<br />
ditun agiak edo gertaerak oro barrendik darizkiola ezagutzen du. Or EG 1952 (5-6), 11.<br />
- AGI DANEAN (G-goi; aidanean AN-gip; ari danean G-to). Ref.: A (agi, ari); Garbiz Lezo 153. Según parece,<br />
al parecer. "Agi danean Antonio il da" A. "Ari danean (G-to), por lo visto, según parece. Ikusitakoarengatik ezta<br />
esaten "ari danean" (G-to)" Ib. "Aidanean, [...] acaso" Garbiz Lezo 153. En G-bet es siempre ai danian, mientras<br />
que, por ej., "cuando ha venido" es etorri denian. Nunca se oye *ai denian, lo que hace pensar que la forma<br />
verbal no es da "es", de donde con suf. relativo den. Agidanian il da / askoren moduban, / alakua neke da /<br />
sartzia zeruban. PE 49. Aidanian zatuai / kontu egin ziyon. PEItz 155. Ongi zeok; aidanean, gauz obearen<br />
gutizirik ez daukak. Elizdo EEs 1929, 174. Ari danean, beste bitan ere elkar ikusi zuten. Or SCruz 128.<br />
Agidanian zere esposa / nai zenduke erregiña. Tx B 154. Agidanian ikusiya da / Amerikako kortia. Tx B II 189.<br />
Aidaneen gero, aste betean gaztairik ez diat ikusiko ta. Lek EunD 28. Olakoen bat egin zuten agi-denean<br />
Yerusalemen. Ir YKBiz 287n. Inguru aietara joan ziran aidanean Colon eta bere lagunak. JAIraz Bizia 30.<br />
Aidanean ilda gero ara bota zuen. Sorarrain Lili 135. Gizon bat ikusi utsarekin, agidanean ginballarekin<br />
okerrago, aiek ibilli zuten korrika ikustean. Anab Aprika 55. Ainbeste gazte etxean arkituta izutu gaitzik. Baña<br />
agidanean denak anaiak dituk. Ataño Espetx 33. Izan ere, eta itxurak agi danean ala lirake, ba zan andik<br />
bertako erri-koxkor batean baserriko neska bat. Berron Kijote 39. Gorago jaso nahi du honek burua, agidanean.<br />
MEIG III 110. Ez zen erabat okerra, agi denean, haien "ilustraziñoia". MIH 172.<br />
- AGI DANEZ (G-to; ai danez V-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg (ai danez). Al parecer, por lo visto. "Ai danez,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
375
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agi danez, dirudienez. [...] Erle-batzia, ai danez e, kapela aundi bat jantzi, orrek len zeak zien ba, kapela<br />
beltzak..." Elexp Berg. Agi danez, irain andia egin dizute zuri. A Ardi 75. Gau artatik izeba emen degu<br />
beintzat, eta, agi danez, izango ere. Ib. 142. Agidanez, latiña ta abar irakasten aritu zaneko jarduketa bat izan<br />
bide da, itzaldi-saill au. Mok EEs 1925, 7. Ori da, agi danez, nere okerra. Ldi IL 92. Jateko doi ta jateko jori, /<br />
auzoan zorra, adi danez. "A lo que parece". Or Eus 181. Berau baitut, agi danez, nire etsairik gaiztoena. Zait<br />
Sof 18. Agi danez, gure erriaren gogo-gogokoa izan zan Magdalenako emakume penitentzigillea. SMitx Aranz<br />
143n. Ara, emen tiburoi asko da agi danez. JAIraz Bizia 33. Etzun Vinson jaunak, ai danez, liburua azalez baizik<br />
aztertu. EG 1956 (3-4), 89. Agi denez beren eguzki gun-emallea galduta. Txill Let 27. Egillearen beraren<br />
bizitzearen drama, gai orokar eta betierekoa, agi danez. Vill in Gand Elorri 10. Watauinewaren siñeste au, agi<br />
denez, zaar-zaarra da. Vill Jaink 19. Mirarizko mairuren batek zaintzen du, ta ez neretzat agi danez. Berron<br />
Kijote 184. Ez ziren guztiok gogaide minak agidanez. In MEIG VI 38.<br />
v. tbn. BU Egan 1955 (5-6), 23. Ibiñ Virgil 80 (93 agi denez).<br />
Etim. Término extrapolado de agian, agi danean, agi(tu). El hecho, como en húngaro del s. XVIII, ha sido<br />
corriente entre nosotros, con éxito incierto, a partir de fines del s. XIX.<br />
2 agi. "(V-arr), celo de la yegua, burra, perra y gata" A.<br />
1 agian (G-bet, AN-erro, Sal, R, S; SP, Lar, Gèze, Dv, H), agien (H), ahian (BN), aian (B), agin. Ref.: A<br />
(agian, ahian); Iz R 401.<br />
1. Quizás. "Peut-être" SP. "Acaso" Lar.<br />
Tr. Documentado desde Dechepare en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos orientales (lo<br />
emplean por ej. Xenpelar y Bilintx); desde principios del s. XX --seguramente por influencia de Azkue-- se<br />
extiende a otros autores guipuzcoanos e incluso a algunos vizcaínos. En la tradición septentrional, por el<br />
contrario, su uso en esta acepción disminuye durante el s. XIX y es muy escaso en el XX, en favor de 'ojalá': en<br />
T-L, por ej., no aparece s.v. peut-être, y en cambio sí s.v. plaire ("plaise à Dieu que, Jainkoak baletsa, [...]<br />
agian"). Hay agien en Etcheberri de Ziburu y Argaignarats, agin en UskLi y aian en Mendigacha. En DFrec hay<br />
200 ejs. de agian, de ellos 182 meridionales.<br />
Eta agian hik eginen bertan berriz bekhatu. E 33. Erioa iaugiten da guti uste denian / eta agian ez emanen<br />
konfesione ephia. Ib. 39s. Eta zuek baithan agian egonen naiz, edo negua iraganen ere. "Peut-être". Lç 1 Cor 16,<br />
6 (He agian; TB menturaz, Dv beharbada, Ol apika, Ker urrean, IBk, IBe, Bibl badaiteke). Iainkoari othoitz<br />
egiok, eia agian barkha lekidianez eure bihotzeko pensamendua. Lç Act 8, 22. Irabazak arimaren ahal egin<br />
guztiaz; / agien duk ikhusiren egun hura begiaz. EZ Man I 25. Usantza hura dutenek, agian badute zenbait<br />
ahalke bertze bekhatuen kofesatzeko. Ax 261 (V 174). Agian zerrana etzadin engana. "Celui qui parla par, peutêtre,<br />
ne se trompa pas". O Pr 8. Esparantzan bethiere / nagoke hek bezala, / urrikalduko ni ere / agien<br />
natzaitzula. Arg DevB 212. Agian uste duzu ase zaitezkeiela, bainan zein eginen zare. SP Imit I 20, 8 (Ch<br />
menturaz). Agian gaur hillen nute. Tt Onsa 71. Irakur baletzate eskuarazko autorak [...] agian orduan erran<br />
lezakete Sidoniok erran zuena. ES 167. Ustez agian hekin batean gal araziko zuen Magoek adoratu zuten haur<br />
saindu hura. CatLav 372 (V 179). Bihotzaren arrotasun gaistoa da [...] agian edo noaski [etsaietarik] gaistoena.<br />
Mb JBDev 143. Agian bigarren ezkontza batek arinduko du zuen alharguntzaren dolua. Lg I 244. Erranen<br />
deraazu agian. AR 125.<br />
(s. XIX). Agian arla, agian orla... apenas izain da nork in limosna "agian" goien beldurrez (133). LE-Ir.<br />
Dügün arren onsa egin, / urus girateke agin. UskLi 227. Mundu guztiya miratuta're / zu bezelako damikan, /<br />
agiyan izan liteke baño / ez det sinisten danikan. Bil 105. Nabegantiak uzten baditu / arrixkuaren beldurrez, /<br />
portunaren bat egin lezake / agiyan ere legorrez. Xe 190. Agian piztu zitekian griña txatarren baten su txarra.<br />
Bv AsL 206. Egiten zuten jadanik beren baithan, agian emana izanen zitzaiotela haur harren izatea beren<br />
laguntzat. Jnn SBi 136. Ez bazuten tentatu / Usurbillen ori, / agiyan ez zezaken / bertsorikan jarri. AzpPr 119.<br />
(s. XX). Galdetuko duzute agian, ia zergatik atzerrikoen istoria eskribitzen dudan. Goñi 19. Aian ezkapatan<br />
iazanian eziai ekusen lasterrari emoiten. "Tal vez". Mdg 164. Une larri artan [...], agian barkapen oso ori<br />
irabazteko ez zera gauza izango. ArgiDL 52. Agian, bidexurretatik jo arren ere, beti egi-bide bakarrera<br />
datorkigu. Aitzol in Laux BBa VIII. Guzien ondarrean / laño urdin, begiak; / izotz-arnasa, agian. "Debe de ser el<br />
aliento del hielo". Ldi BB 158. Igoko da agian, guretarren bat ere. Lek EunD 12. Nere seme maitea bidaliko<br />
diet; au ikusi ta lotsa izango diote agian. Ir YKBiz 386. Oitura au agian eneolitos-aldia baño lenagotik<br />
datorkigu. JMB ELG 90. Txanpon-giteko mailluz jotzean / agian, itsas litezke. Or Eus 91. Dirua [...] gorde,<br />
gero, agian, etxean sortutako seme batek arrunt bota dezan. ABar Goi 49. Izan balitu aitzintzean, etzuken hilen<br />
agian (BN-ciz). A EY III 152. Ezin asma daikezu / zer dizun gordea: / agian mesedea, / agian kaltea. SMitx<br />
Aranz 234. Agian, gezurra izango da, baña... NEtx Antz 112. Matrailak piska bat gorriturik, suaren beroz agian.<br />
Mde HaurB 8. Ez dakigu; agian, au ez da beñere jakingo. Txill Let 76. Otu yakon Joni ordurarteko maitekeriariak<br />
matasa biurtzea zergaitik izan zeitekan; agian, okerreko asmo ta buruerak ziralako. Erkiag Arran 160.<br />
Inguruko loreak / agian aizeteak, / agian izozteak / billoixtuko ditu. Gand Elorri 82. Ordena ori gogoko bazait,<br />
agian egokituko natzaio. Vill Jaink 94. --Ez dut nik holakorik aiphatu... Saltsa egileri jazar zaite eta ez eni. --<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 376<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Agian, jauna, agian... Larz Senper 48. Agian, belar orriñaren usaira [...] ukulletaradiño erakarriko du.<br />
"Forsitan". Ibiñ Virgil 49. Leihorra pasaturik egin itsasua're, / geldituren ninduela agian hark ere (BN-baig).<br />
Balad 118. Agian, bataren ondoren ibilli ta bestea arkitzea ba liteke. Berron Kijote 175. Oker nabil, ordea,<br />
agian eta prest nago okerrak zuzentzeko erakusten dizkidaten bezain laster. MIH 382s.<br />
v. tbn. Mat IX. INav 120. AstLas 34. Jaukol Biozk 83. Lab EEguna 68. Markiegi in Ldi IL 9. EA OlBe 74. Zait<br />
Sof 84. Etxde AlosT 48. MAtx Gazt 23. Lasa Poem 106.<br />
Labur-beharrez esan beharko ditut, bada, gainerakoak, nahiz agian --eta agiarik gabe-- premiazkoenak izan.<br />
MEIG IV 87.<br />
(En oraciones interrogativas). Quizás, acaso, por ventura. AxN explica (zer dakizu) hurran (lehenbiziko eginen<br />
duzunaz) (125) por agien, en lo que parece un error de interpretación (en Axular significa 'siguiente'). Agian<br />
sierboak bere gustora ibili bear du, edo nausiaren gustora? edo agian solamente zerbitzatu bear du gustoetan ta<br />
ez neketan (16). LE-Ir. Agián eztá au, zegóna eskean? LE Io 9, 8 (Dv othe). Zelaietako txorien arreta daukanak,<br />
eztu agian izango gizonarena? Bv AsL 193. Errira zoaz... maitasun billa / agian? Jaukol Biozk 28. Nor zaitugu?<br />
Nongoa? Zumaiarra, agian? Ldi IL 87. Aita? Agian, aitaren izenik merezi ote din? Etxde JJ 58. Zer ikusten duzu<br />
nigan? Ero baten antza ote dut agian...? Txill Let 97. Izan al liteke, agian, une berean / uste on eta beldur?<br />
Berron Kijote 154. Goierriarrak guttiago ote dira beterritarrok baino? Gehiago direlarik ere, ahulago agian?<br />
MEIG VII 166.<br />
v. tbn. ABar Goi 33. Erkiag Arran 106. NEtx LBB 5. Anab Aprika 52.<br />
2. (Con completiva). Con la esperanza de que, en la esperanza de que. "Nous préférons aujord'hui [...] pour<br />
marquer un souhait, agian. Ex.: Agian ez zuela eginen, dans l'espoir qu'il ne le ferait pas" Lf Gram 758.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional desde principios del s. XVII. Al Sur sólo se encuentra en<br />
Xenpelar.<br />
Neure othoitzekin zure othoitzetara presentatzen naiz, agian pietatez errezibituko nauzula. Harb 148. Heldu<br />
natzaitzue neure obrattoaren ofrendatzera, agian bide hunetaz gure herriko semeek zenbait laguntza edo fagore<br />
errezibituko dutela. ES 403. Gonbidatu zituen bere haurrideak eta erresumako lehenbizikoak agian ezaguturen<br />
zutela erregetzat. Lg I 323. Milaka juan zitzaizkon, agian beren othoitzez eta nigarrez atxikiko zutela. Laph 222.<br />
Betroi bat artu nuen / Ernanin feriyan, / galantziya egingo / zuela agiyan. Xe 295. Deliberatu nian beraz egotea<br />
aphur bat nere arbolaren puntan, agian azkenean atsoa, unhaturik, aphazegatuko zelakoan. Elzb PAd 41. Erran<br />
ditiat [...] ehun aldiz bedere liburuan diren Domine ne guziak [...], agian Yainkoak barkhatuko darotalakotz<br />
haurreko malefizioa. Ib. 25. Eta agian errexkiago garhaituko zituela, gosez ahularazten ahal bazituen. Jnn SBi<br />
149. Mediku xaharra eri gaizki baitzen, ikustera joana zitzakon auzotik gaztea, azken orena hurrandua ahal<br />
zuela, agian, poxelu harek. JE Bur 123. Lurrez ahal bezain tinki bethetzen nintuela, handik ezin atheraz ithoko<br />
zirela agian [...] kabala gaixtoak. Ib. 16. Egortzen du oraikoan oihanera [...]. Tartaro harek muthila agian<br />
janen diolakoan. Barb Leg 127. Orai arte begira / egon naiz lorian, / gaxtagiñak hartuko / tuztela agian. Larz<br />
Senper 96.<br />
3. (AN-5vill, L, B, BN, S; VocBN, Dv, H), agin (S), aian (B), ahian (BN-baig). Ref.: A (agian, ahian); A<br />
Morf 421; Lh; Lrq /agín/; Satr VocP; Gte Erd 161, 172 y 237. Ojalá. "Interj. qui exprime un souhait vif, désir<br />
prononcé" VocBN. "Plût à Dieu" H. "Aian torriko alzaik aita, ojalá te venga el padre" A. "Agian ilen aiz! ¡Ojalá<br />
mueras! (BN-baig)" A Morf 421. "Peut-être, avec le sens précis de 'j'espère'" Lrq.<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XIX (cf. agian ba en el dicc. de Lécluse) en textos septentrionales<br />
exclusivamente, a excepción del roncalés Mendigacha. A lo largo del s. XX se va generalizando la construcción<br />
con futuro. En DFrec hay 18 ejs. de agian, todos ellos septentrionales.<br />
Ofizio miserablia zuien, ene idurian; / bere pasaier guziekin zeruan dago agian (1842). Michel LPB 351.<br />
Agian [liburu] hunek ere baturen ditu [erakurtzaille] bereak. Gy V. Seme hau ez da agian bertze semeak bezala<br />
gerla-gizon atherako, eta bere amarekin agian lakhetu zaio. Laph 1. Zonbat Heskualdun lehiatuko othe gare<br />
heier jarraikitzerat? Agian anhitz! Agian guziak! Ib. II. Agian lorea du kausitu zeruan! Elzb Po 190. Agian<br />
jadanik gozatzen da bethiereko zorionaz. Prop 1886, 236. Leher egiten duenean [Errepublikak], agian ahal<br />
bezain laster, erranen dire huntaz orai erran ez daitezkenak. Elsb Fram V. Agian bethi Laphurdiko gazteriak<br />
pilotaren trebetasuna atxikiren du. Arb Igand 142. Eskual-herria da egundainotik, eta agian bethi izanen ere<br />
pilotaren Ama. Zby RIEV 1908, 89. Oi! libertade saindu, izar goibeldua, / agian ez zaitugu betikotz galdua!<br />
EGAlm 1896, 16 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Agian ukan du hunek [urrikitzeko] epe hura! HU Aurp 140.<br />
(s. XX). Aian ekusentu [ene kartak] geroago oboroago eta naroago. Mdg 129. Agian urte hunek gaitu /<br />
hurbilduko. Etcham 95. Agian lehen bai lehen ukanen dut [...] heientzat ene odolaren ixurtzeko zoriona. JE Bur<br />
136. --Lehen aldia ahal duzue burdin bideetan zabilzatela? --Bai, gaixoa, eta agian azkena! Barb Sup 81. Izan<br />
dira beste ützül üngürü, Haritchabalet batek baizik ozketan ezar ahal ez liruanik? Agian ez. Const 22. Negu<br />
tzarraren uztar gaixtoak akabo dire agian! Ox 28. Ba, agian hola izan daila, Piarrex. Zub 75. Aita Xavier eta<br />
Aita Lertxundi gu baino toki hobean dire hortaz mintzatzeko: agian eginen dute ondoko egunen batez! Zerb Azk<br />
69. Agian hainitz urtez, jaun apeza! Ib. 85. Goraintzi etxenkoei --agian osasun hobean daude engoitik? Mde Pr<br />
62. Agian batzuetan erabili dituztan ele bortitzen barkatzeko bihotz ona ukanen dun. JEtchep 71. Agian, lagun<br />
fermua gertatuko zauk! Larz Iru 94. Menturaz bihar? Agian! "Souhaitons-le!". Ardoy SFran 17. Erranez agian<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
377
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ez ziola Jainkoak egun batez galdeginen. "Lui disant souhaiter que Dieu ne lui demandât pas". Ib. 173. Jaun<br />
arrotz horrek afruntu hori / barkatuko du agian. Mattin 93. Gure hizkuntza ez da galduko agian! Xa Odol 179.<br />
Denek gauza hau bera ginuen mihian: / berriz bateratuko ginela agian. Ib. 232. Agian eroriko aiz! (BN-baig).<br />
Inza NaEsZarr 2416.<br />
4. (H, A). "Apparemment" H (que lo relaciona con "apariencia, [...] agia" de Larramendi). "Al parecer" A, que<br />
cita el pasaje de Axular (617 (V 397): "Erranen du agian zenbaitek", pero no parece tener el significado que le<br />
da. Jorraren bukaera ospatzekoz, antza (itxuraz, agian). Or Eus 288. Txitak olloloka inguratzen duten<br />
bezelaxe urbildu zitzaizkon danak etxekoandreari zurrutara; zulagarria zan, ba, agian, egarriaren eztena. TAg<br />
Uzt 83. Oso gogoko egona izaten zun agian Balendinek angoa udaldiko jaiegunetan. Ib. 44. Auxe izango da,<br />
agian, Nikanor-en maisua erri aundian. Erkiag BatB 127.<br />
Ciertamente. Gaztea ta kilikagarria zan, agian, arekin jokoan ari zan emakumea. TAg Uzt 179. Gañera,<br />
zoragarriak ziran, agian, parre-garaian matailburuetan irtetzen zitzaizkon xokondo-uneak. Ib. 215.<br />
- AGIAN-AGIAN. (Forma con reduplicación intensiva). Joan zen hura ere Alekzandriako hirirat, egiten<br />
zuelarik bere baithan, agian-agian emana izanen zitzaiola, hari ere, bere odolaren ixurtzea Jesus Jaunarentzat.<br />
Jnn SBi 127.<br />
- AGIAN BAI (Lecl; agian ba BN-baig ap. Satr VocP). "Plaise à Dieu!" Lecl. "Optativo: ojalá, agian ba" Satr<br />
VocP. Sobera usteldura da bazterretan, nehondik argi onik eta garbitasun handirik igurikitzeko. Agian ba!<br />
HU Zez 47. Iraunen du [eskuarak] luzexko. Agian ba! Zub 102. Legeak ondorio hobeak ukan dituzke [...]. Agian<br />
ba! JE Med 134s. --Pantxok atzemanen ahal du lana behere hetan? --Agian ba! Larz Iru 94.<br />
Etim. Quizá relacionado con agitu.<br />
2 agian. (Precedido de participio). A punto de. v. AGINEAN. Yakin begi berorrek, au entzun neutsonean,<br />
erori-agian geratu nintzala, goseagaitik baiño areago, zoritxarra ain garbi ikusita. Or Tormes 67. An dago,<br />
gaixoa itsasegian il-agian, ondarrean etziña. Or Mi 120.<br />
agiandu. Desear. v. agiantzatu, agiankatu. Euskalzaindiak egin dezan [...] hiztegi bat [...], hori nuke ene<br />
xokotik agiantzen (souhaiter). JE GH 1929, 104. Ezdeuskeria, bizi luze baten agiantzea, eta bizitze on batez guti<br />
axolatzea. Leon Imit I 1, 3 (SP, Ch desiratu, Mst nahi ükhen). Bainan gu baitan eta gutarik kanpo diren guziak<br />
zure nahi sainduaren arabera gerta ditezen agiantzea! Leon Imit III 45, 5.<br />
agianka. v. agiantza.<br />
agiankatu. Desear. v. agiandu, agiantzatu. Eta agiankatzen ziotelarik zori on bat beren arrebari, eta<br />
erraten ziotelarik. Dv Gen 24, 60 (Ur opa izan). Zorion agiankatu zaroten eta oihu-egin zuten: Bizi bedi errege!<br />
Dv 2 Par 23, 11.<br />
agiantza. Deseo. Zeiñek agiantza erho batez nekhatzen eta iriontzen baitituzte bere bihotzak alferrik. He<br />
Phil (ed. 1853), 324 (este ej. ha tenido distintas interpretaciones por parte de dos lexicógrafos: "aspirations<br />
insensées" de Dv, y "par un peut-être insensé" de Harriet, que transcribe ; hay que señalar que en He<br />
Phil (1749), 391 hay agianka con una k extraña hasta por el tipo, en vez de c(a), normal en el libro; pero en Phil<br />
(1853), 324, de mejor impresión, se lee agiantza). Orobat nik ere urthe berriari buruz nahi helazari niozkete<br />
"Herria"-ren irakurle guzieri ene agiantza hoberenak, ene agiantza goxoenak. SoEg Herr 31-12-1959 (ap.<br />
DRA).<br />
agiantzatu (Dv). Desear. "Souhaiter, former des vœux" Dv. v. agiandu, agiankatu. Jainkoak nere<br />
salbamendua hanbatetaraino agiantzatzen du, non bera gizon egin baita. Dv LEd 56 (Cb Eg II 24 deseatu).<br />
Hunelakorik agiantzatzera edo gogoan ere iragaitera nor zaitekeen mentura? Ib. 88. Eta nik ez dut, dakizuna<br />
agiantzatu gizonaren eguna. Dv Ier 17, 16 (Ol opa izan). Eta hasi zen agiantzatzen ihoiz baimena ez balu ukan<br />
baratzeetan sartzeko. Mde Pr 92.<br />
agiaz (L ap. A), aiaz (V ap. A), agiz. Acaso, tal vez. "Aiaz (V), acaso. Parece idéntica a la voz labortana agiaz,<br />
agian" A. Jainko-begitan kristau-erririk / kristauena agiz gurea. SMitx Aranz 178. Sorgiña al zan, izan agiz,<br />
Txotxa aizeputz ura? Eston Iz 105.<br />
agidaka. v. agiraka.<br />
agien. v. 1 agian.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
378
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agiera (SP), egiera (SP). "Jarro. Zilharrezko agiera, aiguière d'argent, jarro de plata" SP.<br />
agijoi. "Aguijón de hierro" Lcc.<br />
agika. v. haginka.<br />
hagikur. "Gatillo, sacamuelas, agikurra" Lar.<br />
agila (V-gip, Ae, Sal, R; Lcc). Ref.: VocPir 436; Elexp Berg. Águila. "Águila, ave" Lcc. "Aguilocho, agila<br />
arra" Ib. "Águila negra, agila balza" Ib. v. arrano. Artuko dituzte agil egariaren erako ego-egalak. Mb IArg I<br />
297.<br />
(AN-ilzarb ap. Bon-Ond 144). Buitre.<br />
agilando (V; Añ), agirando (O-SP 221 H, A), aginaldo (Lar), aginaldu (Lcc). Ref.: A (agillando); Etxba Eib<br />
(agillandua). Aguinaldo. "C'est une corruption des mots au gui l'an neuf" O-SP 221. "Gage, gages, [...] (V)<br />
agilandoak" Añ. Zuzen ta zekentasun baga pageetan eutseen soldata ona, ta zerbait agillandoz. JJMg BasEsc<br />
170s. Donostiyara gatoz / agirando billa. Echag 96. Agirando galdea / Onenzarokoa. Ib. 155. Eskallera-buru ta<br />
/ ate-ondoetan / jendea franko dabil / agirandoetan. Ib. 148. Deklaratzera nua / Agedaren kausa, / nundik-nai<br />
aginaldo / eldu zaio gauza. Xe 180. Orduban agilando ederra emango ziok! Sor Gabon 20. Gabon, etxeko andre<br />
/ eta nagusiyak, [...] / agiranduengatik / gera etorriyak. PArt Ustez 41. Alde ortatik bildu liteke / zerbaiteren<br />
aginaldo. Tx B 230.<br />
(Como fórmula). "Agillando, agillando, / bizkaittarrak Durangon; / Aingeruak gera, zerutik gatoz, / poltsia<br />
ba'dogu baña / eskian gatoz" Etxba Eib. Aingeruak gara / zerutik gatoz / una limosñita / porramor de Dios, /<br />
aquí estamos cuatro / cantaremos dos / agillando agillando! / Matxin-arrando! Kk Ab I 61.<br />
agilandotxo, agirandotxo. Dim. de agilando. Agirandotxo zerbait / eman nai badute. Echag 200. Gure<br />
eskarioa / da urterokoa, / agirandotxo zerbait / borondatezkoa. Ib. 243.<br />
agilatxo (AN-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 144). Gavilán. "Épervier" Bon-Ond 144.<br />
agileta. v. abuleta.<br />
agilloi (V-arr-gip, G-to), agillon (AN-erro). Ref.: AEF 1926, 81; JMB AEF 1926, 13; Iz ArOñ. Aguilón. "Las<br />
casas que tienen el tejado a cuatro aguas, unas tienen cuatro cuartones (= agiloiak) que, partiendo del centro del<br />
tejado, van a parar a las cuatro esquinas del edificio (Zeanuri) (V-arr)" AEF 1926, 81. "Casi todos los tejados<br />
tienen vertientes muy rápidas a cuatro aguas. Esta clase de tejados se llama agillona (AN-erro)" JMB ib. 13.<br />
"Corononado todo ello por un tejado a cuatro aguas o agilloitan (G-to)" Lek in CartAnd 412. "Agilloia, bi<br />
agillue, viga paralela entre goixaga y sapata en tejado de dos aguas" Iz ArOñ.<br />
agimen. 1. "Mando, jefatura" AG 220. "Autoridad (AG)" Bera app. Competencia, facultad. Baña urte<br />
orren egun onetantxe (Urtarrillako 25an) gobernu bezaliak aginddu eban ordutik aurrian Diputación Generalaren<br />
agimenak Provincial-arenak eurak ixango zirala. AG 1420.<br />
2. Orden, mandato. Eldu zan gudu-ontzira erabagillearen agimen (orden, mandato) bat. Echta Jos 269.<br />
Erabagillearen agimen bat, ziñoana joateko beragana ontziko guztiak aldi bittan. Ib. 273. Nagosi onen<br />
agimenaz, amabostgarren egunean, ontziratu zirean Longin da bere lagunak. Ib. 281.<br />
agimendu. "Concejo, lugar de mando" Otx Voc (que lo da como creación propia). Emon egijuela, euren<br />
senarrai legez, batzarretan eta agimendubetan sartzeko eskubidia. Otx 45. Ezeben geiago eguno attatu ez<br />
agimendubetan sartzerik, ez autarkija eukitterik. "In consiglio". Ib. 53.<br />
agimendun. Gobernante. Romaren agintzaldian, agimenduna Octavius Augustus zala. Arriaga Lekob 5.<br />
agimin-intxaur, agimin-etzagur (R-uzt ap. A). "Clase de nuez, su cáscara es de tres gajos" A.<br />
agin (V-arr-oroz; Añ). Ref.: A; A Apend.<br />
Tr. Usado principalmente con sufijos, tras participio. Antes de 1950 sólo se documenta en la literatura<br />
vizcaína, a excepción de Orixe. En DFrec hay 2 ejs. de aginik.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
379
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1. Alrededor de. "(Ya había al) pie de quinientos hombres, baziran ozta bosteun gizon [...] (V) agin" Añ.<br />
"Ordu bete agin, cerca de una hora. Amalau urte agin da ni or bizi izan nintzala (V-oroz), [...]" A. "70 urte agin,<br />
como unos 70 años" A Apend.<br />
2. (V-arr), ain (V-arr). Ref.: EI 203. A punto de. "A punto de perderse, [...] galdu agin, galdu ain" EI 203.<br />
3. Proximidad, inminencia (?). Aize-ziztua, naiz zugasti itsuko txori-txinta xamurra, naiz basa-eizeen marru<br />
lodia, naiz mendi gañetik zetorren oiartzuna, bildurraren bildurrez erio-agin zitzaien. Or QA 58.<br />
- AGINA. "Agiñe (gerundio), a punto de (V-ger)" EI 381. "Il agiñe dan, se está muriendo" (V-ger) Ib. 204.<br />
- AGIN AGINEAN. "Ain aiñean, poco más o menos" A (que dice tomarlo del dicc. de Añibarro, pero no lo<br />
encontramos en éste).<br />
- AGIN AGINETAN (ain aiñetan V-ple-arr-oroz ap. A). (Estar, etc.) indeciso.<br />
- AGINEAN (Añ (V), H (V), A). A punto de. "Zortzirak jo aginean dagoz" Añ (s.v. "(en) punto"). "Casi", "(a)<br />
pique de, poco falto, [...] ondatu aginian o zorian egon" Ib. "Moribundo, [...] il aginian dagoana" Ib. Ondatu<br />
aginian naukee neure bekatu astunak! Añ EL 1 145s. Azkenengo arnasakaz yoan aginean dagoan baten antzera.<br />
Añ EL 2 34. Bazenki tabernako etxia jausi aginian daguala, sartuko zinaiteke bertan? Astar II 125. Desesperadu<br />
aginian bazagoz. Ib. 279. Ito aginean ebiltzela deitu eutsen bijak Marijari. Ur MarIl 25. Aize putzak txistuka,<br />
pago erramatzarrak / baibenka darabillez ausi agiñean. AB AmaE 363. Estutasun eta larritasun andiak, il<br />
aginean legez imini ebenak. Itz Azald 201.<br />
(s. XX). Bai, ba, kirijuak lertu-agiñian yaukodazak. Altuna 79s. Ill-agiñean nengoan. Or Tormes 47. Ilagiñean,<br />
azken-zurrunketan eska ditzatela Elizakoak. Or Mi 79. Semia traia aretan ikustian, burutik eginagiñian<br />
asten da ama aldarrika. Otx 139. Illagiñean datzan emakumearentzako. Zait Sof 185. Bertako hizkuntza<br />
dagoeneko hil agiñean zelako. Mde Pr 255. Goizeko amaikak jausi-agiñean erlojuan. Bilbao IpuiB 21.<br />
Ipurmamiñak azalak urratuta, aragi bizi gordin yakezalarik, iñoiz odol-iturri biurtu-agiñean. Erkiag Arran 79.<br />
Buruko garunak urtu aiñean dabil, jo ta su gogoetan. Erkiag BatB 159. Mundua il-agiñean dago, bere<br />
eritasunak sendatzerik eztu. Vill Jaink 182. Apaizen artean erortzen zen il-agiñean. Ibiñ Virgil 104. Hilaginean<br />
zegoen euskarak behar zuen sostenguetarik bat. MEIG IV 132.<br />
(Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). Ez beti jarraitu eragin, seme alabak errukarri izateko zori ta<br />
agiñean ipiñiaz. Ag Kr 108. Aita zarra dot gaixorik, ilteko agiñian atan bere. Alt EEs 1912, 127.<br />
Ez, ez --urten eban Aurelek negar-agiñian. Otx 19.<br />
- AGINEKO. De cerca de. Markolbe neure emaztia, Bertoldin deritxon amar urte agiñeko seme bategaz. Otx<br />
98.<br />
- AGINERA. Al punto de. Azotatu ebenean, eldu zan bein il aginera. Añ EL 1 212.<br />
- AGINIK (V-arrig-oroz ap. A Apend). "Il-aginik, a punto de morir" A Apend. Illaginik ta ezaguera baga<br />
dagozan artian. CrIc 168. Illaginik egon da. Mg PAb 191. Larri erabillezan arerijuak ta goitu aginik. Ib. 210.<br />
Zuk jaso gura dozun matxinada, urratu aginik eguana. Ib. 212. Aur eztarabil bera Errokek, goiz da arratsalde,<br />
mandazaiña gora ta mandazaiña beera, gortu-agiñik? A BeinB 68. Jauxi-aiñik izan ei da. Zam RIEV 1907, 427.<br />
agin. v. 1 agian.<br />
1 hagin (V-gip, G, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, IC 445, Mic 8r, SP, Deen I 126, Urt III 409, Lar, Añ, Lecl,<br />
Arch VocGr, Gèze, VocBN, H, VocB), hain (AN-gip-larr, L), aain (aañ AN-ulz). Ref.: VocPir 234; Bon-Ond<br />
140; A (agin, hain); Lrq; Iz UrrAnz, Als, Ulz, IzG (aaiñe), UrrAnz, R 300, To; EAEL 7; Gte Erd 202.<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos.<br />
1. Muela. "Muela de boca" Lcc. "Dent mâchelière" SP. "Muela, diente grande, agiña" Lar y Añ. "Dent<br />
molaire" Gèze. "Grosse dent" VocBN. "Molaire" Lrq. Cf. HORTZ-HAGIN. v. matrailagin. Inbidiaz betheari<br />
hagin zorrotz hazpiak / aserrerik asikitzen diotza haragiak. EZ Man I 107. Hagin batetako minak hain penatzen<br />
eta asaldatzen zaitu. Ax 590 (V 379; Añ GGero 371 agin bateko miñak; cf. infra HAGINEKO MIN). Galzen<br />
ditu orzak eta agiñak ta azkenean gelditzen da indarrik bage ta illa. Mb IArg I 285. Ortz edo agiñen artean<br />
gelditu oi diran lengo janaren izpi, edo apurren batzuek. Mg CC 228. Odol tantaren batzuek irteten badute<br />
agiñe [sic], ortz, naiz oietatik. Ib. 228. Ez dezute ikusten / ortz eta agiñak / errot-arri gisara / daudela egiñak? It<br />
Fab 97s. Ortz eta agiñetan sortzen dan zikinkeriaz. It Dial 36s (Dv hortzen eta haginen artean, Ip hortzetan eta<br />
haginetan; Ur ortzagiñetan). Mingañaz igortzirik / agiñ eta ortzak. Izt Po 62. Bereala matrall-ezurreko agin<br />
batean iturri eder bat sortu. Lard 143. Sano dauzka ortzak, / agiña zorrotzak. Xe 298. Lapak jaten ari zala<br />
Tripakirenian, agiña erori zitzaiola. Iraola 121. Euren ortz da agiñen zindotasuna erakusteko. Ag Kr 46. Agiñ<br />
guziak osorik dauzka / baña betilliak urdiñ. Urruz Zer 75. Bere haginak oro Irigoin demuntre hari utzi ziozkan<br />
Baionan, eta herrirat itzuli zen, egun batez, hortz berri eder batzuekin. Barb Sup 101.<br />
(s. XX). Eta zakurrek, agertuz hainak, / bere zituzten oihanak. Ox 91. Nere ustez, orain, zuk, agin ta ortzak<br />
nagitu bear dituzu. Lab EEguna 63. Sorgin-agin-zuloan koka-âla mullaztar / lurrean ipintzen du ikara ta dardar.<br />
"Cuanta cabe en la cariada muela de una bruja". Or Eus 114. Nik ez dut ortzean miñik, / ez dut ere eskas agiñik.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
380
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Canc. pop. ib. 371. Agiña ataratzera najoiak. SM Zirik 127. Orai hiru hagin baditiat aphaintzeko. JEtchep 99.<br />
Aginak galdu dira erruz. Arti MaldanB 225. Agiñak eta ortzak banan banan eta urrengorik urrengo erauziaz.<br />
Erkiag BatB 26. Hagin bat jalitzeko edo bertze holako afera seriosez. Larz Iru 82. Ez dukek gaixtoa, / haginak<br />
lanpustean / haragi freskoa! Mattin 86.<br />
(V; Lcc, Mic 6v, Añ (V), H), hain (añ- G-azp). Ref.: A; Iz ArOñ (agúra txiki); Etxba Eib; Holmer ApuntV;<br />
EAEL 7; Elexp Berg. Diente en general. "Dientes, aginak, ortzak" Lcc. "Colmillo" Ib. "Agina llaman al diente y<br />
lataagina a la muela" RG B 31. "Agúra txiki belendriñ, bost bizar da sei agiñ" Iz ArOñ. "Agiña, diente. Su sin.<br />
ortza se usa poco en la significación de diente como pieza anatómica y mucho como instrumento de trabajo"<br />
Etxba Eib. Cf. Lcc: "Dentera, aginan koskitua". v. hortz, HORTZ-HAGIN.<br />
Tr. Propio de la tradición vizcaína, aunque tbn. se documentan ejs. en otros dialectos, sobre todo ref. a dientes<br />
de animales (cf. infra).<br />
Ene aginok ezin jan leie / aragi errebagea. Lazarraga 1196v. Ogi gogorrari, agin zorrotza. "A pan duro,<br />
diente agudo". RS 539 (tbn. en O Pr 348). Loka jabilt agina ta gogoa dot arina. "Temblante me anda el diente".<br />
Ib. 398. Aginak urrago, aideak baño. "Más cerca los dientes que los parientes". Ib. 138. Eskubagaz legez eruaten<br />
dau janariya zatituteko eta eiyoteko aginen artera. Zuzaeta 88. Agiñak irriturik ta barreka egokan begira. Añ<br />
GGero 250. Au emon eutskun ate bigaz itxita, aginakin ta ezpanakin barrututa. fB Ic II 183. Isten ez badeustazu,<br />
aginekin ebagiko dot neure miina. fB Ic III 304. Dago ezpillu au txarto eginik, / ez deust erakusten aginik. Zav<br />
Fab RIEV 1907, 95. [Hendaiak] izan ditu gizonak lehen haginekin / bakailau ekhartzeko herritar semekin. Hb<br />
Esk 136. Odolak otzituta, belaunak ikaraka, / agiñak dardaraka iya amaiturik. AB AmaE 390. Baña agiñak<br />
geroago eta azkarrago ditu [gure agure kaskalak]. Apaol 118s. Agin zuriak eta bardinak, / Guzarateko perlak<br />
lez. Azc PB 122. Aurrean neukanari ukabilkada bategaz agiñak atera. Ag AL 81. Eta izango balitz [...] aginen<br />
artian aurreko gaubeko ondarren bat geratu izan dana. Itz Azald 161.<br />
(s. XX). Agiñak zuri zuri ta kiskur kiskur ulea. Ag Kr 82. Bildurren-bildurrez agiñak alkar joten ixan<br />
daustela. Kk Ab I 66. Urteten eban etxetik agiñai zirika, ez tartean zerbait eukolako. Or Tormes 85. Basurdearen<br />
antzera zittuzan agiñak, eta itz-egittian urten-urten egitten ekijozanez, lapikoren baten irakitten eragoioela<br />
zirudijen. Otx 11. Agiñ aketsak estekiren bat / damurik baitu baztartzen... "Dientes embotados". Or Eus 161.<br />
Arrokerizko itz gogorretan / agiñai kirrizka-otsa. BEnb NereA 236. Giza-matrail azurrek, euren agin da guzti,<br />
urteten eudien. Akes Ipiñ 15. Haginekaz azkazalak ausikitzen zitualarik. Osk Kurl 106.<br />
(H). (Ref. a los dientes de los animales). Zuloaren be artatik suge arrigarrizko asko lasterka zetozela, ta<br />
beren agiñ, ta buztanakin, zuten indar guziaz biak tiraka beronz ondatu nai zituztela. Cb Eg II 158.<br />
Rinozerosaren adarra, hartzaren aztaparra, lehonaren ahoa, tigroaren haginak. Egiat 266 (el ed. transcribe<br />
hagüinak y da el significado de 'elderrak'). Txakurtzarrak, badakus urrineti bere, ez dazaubana, asiko jako<br />
zaunkaz, ta gura leuke agiñen artian euki. Mg CO 106. Eztau ez lakain bat / ostu [azeriaren] aginak. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 533. Daukaz agiñak edo agin ordekuak. "Dientes" (hablando del arador de la sarna). Ur Dial 24 (It,<br />
Dv, Ip (h)ortz). Ganaduba erostera doianian ondo begiratu biar da aginik falta daben. Ib. 94. [Lugartzak]<br />
itxasokuak bezela ditu bi agiñ luze, bakoitza iru ortz txorrotxekiñ. Sor Bar 42. Eldu iakan zankora / txakurran<br />
agiña. Azc PB 81. Murmur [txakur] bata, agiñak agirian bestea. A BeinB 69. Kimaz ere ez da gaizki [zaldia], /<br />
onak ditu haginak. Etcham 67. Amurruz agin zorrotzak, / jan nairik ardi, bildotsak. Enb 146. Tximiñuari, agiñik<br />
badagiriyo, urrun akiyo. Otx 30. An zegok karramarro; / atzi dezagun; / ez agiñez aurrez, / sabeletik bai. Ldi<br />
UO 32s. Gose orrentzat bazkari / bildots zurijak yagozak / bedar ezian dantzari. / Metu egixak agiñak! Laux AB<br />
57. Artzuloetan agiñak zorrozten diardue basakatuak, azeriak eta basatxakurrak. TAg Uzt 239. Zaunkaz<br />
zeudelarik, agiñak ageri ta lerdea zeriotela. Mde Pr 101. [Katuak] sartu agiñak sama-saman. Bilbao IpuiB 197.<br />
Bere aginekin eman zidan dolore [arrainak]. Arti MaldanB 192. Eta erbiak artu agiñetan eta txakurra ekarri<br />
zidan. And AUzta 93. Erbiak arin dijoaz / txakur agiñen igesi. NEtx LBB 383.<br />
(Fig.). Gozatuko duzu zoriz / zeure kolera mina, / bai hautsiko kolerari / bere zorrotz hagina. Hm 117.<br />
Pekatuaren arraren agin zorrotzak iñoz zulotu bagakoa. Ur BulaAl 37. Ikusi ziozkan eriotzari agiñak begiz-begi.<br />
TAg Uzt 39. Arrantzalearen untzia [...] kilinkolonka ibili dabil [...], leze sakonaren agin ta erpe-artean. Erkiag<br />
Arran 116.<br />
2. Rencor, inquina. Cf. HAGINEAN IZAN. Engoitik guziek badakigu Erlandek bethi baduela hagin handi<br />
bat aphezen kontra. Elsb LehE 82.<br />
3. "Zer hagina dian! (Sc), ¡qué diente tiene! se dice de uno que pide mucho dinero al querer vender" A. "Au<br />
fig., prétention, toupet" Lrq.<br />
4. (Vc ap. A; Dv, H). Mella en el corte de un instrumento. "Brèche, cassure au fil d'un couteau, rasoir, hache,<br />
etc... (à cause de la ressemblance avec une dent)" H.<br />
5. Diente de una rueda, etc. "El tronco mayor [en una ferrería] txurezko agiñakin, con sus dientes de madera" Iz<br />
ArOñ (s.v. gabí-ardatza). Cf. HAGINETAN HARTZAILE.<br />
- HAGIN-HAGINETAN. En todos los dientes, en plenos dientes. Itzelezko ostikadea agin-agiñetan emon, eta<br />
luze itxi eban azeria, konorte barik ta aotik odola eriola. Bilbao IpuiB 129.<br />
- HAGINAK ALATU. "Agiñak alatu (V-arr-oroz), producirse dentera" A.<br />
- HAGINAK BERDINDU (a. bardindu V-ger-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. a) Llegar a tener juicio<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
381
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(litm. 'igualarse los dientes'). "Agiñak bardindduta daukat, quiere decir que la persona ya no se dejará engañar,<br />
que no es un niño (a las ovejas se les cierra o completa la dentadura a los 4 años)" Iz ArOñ. "Ze uste dok pa?<br />
Aspaldi bardindu jatazen neri agiñak gauza orrek sinisteko" Elexp Berg. Aginak bardindu ddakoz ta kontu<br />
orregaz (V-ger-och). A EY III 307. Bost arrantzale jator egozan, gizon egiñak, garatuak, agiñak aspaldi<br />
berdindutakoak. Erkiag Arran 14. Kozkondua edo agiñak bardindua zan edonorentzat. Erkiag BatB 19.<br />
b) "Bardindu agiñak [...] (V-gip), poner las peras a cuarto, litm.: igualarle los dientes" A.<br />
- HAGINAK ERAKUTSI. Mostrar los dientes (en señal de amenaza). "Mostrar los dientes, amenazar. Artzeko<br />
zetsan guztiari, agiñak erakusten zetsazen" Etxba Eib. Makillaka banatu arren ugazabak, inziri illetazkuak<br />
egingo ditu [txakurrak], ez baña jarki ta aginik erakutsi. Mg PAb 92. Gorrotoz aginak erakusten. fB Ic III 235.<br />
Aitarren-seme altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arrotzari. Ag AL 125. Ortzak eta agiñak<br />
erakutsiaz, amorruzko pitsa ta lerdea zeriola. Ag G 154. Eta Mari Piparmini agiñak erakutsiaz ola ekin zetsan<br />
[Pernandok]. SM Zirik 50.<br />
- HAGINAK ESTUTU. Apretar los dientes. Patxik, agiñak estutuaz ezpañetatikan odola ateratzeraño, esan<br />
zuan birau izugarri bat. Apaol 100. Agiñak estutzea asko neban beragaz [surragaz] etxean geratzeko. Or Tormes<br />
31. Kaltegillia baldin bazera / gero zuk kalte egiñak / begi txarrakin zu ikusita, / estutuko ditue agiñak. And<br />
AUzta 151. Bildurraren bildurrez ta sukar antzaren oiñazepean, agiñak estututen ditu, amurruaren amurruz.<br />
Erkiag BatB 190.<br />
- HAGINAK EZARRI. Morder. Zuri agiñak ezarritzeko / zelan izan ez gogorik, / aspaldi (y) ontan ezpainuen<br />
jan / aragi txuriyagorik? Lopategi Auspoa 67, 35.<br />
- HAGINAK KOSKITU (V-och-m-gip ap. A), HAGINAK KAUSKITU (V-ple ap. A), HAGINAK OSKITU (Gto<br />
ap. A). "Producirse dentera" A.<br />
- HAGINAK ZABALIK. Mostrando los dientes (en señal de amenaza). Aren kurriskatara beste txerri guztiak<br />
biltzen dira agiñak zabalik defenditzera. And AUzta 107.<br />
- HAGIN-ARTATZAILE. "Hagin-arthazale, dentiste" Lh.<br />
- HAGIN-ARTE. (En casos locales de decl., en sing.). (De, etc.) entre dientes. Cf. HAGIN-TARTE. Itxi<br />
geldirik arkaitz-zuloetan bizi dan otsoari, bere agin-artean zatitua izan gura ezpadau prankotarrak. Ag AL 15.<br />
Zelan egin dozu iges nire txakurren agin arterik? Otx 69. Alaxe aztakatzen du lurra, agoko jarriberria aginartean<br />
karrazkatuz [...] zaldi eziberriak. TAg Uzt 229. Otsoaren agin-artetik buztana kendu-eziñik. Bilbao IpuiB<br />
188. Azur biribil bat agin artean nasai lauskitu ostean [txakurrak]. Erkiag BatB 57.<br />
(De, etc.) entre dientes (decir, etc.). Errezau egizu zer edo zer agin artian, ta eranzungo dot nik bere<br />
aldodana igarriko ez deuskuben moduban. Mg PAb 57. Errezatu beozu Errosarioa [...] ta agin artean nastau<br />
bagarik berbak. Añ EL 1 216. Bijua aztubagana, esan deijozan agin arteko murmurija moduko orazinoe batzuk.<br />
Astar II 39. Arraioren bat agin-artian esanda jagi zan noz edo noz. Kk Ab I 103. Begiratu eutsan astiro eskuan<br />
eroiazan untxiai, eta ziñoan agin artean. Kk Ab II 111. Agur motela dirautsa agin artean. Erkiag BatB 139. <br />
Zeinbat galduten daben Aita gurea ez ondo errezeteaz, agin arte nastuz errezeteaz presaka, arinka, ganora gabe.<br />
Añ MisE 16.<br />
Arrokeriaz beterik, ezetz esateko dago Nikanor; baiña berba ori agin-artean gorde dau, ta onelan erantzuna<br />
emon. Erkiag BatB 181.<br />
- HAGIN-ATERAKAI. "Sacamuelas, el instrumento, aginsakaia, [...] aterakaia" Lar.<br />
- HAGIN-ATERATZAILE (Lar; -athe- Dv, H; -zale Arch VocGr, VocB; -atarazallia det., V-gip ap. Etxba Eib).<br />
Dentista. "Sacamuelas, [...] aginsakalea, ateratzallea" Lar. "Dentista" VocB. Kantia Irigoin hagin-atheratzale<br />
gañean (1888). DRA. Bere bijotzeko ondoezak agertu eutsozan, agin-ataratzalle batek baño barriketa<br />
geiagogaz. Kk Ab I 37. Auzoko Juanixio bialdu biarko det aldameneko agiñateratzalleari deitzera. EEs 1920,<br />
178. Agin ataratzalliari agiñak miñik ez. Otx 32. --Oraindik min ematen al digu (aginak)? --Ez dakit; agiñakin<br />
aginateratzallea gelditu zan. EgutAr 25-10-1956 (ap. DRA). Oraingoan Burt Lancaster da Wyatt Earp [...] eta<br />
Kirk Douglas Holliday medikua edo hagin-ateratzailea. MEIG I 190.<br />
- HAGIN-ATERATZE. Extracción de diente o muela. Geldi bedi alde batera zenbat kaskarreko, zenbat<br />
sudur-auste, zenbat dubako agiñ-aterate izan zan ainbatutea. Ag Kr 176.<br />
- HAGIN-BELAR (agin-bedar V-m ap. A Apend). "Unas hierbas para cerdos" A Apend. v. ESNE-BELAR.<br />
- HAGINEAN IZAN. "Zer haginean den harendako! (BN-baig-lab, Sc), ¡qué rencor tiene contra aquél!" A. Cf.<br />
supra (2).<br />
- HAGINEKO MIN (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 5 y 221. Dolor de<br />
muelas. "Bart, lua galdu dot agiñeko miñagaz" Etxba Eib. "Agiñeko m. [= 'dolor de una muela', opuesto a<br />
aginetako m.] (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 221. v. HAGINETAKO MIN, HAGIN-MIN. <br />
Neskatxa, nola agiñeko miñez egondu dan, orain lo dago. Iraola 41. Hagineko minarekin ihakinka zaudenak<br />
handik badoatzi hortzez karraskan. JE Bur 191. O, agiñeko miñez ezin egon naiz! EEs 1920, 175. Gurean, iru<br />
seme ta lau alabetaraño igoak gaituk. Zazpi ao, ta iñork agiñeko miñik ez. NEtx Nola 22. Agiñako miña<br />
eukalako ez eban biar zan besteko gogor joten malluakaz. SM Zirik 69. Hori egin zuenak ez du hagineko minik.<br />
Herr 9-5-1957 (ap. DRA). Baratzurie jo, oialeen bildu eta anka azpiin jarri, agineko miñe kentzeeko (G-goi).<br />
Arin AEF 1980, 64. Ez dezagun behintzat larria eta hagineko mina bat direla uste izan. MEIG I 112.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
382
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAGIN-ERAKUSTE. Acción de mostrar los dientes (en señal de amenaza). Otsuak "txapetan" jokatu al<br />
balebe, eleukie ainbeste urrumada ta agin-erakuste egingo. Kk Ab I 92.<br />
- HAGIN-ERRESKADA. Hilera de dientes, dentadura. Mandu au ederra da: agin-erreskada ona dauko. EEs<br />
1925, 14.<br />
- HAGIN ERRO. "Chicot de grosse dent" H.<br />
- HAGINETAKO MIN. Dolor de muelas. "Aginetako m. [= 'dolor en varias muelas', opuesto a agiñeko m.] (Vgip,<br />
G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb)" Gte Erd 221. Cf. SP: "Haginetarik minez ezin egon, ne pouvant du mal de<br />
dents". v. HAGINEKO MIN. Aginetako minak ta beste gatxak kendu gurarik. CrIc 52. Aginetako minagaz /<br />
ezin sufridurik. DurPl 48. Baldin naigabe batek, buruko edo agiñetako miñ batek ezertarako ez gerala utzitzen<br />
bagaitu. AA III 572. Asma detzagun mundu huntan ditezken oinhaze ta thormenta suerte guziak [...] haginetako,<br />
hezurretako min kruelenak eta bertze hanbat gaitz gisa. Dh 164.<br />
- HAGINETAN HARTZAILE. "Agiñetan artzallia (armería), especialista que ponía en punto el mecanismo del<br />
disparo, en las armas cortas. Agiñetan artzalliak ziran geixen irabazten eben biargiñak pistolagintzan" Etxba<br />
Eib.<br />
- HAGIN-HEXUR. "Hagin-exür (S), chicot de dent, racine" Lh.<br />
- HAGIN-EZ. Benetan aitortzen diot jaun orri (au bai txantxetan noski) oso aurpegi-txarturik dagola, goseak<br />
eta agiñ-ezak. "La falta de muelas". Berron Kijote 212s.<br />
- HAGIN-FRIKAIKI. "Fregadientes, agin frikaikia" Lcc.<br />
- HAGIN GABEKO. Desdentado. v. hagingabe. Cf. A Morf 221: "El mote popular [francés] que se adjudica a<br />
las viejas sansdent, correspondiente a Aginbako" Agin-gabeko aoa errotarririk gabeko errota bezela dala.<br />
Berron Kijote 204. Argal makur laurogei urtekoa / eta aoan agin bâkoa. Zav Fab RIEV 1907, 95.<br />
- HAGIN-GAIZTO (-gaixto L, BN, S ap. Lh). "Qui a des mauvaises dents" Lh.<br />
- HAGIN-GARBITZAIKI. "Mondadientes, agin garbitzaikia " Lcc.<br />
- HAGIN-GILTZ (R; Aq 56). Ref.: VocPir 235; A. Colmillo. "Colmillo, agingiltza" Aq 56. "Dent canine, letain,<br />
letagin, agingiltz" VocPir 235. v. letagin.<br />
- HAGIN-IDOKAI. "Sacamuelas, el instrumento, aginsakaia, idokaia" Lar.<br />
- HAGIN-IDOKITZAILE (Lar; -idokizale Lh), HAGIN-EDEKITZAILE (-idekizale S ap. Lrq). Dentista. Lhande<br />
dice tomarlo de Azkue, pero no lo encontramos en éste.<br />
- HAGIN-IKARA. "Dentera, (V) agin ikara" Añ.<br />
- HAGIN-JALITZAILE. Dentista. Irigoin hagin jalitzale bipila eta herriko semerik zerenak oro alde<br />
zituelarik. HU Aurp 129.<br />
- HAGIN-JOKO. Operación, acción de morder. Azur-zati ederra eskeiñi eutsan mutikoak, eta txakurrak laster<br />
ekin eutsan agin-jokoan. Erkiag BatB 95.<br />
- HAGIN-KARRASKA (H), HAGIN-KARRAZKA (Añ (V)). "(Crujir de) dientes, agin karrazka" Añ.<br />
"Grincement de dents" H. v. HAGIN-KIRRISKA.<br />
- HAGIN-KARRASKADA (Añ (V)). Crujir de dientes. "Crujido de dientes, (V) agin [...] karraskada" Añ. <br />
An bai izango dala negarra eta aginkarraskadia. Astar I app. LVI. Kanpoko illunpeetara izango dira jaurtiak; an<br />
izango da negarra ta agin-karraskada. Ker Mt 8, 12 (Lç hortz garraskots, He hortz karraskatze, TB, Dv, HeH,<br />
SalabBN, Echn, Ip, Ol, Or, Leon, IBk, IBe (h)ortz-karraska, Ur ortz karraskotz).<br />
- HAGIN-KARRASKOTS. Crujir de dientes. Gosete izugarria etorri zan eta bazan Errusi-aldean<br />
aginkarraskotsa ta negarra baño etzana. Eguzk GizAuz 131.<br />
- HAGIN-KIRRISKA (V-gip ap. Iz ArOñ; Añ (V)). a) "(Crujir de) dientes", "crujido de dientes, (V) agin<br />
kirriskia" Añ. "Agínkirriska bat, un ruido de dientes" Iz ArOñ. b) "Agínkirrixkixa, la dentera" Iz ArOñ.<br />
- HAGIN-KONDAR (Lar, H). "Raigón de muela, agin-kondarra" Lar.<br />
- HAGIN LOKA. "Agin lokia, el diente movido" Iz ArOñ (s.v. lóka). Agin lokaren bat edo beste agiri<br />
yakezala euren abo sartubetan. Kk Ab I 58.<br />
- HAGIN-MIN (aginmin Sal ap. A). Dolor de muelas. v. HAGINEKO MIN. Gurasoak mats gordiña jan eta<br />
semeak aginmin? Ker EMeza 116 (ap. DRA).<br />
- HAGIN-OI (-ui V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. úi). Encía.<br />
- HAGIN-ONDO. "Raigón [...] de muela, agin [...] ondoa" Añ.<br />
- HAGIN-ORDOTS. "Agiñ-ordotx (AN-larr), colmillo" A. "Aiñ-ordotsak, colmillos (AN-larr)" EAEL 7.<br />
- HAGIN-HOTS. Ruido de dientes. Mallu zaratak ez due lorik galtzen, / nire agiñ otsak barriz abe<br />
iratzarriten. AB AmaE 203. Jakijok mairatu diran ezkero beintzat, abesti gitxi entzun da, barriketa askorik bez,<br />
azpillotsa ta agiñotsa, ostera, gortu-erazoteko beste. I. Uribitarte Euzk 1931, 595 (ap. DRA). Au, barriz, bizkor<br />
agin-otsian / eukan jateko goguaz. Enb 166.<br />
- HAGINPEAN. Bajo los dientes, a merced de los dientes. Sasiartean txinbulika erori zan Zito, zakurraren<br />
aginpean. TAg Uzt 103.<br />
- HAGIN-SAKAI. "Sacamuelas, el instrumento, aginsakaia" Lar.<br />
- HAGIN-SAKALE. "Sacamuelas, aginsakalea" Lar.<br />
- HAGIN-SUSTRAI. "Raigón [...] de muela, agin sustraia" Añ.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
383
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAGIN-TARTE. Espacio entre muelas. Cf. HAGIN-ARTE. Urte biko ibaian / utzitzen banazu, / andi eta<br />
gizena / atzemango nazu; / orain berdiñ, egia / garbi esateko, / Ez naiz agin-tarte bat / zuri betetzeko. It Fab 81.<br />
- HAGIN TXIKIAK ASPALDI JAUSI. "Agin txikiak aspaldi jausittakuak gaittuk gu [= 'ya somos maduros']"<br />
Elexp Berg.<br />
- HAGIN-ZIRI. Palillo, mondadientes. Aginetarako zotzari norbaitek agin-ziria esaten dautsa, ta egokia<br />
dirudi berba onek. A Ezale 1897, 54a.<br />
- HAGIN-ZORROTZ (V-m ap. A), H.-ZORROTX (V-ger ap. FLV 1980, 362). "Agin-zorrotz (V-m), sierra, un<br />
pez" A. "Serrutxue, aginzorrotxa (Sarda sarda), bonito del sur" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen<br />
Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362. - HAGIN-ZULO. "Cava dentium, [...] hagintzillhoak" Urt IV 347.<br />
- HAGIN-ZUZTAR. "Aginzuztarra, la raíz de la muela" Iz To.<br />
- AHOA BETE HAGINEKIN. "Aoa bete agiñegaz itxi nabe (Vc), me han dejado con un palmo de narices" A.<br />
"Or konpon! eta ao-bete agiñekin laga zittuan" Etxba Eib. Bideko laguna aoa bete agiñegaz kalean itxi ta,<br />
sartu zan etxera Mañasi. Ag Kr 118. Artzekodunak ago-bete agiñegaz geratu dirala esan gura dozu, ezta? Kk<br />
Ab I 104. Gure ahal guztia emateko prestatu giñan eta orra ontan aboa bete agiñekin gelditu. Etxde Itxas 206.<br />
Gelditu barik aurrera jarraitu eban, eibartar gaztia kamiño baztarrian agua bete agiñekin laga-ta. SM Zirik 32.<br />
Harrituta eta aho bethe haginekaz. Osk Kurl 127. Aren galde zirikagarriak entzunda [...] azkenik aoa bete<br />
aginekin uzten zituen. Zait Plat 89. Laguntxuak ao bete agiñegaz geratu zirean. Erkiag BatB 64. Ahoa bete<br />
haginekin gelditu bada, ez dizkio inork hagin horiek ahoan sartu. MIH 202.<br />
- GEZUR-HAGIN. "Guzurragiñ (V-m), dientes postizos" A. Gezur-agindun apaiz buru-txuriak ere maukamauka<br />
ari ziran beti. A Ardi 47.<br />
2 hagin (V, G, L, S; Lar, Añ, Lcq 157, H). Ref.: A (agin); AEF 1928, 39; Iz ArOñ (agiñ), To (agiña), Als<br />
(agina); Garbiz Lezo 151; AEF 1955, 72, 161; Elexp Berg (agiñ). Para alav. Apellaniz, Valle de Arana, cf.<br />
Arzdi EE 1904, 28-30. Tejo. "Agina oso gogorra da, oso gogorra" Iz Als. Sg. Duvoisin, agin "désigne en bisc.<br />
le tilleul" (seguramente confusión con "tejo"). Cf. Bon REusk 1881, 173 (ap. DRA): "Agin, nombre vasco del<br />
tejo, se ha aplicado al Pinus pomilio para distinguirlo de la ginastra (sabina) y del ginebro (enebro), plantas<br />
parecidas por su forma general y tamaño. La misma aplicación se ha hecho para designar al enebro, no obstante<br />
la rica sinonimia de esta planta". Sancto Michaeli Archangelo de Aguinarte (1040). Arzam 88. Tolosa<br />
aldeko mendia, / zeure agin orria, / enzutea dot izan zala / giza eralla andia. BBizk 18. Abe nagusijak dira<br />
oneek: aritxa, artia, ametza, altza, agiña. Mg PAb 188. Berde berde irauten dute, abereak negu beltzean<br />
bazkatzeko lurrak berez ematen dituen gorosti, agin, ota, erramu, isats, untz eta beste zenbait orni mueta. Izt C<br />
160. Huts egiten daukute, bidea egiteko errotik atera zituzten agina [sic] batzuek! Beti perde, uda eta negu,<br />
halako edergailuak ziren eliza zaharraren aldean! Zerb Azk 17. Agiña zugaitz zitaltsua duzu. Ibiñ Virgil 61n. Eta<br />
osto-koroiak buruetan, agiñ-ostoz egiñak batzuak eta zipres-ostoz besteak. Berron Kijote 149. Hostoak, hagin<br />
hostoak behar bada, ageri dira bestetan ere. MEIG V 81. Hagin-zura aski erabilia izan da. Ib. 92.<br />
aginaldo. v. agilando.<br />
aginarazi, aginduerazi, aginduerazo. Hacer prometer. Agindu erazi degiogun hitz ziñeztuaren bean, eztala<br />
sekulan irtengo mortu onetatik. Arr GB 38. Agindu erazo zioten Jenobebari juramentuaren bean. Ib. 39.<br />
aginatzi. (?). An dana urre, zillar eta tapiz baliosuakin edertuak goiak, biak, paretak eta gisa berean gauza<br />
danak; serbitzari eta aginatzi urgullutsuan sartu ateera, erakustalleak beti nere inguruan ni jakinduriz<br />
apaintzeko. Ill Pill 11s.<br />
aginben. v. aginpen.<br />
haginbera. "(V-och), dentera" A. v. 2 hozki.<br />
aginbide. v. aginpide.<br />
agindari. v. agintari.<br />
aginde (Lar, Añ, Izt Voc, Hb ap. Lh). 1. Orden, mandamiento. "Orden, mandamiento", "apercibimiento,<br />
orden", "comando, comandamiento, comandancia" Lar. "Precepto" Lar y Añ. "Agindea, orden, mandamiento;<br />
aginde estua, orden rigurosa" Izt Voc. v. aginte (2).<br />
Tr. Creado por Larramendi, sólo se documenta en la tradición meridional. Es desplazado en su uso por aginte.<br />
Jangoikoaren legeko Aginde edo Mandamentuak. Cb CatV 8. Jainkoak israeldarrai Eremutik igarotzean<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
384
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eman zizten mandamendu edo agindeak. Ub 169. Utsa ta balio bagea da botoa, egiten danean Ebanjelioko<br />
aginde edo konsejuen kontra. Añ MisE 230. Errege Fedariak 1489-garren urtean ontzat emandako Donostiaren<br />
aginde anziñakoak debekatzen zuten besterik sartzea. "Ordenanzas antiguas". Izt C 146. Erregeren agindea<br />
etorri zitzaion igaro zedilla Asturiasa. Ib. 490. Argitara eman zuten, edo emateko moduan ifini zuten<br />
Probinziaren enkarguz beraren Fuero, lege eta agindeen bilguma berriztatua. Ib. 467. Atera zuten aginde bat,<br />
Jerusalengo uria paretaz itxitzea bakarrik debekatzen zuena. Lard 327. Amar mandamentu edo aginde hok.<br />
Legaz 7. Sugarretara botatzeko agindea onekiñ desegiñaz. Arr May 24. Erlijio estuaren aginde gogorrak<br />
gordeaz. Arr EE 1885b, 473. Fueroan diran lege eta aginderik berezienak [...], merkataritzari eta sal-erosiari<br />
dagozkienak dirala. Etxeg RIEV 1908, 113. Agintarian agindeak... zorrotzak izaten dirala. Ill Testim 23.<br />
2. (Lar, Añ). Promesa. "Promesa" Lar y Añ. "Manda, oferta" Añ. Israeldarren alde berritu zituan Jainkoak<br />
hoen gurasoai egindako eskeñi, aginde ta itzak. Ub 30. Aen gurasoai egindako eskeñiak ta agindeak, ta<br />
emanikako itzak. Ib. 70. Ongi jartzea gatikan nuben / egin Lezora promesa; / aginde ura etzalarikan / kunplitzen<br />
oso erraza. EE 1884a, 44.<br />
3. Poder, autoridad. "Almirante, itsasoan [...] agindea duena" Lar. "Imperio" Ib. Aginde edo podorio.<br />
CatOiq 523. Nork aien [enperadore jentilen] aginde, edo asiera eroa aien azken gaiztoarekin naiko luke? Cb Eg<br />
III 332.<br />
4. Imperio. Nork asiera eman zion Greziatar edo Griegoen aginde edo Inperioari? Ub 56. Baldin gertatzen<br />
bazan Erromatarrak garailari irtetea, Gipuzkoa izan zedilla Erromako Agindearen menpean. Izt C 263.<br />
Frantsez agindea lurreratzen da. "El Imperio francés se desmorona". Otag EE 1882c, 414.<br />
- AGINDE-EMAILE. "Preceptista, [...] aginde-emallea" Lar.<br />
- AGINDEKO. a) "Promissorio" Lar. b) (Precedido de gen.). Sometido a, que está bajo la autoridad de. D.<br />
Francisco de Echeveste [...] Txinaren agindeko Tunkingo Erregerengana Enbajadore joan izan zana. Izt C 498.<br />
Bere agindeko zaldidiarekin porrokatu izan zeban Konde de Mauriziorena. Ib. 479.<br />
- AGINDEPE. (Tras gen., con suf. local de decl., en sing.). "Acaudillar, bere eskupean, agindepean jendediaren<br />
bat [...] kidatu" Lar.<br />
- AGINDERA. (Precedido de gen.). Al mando de, bajo el mando de. Eskuadra txiki onek amabi karabeletan<br />
zeramazkien [...] Conde Bañoloren agindera. Izt C 436.<br />
- AGINDEZ. (Precedido de gen.). Por orden de, por mandato de. Iruñeko Obispo txoi argiaren agindez. Legaz<br />
tít.<br />
- AGINDEZKO. a) "Juramento [...] promisorio, agindezkoa" Lar y Añ. Baiezkoa, juramentu egiten bada<br />
iragoriko egia edo jazoerea; agindezkoa, juramendu egiten bada edo eskiniten bada, etorteko dagoan gauzea.<br />
Itz Azald 86.<br />
b) Obligatorio. Errukizko egite okin eta bertze holako egite onekin, dela agindezkoekin, dela<br />
oneraspenekoekin. Legaz 35.<br />
c) Imperativo. Orduan Jesusek agindezko itz-otsaz oju egin zuen. Arr Bearg 99.<br />
agindedun. "Preceptivo" Lar.<br />
agindei. Edicto. Eunte onek, Milango agindeia gogoratzen digu. J.M. Tolosa EEs 1913, 161. Milango<br />
Agindei gogoangarriya eman zuten biyak. Id. ib. 209s.<br />
agindeti. "Imperioso" Lar.<br />
agindetiro. "Imperiosamente" Lar.<br />
agindetsu. "Imperioso" Lar.<br />
agindu (V, G, AN; Lcc, Mic 7v, SP, Lar, Añ, Izt 70v, VocBN, Dv, H; aginddu V-m-gip, AN-5vill), aindu (Vgip,<br />
G, AN-larr-ulz; ainddu V-m-gip, AN-larr; ainddo AN-larr). Ref.: A; EI 301; Asp Leiz2 (ainyu); Iz ArOñ<br />
(aginddu); Etxba Eib (aindu); Elexp Berg (ainddu); Gte Erd 5 y 62.<br />
Tr. Algunos autores meridionales de la primera mitad del s. XX emplean abindu para ciertas acepciones (así<br />
Kirikiño, Otxolua o Anabitarte). Cf. Arriand Euzk 1935, 435: "La escuela renacentista ha conservado la forma<br />
aginddu para el concepto de 'mandar', y la ha modificado en abindu para el de 'prometer'". Hay aindu en<br />
Kirikiño, EusJok (26), JanEd II 122 y T. Etxebarria. En la tradición vizcaína la forma más usual de sust. vbal.<br />
con ines. es aginduten, aunque en los textos antiguos domina aginetan; así en Betolaza (junto a aginduetan),<br />
EgiaK, Capanaga (tbn. agintzen) y Arzadun. Hay además agintetan en Zavala e Iturzaeta. En DFrec hay 231 ejs.,<br />
todos ellos meridionales.<br />
I (Vb.). 1. Mandar, ordenar. "Mandar" Lcc y Mic 7v. "Mandón, aginzala, aginketan deuena" Lcc. "Manda de<br />
testamento, testamentuan emona, agindua" Ib. "Comandar" Lar y Añ. "Legar, hacer alguna manda en el<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
385
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
testamento" Lar. "Decretar" Añ. "Commander" VocBN y H. v. manatu. Tr. De uso gral. en la tradición<br />
meridional; es raro en autores septentrionales: sólo en Etcheberri de Ziburu, Harizmendi, Pouvreau, Duvoisin y<br />
Mirande. Además de con subjuntivo, aparece gralmte. con -t(z)eko, aunque en los textos vizcaínos antiguos y en<br />
Añibarro se encuentra tbn. con -t(z)en, y con -t(z)ea en Cardaberaz (EBO 45), V. Moguel, Guerrico, Duvoisin,<br />
Iraizoz (YKBiz 225), Zaitegi (Sof 64), Orixe (Aitork 20) y T. Etxebarria<br />
Amoreak zer deutsun zuri aginzen. Lazarraga 1185r. Donzella guztioi deustet aginketan / dagiela amoraduok<br />
ondo artu. Ib. 1185r. Egin ta agindu, ta ez aite galdu. "Manda y haz, y no te perderás". RS 462 (tbn. en O<br />
PrASJU 332). Barau egitea Elexa Ama Santean [por Santeak] agi[n]duetan dabenean. Bet 11. Sinistueiten, eta<br />
egiten, eta jakiten aginetan deuskuna. Ib. 4. Illak agin zegian, biziak bere naia. "El muerto mandó, y el vivo hizo<br />
lo que quiso". RIs 50. Zeñek aginzen baitu guarda dila emen esaten duen guztia (AN-larr, 1626). ASJU 1978-79,<br />
237. Egiten aginetan dau zuretzat oea. EgiaK 89. Pekatuak konfeseetan aginzen deuskun mandamentuak. Cap<br />
63. Barau izaitea ama elexa santeak aginetan dabenean. Ib. 12. Denbora sobera baduzu, hari zaite zuretzat zure<br />
debozioneak agintzen duen arauera. SP Imit I 19, 5 (Mst galthatü). Eragin ote digon inori napurretarik ala<br />
aginduaz, nola konseju emanaz. OA 163. Barau egitea Ama Elexa Santeak aginetan dabenean. Arz 24. Zer<br />
agintzen da mandamentu onetan? Iraz 31. Eragozten ta gelditzen dituztela batzarre lenagokoetan agindu<br />
diranak. Lar Fueros 225. [Enperadoreak] agindu ta manatu zuen. Mb IArg II 167s. Gauzak klaro agindu bear<br />
dituzu. Cb Eg III 224. Gaztelako Eleiza askotan agindurik dago. Cb EBO 52. Lege zarrak agindurikako aur jaioberriaren<br />
zirkunzisioa. Ub 62.<br />
(s. XIX). Iñok esaten badau Konfesinoeko Sakramentu Santuba ez dala Jangoikuak aginduba. Mg CO 144.<br />
Egin zuten orretarako Egaztiak Batzarra, ta agindu zan kentzea Sagu-zarrari zituen lumak. VMg 50s. Agindu<br />
zigun gure Jaungoikoak nekatzea. Gco I 424 (v. tbn. 439). Ilenzinán / zú bai beragátik, / baita gogotikán, /<br />
agindubalitz gorátik. LE Kop 44. Abrahani agindu zion Jaunak marka zezala bere burua. AA I 8. Trentoko<br />
Konzilijuak deklarauta ta aginduta dauka [...]. fB Olg 175. Iru urtian euki eban agiñdu ta eragiten gauzarik<br />
baju ta humilldeenak. JJMg BasEsc 186. Agindu eban onzidi edo armada andi bat ifini zeila gure kai, itsasalde<br />
edo kostan. Astar II V. Norbaiteri bekatu egiten agindu, lagundu edo orretarako burutasun txarrik emon<br />
badeutsazu. Añ EL 2 144s. Beste [errege] bat nai genduke / ernaia, bizia, / jendiari agintzen / ongi ikasia. It Fab<br />
61. Agintzen eta erabakitzen degu. Izt C 139. Egin beza Jaunak agindu duena. Ur Ex 35, 10 (Ol, Ker, BiblE<br />
agindu; Dv manatu). Azkenik agindu eutsan sarri konfesau zedilla. Ur MarIl 89. Onetarako agindu zion, kutxa<br />
[...] egin zezala. Lard 8 (v. tbn. 81). Oi Maria, zure bihotz amodioz betheak agintzen darotzu laguntza ematea<br />
bekha[to]ros dohakabeari. Dv LEd 279. Agindu zuen sartu zedilla / kartzela illun batera. Ud 115. Bertsolariyak<br />
eztu / faltarik izandu, / agindu diyotena / kantuan esan du. Xe 291. Billera bukatzian jartzen da bakoitza agindu<br />
zaion bidian. Bv AsL 203. Alkateak agindu zuan errian, mozkortzen errazak ziranak ardo gutxi eta ur asko<br />
edateko. Urruz Urz 63. Nik egingo dut gogoak agintzen dirana. Apaol 85. Lenengo, izan daigula, / aginduta<br />
dago, / gauza guztiak baiño / Iauna maiteago. Azc PB 21. Ezkondu bear dira, Jaungoikoak aginduten daben<br />
legez, arturik Sakramentua. Itz Azald 172.<br />
(s. XX). Artu eban ardurea osagilleak aginddu ebana egittuteko. Echta Jos 161. Agindu eutson azaltzeko nun<br />
egon zan gau artan. Kk Ab I 45. Baña arkakaratzak urretxindorrari aginddu eutson, arantzea barrurago<br />
sartzeko. Altuna 37. Fueroak agindu bezela, erabakiko du, gerrako gastuak nola zuritu. Or SCruz 34. Bere adar<br />
zilatuarekin agintzen zituen gazteluko gudulariak, iardokitzeko prest izan diten. Zub 83. Ak aginddu dagijola<br />
osatuteko zer artu. Otx 161. Gure egunkaria kristau garbia, katoliko zuzena izango litzake, guri, ontan ari<br />
geranoi, dagokigun eta barrenak agintzen digun bezelakoxea. Ldi IL 150. Geroztik, nik diodana nere Aitak<br />
agindu didan bezelaxe diot. Ir YKBiz 429. Maisuari agin zion erakus nindezala. "Ordenó al maestro que me<br />
instruyese a mí". Or Eus 62. Arazorik txikienak be, eurak erabagi, agindu ta erabilli nai dabez. Eguzk GizAuz<br />
166. Mendeko ditun agintariai / asi da agindu ta agindu. SMitx Aranz 21. "Sar eraz ezazu" agindu zion laburzki<br />
otseinari. Mde HaurB 76. Gizalege ankerrak agindu oi dunez ez zitzaion zillegi iñoren aurrean bere-berea zun<br />
aur ura besarkatzea. Etxde JJ 228. Mariñelak, ordea, beren ixil-uneak beti konpasean, beti leku jakiñean,<br />
arraunaren joan-etorriak agintzen duan lekuan. Lek SClar 105. Nere lagunengandik igesi joateko agindu nauen<br />
abotsa. Txill Let 24. Emen nik agindutako besterik ez da egiten! Anab Poli 100. Isillik egon zeiteala agindu<br />
arren. Erkiag BatB 102. Nork agindu dizu gazte arro orri, gurera etortzeko? Ibiñ Virgil 116. Biotzari ezin<br />
jakona aindu maitte edo ez maitte izatia. Etxba Ibilt 460. Jainkoak agintzen duan bezelako andre bati. Lab SuEm<br />
187. Lanera agindu zidatek. BasoM 166. Kontzientziak eskatzen eta are agintzen zidanaren aurka. MIH 376.<br />
Nere iritzia izan da beti, ezin agindu ditekela mugarri oietako bakar bat ibiltari guzien deskantsu-arritzat. Ldi<br />
IL 82.<br />
A mandar (fórmula de cortesía en las despedidas). Agur adiskidiak; etxera biarra eldu jat, agindu ta gera<br />
zaiteze Jangoikuaz. Mg PAb 194. Eskerrikasko ta agindu. Ag Kr 150. Agur! ta agindu noiz-nai / zeuen<br />
Enbeitari. Enb 196.<br />
(Lar, Añ). Gobernar; imperar. "Imperar, mandar", "regir" Lar y Añ. Zeruan agintzen duzu / aingeruen<br />
gañean, / bai eta lurrean ere / gizon guztien artean. EZ Noel 61. Mende guztietako mendetan bizi eta agintzen<br />
duen beraren mereziz. EZ Eliç 295. Borbonek uste zeban / Espanian agindu. ConTAV 5.1.5, 92. Ondo lizate<br />
datorrela ene etsera, neuk baño agindu daiana. "Quien mande en ella más que yo". Mic 13v. Iaunak guztiz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
386
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aginzen du / handitasun handian (Ps 92). "Dominus regnat". Hm 83. Jainkoak nigan beti bizi ta agindu bear du.<br />
Cb Eg II 49. Zein agintarik agindu edo gobernatu zituan Israeldarrak Kanaango bazterretan sartu ziranetik? Ub<br />
40. Ipui onek esan nai du gaizto asmatzallen artean egiak ez duela lekurik, indarrak bakarrik agintzen duela.<br />
VMg 2. Gure arimetan Jangoikoak erreinatu, manatu, ta agindu dezela graziaz emen lurrean. Añ CatAN 30.<br />
Jaungoikoak bakarrik gure biotzetan agindu dezala. Gco I 415. Ez dagijala agindu pekatubak zeuben<br />
gorputzetan. fB Ic II 271. Datorrela bera gure arimara, agindu daijala bertan, errege batek bere erreinuban<br />
legez. Astar II 255. Gogoan beti euki / lenengotik ona / sartu ez dala arrotzik / agintetan ona. Zav Fab RIEV<br />
1907, 93. Karlosek lege bage / nai luke agindu, / gogoak dionari / bizia ekendu. Echag 162. Guk gere Juntetan /<br />
okasioetan / aginduko degula / geren gauzetan. It Fab 208. Col de Portelko bateria berak eragin ta agindu ere<br />
zeban Bellegarde errendatu arterañoko guztian. Izt C 490. Guziak agindu nai zutelako, elkar iltzen zebilzan.<br />
Lard 541. Bizkaian beti agindu eien / Bizkaitar garbi bakarrak. AB AmaE 76. Otseiñak... izenez; / baña etxean<br />
agindu, / guk bai baña zuk ez. Azc PB 48. Aighinam gizon gogorra zan, da gogorrean gura eban agindu, baiña<br />
euskaldunagaz gauza on gitxi atera leike gogorrean. Ag AL 14. Zerua, nun agintetan daben gure Aitak. Itz Azald<br />
68.<br />
(s. XX). Arkaitz aiek guziak erri-lurrak zirala, eta beragatik lur aietan alkateak agintzen zuela. Goñi 72.<br />
Jaungoiko Guzialduna, gizaldi ta gizaldietan bizi ta agintzen dezuna. ArgiDL 77. Kaiser agintzen ikusiko da /<br />
laister Parisko kortian. Tx B I 105. Euzkelerrijak aginduko dau / berai yagokon gauzetan. Enb 92. Bistan da<br />
gogoaren eragin horri ohartzeko behar dudala jaurtarria haunitz bider jaurti, zenbaki haundien legeak agindu<br />
arte. Mde Pr 340. Naiago dau munduan / indarrez agindu. BEnb NereA 254 (v. tbn. 229). Lenago, emen etzan<br />
izaten auzo-alkaterik. Uribarrikoak agintzen zuan emen. And AUzta 96. Erri-xumeak aintzat dituen [...]<br />
asmabideok, andikien gogo-barruetan eztute aurrerantzean aginduko. Zait Plat 125. Ongiak agintzen du gugan.<br />
Vill Jaink 92. Besteok aginduten jarriko balira jarri, erri onetan berton, bestelako aldakuntzak izango gendukez.<br />
Erkiag BatB 70. Utzi ezaiozu [erle] onenari bere erreiñuan agindu dezan. Ibiñ Virgil 109. Nik bear nuke baña /<br />
[etxean] agintzen du beak. Uzt LEG II 166. Aitoren semeak ere, haien mende baina beste guztien gain, agintzeko<br />
sortuak ziren. MIH 235.<br />
v. tbn. KIkV 49. KIkG 32. Inza Azalp 135. Munita 31. Etxde JJ 40. Basarri 153. Osk Kurl 117.<br />
Encargar. Cf. infra AGINDU ETA EGIN. Miñez azkenekuetan zeguala, agindu zizkaten Elizakuak. Sor Bar<br />
37. Simonenian izan naiz lengo egun batean agindu nion uztarriya egin ote duan. Apaol 82. Ala ere udarakoak<br />
[soinekoak] baizik eztitut agindu. A Ardi 31. Oraintxe agintzera noa bada [korneta] berria Parisera,<br />
Prantzikoak abo-ttutta legunagoa baitute. Or SCruz 16. Aindu eban arlandozko obia, bertan jarri zittuan bere<br />
loiba zintzua eta albuan maitte izan eban Zaldun jator zintzua. Etxba Ibilt 490.<br />
(Part. en función de adj.). Preceptivo, prescrito. Egiten dituzan beste obra onakaz, nai aginduak diriala, nai<br />
borondatezkoak. CatLlo 52. Eragin hori, bere zabalerari izendatu zaion tini agindua baino harutzago ez da<br />
joaten. "Punto prescrito". MEIG IX 122 (en colab. con NEtx).<br />
2. (V, G, AN, L, S; SP, Ht VocGr 410, Lar, Añ, Lecl, HeH Voc, Dv, H), abindu (Bera app.), aindu (V-gip;<br />
ainddu V-gip, AN-larr). Ref.: A; EI 301; Asp Leiz2 (ainyu); Etxba Eib (aindu); Iz ArOñ (aginddu). Prometer. v.<br />
HITZ EMAN, promestu, prometatu.<br />
Tr. Al Norte no se documenta en la tradición suletina, ni en Dechepare y Leiçarrraga, y tiende a desaparecer<br />
en el s. XX (sólo en J. Etchepare, Barbier, Zerbitzari y Mirande).<br />
Aldi bat leku sekretu baten / [dameak] neuroni zidan agindu. Lazarraga (B) 1179vb (cf. infra ALDI BAT).<br />
Agindu ta emon ez ala saria prestu ez. RS 283. Hau da bada prometatu atsegiñen gozoa / Eta zerbitzu egiñei<br />
agindu golardoa. EZ Man I 112. Sekretu barren bat airatu dut zein agindu bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç<br />
156. Bekhatore penitentei agindu derautzu barkamendua. Harb 333. Ezkonzea aginduta. Cap 106. Biziro<br />
agintzeak dekharke astiro urrikitzea. "Qui tôt promet, à loisir s'en repent". O Pr 512. Hau aspaldi zinioen /<br />
agindu jendeari. Hm 173. Agindu dudana emanen dut, erran dudana konplituko dut. SP Imit III 3, 3. Bertzela<br />
tratatzen gaitu / Munduan eskastasunak, / agintzen baitarozkigu / Zeruko handitasunak. Gç 67. Jesu-Kristo gure<br />
Jaunak agindu eta prometatu zuen bezala. ES 397. Beraz, Iauna, konpli zazu agindu darokuzuna. Ch III 23, 7.<br />
Jangoikoari agindu genion humiltasuna. Mb IArg I 72. Jangoikoak agindu zien Mesias hau. Ib. 344. Demonioak<br />
zer agintzen dit berari jar[rai]tzeagatik: Zeruko gloria? Cb Eg II 62. Agindu zioten elkharri amodio bethiko bat.<br />
Lg I 283. Jainkoak eman diozoke plazer duenari plazer duen bezanbat denbora, nihori ez dio agindu oren<br />
bakhar bat ere. Brtc 176. Bataiatzen danak [...] agindu behar du, obeto biziko dala aurrerakoan. Ub 194.<br />
(s. XIX). Eman egidazu nere bearsari edo agindu didazun alogera. VMg 9. Zer eztió agindukó aláko Sémeak<br />
aláko amari. LE Ong 87v. Ezkonzako egunean agindu zenduan bezala. AA I 583. Begira, boto edo promesaren<br />
batekin agindua egin gabe zauden zabarkeriaz. AA II 37. Merezi dezaguntzat Jesu-Kristok agindu dauzkigun<br />
onthasun handiez gozatzea. Dh 87. Agiñduten ebala bere alabia emaztetzat, Goliat goituten ebanarentzat. JJMg<br />
BasEsc 176. Bautismo Santuban ez genduban agindu olgeetia. fB Olg 190. Egun atarako agindu nituzan zapatak<br />
edo soñekua, eta akabetarren egon ninzan biarrian. Astar II 72. Akabatzera noa, / agindu det eta, / orain<br />
amabirekin / gaurko bertsoketa. Echag 169. Agin dezogun ez diogula deusik galdeginen guretzat. Jaur 121. Orai<br />
dakhart nik agiñdu bigarren etsenplua. Gy 53. Jainkoak Abrahami [...] agindutako Kanaango lurra. Lard 107.<br />
Barda agindu zinarotan erranen zinduela gaur zer den zaldi-baba. Dv Lab 98s. Nahiz batzuek eta bertzek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
387
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
segeretua agindu zioten Iñaziori. Laph 39. Ogi bat egunero agindu ei eutsen, / familian goserik euki ez egien.<br />
AB AmaE 296. [Eskiliok] bere bizi guzian bera serbituko zuela, Maria txit santari agintzen zion. Arr May 148.<br />
Beraz, huna non dathorrela Jesu-Kristo, mende guzietako Asmakariek urrundik agindu zutena. Arb Igand 61.<br />
(s. XX). Lenengo egunetan Indianoari agindu eutsan bere alde emongo ebala. Ag Kr 176. [Presidentak]<br />
agindurik itsas leihorretako sarkuraren idekitzea ardietsiko deiela. JE Bur 116. Agintzen duena ez du betetzaka<br />
uzten. A Ardi 50. Sari andi bat abinduta eguala lapurrak nortzuk ziran agertzen ebanarentzat. Kk Ab I 24 (v.<br />
tbn. II 141). Nere txikitxua ta / nere politxua / nori eman diozu / neri agindua? Inza in Jaukol Biozk VIII.<br />
Juramentuz agindu zun, gure Fueroai eutsiko ziela. Or SCruz 15. Au egiteko laguntasuna / askok agindu ta emon<br />
dabe. Enb 138. Lagun on bat agindu duzularik lehenbiziko emazteki zantzailari. Barb Leg 61. Otoi ta arren, eta<br />
aginddu ta abinddu, azkenian lortu eban bere gurarija. Otx 92. Egi biribil-samarrak bota bear zitula agindu<br />
zigun Urlia yaunak. Ldi IL 57. Mesia, Yuduai aspalditik ainbeste aldiz agindu ta iragarri zitzaien Mesia ura. Ir<br />
YKBiz 397n. Jaunak agindutako zerua. Eguzk GizAuz 188. Bixtan da elhe horiek Jesu Kristo gure Jauna<br />
agintzen zutela. Zerb IxtS 24. Nik nere lagungoa "baldintzakoa" agindu neraukon. Mde Pr 63. Txarkeriz<br />
dirautenai Jaungoikoak agindu dien suzko zigorraz zemai egiñik. Etxde JJ 140. Goiz aretan Zezili zala-ta,<br />
karteriari agindu eutsan betekadia! Zati baterako izan bear eban dirua. Bilbao IpuiB 28. Batek goizeko bostetan<br />
eramago ninduala abindu zidan. Anab Aprika 70. Baitta laguntzia aindu zetsan aurrera eruateko asmu<br />
negargarrixa. Etxba Ibilt 457. Txekorra il da dirurikan ez, / beti geroko agindu, / lenbizi saldu aragiak da / gero<br />
txekorra ordaindu. Uzt Sas 201. Toboso aldera joango dala agindu bear dit. Berron Kijote 113. Ez ahal da<br />
luzatuko agindu zaigun liburuaren bigarren zatia. MEIG III 87.<br />
v. tbn. Mih 57. Mg CO 91. Gco II 30. Añ EL 2 135. Zav Fab RIEV 1907, 98. MarIl 96. CatLuz 41. Hb Esk 89. PE<br />
58. Arrantz 33. Sor AKaik 133. Bv AsL 220. Elsb Fram 78. Jnn SBi 32. Itz Azald 49. Urruz Zer 73. KIkV 23.<br />
KIkG 23. ArgiDL 106. Inza Azalp 127. Tx B 150. Lek EunD 47. SMitx Aranz 123. SM Zirik 127. Osk Kurl 128.<br />
(Con bere, neure, etc. buruari). "Ez zure buruari agint giristino ona zarela (He), ne vous imaginez pas que<br />
vous êtes bon chrétien" Dv. Ez diozozula zure buruari agiñ segurantza osorik. Ch I 25, 1. [Ixiltasun] hau<br />
gardatzen dutenek bere buruei agiñ diozokete bitoria eramanen dutela. He Gudu 149. Eta aurthen hillen<br />
direnetarik ez bide da bat agintzen ez dioenik bere buruari bertze urthe baten bizia. Lg II 250. Halarik ere ez<br />
diot ene buruari agindu errateko guzien gerizean emanen naizela. Brtc 8. Berak ezaguera izan ta nik<br />
eskuratzeko neukan gogoa jakin, erosgoan sei errial baño geiago bere buruari abindu ta artu zitzakean. "Se<br />
pudiera prometer" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 (AIr ib. 602 uste luke, Ldi RIEV 1929, 209 opa<br />
zezazkion). Bere buruari adiskidetsu aritzea abindu zion. Anab Eusk 1933, 224 (tal vez 'se obligó').<br />
(Part. en función de adj.). Prometido. Intenzionea duke [Antekristek] xoil bide-gabezkoa, / Iesus agindua<br />
dela sinhetsaraztekoa. EZ Man I 65. Lehor agindua. EZ Man II 197. Zeru gorari agoka / suspiraz, o zerua; /<br />
egor azu bidalduko / duzula agindua. EZ Noel 29. Zure ontasun aginduetara nihon behatztopatu gabe laster<br />
egiteko. EZ Eliç 203. Israeldarrak lur agiñdurat goatetik gibelatu nahi zituztenek. He Phil 6. Athera ziren<br />
Egiptotik heltzekotzat lur agindurat. Lg II 239. Hark bethetzen ditu profetek erran guziak hogoi mende aitzinetik,<br />
iduriz ezin zitezkenak; bethetzen denbora, toki eta itxura aginduetan. Hb Egia 50s. Haren familiatik sorthuko<br />
zela Salbatzaile agindua. Jnn SBi 3. Salbatzailearen edo Mesias aginduaren esperantza aurkitu gabe. Lap 148<br />
(V 66). Mesia agindua, Salbatzalea mundura bidali duelako. Ir YKBiz 13n.<br />
3. (V, G, AN; Dv, H). Ref.: A Apend; A EY III 273; Asp ANaf. Dejar, permitir. "Gogoak ez darot agintzen<br />
horren egitea" Dv. "Lagunduko zaitut ene ahalek aginduko darotedan bezenbatean" Ib. "Permettre" H.<br />
"Permitir. Eguraldiak agindu bear gu ara joateko" A Apend. "Barrenak eztit agintzen (G, AN), barruak ezteust<br />
aginduten (agintzen, aginketan) (V), no me permite la conciencia" A EY III 263. "Barrenak ez agindu, sentir<br />
repugnancia. Barrenak ez dit agintzen" Asp ANaf.<br />
Ama bezala orobat / haurra mintzatuko zen; / baña orduko estatuak / etzioen agintzen. EZ Noel 44. Othoitzak<br />
denborak agintzen badu erratzitzu. EZ Eliç 165. Othoitzten [zaituztet] irakasteaz irakurtzen eztakitenei, paradak<br />
agintzen darotzuenetan. Arg DevB 231. Eskatu-zió Pilatosi Josef Arimateakoák [...] lizénzia artzekó Jesusen<br />
gorpútza. Agindu-zió Pilatosék. "Permisit". LE Io 19, 38 (Lç permetitu, He utzi, TB zilhegitu, Dv eskua utzi, Ol<br />
baietsi, Leon baia eman, Ker baiezkoa emon, IBe baimena eman). Elexan edo etsean, ereak aginduten<br />
deutsunean, euki eikezu egunean zeure gogarte edo adimentuzko oraziño apur bat. Añ EL 2 17. Ifinia oi zuten<br />
legezko oitura, nori bere ondasunak agintzen zioten modukoa. Izt C 241 (v. tbn. 509). Bakotxari bere langintza<br />
ta bizimoduak agintzen dion eran [janziak]. Ib. 253. Urtearen sasoiak suertez alan agintzen zebalako. Ib. 165.<br />
Erosi nai badezu [...], zuretzat izango da, baña gogoak ez badizu agintzen, esan zadazu. Lard 162. Zuen txalupa<br />
ametitzia / eztit barrenak agintzen. Xe 282. Enganiyuan bizitzerikan / eztu legiak agintzen. Ib. 189. Bere edade<br />
laburrak agintzen zion eran. Arr May 200. Ixilik egotia eztit / barrenak agintzen. AzpPr 73. --Ni... Manuelentzat<br />
ez naiz izango. --Zer dion, neska? --Barruak eztit agintzen. Ag G 271. Etxekoa degula eztu Jainkoak agintzen<br />
beste emakumek giltz auek erabiltzea. A Ardi 142. Nere kontzientziak ez dit agintzen oiek presondegira<br />
eramatea. Ill Testim 14. Kontzientziyak eztit agintzen / orrela ibillitzia. EusJok 103. Euskaldunoi, lendik<br />
egositako esaerak guztiok berdin esatea, eztigu barruak agintzen. NEtx Nola 50. Barruak etzion agintzen an<br />
galdetu bage gelditzerik. Zait Plat 90. Aiek orduan esan zituztenak berritzerik, barruak etzidak agintzen. Ataño<br />
TxanKan 156.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
388
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. (V; Lar, Añ, VocBN, Dv, H), abindu (BeraLzM). Ref.: A; EI 262. Ofrecer. "Offrir" VocBN. v. eskaini. <br />
Ondo iltzen laguntzeko Ejerzizio santua agintzen, eskeñtzen ta dedikatzen dizutet. Cb Eg II 8. Zure sierbo onen<br />
anima agintzen dizugu: mundu onenzat ill dan ezkero, zuretzat bizi dedin. Cb Eg III 274s. Jaunari bere burua<br />
agindu, ta inklinazio ta pasio guziai gerra bizia egiten asi zan. Cb Just 31. S. Luisen Aldarera joan zan, bere<br />
milagrozko bista Santuari agindu ta graziak eman ziozkan. Ib. 67. Aldare Nagusira joan, ta bere Estanislao<br />
Jainkoari biotz guztitik agindu ta konsagratu zion. Ib. 82. Prezio onen anzekoa da kandelan agintzen dana. AA<br />
II 182. Zeren nik nere burua agindu eta olde osoz eman darotzudan. Dv LEd 98. Eldu zan erosteko / baserriko<br />
iaun bat, / eta agindu ebazan / irurogei dukat. Azc PB 54. Eskale gaixo onek bost illaun iretsi du / lio-jotzen!<br />
Garazik oge bat agindu. Or Eus 357. Nire aitabisaba masta nagusiari lotuta Rotako Ama-Birjiñari kandel-larria<br />
agindu unean. Etxde Itxas 24.<br />
5. "Apercebir, amonestar, ordenar, agindu, gaztigatu" Lar y Añ.<br />
6. (V-ger-arrig-oroz; H), aindu (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (aindu). Enviar. "Noek legorrik agertu ete zan<br />
konturatutzeko, usu bat aindu eban kanpora" Etxba Eib. "Aindutako amabixetatik, Jakobo nausiña zan gure<br />
aldietara agertu zana, esaten daben letz" Ib. v. bidali. Pilatos-egana atzera, esturik, agindu eben [Yesus]. Añ<br />
EL 2 219. Baina agindu ezebanez / aurreti albistarik / agertu zan Markaidan / inok iakin barik. Azc PB 134. Eun<br />
ogerleko / lenengo urteko / azkana ain laster eldu zan, / etxera agindu nebazan. Ib. 197. Etxeko kriau txiki bat<br />
aindu eban karta lotsagarri arekin frailliagana. Etxba Ibilt 463.<br />
+ aindu (BeraLzM). Hacer marchar, dejar marchar. "Soltar" BeraLzM. Jaunak [zaldia] satz-lorrean / galdu<br />
zalako apaiñak edeki / ta agindu eban. Zav Fab RIEV 1907, 95. Orixe dok bene-benetan, egaiz dabillan saia<br />
artziarren eskuko txoriari aindutia (txorija azkatu, juaten itzi). Kk Ab I 16. Zeu ilgo zaitugu ta bestia ainduko<br />
dogu. Kk Ab II 25. Kanari zar bat [...] katuek yango zuten bildurrez aindu izan ez nuna. Amez Plat 24.<br />
aindu. Dirigir. Erreza neuke nere asarria Dukian aurka aindu. Etxba Ibilt 489. Albotik atararik galtzairu<br />
zorrotza, bere indar guztiagaz aindu eban biotzera. Ib. 489.<br />
7. "(V-ger, G-to), seguir favoreciendo. Jaungoikoak agindu daizula orretan (V-ger-arr), agin dakizuela ortan<br />
(G-to)" A.<br />
8. "Reflejar: proyectar un cuerpo la luz, el calor que ha recibido de otro (Darric). Urak agindurikako<br />
berotasunak joa da (Id.)" DRA.<br />
9. aindu. Dirigirse. Aindu zan au frailliangana besarkatu gurarik. Etxba Ibilt 464. Basurda asarre bat<br />
bezela, aindu zan Saloi nausira bene-benetako kulpadunaren billa. Ib. 489. Aindu ziran kanporutz. Ib. 461.<br />
10. "Ainddu [...], forzar, hacer fuerza. Zuek ainddu ortikaldetik" Elexp Berg. "Palankia sartu ta ainddu<br />
bekaldetik" Ib.<br />
II (Sust.). Tr. Documentado desde Refranes y Sentencias en textos vizcaínos y, con frecuencia algo menor, en<br />
guipuzcoanos. Fuera de éstos sólo se encuentra en Haraneder y, ya en el s. XX, en Irigaray, Mirande y Xalbador.<br />
En DFrec hay 138 ejs., todos menos no meridionales.<br />
1. (V, G, AN-larr; Añ, Izt 70v, Dv), aindu (ainyu AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz2 (ainyu); Etxba Eib. Orden,<br />
mandamiento. "Mandado, agindua" Lcc. "Decreto", "mandamiento", "precepto" Añ. "Mandato, orden" Asp<br />
Leiz2. "Mandamiento, bando, ordenanza. Arkupietan ipiñi dabe Alkate jaunan agindua" Etxba Eib.<br />
Dagianak agindua jan dezala. "Quien hiciere el mandado que coma". RS 95. Bait agindua ta ezertua. "Haré<br />
lo mandado y lo que vedáis". Ib. 407. Jaunen hotua oi da agindua. "El ruego del señor suele ser mandato". O<br />
PrASJU 317. Egiterren ondo zure agindua. ConTAV 5.1.4. Agindua egin ez arren. Cap 98. Bere aitaren<br />
agindubari / asaiera ori emonik. Urqz 80. Nik egin biar dot Konfesoriaren aginduba. Mg CO 237. Zelan ausi<br />
dodaz Zure lege, ta agindu santuak? Añ EL 1 140. Zer erakusten digu Jesu-Kristok gure pekatuen barkazioa<br />
eskatzeko aginduarekin? Gco I 430. Egizue gurasoen agindua gauza guzietan. AA II 64. Ara emen<br />
Jaungoikuaren agindu agirija. fB Ic I 102. Mandamentubak, legiak, agindubak, ordenaak edo erregelaak,<br />
guztiak bat esan gura dabee. Ib. 21. Eztaigula ausi Jaungoikuaren legeko agindu edo mandamenturik. Astar II<br />
33. Jose Napoleon Erregetzat jarri zanean, onen aginduak egin nai etzitualako, joan zan Cadiza. Izt C 507.<br />
Zelan egiten zituzan euren borondate, agindu ta esanak? Ur MarIl 99. Bete nai izan zituen bi agindu edo<br />
eginkizun, aspaldian utzita zeudenak, Zirkunzisioa eta Pazkoa. Lard 110. Alemaniara biur zitezela agindu<br />
zitzaien, eta nola nai ere agindu au zerutik etorri zitzaien. Arr May 163. Alkatea eldu iaken / agindu bategaz.<br />
Azc PB 144. Dakidan egi apurra ta Iaunaren agindu donea erakutsiko dautsadaz. Ag AL 112. Maisua, zein da<br />
legeko agindu andiya? Itz Azald 82.<br />
(s. XX). Marik artu eban ardurea osagillearen agindduak zeatz egittuteko. Echta Jos 343. Aginduba bidaldu<br />
eben espetxera, bertan eguan gixajo errubakua azkatu egijela. Kk Ab I 48. Esan zidan ixilka, agindu zorrotzak<br />
zitula ta alditxo batean irauteko. Or SCruz 94. Buruzagiek aginduak emanak beren menekoeri. FIr 148. Nik<br />
agindu gustijak eztuataz bete. Enb 124. Gobernadorearen agindua da. Lab EEguna 105. Zure antziñian abua<br />
itxitta eukitteko aginddu garratzak emon dautsadaz. Otx 147. Bi agindu sail degu abertzaleok [...]: Yainkoaren<br />
aginduak eta aberriarenak. Ldi IL 156. Lege izan nai dauan aginduak, nai ta ez, errazoezko izan bear dau.<br />
Eguzk GizAuz 98s. Zeruko agindua betetzeke ezin dezaket utzi. NEtx Antz 52. Ondoren sarjentuak biderako<br />
agindua eman zuan. Ib. 147. De Bachanalibus agindu batez galerazten ditu Caesar-ek [...] misterio berriak. Mde<br />
Pr 309. Geure semeai [geure izkuntza] erakusteko / dogu agindu gogorra. BEnb NereA 130. Pikete<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
389
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
buruzagiaren aginduak baino gehiago etzenuke zuk iraunen. Arti Tobera 280. Zer da legea? Naimenak edo<br />
borondateak bere buruari ematen dion agindua. Vill Jaink 90. Besteren gauzik ez ostutzeko / zazpigarren<br />
aginduan. Uzt Sas 217. Sinai berrian ikasi duten agindu bakarra. MIH 374.<br />
v. tbn. Zuzaeta 48. JJMg BasEsc 178. Zav Fab RIEV 1909, 38. Goñi 85. A Ardi 69. Ill Testim 13. KIkV 58. KIkG<br />
40. ArgiDL 28. Inza Azalp 47. Altuna 26. Alz Ram 49. Ir YKBiz 455. ABar Goi 49. TAg Uzt 193. Zait Sof 166.<br />
Etxde JJ 69. Bilbao IpuiB 33. SM Zirik 73. Akes Ipiñ 14. Izeta DirG 90. Osk Kurl 39. Erkiag BatB 102. MAtx<br />
Gazt 84. Ibiñ Virgil 73. Etxba Ibilt 479. Xa Odol 273. Berron Kijote 61.<br />
"Manda, legado" Lar y Añ. Ea leenago zorrak difuntuenak kunplidu eztituzan, aginduak kunplidu baño<br />
leenago. "Si no cumplió primero con las deudas del difunto que con las mandas". Cap 114. Ea etxi eban<br />
[testamentarioak] kunplitzaga difuntuen agindurik. Ib. 114.<br />
2. Promesa. Beranketan jakanari emaiten agindua dago aginduaz damutua ta garbatua. "Lo prometido". RS<br />
521. Ez du berantzen Jaunak bere agindua konplitzerat. He 2 Petr 3, 9 (TB agintza). --Zeñen gainian ezarri biar<br />
dogu geure Itxarapen au? --Jainkuaren agindu edo eskinien eta Jesu Kristoren merezimentuben gainian. CrIc<br />
121. Juramentu egiten danian [...] iru egija edo uste euki leikez [...] irugarrena agindu edo esana egitia. Astar II<br />
61. Botozko aginduba ez egitia. fB Ic I 135. Ezkontzako berbia ta aginduba gauza andija ta astuna da. fB Ic III<br />
358. Jakin pekatu ariña dala arako guzurra, arako agindua ez betetia. Ur MarIl 90s. Seguru ondo Inazio gurea<br />
alde batetik Jainkoaren agindutzaz. 'Bien seguro Ignacio de la promesa divina'. Aran SIgn 106. Baña urrengo<br />
beta zetorkionean agur agindu onak, agur asmo ederrak. Ag G 130. Bataioan egindako aginduen berrizkuntza.<br />
ArgiDL 134. Enintzan aiztu, enaiz aiztuten... / Agindua zor dala-ta. Enb 199. Atera ditzagun, adibidez, euna<br />
laurlekoko akzioak. Artu nai orok len-agiri bat izendu bezate, onenbeste-ainbeste eman-agindua sendotzen<br />
dutelarik. Ldi IL 73s. Badakit aren agindua betiko bizia dala. Ir YKBiz 429. Ez ezpain ertzeko agindu errazak,<br />
baizik lanak eta nekeak. ABar Goi 27. Gizartekeri-zaleak ori edonon eta edonoz eskiñi ta agintzen dabe: baña<br />
agindua bat ta emona bi. Eguzk GizAuz 40. Maite-aginduak alkarri bialtzeko ere etzuen gazteak beste iñor nai<br />
izaten. TAg Uzt 202.<br />
3. Poder, autoridad. Alango gizon errukior ta prestuben agindubaren beian zorijonekuaguak izango ziriala<br />
lengo legeen azpijan baño. Mg PAb 218 (v. agindupe). Zarabiltzela [Judegu gogorrak] bultzaka or-emen euren<br />
aginduaren azpian. Añ EL 1 199. Faraon gogorraren aginduaren azpitik urten eben isaeldarrak. Añ LoraS 11.<br />
Eukirik agindu eta eskubidia esaten zitubeezanen ganian, agindu zeuntsen isilik egozala, edo galazo zeuntsen<br />
olako berbarik esaten? Astar II 147. Padezidu eban Ponzio Pilatosen aginduaren bean. CatBus 5.<br />
4. Encargo, recado. Zuk eztozu gaur etxetik urtengo neuk esaten deutsudan agindura baiño bestetara. Ag AL<br />
82. Gure neskatillea nagusien agindu batzuk eginda kaletik etxera sartu zanerako. Ag Kr 164. Orregatik ibilli oi<br />
zan Oñatiko alderdietan [...] urliari zama bat jaso ta besteari agindu batzuek egin. Ag G 299. Agindu bat<br />
dakartzut... labur esateko, / semeak Garazi nai luke beretzako. "Encargo". Or Eus 134. Zu bezelako gizon bat<br />
bear det agindu bat egiteko. Zure lanaren ordez diru-mordoxka bat emango dizut. TAg Uzt 199. Amari be<br />
aginduak pozik egiten eutsazan. Alzola Atalak 50.<br />
5. Aviso. v. agintza (5). Eskualdunen artean, agindua edo deia ongi artzen dute. FIr 189 (se refiere a que el<br />
moribundo acepta de buen grado el que se llame al cura).<br />
6. abindu. Ofrecimiento. Zeure abinddu ta eskeintzea ontzat arturik, aztuntasun au ementxe berton arinddu<br />
daikedala otu yat. Otx 64.<br />
- AGINDUA EGON, AGINDURIK EGON. Estar obligado. --Zer aditzen dezu Kristoren gizonaz? --Jesu-<br />
Kristoren fedea duena, zeña dan bataioan artu zuena, eta geroztanik bera serbitzera agindua dagoena. CatBurg<br />
10. Bera serbietara agindurik dagoana. Cb CatV 13 (tbn. en CatBus 9).<br />
- AGINDUAN. (Precedido de gen.). A las órdenes de. Monja pobre, triste, lau ormaren artian sartuta, inoren<br />
aginduban daguana izatia. fB Ic II 293. Geure gogua, geure burutazinoiak [...] egozala ziur, zintzoro ta prest<br />
geure borondatiaren edo nailliaren esanian ta aginduban. Ib. 261. Gizon bat edo emakume bat gurari txatxar<br />
baten aginduban egotia. Ib. 272. Diabruaren aginduban. fB Ic I 5. Baña ez ebeen gustijak iraun Jaungoikuaren<br />
aginduban. Astar II 281.<br />
- AGINDU-HAUSTE. Infracción. v. LEGE-HAUSTE, hauste (2). Aingeruak esandako itza sendoa izan<br />
bada, eta edozein agindu-austek eta biurkerik ordain zuzena artu badau. Ker He 2, 2 (Ol, IBk (h)auste).<br />
- AGINDU-BEHAR. a) Ansia de poder, de mando. Zuk sortzetik agindubearra dakartzu odolean eta gizona<br />
zure esanetara makurtu nai duzu. Etxde JJ 142. Orren arropuzkeria, orren agindubearra. Ib. 105.<br />
b) Mandón, autoritario. v. AGINDU-GURA. Itz batean, Allande gizon nausikor eta agindubearra zan. Etxde<br />
JJ 69.<br />
- AGINDU-EGINEKO. "Agindu egiñekoa da (G-goi), es obediente, hace lo que se le manda" A<br />
- AGINDU-ESANEKO. Obediente. Agindu-esaneko andre ona, ta seme-alaba eder eta ongi aziak zituen. Zait<br />
Plat 82.<br />
(Precedido de gen.). Lege orixe ezagutu bear du gure adimenak: aren agindu esaneko ta mutil izateko<br />
eginbidea dugu. Zait Plat 34s. Orobat lerroa, kolorea ta itza gogoaren agindu esaneko mutil oi dira. Ib. 153.<br />
- AGINDU ETA EGIN. "Agindu ta egina dirudi, parece hecho de encargo (V)" A EY III 282. Gure Elizako<br />
San Kosetxu ederra ostuko baleuskue, neure senarra da agindu ta egiña langoxea [...] altara-ganean egoteko. A<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
390
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
BeinB 41. Iakintzarako agindu ta egina zirudien [Platonek]. Aztertzaile gorengoena ta lege-etsairik gorriena<br />
izan zan erabat eta orobat. Zait Plat 6.<br />
- AGINDUETARA. (Precedido de gen.). A las órdenes de. Zaude beti orretan, zere edermenaren<br />
aginduetara. Ldi IL 115. Zere aginduetara daukazu mandatari ori berbera. TAg Uzt 245. Zure aginduetara beti.<br />
NEtx Nola 13. Kapitain jaunaren aginduetara! Arti Tobera 272. Nire aginduetara dago dena hemen. Ib. 280.<br />
- AGINDU-GALE. Deseoso de mandar. Ez zaite guzia agindu-gale: agintzen zenun berak ere bizirik<br />
ezpaituzu zure esana bete ta. Zait Sof 99.<br />
- AGINDU-GURA. a) Mandón, autoritario. Zuk juzgetan dozu laguna, zitala dalako, paltsua dalako, [...]<br />
agindu guria dalako. fB Ic II 235. Nos esango ete dau aginduguriak, "oraintxe ondo nago"? Ib. 250.<br />
b) Deseo de mandar. Gurasuak eureen interes, edo oraindik agiñdu guria gaitik luzatuten deutseezanian<br />
ezkontzaak. JJMg BasEsc 212.<br />
- AGINDU-GURAKO. Imperioso, dominador. Aragi aindugurakua / ez da izango or nausi. Etxba Olerti<br />
1959, 229.<br />
- AGINDU-GURAN. Deseando mandar. Edurra eta zozoa emen / biak agindu gurian, / biak aukeran bizi nai<br />
dabe / arantza barik lurrian. BEnb NereA 113.<br />
- AGINDUKO. (Precedido de gen.). Subordinado, que está bajo el mando de. "Súbdito, (c.) menekoa, menpekoa,<br />
agindukoa" Añ (no está claro si se trata de sust. plenos). Inoren aginduko ez izatea edo agintaritzia. CrIc 10.<br />
Errege batek emoten deutsala bere aginduko bati alizatia ta eskubidia, berak nai ditubanak karzelan sartuteko.<br />
fB Ic III 299. Onetarako bazuen bere aginduko tribukoak zerbait laguntza emango zioten ustea. Lard 215s.<br />
- AGINDU-LEKU. Imperio, territorio sobre el que se manda. Alexandro Andijak negar egiten eijeban, mundu<br />
bat baino ez egualako [...] Ta gitxi eritxon mundu guztiari bere agindu lekutzat. fB Ic II 250.<br />
- AGINDU-NAHI. Deseo de mandar, ambición de poder. Baña leku guzietako gaitz agindunaia an ere bazan;<br />
eta [...] Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93. Munduan askok agindu naia / badu besteren mayian. Xe<br />
283. Geren etxian agindu naia, / jakiña dago guria. Tx B III 22. Makur oetako bat edo bi edo guziak batean<br />
diralarik, iru sorterro ditute: agindu-naia, ikusmiña, atsegalea. Or Aitork 67. [Cesar-en] agindu-nahiak ekar<br />
ditzakeen kalteen beldur. MIH 314.<br />
- AGINDU-NAHIAN. Deseando mandar, gobernar. Or daukazue oraiñ, egun batetik bestera ta iñok zelan<br />
eztakigula aberasturik [...] erri guztiari agindu naian. Ag Kr 174. Ez zebilen bera agin-nahian, ez zuen Cesar<br />
gorroto, bai ordea askatasuna Cesar baino maiteago. MIH 315.<br />
- AGINDU-NAHIKO. Mandón, autoritario. [Senekak] eukan emaztia zitala, miin gaistokua, burugina ta<br />
agindunaikua. fB Ic III 374. Agindu naikoen guda zitalak, kurruka makurrak, azpikeriak, lapurretak, erri ta ibar<br />
kiskaltzeak. Ag G 259.<br />
- AGINDURA (Añ). (Precedido de gen.). A las órdenes de. "(A tu) obediencia estoy, (c.) zure agindura nago"<br />
Añ. v. AGINDUAN, AGINDUETARA, AGINDUTARA. Badegu beste etsai bat [...] infernuko Dragoi<br />
anzinakoa ta gaurkoa, zeñen mendean bezela dauden bere agindura anbeste serbitzari. Mg CC 223. Gelditzen<br />
da zure agindura [...] Vicenta Antonia Moguel ta Elguezabal. VMg VIII. Nagusien agindura prest egotea. Añ<br />
LoraS 170. Ifiñi zituzan gure agindura bere eskubetatik urteniko gauza guztijak. Astar I 51. Seme alabak egon<br />
bear dira euren gurasuen agindura. Astar II 77. Ordurako Obispo bazan ere, San Pabloren agindura joatea ezegokitzat<br />
etzeukan. Lard 511. Jaungoikoa bere kreaturen agindura jartzea! Arr May 117. Bere aragia guzian<br />
espirituaren agiñdura zegoen. Ib. 122. Deabruaren agindura guztioi bizi eragitea. Itz Azald 213. Nagusi<br />
gaztearen agindura, idi-pareak zeramakin golde astuna. TAg Uzt 264. Ugiñen agindura [...], gorantz-beerantz<br />
ikotika, joan yoian "Otoiope". Erkiag Arran 84. Gorrotozko asmoak, odol-eske dagozan begiak eta iskillu<br />
zorrotz ala tirogilleak, gogo baldarren agindura... Erkiag BatB 134.<br />
"Rendir, sujetar, [...] agindura ekarri, etorri" Añ. Onean ezpazezakeen, aien agindura naitaez makurtueraziko<br />
ote zuen susmoa sortu zitzaion. TAg Uzt 121. Gogoa sendo ez zutenak makurtu egin ziren ingles<br />
erregearen agindura. Mde Pr 254.<br />
- AGINDUTARA. (Precedido de gen.). A las órdenes de. Aita Santuaren agindutara iraun zuten apaizak<br />
etzioten konstituziño zibillari aitormenik egin. Etxde JJ 20.<br />
- AGINDUZ. a) Preceptivamente, obligatoriamente. --Aginduz edo prezeptoz [miserikordiazko obrak] nox<br />
obligetan dabe? --Gizon jakitunen eretxian estutasun astunekoak direanean. Cb CatV 47. Ez du [Elizak] ipini<br />
urtean beingo komunioa baizik aginduz edo bekatu mortalaren bean. Mg CC 207. Geidearen estualdi andietan<br />
dira aginduz bearrezkoak errukizko egintzak. KIkV 81.<br />
b) (Precedido de gen.). Por orden de, por mandato de. Aita Santu Pio lenengoaren ordena edo aginduz. Mg<br />
CC 207. Elexa Santearen aginduz. Añ EL 1 86. Elizako eginkizun Jainkozkoak dirauten arte guztian itxiak egon<br />
bear dute, Ama Gipuzkoaren aginduz ta oituraz, ardandegi [...] guztiak. Izt C 211. Egiaren gañean ta justiziaren<br />
aginduz juramentu egitea pekatu ete da? CatBus 24. Jaungoikuaren aginduz ta ordez berba egiten deuat. Ur<br />
MarIl 14. Enperadorearen aginduz Juduen lur guziak saldu eta emanak izan ziran. Lard 547. Aita Santu beraren<br />
manu edo aginduz. Aran SIgn 103. Medikuen aginduz / egoan gogoketan / etorkizuneko ta / oraingo gauzetan.<br />
Azc PB 83. Beste lege baten aginduz Iudearrakandik nai Mauruakandik iatorririkoak eziñ erritartu eikezan<br />
Bizkaian. A Ezale 1897, 239a.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
391
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XX). Aren aginduz edo esanez beren gurasoak emon deutsiez [...] milla errealak. Ag Kr 191. Nere aita<br />
probintzialaren aginduz idatzi ditut oar auek. A Ardi 107. Jaungoikoaren aginduz Erroman jarri zuan bere<br />
Gotzai Alkia. Inza Azalp 100. Monjiak osalariaren aginduz, esautson ankak ebai biar yakozala. Kk Ab II 47.<br />
Gauaren aginduz, orra sua itzali. Ldi UO 21. Noren aginduz jantzi duk ori? Or Eus 181. Beste batzuk baltsan<br />
edo nastean erabillezan Leninen aginduz. Eguzk GizAuz 130s. Adiskideen negarrik gabe, onelako legien<br />
aginduz, arrillobi bakan orren zulo barnera, yoan bai-noa. Zait Sof 185. Erri-buruen aginduz zenbatza edo<br />
estadistika bat egin zan. F. Labayen in Munita 6. Berak, erregearen ordezkiaren aginduz, eraiki behar izan zuen<br />
urkabetik. Mde Pr 253. Kapitanaren aginduz [...], ekaitzak ontzian egindako ondamen eta okerrak antolatzen asi<br />
zan jendea. Anab Poli 65. Arein aginduz Ipiñeburure be eldu zirean gixon-batzaillak. Akes Ipiñ 11. [Piztiaren<br />
egiñak] ulermenaren aginduz ordenatuak baleude bezala. Vill Jaink 71. Txarri aundi bat il eben Olarratzen<br />
aginduz. Erkiag BatB 102. Orain berriz Alde zaharra, bihurtu zaigu [Parte zaharra], mintzatzen ez den herriaren<br />
aginduz. MEIG VII 39. N-dun atzizkia beharko luke ondotik, gramatikaren aginduz. MEIG V 79.<br />
v. tbn. Astar II 4. Bv AsL 139. Itz Azald 12. Goñi 80. KIkG 24. Enb 82. Otx 120n. Ir YKBiz 107. Etxde JJ 254.<br />
Bilbao IpuiB 85. Izeta DirG 122. MAtx Gazt 103. Ibiñ Virgil 116. NEtx LBB 166.<br />
- AGINDUZKO. "Juramento [...] promisorio" Añ. Besteari deritxo aginduzkoa; eta da juramentu egitea gero<br />
etorkizunean zerbait egingo dala. Añ MisE 196. Jakinik ze gogo edo intenzinoe eta uste euki biar dan aginduzko<br />
juramentuban. Astar II 63. Lau modutakua da juramentuba, baijeztua edo baijezkua, zematugina edo<br />
amenazankua, biraozkua eta aginduzkua. Ib. 60.<br />
- AGINTZEKE, AGINDUTZAKA. Sin ordenar. Mugarriren batzuk kendu, laburtu edo luzatuten ditubenak<br />
Justiziak edo parte biak agindutzaka. CrIc 81.<br />
hagindu. 1. "(L), ébrécher, s'ébrécher parlant d'une lame d'instrument tranchant" H. 2. "Salir los dientes<br />
(FSeg)" A.<br />
aginduera. v. agintera.<br />
aginduerazi. v. aginarazi.<br />
agindugarri (H). Obediente. Baña ze umil, ze agindugarri edo obediente. Astar I VII bis [?] (ap. DRA).<br />
aginduka. 1. Dando órdenes, mandando. Goizeko irurak baño len asten zan deadarka, otoizka ta aginduka.<br />
Ag G 27.<br />
2. aginka (B ap. Izeta BHizt2). "Ofreciendo. Or ai dire aginke" Izeta BHizt2. "Aginke ta iñork ez nai" Ib.<br />
hagindun (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Dentado. "Ez da mira izatekua aren ortza, aginduna jaixo ei zan da" Etxba<br />
Eib. Cf. gezur-hagindun s.v. GEZUR-HAGIN. Geure auzoan bizi da Ameriketatik oraintsu erriraturiko mutil<br />
zaar bat, orrazi zaarren aginduna [= 'que tiene dientes de peine viejo']. A BeinB 64.<br />
2. (V-gip ap. Etxba Eib). Diente de una rueda. "Makiña arek, agindun errobera asko ditu" Etxba Eib. "Iittai<br />
aginduna, la hoz dentada para cortar trigo, hierba, etc." Iz ArOñ (s.v. iítaai).<br />
agindupe. Tr. Propio de la tradición meridional, es algo más frecuente en textos vizcaínos. En DFrec hay 10<br />
ejs.<br />
(Como sust. pleno). Poder. O Jaungoiko baten agindupe edo poderio miragarria! Itz Berb I 356.<br />
- AGINDUPEAN. a) (Precedido de gen.). Bajo la autoridad de, a las órdenes de. "Agindupean egon, [...] estar a<br />
la obediencia, sujeto" Izt 81r. Guraso zaar asko ikusten dira [...] lotsa gaistoko umeen eskupian ta<br />
agindupian. fB Ic I app. 5. Pamelija andija edo jente andija bere agindupian daukanari esaten jakon legez<br />
pamelijaren buruba. fB Ic II 263s. Jaungoikua gizon ta emakume baten mende ta agindupian! Ur MarIl 99. Zer<br />
balijoko leuskizu eukitiak zeure mende ta agindupian mundu guztija. Ib. 11s. Guziak alkarrekiñ bakar artan bizi<br />
ziran, guziak Bonfilio Monaldiren agindupean. Arr May 168. Bere agindupean bizi dira aizea ta trumoia. Ag AL<br />
142. Gobernuaren mendean eta agindupean. Itz Azald 53s. Nok emon leikez parkamenak? [...] Apezpikoak edo<br />
Obispoak euren barrutiyetan edo euren agindupean dagozan lekuetan. Ib. 150. Mendian zeuden oraindik ardiak<br />
eta moxalak, Joseren agindupean. Ag G 202. Onzpurubaren agindupian txaneletan sartu ta abijau ziran iparalderantz.<br />
Kk Ab I 81. --Noren agindupean abil? --Santa Kruzenean. Or SCruz 43. Neri deritzat / Garazi urregorria,<br />
/ Dazianoren agindupean / erio gorri ikusia. Or Eus 227. Emen dezu beti zure agindupean, Maiztegi'tar<br />
Luisa. NEtx Nola 19 (fórmula epistolar de despedida). Pilotuaren agindupean, lurrin-makinattoaz ziarduen<br />
itsas-langileek. Osk Kurl 129. Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Zait Plat 117.<br />
Ninakor-en agindupean gogozago ekien egoten. Erkiag BatB 17. Zenbait etxetan aita semearen agindupean<br />
bezela, jeneral agintari ura, gizon ospetsu izan arren, soldaduen mendean baitzegoan. Salav 74s. Eta zure<br />
agindupean Urte-Nagusiak len-urratsak emango ditu. Ibiñ Virgil 43.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 392<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Egonik bere aragija arimiaren agindupe oso osuan. Ur MarIl 104.<br />
b) Con orden de. Ereiñotzei irakasteko agindupean zorionez gainezka Eurotas-ek entzun zizkionak. Ibiñ Virgil<br />
50.<br />
- AGINDUPEKO (Añ). a) Súbdito, subordinado. "Súbdito" Añ. v. aginpeko. Beste ainbeste esaten da [...]<br />
nai juezak bere agindupekuai, nai ugazabaak otseginai [...] eragotzita daukeen denporan, olgeetia gaiti. fB Olg<br />
42. Erremedijua imini biar dabeela, guztiz galdu ez ditezan euren agindupekuak. fB Ic II 217. Bera ezagututen<br />
ebeela euren Jaun eta Jaungoikotzat eta konfesetako ziriala bere menpeko edo agindupeko. Astar II 207. Bildur<br />
izatia seme edo agindupekua urlija edo urlijagaz batuten badira galdu leitekezala. Ib. 179. Deabru okerraren<br />
adu gaiztoko agindupekoak izatera. Añ EL 2 5 (EL 1 serbitzariak). Zeure agindu-pekoai itxiten badeutsezu alango<br />
tokietara yoaten. Ib. 149. Bere serbitzari eta agindupeko guziak [...] bidera irten zitzaiozkan. Arr GB 10. Ni, oh<br />
Ama laztana, zure agindupekoa naiz. Arr May 91. An ikusi eben alkar Teobaldo dukearen ienteak eta eure<br />
aitaren agindupekoak. Ag AL 14. Geure agindupekoak eta geuk bere Sakramentu au ainbat lasterren artuteko<br />
alegin guztiak egitea. Itz Azald 168. Nire aitaren erailleekin bizi naiz, beren agindupeko. Zait Sof 18. Eskatu<br />
bear dezun guzia, zure agindupeko Loinaz'tar Erramoni. NEtx Nola 14 (fórmula epistolar de despedida).<br />
Odolgiroz agintari izan eta mundu ontan agindupeko izatea suertatu. Etxde JJ 268. Bere amaren agindupeko<br />
zan. Ib. 239. Benetako agindariak, izan ere, eztuela bere buruaren egokia begiratzen, agindupekoarena baizik.<br />
Zait Plat 140. Baina erdararen mendean ibili, haren agindupeko izan gure hizuntza bakantzeko eta murrizteko?<br />
MIH 85.<br />
b) Obligatorio, preceptivo. --[Errukizko egikerak] noz izaten dira agindupekoak? --Gizon aituen eretxian<br />
astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120.<br />
- AGINDUPERA. (Precedido de gen.). A la obediencia de. Dometan dot gorputz au, ezten dot, ta ekarten dot<br />
neure agindupera. fB Ic II 277. Oni dei egiten deutsa Jaungoikuak inoren agindupera, an ezi ta mansotu<br />
dagijen. fB Ic III 315. Erregeak, bere agindupera ekarri ondoren ere, autonomia utzi ziolako. Mde Pr 254.<br />
- AGINDUPETARA. (Precedido de gen.). A la obediencia de. Bere borondate ta agindupetara laister ekarri<br />
zun. Etxde JJ 68.<br />
- AGINDUPETATIK. (Precedido de gen.). De la obediencia de, de la sujeción de. Non [kurtzean] il gura izan<br />
eban / gu ateretiarren / geure pekatuaren / ta areriyo gaistoaren / agindupetarik. CatLlo 3.<br />
- AGINDUPETIK. De la obediencia, de la sujeción, del poder. Gezurti, itz labañ zaleak, biotz tolestua<br />
dutenak, igo oi dute sarri leku goietara, agindupetik agintari izaitera. VMg 73. Agindupetik kanpora dagozan<br />
zismatikoak. Itz Azald 45.<br />
(Precedido de gen.). Daki gure arimen arerijo onek [demoninuak] Sakramentu onek ateraten dituzala<br />
gizonak bere agindupetik. Astar II 227. Orregaitik astotxua / ebilen beti ta beti / nos onen agindupeti / aterakoan<br />
burua. Zav Fab RIEV 1907, 530. Idumearrak eta Siriarrak asi zitzaiozkan zirikatzen, eta bere agindupetik irten<br />
naiez. Lard 215. Erromaren agindupetik aldendu ziran Greziatar da beste Sortaldeko kristiñauak. Ag AL 109n.<br />
Etzun [morroia] bere agindupetik uxatu. Etxde JJ 269.<br />
agindute. v. agintze.<br />
aginduzale. Mandón. Gizon ederra daukat / munduan legia, / fandangolaria da / parerik gabia; / lanian<br />
gogorik ez, / agindu zalia. Xe 254.<br />
haginetako (V-gip; A Morf). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "[Golpe dado] en los dientes" A Morf 122. "Golpe<br />
a la quijada. Agiñetako batekin lurrera bota eban" Etxba Eib.<br />
hagingabe, aginbage (Lcc, Añ (V)). Desdentado. "Desdentado, agin bagea" Lcc. v. HAGIN GABEKO (s.v. 1<br />
hagin).<br />
hagingabetu, aginbagetu (Lar). "Desmolado, [...] aginbagetua" Lar.<br />
aginka. v. aginduka (2).<br />
haginka (V; Ast Apol 96, H), hainka (V-gip, BN-baig), agika. Ref.: A (aginka, ainka); Etxba Eib (ainka). 1.<br />
(Adv.). A dentelladas, mordiendo (tbn. fig.). v. HORTZ-HAGINKA.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional.<br />
Muxika arerioakaz agika. "A dentelladas con los enemigos". RS 270. An suge, zirau, zapo, armiarma, dragoi<br />
[...] aginka, ta atzaparka animak puskatzen bezala. Cb Eg II 205. Asitzen da ozka eta aginka erlijioko ordenetan<br />
bizi diranen kontra. AA I 89. Ezagutu dituzue lagun urkoaren izen onari edo famari ozka ta aginka ari<br />
zaizkanak. AA III 425. Txakurrak oi dabilz alkarri aginka, zaunkaka ta gorrotoz aginak erakusten. fB Ic III 235.<br />
Zorion gustijonen erdijan egongo jaka aginka bere konzienzijako aarra. Astar II 223. Eta aginka ebagirik /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 393<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
itziten dabee gaistoak [otsoa] / galdurik bere lau zankoak / baia orregaitik bizirik. Zav Fab RIEV 1907, 533.<br />
Suge izugarriak aginka puskatzen zioten kolkoa. Arr May 57s. Saguak igesi ebilzala / eldu zan txakur mosu<br />
zabala; / zeñek ebazan aginka azkatu / amasei katu. Azc PB 44. Ainka ta zaunka, ikaratu ta zatitu ta ian egin<br />
bear ditugu prankotarrak ostera bere. Ag AL 33. Asi naz bada aparitan, nire tripei ta ogiari aginka. Or Tormes<br />
79. Txakurrak axatu ta aginka il egijen. Otx 68. Aginka ta ostikoka erasotzen zien bere lagunai. TAg Uzt 64.<br />
Arratoi ikaragarriak kirri ta karra aginka zura janaz. Etxde AlosT 28. Lore guztiek aginka / edan zidaten odola.<br />
Arti MaldanB 215. Eurek berak aginka beren loadarrak urratzen zituten. Ibiñ Virgil 104. Atzka, aginka eta<br />
bultzaka. Etxba Ibilt 465.<br />
2. (A Morf 20; -kea det., H (V)), ainka. (Sust.). Mordisco. "El vocablo aginka, ainka, 'mordiendo,<br />
dentelleando', significa para muchos 'mordisco'" A Morf 20. Zakurraren ainka ark erru gaiztoa zuen (ANlarr).<br />
A EY III 264. Gaurko egunean gizarteak darabiltzkin aginkak eta burrukak ikusirik. TAg Uzt 88.<br />
- HAGINKA EGIN (V; Aq 479; ainka eiñ V-m-gip; aginke e. vEys (V)). Ref. A (aginka, ainka); Etxba Eib;<br />
Elexp Berg (ainka eiñ). Morder. "Morder, aginka egin (G). Txakurrak aginka egin dit" Aq 479. "Mutill txikittako<br />
burruketan, debekauta eguan aginka eittia" Etxba Eib. Txakurrak egiten dabena bere egingo zeuskit: aginka.<br />
A Ezale 1897 263n. Ziraunak azi ziran eta aginka egin eutsen gizonari. Itz Azald 179. Aginka egin zion /<br />
txakurrak bezela. EusJok II 169. Ezin ixan eutson kendu [aiztua], katuba lez aginka ta ostikoka egiten ebalako.<br />
Kk Ab I 38s. Ara non yatorkazan txakur gustijak [...] berari aginka egitteko. Otx 69. Miñ artzeko, belarrian ala<br />
biotzean aginka egiten dizute? Zait Sof 170. Muskerrak ainka ein ezkero (V-gip). Gand Eusk 1956, 212. Bai,<br />
atzo be "alondigako txakurrak" aginka ein jestan. SM Zirik 93. Ta gero etzion egiten haginka jabearen<br />
zakurrak. Osk Kurl 136. Zakur zaunkatzen bazekiten [sofistak], bear zutenean, bai orixe: beren mingain luzeari,<br />
ostera, aginka egin bide zioten maiz. Zait Plat 151.<br />
Ai, ene ai! Beljika, Beljika! / Otsuak dautzu aginka. Enb 134.<br />
haginkada (V; H), ainkada (V), ainkara (V-gip). Ref.: A (aginkada, ainkada); Etxba Eib; Elexp Berg<br />
(ainkara). Dentellada, mordisco. "Morsure" H. "Eiñ zestan aginkadiagaz, orbana laga zestan betiko" Etxba<br />
Eib.<br />
Tr. Exclusivamente meridional, más frecuente entre los vizcaínos. Sólo hallamos algún ej. con egin en Erkiaga<br />
(la construcción gralmente. usada es aginkada eman).<br />
O eriozko infernuko pekatuaren zazpi burudun suge nazkagarria! Zenbat aginkada animari [...] ematen<br />
diozka. Cb Eg II 173. Aginkada krubelakin amurratuta legez kendu eutsan bizitzia. Zuzaeta 135.<br />
Murmuradoriaren miiña [...] da aginkada bategaz iru personari benenua ezarten deutsan bibora bat legez.<br />
JJMg BasEsc 99s. Eztau sentietan bere bijotzian pekatubaren agindaka edo erremordimenturik. Astar II 225.<br />
Bere konzienzijak emoten eutsazan kezka ta aginkadaak. Ur MarIl 58. Arimako kezka ta aginkadak ez dira izaten<br />
ain bizi eta zorrotzak lenago legez. Itz Berb I 15 (en la versión guipuzcoana kezka ta atsekabeak). Topau<br />
eutsazan idunean aginkada-zauriak odoletan egozala. Echta Jos 246. Bereala aginkada aundi bat zentzun, ta<br />
arnas guztiaz arraiña ekarteko inderka jarri zan. EEs 1918, 127. Bein batean mutikotxo batek eldu gabeko<br />
intxaurra artu zuan baratzan, eta beste gabe aginkada bat eman zion moskolari. EgutTo 4-1-1919 (ap. DRA).<br />
Txakur aginkadarik artu barik. Otx 69. Txakurraren aginkadea, txakurrak osatu (V). "Mordedura de perro, la<br />
cura el perro". A EY III 72. Ez ote dek azalik txarkeria aurrez-aurre ta gizonki egiteko? Ezkututik sartu bear ire<br />
aginkada pozoitsua. Etxde AlosT 74. Ta aoa zabaldu ta aginkadea emotera yoiakon. Bilbao IpuiB 128. Azurrari<br />
azkenengo aginkadak egiten eutsazan bitartean. Erkiag BatB 95.<br />
haginkaka, ainkaka (A Morf 20). "Mordiendo" A Morf 20. An gelditu zan Mainton Itzontzi, berriketan,<br />
lukainka-muturrari ainkaka. Ag Ezale 1897, 188a.<br />
aginkalari. v. haginkari.<br />
haginkari (V-gip; Ast Apol 90, Añ, H, A; aginkaari V-gip), aginkalari (V-gip), ainkari (V). Ref.: A (ainkari);<br />
Iz ArOñ (agínka(la)ri); Etxba Eib (aginkalarixa). Mordedor (tbn. fig.). "Agínka(la)ri, mordedor" Iz ArOñ.<br />
"Txakur zaunkarixa, ez aginkalarixa, esaten dabe" Etxba Eib. Au gaiti umeen adiskidetasunak ez dira<br />
estimeetan, laster galduten dirialako. Ta nausijeenak bere bildurra, arduria, ta zelo aginkarija eureekin daukee<br />
geijeenian. fB Ic I 60. Ze bide bada, onako dudaak ta arimako ar aginkarijak kenduteko? fB Ic III 168. Txakur<br />
ausilaria ezta aginkalaria (V). EgutAr 12-2-1912 (ap. DRA). Kurrika aginkariekin burnia irauliz [kiklopeak].<br />
Ibiñ Virgil 111.<br />
haginkatu. "Agínkaatu, mordisquear, marcar con los dientes" Iz ArOñ.<br />
aginketa. "Mandamiento, mandamentua, aginketea" Lcc.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
394
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aginkor. Autoritario. Enaramazute bertantxe beragana, --diotsa emazteari aginkor. Etxde AlosT 49s.<br />
Mayiri mintzatu zitzaion aginkor. Etxde JJ 30.<br />
aginle. Gobernante, persona que tiene autoridad. v. agintzaile. Etxeen ta atseginzen gisakoak dira munduko<br />
egiteko ta honrak, naiz izan oriek kargudun, aginle, justizari, titulo, errege. Mb IArg I 285.<br />
haginondo. Tejo. v. 2 hagin. Gantzutu itzatzu inguruan buztiña leunarekin erlategiko zirrikituok, eta abar<br />
ostotsuz estali itzazu gaiñekaldetik; ez agin-ondorik urbillean utzi. Ibiñ Virgil 108. Zure erlakumeak ez al dira<br />
Kirnoko aginondoetara urbilduko! Ib. 60.<br />
aginpe. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo el dominio. v. agindupe. Bautismuak ateraten gaitubala<br />
Diabrubaren mende edo katiguerati, zeñen esku ta aginpian legez sortu ta jaioten garian guztiok. CrIc 131.<br />
aginpeko. Súbdito, subordinado. v. AGINDUPEKO. Iarraitu nai badabe, bialduko ditudala neure erritar<br />
aginpeko guztiak mendira. Ag AL 152.<br />
aginpen, aginben. Orden, mandato. Españak argittaldutako aginben batek Araba, Gipuzkoa ta Bizkaiari,<br />
iruroi, Españak berak daukazan lagijak ezarri gura dautsez. AG 1617. Au argiro lege edo lagi bizkaitarraren<br />
kaltez zan, eta Errekimendu bizkaitarrak korrekidoriari esan eutson Jaunaren aginben ori elegijan ezarri. AG<br />
Euzk 1930, 356 (ap. DRA). Bakaulkiyan (trono) exeri orduko lengo jazar-deiak barreatzeko aginpena eman<br />
zuan. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. Oientzat sartu da ingurtian beste orritxo bat, bertan egunkaria aitatu bai,<br />
baña bat-batean arpide-aginpena eskatzen etzaiotelarik. Ldi IL 153.<br />
Poder. Eztau lurtarrek Bizkaian artu / aginpeneko buruntzia. A EE 1900a, 471.<br />
aginpetza. Obediencia. Ikasi dezagun egun onetan Miren Neskutzaren apaltasuna eta aginpetza. EgutTo 2-<br />
2-1919 (ap. DRA).<br />
aginpide (V, G ap. A; Bera), aginbide, agipide. Autoridad, poder, mando.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional, sobre todo en textos del s. XX. En DFrec hay 17<br />
ejs. de aginpide y 1 de aginbide.<br />
Etxeko-andra bazter onetan / eurok beti izan zirean, / aginpiderik ez eutselako / bestek arrapau etxean. AB<br />
AmaE 36. Olibrio zeritzan soldau agintari bat, aginpidea leku artan zeukana. Itz Berb I 363. Adinean edo<br />
urtetan, duintasunean edo aginpidean eta ardurapenean nagusiak diranak. Itz Azald 95. Arnoldoren<br />
aginpideagaitik ondamuz beterik bizi ziranen artean. Ag AL 79. Agintari diran gizonak edo aginpidea<br />
daukatenak. Aran-Bago ManMed 204.<br />
(s. XX). Berak aginpidea (mando) artu bear eban ontzi "Ama Karmengoa" eritxona, eldu zan Bilbora. Echta<br />
Jos 263. Nire urrengo, zeuk eukiko dozu aginpidea. Ib. 307. Aittak arik bosgarren urtean artueban Coronel<br />
esaten eutsen agipidea. Ib. 356. Semien gañean Jaungoikoak eta Izakiak emoniko aginpidea daukiela gurasoak.<br />
Ag Kr 108. Nere ordeazko izan bear dek: sukaldeko zizalluan jarriko aiz, [...] nere aginpidien jabe ipintze aut.<br />
Ag G 361. Orrela ekarriko degu aginpidia pobrien eskuetara. Ib. 355. Nik emen eztiat aginpiderik, egin zak<br />
erorrek. A Ardi 46. Aundi-ustiak zertan arrotu / Epulon baten moduan? / Gizon umillak aginpidea / bear lukete<br />
munduan. Auspoa 95-96, 176. Etxerako legie berak ipinten dauela, bera nausi dalako ta bere lekue bere<br />
aginpidie bier dan lez yagoteko edozetako gertu aurkitzen dala. Kk Ab II 54. Ta arritzen ziran aren<br />
irakasbideaz; aginbidez mintzo baitzan. Ol Lc 4, 32 (Ker aginpidez; Lç authoritaterekin, TB nausitasunekin,<br />
Oteiza agintearekin, Or nagusiro, IBk itzal haundiz, IBe nagusitasunez). Berari [Jaungoikuari] gura dakijola<br />
zure altasuna ta aginpidia egunetik egunera gettutia. Otx 117. Largo Caballero or ibilli da, arteak artu eziñik,<br />
aginpidearen jabe egiteko. Eguzk GizAuz 127. Gorputzak ezetz, gogoak baietz; / gogoak aginpidea. SMitx Aranz<br />
135. Erri asko ta askotan daukaten aginpideakatik gai ontan ere zerbait bultza dezaketela [eliz-gizonak]. Munita<br />
31. Baña Prantziko Biurrialdiak eta ango Aginpideak etxun an alako eragin aundirik egin. Or QA 114.<br />
Basaiaunek basoan yaune dana edo aginpidea daukena [esan gure dau]. Akes Ipiñ 30. Gizona, berriz, ongiaren<br />
menpean, bere aginpidea lege orrek bear baitu neurtu. Vill Jaink 163. Aginpide berria ekarri zutenen buruzagi.<br />
Zait Plat 10.<br />
v. tbn. NEtx Antz 74. Etxde JJ 78. BEnb NereA 186. Gazt MusIx 79.<br />
Autoridad (de un escrito). Zure itzen aginpidea gotorragoa da. Or Aitork 391. Giza-bidez eman zenigun<br />
Iainko-idaztiak, aginpide gurenagoa du, gizon ilkor aiek il da gero. "Sublimioris enim auctoritatis est". Ib. 391.<br />
"Cargo, empleo. Erriko agin-biderik gorenera eldu zan, llegó a ocupar el cargo más elevado del pueblo" Bera.<br />
Período de mando, de gobierno. Bukatzen [Segobiako Aolkundeko] aginbidea ta España Berrirako<br />
autatzen. Gazt MusIx 144.<br />
- AGINPIDE-JARLEKU. Trono. Nik zeruetan jarri dot nire bizitokia, ta nire aginpide-jarlekua odei-gaiñean.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 395<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ker EMeza 625 (ap. DRA).<br />
- AGINPIDEKO. Poderoso, (persona) con autoridad. Abarkadun gizonak menditarragoak, benatsuagoak,<br />
patxadagokoak, gizaseme zar ta aginpidekoai begirune obean itz egiten dakitenak dira. Ag G 95.<br />
- AGINPIDE-MAKILA. Vara de mando. Errege-makillea ez da Judagandik aldenduko, / ezta aren oiñartetik<br />
aginpide-makillea be. Ker Gen 49, 10 (Ol aginte-makilla).<br />
- AGINPIDE-ZARTA. Vara de mando. Alakoren batean, bere makillatxua edo aginpide-zartea gora jasota,<br />
Perkain errizaiña asi zan erdian leku-egiten. Erkiag Arran 40.<br />
aginpidedun, agipidedun. 1. Gobernante, (persona) con autoridad. Aitta zan gizon eder bat, Comandante<br />
esaten jakan agipidedun gudularia. Echta Jos 355. Arratsaldeko ibildeun edo prosesiuan, bost ikustaldietik bata<br />
Azpeitiko alkate jaunak irakurri zuen, au zan aginpidedunen eskeintzarena. JBDei 1919, 306. Inori minik egiten<br />
eztautsan oituratxo au kentzeko, darda ganean eta lau orritan ipini ete dabez, bada, gure aginpidedunok,<br />
Madrildiko agindu latz noraezekoak? A EEs 1916, 107. Goietako aginpidedunai ere oraintxe bigarren aldiz<br />
euskaldunen esker ona yakinarazi nai diet. A Y 1934, 16.<br />
2. Imperioso, autoritario (no ref. a personas). Gertu egoten ziran mutikuok, nagusiaren esanera, arek berba<br />
gorrora esan ala ziñu aginpideduna egin egianean, guztiak arrika erasoteko. Erkiag BatB 38.<br />
aginpidetsu. Poderoso. Gaur jaiotako Umetxoa errege baizen aundi ta aginpidetsu da. Ker EMeza 42 (ap.<br />
DRA).<br />
aginsari. 1. Premio. "Premio, [...] si se prometió" Añ. Izan gaitian duin Jesukristoren agin sariyen alkanzau<br />
daigun Redentorien merezimentubakin Jangoikoen grazia. Zuzaeta 119 (tbn., con algunas variaciones, en EgOn<br />
90 (ap. DRA)). Euskal itz iostaldietan irabaziriko aginsari, pozkarri ta bitezarrak. Ezale 1897, 253b.<br />
2. "Promesa" Añ e Izt 98v. v. 1 agintzari.<br />
aginta, abinta. Promesa. Mirelek abindu zion igande-arratsaldean biak alkarrekin joango zirala<br />
eguraztera. Abinta orrek asko ta asko poztu zuan Martin. Anab Eusk 1930, 174.<br />
agintaldi (Lar), agintealdi. Tiempo de mandato. "Pretura, pretoría, agintaldia" Lar. Tiberio Kaisar-en<br />
agintealdiaren amaboskarren urtea zan. Ir YKBiz 38.<br />
hagintara, haginta (S ap. Lrq). "(Litt. coup de dent), parole malicieuse et vindicative" Lrq.<br />
agintari (V, G-goi; Lar, Añ, VocCB, Dv, H; -taari V-gip), agintai (V-ger), aintari (G-goi), aintai (G-to),<br />
agindari (L; Hb ap. Lh, Etxba Eib). Ref.: A; Lh (agindari); Iz ArOñ (agíntaarixa); EAEL 39, 263.<br />
I (Sust.). 1. Gobernante, jefe, persona con autoridad. "Superior, el que manda", "rector", "comandante", "xefe"<br />
Lar y Añ. "General, en la milicia, gerrarien buruzagia, agintaria" Lar. "Amo", "cargo habiente" Añ. "El capataz<br />
o jefe" Iz ArOñ. "Agindaria. Culto en Eibar, donde comúnmente se dice aintzallia" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado en la tradición labortana desde el primer tercio del s. XVII. Hacia finales del s. XVIII<br />
desaparece de los textos y posteriormente sólo hay algunos ejs. modernos (J. Etchepare, Mirande y Xalbador).<br />
En la tradición meridional se documenta desde mediados del s. XVIII. La forma agindari sólo se documenta en<br />
Altuna (aginddari). En DFrec hay 143 ejs. de agintari, todos meridionales.<br />
Apostoluak agintari, laiekoak [barkhako] pasaier. EZ Man I 30. Zeruetako armadaren, Saindu agintariak. EZ<br />
Man II 31. Iongoikoa, iguzkitzu arren erhi zaulhiak, / Agintariekin [= agintarien] manu konplitzeko guztiak. Ib.<br />
134. Eta Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria egin zen deabru, eta deabru guztien buruzagi, kidoin<br />
eta kapitain. Ax 139 (V 92). Zein bizi baitzara mendez mende iaun eta agintari. Hm 165. Erlek-ere hautatzen<br />
dute bere agintaria eta erregea. ES 142. Izanik infernuko prinzipe andia / Demonio guztien agintaria. Acto 168.<br />
Arako gazte orrek agintari ta aberats bere burua ikusi zuenean. Cb Eg II 184. Behatzen zioela [abadesari] ber-<br />
Agintariari bezala. Birjin 142. Zein agintarik agindu edo gobernatu zituan Israeldarrak? Ub 40. Kamilo agintari<br />
edo buru ebeela Erromaarrak ingiratu zituben Faleriokuak. Mg PAb 217. Gurago izan eban bizitzia galdu [...]<br />
bere Agintarija ukatu baño. Mg CO 175. Josue agintariaren adi-bidez sartu zirian sazerdoteak ibaira. Añ LoraS<br />
6. Errietako agintari edo kargudunai. Gco I 434. Etzera arkitzen zentzurik ez duen guzien gañetik [...] etzera<br />
arkitzen guzien jabe, ta agintari egiñik? AA III 372. Euskal-erri jaso oneetan ezdau inos illunaren Agintarijak<br />
[...] pruturik artu. fB Ic I IV. D. Francisco Longa eta Anchia [...] Bilboko uriko armen agintarijari. Astar II III.<br />
Ez alkaterik, ez alkateordekorik, ez amamerurik, eta ez oen eskubideakiko beste agintaririk. Izt C 228. Amon-en<br />
kontra lenbizi arpegia agertu eta erasotzen asten zana, buru eta agintari izango zala. Lard 135. Erregiak,<br />
agintarijak, jakitunak, zer balijo deutsue orain zeuen eskubide, indar, ta jakiturijak? Ur MarIl 12. Beren agintari<br />
edo kapitanagana eraman zuten. Aran SIgn 42. Aita Santua Jaungoikoaren / urrengo agintariya. Xe 362. Plaga<br />
berorrek gatxez bete dauz / otseiñ ta agintariak. AB AmaE 68. Andreak daruzkagu / nun-nai agintari. JanEd I<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 396<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
24. Eta ondo eritxi deutse / bardintasunari, / alan eztalako inor / izango agintari. Azc PB 332.<br />
(s. XX). Txalopako agintari, buru edo patroia. Ag Kr 21n. Atsoak eta apaizak dira gaur agintari, baño<br />
egunen batean... Ag G 338. Lapurren artian iñun baño agintari-biar geiago ixaten da. Kk Ab I 116. Santakrutz<br />
gizaajua Aramayonara preso ta gu ainttai gabe al-tzunak al-tzun lekura an jon giñan bakotxa bee aiekatik (ANgip).<br />
AEF 1924, 11. Bakalderriko (erreñuko) aginddari, zaldun eta andera andikijak eldu ziran bertara. Altuna<br />
74. Ez dukete Tolosako buruzagien egoitzek hango agintarienen larderiazko harrokeria. JE Ber 45. Alkatea<br />
agintari jantzian, ginbail-luze, zigor ta guzi. Lab EEguna 111. Isla artako langintza edo industri guztiari lurra<br />
yo-arazi zioten Londongo agintari ankerrak. Ldi IL 167. Errudun egin zuten Gipuzkoako epaitegiko agintariak<br />
eta Bergarako espetxean baitu zuten. Etxde AlosT 83. Agintariak artuak dauzkate neurriak nekazari-gaietan.<br />
Munita 94s. Oraingo agintariek euskaldunekin darabilten joeraz. Mde Pr 54 (v. tbn. HaurB 65). Agintari lez<br />
zure indarra / ikusi dot ezer eza. BEnb NereA 165. Afaldu zuten poliziak eta Soziedadeko agintariak Restaurant<br />
famatu batean. Izeta DirG 48. Eladetarren artean andikiak izan zenituen agintari, iaun eta nagusi. Zait Plat 113.<br />
Gizartea agintari gabe ezin bizi diteke. Vill Jaink 186. Agintari liberalak ikusi bearko dabe, azpikoen indarra ta<br />
batasuna. Erkiag BatB 147. Erran zautaten nik ez naukala kantatzerik; agintariek debekatzen zautatela. Xa Odol<br />
267. Onik aterako ahal luke euskara agintarien laguntzak? MIH 132.<br />
v. tbn. Zuzaeta 136. CrIc 88. VMg 5. JJMg BasEsc 32. Zav Fab RIEV 1907, 538. Echag 223. It Fab 61. Zab<br />
Gabon 94. Sor AKaik 130. Bv AsL 211. Itz Azald 211. Goñi 59. Echta Jos 106. Urruz Zer 111. A Ardi 59. Ill<br />
Testim 23 (13 agintai). Arrantz 145. GMant LEItz 62. KIkV 67. KIkG 53. ArgiDL 88. Inza Azalp 122. Etxeg in<br />
Muj PAm 28. Altuna 110. Tx B I 205. Or Mi I. Ir YKBiz 317. Eguzk GizAuz 139. TAg Uzt 85. SMitx Aranz 21.<br />
Lek SClar 140. Akes Ipiñ 30. Basarri 47. Arti Tobera 268. And AUzta 154. Osk Kurl 157. Salav 93. Ibiñ Virgil<br />
42. Alzola Atalak 47. Etxba Ibilt 456. NEtx LBB 286.<br />
(Lar, Añ). (Ref. al emperador). Cf. Cb Eg III 331: "Enperadore edo munduaren agintari esan oi diranen<br />
historiak". Cf. tbn. MIH 355 (hablando de Or Aitork): "Agintari ez da enperadore-ren ordain jatorra, ezta<br />
jakinzale ere filosofo-rena". Erromako agintari edo Enperadoreak laguntzen ziola. Ub 57. Biak eraman zuen<br />
martirioa, Neron agintari zala. Ib. 106. Bakizu zer esaten eban Constancio Agintarijak? fB Ic III 310. Naibaga<br />
gogorrez bete eban Octaviano agintarija ezin menpetutiak Bizkaitarrak. Astar II VII. [Jesusen Kurutzea]<br />
beragandu eban Heraklio agintariak. Itz Azald 12. Bertako agintari Moktezuma baztertu ta españatarrak<br />
garailari urten ziranean. GMant LEItz 66. Arlesko dorreak, Agintarien bandera eraikitzen zutelarik. 'Des<br />
empereurs'. Or Mi 132. Iulian Agintariaren egunetan. Or Aitork 192.<br />
(No ref. a personas). Horduan Erroma zan Munduaren buru ta agintari. Ub 106. Ezta orain kontu ateratzea<br />
besterik [...] nola oetakoren bat egiñ ditekean beste griña, ta pasioen buru ta agintari. AA III 627. Biotza<br />
darabilt agintari. Ag G 293. Gizonagan buruak bear al du izan gaiñerakoen gidari, ala gorputzeko beste parteek<br />
bear al dute buruaren agintari izan? Vill Jaink 91.<br />
2. (SP), agindari (Lar, Hb ap. Lh). (El) que promete. "Agintaria, agintzaillea, prometteur, prometedor" SP.<br />
"Prometedor" Lar.<br />
3. (Lar, Añ). Ofrecedor.<br />
II (Adj.). 1. "Mandón" Lar y Añ. Besteen iritziak ezesten dituzten jende agintariak, ugari ugariak dira<br />
mundu huntan zoritxarrez. Osk Kurl 97.<br />
2. Principal, capital. Orien artean [griña] bat nabarbenago, bizio agintari ta nagusiago, beste gaitz ta kalte<br />
guztien buru, sustrai edo ondoa. Cb Eg I 11. Arik eta idoro ta goiartu artean bizio agintaria. Añ EL 1 15.<br />
Urliaren griña ta pasiorik indartsuena ta agintariena izango da, egiñ dezagun kontu: andi ustea. AA III 630.<br />
3. Gobernante, que gobierna. Jainkoak debekaturik dauka Prinizpe edo Buru agintari nagusien kontra<br />
asaldatzea. Ub 119. Batzuetan aberatsak, jaun agintariak ta aidenagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. Añ<br />
LoraS 125. Errege ta gizon agintariak eztira beñere orrela iltzen! Ag G 359. Emengo Konde agintariari andik<br />
Bilbotik esan zioten mutil oiek il egin bear zirala. And AUzta 64.<br />
4. (No ref. a personas). Imperativo. Esan zion osabak, Patxik iñoiz entzun zuan abotsik agintari hotz eta<br />
asarrenarekin. Osk Kurl 51.<br />
- AGINTARI-LAGUN. Comandante. Agintari-lagun edo komandante bat. Ezale 1897, 175b. Nagositarikoa<br />
edo agintari-laguna lurperatu eben. Ib. 175b.<br />
- AGINTARI NAGUSI. Jefe superior, gobernante superior. Gura badeutsazubez biurtu Batzaarrari bere<br />
bialkiñak, agintari nagusiari ['emperador'] zor deutsazuben mendetasuna. Mg PAb 210. Kastigauko dabee bere<br />
agintari nausijak. fB Ic II 294. Tuy-ko Obispo eta Inkisizioko agintari nagusi izandakoaren ezurrak. Izt C 458.<br />
Lelengo iru gizaldijetako Erromako agintari-nagusi guztijak. Ur MarIl 45. Putifar soldaduen agintari nagusiari<br />
saldu zioten. Lard 51. Zeintzuk dira seta infernuko orren agintari nagusiak? Itz Azald 213. Agintari nagosiari<br />
['capitán del barco'] eskatu eutsezan, ontzian egozan diruak, ta janari ta edari batzuk. Echta Jos 138. Gipuzkoako<br />
soldaduen agintari nagusi Ceballos egiten zula. Or SCruz 123. Aurkeztu yakon agintari nagusiari. Kk Ab II 28.<br />
Ango gizabatz ta errialde guztiak Moskou-ko agintari nagusien menpean dagozala obeto dirudi. Eguzk GizAuz<br />
129. Obispoa zan, baño baita erri gizon bezela, lendakari edo agintari nagusi ere. Munita 32. Milandik, uri<br />
artarako mintza-maisua eskatzen zioten Erromako Agintari nagusiari. "Ad praefectum urbis". Or Aitork 121.<br />
Erregeak edo goiko agintari nausiek errieri zerga edo laguntasun andie eskatu eutsienen baten. Akes Ipiñ 26.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
397
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Bidebagakeriak dirala-ta, agintari nagosiak neurri estu gogorrak ezarri ditue politika bizitzan, gizarte-arazoan.<br />
Erkiag BatB 149.<br />
- AGINTARI-ORDE. Lugarteniente. Meza entzuten ari zan bere agintari-orde Jose Mari Orberekin. Or<br />
SCruz 128.<br />
- AGINTARI-ORDEKO. Jefe inferior. Etxalde ta bazterrak zelan landu ta erabilli adierazteko, agintariak<br />
arau ta legeak emongo leukiez: agintari ordekoak lege orreik bete azoteko ardurea eukiko leukie. Eguzk GizAuz<br />
123.<br />
- BAKAR-AGINTARI. Dictador. Primo de Rivera bakar-agintaria jabetu zan indarrez Españako<br />
agintearetzaz. TAg Uzt 173.<br />
- BIGARREN AGINTARI. Segundo de a bordo. Agertu jakan eretia, Bilbon egoan itxasontzi baten, pillotu<br />
edo bigarren agintari joateko. Echta Jos 201. Kapitan edo ontzi-buruak, arpegi emoeban bigarren agintarien<br />
alde. Ib. 271.<br />
agintarialdi. Gobierno. Ogei ta amar andikien iauraldia (agintari-aldia) erori zaneko, errizaleak gertatu<br />
ziran agintari. Zait Plat 10.<br />
agintarigo. Cargo de gobernante. Nortzuk ziran erriko nagusitxuak? [...] Nortzuk, batzuk aragirako daben<br />
garramurea lez, agintarigoa maite dabenak? Erkiag BatB 66.<br />
agintarikoi. "Imperativo" Lar.<br />
agintaritasun (Añ (V), H). Poder, autoridad. "Imperio" Añ. "Autorité" H. Berori da [...] Aita Santuaren<br />
agintaritasun denporazkoaren lapurreta sakrilejiotsua Erroman egin ebana. Itz Azald 55. Bere asmua da,<br />
Jaungoikoari zor jakon adorazinoa eta agintaritasun egiazko guztia mundu onetatik guztiz kendu. Ib. 213.<br />
Irakasten dabena erreñua dala agintaritasun eta eskubide guztiaren iturri bakarra. Ib. 52. --Zeintzuk dira arako<br />
doteak, zeintzukaz edertu eta jantzi eban Jesukristok bere Eleizea? --Iru: agintaritasuna, utsik-egin-ezintasuna<br />
eta engañau-ezintasuna. Ib. 46.<br />
Erreñuko agintaritasun liberalak diran guztiak dira Eleizearen arerioak? Itz Azald 211. Eleizearen arerioa<br />
dan erreñuko agintaritasunaren beian bizi gareanean. Ib. 211.<br />
agintaritu. Hacerse dueño. Laketu eztaiala bekatuak gugan agintaritutea. Añ MisE 109.<br />
agintaritza (V; Añ, Izt 17r, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (agíntaritzaia). Poder, autoridad, dominio. "Autoridad",<br />
"dominio", "reinado", "imperio", "potestad" &c. Añ. "Commandement, qualité de chef" Dv. "Autorité" H.<br />
"Mando supremo" A, que cita a Mg y Ur. Cf. HERRI-AGINTARITZA.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional. En DFrec hay 19 ejs.<br />
Inoren aginduko ez izatea edo agintaritzia. CrIc 10. Erromako agintaritziak badauka bake ta iraupena bere<br />
arma-gizon askotan. Mg PAb 207. Aterarik deabruaren azpitik ta bere agintaritza gogor gogaikarritik. Añ EL 1<br />
2. Nai daben guztia egiteko eskubidea ta agintaritza emoten deutsala. Añ MisE 133. Ez ebala berak biar, ez<br />
jakitunik, ez aberatsik, ez entzute ta agintaritza andikorik. JJMg BasEsc 37. Arzobispau onetako Agintairitziaren<br />
Nagusi eta Aozdar edo Bokalei. "Al Presidente y Vocales de la Gobernación de mi Arzobispado". VMg RIEV<br />
1934, 680. Gipuzkoako Korrejidorea, Ondarribiko alkatea [...], beren agintaritzako zigor jasoakin ibilli oi ziran.<br />
Izt C 123s. Zelako gurari ta garra daukazun orain ikusteko zeure burua eskubide ta agintaritza andijakaz! Ur<br />
MarIl 19s. Nagosijagoak edadien, onran eta agintaritzan. Ur CatArrig 80. Juda guziko agintaritza Antipatrok<br />
iritsi zuen. Lard 355. Eta gañera Erreinuko agintaritza goitu bat bertatik eman zion. Ib. 320. Adabaldok<br />
prankotarren artean eukan eskubide ta agintaritza danakaz. Ag AL 150. Gitxitan dauko Jaungoikoaren<br />
agintaritza nagusia. Itz Azald 79.<br />
(s. XX). Jaungoikoaren [...] itxasoetako agintaritza ta etorkirik oneneko jaubetasuna autortuteuen. Ag Kr<br />
207. Mundakako agintaritzea daukanai esan Josetxogaz igaro direan jazoera guztiak. Echta Jos 20. Ontzi baten<br />
agintaritzan dabillena. Ib. 223. Agintaritza eta berak zakartzien pezetak galdu bear zituela. Goñi 90. Orregatik<br />
Maximiano Erkules egin zuan [Dioklezianok] agintaritzako lagunkide. J.M. Tolosa EEs 1913, 208. Españan<br />
godotarren agintaritza zuzitu. Zink Crit 66. Gixonak edozetan aginttaritzea euki. Otx 46. Orduan langilleen<br />
agintaritza, obeto esateko, langilleen nauskeria etorriko da. Eguzk GizAuz 64. Bein agintaritzan jarri ezkero,<br />
nok kendu? Ib. 110. Uri askok, bata-besteaz alkartu ta guztientzat agintaritza bat ipiñiaz, estadua egin daroe. Ib.<br />
95. Bere agintaritzako eskubideari bear bezela eutsi izan balio. Etxde JJ 40. Kako-mako biurriz agintaritzaren<br />
iabe bilakatu zan. Zait Plat 16. Errien agintaritzak (botereak) eztute sekula iturburu garbirik izan. Vill Jaink<br />
177. Agintaritzarik nai ez dauan talde ausartari. Erkiag BatB 191. Agintaritzaren gallurrean natxegon. MAtx<br />
Gazt 33. Alakoa eztute makurtuko ez erriak eman agintaritzak, ez erregeen purpurak. Ibiñ Virgil 92. Eman<br />
bezait ugarteko agintaritza. "Gobierno". Berron Kijote 115. Jaunaren maitasunez, zaudete giza agintaritza<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
398
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
guztiren menpeko. IBk 1 Petr 2, 13 (Ker giza-agintaritza; Lç gobernamendu humano, IBe giza aginte).<br />
- AGINTARITZAPEAN. (Precedido de gen.). Bajo el poder (de), bajo la autoridad (de). Herri hau,<br />
soldadotzaren agintaritza pean geratzen da. Arti Tobera 275.<br />
- BIGARREN AGINTARITZA. Cargo de segundo de a bordo. Senar-emaste biok euken Ariston eritxon seme<br />
bat [...] pillotukuntzea ikasi [...] da pillotu edo bigarren agintaritzarako eskubidea eukana. Echta Jos 166.<br />
agintarizko. Mando, poder. v. agintaritza. Bere mutil guzien agintarizkoa Valde-Espinari eman zion. Or<br />
SCruz 117. Ta Lizarragak berak, agintarizkoa utzi nai ta esan zion Erregeari: "Santa Kruz edo Lizarraga,<br />
bietan bat". Ib. 111.<br />
agintasun. "Autorité (Mg)" H.<br />
agintatu (V ap. A (-au); Añ (V), Izt 61v). Gobernar, reinar. "Reinar, (c.) agintatu, erreinatu" Añ. Beste erri<br />
askotan / yaretxi-arren au / eztau iños gurêtan / kanpokok agintau. Zav Fab RIEV 1907, 92. Zugaz beti egon eta<br />
agintau ta bizitearren. Ur Bisit 53. [Elexak] erreñau eta agintau dagiyala itsaso batetik bestera. Ur BulaAl 56.<br />
Jaungoikoak agintau dagiala gure ariman emen lurrean graziagaz eta gero emon daigula zoriona. Itz Azald 65.<br />
Angeruen eta santuen ganean agintauagaz. Ib. 68.<br />
agintaulki, aginte-aulki. Trono. Itxaserrietako umien arrena [...] Jaunaren agintaulkira (trono) zuzen<br />
zuzen doiala uste dot nik. Ag Kr 15. Eta oinpean bertan Gipuzkoa ederra Euskalerriko mendien bakaldunaren<br />
agintaulkitzat bezela. EEs 1924, 238. Leengo agintariak aginte-aulkietatik uzkaili zituan. TAg GaGo 87.<br />
aginte (Gc ap. A; Añ (V), Izt 70v, H), ainte. 1. Mando, autoridad, poder. "Imperio" Añ.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional desde Lazarraga (cf. además agintean en el<br />
Cantar de Bretaña). En DFrec hay 101 ejs. de aginte.<br />
Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea, / oñagaz dakarrela agintea. Lazarraga (B)<br />
1182vb. Poncio Pilatosen agintearen (edo poderioaren) azpian. OA 3. Padezitu zuan Ponzio Pilatosen<br />
agintearen azpian. Iraz 4. Nok dauka konfirmazinoeko Sakramentuba emoteko agintia edo indarra? CrIc 134.<br />
Padezitu zuen Ponzio Pilatosen agintearen bean. Mg PAb 161. Ezta naturalezazko erreinu edo aginte edo<br />
eskubide ori Aita gurean eskatzen deguna. Gco I 414. Etxeko agintea eta ondasunak artu naiez. AA II 66. Erriko<br />
agintearekin edo karguarekin egon zeran bitartean. Ib. 123. Griña ta pasioak [...] ez oi dira izan berdiñak<br />
indarretan ta agintean. AA III 624. Baina euren aginte ta eskubide guztia ez da iragoten luurreko gauzetati. fB<br />
Ic III 293. Zugan aginte geiago euki ta geien azpian zauzkazan izkune gaiztoari. Añ EL 2 82s. Jaungoikoaren<br />
Semeak dadukala aintea lurrean pekatuak barkatzeko. Oteiza Lc 5, 24 (Lç authoritate, He, TB bothere, Dv ahal,<br />
Brunet nausitasun, Ol, Or, Ker, IBk eskubide, Leon esku, IBe ahalmen). Esauk [...] aginte andia zeukan. Lard<br />
41. Bere bi seme Faselo eta Herodes Jerusalengo eta Galileako agintean ipiñi zituen. Ib. 355. Aginte-naiez<br />
biotza beteta zeukan. Ib. 132. Gubernutar ta aginte-gauza guziak izkuntza ofizialean edo erresuma osokoan<br />
tratatzea. Aran SIgn 208. Zer serbitzen dizute orañ zuen esku eta aginte eta jakite andiak? Arr May 21.<br />
(s. XX). Oraiñdiño lau egun ezta Sagastak agintea itzi dabelata... Ag Kr 146. Zerbaiten agintea zutenak<br />
beintzat, berdiñ samarrak ziran, kristau otzak. Ag G 121. Orra zenbatekoa den zeruko Erregiñaren agintea eta<br />
egitea! Goñi 45. Jabetu zan indarrez Españako aginte aretzaz. TAg Uzt 173. Zer gerta ote liteke an, Buruxkilak<br />
agintea uztearekin? Or QA 85. Aginte guztia kendu zien gobernuak [aitonsemeei]. Mde Pr 254. Agintea bere<br />
esku baitzegon. Etxde JJ 41. Andreak agintea / badauka etxian. And AUzta 133s. Agintari ta oien aginte guztien<br />
bilduma edo mordoari, izen abstraktu batekin Boterea (Agintea) deitu izan zaio. Vill Jaink 186. Persitarrek<br />
agintea galdu zuteneko. Zait Plat 31. Gabaren agintea lurraz jabetzera zetorren. NEtx LBB 14. Jakintza hori ez<br />
du aginte goseak ekarri, jakin goseak baino. MIH 339. De Rijk-ek "Aux Movement" deitu duen erregelak orain<br />
baino eremu zabalagoan zuen aginte. MEIG VI 155.<br />
v. tbn. Echag 104. Bv AsL 71. SMitx Aranz 71. Basarri 109.<br />
2. (Izt 96v, Dv, H (V)), agite (Añ). Mandamiento, orden. "Mandamiento" Añ. "Commandement" H. v. aginde,<br />
agindu, manu.<br />
Tr. En esta acepción parece desaparecer a principios del s. XX.<br />
--Nork onesten du Jainkoa? --Aren aginteak gordetzen dituenak. CatBurg 27. Badakite bada orrelako<br />
aginteak eskatzea ta erakartea dala goitikan bera gure fueroa austea. Lar Fueros 227. Aren Aginteak<br />
gordetzean. Cb Eg I 41. Esaitzu, Jainkoak Israeldarrai Sinaiko mendian eman zizten aginte, manu edo<br />
mandamentuak. Ub 28. Aginte salbagarriakin. Gco I 406. Berri au guri emateko utzi zizkigun jaunak bere amar<br />
Aginteak. AA I 6. Munduaren asieratik [...] etzan izan letraz ezarritako lege eta Aginterik. AA II 40. Ematen<br />
zituala Errege Jaunak txit ontzat, aginte ta zer-egin andietarako, bere eginkizunak ala aginduta, izendatzen<br />
zituan gizonak. Izt C 507. Bere legeko amar aginte santuak bat-banaka esan zituen. Lard 77. [Faraonen] aginte<br />
gogor au etzuten emagiñak egin nai izan. Ib. 64. Ura joanik kanpora aitaren agintea betetzera. Ur Gen 27, 5<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
399
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Dv manu). Jaungoikoaren Legeko amar aginteetan. A. Jauregi EE 1885b, 177. Jainkoaren legeko aurrenengo<br />
agintea. Aran SIgn 62. Jainkoaren legeko zazpigarren aginteak badakizute esaten duala "ez ostutzea". Zab<br />
Gabon 77. Gaztelako Santxo IV-garrenak, 1286-garren urtean emantako aginte bat. Etxeg RIEV 1908, 189.<br />
Gure aginte edo ordena au irakurriko da artzen den egunetik lenbiziko igandean. Goñi 105. Erregeren agintean<br />
zai nago, berak etortzerako prestamen guztiyak egin ditezen. Ill Pill 24. Osabaren aginteak gogotsu beteko ditut.<br />
Alz Txib 102.<br />
3. (V-m ap. A Apend; H), ainte (H (V, G)). Fuerza. "Force, vigueur" H. Ama batek ekusten duenean bere<br />
semetxoa gaixorik, adoregabe ta aginte gutxirekin. Mg CC 207. Dongaro len bizi izan diranak dagoz gaisotasun<br />
andi bateti urten dabeenak legez, argal, aginte gitxiko ta jausi errazak. Mg CO 277. Jaijo dedilla ostera ta<br />
ostera aginte ta adore barri bat guztioen biotzetan. Mg PAb 206. Biarrak geitu biar dau agintia, ta estuban<br />
indar barri batzuk artu. Ib. 205. Gitxi jan, pisu andia, makilladak ugari, larga zuten aginte edo adore gabe.<br />
VMg 62. Grazijaren bide santubai jarraituteko, luur jota, makalduta, aginte bagarik egozan Israeltarrak. fB Ic<br />
III 274. Gatxak gorputz guztia aginteti aterata, argalduta, makalduta itxi deutsalako. Ib. 273. Gatx onduan<br />
geratuten da gorputza koloria zurituta, agintia juanda, jaateko gogo bagarik. Ib. 272s. Nire gorputzak eztauko<br />
aginterik (V-ger). "Mi cuerpo no tiene disposición". A EY III 279.<br />
4. Promesa. Gauza onen bat egiteko eskinia edo agintea juramentuz egiten dabenak. Itz Azald 85s. Amukoa<br />
ta liñoa eramaten dituzte urdalleko miñe zendatzeko agintea egin dutenak. Ayerb EEs 1917, 80. Promes edo<br />
aginteen bat betetzeko bitaartekoen billa etorri oi dirala esaten dute geienetan. Agintea betetzean, berriro<br />
agertu dirala usoen itxuran maiz aditu izan degu. JMB LEItz 99.<br />
- AGINTEAN. (Precedido de gen.) Bajo el mando de, bajo la autoridad de. [Kondeak] guztiak daduzka bere<br />
agintean (c. 1590, Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Gizonik elduenak eta nagusienak bereala Tob-era joan<br />
zitzaiozkan, Masfat-en bilduta zeuden armadunen agintean jartzeko esatera. Lard 135.<br />
- AGINTE-AULKI. v. agintaulki.<br />
- AGINTE-EREMU. Espacio administrativo. Espainia eta Frantzia [...] ez dira hitz soilak eta guretzat<br />
arrotzak. Bi aginte-eremuren izenak dira eta [...] bi kultur-eremurenak. MEIG VI 58.<br />
- AGINTEKO. (Precedido de gen.). Que está bajo el mando de. Ontzi ta jende bere agintekoakin egin izan<br />
zeban laguntza andia. Izt C 491. Abisai bialdu zuen Joab-en aginteko soldaduakin. Lard 203.<br />
- AGINTE-MAKILA. Cetro, vara de la autoridad. Yauraga ez da Yudarengandik aldenduko, / ezta aren<br />
partetik aginte-makilla ere. Ol Gen 49, 10 (BiblE aginte-makila; Ker aginpide-makilla, Bibl buruzagi-zigor).<br />
Lurralde ontako aginte-makilla ta yauralkia nere baititut. Zait Sof 63. Etxahuniako aginte-makilla Juanesek<br />
eukiko luke. Etxde JJ 68. Eolek gaztelu goian du exerileku, ta andik agint-makilla eskun, oro arindu ta paketzen<br />
du. Onaind EG 1956 (5-6), 105 (no está claro que el primer miembro sea aginte). Aietako buru guziak onara,<br />
Aralargo mendi ontara zetozen, bere aginte-makillakin. Eston Iz 159s.<br />
- AGINTE-MODU. Modo imperativo (del verbo). Ez zait galdera alferra iruditzen aginte moduan aigara<br />
behar genukeen ala igara galdetzea. MEIG VI 191. Ze itxura zuen laguntzaile honek aginte moduko 2.<br />
pertsonan. Ib. 192.<br />
- AGINTEPE. (En casos locales de decl., en sing.). (Del, en, etc.) poder, dominio. Gaiztozuloko agintepetik /<br />
guziok libra gaitezen. SMitx Aranz 22. Egunen batean, aita ezpaituk betikoa izango, ene agintepean artuko aut.<br />
Etxde JJ 77. Bizitza pratikoa adimenduaren eta naimenaren agintepean jarri da. Vill Jaink 90. [Ospea] askotan<br />
diruaren edo interesaren agintepean dagoala. Ib. 105. Erromatar buruzagiaren agintepean jarri ahal izateko.<br />
IBk Lc 20, 20 (Oteiza agintera).<br />
- AGINTERA. (Precedido de gen.). Al poder de. Arrapatzeko eta presidentearen agintera entregatzeko.<br />
Oteiza Lc 20, 20 (Brunet jurisdizio eta agintera; Lç seiñorián eta botherean, He, Dv, Leon eskuetan, Ol esku ta<br />
menpera, Or eskura ta menpean, IBk agintepean, IBe esku ta mende).<br />
- AGINTEZ. a) (Precedido de gen.). Por orden de. Ezin pensadu eben nuen agintez edo nora salbaje aek<br />
eroan al eukeen. Lazarraga 1153r. Onetarako Obispo Jaunaren agintez egiten dira lau gauza. AA I 551. Bidaldu<br />
zituan Moisesek Jaunaren agintez amabi zelatari. AA III 297. Herodes Erregearen agintez karzelan katez<br />
beterik zegoala. Ib. 494.<br />
b) Obligatoriamente, preceptivamente. --[Urrikalmeneko eginbideak] noiz zor dira agintez? --Gizon<br />
jakintsuen iritzira pisuak diran estutasunetan. CatBurg 32.<br />
- AGINTE-ZIGOR. Cetro, vara de mando. Ixraelengandik aginte-zigorra yaikiko da. Ol Num 24, 17 (BiblE<br />
errege-makila). Zu zerala-ta ditut agint-zigorra ta Jupiter-en adiskidetza. Onaind EG 1956 (5-6), 105 (cf. supra<br />
AGINTE-MAKILA). Markir-tik yetxi dira nagusiak, eta Zabulon-dik aginte-zigordunak. Ol Iud 5, 14 (BiblE<br />
aginte-makila dutenak).<br />
haginte. "(V), morsure" H.<br />
agintealdi. v. agintaldi.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
400
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agintedun. Gobernante, que tiene el poder. v. agintari. Bere kaltez (contra) jeiki izandu dira bakaldunak,<br />
lenendariak, agitendunak. J.M. Tolosa EEs 1913, 161s. Agintedunak azpikeri deungearen gaztigua izango<br />
lutekenean. Zink Crit 38. Agintedunak erausten ditu beren yauralkitik ta apalak goratzen. Ir YKBiz 9s. Lenago<br />
uri-agintedunak elizalegeak betearazten ebezan. A EY I 208. Lai il zan ezkero, agintedun zerau ziñala ikusi<br />
zuneko. Zait Sof 78. Nork yasango lituke [...] agintedunen geiegikeriak? Amez Hamlet 85. Eta erakustunari ta<br />
agintedunari ernai nindagon. Or Aitork 297. Gernikeko batzarretan Ipiñeburuko agintedunek euren yezarlekue<br />
eudiela. Akes Ipiñ 7. Erri bakoitzetako agintedunak. Zait Plat 130. Kerubin eta Serafin, Apostoluak garbi<br />
dion beste auekin: Iaun, Nagusi, Agintedun. "Eta quae apostolus distincte ait: sedes, dominationes, principatus,<br />
potestates". Or Aitork 534.<br />
agintegabe (H). 1. Debilidad. Argaltasunak edo aginte gabeak dakar aldi txaarra, ta gero eriotza ezaguna.<br />
Mg CC 219.<br />
2. Débil. Arkitzen zan Leoi jauna zaarraz gañetik gaixoa, argala ta aginte gabea. VMg 17.<br />
agintegabetu (H), agintebagatu. Debilitarse, quedarse sin fuerzas. Argaldu ta agintebagatuten da<br />
pekaturako leia, guraria edo makurtasuna. CrIc 137. Korputza janari gabe argaltzen ta aginte gabetzen da. Mg<br />
CC 219.<br />
agintekuntza. Poder. Diokleziano berriz malsurra, antustetsua, agintekunzaren arduratia, galbidez, bizioz<br />
josirik. J.M. Tolosa EEs 1913, 179. Bakalderriko agintekuntzaz 284garren urtean jabetu zan Diokleziano. Id. ib.<br />
208.<br />
agintera, aginduera (Izt 56r). Modo de gobierno. "Gobierno" Izt 56r. Leengo agintariak aginte-aulkietatik<br />
uzkaili zituan itxuslakundearen ondoren, beste agintera leunagoa ekarrela boltxebitarrak uste bear. TAg GaGo<br />
87.<br />
haginteri. "Aginteri, dentera" Bera app.<br />
haginteria. Dentadura, conjunto de dientes. Bizkaian barriz ortza esanaz ezta agin bat edo beste adituten,<br />
goiko edo beeko aginteria baiño. A Ezale 1897, 165n.<br />
aginterri. Reino, imperio. Itsasoko zabaldietan barna, ikusi diat Melindaren aginterria. Or Mi 94. Ez dula<br />
Zure aginterriko burubidea naasten, ez gaiñenean ez azpienean. "Ordinem imperii tui". Or Aitork 348. Nire<br />
erregiña, zazpi barrube daukazan egoitzean bizi da; ta zazpi aginterriak balio eben aiña ordaindu bear izan zan<br />
arek daroan bitxia. Olerti 1959, 41. Saturn-en aginterria. Ibiñ Virgil 49. Aginterriaren urre-aroa. Ib. 44.<br />
aginteta. v. agintze.<br />
agintizkira. "Rescripto, orden, mandato del príncipe" Lar.<br />
hagintopo (G ap. A, que cita el msLond; a- Lar, Añ (G), Hb ap. Lh, H). "Quixada, agintopoa" Lar (tbn. Añ).<br />
"Maxilaire" Lh.<br />
agintsari. v. 1 agintzari.<br />
hagintxikatu (V ap. A, que cita el msLond; Añ (V)). "Roer, (V) agintxikatu" Añ. v. ortxikatu.<br />
agintza. Tr. En la acepción de 'promesa' --la más utilizada-- se documenta en textos septentrionales no<br />
suletinos, extendiéndose su uso en el s. XIX a escritores meridionales. Por el contrario, en las acepciones de<br />
'poder' y 'mandato' su uso se limita a la tradición meridional (ya desde RS). En DFrec hay 8 ejs.<br />
1. Poder, autoridad. Ezkonzea ta aginzea zerurean jatorguz. "Mando". RS 232. Deabruaren eskuperik eta<br />
bere agintza gogor gogaikarririk [...] aterata. Añ EL 2 3 (EL 1 2 agintaritza). Eta besteri emon gura baga euren<br />
[exerzituen] mende edo aginzia. Astar II V. Zeru eta lurrean / neuk daukat agintza. AB AmaE 357. Jaungoikoak<br />
Beriak gattuzala adierazoteko, ez agintza beterik ez altasun osorik eztauskula emoten ederto atzaldubaz. Otx<br />
153. Errusiko agintariak euren onaren billa dabiltz: dauken jaurkera edo agintzeari eutsi nai dautse. Eguzk<br />
GizAuz 136. Agintzaren gosez. Zait Sof 68. Bere agintza ez galtzearren / galtzen dau [aundi-zaleak] gizontasuna.<br />
BEnb NereA 167.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
401
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Imperio. Ez da, bada, ikusten historian Agintza baten andizkatze ta atsegintasun beteak iraun izan dabenik<br />
berreun urte jarraituetan ausi bagetanik. Izt C 377.<br />
2. (AN-larr-erro, S ap. A; SP, Ht VocGr 410, Añ, Dv, H). Promesa. Aunque Azkue lo da como suletino, no se<br />
documenta en textos ni vocabularios de este dialecto. Ethorkizuneko ere egin gerthu agintza. EZ Man II 8.<br />
Hartarakotz badarotzut sekulako aginza, / zuri, eta ez berzeri, gordetzeko bihotza. Ib. 19. Profeten agintza<br />
jeneralen gañean. EZ Noel 29. Zuk zeure aginzetan duzun fideltasunaz. Harb 349. Iainko aitak Kristori egin<br />
ziotzan aginzak. Hm 147. Esperanza eta agintza guzien gainetik. SP Imit III 21, 1 (Mst hitz-emaite, Echve<br />
promes). Ordea hala konplitu ere zerauen bere agintza Mendekoste egunean. ES 393. Eztute haiña etsaiaren<br />
agintzek enganatzen. Ch III 6, 1. Eba flakoa utzi izan zen garaitzerat gezurrezko agintza halakoez. Lg I 19.<br />
Egiten ere diotzotzu aginzak; ordean zure aginzak eta sentimendu onak laster sunsitzen eta urmariatzen dire.<br />
Mih 50. Agintzarik maitagarrienak egiten diotza. Brtc 92. Jesu-Kristoren hitzak, / Jainko baten agintzak. Monho<br />
28. Sinhesten duk hire Jainkoak egiten dauan agintza handi, manifiko hori? Dh 174. Agintzik ederrenak. Ib. 249.<br />
Jaunak ez du gibeltzen bere agintzaren konplitzea. TB 2 Petr 3, 9 (Dv, Ol agintza; He agindu, Ker, IBk, IBe<br />
agintzari). Salbazio eternoa billatzeko despreziatzen ditugularik demonioaren aginzak eta<br />
tentazioak (Goldaraz, 1833). ETZ 221. Orhoitzen nintzen emana nuen agintzaz. MarIl 76. Norbaitek egin balerot<br />
diru puska baten agintza, hunen errezki galtzera utziko ez nuen. Dv LEd 46 (Cb Eg II 17 erreal gutxiren promes<br />
bat). Botu eta agintza horien ondotik. Laph 139. Agintz'hoitaz geroztik / gan dire denborak. / Ukhatu diozkate /<br />
hartzedunei zorrak. Zby RIEV 1909, 397. Salbatzaile baten agintza, hitz horren orhoitzapen eztia, izan zirela<br />
hekien sustengua. Lap 148 (V 66).<br />
(s. XX). Isaias Profetak Eliza Katolikoari egin zion agintza miragarria. CatJauf V. Bataio santuan egindako<br />
agintzak berriztu nai ditut. ArgiDL 134. Teatrora juateko / eman ziran itza, / bera ori nola dan / bertsolarin<br />
giltza, / nik biar nun agintza / nor izan banitza. Imaz Auspoa 24, 128. Dezagun orok egin bihotzez agintza: /<br />
elgarrekin eskuaraz gaiten bethi mintza! Ox 157. [Udaberria] udaren alde, sasoin eder eta egun luzeen agintza<br />
da. Zub 122. Orduan, len esandako guziya, lengo eskeñiak, lengo agintzak alperrikakoak dira? Alz Burr 15.<br />
Erregeren agintza jakinik. "Ils connurent la promesse du Roi". Barb Leg 136. Zuek, berriz, senideok, Isaak<br />
bezela, agintzaren seme zerate. Ol Gal 4, 28. Zorionaren lurriña al-ziran, / ala amets-gezur-agintzak? Jaukol Y<br />
1933, 28. Yainkoari zerbait eskañi ta agintza (promesa) bat egiteko. Ir YKBiz 225n. Agintza ederrenak egin<br />
ziozkaten: mehatxuak gero. Zerb IxtS 76. Zuri eta iriari egindako agintzak ez ditut gezurtatu nai iltzean. Zait Sof<br />
148. Orain yare (libre) zegon berak baitegian egin agintza betetzeko. Etxde JJ 212. Bizi berri baten gezurrezko<br />
agintza eta hitz-emateek ergelki liluraturik. Mde HaurB 13. Nun dira zure, haren partiadako agintza eta<br />
espantuak? Larz Iru 144.<br />
v. tbn. JesBih 474. Jaur 194. Hb Esk 38. Elsb Fram 78. Jnn SBi V. Etcham 133. Or Eus 50.<br />
3. (SP, Lar, Añ, H). Oferta. "Offre" SP. Nai badezu mintza, / orain da agintza. (Interpr?). AzpPr 96.<br />
Dedicatoria. Obratxoarén agintza ta itzaurrea. LE Doc 29.<br />
4. (V ap. A; Lar, Añ, Dv). Mandato, orden; precepto, mandamiento. "Precepto" Lar y Añ. Mandamiento" Lar.<br />
"Mandato" Añ. "Legado, manda" A. Testamentario iñok itxi bazaituz, begira ea egin bagarik badaukazuz<br />
aren elexkariak eta agintzaak. Añ EL 2 142. Iñoiz edo berriz egitienak palta oi diote Moisesen zortzigarren<br />
agintzari. Otag EE 1881b, 86. Nere aitaren agintzak obeditu bear nituela. Id. ib. 108. Agintz oien kaltez deadar<br />
egiteko bearrak. EEs 1916, 54. Jaun errukitsubak jazoerakaz egunero Bere agintzak gomuta erazoten dauskuz.<br />
Kk Ab I 41. [Gudari] batzuek aldendu ta beren buruzagien erakuste ta agintzarik gabe gudaxkatan leiatzen dira.<br />
Zink Crit 138. Trentoko Batzar ta Erromako Aita Deunen agintzak. JBDei 1919, 292. Bere aitan agintzan<br />
bitartez egondu bear izandu zuala mendi aldean. Ill Testim 17. Erregeak ezartzen du bere agintza [...] ta<br />
erregearen agindu ori edo agintza ori laxter badakitte bere erreinoko guztiak. Inza Azalp 25. Zoriona irixteko<br />
emanik dauden agintza edo mandamentuak. Ib. 141. Jaunaren amar agintzak. Enb 180. Jaunaren legeko agintza<br />
guztiak. Eguzk GizAuz 97. [Legea deritxogu] errazoiagaz batera dagoan, guztien edo geienen onerako dan eta<br />
gizabatzaren arduradunak erazagutu daben agintzeari. Ib. 98.<br />
5. aintza (-tzia det., H (V)). "Force, vigueur" H (que añade los derivados aintzitsua y antzitsua, que parecen<br />
facticios). v. aginte (3).<br />
6. Aviso. v. agindu II (5). Amerikano eskualdun batek erraiten dako eguerdiko orduaren agintza zela, eta<br />
orro samin hura sirena deitu tresna batek egiten zuela. Zub 71.<br />
- AGINTZAPE. (En casos locales de decl., en sing.). (En, de, etc.) bajo el poder. Enparauak orrein<br />
agintzapean, alkargoarentzat lan egin bearko dabe ta alkargoaren jopu izango dira. Eguzk GizAuz 89. Lana<br />
egiñazoten dautse, gudari gorri aen agintzapean. Ib. 116. Errusiko baserritarren bizikerea, zelakoa izan ete zan<br />
Leninen agintzapean? Ib. 130. Gudari gorrien agintzapeko baltsakeria. Ib. 130.<br />
- AGINTZAZKO. a) Prometido. "Qui est de promesse. Agintzazko urheak ez du balio emanikako zilharra, l'or<br />
promis ne vaut pas l'argent donné" Dv. Tristeen konsolagarri, / Duke Bourgoñekoa: / utzi duzu Dauphin berri<br />
/ Printze agintzazkoa. BertsZB 140.<br />
b) De promesas. Gure bizia ez da agintzazko eta desleialtasunezko segida bethiereko bat baizen. MarIl 111.<br />
agintzadun. Poseedor de autoridad. Zumarraga abak bakaldunari ordezkari bat, ango epaikari ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
402
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agintzadun izango zana, aututeko eskatzen eutson. GMant LEItz 65. Zu izan guztien artean, betiko agintzadun<br />
eta aipagarri. Or Aitork 47.<br />
agintzaile (Hb ap. Lh), agintzale, aginzale (Hb ap. Lh), aginzaile, aintzaile (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Jefe,<br />
persona con autoridad, con mando. "Aintzallia, persona con autoridad o en algún cargo. Erriko aintzalle nausiña,<br />
Alkate jauna" Etxba Eib. v. aginle. Bi lagun asi giñaden geron agintzalleen borondatez eta askoren gogo<br />
santubak betetzeko. Aran SIgn I. Zan [Pilatos] Erromako / Aldi atako / Juduen Agiñzaillia. Canala Jesucristo 128<br />
(ap. DRA) . --Asi!, esan zuan agintzalleak, eta gure gizaseme bikañ biak, bat batera, sartu zituzten beren<br />
aizkorak zuaitz lodien biotzetaraño. Ag G 102. Etxe batean nagusi-etxekoandreak, nola bai dira etxeko jaun eta<br />
agintzaleak, jarrita edo eseririk egotea dagokie. Inza Azalp 79. Jaungoikoa izan dedin gure jaun, gure jabe, gure<br />
agintzale. Ib. 135.<br />
(El) que manda, ordena (alguna cosa). Sortuzko gauza guzien egille ta antolatzaille, ez, ordea obenen<br />
agintzaile. "Peccatorum autem tantum ordinator". Or Aitork 22.<br />
aintzaile (V-gip ap. Etxba Eib). (Uso adj.). "En sentido peyorativo: mandón, persona a quien gusta mandar y<br />
evidenciar autoridad. Orrualari aintzalle bat da uste bere bendian garala ostianguok" Etxba Eib. Agintzallea<br />
zan etxean, baña kanpokoen aurrean ez eban geiegi sartu gura. Ag Kr 186. Zer bersoberriak alkatiari,<br />
etxekoandre agintzalleari. ADonostia Itzald II 29.<br />
Jaun Jaungoiko agintzallea, urrikaltsu ba biotzbera, sufritzallea ta erruki askokoa. "Dominator Domine<br />
Deus". Ur Ex 34, 6.<br />
2. (SP, Hb ap. Lh, Dv), agintzale, aginzale (Hb ap. Lh). (El) que promete. Eta hortan gure agiñtzailleari /<br />
batek baderro. "De façon qu'à notre prometteur l'un dit". Gy 286. Ongilleak baño agintzaille utsak, eskar<br />
gaiztodun gutxigo egiñ oi ditu. Ayerb EEs 1913, 188. Agintzaile zintzo Orrek. "Promissor". Or Aitork 215.<br />
Agintzale ona, egintzale txarra (AN-ulz). 'Asko agindu (itzeman) bai, baña ez bete'. Inza EsZarr 1100.<br />
3. "Ofrecedor, [...] agintzallea" Lar.<br />
agintzaldi. Reinado, mandato, imperio. Aldia: Romaren agintzaldian, agimenduna Octavius Augustus zala.<br />
"Imperio Romano". Arriaga Lekob 5. Jesukristoren gizarteko agintzaldia baieztuta legoke. JBDei 1919, 161.<br />
Kristoren agintzaldia geron artera eldu dala. Ib. 166. Agintari ankerrak agintzaldi laburra dute. Goen Y 1934,<br />
103. Tiberio Kaisar-en agintzaldiko amabosgarren urtean. Ker EMeza 36 (ap. DRA).<br />
agintzale. v. agintzaile, aginzale.<br />
agintzaleki. v. aginzaleki.<br />
1 agintzari (Izt 67v, Dv (V)), agintsari (Izt 67v). Promesa. "Legados, mandas" Izt 67v. Egiten jakuez<br />
[santubai] agintzarijak Jaungoikuaren izenian. fB Ic I 129. Eukijagazko aginzarijak ta limosnak eginda,<br />
gainerakua umiai zor deutsee. fB Ic II 141. Etzan bigundu zalduna, / izanik len ain biguna, / berba guztiak / ta<br />
agintsariak / urtu zirean, ai. Azc PB 162 (in Ur PoBasc 270 agintzariyak). Ezpada deitu egiozu bigarrenari,<br />
irugarrenari, eta egin egioezuz eskintsari eta agintsari bardiñak. Itz Azald 109. Erleak kurumiñoari: Udan<br />
brunbrun, neguan agintzaria (promesa)? Esaiozu etxian eztagola iñor, Teresa. EEs 1915, 127. Jesukristoren<br />
agintzariak jadetsi daikeguzan. KIkV 51 (KIkG 34 aginduak). Zuek, barriz, anaiok, Agintzariaren seme zaree,<br />
Isaak lez. Ker Gal 4, 28. Ez dau Jaunak bere agintzaria luzatzen. Ker 2 Petr 3, 9 (IBk, IBe agintzari; TB<br />
agintza).<br />
2 agintzari (vEys (G), VocCB, H). "Chef, commandant" vEys. "Jefe caudillo, el que manda o gobierna"<br />
VocCB (s.v. agintaria). "Commandant, chef" H. Arako Combes [...] Franziako agintzari zala. Eguzk LEItz<br />
126.<br />
agintzatsu. "Faiseur de promesses" Dv.<br />
agintzatu. Ordenar, mandar. v. agindu. Nik Pedro zu, Mariari, arzen zaitut neure emaztetzat<br />
esposatzat Erromako eleiza santuak aginzatzen deuen bezala. (Tolosa, 1557). TAV 3.2.6. Nik Domingo arzen<br />
zaitut zuri Katherina neure emaztezat eta ematen drauzut neure fedea eliza sanduak aginzatzen du[en] bekala.<br />
Lege guztiaz eta fede guztiaz. (1560; aunque los hechos suceden en Azpeitia, el texto, que refleja probablemente<br />
el habla del escribano, es claramente alto-navarro). FLV 1992, 66.<br />
agintzausle. (El) que incumple un mandato. Agintzen diet nere erabaki au egin eta bete dezatela [...].<br />
Ontan zabar, bigurri ta agintz-ausle izan ba-ditez, beren kaltez bide ta neurri gogorrak artuko dirala jakin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
403
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bezate. Eguzk RIEV 1927, 424. Onu ori ostera, agintzausleei itzal izatea al duk? Zait Sof 181.<br />
agintze (S sg. A), aintze.<br />
Tr. Documentado, salvo en la primera acepción, exclusivamente en textos meridionales. En DFrec hay 5 ejs.<br />
Aunque Azkue lo da como suletino, no se documentan agindu ni derivados en textos ni en vocabularios de este<br />
dialecto. DRA cita Normadie 84: "Sira, eginen zitik / ene agintze holak oro / zure alhabaren / huna<br />
errendatzeko", lo que parece una errata por egin ahalak o similar.<br />
1. Promesa. Jainkoaren promesen edo aginzearen gainean. CatLav 189 (V 97). Aintze zintzo onen<br />
segurantzian. Etxba Ibilt 483.<br />
2. + agindute, aginteta (V ap. A, que cita a Mg). Poder, mando, autoridad. Nora joan dira aren diru-sail ta<br />
ondasun andiak eta esku aginze ta soldadeskak? Mb IArg I 223. Bakarrik billa leikee gitxi batzuben aginteta, ta<br />
iñoren ondo izate bakarra. Mg PAb 206. Orduban ezaututen dogu, munduko andiari, agindute, euki ta olgantza<br />
edo atsegintza guztiak bada ez badakuak diriala. fB Ic III 263. Ta zeinbat indar ta agindute geijago daukeen<br />
oneek [gurari gaistoak] gorputzian, ainbat dago makalago [...] espirituba. Ib. 275. Gurasuen izenian aituten dira<br />
nagusijaguak bere, nai dala urte, edo edadian, nai dala diñadian, nai dala agindute edo gobernuan. Astar II 86.<br />
Frutu bedeinkatua / Birjiña Amarena, / jaiotzetik ainbeste / agintze duena. Echag 199. Orain egun askotarako,<br />
bizi zeraten arteko agintzea eskatzen dizutegu. [...] euskalduna euskaldun agertu izan duten ezaugarriak ez<br />
ditzagula oinperatu. Ldi IL 136. Aundizki oiek agintze ori odolean dakarte. NEtx Antz 44.<br />
3. Orden, mandato; mandamiento. Ta bere Jangoikoa maite duenak, egiten ditu Jangoiko beraren manu,<br />
lege ta agintze guziak. Mb OtGai III 254. Ori bada, zeubek umiai egiten deutseezun agindute guztia. fB Ic I app.<br />
17. Erri ta baserritar danok agintarien agintzeak onez artu bear ditugula. M. Urreta EEs 1918, 158. Jesusen<br />
agintzeak bete bear ditu gure ibiltzeak. EgutAr 3-5-1918 (ap. DRA).<br />
4. "Ofertorio" Lar y Añ.<br />
- AGINTZEZ. (Precedido de gen.). Por orden de. Eztakat asarretzeko gogorik Jaunari graziyak, bestela<br />
zeladore bati deitu eta perreran ziñan nere agintzez. Iraola 27.<br />
hagintze (S; Foix ap. Lh, H (S); a- Lcq 157, Dv (S)). Ref.: Alth Bot 8; A (agintze); Lh. Tejo; enebro.<br />
"(Juniperus communis), enebro" Lcq 156 ( FIr GH 1930, 434). "If" Dv y H. "Genévrier, jinebretzia, hagintzia"<br />
Alth Bot 8. "If, genièvre" Lh. "Tejo" A. Cf. Arzdi Plant1 273, que no cita fuente: "Aginteka (Juniperus<br />
communis), enebro (en Lacoizqueta agintzea)"; se trata tal vez de una interpretación errónea de la grafía<br />
. Izaten ahal den zurik gogorrena da hagintzia. D. Béhéty GH 1933, 93. Hagintze bihotza ezta<br />
bustiaren ez idorraren minbera. Ib. 93. Hagintzezko khotxüska eta beste holako gaiza egiten zien. Ib. 93.<br />
agintzera. Modo imperativo. v. AGINTE-MODU. Menpe-erako adizpiakerok --diño Mikoletak-- agintzeran<br />
laburtuta be erabilten dira [...], onelan: dagida, egisu, begi. Eguzk RIEV 1930, 470.<br />
aginzabaldu (V-gip). Ref. A (aginzabaldu); Iz ArOñ. "Abrirse el erizo de una castaña" A. "Aginzabalduta dao<br />
morkola, maduro" Iz ArOñ.<br />
aginzale, aginzala (Lcc), agintzale. Mandón, autoritario. "Mandón" Lcc. Ama, luze ta zumailla, sudur<br />
mutur zorrotz, begi aundi illun, ezpain me estutu, okotz luze, arpegi bulur, agintzale gisaduna. Zink EEs 1927,<br />
79.<br />
aginzale. v. agintzaile.<br />
aginzalekeria, agintzalekeria. Autoridad, dominio. Guztia nai zuan, guztia eskatzen zuan, eta estueraz,<br />
agintzalekeriz, iñolako betusterik gabe. "Con imperiosidad". Zink Crit 226.<br />
aginzaleki, agintzaleki. Imperiosamente. Goseak eta nekeak menperatu-ta, zerbait atseden-aldi agintzaleki<br />
eskatzen zuanean. Zink Crit 52.<br />
aginzatu. v. agintzatu.<br />
agipide. v. aginpide.<br />
agira (Lar DVC Dv (sin trad.)). 1. "Riña, reprensión" Lar DVC 151. v. agiraka (II).<br />
2. "Baladronada, agira utsa" Lar.<br />
- AGIRA EGIN. Reprender. Kenduten dituzala pekatu egiteko okasino guztietarik, agira egin eta arteztuten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
404
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dituzala beti gauza onera. "Reprendiéndoles". Cap 98.<br />
agiraka (V; Añ, Izt 117r), agirika (V-ger; Darric ap. DRA), agireka, agidaka. Ref.: A; Etxba Eib; Holmer<br />
ApuntV (agirika).<br />
Tr. Documentado en textos vizcaínos y en algunos guipuzcoanos, como Lardizabal o J.I. Arana. Además de la<br />
forma más usual agiraka, hay agidaka en fray Bartolomé, agirika en Añibarro, Agirre y Altube, agireka en<br />
Kirikiño y Bilbao, y agerika en JBDei. En DFrec hay 2 ejs.<br />
I (Adv.). Reprendiendo; riñendo, atacándose de palabra. "Agirika dabiz" Darric (ap. DRA). "Agiraka jardun<br />
desta uezabak, zergaitik barik" Etxba Eib. Zelan agiraka itoko ez nenduban? Mg CO 181. Asiko da agiraka,<br />
txilijoka. Mg PAb 60. Persekuziña dauka / katuba miaoka / ostera etxeko andria / beti agiraka. DurPl 49. Orain<br />
zapaltzen nau agiraka. VMg 29. Jazoera txikietan exetu, gogaitu, mukertu ta agirika asten danak. Añ LoraS<br />
169. Zeinbat bidar, gurasook, alkarri agidaka, alkarri bidaoka? fB Ic I app. 24. Errosarijo bat erdi luan, edo<br />
erdi agidaka ta prisaka errezeetia. Ib. app. 23. Deadarka, agiraka eta errieta bizian, iritxi zuen noizbait aiyek<br />
gaiztakeri artatik atzeratzea. Aran SIgn 34. Modestak modu onaz bendau badau aita / Prantziskak aserratu oi<br />
dau agiraka. AB AmaE 320. Agiraka asi yakon, berba onek esanaz. A BeinB 88. Orain agiraka ta gero<br />
makillaka bizitteko, obeto da ez ezkondu. Echta Jos 223. Paula ta Martiñ agiraka zebiltzala. Ag G 292 (365<br />
agirika). Asi da agiraka ta didarrez gustiz asarre. Kk Ab I 12. Agiraka artuko nindula uste neban. Or Tormes<br />
77. Asi zan aldarrika amari laguntza eske ta eulijai agiraka. Otx 160. Ortan esku sartzerik ez duzula izango ta,<br />
agiraka ari zera. Zait Sof 38. Beti zakust euron atzetik agireka eta esan-alean. Bilbao IpuiB 171. Muttiko<br />
batzuekin agiraka ibiltzen zan. Osk Kurl 66. Jesusek [...] espiritu zikiñari agiraka agindu eutsan. Ker Mc 9, 25<br />
(Ol larderiatu zun)<br />
Peleando. Euria egingo dau: [...] Ariak eta auntzak gora-goraka ta agiraka dabiltzanean. Ezale 1897,<br />
198a.<br />
II (Sust.). 1. (V; Izt 105r, Dv (V), H), agirika, agireka (vEys). Ref.: A; Etxba Eib. (Sust.). Riña, reprimenda;<br />
disputa. "Gurasuen agirakian bildurretan dago" Etxba Eib. Berba deunga, agiraka eta modu txarragaz.<br />
Zuzaeta 137. Molde gabeko agirakak. Mg CC 151. Ikaratu zan damia agiraka bidebagako agaz. Mg CO 195.<br />
Alperrik soldadu erkin, koldar ta guperia zapalduko dozu zemaiz ta agiraka garratzez. Mg PAb 204. Jolasez<br />
bezela, agiraka, mukertasun ta zigor gabe erakasten dizutela irakurten. VMg V. Esaka zorrotz astun edenduak,<br />
agirakak, deadarrak. Añ MisE 135. Agiraka uts batzuk egitia. JJMg BasEsc 7. Gustija da agirakia, gustija<br />
diadarra. Astar II 104. Agirake [sic] edo erreprensio ain ikaragarri eta bidezko onegatik etzuten zerbait iristeko<br />
ustea galdu. Lard 134. Badaukadaz agiraka gitxi batzuk zuri egiteko. Ur Apoc (V) 2, 20 (Dv errateko zerbait, Ol<br />
akarkizun bat). Bere aita guztiz aserratu zanak, agiraka gogorrak egin eutsazan. Itz Azald 90. Juana Marik<br />
egieutsazan agiraka gogorrak, beti ariñegi, arazo guztietan ebillelako. Echta Jos 79. Beste askok bere lekuan, a<br />
zelako agirakak! eta agiraketan bakarrik geratuko elitxakezanak ez gitxi. Kk Ab I 110. Ona nago ni oin<br />
andriagana yuateko; urte batzuetako agirekak irebazi dodazala ustot. Kk Ab II 78. Bere eretxi ta asmuak<br />
ezetariko akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi. Eguzk GizAuz 83. Ango asarreak, agirikak,<br />
erasiak. Alt LB 23. Gizona! --zirautsan agireka sutsuan. Bilbao IpuiB 212. Amordea, barriz, iñun direan<br />
agirekak egiten asi yaken. Ib. 213. Bazekian etzuala itxaron behar agirakak eta zartadak baño. Osk Kurl 206.<br />
2. Guerra; batalla. Nok eztau gomuta [...] 1874 garren urtean Naparroa guztian zan agiraka edo guda<br />
odoltsua? Ezale 1897, 175a. Tesaliako Kazaklar-en, agirakarik andienean, agertu zan gerlarien artean<br />
emakuma baserritar bat bere seme biakaz. Ezale 1897, 176b.<br />
- AGIRAKA EGIN (V; Añ, Dv, H; agirika egin V-ger). Ref.: A; Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257; Etxba Eib.<br />
Reprender; reñir, disputar. "Reñir, reprehender" Añ. Begiratu zein dan murmuragillia; eta baldin bada bere<br />
azpikua [...], egin agiraka. CrIc 94. Bear bezelako erreprensio edo agirakarik egin ote zion tentazio ondoan. Mg<br />
CC 109. Egiten bazion agiraka, largatzen zuen gogorragoak eranzunda. VMg 57. Ume batak kasurik egiten ez<br />
deutsala [...] bestiak agiraka ta jotera bere egiten deutsala. fB Ic I app. 7. Ze gogortasunagaz agiraka egiten<br />
eutsen Jesu Kristok Fariseuai. Astar II 88. Etzako gurasuari agirakarik egingo edo etzaka erreprendiduko. Ib.<br />
85. Alako baten agertu jakon, eta agiraka egin eutsan bere itxaropen laburra gaitik. Ur MarIl 73. Zelan beteko<br />
dabe, eurai agiraka egiteko dauken eginbearra? Itz Azald 97. Agiraka egitea zan euren poza. Ag Kr 67. Agiraka<br />
egitten jakan, osasuna galduteko arazoetan da arriskuetan ebillenean. Echta Jos 30. Agerika zegion bere anai<br />
nausiari erantzun zion. JBDei 1919, 289. Akar eta agiraka be egiten dautse. Eguzk LEItz 26. Egurgiñak eta<br />
emaztiak sarri agiraka egin eta esaten eutsoen... Altuna 95. Otsein bati agiraka egitean. Or Tormes 95. Irakasle,<br />
zure ikasleoi agiraka egiezu. Ol Lc 19, 39 (Ker agiraka egin; Lç mehatxatu, He, Dv, Leon ixil(l)arazi, TB<br />
larderiatu, IBe errieta egin). Mutil oneri zapotzeko bat jo ta agiraka egin edo makillatu dagijela. Otx 173.<br />
Bearba, Jon-egazkuagaitik asarre edo agiraka egingo ete eutsan. Erkiag Arran 106. Gautxoriari alper-alperrik<br />
zan agiraka eitia. SM Zirik 24. Fraileak agiraka egin zigun. Osk Kurl 86.<br />
- AGIRAKETAN. Riñendo. Añ laster alkarregaz agiriketan da batak besteari zitalkeriak esaten. Ag Kr 70.<br />
agirakada, agirekada. Reprimenda. Olloari agirekada batzuk egin eta arrautza pare bat ipiñi-erazo.<br />
Bilbao IpuiB 256.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
405
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agirakagarri. Cosa censurable, digna de reprensión. Begien aurrean jarri zitzaion lenbiziko agirakagarria<br />
edo aserrerazo ziona izan zan, orazioko etxea saldu-erosietako leku egiña arkitzea. Lard 430.<br />
agirakaldi, agiraka aldi. Riña, reprimenda. Nik ezin artu izan dot eroapena, ta joan naz leiora<br />
agirakaldiak egittera. Echta Jos 74. Agiraka aldi bat ein ondoren, bere senetik urten da. SM Zirik 69.<br />
agirakari (Ast Apol 90 Dv, Añ), agirakalari (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Reprendedor; disputador. "El que lo<br />
hace [reprehender]" Añ. "Agirakalarixa, reprendedor, atrabiliario. Maixo agirakalarixagaz jarri da ofiziua<br />
ikasten" Etxba Eib. Eta zer esan eutsan Konfesore agirakari gogorrak? Mg CO 195. Zegoala asto uraxe bera<br />
ibar batean belarra jaten pizkorturik, dakus, ta ezagutzen du lengo zaldi bere agirakari arroa. VMg 47. Dozu<br />
ugazaba ta ugazabandre bat guztiz estua, oñolaria, agirakaria, aldi txarrekoa. Añ NekeA 222. Eurak ziran<br />
emakume agirakari guztien buru ta nagusi. Ag Kr 67. Doña Masima andigurako, / guztiz agirakaria, / zuk<br />
dabiltzuzan deadarrakaz / arrittu dozu erria. Echta Jos 70.<br />
2. "Baladrón, agirakaria" Lar y Añ.<br />
agirakatasun. Reprimenda. Persiako errege gogorrak ozta entzun eban agirakatasun au. Itz Berb II 80.<br />
agirakatu (Lar), agerakatu (Aq 1423). 1. "Reñir, reprehender" Lar. "Reñir, contender de palabras" Aq 1423.<br />
Lagun gaizki-itzegiña agirakatzen edo erreprenditzen zuen. Lard 461. Eta beste ainbeste egin bear da beste<br />
edozeiñ pekatu, sermoetan agirakatuak diranakaz. Itz Berb I 94 (en la versión guipuzcoana sermoietan errierta<br />
egiten dan arekin). Añ laster Arrateko [...] edo Antiguako Amari arrenez, añ laster alkarregaz agiriketan da<br />
batak besteari zitalkeriak esaten. Ag Kr 70.<br />
2. "Baladronear" Lar.<br />
agirakatxo, agirakatxu. Dim. de agiraka. Egieutsan agirakatxo bat zugatzera igo ebalako. Echta Jos 33.<br />
Txomiñek, agirakatxo bat be ezeutsan egin nai Josetxori etxera eldu arte. Ib. 36. Agirakatxu bat be... ez neuskixu<br />
ein nai. Enb 153.<br />
agirakazio, agirakazinoe. Reprimenda. Eta zer jazo jakon Jaungoikuak Bautistiaren bitartez bialduriko dei<br />
eta agirakazinoe osasuntsuak gitxitan artu zituzan Herodes biotz gogorrekuari? Itz Berb I 12 (en la versión<br />
guipuzcoana agindu osasungarriak).<br />
agirando. v. agilando.<br />
agireka. v. agiraka.<br />
agiri (V, G; Lar, Añ, Izt 24r, H), ageri (L, S; Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A (agiri, ageri); Lh y Lrq (ageri); Iz<br />
ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Cf. ageri.<br />
Tr. Mejor documentado en la tradición meridional. Los autores septentrionales y alto-navarros usan ageri,<br />
forma que en textos más occidentales sólo se encuentra en Iztueta, KIkG y KIkV. Algún autor como Orixe usa<br />
como sust. siempre agiri, mientras que para sus otros usos (adj., etc.) emplea gralmte. ageri. Esta distinción se va<br />
generalizando después: en DFrec hay 296 ejs. de uso sust. (todos ellos meridionales): 282 de agiri y 14 de ageri.<br />
1. Documento. "Hidalguía" Lar y Añ. "Limpieza de sangre" Lar. "Certificado", "data, fecha [interpr?]" Añ.<br />
"Ageri onek irabazi diote bere hauzia, des bons titres lui ont fait gagner son procès. Ez da emateko dirurik ageri<br />
bat gabe, il n'est pas prudent de donner de l'argent sans un titre" Dv. "Egidiezadadu agiri bat (Hb), faites-moi<br />
une reconnaissance" Lh. "Document écrit appuyant un droit" Lrq. "Recibo" Iz ArOñ. "Eskatixozu eiñ detsazun<br />
paguan agirixa" Etxba Eib. "Agirixa atara neban nola euskalduna nintzan" Ib. "Documento, justificante, recibo.<br />
Kontribuziñoak pagau nittuan baiña agiririk etzosten emun" Elexp Berg.<br />
Zuek bezain odola garbia duena, eta are bear bada garbiagoa [...] bere agiria zuek baño lenago egin zuena.<br />
Lar Cor 152. Zure atzeneko borondatearen agiria edo testamentua egitea. Cb Eg III 219. Aurrarekin datozenak<br />
ekarri bear lukee agiria, esaten dala, zer orduz jaio dan aurra. AA I 81. Kanpoan konfesatu danak ekarri bear<br />
du bere agiria. Ib. 479. Fernando seigarrenak emandako agerien bidez egin zituen serbitzo andiak Amerikako<br />
itsasaldeetan. Izt C 466 (ref. tal vez a patentes de corso). Zer manatu izan du beraz Moisesek [emazteari]<br />
uzpeneko ageria ematea, eta uztea gero? Dv Mt 19, 7 (Leon ageri, Ur (V y G), IBk agiri; Lç, TB letra, He<br />
eskribu, Ip jakilegua, SalabBN izkiribu, Hual libroxko). Josaphat, Ahiluden semea, zen ageriez kargutua. "A<br />
commentariis". Dv 2 Sam 8, 16. Berekin zituen diru guziak eman ziozkan, bere eskuz egindako agiri baten<br />
azpian. Lard 278. A. Santu Pio VII-garrenak 1803-ko Illbeltzaren 25-eko agiriaren birtutez eman zion<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
406
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eskubidea. Ant JesBi 3. Agiri edo paper bat, Bulda Santua deitzen dioguna. AJauregi EE 1885b, 267.<br />
Kongregazioan sartzen ziranen agiriak. Arr May 26s.<br />
(s. XX). Agian Jinkorekilako ageriak eginak zituen (hablando de una mujer que murió de repente a la salida de<br />
misa). Eskual 14-9-1908 (ap. DRA). Zer nai zenduke? Agiria ba, mojetarako agiria. Ag G 317. Nor bere erriko<br />
alkate, sekretario edo epaillaren (juez) agiria bidalduko digute Batzaldi ontarako beren izenak ematean. EEs<br />
1913, 108. Adrianek bear diran agiriak len-bai-len eskuratu ta berari bidaltzeko. A Ardi 52. <strong>Euskaltzaindia</strong>ren<br />
lan eta agiriak. Eusk 1919-20 (I) 1. Wittemberg-eko plazan erre zuan bere kaltetan Aitta Santuak emandako<br />
Agiria. Inza Azalp 95. Haur horren bathaioko ageririk ezin ikusi dugu. Ox 189. Herriko-etxeko agerietan. Ib.<br />
195. An [liburuaren azkenian] agertzen dabe zeintzuk liburuetan, zeintzuk agiri edo dokumentuetan idoro<br />
dabezan zertzelada areek. Kk Ab II 189. Bere burua ta jendea Erregearen eskuetan jartzeko, agiri edo<br />
garbitasun baten bidez. Or SCruz 114. Ikasi zun eskubidezkoa legegizon atera arte, ta agiria sakelan zularik,<br />
bere bordaldera itzuli zen. Or Mi II. Bañan agiri guztiok diote emen Irizar-en jaio zala. Lab EEguna 86s. Esku<br />
ikaraz luzatu dek agiria... Ta mugazaiak [...], eztekela aurrera egiterik: igazkoa dala. Ldi IL 42. Eman bezaio<br />
uzten duelako ageria, papera. Ir YKBiz 123. Idatzi degu bear dan agiria. ABar Goi 59. Han, Tobias zaharraren<br />
ageriekin, hartzeko guziak kobratu zituen. Zerb IxtS 62. Bialdu eutzezan abadeari bere agiri ta garbitasun<br />
guztiek. Akes Ipiñ 15. Paper eta agiriak gordeten ziarduan Zuriñek. Erkiag Arran 105. Bearrezko ageriak egin<br />
eta ondoan [iru erlojuak] eman zituen. Izeta DirG 90. Legea, erri-naiaren agiria, eta agiria baizik ezta. Vill<br />
Jaink 186. Begiratu deutsa txekeari [...]. Igarri egingo ete deutsa, agiri ori egiazkoa ez dana? Erkiag BatB 162.<br />
Ageria ere emango zioiat, bere artzain lana ondo egin duela. Larz Iru 94. Motoa erabiltzeko agiria. MAtx Gazt<br />
70. Ameriketara eskatu bear ziran agiri batzuek. Errioxara besteak. NEtx LBB 61. Ene sortzeko agerietan ni<br />
naiz baxenabartarra. Xa Odol 261. Ez zion inork herriari, agirietan eta zabalkunde gaietan, euskaraz hitz<br />
egiten. MEIG I 251. Hain aspaldiko ez diren <strong>Euskaltzaindia</strong>ren agirietan. MEIG VII 35. Milango trienalean<br />
Ohorezko Agiria irabazten du. MEIG IX 142 (en colab. con NEtx).<br />
(Como segundo miembro de comp.). Bateratze-agiria artutakoan. Ant JesBi 13. Batxiller-agiri edo titulua<br />
be dubarik atara eban. Kk Ab I 108. Onek bere pake-agiria [= 'tratado de paz'] eman zun, alako ta olako itzez.<br />
Or SCruz 33. Eta bakaldunak berak ikusi dagijan nik neure azkenerarte dautsadan on-eretxija, idazki-agiri<br />
puzkok izten dautsadaz. Otx 99. Leenengo urteko gorabera-agiria. "Presupuesto del primer año". Ldi IL 118.<br />
Ibarluzearra bailizko nor-agiria (zedula) atera baitu. Ib. 43. Bere anaiaren nora-agiria [= 'pasaporte']. Ib. 42.<br />
Yaki-agiria [= 'menú'] euskeraz poliki egiña dago. Ib. 45. Zergatik agindu zigun bada Moisek, uzte-agiria eman<br />
ta bidaltzeko? Ir YKBiz 347. Bialdu nizun zor-agiri edo fakturan. NEtx Nola 17. Alkar-agiriak edo azioak. Ib.<br />
15. Ezkon-ituna irakurten entzutean, neskame-agiri zala uste ukan bear zutela zesaien. Or Aitork 228. Gure<br />
buruzki zan ill-agiria uts eman du. "Chirografum". Ib. 181. Bataio-agiria. NEtx LBB 45. Bere azken-agiria<br />
seme-alabatxoen alde egin zezan. Ib. 85. Erri-agiriak legez zetozen, baiña eliz-papelik etzan tartean. Ib. 51.<br />
Zegaitik agindu eban, ba, Moisesek, izte-agiria emon eta emaztea bialtzeko? Ker Mt 19, 7 (IBk ezkontza hausten<br />
delako agiria, IBe dibortzio-agiria; Ol zapuztagiria, Or zapuiztagiri). Ez diot sekula jaiotz-agiririk eskatu.<br />
MEIG VIII 23. Juez-agiriak zionez. MEIG IX 97.<br />
Título, inscripción. Pilatok bada, egin zuen iskribuzko ageri bat, eta ezarrarazi zuen gurutzearen<br />
muthurrean. Dv Io 19, 19 (Ol, Or agiri; Lç titulu, He eskribu, LE letrero, TB izkribu, Ker, IBk, IBe idazkun).<br />
2. (H), agiri (Dv, H). Señal, muestra; prueba. "Gizon hura galdu da herritik eta ez da ematen bizi delako<br />
ageririk, cet homme a disparu du village et il ne donne pas de signe qu'il existe" Dv. "Uretik atheratu zutenean,<br />
etzuen ematen bizi zelako ageririk" Ib. Josef maitagarriaren birtute andien agiria ta berri onak ere [Espiritu<br />
Santuak klaro ematen dizkigu]. Cb JMJ 61. Despatxubak dakaz deklarazinoiak, eta egiten dabee prozeso asko<br />
litzatiana amar bide lapurren agiri edo probantzak egiteko. Mg PAb 193. Ez du Otsoak ekarri bere esanaren<br />
agiri edo probanzarik. VMg 36. Aita, erraztun au nere Amak bialtzen dizu, ni zure semea naizen siñale eta<br />
agiritzat. Arr GB 75. Berak kontatu zuena, eta demonioak gelan itsatsi zion kirats ustel nazkagarria gertakari<br />
aren agiri segurua izan ziran. Arr May 79. Ikusi ditugu orai arte Trinitate Sainduko hirur presunetarik bia, bere<br />
Jainkozko ageriak emaiten. Lap 315 (V 143). Elizan eta kanpoan gure Fedeaz ematen ditugun ageri guziak. Zby<br />
RIEV 1908, 84.<br />
(s. XX). Jaungoikoak aberats gura ez nauan agiri argia da. Ag Kr 162. Luzetxo egingo litzaiket siñausle oiei<br />
Eleizak bere altzoan ostera artzeko ezarri ziyezten garbai-agiriyak (pruebas de arrepentimiento) edestutzea. J.M.<br />
Tolosa EEs 1913, 179. Indar onakiñ juan ziraden / oiek egur ebatera, / balio dutenak dirala / agiriak ematera.<br />
EusJok 122. Bere erakutsiak Jaungoikozkoak dirala siñesterazteko bere egintza arrigarriez gañera, bai al-da<br />
beste ageririk? KIkG 18 (KIkV 28 ageririk). Besarka maitekor batekin eman zion Balendini bere baietzaren<br />
agiria. TAg Uzt 310. Euskal-fedeak poz zun begira / bere indarren agiria: / arkaitzan-gora an zegon lerden /<br />
eliz-komentu aundia. SMitx Aranz 101. Zirgillo eta esku-kateak / naizta beste agiriak / eliz-barruko ormetan<br />
zintzil / uzten zituzten guziak. Ib. 92. Jaungoikoak ere, bere abisuak bialtzeko ar ditzake onelako agiriak. NEtx<br />
Antz 14. Ez ahal da hori benetan maite zuelako ageri bat? Mde Pr 178. Gaurkoz eztiat agiririk emaztea izorkeriz<br />
salatzeko. Etxde AlosT 65. Agertu dezala gizon gezurti onek erensugea berak il dunaren agiri bat. Etxde JJ 95.<br />
Ire emazteari zor dizkioken maitasun agiriok egiazkoak izateko. Ib. 165. Nai dutena esango dute "gaikoiak",<br />
bañan istoriaren agiria dago or. Txill Let 121. [Etxaideren liburua] askoz be obeto egon. Agiririk onena berari<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
407
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egindako arrera ona izan zan. SM Zirik 5. Egiaren agiria non idoro bear dugu? Zait Plat 121. Eta ez saminagiriak<br />
[lutoa eta abar] bakarrik. Vill Jaink 167. Esker onaren agiritzat. Erkiag BatB 148. Giza-biotzak<br />
noraiñoko leize beltzak dituan jakiteko, badek or agiri on askoa. NEtx LBB 79. Zuk esana beiñ egitzat argituko<br />
baneu, egon zaittez ziur pekatarixa ogetalau orduren barruan bizirik ez litzakiana izango; baña orretarako agiri<br />
osua biar dot aurraz. Etxba Ibilt 481. Asi ziran [...] dominikotar jakintsu au doatsu egiteko garbitasun eta<br />
agiriak billatzen. Alzola Atalak 135. Sortu zanetik emanak zitun / agiriak argitara. Auspoa 111, 39. Bere<br />
buruari zaldun-agiri ematea. "La prueba de su caballería". Berron Kijote 121. Ezin ziezaiokeen eskeini Bizkaiak<br />
bere seme argiari olerki bilduma hau baino esker onaren ageri hoberik. MEIG II 87. Txikitandik euskeraz<br />
mintzatzen irakatsi zidaten aita-ameri, esker-onaren agiri. PAlt in MEIG III 153.<br />
Manifestación. Foruak, lege zaharrak edo nahi den gisa izenda daitezkeen hein batetako<br />
burujabetasunaren agiriak. MEIG VI 50.<br />
Aldi ontako langintzaen agiriak Olhako arrillorpe batean, Isturitzen eta Zuñigan arkitu dira. JMB ELG 15.<br />
Izartxo edo galdera-markaren bat eraman beharko dute [hitz] askok oraindik [...], ageri berririk sor ez dadino.<br />
MEIG VII 60s.<br />
Rasgo, característica. Zortearen indarrez, munduan ni ere / sartu nintzan euskaldun agerien jabe; / frantses<br />
edo español sortu banintz hobe, / gaur ez nuen izanen hoinbertze naigabe. Xa Odol 224.<br />
3. (V-gip ap. Etxba Eib), ageri (Lar). Aparición. "Aparecimiento", "assomada" Lar. "Mesiasan agirixan zaiñ<br />
ziranak..." Etxba Eib.<br />
Espéctaculo, lo que aparece ante los ojos. Sartu zan gelara, eta ikusirik ango agiri errukarrixa, Zalduna<br />
jaso gura izan eban, ia bizixa gorde zeikion al zana eitteko. Etxba Ibilt 489.<br />
4. + ageri (AN-erro ap. A). "Declaración, testimonio" A. Enzun zituen onek bataren ta bestearen esan ta<br />
agiriak. VMg 36.<br />
5. ageri. Parte descubierta. Eta eskuak inguratu ziozkan pittika-larruz eta estali lephoko ageriak. Dv Gen<br />
27, 16 (Ur lepoko agirian zeuzkan parteak).<br />
6. Signo, símbolo, señal distintiva. Soñean ta abere mardulen oialetan bakoitzak bere jauregiko agiriak<br />
dakarzki. Ag EEs 1917, 213. "Kredoa" edo Apostoluen agiria. KIkG 8. Apostoluen agiria esan dezagun. ArgiDL<br />
60.<br />
7. Señal, garantía. Ta agiritzat jarritako bost milla duroak? ABar Goi 67.<br />
8. Explicación, exposición. "Agiri guziekin azalduko diat (AN-gip)" Gte Erd 269. Aurretiko agirixa. Etxba<br />
Ibilt 454. Jakin gura dabenetik bedorrek oñari diñotenan agirixa, esango detsut benetan [...] gu bizi garala<br />
andrazkuen zoro-usaiñen pekora. Ib. 469.<br />
9. Apariencia. Konturatuko ez banitz lezko agirixa eiñ detsaranian, eldu da lotsagabe garbi gauzia<br />
aitxatutzera. Etxba Ibilt 479.<br />
agiri. v. ageri.<br />
agiridun (Lar, Añ). Hidalgo. Orrelakoa zan jende-txee ezjakiñaren ustean Basurtoko agiridunak Lutzi<br />
maisu eta konsejaritzat eman zion etxekoandrea. "El hidalgo". Otag EE 1882c, 449.<br />
agiri izan. v. AGERI IZAN (s.v. ageri).<br />
agirika. v. agiraka.<br />
agirikai. v. agerkai.<br />
agirin. v. akirin.<br />
agiripen. v. agerpen.<br />
agiritegi. Archivo. Konpostelako katedraleko agiritegian (artxibuan) irakurri dudan Codex Calixti II<br />
entzutetsuan [...]. A EY III 368.<br />
agiritxo. (Dim. de agiri). Pequeña muestra. Jaso erazu begi onez semeak eskeintzen dizun maite-agiritxo<br />
au. Or SCruz 5.<br />
agirizain, agirizai, agerizain (Dv). Archivero. "Préposé à la garde des titres, papiers publics. Archiviste" Dv.<br />
Ezekiasen gana ethorri ziren beraz Eliazim erregeren etxegizona, Sobna iskribaua eta Joahe agerizaina,<br />
Asafen semea. Dv 4 Reg 18, 37 (Ol agirizai, Ker agirizain).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
408
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agirre. 1. Santua zeguan orduan Grequioko erritik aldian. An agirre [= 'descampado'] batian, bi pago itzaltsuz<br />
baliaturik, egin zuan txaola bat. Bv AsL 181. Cf. Aizk sup.: "Agirre-aran, Valle descubierto".<br />
2. "Panorama. Izagirre, panorama del mar" A Apend. Sin fundamento: -agirre, -agerre en nombres de lugar no<br />
es sino variante de agerre. Por otra parte la documentación asegura que Izagirre, etc., viene de haize- 'viento'. v.<br />
agertu.<br />
agirtu. v. agertu.<br />
agirudi. "Exterioridad, kanpoera, agirudia" Lar.<br />
agirudiro. "Exteriormente", "intrínsecamente" Lar.<br />
agite. v. aginte.<br />
hagitsu. "(L), qui porte beaucoup de grains, de graines, de semences" Lh (que dice tomarlo de Harriet, pero no lo<br />
encontramos en éste).<br />
agitto. Dim. de 2 agi. Lenengo ipuinaren azkenera-orduko ezagutu nuen aren buruko agittoa. "Su<br />
fenómeno cerebral". A EY I 19 (en Y 1935, 171 agitxo).<br />
agitu (AN, S; Gèze, Dv (AN-mer, S), H). Ref.: A; Lh. 1. Acontecer, suceder, ocurrir. "Arriver" Gèze. v.<br />
gertatu (2).<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en textos suletinos, alto-navarros (es frecuente en Mendiburu y<br />
Lizarraga), salacencos y roncaleses. Desde finales del s. XIX se encuentra tbn. en textos septentrionales no<br />
suletinos, y en el XX lo emplean tbn. autores guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 3 ejs.<br />
Munduko erreinu andi oni agitu zaiona agi ta gertatzen zaie beste guziei ere. Mb IArg I 342. Bada agigertatzen<br />
zaie zeruko irabanz beretan [...] erromatar bati gerta-agitua. Ib. 211. Bere bekatuaren putzuan<br />
badatza, agituko zaio ur-putzuan hau egiten duenari gertatzen zaiona. Ib. 248. Agitzendéna dá pleitugisabát<br />
danza generogorrengain. LE Bail 222. Alá zeuka lendaník Jangoikoak ofreziturik agitukozéla. LE Doc 35.<br />
Etzázun yago bekaturik egin, eztakízun agítu gaizkiágo. LE Ong 22v. Ordian galdia zira / hala agitzen bada.<br />
Xarlem 1214. Ikus ahal dezagün / Eia zer den agitüren. StJul 125. Etzerona lehen müntian / Maria Magdalenari,<br />
/ kasü hori agitü. AstLas 46. Ürxaphal gaxo bati zer zaion agitü, / lümarik ederrena betzaio faltatü. Etch 676.<br />
Nula agitü zen hori? Ip Dial 21 (It nola izan zan ori?, Dv nola gerthatu zen hori?). Eta agi dakizula xinetsi<br />
tziuan bikala. Hual Mt 8, 13 (Samper agitu; Lç, He, TB, Dv, Ip egin, Ur egiña izan, Ol, Leon, Or, IBk, IBe<br />
gert(h)atu, Ker jazo). Nula agitü zen Espiritü-Saintiaren jaitste hura? CatS 105. Banago bethi beha zer agituko<br />
den azkenekotz gutaz. Prop 1886, 176. Zer nahi agi dakigün nahigabe eta gerthü gaisto. Ip Hil 127. Harentzat<br />
etxerik, / hain güti khüñarik, / etzen agitü. UNLilia 8. Jakin zian zelütik / zer zen agitüren. Ib. 6.<br />
(s. XX). Agitu zen kemengo Elizan mezaren erraiteko tenpran eskandalo bat. Mdg 125. Behazue Eskualdunen<br />
artean zer agitzen (avoir lieu; tener lugar) den. JE Bur 102. Medel etzan ageri [...] Zer agitu ote zaio? zinoan<br />
batek. A Ardi 121. Ontara dator Madrilen agitu zitzaitana. ADonostia Itzald II 10. Edozein izkuntzetan sarri<br />
jazo oi da, ta, euskeran be beste orrenbeste agitzea ez da arrigarri. Eguzk RIEV 1924, 593. Ai iri Korozain! ai<br />
iri Betsaida! Zuengan agitu diran mirariak agitu balira Tiro ta Sidonen. Ir YKBiz 263. Ez al da olakorik agituko<br />
(gertatuko). Ib. 387. Agitu ziran agitzekoak. Etxde JJ 192. Ta bizitza osoan auxe agituko zaidala uste dut. Txill<br />
Let 45. Hala non herritar-guda bat agitu baitzen. Mde Pr 298. Lehen pasatu zen gertakaria orai agitzen balitz<br />
bezala emaiten dute ikusliarren bixtarat. Lf in Casve SGrazi 17. Ezta bein ere agitu bi etxeak egin zaela señalea<br />
berdin. ZMoso 56. Egun hartan, bezperan nahiz hamabost egun lehenago agitu zen zerbait. MEIG IX 93.<br />
Antzekoetan beste edozein lekutan agitzen denez. MEIG VI 108.<br />
2. Ocurrirse, pasar por la cabeza. Gu ezkára sandu. Eztakiziéla ági errátea itzgói, dió ene Sanda Teresak.<br />
LE Bail 227.<br />
3. (Arch ms. ap. DRA, H). Resultar, hacerse. "Devenir" H. Izorra agitü delakoz orain nizü mespretxatzen.<br />
Abraham (ap. DRA). Jesüs-Kristen promesen jardietsteko diñe agi ahal gitian amorekatik. UskLiB 143. Etzitiela<br />
agi zamari eta mando eli bat bezala. Usk (ap. H). Santa Elisabet badüzü; / Saintü zahar bate-ganik oküpü agitü<br />
düzü. Etch 422. Libertate, hunak, uhurik galdürik agitzen nüzü. Ib. 246. Zerbütxari eta süjet zena, zelü lürretako<br />
Erregiña agitzen dela. msS 8. Hanitz graziaz gabe agi leite [konfirmazionezko sakramentia ützi lezana]. CatS<br />
113. Zertako Jesüs-Krist nahi izan da Haur agitü? Ib. 97. Gaizkiala ekharriak agitü ziren. Ib. 23. [Jundane<br />
Phaule] zuin hatsarrian izan beitzen Khiristien persekütazale gaitz bat; bena gero Jesüs-Kristen Apostolü bero<br />
bat agitü zen. Ib. 108. Miraküllü handirik egün da egiten / jentia sabantürik delakoz agitzen. Xikito 5. Debotetan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
409
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
badüzü emazte xüxenik / saldun agitzen düzü zonbait okher denik. Ib. 9.<br />
Encontrarse en un lugar o situación. Nula Birjina Sainta agitü zen Bethlemen Jesüs-Krist gure Jauna sorthü<br />
zian mementuan? CatS 96. Gizunak berotiak, omen, / dira agitzen aharan, / pare gabe, borrokatzen / makhila<br />
gorriekilan. Casve SGrazi 22.<br />
4. Encontrarse con. "Mendian ardiareki agitü niz (S)" Gte Erd 288 (junto a topatu, gertatu, etc., de otras<br />
zonas). Berriz agitzen baniz holako lagünekin. 'Si je me trouve'. Etch 358. Sukaldean sartu zen berehala,<br />
haiekin agitu nahi izan ez balitz bezala. Mde HaurB 44.<br />
- ZER AGI. Por si acaso. "Zer gerta ere harat noa (= bazpada ere) (BN-ciz), zer agit (S)" Gte Erd 136. v. ZER<br />
GERTA ERE (s.v. gertatu).<br />
Etim. Verbo denominativo cuyo radical parece encontrarse en agian, etc.<br />
agitu. v. ajitu.<br />
agitura (H). Suceso. "Accident" H. Kontatu zion agitura edo gertatu zitzaiona. LE Urt 228 (ms. 81v<br />
kontatuzió agitua).<br />
agitxo. v. agitto.<br />
hagitz (SP, Lar, Dv (+ a-), H).<br />
Tr. Documentado en textos labortanos (tbn. en Leiçarraga), alto-navarros y guipuzcoanos (aunque no en<br />
autores como J.B. Aguirre o Lardizabal); en textos más occidentales lo hallamos en Lazarraga. Al Norte<br />
prácticamente desaparece desde mediados del s. XIX, y al Sur su frecuencia disminuye en el XX. La forma agiz<br />
se encuentra en Mendiburu, en un texto alto-navarro del s. XVIII, en Ubillos y en Orixe (en éste con el<br />
significado de 'generalmente'); en Lazarraga representa probablemente una africada.<br />
1. (Con vb.). Mucho. "Beaucoup, fort" SP. "Hagitz du maite, il aime fort" Ib. "Atestar, henchir y llenar, agitz<br />
bete" Lar. "(Dar) caza, agitz jarraitu" Ib. Izi zitezen hagitz. Lç Mt 27, 54 (He hagitz; Ur andizki, Dv borthizki,<br />
Ip ezinago, SalabBN biziki, Ol guziz, Leon ederki). Dohain naturalak [...] gizonean hagitz korrunpitu eta<br />
ezeztatu izan dira. Lç ABC I 3r. Bi profeta onek dute hala predikaturen / eta Antekristen sekta hagitz<br />
gibelaturen. EZ Man I 71. Alegriak boztu gaitu / ezin erran zein hagitz. Hm 140. Orai ene haragia hagitz<br />
guthiziatzen da espirituaren kontra. SP Imit III 34, 3. Goaiak alxarasten duben esklataiak hagitz unziari arrola<br />
arasten dio. INav 133. Jainko handia, ageri da / zeiñ hagitz nauzun maitatu. Gç 105. Hagitz bekhatu egiñ dudala<br />
pensamenduez, hitzez eta obraz. Ib. 59. Munduko gauzen erabilzeak trabatzen du hagitz spiritua. Ch I 10, 1.<br />
Esferak eraman digu / ganbara urdiñ artara; / ezta ikusten, baña agitz / sentitzen lajatzen da. Lar Gram 384.<br />
Agitz edo asko nai dezun gauza eskura artean. Mb JBDev 104. Gañetik agitz erretzen zituen eguzkiak eta<br />
barrendik beren egarriak. Mb IArg II 278. Erran behar da hagitz egin dezakeiela buruzagi batek, oneko eta<br />
gaixtoko. Lg I 362. Agitz edatuzé errosarioaren debozioa. LE Bail 219. Gora igan nahi badu / nihork Jaunaren<br />
bixtan / behar du hagitz apaldu / lehenik bere baitan. Monho 106.<br />
(ss. XIX-XX). Sartu zitzaion aurreko oin azpi batean arantzea, ta anditu agitz. VMg 40. Gorputzeko<br />
doloreak, / gaitzak, eritasunak / hartzen badire mantsoki / hagitz dire arintzen. Mg ib. 98. Agitz enkargatzen<br />
dizuet, ze, kolera edo aserrea igaro gabe [...] ez dezazuela pasorik eman. Gco I 437. Jainkoari zor diogun<br />
maithagune osoa hagitz flakatzen du. Dh 75. Errekeitua eriari zitzaion hagitz motztu. Gy 100. Jaunaren esku ta<br />
graziak agitz laguntzen ziola. Aran SIgn 73. Orduan Guraso santua, agitz estutu, eta asi zitzaien ojuka esaten.<br />
Arr May 49. Agitz pozten da senar-berriaren mintzoaz. Ir YKBiz 66. Ik eta ire eztei-oe orrek agitz gogaiteragiten<br />
natxioek. Zait Sof 177. Agitz bildur naiz. Or Aitork 293. Penaz, alegia... Bañan agitz alegeratuta. Txill<br />
Let 133. Hagitz beldur naiz, horrenbestez, hemen jaulki dakidakeenak ez ote duen [...] erabateko teori kutsua<br />
izango. MEIG VII 173.<br />
(Lar, Mg Nom 65, Añ). Fuertemente. "Recio, reciamente", "reciamente" Lar y Añ. "Atorar, apretar con fuerza,<br />
agitz estutu, ersi" Lar. "Fuertemente" Añ. "(A) raja tabla, con toda fuerza" Ib. Erori zidin jarririk egoan silla<br />
baterean, ain agitz eze, Silvia itsatsi ez ballako, ez zatean mirakuru an ila. Lazarraga 1143r. Utra agitz<br />
emuten leustela bere ezpata zorrotzagaz. Ib. 1154v. Zeren marea hagitz doha norterat. "La marée court fort".<br />
INav 39. Infernuko ereje infameak Eleiza Ama Santa [...] txit agitz estutzen zuten. Cb SIgn 124. Tentazio gogor<br />
batek txit agitz aflijitzen zuen. Cb Just 118. Bere koroa / aranzazkoa / buruan agitz josirik. Bast 38. Saldu zion<br />
bere Jabeak Errotari txatar bati, zeñek eragiten zion bearra txit agitz. VMg 47.<br />
2. (SP, Lar), aritz (G-azp). En voz alta. "Hagitz mintzatzea, parler haut" SP. "(Hablar) alto, agitz, gora hitzegin,<br />
minzatu" Lar. "(En) lugar de hablarle recio, le habláis tan mansamente, agitz hitz egin bearrean, ain malsoro hitz<br />
egiten diozu?" Ib. "Aritz esan dotriña (altu esateko; con voz puesta)" (G-azp) Vill (comunicación personal). <br />
Baina hark ungiz hagitzago erraiten zuen. "Encore plus fort". Lç Mc 14, 31 (TB borthizkiago). Erran beza<br />
zuetarik batek aphur bat gora eta hagitz orai hemen ibeniko dudan othoitza. Mat 327s. Mintzo ziren iende batzuk<br />
gaizki eta hain hurbil eta hagitz, non Erregek berak aditzen baitzituen. Ax 312 (V 207). Jenerazino guziak /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
410
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dazaguen nor zaren, / mendez mende bethi zara / hagitz predikaturen. Hm 53. Egun batean Paulo txit aserre ta<br />
agitz gaizki esaka zegokiola. Cb Just 103. Kemenez kontra egiñ zion, agitz esanaz. Aran SIgn 26. Bat-batetan<br />
ona nun aditzen duan agitz ta garbi itz bat. Bv AsL 41. Elizaren kontairak agitz kantatzen du egi au. Ib. 75.<br />
Nerekin esan dik Kredoa, agitz eta sendo. NEtx LBB 85.<br />
Euri jasa, ixiltzen ari da ta makiña otsa agitzago dator eskritoriotik... NEtx LBB 105.<br />
3. (AN-5vill-larr-ulz-erro, B, BN; Urt I 44, H), agiz (Añ). Ref.: A; A Apend; Iz Ulz (akittuik); Gte Erd 247 y<br />
257; Izeta BHizt2. (Con adj. o adv.). Muy. "Agitz aundia (AN-ulz)" A Apend. "Agitz agudo" Iz Ulz. "Agitz gauza<br />
izigarria (AN-5vill, B)" Gte Erd 247.<br />
Tr. En los primeros textos (hasta finales del s. XVII) se emplea gralmte. con -ago. Pospuesto al adjetivo se<br />
encuentra en Pouvreau, Chourio y J.I. Arana.<br />
Bidaldu ohi tik dohain hagitz frankoagoak. EZ Man I 28. Eta Deabruen lagun hagitz hobeagoak. Ib. 86. Urre<br />
fina baino dira / hagitz gogokoago. Hm 45. Ifernuan damnatua, / penaz orroaz dago: / egiñ duen bekhatua, /<br />
hagitz du kruelago. Arg DevB 13. Hagitz flakoago zare sinets dezakezun baino. SP Imit III 4, 2. Hortan ezagun<br />
da laguna gana duzun amudioa, eta geiago hagitz baldin [...] gaizkirik egiten derautzutenak maite baditutzu. SP<br />
Phil 519. Neskato hagitz bertutetsu da. Ib. 353. Baxa estalia eta hagitz gaistoa. INav 107. Ioan beharko duzu<br />
hagitz barna. Ib. 126. Nik egiñ dudan bekhatua / hagitz da pisuagoa. Gç 217. Hagitz aspaldikoa. ES 96. Hagitz<br />
maitaroki hazi baitzuen. Ib. 164. Arimak ez baitu probetxu garabik edo guti hagitz. Ch I 2, 2. Bakharrak dire<br />
hagitz adiskide leialak. Ch III 45, 2. Artha haren exenplu bat hagitz partikularra. CatLav 150 (V 76). Zeren<br />
bihotz agiz garbia zuen. Mb JBDev 94 (en la ed. de 1751, 75 agitz). Serafin guziak baño agiz garbiagoa zen. Mb<br />
OtGai III 308. Gizon agitz andi izugarri bat. Mb IArg I 349. Erregela non ez den segitzen hagitz arthoski. He<br />
Gudu 60. Agitz geienean birtuteen edertasun ta amorez pekatuaren itustasun ta gorrotoaz baño Jainkoagana<br />
ekartea obe dala. Cb EBO 57. Au da agiz guti orain presentean (Larraun, 1762). ETZ 124. Aithortu behar dugu<br />
beraz Mariaren laguntza hagitz dela prezagarria. Lg II 103. Hagitz arinki begi kolpe bat aurdiki dut ene<br />
bizitzearen gainerat. Brtc 161. Hagitz gaitza laiteke zure konbertsionea. Ib. 256. Agitz andia ta indartsua zala,<br />
Jainkoak edozein gauza egiteko duan eskua ta ahala. Ub 52. Alkar-artze agiz obeago bat. Ib. 47.<br />
(ss. XIX-XX). Agitz ón dá lendaník ártzea konfesioarén púrga. LE Ong 21v (Doc 63 agitz sándua). Mogitu ze<br />
agitz erru aize bat (304). LE-Ir. Pobreak agitz enbarazo gutxiago eta erraztasun geiago due Zerua irabazteko.<br />
Gco II 34. Bere buruez agitz aphalki ta mesprezio handirekin mintzatzea. Dh 68. Belar omanea eta samurra eta<br />
irusta txuria edo gorria agitz dira onak bazkatzeko. It Dial 82 (Ur guztiz onak, Dv hainitz onak, Ip hanitx hun).<br />
Munduan esker eskasa, da gauza itsusiena, [...] / aldiz fedearen bistan, hagitz areago da. Gy 108. Gauza agitz<br />
rarua (Lesaka, 1857). ETZ 259. Zure begiya / agitz argiya / da guztiyetan aurrena. Bil 85. Jenobeba len baño<br />
agitz beroago eta sendoago sentitu zan. Arr GB 79. Erroke Mentxaka [...] zan gizon argiya ta birtutetsua agitz.<br />
Aran SIgn 82. Agitz miserableak / gera amar argin. Ud 18. Agitz aspaldi egiña baño / edurra bezin txuriya. Elzo<br />
EEs 1916, 321. Deban zeuden liberalak agitz gutxi bide ziran. Or SCruz 73. Esteak, esan, agitz ziriak, /<br />
oilloarenak bezain mê. "Demasiado delgados". Or Eus 226. Agitz aserre nator, uritarrok. Zait Sof 71. Eta agitz<br />
geiago betetzen gaitu maite-legeak. Txill Let 137 (cf. infra HAGITZEZ GEHIAGO). Non sartzen dan emakume<br />
bat agitz larri ta lotsatuta. Anab Aprika 11. Itxuraz agitz ederra. Berron Kijote 39. Lagundu ninduten [...]<br />
elkarren agitz adiskide ez ziren Jose Vallejok eta Antonio Tovar-ek. MIH 369. Ez dabilkio hagitz urruti. Ib. 67.<br />
4. (V-gip, G-azp), agiz. Ref.: A Apend; A EY III 263. A menudo, en muchos casos, generalmente.<br />
"Comúnmente, generalmente, con frecuencia" A Apend. "Zortzian bein agitz, una vez cada ocho días<br />
comúnmente (V-gip)" A EY III 263. v. agizko. Komentuak agitz euskeraren obiak dira, esatea lotsagarria<br />
bada ere. A Ardi 81n. Oporretxe auek agitz euskalduna dute jabetzat: erdaldun bakoitzeko euskaldunik<br />
gutxienez amar. Ib. 4. Urrutitik eskuzabal diruditenak, gerturaezkero agitz ardagaia baino legorrago izaten<br />
dira. Ib. 24. In ta il, iñ ta ill esan oi dituzte ta litzazkete agitz giputzak beren izkelgian. Ib. VI. An da marraka!<br />
artatik agiz / elkar ezagutzen dute. "Más generalmente". Or Eus 225. Aien aiten aitonek, agiz, oiñutsean. "Por lo<br />
general". Ib. 248. Gizonen igarkizunak, agiz, alabearrez gertatzen zirala, zer ziagoten iakiteke. Or Aitork 161.<br />
5. (Con sust.). Mucho(s). Astiz, / ogi gutxi ta aur agitz. Canc. pop. in Or Eus 61. haigitz (Ht VocGr, Lecl).<br />
"Haigitz, plusieurs" Ht VocGr. <br />
6. (Lar, Añ, A). (Uso adj.). "Recio, [...] agitza" Lar y Añ. "Vigoroso" A. Cf. H: "Ce terme que Lar donne avec<br />
la signification de 'vigoureux, fort, solide', a en effet ces sens: mais il n'a d'emploi que sous forme adverbiale, se<br />
prêtant à se decliner comme tous les adverbes".<br />
- HAGITZAGO. a) (Con vb.). Más, con mayor intensidad. Cf. supra (2) hagitzago 'más alto'. Halakotz bada<br />
Iuduak hura hil nahiz hagitzago zabiltzan. "[Ils] tâchaient tant plus". Lç Io 5, 18 (LE yago, TB oraino gehiago,<br />
HeH, Dv, Leon, IBe are gehiago, EvS hobeki).<br />
b) (Con adj.). "Plus. Hagitzago saindua, beaucoup plus saint" Lh (que dice tomarlo de Harriet, pero no lo<br />
encontramos en éste). Mendi sainduetan dira, / Zeruko zimenduak: / Iakopen egoitzak baiño / hagitzago<br />
sainduak. Hm 56.<br />
- HAGITZ ETA HAGITZ. (Forma con reduplicación intensiva). a) (Con vb.). Agitz eta agitz aserretu zen<br />
bein aizea ta aizearekin batean itsaso guzia. Mb IArg II 280.<br />
b) (Con adj. o adv.). Hau guzia egiten du Jesusek animan agitz ta agitz obeki. Mb IArg I 308. [Jangoikoak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
411
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ango suari] ematen dion [indar] agitz eta agitz andia. Ib. 256. Ezagutzen zuen badirala ondasunak, lurreko<br />
ondasun guziak baño agitz ta agitz andiago ta nai-garriago diranak. Ub 59.<br />
- HAGITZ ETA ANITZ. a) "(A) raja tabla, con toda fuerza, agitz ta anitz" Lar. b) Mucho. v. ANITZ ETA<br />
HAGITZ (s.v. anitz). Platonen iritzian, agitz eta ainitz zekiten Espartekoek. Zait Plat 59.<br />
- HAGITZEZ (SP, H). (Con adj. o adv. de comparación). Mucho (más). "Hagitzez gehiago, beaucoup plus fort"<br />
SP. "Hagitzez iakintsuena, de beaucoup le plus savant" H. Baina hagitzez alegeratuago izan gara Titeren<br />
alegranzaz. Lç 2 Cor 7, 13. Sentimenduak ere tu hagitzez miñberago / millionetan munduan lehen zituen baño.<br />
EZ Man I 98. Ezen hartzaz egin nauzu / neure etsaiak baño, / hetarik begiratzeko / hagitzez zuhurrago. EZ Eliç<br />
233s. Urre fina baino dira / hagitz gogokoago: / eta bai bereska baino / hagitzez eztiago. Hm 45. Orduan<br />
hagitzez dohatsuago bide gintezke orai garen baño. Ch I 25, 9. Hagitzez hobeago da sainduak ohoratzea. Ch III<br />
58, 7. Hagitzez batik-batean hobe dela ukhaitea, / sos bakhar bat eskuetan, / ezen ez hamar menturan. Gy 83.<br />
Zorte hobe bat hagitzez dautzut seguratuko. Ib. 32.<br />
(Sin comparativo). Hertsi zirela eta hagitzez eskasak. Gy 105. Larrua ez baituzu / hagitzez nere bezain<br />
delikatu. Ib. 92.<br />
agitzaile. Bet-betan, hatsantuak, elgarren ganik hogoi urhatsetan, laster eta laster heldu, atheratzen zaizkote<br />
Frantxixko eta Ganix, espiun agitzaileak [= 'que hacían de espías'?]. Barb Piar I 22.<br />
agiz. v. agiaz; hagitz.<br />
hagizki. "Très, très fort" H.<br />
agizko (V-gip, AN-5vill ap. A Apend). 1. (Adv.). Generalmente. "Agizko ementxe egoten da ori" A Apend. v.<br />
aizkomente. Zure bertsoak eragin dit gaur / zarrada izugarrizko, / geiago danak gutxiago danai / obeitzen<br />
dio agizko. In SM Zirik 99.<br />
2. Seguramente. Mistral da agizko, mundu guzian olerkaririk miretsiena ta maitatuena. Or Mi IV.<br />
3. (Adj.). "Agizkoa, general, ordinario, común" A Apend. Jakingairik bearrena ta agizkoena, arruntena,<br />
erlijioa da, Jainkoak ala naita. Or EEs 1927, 251.<br />
4. (Sust.). "Galería, agizko. Entrada de galería, agizko-sarbide. Delantera de galería, agizko-aurre" Eusk 1927<br />
(I-II), 32 (palabras propuestas por Azkue y aprobadas por <strong>Euskaltzaindia</strong>).<br />
hagiztu (Lar H). "Arreciar agiztu, pizkortu, indartu, azkortu" Lar. "Rendre ou devenir plus fort, grandir,<br />
agrandir, s'augmenter, augmenter. Hark hagitzen du bihotza, c'est elle (la grâce) qui rend le courage (le cœur)<br />
fort et solide" H.<br />
agnus. "Agnus, los Agnus que vienen de Roma, ala derizte argizki meetxo biribil batzuez eginikako bildotxai,<br />
aita Santuak bere egin berrian bedeikatuak; agnusa, argizagizko bildotx bedeikatua" Lar.<br />
- AGNUS DEI. Agnus Dei, cordero místico. Agnuz Dei sakratuak ni niauk presentatzen. / Eta<br />
bildotsareki(e)n thailluzki konparatzen. EZ Man I 28 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Jainkoaren Bildots edo<br />
Agnus Dei orrek zure animako loiak kendu ta [...]. Cb Eg III 232.<br />
1 ago. 1. "(BN-ciz, Sc), interjección de extrañeza" A.<br />
2. "(Sal, S, R), grito a las cabras" A. Cf. VocNav: "Agó. Voz que se da al ganado cabrío para ahuyentarlo o<br />
hacerle andar (San Martín de Unx). O para que se esté quieto y se confíe (Tierra Estella)".<br />
3. "(G-goi), interjección de amenaza" JMB At.<br />
2 ago. "Acedera (Darric)" DRA. Cf. aho(a).<br />
3 ago. Más (usado como palabra independiente del adj. al que se refiere). Neskanegünian denbora zohardi<br />
bazen ere, ago ziren Altzürükütarren arimak. Herr 14-2-1963, 3.<br />
ago. v. aho.<br />
agoa (G ap. A; det., Lar H), agoe (V ap. A; Añ (agoia)), ago (G-to, AN-5vill ap. A), aboe (V-ger ap. A<br />
Apend). 1. Masa de hierro fundido. "Masa en la fundición del hierro" Lar y Añ. "Y aun hay un refrán muy<br />
expresivo, que dice: agoa, bero deño, galda, y significa en lo literal, que a la masa de hierro, que llamamos<br />
agoa, se le han de dar las caldas, antes de dejarla enfriarse: y debe hacerse lo mismo en los negocios, sin dejarlos<br />
que se enfrien" Lar (s.v. calda). "Sale de estas fraguas [zearrolas] el agoa de más bulto y peso, y bajo de la gabia<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
412
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
se hacen 3 ó 4 tochos de 4 ó 5 arrobas, y se pasan después a la herrería menor" Lar Cor 65. "Fundían masas [las<br />
ferrerías mayores], a que llaman agoas, de doce y diez y seis arrobas" BAP 1975, 355.<br />
Agoak, bero deño, galda. "La masa mientras es caliente (tiene) calda". RIs 2. An egon bear genuen [...] gain<br />
ta barren su ta gar egiñak eta olako ago ta mehe urtua bezain urtuak. Mb IArg I 317. [Urtzalliak] agoia<br />
aterateko prestau artian. Mg PAb 126. Lagunduten deutsee agoia su azpiti ateraten. Ib. 126s. Darua agoia<br />
urtzalliak mallutzarpeti gabi-igunaren azpira. Ib. 127. Burdin oratzar edo agoia. Ib. 127. Artuten dau bigarren<br />
urtzalliak beste agoe ta egikizunen arazo ta arduria. Ib. 128. Gatzamalliak [...] jo biar dau agoe guztietarako<br />
mia malluka txikar bategaz. Ib. 128. Orregaitik laba onek denporia biar dau metala urtuteko, zelan biar daben<br />
oliak agoia egiteko. JJMg BasEsc (ed. 1845), 273. Ondoren atxurra antzeko bat jarri diote gabiari muturrean ta<br />
berriro jo ta ke, dinbi-danba, agoa erdibitu dute. Garayalde Elezar 77 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Gabia<br />
pixkor zaigu gaur ari, / [...] Au dek agoia / Gutxitan degun erakua! Arruti EEs 1913, 248.<br />
Agoe barri odeiak. / Baztarrak txingar balira. 'Fuego vivo en las nubes. Como de brasas el paisaje'. Gand<br />
Elorri 195.<br />
2. hagoa (det., SP Dv, H y A). "Fourneau de ferrerie" SP. "Fragua" A. v. arragoa.<br />
- AGOA-KIRTEN. "Barra de hierro que previamente calentada al rojo en la fragua se incrustaba a la goa para<br />
facilitar su manipulación durante los golpes preliminares. Una vez partida la goa en dos, para poder llevar la<br />
mitad correspondiente a la fragua, en evitación de que se enfríe durante el trabajo de la otra mitad" Zubiau Burd<br />
105s. Atala edo agoekirtena. Mg PAb 135.<br />
- AGOA-PALANKA. v. AGOA- KIRTEN. Agua palanka izeneko barra aundi bat (Leiza, 1860). Garm Olag<br />
117.<br />
hago(a) (O-SP SP, Dv y A, Lar, H). 1. "Le balance, equilibrium, par métaphore il se dit des choses qui sont<br />
en bon état, mais pourtant en danger et en balance" O-SP. "Balance, équilibre" Dv. "Equilibrio, balanza" A. <br />
Aitaso, hil orduan, baitzinaukun erran: Haurrak, atxik hagoa, bere azkarrean. / Zer diozu zerutik, orai ikustean /<br />
Hagoa gurekilan leher-irriskuan? Herr 2-11-1961 (ap. DRA).<br />
2. "Hagoa, [...] agonia, agonie" Sb-Urq. Cf. infra HAGOAN (c).<br />
- HAGOAN (IZAN, EGON, EDUKI...) (SP, Urt I 50, Lar). a) (Estar, tener...) en equilibrio, firme. "Ezin hagoan<br />
egonez beherat eroria" SP. "Absolutum nomen, izen perfeta, konplitua, [...] berenez hagoan dagoen izéna" Urt I<br />
50. "Incorporarse en la cama, agoan jarri" Lar. "Agoan que significa levantarse e incorporarse en la cama, o<br />
fuera para sufrir y tolerar algo, agoan dago, agoan zegoan, está, estaba incorporado" Ib. (s.v. aguantar). Cf.<br />
agondu. v. OREKAN.<br />
Tr. Documentado en textos de autores labortanos de los ss. XVII y XVIII y en Aguirre de Asteasu.<br />
Iauna hagoan iduki zazu ene hegatsa, / Egin ohi tutzun legez uso eta belatxa. EZ Man I 106. Erhasunak<br />
duenean azpiratu Eria, / Ezin hagoan egonez oherat eroria. Ib. 49. Hala tranzitzen du ezen herstura halakoan /<br />
Non hil baileite Iaunak ez baleduka hagoan. Ib. 104. Iongoiko [...] idukazu ene hagoan idukitzeko ardura. EZ<br />
Man II 167 (v. tbn. 62). Itho denaren gorputza lehorrera igeri. / Konsolatuak giñate handiroki gogoan, / Uhin<br />
batek balekharte bazterrera hagoan. Ib. 159. Kreaturen begiraillea. Hagoan idukitzailllea. Aita hatzaillea. Ib.<br />
191. Zure lege saindua da ene onen argia [...]. / Hargatik bada egin dut ziñ eta iuramentu, / behar dudala<br />
hagoan nagoeño guardatu. EZ Eliç 235. Eliza Sainduan baduk asko zeremonia, / zeiñez hagoan baitago<br />
debozione guztia. Ib. 134 (v. tbn. 22 hagoan iduki). Deusik hagoan eztago: / Non ezten iragaitzaz. Arg DevB 4.<br />
Ezin Zu [Iauna] gabe bizia, / egon dite hagoan. Hm 186. Jainkoak baizen ez daduka / Hagoan ene bizia. Gç 84.<br />
Hori egiten baduk, eta Iainkoak manatzen darok, egongo ahal aite hagoan: eta oraño poblu guzia helduko duk<br />
prosperitate onean bere lekhurat. "Praecepta eius poteris sustentare". Urt Ex 18, 23. Ezen hek osoki utz<br />
detzakegu zeren naturaleza hagoan itxeki behar baitugu. Ch III 26, 4 (Mst zeren natürak behar beitü süstengatü<br />
izan). Ene flakotasunean eskatzen baitzait hagoan egoteko behar dudan grazia. Ib. 55, 3. Dohatsu oraino izan<br />
balu laguntza xume hura [ogi-phapurrak] hagoan bizitzekotzat: ordean dena ere ez zitzaion ematen. Lg II 188.<br />
Biziaren hari flakoak zauzka hagoan. Brtc 133. Nola argalez doi doia agoan dagoana sendo jarriko da janari<br />
eta edari egokirik artzen ez duala? AA I 308.<br />
b) "Hagoan egotea, [...] vivir con trabajo" Sb-Urq.<br />
c) "Pénurie, misère. Hagoan bizi dire, ils vivent dans l'extrème misère. Hagoan zinauzkan egarriak (Jaur; [cf.<br />
infra JesBih 452]), la soif qui vous pressait" Dv. "Miseria, extrema necesidad" A, que cita a Jauretche. Iauna,<br />
emoezu hagoan direnei pietate. Harb (ed. 1690, ap. H, que traduce: "Seigneur ayez pitié de ceux qui sont dans<br />
les transes de la mort"). Hagoan direnez orhoit zaite, Iauna, eta subituki hiltzera dohazenez. Ib. (ap. H). Athera<br />
zaitzu hagoan direnak biktorios. Ib. (ap. H). O Jesus, zeina larrutua izatu beitzare oinetarik bururaino, eta<br />
itzatua gurutze bati [...]. Eta zeinak ez baituzu izan ur xorta bat hagoan zinauzkan egarriaren eztitzeko. JesBih<br />
452.<br />
d) "Ce substantif n'est employé qu'au cas posit[if] hagoan, agoan. Son sens général est: en suspens, dans<br />
l'incertitude. [...] 5. Hagoan egotea, izaitea, être en suspens, dans l'incertitude, en la doute. Hagoan nago zer<br />
egin ez iakinez, je suis dans une incertitude, anxieux, ne sachant que faire" H.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
413
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hagoadura (SP (sin trad.) Dv y A). "État d'épuisement, de détresse"Dv. "Postración, abatimiento,<br />
desfallecimiento" A.<br />
agoaldi, agoe aldi. Fundición de la masa de hierro. Ijeliak badaukaz une luziak agoe aldi bakotxian ta<br />
emoten jako astija lo aldijak egiteko. Mg PAb 129. Urtzalleak bere jarduna bukatu duanean, txistu luze bat dagi.<br />
[...] --Bukatu al dezute agoaldia? --Bai, motel, lau ordu igaro dituk. Garayalde Elezar 78.<br />
agoande. "Aguante, irozoa, agoandea" Lar. Cf. aguantatu.<br />
agoatu. "Hagoatzea, [...] fraguar, forger" Sb-Urq.<br />
agoatu. v. aboatu.<br />
hagoatu (L ap. A (que cita a Jaur); SP, Sb-Urq, Dv), haguatu. Extenuar. "Zamaria hagoatu da ian gabe<br />
egoiteaz" SP. "Hagoatua, [...] lánguido, languissant" Sb-Urq. "Être réduit à une extrème détresse" Dv, que cita a<br />
JesBih. "Quedarse casi exánime" A. Cf. hagorandu. Egarriz haguatua den orein edo orkhaitzak urhotxera<br />
lehia duen bezala. JesBih 117. Egarriak hagoatua dago. Jaur 151. Arratsaren otoitz fedegabe hagoatua kanpai<br />
etsietan / uda errearen ondoan. Azurm HitzB 66.<br />
agoatzar, agoetzar. Aum. de agoe. Iges egiten dot nik urrinera iraun ezinik agoetzar aren txipristina ta<br />
berotasuna. Mg PAb 133.<br />
agoazer (Urt Gram), aguazer (Urt), oguasero (V-ger ap. Holmer ApuntV). Tempestad, tormenta. "Agoazer<br />
handi bat egitera doha, il va faire un grand orage" Urt Gram 500. "Arbor senio vel tempestate afflicta, arbola<br />
adin zahárrak edo aguázerak hondatuak" Urt I 411. Jesus Jauna, billuzirik / Zintusten azotatu, / Gure gaiñera<br />
behar zuen / Agoazer horrek etxatu. Gç 82.<br />
agoe. v. agoa.<br />
agoi. "Lintel, lo mismo que dintel, agoia, ataburua" Lar.<br />
agoilatu L, BN, S; H), adoilatu (-olla- VocBN Dv (adolatu), H), aullatu (H), agullatu (S; Gèze, H), abullatu<br />
(H). Ref.: A (agoillatu); Lh (agoilatu). "Ouiller" VocBN. "Adoilatzea, agoilatzea: formes vicieuses du<br />
néologisme aullatzea" H. "Aullatzea, ouiller [...], remplir jusqu'à l'œil" Ib. "Agoillatu, rehenchir, rellenar una<br />
pipa en la que el vino ha mermado" A. "Agoilatu (BN, S), agüllatü (S), agollatu (S): 1.º mêler ensemble deux<br />
éléments divers; [...] 2.º ouiller" Lh. Arnoa zuten Bordalekotik. / Edo bertzela taula zokhotik / agollatuia ongi<br />
uretik. 'Bien additionné d'eau'. ChantP 238. Bi barrika huretan, bada zuinbat hürrüpa, bada zertan untziak xaha,<br />
bada zertarik barrika agoilla. Eskual 21-21 [sic]-1908 (ap. DRA). "Bixta ederrian" xahakoa bethexe die eta<br />
züntzürrak agollatü. Herr 7-7-1959 (ap. DRA).<br />
agoiotu (V-och ap. A), aujotu (G ap. A). "Calzar herramientas" A. Cf. aho-jo.<br />
agoko. "(B), carbón de leña gruesa" A.<br />
agoko. v. ahoko.<br />
agol. "De poca energía (V-ger)" A Apend. Cf. ahul.<br />
agolba. "Alholva" Ond Bac. v. ailorbe.<br />
agolbetze. "Campo en que se ha cosechado alholva" Ond Bac.<br />
agoliña. v. agonia.<br />
agomen. v. ahamen; ahomen.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
414
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agon. "Amigo (Larramendi)" Garate 7.ª Cont BAP 1957, 46.<br />
agondu (G-azp-goi). Ref.: A Apend; Gketx Loiola. 1. "Incorporarse" A Apend. "Incorporarse el enfermo en la<br />
cama, mantenerse en equilibrio. Ezin da gaixoa agondu" Gketx Loiola. Cf. hago(a). Baña Yesu makurtuta asi<br />
zan beatzez lurrean idazten. Ta galdeka aiek ekin baitzioten, agondu zan ta esan zien. Ol Io 8, 6s (Ker zutundu).<br />
Aiek galdeka zekiotela, agondurik esan zien (Io 8, 7). Or MB 250 (Or Io 8, 7 Jesus xuxendu zan). Bildurrak lên<br />
antzo arnas-ateri nauko. / Ontan, agonduz, begia dirdir gertatu zako. 'En esto, al restablecerse'. Ib. 543. Ordun,<br />
Ixraelek, oputz eginda, oean agondurik, Yoseri esan zion [...]. Ol Gen 48, 2s (Ker bere ogean jesarri zan).<br />
Gerta zait, ostots bildurgarriz etxekoak oro / jeiki, baiña ni lo. Esan ordûn neri "Mikolas" agopez; / agontzen<br />
naiz usu. "Y al punto recobro el conocimiento". Or Poem 530.<br />
2. Apoyarse. Oliondozko makil batean agondurik onela asi zan Damon. 'Incumbens tereti Damon sic coepit<br />
olivae'. Ibiñ Virgil 54.<br />
agonia (V-gip, L, BN, S; Urt I 26, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H (+ h-)), agonina, agoliña. Ref.: Lh (hagonia);<br />
Etxba Eib; Elexp Berg. Agonía; congoja, angustia. "Abitio, agonia" Urt I 26. "Agonia, agónia, agónija,<br />
azkeneko hátsa" Ib. 460. "Agonie" VocBN, Gèze, Dv y H. "Agonixa luzia izan dau koittau aundixak" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado primero en Gasteluçar y desde mediados del s. XVIII tanto al Norte como al Sur. Emplean<br />
la forma con aspiración inicial la mayoría de los autores septentrionales. La forma general es (h)agonia. Hay<br />
agonina en Urquizu y agoliñian (det.) en B. Enbeita. En DFrec hay 5 ejs. de (h)agonia.<br />
Jesusekin egigun othoitz / Eta sofri agonia. Gç 90. Nahi nuke bethi pairatu / bihotzean agonia. Ib. 106. Euki<br />
eban tristeza, da agonia andia Ortu santuan. Urqz 13. Gurutze berean iltzez josi ta nekez ta tormentuz ta agoniz<br />
illik utzi zutena. Mb IArg II 124. Agonían edo azken atsetán Eakindea. LE Ong 134r. Jesus, Maria, Josep, / Ene<br />
agonian / Defenda nazazue / Etsaien erdian. Monho 92. Jesu Kristok igaro eban agonia ta larritasuna. Añ EL 1<br />
220. Au bere gitxi da arimiak daukazan agonijeetarako. JJMg BasEsc 92. Zure hagoniaz eta pairamenez, libra<br />
gaitzatzu, Jesus. Dh 80. Baldin presunak hagonia luzea badarama, irakurtuko da Oren saindua. JesBih 463.<br />
[Donibane-Ziburun] badire ikhasiak lehen herrunketan, / Ager ditezkeienak edozein gorthetan. / Itxikitzen diote<br />
bere sortzeari, / Hartzerat utzi gabe batasun nihori. / Buru onak badire aitzindarietan; / Heki da ematea hagonia<br />
mentan. (Interpr?). Hb Esk 96. Eriozko agonia. Arr May 63. Agonia luze onetan. Camp EE 1883b, 524.<br />
Dolorezko hagonia hori hain gogorra izan zen, non [...]. Lap 241s (V 108). [Mariaren] hilzia izan zen eritarzün<br />
gabe, sofrimentü gabe, agoniarik gabe. Ip Hil 199. Jesus, Maria Josef, / hel zakiztaie ene azken agonian. Ib. 268.<br />
Ilten zala [...] iru orduko agonia larri, estu eta ikaragarrizkoaren ostean. Itz Azald 35. Hagoniak iraun behar<br />
zuen hirur oren handi. Zerb IxtS 90. Joanes XXIII-garrena agonia luze baten ondotik itzali da. Herr 6-6-1963, 1.<br />
Gertatzen dena, gure oarkabeak agonia asko ta asko ez ikusi iduri egiten dituela. Vill Jaink 119. Baña milla<br />
agonixa barik ori ezingo neukianetik bete, Eriotza da infarnu itzal onetatik atarako nabena. Etxba Ibilt 487. Argi<br />
bakoitza itzalean hiltzen da / agoni ixilean. Lasa Poem 70. Oraindik ere sasoi daukazu, / zu etzuaz agonira. Uzt<br />
Noiz 87. Nere iritziz, euskararen agonia ikusi dugu, azkeneko 50 urteotan. MIH 132.<br />
v. tbn. Zuzaeta 75. UskLiB 18. Ur MarIl 52s. Azurm HitzB 57.<br />
"Campana funebris, partiadako ezkilla, agonia, hillezkillak" Urt I 26.<br />
Anziñako gauza jakiña da, Peleara edo agoniara, guztia da bat, gizonak irteteko, lenago olioz egiñ edo eman<br />
oi zirala, gorputza sendoago egoteko ta etsaien lazoai burla egiteko. Cb Eg III 237.<br />
- AGONIA JO (H). Tocar las campanas por un moribundo. "Hagonia iotzea, sonner l'agonie" H. Cf. agoniako.<br />
Ezkillak jo dezake nere agonia, / Beldurrez jarri nazu erdi illik iya. AB AmaE 411. Etorri zait nei / il bear<br />
dedan garaia. [...] Jo zazue agoniya. Auspoa 49-50, 240. Oraindik illa ez nago baño jo zidaten agoniya. Lasarte<br />
Auspoa 100, 58.<br />
- AGONIAKO. (Adnom.). Cf. agoniako. v. AGONIAZKO. Triste anima, gorputza larri / Agoniako tranzean.<br />
Bast 5. Hagoniako othoitzak. Brtc 259. Jesus zegoan dolorez, / agoniako peneen artean. Añ EL 1 221. Hagoniako<br />
eri baten sendatzea. JesBih 403. Hobekiago eginen zuten erraitea ixilik, agoniako othoitzak. Elsb Fram 122.<br />
Agoniyako trantzian. Ud 68. Bere agoniako / kalitza khiratsa. Zby RIEV 1908, 211.<br />
- AGONIAKO KANPAI. Toque de campana por un moribundo. v. AGONI-EZKILA. Hau da urkamendiko /<br />
haxearen hotza / seguru izango da / agoniko kanpa. Balad 219. "Agoniko kanpaien bidien imiñi, amenaza de<br />
duro castigo (V-ger)" Ort Voc. v. agoniako. --Andrak, zeuek ezango zarie testigu! Agoniko kanpaien bidien<br />
imingo zaitxut. Karanbo! [...] --Andrie! agoniko kanpaie esan zu? Tire ardure barik neuk esangotsat<br />
sankristaueri kanpaie yoteko. Ort Oroig 45s.<br />
- AGONIAN IZAN (EGON...) (V-gip ap. Elexp Berg; H). (Estar...) agonizando. "Hagonian d, il est à l'agonie"<br />
H (s.v. agonia). "Hagonian da, il est dans les angoisses de la mort" Ib. "Agonixan dagonian azken-arnasetan<br />
egoten da" Elexp Berg. Agonian denarentzat othoitza. Gç 155. [Misterio onek] ofrezietan dira agoninan<br />
dagozanak gaiti. Urqz 8s. O nere Santu gozo, agonian edo iltzeko tranzean daudenen Bitarteko seguru. Cb Eg<br />
III 296. Bere miserikordiazko begiez sogin dezan agonian edireiten diren pesone [sic] orori. UskLiB 81. Izan<br />
ondoan gaizki, kasik hagonian. Hb Esk 15. Zure ohean jarriko zare, agonian bazine bezala. Laph 234. Lanparan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
415
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aurkitzen zan orioa gastauta, / agonian legetxe bertako metxea. AB AmaE 390. Heien doktrina falsoak segituz,<br />
agonian dagotzi Laborantza, Industria eta Komerzioa. Elsb Fram 177. Cólera dutenen begiak sartuak, azkenetan<br />
edo agonian daudenak bezala, betazalak more. FIr 192. Lau egunian agoliñian / zer ez eban igaroko? / Mundu<br />
guztia Jaunari eske / al bada osatuteko. BEnb NereA 157.<br />
v. tbn. Dh 77 (hagonian izan). Zby RIEV 1908, 211. Lasa Poem 70.<br />
(Con determinante). Agoni baten dagon gizonak / dauzka milla komeri. Lasarte Auspoa 100, 58.<br />
"Au fig., parlant d'une chose qui est en grand péril. Zure egitekoa hagonian da, votre affaire est à l'agonie,<br />
prête à mal finir" H.<br />
AGONIAN SARTU. Ori bera Eliz Ama Santak iltzer edo agonian sartzeko dagoenaz Oliazioan egiten du.<br />
Cb Eg III 237. Ta eria agonian sartzean, urrengo Elizaren orazioak esaten dira. Ib. 260. Gaitzak estutzen edo<br />
agonian sartzen badu. Ib. 255. Batek behin iduri galtzerat zohala; / Laster berritz ikusten hats handi zuela; /<br />
Noiz ere baitzen kasik hagonian sartzen, / Orduan nihoiz baino zailago agertzen. Hb Esk 26. Aphezpiku saindua<br />
lo hasma batean erori zen; agonian sartzera zoan. Prop 1876-77, 187.<br />
- AGONIAZKO. (Adnom.). v. AGONIAKO. Hain tristezia handitan sarthu zen, non izan baizen agoniazko<br />
estatian. CatLan 43.<br />
- AGONI-EZKILA. Toque de campana por un moribundo. v. AGONIAKO KANPAI. Entzutean etxeko<br />
agoni-ezkila / bihotzaren bakea non aurki, non bila? Xa Odol 203.<br />
agoniako (V-gip), agonioko (AN-larr). Ref.: Asp Leiz y Leiz2 (agonioko); Etxba Eib (agonixakua). <br />
"Campana o toque de campana a muerto" Asp Leiz2. "Campana que avisa de los agonizantes para que los<br />
vecinos le ayuden con sus oraciones. Agonixakua izan da eta ez dakit zeiñ ill ete dan" Etxba Eib. v. HIL-<br />
EZKILA. Ez egon agoniñakoa jo artean begira, Sakramentu au [oleaziñoa] errezibietako. Oe 146. Nos<br />
bizijago gogoratuten jaku erijotzia, bataren agonijakua, bestiaren eleisakuak eragitia, bestiaren seina egin ezina<br />
[...] edo tiro bat emotia entzuten dogunian, edo ikusten dogunian baino? fB Ic III 263.<br />
agonina. v. agonia.<br />
agonisant. Agonizante. Maria Birjina saintaren ororen dama eta agonisanten patronaren, eta<br />
pharadüsüko saintü eta sainten arartekotarzünaz, nahi dian osagarria ützüli eriari. Mercy 31 (v. tbn. otro ej. en<br />
la misma pág.).<br />
agonizatu. Agonizar. Según el editor, se encuentra en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.<br />
agonu. v. agoñu.<br />
agoñu (S). Ref.: Lh y Lrq (agoñü). 1. "(Ip) courage, énergie" Lh. "Énergie" Lrq. Meza entzün zian,<br />
komuniatü eta gero oihü egiten zialarik bere troper: goatzan agoñürekin, Maria Birjinaren izenian! Ip Hil 31.<br />
Eta bethe zütian haien gogoak eta bihotzak, argiz, indarrez eta agoñüz. Ib. 189. Ez tizie arduik, eztizie indarrik,<br />
eztizie agoñürik. Ib. 149s. Eta hala lürrian egotxirik, nun ezpeitügü bekhan baizik gogoaren zelialat altxatzeko<br />
agoñürik. Ip Imit I 21, 4. Agoñürik ez dü. Darric (ap. DRA). Ezkuntü direia, bai begiak zabaltzen zeitze nigarra<br />
begian eta bizitze eramaiteko "tirrit" ez die agoñürik. Herr 28-3-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />
2. (S ap. Lh; H (S)), agonu (S ap. A). "(S), mauvaise disposition du corps, souffrance, indisposition" H.<br />
"Disposición buena o mala del cuerpo" A.<br />
3. "(S), [...] appétit (à table)" Lh.<br />
agopaldi. v. ahapaldi.<br />
agope. v. ahape.<br />
agor (gral.; SP, Urt II 286, Lar, Añ, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib.<br />
I (Adj.). 1. Seco, árido (ref. en la mayoría de los ejs. a la tierra o a los campos, y menos frec. a los pozos, ríos,<br />
fuentes...; ref. al tiempo sólo se encuentra en Mendiburu). "Sec, tari, enjuto, seco, secano" SP. "Aret ager,<br />
bazterrak seko, idor, agor dire" Urt II 286. "Seco, sikua, leorra, idorra, agorra" Lar y Añ (cf. Lar: "Seco,<br />
aplicado al hombre, al árbol, a las ramas, igarra, igartua"). "Orejones, lonjas secas de melocotón, musiken puska<br />
agorrak" Lar. "Sec, stérile. [...] Lur agorra, terrain sec, stérile. Denbora agorra, temps sec, temps de sécheresse"<br />
Dv. "1. sec, sans humidité; [...] 2. tari, épuisé. Ithurri agorra, fontaine tarie" H. "Agotado. [...] Juan daneko illabetian,<br />
iturri agorra solo azpikua" Etxba Eib. Cf. IC I 576: "Agorreta es vocablo vascongado que quiere decir<br />
'casa seca'". v. idor, lehor, ihar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
416
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur desde la segunda mitad del s. XVIII. En<br />
DFrec hay 6 ejs. Se tiende a relacionar, hasta en el parentesco, agor, idor, ihar, lehor y otros términos más, que<br />
pueden traducirse, al menos en ciertos contextos, por 'seco, sec, dry, trocken, etc.'. Esta coincidencia es más<br />
aparente que real. En general, agor es 'seco', dicho p. ej. de una corriente o del recipiente de un líquido (además<br />
de la esterilidad de hembras; v. antzu); de aquí agortu, más o menos equivalente a ahitu, lat. exhaurire, hablando<br />
de una fuente, un pozo, etc. En origen idor, como el occ. lehor, siku, se contrapone a busti 'mojado, húmedo',<br />
aparte de que lehor, gral., se refiere a 'tierra (firme)'; así en lehorrez eta itsasoz 'terra marique'. Finalmente, ihar<br />
se refiere en principio a cosas vivas (plantas, miembros de animales, etc.) y se contrapone a heze 'verde'.<br />
Lur agor eta idor baten pare. "Sicut terra sine aqua". Ch III 3, 7. Ezen ni naiz lur hura illhun eta agor<br />
dagoena zuk argi dezakezun arteraiño. Ib. 23, 9. [Marmol zuria] gañetik bustitatzea ta gañetik ura daiola<br />
gelditzea; baña barrendik len bezain idor ta agor. Mb IArg I 277. Deabru gaisto Jesusek urrun-aienatuak ez du<br />
bere lan galgarrirako bazter agorra baizik arkitu oi. Ib. 244. Badira [...] eguraldi agor ta bazterrak galtzen<br />
dituzten ubelde, arri, aize ta elementak. Mb IArg II 277. Lur agor, iguzkiak alde guzietarik erretzen duenaren<br />
iduriko. Lg I 210 (II 89 tbn. lur agor). Mendi idorren oinetan ontzen ditugun lurrak / Bere ganik ez balire diren<br />
bezain agorrak. Monho 58. Ez ala [landarak] lur gozatsuti badaruez lur agorrera. Mg PAb 126. [Bizkaijan]<br />
tokirik agorrenian billatuten da iraurkina. Ib. 129. Jauna, ene arima lur bat da agorra eta urik gabekoa. Jaur<br />
379. Bere janzia kendu, eta putzu-zulo agor batera bota zuten. Lard 49. Horra nola agorra iduri duen lurrak<br />
ekhar dezakeen bazka ona. Dv Lab 106 (102 lur agor). Iduri du, su lotzekotz, belharra izan behar dela barnean,<br />
lekhu agorrean. Ib. 126. Hango lurra, iguzkiaz kiskailia, nihon den agorrena dela. Laph 201. Begiak agor,<br />
pultsuak geldi. / Ozta-ozta bizi nintzan. AB AmaE 10.<br />
(s. XX). Alderdi artako erriak baldar ta txiroak ziran geienak; ango lurrak, agor, lau, zabal ta berdiñak. Ag<br />
G 113. Ez behirik, ez ardirik ez dugu ikusten. Eremu hits, agorrak! JE Ber 18. Dena sarraski, dena zurruta agor,<br />
dena hegi diren harrizko mendoitz hits batzu. Ib. 41. Inguru guziak ihintz mikorik gabe idor-agorrak zaudelarik.<br />
Zerb IxtS 46. Lizuna erreka agorretan. / Belar txutik ere ez alor txigorretan. SMitx Aranz 53. Gaztelako lur<br />
agorrak. Etxde AlosT 43. Batzuk usteko zuten bezain agor eta antzu ezta beraz izan Baztango lur eder hau,<br />
euskara idatziarendako. AIr in Izeta DirG 12. Gabaz obeto mozten dira lasto ariñak eta larra agorrak. 'Les prés<br />
secs'. Ibiñ Virgil 75. Ez liguke batere kalterik egingo, nere ustez, lehen filosofiaren gailur agorrak pixka batez<br />
utziko bagenitu. MIH 89s.<br />
Kandela hunek hari baten moianez du argia [...] fiñean, agorra da, kherik baizen ezpaitu egiten. Gauza bera<br />
da munduko gloria. Gç 30.<br />
(Uso fig.). "Bihotz agor du" SP. Hurbiltzen aiz, Herioa, odolez egarririk, [...]. Bistaz ikharatzen dituk<br />
buruzagi gogorrak / Eta ematen daroztek transimendu agorrak. EZ Man I 44. Iauna, ezazula agin / predikuen<br />
hazia / ene bihotz agorrera / alfer den egotzia. EZ Eliç 62s. [Zeren zaren] hain epel meza erraitean, hain idor<br />
eta agor errezibitzean. SP Imit IV 7, 2 (Ch agor; Mst idor, Ol legor). Haiñ agor komunione ondoan. "Tam<br />
aridus in communicando". Arbill IV 7, 19. Erraiten dutelarikan ezen, Eskuara hitzetan agorra, eskasa eta<br />
moldegaitza dela, eta eztela jeusetako. ES 165. Ez dezazula uste izan mintzo naizela nahiki ariñez, borondate<br />
flako eta agorrez. He Gudu 166. Orra Jesusek ekusten zuena onez ta milagroz bazterrak betetzen zituen<br />
denboran: [...] berari zerraikola munduko guziak. Baña gero, bere lanerako artu behar zuen bide agorra artu<br />
zuen aldian? Mb IArg I 252. Ez arbuia / Jauna, ene bihotz agorra, / Ez arbuia / Ene ein ahal apurra. Monho 80.<br />
Ez dute komunio onik egingo komunio ondoan motel, agor ta siku siku daudenak? Mg CC 226. Amore gozoak<br />
ekarri dezake konfianza arro, ta bere buruaren amorea [...]. Baña amore illun, agor ta penazkoak berez dakar<br />
humiltasuna. Ib. 237. Egon leite damu [...] sendo bat bijotz agor siku ta negar bagian? Mg CO 63. Gizonaren<br />
bihotza, amodioz agor, / Egon othe diteke zeruari gogor? Hb Esk 238. Bi yaun aphez horiek, ungi egiteko, / Ez<br />
dute eskas bihotz, agor dena maizko. Ib. 146. Arima bethi ilhun, bethi agor, azkenean Jainkoaren miserikordiaz<br />
etsitzen du. Laph 43. Haren hitzak beharria xoratzen zuen arren, agor uzten zuen bihotza. Ib. 175. Arnas agor<br />
au adiz / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan. "Escuchando este resuello seco". Or BM 100.<br />
Arnasak diraudano, / Arnas barnago oni / lagun iodan soinu / agorrago oneki. "Con este sonido seco". Ib. 40.<br />
2. (G-to ap. A Apend; SP, Ht VocGr 269, Lar, Dv, H, A (que cita a He)). Estéril, sin fruto (se dice<br />
especialmente de mujeres, árboles...). "Emazte agorra edo agortua, femme stérile" SP. "Urthe agor bat, une<br />
année de stérilité" Dv. "Stérile, qui ne peut avoir d'enfant. [...] Ce dernier terme est généralement employé pour<br />
les bêtes" H. "Emakume agorra (G-to)" A Apend. v. antzu.<br />
Zuhaitz alferra, fauna, idorra eta agorra, hostoaren eta lorearen ondoan fruturik iasaiten eztuena. Ax 191 (V<br />
129). Umerik ezin ditekeienean emaztea agorra [...] izanez. SP Phil 409. Zerutik izan zuen [Mariak] / Mezu<br />
dibinoa, / Ez zuela izanen / Agorren laidoa. Gç 67. Hil eznadintzat, eta agor egin fruturik gabe. Arbill III 2, 14.<br />
Hill ez nadintzat, eta agor eta fruitu gabe egon ez nadintzat. Ch III 2, 3. [Luis hamalaurgarrena] zeina ethorri<br />
baitzen mundura haren Ama hogoi eta hirur urthez agorra egon zen ondoan. CatLav 433 (V 205). San Joan<br />
Baptistaren jaiotza da alabaña ama agor ta aita zar baten semearen [...] jaiotza. Mb IArg II 105. Aingeru batek<br />
erran zion haren amari, etzela gehiago agor egonen, emanen zuela mundurat haur bat. Lg I 223. Orai urthe<br />
agor bat badut, gero sasoin aberats bat uste dut. Brtc 138. Haurrik etzuten, zeren agorra baitzen Elizabeth. HeH<br />
Lc 1, 7 (Dv, Ir YKBiz 2 agorra; Lç steril, Ol legorra; v. tbn. en contexto similar Hm 81 agorra). Eta hil hau<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
417
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iadanik seigarrena darama agorra deitzen zuten emazteak. Ib. 1, 36 (Dv agorra). Zorionekoak emakume<br />
agorrak eta aurrik artu ez duten erraiak. Lard 458 (Ir YKBiz 498 emakume agorrak). Maldetako sorhoak izanen<br />
dira agorrak, zeren aspalditik uharrek larrutu baitituzte beren onkhailu guzietarik. Dv Lab 105. Ta agor omen<br />
zana, sei illabeteko dago (Lc 1, 36). Or MB 51. Eta guzietan garbitasuna, pozez ernari, ez agor, Zu, Iauna senar<br />
zaitutela. Or Aitork 206.<br />
(Uso fig.). Martir hunek mespresaturik / lurreko plazer agorrak, / jujatu zituen zirela / falsoak eta<br />
miñkhorrak. Gç 190. Xede hauk baizen ez baditu izan zure doloreak, inutila, agorra, funtsik-gabea izatu da. Brtc<br />
167. Onerat konbertitzen ez gaituen penitentzia itxurazkoa eta agorra dela. Ib. 118. Ni balia nadin hek egiten<br />
dituzten erreflexioneez; ez beitez izan enetzat agorrak. Ib. 157. Izpirituz umil denak / ez baditu barnean /<br />
sendimendu apalenak [...] haren umilitatea / bertute agorra da. Monho 98.<br />
II (Sust.). 1. (V-gip, AN-gip). Ref.: AEF 1925, 104; SM EiTec1 (azelin); Etxba Eib. Sequía. "De las sequías<br />
tomó origen aquel refrán ferronero que dice: Aitzaki ederra olajaun pobriak agorra (AN-gip), que quiere decir:<br />
Buen pretexto para el ferrón la sequía" AEF 1925, 104. "Agorrakin, amorraiñak larri da azeliñak geldi" SM<br />
EiTec1 (s.v. azelin). "Sequía. [...] Aspaldixan agorra daukagu alde onetatik" Etxba Eib. v. agorraldi, lehorte. <br />
Lauda pontuan lurretik, / kreaturok Iainkoa: / dragoin eta usin orok / lauda gaingainekoa. [...] Elhiok berze<br />
tropekin, / emozue aithorra: / suge eta hegastinok, / eztuzuen agorra. Hm 98. Errege ta erreinu guzia aize<br />
idorrez ta zeruko agorrez zeatzea. Mb IArg I 368. Zeren arrak, mamorroak, arriak, agorrak [...] galdu duen<br />
ereñi ta jorratu zuenetik zetorren guzia. Mb IArg II 71. Asarrez ez deusku, ak / Bialtzen euririk, / Agorrez bizi<br />
gara / Danok erdi illik. AB AmaE 358 (v. tbn. 359 aurkietan da agorraz / ia ondatuan). Euririk baga joanagaitik<br />
emen luzaro, / Aretx maitea, ez da izango beti agor. Ib. 66.<br />
(Uso fig.). Gaiak ere, ezin bestean, ez zen nahi bezala hautatzerik, gorago aipatu dugun ondasunen<br />
agorrak premia larrian uzten gintuelako. MEIG IV 135.<br />
2. (Lar, Añ, H). "(En) seco, leorrean, agorrean, idorrean" Lar y Añ. "Untzia agorrean da (substantivement), le<br />
bateau est à sec" H.<br />
3. (V-ger-och-gip-al, G, AN-gip; VocCB Dv (G)). Ref.: A; EI 316; Iz To y UrrAnz (ilbeltza), ArOñ; Elexp<br />
Berg. Septiembre. (Tbn. 'agosto' sg. VocCB y H; 'octubre' en AN-larr y G-azp (Zarauz) sg. EI 318 y Echaide Nav<br />
64). "Septiembre. Adinekoek ezagutzen dute, baina erabili setienbre" Elexp Berg. Cf. ANDRE MARIA<br />
AGORREKO, AMA BIRJINA AGORREKO. v. buruil, agorril. Tr. Documentado desde la segunda mitad<br />
del s. XVIII en autores occidentales, principalmente guipuzcoanos.<br />
Urteko illen erdiak izen bana, besteak biña, ta iruna dute [...] 9. Burulla, Iralla, Agorra. Cb EBO 47. Santa<br />
Kruz Agorrekoaren pesta. 'Santa Cruz de Setiembre'. Izt C 290. Agorra eta urria / eper eizerakoak dira. Izt Po<br />
137. Aboztuaren ogeitik, agorraren zazpiraño. Lard 546. Agorraren ogeita zazpiyan. 'A veinte y siete de<br />
Setiembre'. Aran SIgn 107. Agorraren zortzian [...] Ama Birjiña Aranzazukoaren erromeria zan. Arzac EE<br />
1884a, 9 (v. tbn. Bv AsL 23 agorraren ogei ta seian, EE 1887b, 267 agorraren bostean, Ud 82 agorran<br />
zortziyan, AzpPr 37 agorraren amarrian, Ag Kr 215 agorraren 22an, Balad 143 agorraren bostian). Agorraren<br />
erdian gagoz. Arranondotarrak, bi edo iru illabetean erbestetik atunetan ibillita [...] etorri dira etxe aldera. Ag<br />
Kr 44. Datorren Agorraren lenbiziko egunetik aurrera. EEs 1917, 77. Garoil edo Agorraren 22an. Eguzk RIEV<br />
1927, 433. 1870-garrengo Agorraren seigarrena zan. Or SCruz 25. Berotu bear du poliki eguerdirako, Agorra<br />
illurren izanagatik. Ldi IL 40. Bergaran bertan, Agorra (Iralla)ren 7gnean. Ib. 128. Aloñako Amaren jai egun<br />
bezperan gertatua. 1638'ko agorrak 7. SMitx Aranz 213. Urrengo urtean, agorrak 14, Gurutze-eguna Lezon.<br />
NEtx Antz 158. Agorretik asi ta otsaila bitartean. Munita 46. Dagonillaren beroak [...] pasa dira [...] Orain<br />
agorrean gaude. Txill Let 48. Agorra agor etorri zaigu, / garaillari aize txarrak, / desegindurik arbiak eta /<br />
alpapa ta birbelarrak. And EgunS 121.<br />
v. tbn. Zab Gabon 54. Basarri 5. Gazt MusIx 144.<br />
4. (G-nav ap. CEEN 1969, 83). Variedad de lino. "(Lino) secano" A, que cita a Mg. "El 21 de Septiembre es la<br />
fiesta de San Lino. Ese día había que sembrar el lino en Urdiain (San Lino egunien danok agorra ereitera!). San<br />
Migel Urriko, agorra bi orriko, San Miguel de Septiembre, el lino con dos hojas al aire" CEEN 1969, 83. v.<br />
agorlino. Lino mueta bi dagoz, batari deritxo agorra ta bestiari lina beria. Mg PAb 138. Lino agorra bada /<br />
Jakoz ateraten / Ganak, eruateko / Gero-ezpatatuten. Ib. 144.<br />
- AGOR-OLA. v. agorrola.<br />
- AGORRA EGIN (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (agórtu); Etxba Eib (agorra eiñ, agorrilla); Elexp Berg. "Agórra iñ,<br />
vaciar un pozo" Iz ArOñ. "Operación de agotar o poner en seco una parte del cauce o el álveo del río para coger<br />
la pesca. Presapian agorra eiñda erozenbat angira, loña eta barbu artu eben Santa Ana egun baten, habiendo<br />
agotado el cauce bajo la presa [...]" Etxba Eib. "Agorrillian errezen agorrak eitten dira, en setiembre es cuando<br />
es más fácil agotar el cauce del río" Ib. "Operación de desecar una presa o un pozo para pescar más fácilmente.<br />
Baldiekin agorra ein presapian da edozenbat anborraiñ arrapau giñuan" Elexp Berg.<br />
- AGORREAN. "Agorrean, à sec, sèchement, secamente, a secas" SP. "Agorrean lanean haritzea, travailler à la<br />
journée sèche" H.<br />
- AGORRIK (Estar, quedar...), seco, estéril. Bere alferkeriak eta etxeko artha eskasak hekien alhorrak<br />
agorrik geldi-arazten ditu. Dh 197. Parra eragin behar zanean, hartako ere zu ona, / gure denboran ezagutu dan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
418
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bertsolaririk osona. // Egun ordea agorrik zaude, ai, ezin-beste estutan / herri gainera hainbeste ur on ixur<br />
ondoan burrustan. Xa Odol 311.<br />
Etim. Relacionado ya por J. Saroïhandy RIEV 1913, 477s., con gasc. agor, arag. agüerro 'otoño'. Se trata de<br />
términos pirenaicos, cuya significación, según Rohlfs 55 (v. tbn. agorril 'agosto' y 'septiembre', infra) ha debido<br />
de ser fijada tarde: "Autrefois elles [ces formes] ont dû désigner simplement l'époque de l'année où la sécheresse<br />
commence à se faire sentir, cf. en Ariège ourrado 'mois d'août". De origen no latino.<br />
agorande (Sb-Urq, Lar H). "Agorandea, inflatio" Sb-Urq. "Hinchazón, soberbia, orgullo" Lar.<br />
hagorandu (L, BN-baig ap. A; SP, Sb-Urq, Dv, H), hagoandu (Dv). Afligir. "Hagorandua, qui est aux abois,<br />
agonisant. [...] Leku batean gaude hagorandurik [Ps 83, 26]" SP. "Hagorandua, [...] lánguido, languissant" Sb-<br />
Urq. "1. être en suspens, dans l'attente et l'anxiété [...]; 2. être dans l'affliction, la souffrance, l'angoisse [...];<br />
défaillir, être épuisé de forces" H, que cita a EZ y Lg. "Torturar, afligir" A. Cf. hagoatu.<br />
Tr. Documentado sólo autores septentrionales no suletinos.<br />
Eztukete ene penek bada noizbait mugarik, / Hemen egon beharko dut bethi hagorandurik. EZ Man I 100.<br />
Karzela izigarrian / daude hagorandurik, / bere libratzeko ezin / daditela obrarik. EZ Noel 132. Hunen<br />
absenziak guztiz / Ninduen hagorandu: / Ikhusteak berriz darot / Bihotza alegeratu. Ib. 79. Zer progotxu duzu<br />
berdin / ene hagorantzeaz / eta ene bekhatua / herioz punitzeaz. EZ Eliç 304. Iauna ene arima da / munduan<br />
hagorantzen, / eta ene salbatzera / noiz ethorriko zaren. Ib. 230. Hagorandua naiz, mundu huntan presondegi<br />
beltz batean bezala gaitzez kargatua. Ch III 21, 4 (SP ondikozko, Mst miserable). Haiñ gare flakoak eta<br />
hagoranduak non bizia ere nekhagarria baitzaiku. Ch I 18, 6. Ikhusatzu batzu herraz, inbidiaz eta koleraz furian<br />
jarriak [...]: berzeak hagoranduak, gogoetatsu eta khexu billakatuak. He Phil 68s. [Gure arima] unhatua izanez,<br />
hagorandua eta tontotua dagoela. Ib. 506. Guzia hagorandua, hirur egun hetan yan eta edan gabea. Lg I 292.<br />
Baliatu ziren gerlako imintzione guziez yazartekotzat armatua etzen populu hagorandu bati: erori ziren, betbetan,<br />
yuduen gainerat. Ib. 138. Egin zuen penitentziarik dorpheena, [...] hagorandua izaterainokoan bere<br />
gorphutzean. Ib. 308. [Salbatzaillea] hagorandua zela, eta bere indar guziez hurren gabetua. Lg II 277.<br />
Mortifikazionez hagorandu zuten haren gorphutz herbala. Lg (ap. H). Zure bihotz adoragarria nere bekhatuez<br />
kargaturik izan dela heriotzeraino hagorandua. Dh 82. Jesus Jainko ona, agertzen natzaitzu bihotz hagorandu<br />
batekin. Dv LEd 276. Etxola txar harren aldetik iragaitean, sumatu auhenez zagola norbeit haren barnetik [...].<br />
Aurkhitu zuen Franzizko gaizoa, hantxet zagola hagorandua. Prop 1895, 181. Bizirik hil, hilik bizi, o bizi<br />
hilgarria! / Hagorandua dolorez, ene hiragarria! / Ezin konplitu desirez / Hiltzen naiz ezin hilez. Kantika<br />
Espiritualak (ap. DRA).<br />
agoranduro (Lar H). "Hinchadamente, soberbiamente, goitiro, agoranduro" Lar.<br />
hagorantza. Aflicción. Eta sukharrak arrats guziez indar berriak hartuz, egun gutirik barnean ahitu ta<br />
hagorantzan ezarri zuen. Birjin 584. Frantxisa on zelakotz ginduen galdetu, / hark gure Burijesak ditu ondoratu<br />
/ zori gaiztoz da libro angeles arrantza / ordutik da hasi gure hagorantza (1790). BertsZB 149.<br />
agoratu. v. ahoratu.<br />
agordient. v. aguardient(e).<br />
agordura (Hb ap. Lh), agortura (SP). Sequedad. "Agortura, sèchement, enjucamiento" SP. "Sécheresse" Lh.<br />
agorgailu. Esterilizante, anticonceptivo. Horra zertako kondenatu eta gaitzetsi behar diren, haurrik ez<br />
pizteko matrikula eta agorgailuak. Herr 16-3-1961 (ap. DRA).<br />
agorge. "Gorga, comida de las aves de cetrería, es voz contraída del Bascuence agorgea, que significa lo mismo;<br />
aunque hoy se llama agorge, en muchas partes, a aquella comida con que ceban por fuera y a la mano a los<br />
capones y otras aves. Y agorgea quiere decir sin sequedad, cual ha de ser aquella comida" Lar.<br />
agorient. v. aguardient(e).<br />
hagorikatu. "(L-ain), oprimir. Goseak hagorikatua dago, está muerto de hambre" A. v. hagorandu.<br />
agorkabe. Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO. [Espiritu Santua da] Aitta ta Semea bezin ona, ta<br />
ondasuntsua, ondasun guzien itturburu agorkabea. Inza Azalp 84.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
419
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agorkai. "Mundillo, género de enjugador" Lar.<br />
agorkaitz. Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO. Nork jarri edo ipiñi ote ditu gure mendietako arkaitz<br />
artetan, urte guztian pixkaka ura botatzen ariko diran putzu agorkaitzak? Inza Azalp 31.<br />
agorki. "Austere, mokhorki, dorphéki, gogorki, zorrozki, garrazki, minki [...] idorki, agórki" Urt III 217s.<br />
agorlantzatu. "(BN; Laf.) déchausser (un arbre) pour l'irriguer" Lh.<br />
agorlino (V-m, G-to, AN). Ref.: A, A Apend. "Lino inferior" A. v. linagor. Ailorbe ta liñoa edo agor-liñoa<br />
San Migeletan [ereiten dira]. Ezale 1897, 326a. Bi liño-mueta ziran [...]. Bestea, Iraillaren aizkenaldez ereiten<br />
zana: [...]. Agor-liñua zan onen izena. J.M. Tolosa EEs 1923, 173.<br />
agorna. v. alburno.<br />
agorraldi (V-ip ap. Etxba Eib). "Estiaje, sequía. Aurten, agorraldi luzia daroiagu" Etxba Eib. v. agor II (1),<br />
agorte, lehorte. Agor-aldietan, euren soloetarako urik bear eudenetan [...]. Akes Ipiñ 21.<br />
agorrarazi, agortarazi (S ap. Lh), agorterazi (S ap. Lh), agor erazi. Hacer secar, desecar. "Faire se<br />
dessécher" Lh. Lur on puska bat agorrarazten dute idortegian, hain ongi non bere ur guzia galdurik, lur hura<br />
herraustua gelditzen baita. Dv Lab 75 (v. tbn. 76). Eta agorerazi zian haren [Eufrateko] hura. Ip Apoc 16, 12<br />
(Ur (G) agorrerazi zuen, Dv agortu zuen hango hura, Echn agortu zen aren ura, Ur (V) sikatu eban bere ura).<br />
agortuazi. Agotar. [Dantek] ipernuko ta zeruko berri bere gisa ematen, idurimena agortuazi zula esan<br />
liteken, eta iduri-gaiak ere bai. Or QA 73.<br />
agorratu. "Tener manía, tirria, preocupación, empeño contra alguno (BN; Darric). Hango etxekoekin agorratuak<br />
ziren gure etxekoak (Id.)" DRA. v. aborritu.<br />
agorreria (Dv A (agor-eria)). 1. "Sécheresse. Fig., disette, manque" Dv. "Sequía, penuria, escasez" A. <br />
Zeren gosia, agorreria eta hilzia Jentetan eta aberetan algarri ardura jarraikiten direnak, baitira Jinkoaren<br />
azotiak. Bp II 60.<br />
2. "Estreñimiento (S; Jaureguiberry)" DRA.<br />
agorrez. Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO. Zure errukitasun agorrezak argitu nau. Elizondo KristPE<br />
166 (ap. DRA).<br />
agorrezin, agortuezin. Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO. [Jesukristoren] aberastasun agor-eziña. JBDei<br />
1919, 164. Zorion agor-eziñaren Itur [sic]. SMitx Arraun 105. Zu berriz betetasuna zera, ta atsegin lizungabeen<br />
iturri agortu eziña. Or Aitork 47. Bere bukaeran [irudia] agor-ezina eta bukatugabea dirudi. "Inagotable". MEIG<br />
IX 121 (en colab. con NEtx).<br />
agorrient. v. aguardient(e).<br />
agorril (AN, L, BN, S, R; SP, Lar, Lecl, Añ (V), Dv (BN), H (s.v. agorra); agorrila S; Arch VocGr (det.), Gèze<br />
(agorila)), aorril (BN-occ), aburril. Ref.: Bon; VocPir 25; A; EI 315; Lrq /agoRíla/; ContR 515 y 529; Echaide<br />
Nav 62.<br />
1. Agosto. "Agorrilla, août" SP. "Août. Agor hil, mois sec. [...] Agorrileko, qui est d'août" Dv. v. abuztu.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Al Sur se encuentra en Cardaberaz, Ezale, HerVal (164<br />
aburril), Mendigacha, T. Agirre, Erkiaga (Arran 181) y Alzola (Atalak 104); cf. tbn. infra (2) los ejs. ambiguos<br />
de Echagaray, Arrese Beitia, Goñi, JBDei, EusJok y Salaverria. Hay ejs. no ambiguos de agorrila, con -a<br />
constitutiva, en Oihenart (agorrilan), en Mercy (agorrilako), en Arbelbide (Igand 7 agorrilako), en una balada<br />
suletina recogida en ChantP (316 agorrilan), en Oxobi (agorrilan) y en Mirande (Pr 37 agorrilan). En DFrec<br />
hay 7 ejs. de agorril.<br />
Agorrilla. Lç Cal a 6v. Rochellan Agorrilaren 22, 1571. Lç Adv * 7r. Illhabetheen izenak dire zein bere<br />
lerroan: Urtharilla, Otsailla, [...], Abustua edo agorilla. EZ Eliç XXIV (v. tbn. Noel 20). Sentona agorrilan bidez<br />
bahoa, uk eureki ekitakoa. "Vieillard si tu voyages en août, aies avec toi ton parasol". O Pr 669. Maulen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
420
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agorrilaren 23gerrenian 1668gerren urthian. Tt Arima XXI. Salbü Üztaila, Agorrila, Ürrieta hilabetetan. Bp I<br />
25. Urteko illen erdiak izen bana, besteak biña [...] 8. Agorrilla, Abustua, Abostoa. Cb EBO 47. Agorrilako<br />
lehen astian. Mercy 37. Hartu zuen bertze untzi batek, eta Jarafat ereman Agorrilaren azkeneko. Buruilaren<br />
lauan Jerusalem zen. Laph 61. Agorrilaren bosta zen, bero handia. Ip Hil 101. Agorril edo Agostuko Andra<br />
Marietarako. Ezale 1897, 189a. Agorril-buruil gau izarretara. HU Aurp 207. Vidankoze 1904ko agorrilaren 6a.<br />
Mdg 141. Agorrileko iguzki bat, sua zariona. JE Bur 161. Agorrilan ardura / Bero gogorrak ari. Ox 90. Ilabete<br />
hunen (Agorrillan) amabostian da aipu haundiko gertakari horren urte betetzea, eskualdunek Karlomaneri eman<br />
zakoten zafraldiarena. Zub 29. Agorrillaren zazpian. FIr 134. Agor-illean gaituk. Au eguzkiaren kiskalbearra!<br />
Jo dezagun gari-lastoa zuztar-ondotik. TAg GaGo 94. Agorrilak ontzen, buruilak biltzen, bigek oro antolatzen.<br />
Zerb GH 1936, 115.<br />
v. tbn. UskLiB 8. Elsb Fram 96. Eskual 17-5-1912 (ap. DRA). Ardoy SFran 113. Alzola Atalak 104.<br />
2. (V-gip, AN-gip; Dv (G, s.v. agor)). Ref.: Etxba Eib; EI 316. Septiembre. "Agorrillian errezen agorrak eitten<br />
dira, en setiembre es cuando es más fácil agotar el cauce del río" Etxba Eib. v. agor II (3). Epaillatik asi, eta<br />
Agor-illa bitarteko sei illabeteetan. Izt C 78. Etorri zan bein San Migeletan. [...] Agorrillaren arratsalde batean<br />
jetxi zan. Ag G 110. Kristau-erromeri au egiñgo da aurtengo Agorrillaren zortzian. Ant EE 1884b, 40.<br />
Erenegun igande, Agorrilaren (septiembre) ogeigarrena. Motxogane Herr 1-10-1959 (ap. DRA; se trata de un<br />
escritor meridional). Dagonillaren beroak [...] pasa dira. [...] Agorr]a[illa: illetan zoragarriena. Udatarrak<br />
joaten asi dira. Txill Let 48. Udarak eman ditu onenak, / etorri da Agorrilla. Uzt Sas 65. Agorrillaren zortzian<br />
oi da / Ama Birjiñan eguna. Ib. 57. Kantuz hastera doha / Ahetzetik Mattin / Agorrilain zortzian, / igandearekin.<br />
Mattin 50 (ref. al día de la Virgen).<br />
v. tbn. Zab Gabon 109 (agor-ill). Salav 55. (Ejs. ambiguos en cuanto al significado): Echag 212. AB AmaE 184.<br />
Goñi 116. JBDei 1919, 312. EusJok II 64.<br />
- AGORRIL-ARAN. "Agorril-ahan (BN), ciruelas del mes de agosto" A.<br />
- AGORRILEKO ANDREDENA MARIA. Virgen de Agosto. v. ANDREDENA MARIA AGORRILEKO. <br />
Herriko besta bigarren egunean, --hauk Agorrileko Andredena Mariz izaiten dira beti. Xa Odol 35. Berriz ere<br />
urte muga orhoitgarria zuen Frantsesek: agorrileko Andredena Mari! "Nôtre-Dame d'août". Ardoy SFran 212s.<br />
agorrilki. "Agostizo, nacido en agosto, aboztukia, agorrilkia" Lar.<br />
agorrola (G ap. A, que cita a Lar). "Estas herrerías en tiempos antiguos estaban en los montes [...] fueron<br />
poco a poco bajándose y se establecieron en parajes donde podrían servirse del agua para los ingenios, y desde<br />
entonces se llamaban las herrerías de montes agorrolak, herrerías en seco y sin agua a diferencia de las nuevas,<br />
que se llamaron zearrolas, herrerías de agua, herrerías en húmedo; y las que se pusieron junto al agua, pero no la<br />
tienen en verano quedaron también con el nombre de agorrolak" Lar Cor 64 Zubiau Burd. "Ferrería<br />
agostada" A. [Arrasate] inguruko lurrak estaltzen zituen meatz ugariak, bere mendietako agor-ola eta erreka<br />
basterretako ola-masukarietan burdiñ eta galtzaidu biurtzen ziradenak. Ezale 1897, 90b.<br />
agorrosin. v. aharrausi.<br />
agorrune (V-gip ap. Etxba Eib). Escasez. "Gerra ondorian, agorrunia izan eben gauza guztiak, después de la<br />
guerra hubo escasez de todas las cosas" Etxba Eib.<br />
agortasun (AN-larr-erro ap. A; SP, Urt II 310, Lar, Añ, Lecl, Dv, H (s.v. agorra)), agortarzun (-zün Arch ms.<br />
ap. DRA). 1. Sequedad, aridez; sequía. "Sécheresse, sequía, seca, secamiento" SP. "Ariditas, idortásuna,<br />
agortásuna, sekéria" Urt II 310. "Secura" Lar. "Sequedad" Añ. "Sécheresse" Lecl. "État de sécheresse" H. <br />
Agortasunak eta goseteak iraun zuten hirur urthe eta erdi. Lg I 351. Erresuma hura zen bakharra zeruko ihintza<br />
gozoaz fagoratua. Bertze herri guziek etzuten ikhusten agortasunik baizen. Ib. 210. Bada, gosete bat atheraturik<br />
lurraren gainera, Abrahamen egunetan gerthatu zen agortasun haren ondotik [...]. Dv Gen 26, 1 (Ur urritasun).<br />
(Uso fig.). Galtzen tugu debozionezko konsolazioneak eta espirituko idortasunean eta agortasunean<br />
erorten gara. SP Phil 486s (He 493 izpirituzko idortetan eta agortetan). Eta ilhuntasunean eta agortasunean<br />
kausituko zarenean. Arbill III 7, 21. Inkietamendu eta agortasunean pulunpatua izan arren. "Nec propter<br />
ariditatem, seu anxietatem mentis quam sentis". Ib. 7, 1 (SP idortasuna eta herstura, Mst idortarzün edo<br />
erreustarzün). Barreneko agortasunez eta desgustuez. Ch II 9, tít. Berthutean laxatu gabe zure bihotzeko<br />
agortasun eta nahastura guzien gatik. Ch III 7, 1. Hark inspiratzen daroku esparantza fermu bat agortasunik<br />
handienen artean. Ib. 5, 7. Gauza humilletan hari behar dela; handiagorik eziñ egiñ ditekenan, guziz<br />
agortasuneko denboran. Ib. 51, tít. Meditazionean gertatzen diren ispirituko agortasunez. He Phil 116 (SP 113<br />
agorteez). Uzten du agortasunerat eta desolamendu baterat erortzerat. Mih 124s. Nork geiago sarri komulgatu<br />
bear du? Jangoikoaren bidean arkitzen dituztenak mingoiztasun ta agortasunak. Mg CC 236. Biotzeko<br />
agortasun [...] espirituko mingoiztasunekin. Ib. 227. Zeren eztuten sentitzen bihotzeko agortasunik baizen. Dh<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
421
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
98. Jainkoak... utzi zuen (San Frantses) ilhunbezko eta agortasunezko estatu batean. Jaur AndreB 145 (ap. DRA).<br />
Zu [Maria] zare bakharrik kanpo bekhatuaren maledikzionetik, agortasunetik, erditzeko doloretatik. Jaur 352.<br />
Gurutze au, agortasun eta desarret au. Arr Orac 32. Bere zoart-intzaz eztitzen zuelarik haurrak gizonaren<br />
agortasun sukartsua. Mde HaurB 88.<br />
2. (AN-larr-erro ap. A; Lecl, Chaho, Dv), agortarzun (-zün Arch ms. ap. DRA). Esterilidad. "Stérilité" Dv. v.<br />
antzutasun. Ama hark agortasunean iragan zuen bere bizi gehiena [...], Jainkoak saristatu zuen, azkenean,<br />
haren fede bizia. Eman zion seme bat. Lg I 251. Bere agortasun edo aurrik-eza arpegian emanaz. Lard 17 (v.<br />
tbn. 29). Urte asko bere agortasunean egin arren, Rakelek etzuen noizbait ama izateko ustea galtzen. Ib. 38.<br />
Gehienon gaitza agortasuna, elkortasuna, izan ohi da; egilearena berriz, ugaritasuna eta etorria. MEIG II<br />
130.<br />
agorte (V-gip, G, AN, L, S; SP, Urt II 227, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H (s.v. agorra)). Ref.: A; Lh; Elexp Berg.<br />
Sequía. "Temps de sécheresse, secano" SP. "Arere, agortea izatea. Arere valde, agorte haundia izatea. Aret<br />
ager, agortea da. [...] Aret valde ager, agorte handia da" Urt II 227. "Seca, tiempo de seca" Lar y Añ. "Temps<br />
de sécheresse, de stérilité. Idorte, sécheresse et agorte, stérilité, s'emploient fréquemment l'un pour l'autre, l'effet<br />
pour la cause ou la cause pour l'effet" Dv. "Temps de sécheresse" H. "Agorteak aurthen kalte ekharriko du<br />
laborantzari" VocBN 195 (ap. DRA). "Sequía. Gabonetan egundoko agortia zeuan" Elexp Berg. Eta agorte<br />
handietan uraren eske lurra dagoen bezala. Harb 351. Babazuzak, harriak, suak, uholdeak, agorteak [...]. SP<br />
Phil 276. Eta agorte luze batek erakharriko zuenean gosete ikharagarri bat. Lg I 333. Bereziki goseteko<br />
denboran, agortetan, &c. CatLav 327 (V 161). Onkailua emanez ausarki lurrari, / Egiten zaio mami nola idiari;<br />
/ Eta heldu denean aldiz agortea, / Ez lurra berehala izaten errea. Hb Esk 189. Gosete, agorte, izurrite eta<br />
gerlak. Hb Egia 9. Agortean erabiltzen den lurra aphaintzen da hobekienik. Dv Lab 25. Olango agorte edo<br />
sikiteetan. Akes Ipiñ 21.<br />
(Uso fig.). Meditazionean gertatzen diren agorteez eta idortasunez. SP Phil 113 (He 116 ispirituko<br />
agortasunez). Idorte eta agorte espiritualez. Ib. 483. Galzen ohi ditugu debozioneko sentimenduak, eta gare<br />
erorzen izpirituko idortean eta agortean. He Phil 493 (SP 487 espirituko idortasunean eta agortasunean erorten<br />
gara). Gure idorte eta agorte guzien artean ere, ez dezagula etsi, ez gogoa gal. He (ap. Dv). Elizetan seinale<br />
yenden agortea / Hek dire mira onak, nola den fedea. Hb Esk 200. Ducos bezen yakinik nihor ez herrian [...]<br />
Bizi da bere alde, Serresko etxean / Distiraziz berthute agorten mendean. Ib. 103. Ez da bere onetan hari<br />
ferekatzen, / Ez duenaz geroztik deusere galdetzen: / Hark nahi lukena da berak egotea, / yakinik bertzetako<br />
yenden agortea. Ib. 127.<br />
agortegi. "(BN-mix), vertedero de cocina" A Lh (agorregi).<br />
agortezgarri. "Insecable, agortezgarria, leorteziña" Lar. v. EZIN AGORTUZKO (s.v. agortu).<br />
agortu (V, G, AN-gip-larr-erro, B, R, S; SP, Ht VocGr 431, Lar, VocS 143, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv,<br />
H (s.v. agorra)), agurtu (B), aortu. Ref.: A (agortu, agurtu); Lrq; BU Arano; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gte Erd 177;<br />
Elexp Berg.<br />
Secar(se), agotar(se) (un río, un pozo, el mar, las aguas...; algo menos frec. ref. tbn. a la tierra, los campos).<br />
"Agortzea, sécher, tarir, enjugar, secar, agostar, despozar, desagotar. Eltzea agortu da, le pot est tari. Ithurria<br />
agortu da, xukatu da" SP. "Tarir" VocS y Ht VocGr 431. "Seca" Lar. "Agostarse los campos, soroak, alorrak,<br />
landak igartzea, eiartzea, agortzea" Ib. "Desaguar, (c) agortu, leortu" Añ. "Enxugar, secar [...] los ríos, (c.)<br />
agortu" Ib. "Agortzea, répond au latin arere et arescere; idortzea répond à siccare" Dv. "Dessécher" H. "Tarir,<br />
épuiser" Ib. "Agostarse, secarse, agotarse un pozo, etc." A. "Agort, agortze, tarir, se dit seulement pour les<br />
sources et cours d'eau" Lrq. "Agortu, agorra iñ, vaciar un pozo. Agortu xaku itturrixa; agorketan da" Iz ArOñ.<br />
"Agotarse. Aurten Matxari errekia oso agortu da, [...] se ha secado del todo. Ama koittaua, ume aundi arek,<br />
ziero agortu eban, [...] la agotó del todo" Etxba Eib. "Itxasua agortutzia bezin gatxa, [...] como agotar el mar" Ib.<br />
"Esne ontzi bardiñak, zeñek lenago agortzia jokatu eben, [...] quien había de agotar antes" Ib. "Urak agortu dira<br />
(AN-gip)" Gte Erd 177 (junto a ibaiko urak apaldu dira, ibaiko urak txikitu egin dira, etc., de otras zonas).<br />
"Agotar(se) una fuente o un pozo. Agostuan Lezango itturrixa agortu eittenzan. [...] Potzua denean sikatu ere<br />
esan ohi da, baina iturria denean beti agortu" Elexp Berg. v. lehortu, idortu, ahitu.<br />
Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga y al Sur desde la 2.ª mitad del s. XVIII. Ya en el s. XX, es más<br />
frec. su empleo en textos meridionales que en septentrionales. En DFrec hay 16 ejs. de agortu.<br />
Gero seigarren Aingeruak isur zezan bere anpolá Eufratesko flubio handira: eta agor zedin hartako ura. Lç<br />
Apoc 16, 12 (He, TB, Echn, Dv agortu; Ur (G), Ip agor(r)erazi, Ur (V) sikatu). Eta bertan agor zedin haren odol<br />
ithurria. Lç Mc 5, 29 (Dv agortu; HeH iabaldu (agortzea, akhitzea), TB gelditu, Ol idortu). Xori batek lehen<br />
luke Ozeana agortu [...] damnatuen penek luten baño fiñamendua. EZ Man I 111. Ezen itsasoa zure agortzen da<br />
manuan / arren aiuta gaitzatzu hel gaitezen portuan. EZ Man II 149. Itsasoko ur guztia [...] xinhaurri batek [...]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
422
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
xutka, agor, hondar eta akhaba ditzanean. Ax 604 (V 388). O amuriuaren üthürri ezin agort daitiana. Mst III<br />
10, 2. Agortuko dira zeruko odeiak eta ez dute ur tanta bat ere botako. Mb IArg I 367. Aitzen ta agorzen ez den<br />
atseginezko iturri bizia. Ib. 240. Eun milloi urtetik urtera itxasotik ur tanta bat aterako baliz, ta dana, itxaso<br />
guzia orrela aortu bear baliz. Cb Eg II 126. Ur guzia orrela aortu bera baliz. Ib. 126. Etzen yausten ur xorta bat<br />
lurrerat, eta azkenean ibaia hura agortu zen. Lg I 349. [Populuaren] gaixtakeriek agortu dute haren<br />
samurtasunaren ithurburua. Mih 56. Bethi edaten dute ligarainokoan Jaunaren koleraren jarroa eta ezin<br />
agortuko dute sekulan. Brtc 148. Sortzepena dela ühaitz agortzen eztenaren pare. Egiat 184. Nahi ükhen zien<br />
Darius-i eraman, harek ezetz, ziolarik behar zereitzela nigarrak ützi agortzera, gero ikhusiren ziala. Ib. 238.<br />
(s. XIX). Zazpi iturri edo Sakramentu graziaren ur gozoa beti ematen ari, eta beñere agortzen ez diranak. AA<br />
II 13. [Zeruko ondasunen itsasoa] ez da agortzen. AA I 456. Zerua ta lurra gogortu, agortu ta leortuko dira<br />
zuretzat. Añ MisE 144. Agortu dire graziazko ithurriak. Dh 161. Eguzkija geratutia, Itxasuak agortutia. fB Ic III<br />
292. Itxasua da erreren, / Hurak oro agortüren. UskLiB 217. Are illgarriagoa da, urak agortu eta kare bizi ta<br />
sokaranak osin zuloetan botatzea. Izt C 108. Urak lurraren gainean agortu arteo. Dv Gen 8, 7 (Urt idortu, Ur<br />
legortu). Bertzenaz [lurra] busti bezain laster agortua da. Dv Dial 44 (It legortu, Ur liortu, Ip idortu). Aixtian<br />
erran darotzut mendi arbolez gabetuak agortzen direla. Dv Lab 310. Oxin [...] iñoz sikatu eta agortu ezin<br />
leiyana. Ur BulaAl 33s (BulaG 531 osiñ leortu ezin lezakean bat). Illargiya odolak artu [...] eta gañera / erriyo<br />
danak agortu. Xe 383. Onela jarraitzen badiagu, agortuko dizkiagu iturri, erreka eta ibaiak. Urruz Urz 11.<br />
[Iturri batzu] arrunt agortu dira. HU Zez 16. Negar arkaitzak! negar mendiak! / Agortu arte iturriak. AB AmaE<br />
7. Agortu errekak, lurtu itxasuak. Ib. 8. Aiñ luzaroan nire biotzak eukan patiña / dalako oso iya gelditu<br />
agorturik. Ib. 133.<br />
(s. XX). Betiko agortu dan iturriaren tankera. Ag G 261. Jaunak [Jordan orren] urak agortuta, lenago itsaso<br />
Gorria ere [...] agortu zuan bezala. Inza Azalp 15. Hau da [...], neure odola, [...], / Edan guziek, ixuri baitut<br />
zainak hustuz, agorturik, / Lurrean hanitz izan ditezin odol hunek salbaturik. Ox 75. [Erreka] agortua ere kasik.<br />
JE Ber 39. Olerti iturria agortu edo olerkariak aitu diralako. Aitzol in Laux BBa IV. Txerriaren kurruxkak<br />
goiena jo dute; [...] Oraiño odola ba du; laister agortuko. Or Eus 136s. Ordûn beorrak eguzkitara, / izardia<br />
agor dakien. "Para que se les seque el sudor". Ib. 347. Bei mardulen baten errapea agortu. Or Mi 31. Bereala<br />
agortu zan aren odol-iturria. Ir YKBiz 96. Ainbesteraño agortzen baitizkiote gal-zuztarrak azaletiko umo-tanto<br />
guztiak azkenengo kondarretarañoxe [lurrari]. TAg Uzt 263. Barneko herratu hori ez zaitzue ba agortu?[...] Hil<br />
da ta, zuek hiltzaile. Iratz 136. Ur-xirripak doatzi menditik behera. / Agortu nahi ditut: gaindi egin dute. Ib. 40.<br />
Ez naiz iñoiz izan osin-agortu zale. [...] Ura arkitu bai. Agortu ez. Lek SClar 140. Laster iturriak agortuta,<br />
errekak leortuta. Munita 13. [Pertsularien] ithurria ahortzen baita. Herr (ap. DRA; tal vez errata por agor-).<br />
Edaten die ere ederki, nasaiki. Bigerren botilla ez agor ba agor hartan zien. GAlm 1958, 54. Bizi-iturria agortu.<br />
Erkiag BatB 139. Egarriaren egarriz, iturriak ez-eze errekak be agortu biarrian. SM Zirik 18. Sagardotegi<br />
gizpukoarrak / gaur ez dakit nun zeraten, / Agortu ziran kupel ederrak; / ez dute mamik ematen. Basarri 156.<br />
Gure errian ez da agortzen / maitasunezko iturria. And AUzta 155. Itxasoko ura zu baziñake: / agortzeraiño<br />
edango nuke. NEtx LBB 333. Zure iturri ona ez dadila agor. Xa Odol 335. Ernal iturria agortu ahala, hizkuntza<br />
bera ere agortuz doala. MIH 251. Azkuek ez zuen iturri hori zeharo agortu. MEIG VII 68.<br />
v. tbn. ETZ 130 (Berastegi, 1763). CatS IV. Goñi 45. Mok 14. Jaukol Biozk 17. Mde HaurB 7. Zerb Azk 40. Akes<br />
Ipiñ 23. Zait Plat 6. MAtx Gazt 43. BEnb NereA 225. Ibiñ Virgil 72. Ardoy SFran 59. ZMoso 62.<br />
Reducir(se) (una salsa, caldo, etc.). Emazu arno xuria kasola ttipi batean kanela puxka batekin eta hirur<br />
kullera sukre; utz zazu agortzerat luzeki su eztian. ECocin 29. Harzazu exalota, perrexila, tipula, honyuak, xeha<br />
zaitzu horiek eta frigi kasolan, utz zaitzu ongi agortzerat. Busti zazu baso bat arno xuriekin. Ib. 30.<br />
Bero ari zuen itsuski. Jon Doni Petri, ahoa agortua, alderdi guzietarat beha zagon [...]: Ez othe diagu<br />
ithurriño bat ere ikusiko hemen gaindi? Barb Leg 62.<br />
Zuek, konfiteiko litxarrerikin agortuak zauzte; baña gu, baba zarra ta ardua naikua degula... (Besuak<br />
zabalduaz). Alz Bern 58.<br />
(agortzenago). Mertxika guria / yaterakoan, / ez duk lênen-ozka / bezelakorik. [...] Berdin duk oporra: /<br />
lênean, onen; / agortzenago ta / mikatzagotzen. Ldi UO 27.<br />
(Uso fig.). "Diruak agortu jakozenian laster etorri zan etxera" Elexp Berg. Utzi zaitut ur biziaren ithurri<br />
zarena, agortzen diren kontentamenduei lotzeagatik. Mat 225. Ahalkez gorritzen bainaiz ikusteaz [...] hain<br />
agorturik eta bihotzeko afekzione gaberik nagoela. SP Imit IV 14, 1 (Mst hañ idor, Ch zeren agor). Ezi haren<br />
grazien tresorak ezin agortzen badira, haren miserikordia ere mugarik gabe duzu. AR 105. Izpirituaren<br />
barratzeko eta bihotzaren agortzeko baizen ez dire baliatzen. In Ch I 2 (final; ed. 1788). Zeren partikülarki<br />
mespretxatzen baitüte Spiritü-Seindia, haren graziak agortüz. CatLan 118. [Tristezia eta desalaiak] dereitze<br />
odola idortzen [...] iziritze ta megopia güziak agortürik bere minen üthürrian egünkal handitzen. Egiat 231.<br />
Eztira agortu, leortu, amaitu, indarbagetu Jangoiko ta bere Santuen graziak. Añ MisE 229. Jaunaren<br />
urrikalmendu hura guzia agortua dela haren alderat. Dh 136. Emen agortuten da gizonaren jakiturija. fB Ic I<br />
64. Urrhek zirauteno bakhotxari bat eman zuen Iñaziok. Agortu zirenean, elizatik athera zen. Laph 64.<br />
[Aphezgeiak] etxearen bethetzeko ez badira aski, aski eta sobera dira gure ahalen agortzeko. Prop 1887, 227.<br />
(s. XX). Etzuan berealakoan amaituko, Ana Josepak itza kendu ezpalio. --Tira, joari Oñatira, naikua data.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
423
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ezari alperrik agortu. Ire jarduna, ezkongei guztien jarduna dek. Ag G 266. Ba, bainan gero, tabakoa, belharra,<br />
kariotu, xuhurtu, agortu. Barb Sup 64. Nor ote da lurreko gauzak zartuz bezala berrituz dijoana? Nor ote da<br />
agortuz bezala gizonaren bear guztietarako naikoa ornittuz dijoana? Inza Azalp 32. Uztarri pean nekez zabilan<br />
Oxalde. Agortzen zitzaion gogoa, ilhuntzen begia, motheltzen mihia. Ox 203. Hila da Jesus garbia. Guk dugu<br />
hola itsustu [...]. Agortua du bihotza, / Sahetseko saki gaitza / Guk diogu barna egin. Ib. 80. Oraindik ez da<br />
zugan agortu Tripoli eta / Orango zure kemena. Jaukol Biozk 48. Ta, bêko gaiok agor-ezkeroz, / Iguzkik ezin<br />
urtuzko egoz / [...] / goazeman zerura igoz. Ldi BB 142. [Arnas Deuna] eguratsa aitzen dan eran ez da / agortzen<br />
menden mendean. Or BM 76. Biotzean agortu zait gaur beiñolako griña. Or Poem 541. Itxaso ta zelai ezin<br />
neurtuzkoak iragan ondoti, / noizpait arki nezo azkena lurrari; / agortu nezazke; aundiago nauzu oriek baiño ni.<br />
"Podré agotarlos". Ib. 532. Galde-eskari salla agortu da, Yaunari eskerrak. Ldi IL 23. Eguneko yardungaiak<br />
agortuak zirala esan ondorean, auxe ots egin zun: [...]. Ib. 93. Atereago ta burdin-mea lenago agortuko zala<br />
aintzat artu barik. Eguzk GizAuz 160. Emakume ederra zan, artean; [...] etzizaizkon agortu artean lengo<br />
edertasun-kondarrak. TAg Uzt 66. Bizkarraldean zeuken pilloa agortu-ala, urritzezko biur batekin besamenka<br />
eramaten zitun neskak azao berriak. Ib. 159. Agortu zorian zebillen Agerreren jarduna, itzalibearrean zan<br />
laister aren ipuiñen gazimiña. Ib. 149. Azkenerako indarrak agortuta gelditu etzeitean. Ib. 231. Yainkoek<br />
zapuztu eta agorturik igatuz dioakidan lurralde onen izenez. Zait Sof 64. Itza ere, agortua zuala ematen zuan<br />
bere agoan. NEtx Antz 159. Arren, aita, barka zaidazu. Barkatu! Ez det geiago egingo. [...] Izketan etzan<br />
agortzen. Ib. 149. Onen lenengo argitalbena aspaldi agortu zan. NEtx Nola 3. Danak alkarren leiean /<br />
penitentzi-kera berrien naiean. [...] Besoak zabalik diraute geienak [...]. Ez du aitzakirik tresnik ez duenak: /<br />
ontan daduka nun agortu lerrenak. SMitx Aranz 146. [Oiturak] berritasuna amai-erazten duelako, ta onekin<br />
sentimena agortu. Txill Let 120. Sekula agortuko ezten biziaz baizik asetzen eztena. Vill Jaink 146. Nere<br />
indarrak agortzen ezpadira. Ib. 10. [Oien naikundeak] agortu eta ase eziñak direla. Ib. 147. Ala balitz ere,<br />
Jainkoaren bear-izana ezta orrekin agortzen. Ib. 64. Zentzuna agortu, / adimena lotu, / kaskarra lelotu, / okotza<br />
kakotu, / samia igartu [zartzaroko ajeak]. And AUzta 135. Kanta kantari liburua agortu-zorian det. NEtx LBB<br />
293. Ezur uts zegon gizajoari / arnasa zaio agortu. Ib. 371. Ez al degu, ba, esan bearreko guzia agortu? Ib. 44.<br />
Nobela batek buru-alde argia bear dik eta lan ordu asko agortzen dizkik. Ib. 113. Esango genduke ez dela gaia<br />
agortu. MIH 298. Ez lirake berehalakoan agortuko ez ahituko hori irakurtzeak sortzen dituen gogoetak. Ib. 334.<br />
Aski murriztua eta erdi-agorturik gureganaino heldu den hizkuntza. Ib. 32. Lanean iraun zuen kemenak agortu<br />
arte. MEIG VI 77. Kondaira, ordea, ez da holakoetan agortzen eta ez da Txirrita lekuko txarra ardurazko diren<br />
zenbait puntutan. Ib. 74. Jauregiren etorria ez da ordea agortu, euskal letren onerako. MEIG II 102. [Adibide]<br />
zenbait inoiz jaso nituen paperean, eta ez dut uste harrobia agortu nuenik. MEIG VII 120.<br />
(Part. en función de adj.). "Ugatz agortuak, les mamelles taries" H. Arima agortua. EZ Eliç 111. Zure<br />
arima dela lur utzia, agortua, ezdeusetakoa. SP Phil 483 (He 490 lur galdu bat eta fruiturik ezin dakharken bat).<br />
Busti ta samurtu egizu Zeruko iñontzaz nire biotz gogor, leor, agortua. Añ EL 1 165. Apostoluaren hitza hartu<br />
zuten, lur agortu batek euri gozo bat bezala. Laph 218. Ur gozoa lur agortuaren gainera jausten den bezala. Arb<br />
Igand 159. Itsuka yuan nindukan, asto bat larre agorturat yuaiten den bezala alatzeko menturan. Zub 50.<br />
Iruñerat urbiltzean arrituak zeuden eremu agortu eta idor horiek ikustean. Ib. 109. Iturri agortuak, erreka ta<br />
ibai legorrak. Munita 21. Iturri agortua. NEtx LBB 257.<br />
"Emazte agorra edo agortua, femme stérile" SP. "Emazte, behi agortua, femme, vache qui n'a plus de lait" H.<br />
Reducirse (a). Jarri zen ühaitzian ta bost egün zen han nabigatü, ez jakinez non lürra honkiren zian. Sei<br />
ehün jende Indietarik bereki zütianetarik ekharri, ehün ta hogeietara ziradian agortü, berze ühaitz bazterriala<br />
zenian heltü. Egiat 159.<br />
"Labakie. Es la primera roturación de la tierra. [...] El labaki, depués de efectuada la siega del trigo, recibe el<br />
nombre de agortue (G-goi)" Arin AEF 1960, 58.<br />
- AGORTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Berehala ezkerretarik, eguerdi alderat, erreka luze<br />
ikaragarri bat [...]. Zola-zolan basur zonbait, orai agortuxea ditakena. JE Ber 50.<br />
- AGORXETAN. "(S), en train de tarir. Üthürria agorxetan dizügü (S), notre fontaine ne donne guère plus<br />
d'eau" Lh.<br />
- EZIN AGORTU. Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO. Emazteen hautuena. / Perfekzione guztien usain /<br />
ezin agortua. EZ Man II 198. Eta perfekzionetan guztien gañekoa [zare]. / Emetasunaren ezin agortu ithurria.<br />
Ib. 15. Egintza eta sinheste onen ithurri ezin agortua. Hb Egia 90. Katea askatu ta amaren ugatz aunditu ezin<br />
agortura eramango du [zekorra]. TAg Uzt 25.<br />
- EZIN AGORTUZKO. Inagotable; inextingible. "Intarissable, qui ne peut sécher. Zu zare grazia guzien<br />
ithurburu ezin-agortuzkoa" Dv. v. EZIN AGORTU, agorkabe, agorkaitz, agorrez, agorrezin. Jainkozko<br />
zuhurtziaren ithurri ezin agortuzko hartarik. ES 187. Ithurri ezin agortuzko batzuek. CatLav A 2v (V 3). Heien<br />
nigarrak itzuliko bai dire denboraekin ezin agortuzko bozkario gozoaren ithurburu batetarat. Lg II 145. Zure<br />
koleraren itsaso ezin agortuzkotik. Brtc 148. Zu zare graziazko, ontasunezko [...] ithurri ezin agortuzko bat. Dh<br />
89. Bizi direino ezin agortuzko nigarrak. Lap 48 (V 26). Ezin-agortuzko Maitasun-Iturri bizi! Ldi BB 2. Ezin<br />
agortuzko iturri izkutu batetik bezala zerion hitza. MIH 46.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
424
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agortzaile (SP). (El, lo) que seca. "Iguzki agortzaillea" SP. Mendien aldarazitzaillea. / Itsasoen<br />
agortzaillea. (En las letanías a Dios). EZ Man II 190.<br />
agorxali (R ap. Mdg). Espumadera. "Debe decir agorxaliaz, que quiere decir con el espomador" Mdg 146. v.<br />
HAGUN-ZALI. Ago[r]xaliaz biltan dei errebuloak eta kartaz egiten dei errekesuna. Mdg 136.<br />
agosaroi. v. ahosabai.<br />
agosto, -tu. v. abuztu.<br />
agot (H), agote (AN, L, BN, S ap. A). 1. Agote. "Bohémien" H. "Raza de origen desconocido, refugiada hace<br />
siglos en Navarra. Agoten athea (Lc, BNc, Sc), puerta lateral especialmente destinada a los Agotes en el templo"<br />
A. Agotate laeka beti bar bar bar (Olagüe, 1576). "Que como agotes, siempre bar, bar, bar". ConTAV 5.2.4.<br />
Ago ixilik, ago ixilik, agota (Monreal, 1597). Ib. 5.2.4. Agot zikinok (1612). Ib. 5.2.4. Dela behartsua, dela<br />
erregea, dela nekazaria, dela zalduna, dela agota, dela zarra, dela gaztea. Mb OtGai III 267. Agotak. Hb Esk<br />
226 (tít.). Jentetan den ederrena ümen düzü Agota: / Bilho holli, larrü xuri eta begi ñabarra. ChantP 174. Eder<br />
izateko aments Agot izan behar da? Ib. 174. [Ait'amek] hürüntaaztez alkhar ganik fite ditin lehia / eta eztitian<br />
jünta kasta agotarekila. 'Avec la caste Cagote'. Ib. 172. Piarres agota-ren alaba. Arzac EE 1884a, 133. Agoten<br />
artean bazen gizon perestu eta jakintsun bat. GAlm 1959, 34. Agotak mukirik ez omendui izaten eta orrengatik<br />
omendui izen ori (AN-larr). A EY I 353. Agot edo kagotak eta bertzeak etziran euskaldun yatorrekin nahasten<br />
eta elizan ere bazuen beren bortha. Ib. 354. An Zaldibiko Okerra --agoten belarri, / dindil aundiak, eta sudurra<br />
ere larri. Or Eus 15. Errientak, Kargudunak, Apezak, Mirikuak bezala Agotak, Xardinzaleak [...]. Zerb Azk 65.<br />
Agotiak Jesus salatu, ijituak altxatu (B). Inza NaEsZarr 1856. Izenak berak dioenez, bada hemen Unamunoz eta<br />
Barojaz gainera besterik: [...] Forner eta Larramendi, [...] agotak, [...]. MEIG III 145s.<br />
(Dv). Godo (el origen de esta acepción parece ser una conjetura sobre el origen de los agotes). Harmada<br />
zehatutik eskapatu Gothak / Deitzen dituzte Agoth edo Kasta-Gothak. / Badu mende dozena herrian direla, /<br />
Eskaldunekin gabe nahasi odola. Hb Esk 226. Ipharreko jendaiak, Agotak bentzutu; / Hegoako Mairu beltzak<br />
ditu phorroskatu. Dv in BOEl 187.<br />
2. "Nom générique des champignons vénéneux" H.<br />
Etim. Cf. DCECH para el origen de agote, con bibliografía sobre la historia de los agotes. Tb. F. Idoate<br />
Documentos sobre agotes y grupos afines en Navarra, Pamplona 1973.<br />
agots (Lar; Hb y Darric ap. Lh). "Ginebra, instrumento grosero de unos palos, para hacer ruido" Lar. "1.º<br />
(Darric), régale, sorte d'épinette; 2.º (Hb), instrument bruyant de musique" Lh.<br />
agots. v. ahots.<br />
agotz. v. aihotz; ahotz; arotz.<br />
agotztegi. v. aroztegi.<br />
(agozo). "Nombre que dan a la hierba llamada gamón o asfodelo, abozo, ambula o ambulas (Yesa, Roncal). El<br />
nombre de agozos aparece en documentos del s. XVI del Valle de Ibargoiti. Los agozos se trenzan, se dejan<br />
secar y después de secos, se cortan las trenzas a pedazos y se cuecen para comida de los cerdos" VocNav.<br />
agozpil. v. AHOTZ-PILA.<br />
agoztatu (S ap. A), agostatu (S-saug ap. Lh). "Hincharse tablones en el agua" A. "Se gonfler sous l'humidité"<br />
Lh.<br />
agoztegi. v. ahoztegi; aroztegi.<br />
agoztu. v. abuztu.<br />
agrabante. Agravante. Zirkunstantzia agrabanteak konfesatzeko obligazioan. OA 138 (v. tbn. más ejs. en<br />
la misma pág.).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
425
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agrabatu. Agravar. Beste zirkunstantzia aek guziak [...] pekatua bere espezie edo moetan bertan [...]<br />
agrabatzen, anditzen edo azitzen debean aek. OA 138.<br />
agrabiatu (Lcc). Agraviar. Barkatzen diotegula injuriatu eta agrabiatu gaituztenei. Ber Trat 93r.<br />
Agrabietan edo infamaetan dabela bere proximoa. Cap 94. Amatzen ditut biotz osotik ni agrabiatu nabean aek<br />
guziak. OA 145. Guk barkatu diuztegun bezela agrabiatu gaituenai. Iraz 24 (Cb CatV 33 agrabiadu, CatUt 56,<br />
CatUlz 24 agrabietu, Gco I 430 agrabiatu). Jainkoa nolerebait agrabiatu ta ofenditzea. Cb Eg II 173. v. tbn. LE<br />
Ong 26v.<br />
agrabio (VocBN). Agravio. "Affront. Sin. du mot afrontu" VocBN. v. 1 irain, bidegabe, hoben. <br />
Bofetadaren bat emateko edo golperen bat emateko edo onelako agrabioren batekin proximoa amenazatzea. OA<br />
149. Jainkoaren kontrako nolerebait ofensa ta agrabioa dan [pekatu beniala]. Cb Eg II 170. Barkatzen diotet<br />
biotzetik edozeiñ agrabio. CatUt 30. Emendik artuzué arrék eskaida persegitzekó Sanda, ta alá mendekatzekó<br />
bere agrabio idurituas. LE JMSB 393.<br />
- AGRABIO EGIN. Agraviar. "Injuria, injuriatzea [...], bidegabe, agrabio egitea" Urt I 392. Bekatua egiten<br />
duenak egiten dio agrabio bera kriatu zuen Iaunari. Ber Trat 93v. Il nai dut lenágo ezi egin agrábio. LE JMSB<br />
393. Guk barkatzen deiztegun bezala agrabio eta gaizki ein daugutenei. CatAe 36 (CatR 37 agrabio eta gaxki<br />
egin daikugeiner, CatSal 37 agrabio eta gaizki egin daukuiener).<br />
(Con determinantes). Onetan zuri egiten jatzu / oi asko agrabiorik. Lazarraga 1184r. Basoan neurau<br />
bakarrik nago, / ze begit agrabiorik. Ib. 1172r. Agrabio bat egin edo injuria bat erran. Ber Trat 54v. Ea<br />
proximoari agrabio edo ofensarik egin deutseenz. Cap 99 (100 ofensarik edo agrabiorik egin deutsan). Egin ote<br />
dion itzaz, edo obraz agrabio andirik. OA 156. Ta nere Aita onari onelako agrabioa egin diodan! Cb Eg II 15.<br />
Egiten deutsagu injuriya edo agrabiyo andiya. Zuzaeta 94. Agrábio ándia gure Jaunái [...] itendió galzenduénak<br />
konfiánza. LE Ong 48r. Egiten dizuen ofensak edo agrabioak. Gco II 50. Adexkidia, ez daizud nik egiten<br />
agrabiorik. Hual Mt 20, 13 (Samper eztauzut egiten agrabiorik; Lç, He, Ur bidegaberik, Ip, SalabBN ogenik).<br />
Lagun projimuak itentiguten agrabioak. CatUlz 35.<br />
agradable (SP). Grato, agradable. v. agradagarri. --[Zertako da] konsejuaren dona? --Jangoikoari<br />
konsultatzeko gauza agradableak. El 91. Eta sakrifizio haur hain agradable izan zako Jinkuari non [...]. CatLan<br />
134. [Emaztia] grazius / eta agradable baita. AstLas 10. Izan bekizu agradable ene kofesio hau. CatLuz 38.<br />
Etzen, ez, agradable / halako promesa. Bordel 137. Egünin behin iseia zite xapeletaren erraitera Ama Birjinaren<br />
uhuretan, eztüzü agradabliago zeion othoitzerik egiten ahal. UskLiB 80s. v. tbn. Mercy 4.<br />
agradableki. "Agréablement" SP.<br />
agradagarri (S ap. Lh; Urt I 73, Ht VocGr 269, H). Grato, agradable. "Acceptissimus, agradagarriena, hagitz<br />
agradatua, hagitz agradagarria" Urt I 73. "Agréable" Ht VocGr y H.<br />
Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional (no suletina) desde principios del s. XVIII a mediados del<br />
XIX.<br />
Amudioak eztu luzamendurik, egiatia da, eztia, agradagarria. Ch III 5, 7 (Mst maithagarri). Salbatzailearen<br />
sorzearen berri agradagarria. CatLav 160 (V 81). Hura maitatzeko, baldiñ agradagarria bada, edo hura<br />
higuintzeko [...] baldiñ itsusia eta gaxtoa bada. He Gudu 59. Ordean zenbatenaz Abel agradagarri baitzitzaion<br />
Jainkoari, hanbatenaz emendatzen zen Cainen herra bere anaiaren alderat. Lg I 25. Zenbatetan ez dut izan<br />
artha gehiago agradagarriago agertzeko munduaren begietan, ezen ez zure begietan! Lg II 245. Kreatzailleari<br />
egin ahal diotzoketen sakrifizio agradagarrienak baitire heien [gurutzeen] bozik errezibitzea. Mih 102. Bethi<br />
Jainkoaren begietan agradagarria izanen da birjinitatea. Brtc 224. Ezagutua balitz debozione hau zoin den<br />
agradagarria Jesu-Kristori. JesBih 397. Nahi duenak izan agradagarri Jainkoaren begietan [...]. MarIl 30.<br />
Usain onezko buketa agradagarri bat. Ib. 19. Obligatzen gaituzte elgarren maitatzera; ez dezogun hutsik egin<br />
hoin agradagarri den eginbideari. Jaur 354. Zeruaren pean badea xoririk / Bistako hi bezain agradagarririk?<br />
Gy 227.<br />
agradagarriki (Urt I 289). Gratamente. "Belle, eleganter, laute aedificatus, úngi, edérki, agradagarriki egiña"<br />
Urt I 289 (v. tbn. II 352). Karitate hori da bizia deskantsuan eta agradagarriki iragan arazten duena. Jaur<br />
413. Ez da deus hain agradagarriki sartzen denik bihotzean nola eztitasuna. Ib. 378.<br />
agradagarritasun. "Amoenitas, atsegiña, plazera [...], bozkarioa, agradagarritásuna, xarma" Urt II 5.<br />
agradagarrixkoki. "Blandicule, aphur bat lausengaturik, balakaturik, [...] aphur bat agradagarriki,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
426
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agradagarrixkoki, ederxkoki" Urt III 352.<br />
agrada izan. 1. (Intrans. unipersonal y complemento en instr.). Agradar, gustar; enamorarse. Lhande trae<br />
"Agrada (S) agréable", basándose sin duda en esta locución verbal. v. agradatu. Xarmagarria banaiz ere ez<br />
nainteke izan zure: / Nitaz agrada direnik bertzerik munduan baitire. 'Qui sont amoureux de moi'. ChantP 70.<br />
Haren aire xarmantaz agrada niz bethi, / Parerik badiala ezpeitzeit üdüri. 'Je suis toujours fou'. Ib. 132. Bathü<br />
orotzaz agrada zira zü, / Bat har ezazü, hura aski dükezü. 'De toutes celles que vous rencontrez vous êtes<br />
amoureux'. Ib. 140.<br />
2. (Intrans. bipersonal). Agradar, gustar. Oraindik agrada zitzaion orduan emakumearen gorputza, ez zituen<br />
haren gogoa eta bihotza baizik erdeinatzen. Mde HaurB 34s. A! Satan, Gaixtakin, / sobera laket nüzü zure beha;<br />
/ Bethidanik espantotxa / izan zitadazüt agrada. 'Le genre fanfaron m'a toujours plu'. Casve SGrazi 26.<br />
agradamendu (SP, Urt II 208, Ht VocGr 269), agradamentu. 1. Aprobación. "Agrément" SP y Ht VocGr.<br />
"Aprobatio" Urt II 208. Ezin deus berritzen dükeie [...] gure agradamentia ezkiribüz emanik eta deliberazione<br />
lübürian phausatü gabe. Mercy 43. Gizon horren agradamentuz / nahi deritzue deklaratu, / ezta gauz penatzia, /<br />
obrak oro onez ditu. AstLas 10. Abimelek, hebenko erregia, / behar dügü salütatü, / heben egoiteko haren /<br />
agradamentia behar dügü. Abraham 1096.<br />
2. Cosa agradable (?). Jainkoaren etxearen handitasunak, haren edertasunak, aberastasunak, hango<br />
agradamenduak. Jaur 116.<br />
agradarazi. Hacer agradar. [O Birjina sakratua] iguzu geure obra onak eta desira onak [...] zure<br />
bitartekotasunaz Iainkoari geure bekhatuen bar[kh]amedutan agradarazteko garazia. Harb 58.<br />
agradatu (S ap. Lh; SP, Urt II 209, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Gèze, VocBN, H), agradutu (Añ).<br />
Tr. Documentado principalmente en autores septentrionales ya desde Etcheberri de Ziburu. Al Sur se<br />
encuentra en Beriayn, Ochoa de Arín, Urquizu, Gamiz, Zuzaeta (98), Aguirre de Asteasu, Añibarro y Noe. La<br />
construcción con aux. intrans. bipersonal es la más gral.<br />
1. (Aux. intrans. bipersonal). Agradar, gustar. "Agréer, agradar" SP. "Gauza hek guziak agradatzen zaizkit" Urt<br />
II 209. "Agréer", "plaire" Ht VocGr. "Agradar" Lar. "Gustar, agradarle" Añ. "Plaire, être agréable" Gèze. "Être<br />
agréable" H. "Plaire à quelqu'un" Lh. v. atsegin.<br />
Zenbat agradatzen zaion Iaungoikoari meza enzutea, han ofrezitzen zaion sakrifizioagatik. Ber Trat 16r. Ene<br />
lan guztiak agrada dakizkitzun. Harb 302. Agradatzen zaitzun bezalako penitenzia oso bat eragin diazadazun. Ib.<br />
196. Iainkozko amorioaren suaz garbi nazazun, Aita eternalari agradatzen natzaikan bezalako ofrenda ni<br />
preparatzea gatik. Ib. 67. Ian edanezko sobrari, / Ihesi doakona, / Huna, Debotak, Iaunari, / Agradatzen zaiona.<br />
Arg DevB 131. Hei gehienik agrada ahal dakioketen gauza dela gerla. ES 175. Behar bada izanen da zenbait<br />
hitz arrapatzaille [...] zeinari ene hemengo eskuara ez baitzaiko agradatuko. Ib. 189. Hau baita zuk<br />
ezarririko legea eta zuri agradatzen zaitzuna. Ib. 201. Zer sakrifizio da Jaungoikoari geiena agradatzen zaiona?<br />
OA 57. Gure othoitza Jainkoari gehiago agrada dakion gatik. CatLav 454 (V 212). Bihotzaren garbitasuna da<br />
Jainkoari agradatzen zaion tenplua. Lg I 330. Nere baitan balinbada zerbait agradatzen zaitzunik, hura<br />
bakharrik zure ganik dut. Mih 60. Bertze konbertsazione guziak agradatzen zitzaizkidan. Brtc 202. Agrada<br />
bekizkitzu, Iauna, guretzat egiten zaizkitzun othoitzak. Ib. 20. Egin baitzien Jinkuari berze güziak baino gehiago<br />
agradatzen zitzakon sakrifizio bat. CatLan 134.<br />
(ss. XIX-XX). Birtute au txit asko agradatzen zaio Jesus Maitagarriari. AA I 409. Aditzera ematen due<br />
alabaña, ego-aizez beteak dauzkeela goiak, eta ez dirala kontentu beren gizonai bakarrik agradatzearekin. Ib.<br />
580. Kainek eskeñi ziozkan Jaunari bere doaiak, garia, frutak, eztia [...] jaiera gutxirekin, eta etzitzaizkan<br />
agradatu Jaunari. AA II 41. Agrada bekizu, ene Jainkoa [...] ofritzen zaitzun Sakrifizioa. MarIl 52. Gu ere<br />
Jainkoari agrada gakizkion amorea gatik. JesBih 450. Artzaiña erregeri aditze ona-gatik / Guziz agradatu<br />
zitzaion ordutik. Gy 316. Gutiak dire zeruaz hala faboratuak / Agradatzeko dohaiñaz sortzean dohatuak. Ib. 21.<br />
Ferdinan erregeari anhitz agradatzen zitzaion Iñazio. Laph 3. Arropa hori ez zait agradatzen. Ib. 85. Sainduen<br />
bizia agradatzen zaizu beraz, anaia maitea? Ib. 19. Agrada dakizün [...] egiten deizüdan oberenda. Ip Hil 231.<br />
Txakur bat bazedukan / txit kuriosua, / agradatzen zitzaion / mokaru gozua. Noe I 36. Kontseilu hori arras<br />
agradatu zitzaion erregeari. Zerb IxtS 27. Aita besoetakoari agradatzearren bere haur-herabea hilduratu behar<br />
zuelarik. Mde HaurB 66.<br />
v. tbn. He Gudu 66.<br />
(agradagotu). Ezin Aitari deus agradago dakidio bere Semea han ofrendatzea baino. Hm 199.<br />
(Aux. intrans. unipersonal y complemento instr.). Enamorarse; agradar, gustar. v. agrada izan. Bañan<br />
agradatu bahaiz Aphezkoa sainduaz, / Iphizpikuak beztitu beharko au graduaz. EZ Man I 19. Zeren agradatzen<br />
zaren frankoki emateaz. EZ Man II 21. Agrada zaite arren ene / obra eta nekeez. EZ Eliç 413. Iongoiko aita zen<br />
zure / biziaz agradatu, / semearen amatzat zu / harengatik hautatu. Ib. 408. Andereño bat ikhusi nuen igande<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
427
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
goizño batez, / Bista berian agradatu nintzan haren begiez. 'Je devins amoureux de ses yeux'. ChantP 326.<br />
Elgarrez agradatu / Bi presuna gazte, / Horien amodioa / Konsidera daike! Bordel 124. Norbaitez hemen<br />
agradaturik / lagun bat duzu hartuko. [...] Nahi baduzu izan dezazun / lur huntako zoriona, / Hauta zazu bai /<br />
nexka prestu bat / eta girixtino ona. Etcham 226. Aberatsari etzitzaion batere gaitzitu. Gehiago dena, emazte<br />
gazte eder hartaz arras agradatua [...]. Zerb IxtS 50. Faraonen alabak delako saskia ikusi zuen eta hartako<br />
haurraren edertasunaz arras agradatu zen. Ib. 33. Azkaindarrak ote dire, egiazko Azkaindarrak [...]? Ez,<br />
zorigaitzez. Bizpahirur ehun badire nunbeitkoak, kaskoin, espainol edo turko, herriaz agradaturik geldituak.<br />
Zerb Azk 29. Denek egiten zioten irri, bainan gaizoak uste zuen denak hartaz agradatuak zirela, guziz herriko<br />
neskatxa eta andereñoak. Lf Murtuts 29.<br />
(Aux. trans. bipersonal). Agradar. Deseo andi bat Iaungoikoa agradatzeko. Ber Trat 72r. Aren dibina<br />
majestadearen zerbitzatzeko eta agradatzeko. Ib. 40v. Modu onetan agradauko dabe Birjina Santisimea, da<br />
ikaratuko dabe infernu guztia. Urqz 77. Hire bizi moldeak / ez naik agradatzen. / Adios oihanerat / berriz nauk<br />
itzultzen. Zby RIEV 1908, 770. Jende guzien agradatzeko / pertsulari onak dira. Etcham 240.<br />
(Aux. trans. tripersonal). Agradar, gustar. Pazienziaz iraunik [...] agradauko deutsazue Jesus, ta Jesuseri<br />
gustu emonik zetako dozuez ganeko gauzak? Añ LoraS 90. Izan bedi guztia gogo garbi biziaz ta gurari andiaz<br />
Jesusi agradetako. Ib. 178.<br />
(Ejs. ambiguos con respecto al aux.). Mutil batek esan dust / naizla galanta / badakit ori / karrikatik<br />
noanean / jantzirik ongi / agradatzeko. Gamiz 205. [Birjina] berthute guziez bethi bestitua Izan zarena:<br />
Ienkoaren aitzinean beregainki agradatua Izan zarena. Arg DevB 91. Euskal herrietan / Fama aundia da, /<br />
Bertze potentzietan / Barna juana da; / Ofreziturik ere / Zernahi parada, / Giristino fidelik / Ez daite agrada.<br />
Bordel 136.<br />
2. Aprobar, aceptar. Arrefloriaren Ama , [...] gure salbamentiagatik ezinago dolore handirik sofritü düzüna,<br />
deiñat zite agradatzera ene boto flakien. Mercy 22.<br />
- AGRADAXETAN. "(S), (entrer) dans les bonnes grâces" Lh.<br />
agradezimentu. Agradecimiento. Bada nator humildade da agradezimentuz beterik. Urqz 28. Geuk<br />
daukagun agradezimentu txikarra. Ib. 10. Tbn. se encuentra, sg. el editor, en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.<br />
agradezitu. Agradecer. Agradezitu bear zenidan gañerakoa bezala (1693). ConTAV 5.2.9, 138. Eta<br />
agradezitu du asko eta bialzen dizue aniz gorainzi. Ib. 139. Beti zaode, Jauna, faboreginen / oxala nik baneki<br />
agradezitzen. Acto (ed. Latxaga), 75. v. tbn. LE Prog 106.<br />
agrados, agradus (Chaho). 1. Grato, agradable. Urtheko ilhabetherik ederrena eta agradosena. MarIl 3.<br />
Nahiz ez diren agrados / holako errekontruak, / dena den ez nau garhaitu, / aldi huntako guduak. Xa EzinB 29.<br />
2. "Elgarrez agrados, épris l'un de l'autre" Lf Gram 295.<br />
agradu, agrado. Agrado. Zala errosarioen debozinoa, geuretzat txito arma andia da Birjina Santisimien<br />
agradu andikoa. Urqz 23s. Zeure agraduko purgatorioko arimien sokorrurako. Ib. 29. Erdexteko emen<br />
Jangoikoaren agradoa, ta gero leku puxka bat sanduen ertean. LE Prog 96. Beste batzuk dagoz suabe, manso,<br />
bigun eta agradu onekoak. Zuzaeta 155. Bai neure arimea, auxe eginik zeure lan-bearretan, ain agradu andikoa<br />
izango da Jesusentzat, zein erlijiosa bat koruan oraziñoan dagoanean. Añ LoraS 152 (59 prestaerea agradu<br />
andikoa).<br />
- AGRADUTAN. (Precedido de gen.). Para agrado (de). Ofrezitu bere persóna, bere gorpútza ta arima, [...]<br />
ta gauza guziak egun gartákoak, ta bizi guzikoak Jangoikoari berain zerbitzu ta agradotán. LE Prog 96.<br />
agramondar, agramontar, agarmondar. Agramontés. v. agramontes. Agarmondarrak 1521-karren urtian<br />
Iruña inguratu ta barrukoen aurka su-ta-gar gudaka asi ziran. Euzk 1929, 133 (ap. DRA). Bereterretxe<br />
agramontarra zen. Etxde EG 1956 (5-6), 50.<br />
agramontes. Agramontés. v. agramontestar, agramondar. Auzoak hortzak xorroxturik kanpotik beha, eta<br />
barnean Nafartar guziak ondikotz ez ados, batzu Agramontes, Erregearen alde, hala nola Echauze baigorriarra,<br />
besteak Bamontes, Erregez kanbiatzeko prest. Ardoy SFran 46s.<br />
agramontestar. Agramontés. v. agramontes, agramondar. [Don Rodrigo de Mercado y Zuazolaren]<br />
baratxtasun modu andikoaz baliatu izan zan Errege Fededuna, Agramontestar, eta Beaumontestarren berezkiak<br />
donarioturik bakean ifinteko. Izt C 484.<br />
agra(t)z. v. agaratz.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
428
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agraziatu. Agraciar. [Maria] grazias bétea ezin yagos mukurú gaingas in-árteo guretáko ere abásto, guziói<br />
grazia agraziatua. LE Ong 87r.<br />
agre. "Aigre" Gèze. Ene odol agria, sobera errezin, / ene osagarria, galerazi beitzin. 'Mon sang déjà trop<br />
altéré'. Etch 176.<br />
agribe. "Seguridad, certeza, segurantza, agribea" Lar.<br />
agrimonio. "Agrimonia, agrimonióa, larremoníoa" Urt I 464.<br />
agripe. "Certificación, "certeza" Lar. "Postulados, principios ciertos, eskari agripeak" Ib. "(De) positivo,<br />
agripez, agripero" Ib.<br />
- AGRIPEKO. "Certísimo", "positivo, cierto, efectivo" Lar.<br />
agripekiro. "Certísimamente", "certificadamente", "positivamente" Lar.<br />
agripero. "Ciertamente", "(a) punto fijo", "(de) positivo", "positivamente" Lar.<br />
agripetu (Lar H). "Certificar" Lar.<br />
agripetzaile. "Certificador, agripetzallea" Lar.<br />
agripetze. "Certificación, agripea, agripetzea" Lar.<br />
aguada (R ap. VocPir). Rocío. "Rosée, intz (Ae, Sal), aguada (R)" VocPir 79. v. ihintz.<br />
aguadera. "(Aux bords de l'Adour), osier sauvage dont on fabrique des paniers" Dv. v. zumelika.<br />
aguadero. "Aguadero" Lcc. Enpeñatu da aurten / aguaderua, / urari altxatutzen / ez duen gradua. JanEd I<br />
81.<br />
aguador (VocBN). "Adj., qui n'aime pas le vin et qui n'en boit point" VocBN. Cf. aguadore.<br />
aguadore. "Azacán, aguadorea" Lcc.<br />
aguai. "(V-ger), corriente, aguaje" A.<br />
aguakate. Aguacate. Albertok aguakate ta koko ura artzeko bere biziko gogoa zeukan. JAIraz Bizia 34.<br />
aguamanil. "Aguamanil, agua manila" Lcc.<br />
aguantatu (V-gip (-au), AN-ulz; Ort Voc (V-ger)), agoantatu (Lar, Añ (+ agoantau)), aguentatu (-au V-gip),<br />
abuentau (V-gip). Ref.: Iz Ulz (ezin, eztaittike), Elexp Berg (abuentau). Aguantar. "Ezin yuan garren,<br />
aguantatu biar" Iz Ulz (s.v. ezin). "Eztaittike aguantatu" Ib. (s.v. eztaittike). "Aguantako ete du! ¡Si<br />
aguantaremos!" Ort Voc. "Aguantar, soportar. Abuentau ezindako miñak dauzkat. Eta konforme ezpaago<br />
abuentau ari. Urpian iru minutu abuentau baietz" Elexp Berg. v. jasan, 1 eraman (2). Alá mostratzendizuláik<br />
amóre ta eramannái bere gloriará Jangoikoak, aguánta orái zerbáit. LE Ong 16v. Kóstuak nork aguánta? Nork<br />
kónta ladronkériak? LE Prog 122. Ezin aguantau leijo abarka ta soñekotan.... JJMg BasEsc 11. Gaixoak ez<br />
lezake / luzaro aguanta, / flakiarekin ezin / mugitu du anka. Bil 42. Aguantatu dit / osasuna ta biziyak, / nerekiñ<br />
ara juan ziradenak / ez daude onla guziyak. Tx B II 42 (v. tbn. 96). Bazekiten gizonak zenbat [...] masailleko ta<br />
porra zanpa aguanta lezaken. Ugalde Iltz 48. Barregurea aguantetan mintzatzen zala. Osk Kurl 102. Ezta errez<br />
jende oni / gaur aguantatzia, / ezpaitakite zer dan / zuzen ibiltzia. Basarri in Uzt Noiz 31.<br />
v. tbn. Zuzaeta 133. Arrantz 105. Aguentatu: Noe 76.<br />
aguantezgarri, agoantezgarri (Lar, Añ). Inaguantable.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
429
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aguardient(e) (-dient L, BN, S ap. Lh; -dienta (det.) H), aguardint(a), aigardent (Chaho, Gèze), agorient (Ht<br />
VocGr 269), agorrient (L ap. Lh; H), agardient (S ap. Lh), agardent, agordient, aguerdinta, aguardintte (V-gip<br />
ap. Elexp Berg), augardient (Arch VocGr, VocBN), agoarjenta (SP ), aguardenta, argorient.<br />
Aguardiente. "Eau de vie, agua ardiente" SP. "L'eau de vie" Ht VocGr 269. "Orujo, aguardiente. Ari igual<br />
jakuan patxarra izan, aguardinttia izan. / Len aguardinttia orujo zuan, da gero asi zittuztan koloriak eta zerak"<br />
Elexp Berg.<br />
Tr. Al Sur se documenta aguardient(a) en una carta del s. XVII, en Aguirre de Asteasu, Echagaray,<br />
Aramburu-Bago y JanEd; aguardiente en J.A. Moguel, Guerrico, Zabala, JanEd, Kirikiño (Ab II 171) y<br />
Anduaga, y aguardint(a) en Echagaray, Iraola, Txirrita y Bertsol (1932, 218; tbn. aguardenta en la misma pág).<br />
En la literatura septentrional hay numerosas variantes: aguardient en Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Barbier y<br />
Zerbitzari (Azk 101), agorient en Hiribarren (Esk 229), Duvoisin (Lab 321), Barbier y Landerretche, agordient<br />
en ECocin (15), aguardint en M. Elissamburu (Fram147), aguerdinta en Etchepare de Jatsu, agorrient en unos<br />
versos recogidos por Zerbitzari (Azk 104), argorient en unos versos del s. XVIII y aigardent en textos suletinos<br />
(junto a agardent en AstLas).<br />
Aguardienta eta 10 opil brea (1683). ConTAV 5.2.9, 130. Hi, argorient tratnta, herio emaillea. (1780).<br />
BertsZB 122. Baso erdi aguardiente. Mg CC 182. Ardo, mistel edo aguardiente ematea. Gco II 61. Aguardienta<br />
ur, piper edo beste gauzakin [nastutzea]. AA II 168. Fusilla aguardintaz / karga baliteke, / bala gustoz aboan /<br />
artuko lukete. Echag 24 (tbn. 24 aguardientaz). Aguardienta eta tabako belarra. Aran-Bago ManMed 260. Nafar<br />
aguardienta / erari gozua. JanEd I 58 (69 aguardinta (det.), 58 aguardienteak). Kopa bat aguardiente napar.<br />
Zab Gabon 76. Iduri zaut ene gizonak erretreta gose baino aguardient egarriago direla. HU Zez 204.<br />
Aguardinta alkanforatu usai pestia. Iraola 129. Aguardient zirrista bat. JE Bur 170. Bati baso-arnoa paga,<br />
bertzeari aguardient-kotxeta. Barb Sup 37. Ardua ere kastatzen dute, / ez aguardinta bakarrik. Tx B II 158.<br />
Kopa bat agorient hurrup eta klik iretsirik. Barb Leg 147. Aguerdinta xorta bat edan-arazi zioten. JEtchep 58.<br />
Nik goizean, jaikitakoan, lenengo iru edo lau kopa aguardiente edan. And AUzta 99.<br />
v. tbn. Aigardent: AstLas 28. Arch Gram 26. Alth Bot 12. Const 41.<br />
- AGUARDIENT-EDALE. Bebedor de aguardiente. Bera beno pollitago / ezpalinbalu emaztia, / agardent<br />
edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10. Agorient edaile Gethariako (L-côte). Lander Eusk 1925 (IV), 50.<br />
aguardientegile, agardentegile. Persona que elabora aguardiente. Aragret gabe banoa / nor den<br />
deklaratzea, / ene ustez, jente onak, / Agardentegile bat da. // Bera beno pollitago / ezpalinbalu emaztia, /<br />
agardent edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10.<br />
aguarin. "(G-bet), jibionera, pieza de plomo como de un tercio de palmo en largura, hecho en forma de hongo,<br />
para pescar jibiones" A. "Aguarinak edo poterak, coarañas o poteras" Elizdo EEs 1926, 30.<br />
aguarras. Aguarrás. v. turmentina. Erroma-aidea sendatzeko litro erdi bat aguarrasi arrautza gorringoa<br />
naastu eta 24 orduun euki (G-goi). Arin AEF 1980, 63.<br />
aguatu. "Aguado no bebe vino, aguadu ardoik edaten eztebena" Lcc.<br />
aguatu. v. aboatu.<br />
aguazal (AN-ilzarb ap. Bon-Ond). "Marécage" Bon-Ond 138. v. urgune.<br />
aguazer. v. agoazer.<br />
aguazil (V-gip, G-azp, AN-gip; Lcc), alguazil (Lcc), abuazil. Ref.: Etxba Eib; EAEL 39. Alguacil. "Alguacil,<br />
alguazila, amabia" Lcc. "Alguacilazgo, alguazilan ofizioa" Ib. "Abuazillen ordezko izen asko daukaguz: amargizona,<br />
edo amarren-gizona, amabia, prostua, meriñoa, txinela..." A Ezale 1897, 151a. "Juakiñ aguazilla,<br />
Azkoitikua zan" Etxba Eib. Más precisiones en Egan 1962 (4-6), 299-301 con bibliografía. v. almirante, merio,<br />
probestu, amabi.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Aguazil es la forma más empleada; hay<br />
además alguazil en Añibarro (GGero 368), Astarloa (II 107), E.M. Azcue y Goñi, y abuazil en Azkue.<br />
Emongo dabela kerellaren bat nire kontra; etorriko jatazala eskribau ta aguazilen batzuk. Mg PAb 79.<br />
Justizijako aguazila. Ib. 190. Diabrubaren aguazil batzuk. JJMg BasEsc 101s. Demoninuen aguazillak<br />
engaineetan ditubee gizonak. fB Olg 79. Plaza zaldunak ere / dira bertakoak, / aguazil nagusiak, / baita<br />
mazeroak. Echag 232. Juezak aguazillari entregatu etzaitzan. Oteiza Lc 12, 58 (Brunet aguazillari). Eztaien<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
430
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gerta zure kontrarioak zu entregatzea juezai, eta juezak aguazilai. Echn Mt 5, 25 (Hual nunzio, Ol amaiña, IBk<br />
y IBe ertzain). Erriko aguazilla / gu giñan lekura / alkatian ordenaz / aren mandatura. Ud 17. Ezta Alkate ez<br />
Jueza / ain gizon abila / gizon andiago da... / erriko Alguazila. Azc PB 348. Deitu dio alkatiak aguazillari jaun<br />
ura beriala kartzelara eramateko esanaz. Iraola EEs 1911, 132. Proestu edo alguazillen agintaria. Goñi 73.<br />
Meriyo edo aguazilla. Aizkol 15. Ez zegok eskubiderik, Donosti batean aguazillak euskeraz ez jakitea! Lab<br />
EEguna 85. Laster etorri yaken erriko aguazilla. Kk Ab II 172. Erriko-mutil edo aguazil bezela. Ugalde Iltz 19.<br />
Uriko aguazilla eta txoferra. BEnb NereA 202. Azkoitiko aguazil edo merio sartu zan aren gizona. Uzt LEG I<br />
179. Aguazilaren, herriko mutilaren, euskal izenak aipatu dizkidazu zuk. MEIG I 226. Andre ostalaria eta bere<br />
mirabea, orduko baserritarrak [...] iskribau-aguazilak ere. MEIG II 72.<br />
v. tbn. Bil 171. Xe 256. AB AmaE 240. Sor AKaik 134. Alz STFer 140. Ort Oroig 60 (aguasil). Or Tormes 107.<br />
Tx B I 100. In Tx B 197. Etxde JJ 173. Osk Kurl 124. Abuazil: A Ezale 1897, 151a y 218a. A BGuzur 136.<br />
aguazilgo. Cargo de alguacil. v. aguaziltza. 1865 urtean aguazilgoa utzi ta Erriko-etxeko atezai jarri zan,<br />
bandoa egiteari utzi gabe. Alz STFer 127n.<br />
aguazilkuntza, abuazilkuntza (A Morf 71). Cargo de alguacil.<br />
aguaziltza. Cargo de alguacil. v. aguazilgo. Biziko bada bere, Patxi pobre gisan, / Onezkero jarraitu nai<br />
dau aguazilltzan. AB AmaE 240.<br />
agude. v. agure.<br />
agudezia (SP (s.v. agudotasun) A Morf), agudeza (Lcc). 1. "Agudeza con malicia, agudezea maliziakin" Lcc<br />
(cf. infra (2)). "Habileté, promptitude, habilidad, destreza" SP. "Agudezia, penetración" A Morf 15 F. v.<br />
agudotasun. [Iguzu] gure ezteustasunaren aithorzeko agudezia neurrizkoa. Harb 59. [Zuk manatzen nauzu]<br />
lurreko enganio guziak kitatzera eta zeruko agudezia guziei iarraitera. Ib. 242s. Iainkoaren ontasunak eta<br />
probidenziak hura lehen libratuko duela, ezen ez berak ekhar dezaken trabailluak, antzeak eta agudeziak. SP<br />
Phil 460 (He 466 ezen ez anzetik, bere diliyentasunetik eta bere yakiñtasunetik). Eskualdunak famatuak dira<br />
bere agudeziaren eta leialtasunaren kariaz. ES 111. Ene izpirituko agudeziaz. Ib. 194. Filosofia guztiko funzio<br />
andi bat txit ederki ta agudeza miragarriaz iduki zuen. Cb Just 49.<br />
2. agurezia, agurazia (G-goi ap. A Apend). "Picardía, mala acción, jugarreta" A Apend. Ostiraletan<br />
bakarrik artu ditut rebistak, esaten nizun bezala atrasatuakin batean biñaka. Agurezia au Tolosan egiten ote dan<br />
jakiteko izango litzake neurri. [...] allegatzen ezpada, agertuba legoke Tolosako manejua dala. CartAnd 375s.<br />
agudo (c. sg. A; SP, Urt I 58, VocBN, Gèze, Dv, H), aguro (c. sg. A), agudu, abudo (Urt II 232, Ht VocGr 326,<br />
Chaho, H (s.v. agudo)).<br />
1. (Adj.). "Habile, prompt, adroit" SP. "Adroit" Ht VocGr 326. "Adroit, leste, prompt" VocBN. "Vaillant, actif"<br />
Gèze. "Laborieux, langile, agüdo" Ib. "Prompt, diligent" Dv. "1.º (c.), agudo, listo, ligero; 2.º (Sc), trabajador"<br />
A. v. trebe.<br />
Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Tartas, Etcheberri de Sara, Haraneder, Maister,<br />
López, Inchauspe y, ya en el s. XX, en los suletinos Constantin, Lhande y Casenave. Es menos empleado al Sur,<br />
donde sólo se documenta en el Acto de Barrutia, en Cardaberaz, en DurPl y en Aresti. Además del gral. agudo,<br />
hay agudu en Barrutia y aguro en Aresti.<br />
O Aingeru agudoa arren dilijenzia, / Othoi urrikal bekizu ene pena handia. EZ Man I 123. Deusek eztu nihor<br />
galtzen hala nola aisiak, / Ezen agudo zirenak egidazu grazia, / Doiaz baño gehiagoz ez nadin gutizia. EZ Man<br />
II 108. Gizon beroa eta agudoa gauza guzietara da preparatua eta adelatua. "Homo servidus & diligens". SP<br />
Imit I 25, 11 (Ch arthos, Mst arrahein). Sekulan eztitutzu bertuteak ardietsiko arthatsu, erne eta agudo ezpazare.<br />
Ib. 25, 11. Iar zaite beraz Iesusen serbitzari agudo eta fidel bat bezala. SP Imit II 12, 10 (Ch on eta leial). Zarela<br />
paregabeki erne eta agudo itzultzera lizunkeriarako bide eta beitha guzietarik. SP Phil 258 (He 260 erne eta<br />
agudo). Eztaki gizonak, zonbat agudo ahal belizate, noiz, edo non, edo nola hilen den, ala baina segur da hil<br />
behar diala. Tt Onsa 108. [Iakintasuna ardiesteko] ezta ez aski izpirituz agudo izaitea [...] baldin [...] estudioan<br />
enplegatzen ez bazara. ES 179. Gallilearrak bere mintzoan eta hitzetan ez baitziren solasturiak, ez eta-ere<br />
sobera agudoak. Ib. 393. [Euskararen] agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa, eta lasterra, non zaurthu<br />
gabe pikhatzen baitu. Ib. 191. [Eskual Herria] izpiritu, eta adimendu agudoen emaiteko dela lekhu ona, eta<br />
behar bezalakoa. Ib. 120s. Gogua emazü hargatik, herabezti etziren komünaren gaizetan, eta zihaurenetan<br />
agüdo. Mst I 19, 5 (Ip agudo). --Zerrebeta xo bidi emon daiztan salto bi / --Zer soñu? / --Gura doana xo egik eze<br />
guztirako nok agudu. Acto 92. Beste askok, gizon bat ezertako, edo askotan gaia dala, edo agudo bat dala<br />
esateko [...]: Ori, edo urlia demonio bat da, diote. Cb EBO 37. Maisu agudo ta suabe paregabe onek [...] ikasi<br />
zuena, iñork bestek ez bezala, moldaturik eman zigun. Ib. 4. Kanpoko eitekuetan, itzulietan agudo, eta erne<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
431
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
girela, lanetan perestu; bena bertutian eta debozionian aitzinatziaz eztugula arrangurarik. AR 15. Ezi mundian<br />
jende zuhurren eta aguduen hantatuz nehor prootxatzen bada [...]. Ib. 96s. Argaitik esaten dabe / gizon agudoak<br />
/ ez dabiltzaz ondo / munduban zoruak. DurPl 56.<br />
(s. XX). --Oro laborariak dira? [...] --Haboruak laborari; hanitx artzain; saldo bat jualtero; oro agüdo.<br />
Const 34. Izpiritia zorrotz, lüma agüdo. Lh in Const 14. Jadanik ene menpeko / aitzindari agüdueri / Düt arrunt<br />
jakinerazi / baita armada osuari. 'Vaillants subordonnés'. Casve SGrazi 154. Galdürik kabalentako / gure bazka<br />
hoberenak, / Gure lür barnetan / jarririk hor etsaiak. [...] Tzarkeria horiek izanik, / bardin heben bizitzia / Dua<br />
halere aitzina, / agüdo beita jentia. 'Car la population est vaillante'. Ib. 85s. Burutapenak, orobat, ez dira<br />
nolanahiko izango, baizik, orduko hitzez esateko, diskret eta agudo. MIH 241 (ref. a la obra poética de Oihenart).<br />
aguda. (Forma de femenino). Aisa entendatudú aguda [...] dénak: tontaindáko explikatukodút. 'La que es<br />
inteligente'. LE Prog 118.<br />
2. (Urt I 348). (Adj.). Rápido, veloz. "Aeripes, [...] oiñ ariñ, agudoa, [...] oiñez agudo déna" Urt I 348. Artu<br />
genduen / txalupa bat agurua. Xe 280. Azari zar bat badabillela / anka-biko agurua. PE 82. Beiak salto, guk<br />
segi, / zer dibersiyua! [...] ganadu agurua / guretzat kaltian. Ud 100s. Bere ustez da italianua / guztiz agurua, /<br />
orren kontrarioa / guztiz onrarua, / txatxarkeririk gabe / burrukari klarua. EusJok II 171. Bere kaderak Iparreko<br />
aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27.<br />
3. (V, G, AN; Lar, Añ), aguro (V-gip, G-azp-bet), abudo (AN-larr), aburo, auburo (VocZeg 285), auro. Ref.:<br />
Iz IzG (sarri), ArOñ (aguro), Ulz; Etxba Eib y Elexp Berg (aguro); Asp Leiz2 (gañerakoan), Gehi (aldatu); Gte<br />
Erd 211. (Adv.). Rápidamente, de prisa; pronto. "Aprisa", "(a) buen paso", "aceleradamente", "velozmente" ,<br />
"prontamente" Lar. "Abrevia, date prisa, lasterregizu, ea agudo, ea laster" Ib. "Aceleradamente, con demasía,<br />
lasterregi, agudoegi" Ib. "Presto, luego, laster, biziro, agudo" Ib. "(A) priesa" Añ. "Ea, vamos, pronto, (c) ea<br />
laster, agudo, prest" Ib. "Brevemente, (c) laster, prest, agudo" Ib. "Agudo itzeliko diau alde ortara sue" Iz Ulz.<br />
"Agúro, etórri agúro, ven pronto" Iz ArOñ. "Rápido, apresuradamente" Etxba Eib. "Ori zer gise torri ote da añ<br />
agudo?" Ib. (s.v. ori). "Yan abudo txitxi ori, gañerakoan obera eramanen zaitut". Asp Leiz2 (s.v. gañerakoan).<br />
"Aldatu abudo mutikoa, Mezarako tenorea da ta" Asp Gehi (s.v. aldatu). "De prisa, pronto, ligero, rápido. Aguro<br />
etorri kaletik, eh. Aguro jan platerian daukazuna" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. agudo. v. azkar, laster.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII, si bien son escasos los ejs. hasta la 2.ª<br />
mitad del XIX. A partir de esta época aumenta considerablemente su empleo y se documenta sobre todo en<br />
bersolaris y textos populares. Al Norte se documenta tbn. en un ej. de Barbier (agudo). Hasta la 2.ª mitad del s.<br />
XIX sólo se encuentra la forma agudo (salvo en Acto (aguro)); sin embargo a partir de esa época va<br />
generalizándose aguro, si bien siguen empleando agudo Arrue, C. Otaegi, Urruzuno, Inza, Kirikiño, Olabide<br />
(Iud 9, 48), Izeta y Berrondo, y alternando con aguro, Noe, P. Errota, Xenpelar, Arrese Beitia, D. Agirre,<br />
Illarramendi y Txirrita. Hay además aburo en un ej. de Olerti (1960, 161), y auro en un texto de Inza, escrito en<br />
el habla de Larraun (EEs 1913, 10). En DFrec hay 11 ejs. de aguro y 7 de agudo.<br />
Aguro! [...] Bera datzan oearekin su emon prestuezari. Acto 138. Limosnea ona [...] izan dedin, egin bear da<br />
laster, agudo, prest, pobrea itxaroten luzero euki baga. Añ MisE 184. Artzai maiteak [...] utzi agudo txabolak /<br />
eta zuben ganadubak [...] guazen guztiok Belena. Echag 123. Ermentaria eta / Perra-ifinlea [...]: ezagutuko dute<br />
/ agudo, ordea, / burni ta mandoaren / matxura gordea. Izt Po 138. Asko da zaku bustiak ifiñi eta maiz bustitzea<br />
agudo sendatzeko. It Dial 78. Orduantxe aguro / damutu zitzaion. EusJok II 31. Zuaz aguro, zuaz korrika, / zuaz<br />
lasterka. Bil 111. Aguro ezkontzeko dakat animua. Ib. 101. Bere zaldirik azkarrena eman, eta agindu zion, al<br />
zezakean agudo eta lasterren zijoala. Arr GB 91. Inozentia utzitzen badu / gurasoak okerrean, / etsaiak ura<br />
tentatuko du / agudo jeneralean. PE 25 (87 aguro). Aitari zion eskatu [...]. Alabak esan zuan moduan / agudo<br />
zuan prestatu. Xe 335 (252 aguro). Zaldi gañera! dorrera agudo! Otag EE 1882c, 585. Aguro plater pare bat,<br />
zergatik gosiekin ez degu ikusten. Sor AuOst 71. Altxa bedi, aguro! Alz STFer 134 (v. tbn. Burr 68). Nere<br />
lagunak, fuerte / tira sokatikan, / aguro azaldu dedin / balia urpetikan. Arrantz 33. San Pelaiok milagrua / aguro<br />
egin du. Ib. 34. Nork bere arraunari / aguro eraso; / aizerik bada gero / beren belak jaso. Ib. 101. Notiziak<br />
aguro / zabaldu zian. AzpPr 37. Egin daben kaltea berberak aguro desegin daiala. Ag AL 82. Goazen agudo,<br />
goazen agudo bai itxas zakon erdiruntz. AB AmaE 437. Baldin aguro ez bazatoze / Illa aurkituko nozue. Ib. 21.<br />
[Odeiak] ze bizkor, ze agudo direan metatuten! / Banandu alkargandik baita bereala. Ib. 431. Goazan aguroago<br />
/ Adoradu daigun. Ib. 360. Pedro, ez dakizu pobriak gerala eta etxe onek aundizkien etxiaren antza daukala?<br />
Desegin biar da, bota lurrera ta aguro. Bv AsL 139 (v. tbn. 95 y 103). Ikusi bezain aguro aozpeztu zan Gil,<br />
Santuaren oñetan. Ib. 61 (v. tbn. en contexto similar Sor Bar 37 beziñ aguro, Inza Azalp 80 bezin agudo, Muj<br />
PAm 76, NEtx Antz 55, Anab Poli 113 bezin aguro, Etxde AlosT 55 bezain aguro, Erkiag BatB 64 baizen aguro).<br />
(s. XX). --Nik uste det pintatu egiten dituela. --Bai? Aguro jakingo degu. Iraola 72. Aguro, baña aguro,<br />
kalera. Ib. 88. Aguro ez banaiz joaten, ilko nau nere osabak. Ib. 19. Lipar baten, tximista bezin agudo, Martiñi<br />
lepotik eldu. Ag G 274. Gabaz, betiko lanak amaitu ondoren, goizago esnatu zalata, nekatuta zegoala ta, aguro<br />
jaikitzen zan sukaldetik lotara. Ib. 143. Ua eskribauagana eta esaiok etorri dedilla agudo. Urruz Zer 122. Bai<br />
agudo iges egin ere. Begira nola dijuan egiñ-alan. Ib. 143. Laster niñuake zuekana [...] ollo lokea bere txitakana<br />
baxen agudo! Kk Ab I 101. Zuaz aguro, galduko dezu meza bestela. Ill Testim 5 (20 agudo). Zer pasatzen zaizu?<br />
Esan zaidazu agudo, Iñaxio. Ib. 19. Bai, agudo oien aspaldiko deseoa kunplitua geldituko da. Ib. 30. Zure<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
432
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egittekoa egizu agudo. Inza Azalp 66. Emakumea eskeka zegoan etorri zedin agudo Israelgo erriaren<br />
goratzallea. Ib. 54. Herriko etxeari buruz joan zen agudo, berantegi helduko zelako beldurrarekin. Barb Sup 39.<br />
Zaoz ixillik, Yainkuaitik, olako asmorik igarriko baleuskue, gure azkenak emen izango litekez, ta agudo, mutil<br />
onak daoz eurok! Kk Ab II 165. Orren idea zer izango zan / aguro niyon igarri. Tx B I 114 (90 agudo). Aguro<br />
asko sendatuko luke Xerapi "kuranderak". Lab EEguna 76 (v. tbn. SuEm 187). Bat, bi, iru, lau... aguro! / negugauaren<br />
otzak / ez nazan bertan il. Ldi BB 6. Nork edo nork utsune bat baiño geiago errex eta aguro arkituko<br />
ditu noski. PMuj Y 1934, 163. Udara eldu orduko / bueltan gaituzu aguro. SMitx Aranz 222. Urrean dituk, eta<br />
ezkuta nazak aguro! NEtx Antz 138. Bereala sortzen dira errege-txakurrak, ta bai aguro alkarrekin bilduta,<br />
sedazko zorroetan azi ere. Munita 94. Aguro dijoa arratsaldea, udazkeneko arratsadeak oro bezela. Txill Let 92.<br />
Geiso-jorik eukan, nunbait bere soiña, [...] odolaren tintiña aguro baiño aguroago. Erkiag Arran 156. Aguro<br />
ikasiko zuan bear zuan guztia. Anab Poli 92. Ibai zabalaren ertze gizenetan zear doa trena, gero ta aguroago.<br />
Erkiag BatB 166. Amaren geisoaz baliauten zan, etxera aguroago joateko. Ib. 103. Jagiteko ordua aguroegi<br />
eltzen yaka goizean. Ib. 153. An nabarmentzen ziran aguro / buru argiko gizonak. Basarri 156. Maldan behera<br />
doa aguro / nire gorputz biluzia. Arti MaldanB 190. --Goan zaite agudo, Franzis--. Illoba lasterka yautsi zen<br />
ofizinara. Izeta DirG 29. -Ez dek onezkero etorriko, esan zuan Joxek. --Aguro aspertu aiz! Ugalde Iltz 65. Aal<br />
nuan aguroena ateratzen saiatu bear nuan. Anab Aprika 71. Zoazte, zoazte, arineketan, aguro, denporarik galdu<br />
gabe! Arti Tobera 272. [Erretxiñak] keia ugari ta argi gutxi. Nekez ixio ta aguro itxungi. And Auzta 97 (v. tbn.<br />
53). Makillarekin astoa joka aguro joan zedin. Salav 102 (v. tbn. 95). [Ollagorrak] korritutzen dituzte / aguro<br />
leguak, / guk uste degun baño / ere azkarraguak. Uzt LEG II 309. Ain gaizki egin al dizut, Santxo, [...] ni orren<br />
agudo illotzik ikusi nai izateko? Berron Kijote 183. Izan ere, Odonekin egindako afari eta afal-ondoen<br />
oroitzapen atsegina ez da agudo galtzen. MIH 145. Zoritxarrez ahitu egin omen da agertu bezain agudo<br />
liburutxo bikain eta apain hau. MEIG II 143 (VII 43 y IX 78 bezain aguro).<br />
v. tbn. Noe 68 (42 aguro). Aguro: Moc Damu 16. EusJok 164. Goñi 94. SM Zirik 46. MAtx Gazt 48. Alzola<br />
Atalak 111.<br />
(Con reduplicación intensiva). Deitu zion alkateari eta agindu zion "kendu zitzala aguro aguro Masabiellko<br />
esola ta traba guziak". Goñi 90.<br />
(agudo-pronto). Lenengo suertia / zan Antonentzako, / badira motibuak / kantak jarritzeko; / aguro pronto<br />
jarri / ziran agintzeko, / ori basta izan zan / bazterrak nasteko. Arrantz 31.<br />
4. "Agudo (R-uzt), diarrea" A. Lur-sagar ustel asko, / xardin begi gorri [...] Hala ginduen ere / sabela<br />
zimurrik, [...] / goiti beiti agudo / begia ilhunik. 'Les entrailles révoltées'. Balad 232.<br />
- AGUDO IBILI (aguro i. V-gip ap. Etxba Eib). Darse prisa. "Belutu biar jaku eta aguro ibilli zaittez, se nos va<br />
a hacer tarde y date prisa" Etxba Eib. Abill aguro ta jar zak mai-zapiya. Sor AuOst 70. Etxekoandre, aguro<br />
ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. Aguro ibilli ta erretore jaunari ondo itzegin. Lab EEguna 72. --Orain<br />
gabiltzan aguro. --Goazen bakoitza geure egitekoa lenbailen bukatzera. NEtx Antz 24. Baño txalupa uraren<br />
bidez gero ta aztunago, ezin ba aguro ibilli. Anab Poli 36. Ama galdurik dago. Agudo ibili behar dugu,<br />
osterantzean, haurra ere, galdu eginen da. Arti Ipuin 82. Biedermannek Joxeri aguro ibiltzeko keñua egiten dio.<br />
Lab SuEm 174.<br />
v. tbn. Etxde JJ 206. And AUzta 82.<br />
Aguro dabiltz Nikanor-en iztarrak eta oiñak. Erkiag BatB 119.<br />
agudoagotu, agurogotu. Ibiltzea, arrigarriz agurogotzen dijoa gizona, gogoa obetu gabe. Herr 8-6-1961 (ap.<br />
DRA, que traduce "apresurarse más").<br />
agudoarazi, agudoerazi. Hacer diligente. Emazte gaixto baten galant-eraziten, [...] Auher handi baten /<br />
Agüdo erazten, / Eniz estonatzen: / Hainbeste lan sobera da gizun baten. 'Rendre vaillante / Une grande<br />
paresseuse'. Etch 276.<br />
agudoki (SP, Urt, Dv), abudoki (Ht VocGr 410, H). Diligentemente; con prontitud. "Promptement,<br />
habilement" SP. "Accurate, [...] agúdoki, abillki, artézki" Urt I 87. "Promptement, biziki, abudoki, laster" Ht<br />
VocGr 410. "Diligemment" Dv. "Diligentemente" A. Hek gizon konpliak eta sainduak zirela, hain agudoki<br />
gudukatuz mundua azpira dutenaz gero. SP Imit I 18, 5 (Mst bere bürien kuntre gerla korajuski egiten zielarik).<br />
Iesusen urratsei erneki behatzeko eta agudoki iarraikitzeko. "Diligenter inspiciat". SP Imit IV 5, 3. Ahal<br />
bezanbat obra onik agudoki eta gogotik egitera. SP Phil 5 (He 5 lehiarekin eta gogo onez). Debozioneari dagoka<br />
guri hekin eragitea agudoki eta arthatsuki. Ib. 5 (He 4 hazkarki eta kharrekiñ). Tentazione handien kontra<br />
agudoki eta bortitzki haritzeko. Ib. 454. Freska dadin, hats har dezan, eta indar berririk bil dezan gatik, arren<br />
gero agudokiago bidean abia [...] dadin. Ib. XXIV. Izpirituko pentsamenduen sothilki eta agudoki adiarazteko.<br />
ES 167. --Zergatik pintatzen tuzte [aingeruak] hegalekin? --Guri erakhustera emaiteko, zein laster eta agudoki<br />
egiten duten Jainkoak manatzen diotena. CatLav 36 (V 26). Oreiñak, sobra gizendu direnean, aldaratzen dire<br />
beren berroetara, ezaguturik beren gizentasunak debeka letzakela agudoki ibiltzetik. He Phil 87. Según el editor,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
433
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hay tbn. agudoki en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.<br />
agudotasun (SP, Urt, Dv, A). Diligencia, prontitud. "Agudotasuna, agudezia, habileté, promptitude" SP.<br />
"Accuratio, fiñézia, griña, ernetásuna, artha, agudotásuna" Urt I 87. "Qualité de celui qui est prompt, diligent"<br />
Dv. "Ligereza, agudeza, actividad" A. v. agudezia. Ongi hiltzeko esperanza handi emanen du [...] bizitze<br />
espiritualaren amudioak, penitenziaren trabailluak, obedienziaren agudotasunak. "Promptitudo obedientiae". SP<br />
Imit I 23, 4. Karitatezko obretan bizitasun eta agudotasun handi bat ekarri behar duenaz geroztik. SP Phil 5 (He<br />
5 hazkartasun). Debozionea ezta bertzerik, agudotasun eta bizitasun espiritual bat baizen. Ib. 4. Konsidera<br />
badadi hunen [eskuararen] agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa eta lasterra non zaurthu gabe<br />
pikhatzen baitu. ES 191.<br />
agudotu (SP, Dv A), agurotu. 1. Hacerse diligente, hábil. "Agudotzea, habiliter, amañar, habilitar, adestrar"<br />
SP. "Devenir prompt, diligent" Dv.<br />
(Con suf. -ago). Zenbatenaz agudotzenago baitzare pairatzera, hanbatenaz zuhurkiago egiten duzu.<br />
"Quanto melius ad patiendum te disponis". SP Imit III 19, 2. --Jesüs-Kristek haurzarotik etzian zühürtze oso bat?<br />
--Bai düda gabe, bena egünetik egüniala hura hanbatenaz ager erazi dü; haurrer erakasteko bethi agüdotiago<br />
behar diela. Bp II 36.<br />
2. agurotu (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Acelerar. "Urrixa baña azkartu zan (agurotu zan) bere kontura<br />
jarri zanian, lento pero ya se avispó cuando se puso a trabajar por su cuenta. Ikutu batekin agurotu zan erloju<br />
ori, con un toque se aceleró el reloj" Etxba Eib. "Makiñak agurotutzia zan bere asmua, su proyecto era acelerar<br />
las máquinas" Ib. "Apresurar la marcha. Pausua ezpou agurotzen eztakitt ordurako aillegauko gan" Elexp Berg.<br />
Gure obenek eragozten duten graziaren bidez, agurotu ditela Zure barkapena. Or MB 61. Zure laguntza<br />
agurotu zenezan, ene illunpea argi zenezan. "Ut accelerares adiutorium tuum". Or Aitork 126.<br />
agudoxki. "Acutulus, agudóxkia, ispiritualxkía, xorroxkóa, azkarxkóa, agudoxkóa" Urt I 124.<br />
agudoxko. v. agudoxki.<br />
agudu. v. agudo.<br />
aguela, aguelo. v. abuela, abuelo.<br />
aguer. v. alfer.<br />
aguerdi. v. eguerdi.<br />
aguerdinta. v. aguardient(e).<br />
aguero. "Agüero, agueroa" Lcc. Agueroetan eta gauza superstiziosoetan sinisten duanak. Iraz 29 (CatUt<br />
61, Cb CatV 39, Gco II 113, CatB 41, CatAe 42, CatSal 43, CatR 43, CatUlz 28 aguero). Eritasunetik<br />
sendatzeko erremedioak noiz eman edo artu ezagutu nai izatea, ezta aguerozko gauza. Gco II 113.<br />
aguertarzun. v. alfertasun.<br />
hagukaldi. v. hagakaldi.<br />
agulamu. v. aulamo.<br />
agullatu. v. agoilatu.<br />
agulleta. v. abuleta.<br />
1 agun (V-m ap. A). "Cuerda delgada como de una pulgada de espesor" A. Lau mutiko bear zan baino ordu<br />
ta erdi lenagotik, lau zeinuen agunak (sokak) eskuan zituela, zeinutegian (torrean) zeuden. A Ardi 62.<br />
2 agun. "(V-m), esponjado (se dice del pan)" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
434
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
3 agun. "(BN-ciz, Sc), llanta de la rueda" A.<br />
hagun (L, BN, Sal, S, R; SP, Lar, VocBN, Dv (BN), H, Foix ap. Lh), habuin (AN-mer, L, Ae; SP, Lar (a-), Lar<br />
Sup, Añ (abuiña AN), Izt 47r, H (L)), haboin (L-ain), gahun (S; Dv (S), H), kaburin (L-côte (+ -riñ), BN-arb; H<br />
(+ -riñ)), gaurin (L-côte), haburin (L-ain; Hb ap. Lh, H (a- L)), ahurin (L; H), kaurin. Ref.: Bon-Ond 137;<br />
VocPir 77; Darric LBasque 5; A (habuin, haboin, hagun, ahurin, gahün, kaburiñ); Lh; Satr VocP (aguna).<br />
Tr. Documentado sólo en textos orientales. Hay (h)abuin en Axular, en Lizarraga de Elcano y en un texto de<br />
Erro del s. XIX, hagun en Leiçarraga, TB, Joannateguy, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Leon, Lafitte y Oskillaso,<br />
gahun en Archu, kaburiñ en Goyhetche, ahurin en Hiribarren y kaurin en Zerbitzari.<br />
1. Espuma de la boca. "Habuina, écume de bouche, haguna. Habuina dario ahotik, il écume de la bouche" SP.<br />
"Espumajo, espumarajo", "espuma, [...] abuina, haguna" Lar. "Écume, bave" Dv. "Ahurina, écume qui coule de<br />
la bouche" H. "Habuina, écume que l'on jette de la bouche, bave" Ib. v. 1 adur, lerde, arrapo, 1 barauts. Eta<br />
lurrera eroririk [semea] iraulzkatzen zen haguna lariola. Lç Mc 9, 20 (He, Leon haguna; TB hedarra, Dv<br />
heldorra, Or aparra; v. tbn. Lç Lc 9, 39 haguna dariola). Beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den,<br />
nola ahotik habuiña darion. Ax 280 (V 187). Persona batzuk [...] zokos zoko dabilzanak mantxatzen guzia beren<br />
mi gaiztoaren abuñas (160, 220, 284). LE-Ir. Lehoa kasik da erhotzen / Ahotik gahuna du galtzen. Arch Fab<br />
101. Otsoari gozoz dario yadañik, / Kaburiña hortzetarik, / Eta nigarra begitik. Gy 33. [Zezenak] ezdaki nori<br />
iazar, ahurin zurrutan. Hb Esk 221. [Otso bat] mihia kanpoan eta arrapoa edo haguna zariola. Jnn SBi 116.<br />
Beren hortzak karraskatuz, haguna zariotela ahotik, xakhur errabiatuer bezala. Elsb Fram 175. Nahi bezenbat<br />
xixtu eta fuera eta tomate edo sagar ustel orok leihoetarik burura [ministroari]; ezin egona baitu ordean. Zortzi<br />
guziez, edo gehienez, han edo hemen behar du horrela bere haguna aurdiki. HU Zez 182. Egintzetan gaindi<br />
doakona deus ez da, gizon tzar horren barnea [...] betetzen duen pozoinaren haguna baizik. Ib. 179. [Zakurra]<br />
begiak odoletan, nahasiak, haguna zariola ahotik, ile-ondoak xutik. JE Bur 63s. [Borda-ttipiko nausia] begiak<br />
sutan, hasarre gorria, haguna zariola. Lf Murtuts 8. Begietarik nigar, ahotik kaurin. Zerb "Astoa" (ap. DRA).<br />
2. (Lar, VocS 133, VocBN, Gèze, H), habuin (Lar (a-), H), gahun (Gèze), kaburina (det., H), aun (BN ap. A).<br />
Espuma. "Écume" VocS, VocBN y Gèze. "Écume en général" H. "Eltze haguna, écume d'un pot qui bout, d'un<br />
pot-au-feu. Itsas haguna, l'écume de la mer agitée. Zaldi hagunez estalia, cheval suant et couvert d'écume.<br />
Uhaguna, eau qui bouillonne, que se précipite et écume, écume qu'elle produit. Esne haguna, écume du lait<br />
qu'on agite. Salboin haguna, écume de savon" Ib. "Aun (BN), espuma de leche cocida (no es la nata)" A. Cf.<br />
itsas kaburin. Itsasoko baga dorpeak, ber bileniéz hagun egiten dutela. Lç Iudae 13 (TB haguna). Itsasoaren<br />
orroek lazkatzen zituela; urek batak berzeas golpe emanez, abuñak zeruraño goititzen zirela (AN-erro, s. XIX).<br />
ETZ 266 (Satr lo interpreta como "uhain, olatu"). [Uhina] orroaz eta haguna burrustan zariola, bat-bedera<br />
xutitzen zen bertan pareta zabal baten idurirat. JE Ber 79. Labaiñea ugelaz leguntzen ari zan aita, arpegia<br />
bitsaz zuri zuri zualarik. Gero [...] haguna ta bizarrak batera khentzen zituan labaiñaz. Osk Kurl 102.<br />
Eltxanoari agunara gendu. ZMoso 59.<br />
- HAGUN-ZALI. Espumadera. v. agorxali. --Maria, zer egin duzu hagunzalhia? --Besainka botatu, andrea:<br />
dena zilho zen-eta! Herr 16-1-1958 (ap. DRA).<br />
Etim. Para Schuchardt (Bask 6, 30) de occit. bavün (bauün REW 853). Faltan variantes occidentales. Se podría<br />
partir de *babune suponiendo metátesis y disimilación, aunque no sin dificultades.<br />
hagundatu (L, BN, S ap. Lh; VocBN, Dv (BN), H, A), gahuntatu (-hüntatü S (Foix) ap. Lh), haundatu,<br />
haguntatu (S ap. Lh; -güntatü Gèze), gahundatu (Lander ap. DRA). 1. Espumar, quitar la espuma. "Ôter<br />
l'écume d'un pot" VocBN. "Écumer, ôter l'écume d'un pot-au-feu" H. "Espumar un puchero" A. "Écumer, enlever<br />
l'écume" Lh. v. hagunstatu. Galharragan Pulluna, elhekarien ama, / Harek dian lana da etxez etxe ebiltia, /<br />
Jaun erretorari gero berrien eramaitia, / Nula gahüntatzen deron Phetiri Santzek thipiña. Etch 364. Utz<br />
erakitzera memento bat ongi estalirik, haunda zazu eta emazu zure jelea unzietarat. ECocin 48. Egosaraz zaitzu<br />
bi libera sukre bi baso uretan, erakitaraz zaitzu eta haunda. Ib. 49.<br />
2. (A), gahuntatu (-hüntatü S ap. A y Lh). "Espumarajear, echar espuma" A. "Rejeter de l'écume" Lh.<br />
hagundatzeko (L, BN, S ap. Lh; H), gahuntatzeko (S (Foix) ap. Lh). "Écumoire" H y Lh.<br />
hagundu (H), habuindu (L ap. Lh; H (+ a-)), gahundu. Babear. "Habuintzea, écumer, baver" H. "Haguntzea,<br />
écumer, devenir écumeux" Ib. Xikhiroak / atxikiten badü ahoa zabalik / hats hartzeko, / gahüntzen badü,<br />
odola ixurten badü / südürretik [...]. "S'il écume". Arch Gram 127.<br />
hagunstatu, gahunstatu. 1. Llenar de espuma, de babas. Zedaliek dereie büriala odola igaiñeraziten, begiak<br />
eskanborratzen, ahoa gahünstatzen. Egiat 231.<br />
2. agunztatu (Sal, R ap. A). "Echar espuma, espumajear" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
435
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
3. gahunstatu (S ap. Lrq). "Écumer le pot-au-feu" Lrq.<br />
hagunti (L, BN, S ap. Lh; H). "Écumeux, baveux" Lh. v. haguntsu.<br />
haguntsu (L, BN, S ap. Lh; Dv, H, A), habuintsu (L ap. Lh; SP, H), gahuntsu. Baboso. "Giza zahar<br />
habuintsua, vieillard baveux" SP. "Aho bazter habuintsua, qui écume de côté et d'autre de la bouche" Ib. "Qui<br />
jette de l'écume par la bouche, baveux" H. "Écumeux, en général" Ib. "Baboso" A. Begiak bethi ohil alde<br />
orotarat soz, [...]: ahoa bethi gahüntsü khorpitzak dian khozütik. Egiat 199.<br />
aguña. v. ahuña.<br />
agur (gral.; IC 444r, O VocPo, SP, Lar, Lecl, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, Ort Oroig (V-ger)). Ref.: A; Lh; Etxba<br />
Eib; EAEL 232 y 234. 1. (Interj.). Fórmula de saludo. "Porque esta palabra de agur, y más reiterada y<br />
duplicada, es muy compendiosa y equívoca de grandes entendimientos encaminados a declaración de grandes<br />
mercedes y señoríos y tal que en tiempo antiguo se encaminaba e dirigía por los inferiores solamente a sus<br />
superiores y parientes mayores e no a otros ningunos de menos autoridad y dignidad. Y esto les decían en lugar<br />
de lo que agora se dice a los grandes señores: Beso pies y manos de V. señoría y Illma. y ansí esta palabra de<br />
agur, agur era tenida en mucha y muy gran veneración, grandeza y cortesía y tal que ninguna otra se le igualaba"<br />
IC II 58. "Bien sabéis que el modo y explicación ordinaria de nuestra salutación es agur, jauna, y con ser tan<br />
usada entre los nuestros, como el 'beso las manos' en los romancistas" Ech 16. "Agur Jauna, bonjour monsieur"<br />
SP. "Salve, lo mismo que Ave, agur" Lar y Añ. "Vale, al despedirse, agur" Lar. "Dios te guarde, Dios te salve,<br />
salutacion, agur; ongi el dakiala; ondo el dakizula" Ib. (tbn. en Añ). "Agur eder hau da latiñezko Ave, Salve,<br />
Vale oiei dagotena, eta euskaldun geienak eztazautena [...]. Ave gratia plena, agur graziaz betea, gure beko<br />
errietan esaten dan bezala, eta Franziako euskaldunetan ere bai" Lar, carta a Gandara 161. "Vale, al despedirse,<br />
(c) agur, adios, adio" Añ. "Agurra da euskera garbi ta ederra, esaten dana sarrera ta juaeran. Agur jauna, agur<br />
andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere" Mg PAb 160. "Salut! Adieu!" Lecl. "Interj. terme avec<br />
lequel les Basques se saluent. Ce mot correspond au mot latin ave" VocBN. "Bonjour, egün hun, agür" Gèze.<br />
"Agur, Jauna, je vous salue, Monsieur" Dv. "Saludo. Es como el 'ave' latino. Hoy aquende el Pirineo se usa sólo<br />
al despedirse, allende, al visitarse; pero es indudable que indica el saludo lo mismo de visita que de despedida"<br />
A. "El P. Isla, célebre escritor del s. XVIII, en varias de sus cartas pone por contera estas dos palabras vascas:<br />
agur jauna" A Morf 431n. "Salut! Bonjour!" Lh. "Latiñezko Ave, euskaldun zarrak beti agur itzultzen zuten eta<br />
ala egitten du Kristau-ikasbideak ere" Inza Azalp 155. "Agur saleoso! Saludo de mujer a un joven" Ort Voc.<br />
"Agur zeuri! Saludo en tono burlesco" Ib. "Kartak nola asi erakutsi nai nuke sail onetan. Ondoren dijoazen esaera<br />
guzien aurrez, nai bada agur itza jarri diteke. Itz au, laiñezko ave bezela, ezta alde egiterakoan bakarrik esatekoa:<br />
baizik naiz ongi etorria ematerakoan, naiz alde egiterakoan alkarrenganik , esan litekena" NEtx Nola 10. "Agur<br />
danori, beste bat arte! ¡Adios a todos, hasta otra!" Etxba Eib. EAEL recoge agur para la pregunta 'buenos días'<br />
(232) en L-côte-sar, BN-arb-lab y S y para 'hasta la vista (adios)' (234) en V-ger-arr-arrig-och-m-gip, G-azp-goibet<br />
y AN-araq-arce. Cf. VocNav s.v. agur. Cf. abur. v. adio.<br />
Tr. Los autores septentrionales lo emplean como saludo de encuentro. Este uso está documentado tbn. en la<br />
tradición meridional: los testimonios más antiguos corresponden a Micoleta y las escrituras de Andramendi; más<br />
adelante se encuentra en Larramendi, Lizarraga de Elcano y en autores del s. XIX (J.A. Moguel, Aguirre de<br />
Asteasu, Echagaray, Iturriaga, Lardizabal, Zabala y Arrese Beitia) y, ya en el s. XX, en L. Jauregi, Echeita,<br />
Otxolua, Txirrita, K. y B. Enbeita, Inza, Iraizoz, Orixe, Lekuona, T. Agirre, E. Arrese, S. Mitxelena, N. Etxaniz<br />
(como fórmula de encabezamiento de cartas), Zaitegi, Izeta, Ibiñagabeitia y Berrondo (cf. infra más ejs. de agur<br />
como saludo dirigido a la Virgen). Al Sur se documenta tbn. como "adiós" en la mayoría de los autores vizcaínos<br />
de los ss. XIX y XX, en autores guipuzcoanos desde el s. XVIII y en el baztanés Izeta (tbn. en Orixe; cf. tbn.<br />
como equivalente de 'adiós, se acabó' en Lizarraga de Elcano); al Norte no hay ejs. de este tipo a excepción de<br />
uno en J. Etchepare (Ber 32) y varios en Larzabal. Fuera de Vizcaya, en la lengua hablada, parece que empieza a<br />
ser empleado como fórmula de despedida por influencia de A. Goiri, sustituyendo a adio. En DFrec hay 90 ejs.<br />
Agur zure mezedea. El peregrino en su patria (Bruselas, 1608), 451. Agur, Errege guztien / Errege nausia. EZ<br />
Noel 67. Agur mandatari. "Dieu vous garde messager". Volt 198. Eneko Pagoetako da atsegin ta baesoan bere<br />
nagusiari legez: Otxoa Onsalutx, agur, agur. "Y en lugar de reconocimiento dijo a Ochoa Gonzalez su nuevo<br />
pariente mayor: Ochoa Gonzalez, agur, agur". (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Agur D. Juan jauna, dala<br />
berori aen ondo etorri zein urte onak. Mic 13r. Agur, ô zur kurutzea. 'Salut ô croix de bois'. O Po 66. Agur, edo<br />
Jainkoa dela zuekin. ES 356. Esaera gustiok dodaz maite, ta gozo! Agur, Loiolan Uztarillaren 23 ta 1763<br />
urtean. Lar, carta a Gandara 162. Ondoan hasi zitzaizkon salutatzen erraten ziotelarik: Agur, judearren erregea.<br />
"Ave". He Mc 15, 18 (TB, LE-Ir, Lard 455, Dv, Inza Azalp 66, Ir YKBiz 470, Leon, Ol, Or, Ker, IBk, IBe agur).<br />
Agur nere jenteak / urrengo urteraño. GavS 36 (v. tbn. 8). Belhaurikatzen ziren [...] erraten ziotela: agur,<br />
Yuduen erregea. Lg II 272. Hurbildu zitzaionean erran zioen: agur, ene anaia. Lg I 319. Agur, Jainko Aitaren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
436
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haur urusa. Monho 74. Agur adiskidiak; ondo etorrijak izan zaitiala. Mg PAb 155 (v. tbn. 160). Agur bada,<br />
Maisuba, gois artian; gau on bat igaro egizu. Ib. 66. Agur, agur, esaten dio Aizeriak, banoa ni emendik. VMg<br />
56. Agur otso jauna, egun on. AA III 491. Urren artean, Agur. Añ EL 1 4. Agur onenbestegaz. Añ EL 2 8.<br />
Munduban euki dogun guztiari agur egiten asiko gara. Agur gurasuak, agur umiak, [...], agur dirubak, agur<br />
aziendak. [...]. Ta agur betiko. fB Ic III 269. Agur, Peru neurea, / urrengo artean. Zav Fab RIEV 1909, 38.<br />
Agur, aurtxoa, salbe, Jesusa, / zerala ongi etorri. Echag 125. Agur onenbesterekin, / urte askoan bizi beitea /<br />
Jaunaren graziarekin. Ib. 244. Agur, adiskidea, / --dio betik deitzen--, / zure edertasunak/ nau enamoratzen. It<br />
Fab 67. Egun hon, agur, gure jaun beliari! Arch Fab 75. Agur, aizpa, banathorzu; / Zertan naizen ikhus-azu. Gy<br />
3. Agur Jauna agur! atsegin nuke zurekin bide egitia. Laph 29. Agur, jente noblia, / berri on bat dakargu. Zab<br />
Gabon 42 (v. tbn. 30 como despedida). Agur, Josefa, eskerrik asko, / ondotxo bizi zaitia. PE 61. Agur, jende<br />
noblea, urrengo artean. AB AmaE 412 (v. tbn. 181 como saludo de encuentro). Bidean holatxet solas egina<br />
behin edo bertze. --Agur. --Bai zuri ere. HU Zez 183. Etxeko-andre batekin egin zuen bidean buruz-buru: Agur,<br />
etxeko-andrea. Ib. 72.<br />
(s. XX). Xikitok aphezari agur jaun apheza / Aphezak Xikitori agur kanpañeza. Xikito 4. Agur, astokillo, ikusi<br />
arte. Ag G 119. Agur-ba Juana Mari; gorantzi asko Josetxori. Echta Jos 257. Joan zan Sabas Dariren etxera, ta<br />
onek ikusi ebanean esaeutsan: Agur Sabas aspaldikoa. Agur Dari, zelan bizi zara? Ib. 312 --Agur ba. --Ario,<br />
ondo bijua. Urruz Zer 126. Ejiptora juango naz, ba. Agur! Altuna 12. Aren esanak narama, agur, / bendizioa<br />
indazu. Balad 240. Agur, zeruko eguzki eder, / Agur, goizeko izarra! / [...] / Zugana gatoz mesede billa, / Zeruko<br />
Andra Marija. Enb 78 (v. tbn. 210). Agur! nai dozun arte. Ib. 177. Agur, Jaun Erregea! Bizi da oraino zure<br />
alaba? Barb Leg 135. Agur etxeko-andre leiala, / nola dago Manuela? Tx B II 134 (v. tbn. 178; B I 171 como<br />
despedida). --Eskerrik asko, ta agur. (Bijoaz). --Ez da zeri. Agur, agur. Lek EunD 30 (v. tbn. 13 como saludo de<br />
encuentro). Betiko agur senar on ori, / geure bijotzak il dira. Laux BBa 80. Agur, Asun, aspaldiko ori! Banaieunkana<br />
eu ikusteko gogua. Otx 145 (v. tbn. 162 como saludo de despedida). Agur, jaunak: garigirorik<br />
ederrenetakoa dezue gaur --esan die apaizak soro-barreneraño iritsi danean. TAg Uzt 82 (v. tbn. 101 como<br />
despedida). Agur ba, ta gero arte. NEtx Antz 47. Agur! Zuk deramazu zerekin eguna. "Adiós". Or Poem 533<br />
(dirigido al sol). Agur, Jainkoaren gorputz, oinbeste min jasana. "Salve, cuerpo de Dios, que has soportado tanto<br />
dolor". Ib. 550. Agur, agur / ama neuria. / Ongi etorri zarela / seme neuria. Balad 98. --Agur, jauna. --Agur,<br />
agur! Hemengo aldi? --Bai, ardiketan nabila: zu, gasna egiten? Zerb Azk 39. --Agur, yaunak! Ari zerate lanean<br />
egin aal guzian? agurtu zuten. --Agur. Ongi etorri! erantzun zuten denak. Izeta DirG 65 (v. tbn. 39 como saludo<br />
de despedida). --Agur, anderea. Mahain hau okupatzen ahal duta? --Zerendako ez? Lehen jartzen denarena da.<br />
Larz Iru14. (Sartuz:) --Agur, jaunak. --Agur! Ib. 70. Agur beraz, jaun Mentaberry! (Urruntzen dira). Ib. 36. --<br />
Agur, Benat, eta milesker eman dauzkidatzun berri onez. --Ba, agur, anderea. Ib. 132. Agur biyotz erditik, /<br />
Donostira arte. Lopategi in Uzt Noiz 59 (v. tbn. Lasarte ib. 130). Agur, Domingo, eta agur, Mariana, / gu ere<br />
hurbilduak gira zuen gana. Xa Odol 245. Agur, gizon famatu ori. "Salve, varón famoso". Berron Kijote 28.<br />
Heldu ginanian Mutriku horretan / Mutriku herri noblian / batak adios, bestiak agur / Ana Juanitak baperez.<br />
Balad 60.<br />
v. tbn. (Como saludo de encuentro o visita): Dv Lab 314. Elzb Po183. Ox 149. Jaukol Biozk 86. Etcham 132. Ir<br />
YKBiz 523. EA OlBe 34 (106 como despedida). Zait Sof 28 (Gold 76 saludo de despedida). Lf Murtuts 29.<br />
JEtchep 84. Ibiñ Virgil 86 (39 saludo de despedida). BEnb NereA 127 (233 saludo de despedida). Casve SGrazi<br />
26. Balad 152.<br />
(Como saludo de despedida): In Lard III. Arr GB 34. Aran SIgn 214. Bv AsL 32. Apaol 85. Moc Damu 5. A<br />
BeinB 44. Ill Pill 17. Ud 76. AzpPr 58. JanEd I 72. Iraola 119. Arrantz 156. EusJok II 119. Kk Ab II 36. Lab<br />
EEguna 80. Alz Ram 107. Ldi BB 94. ABar Goi 32. SMitx Aranz 36. JAIraz Bizia 27. Bilbao IpuiB 259. Erkiag<br />
Arran 83. Etxde JJ 65. Basarri 35. Txill Let 135. Ugalde Iltz 68. Osk Kurl 59. Anab Aprika 12. And AUzta 105.<br />
Alzola Atalak 70.<br />
Eskualdun batek agur eskualtzale bati. / Aiphatu nahi dazkot bospasei hitz ezti. Ox 175.<br />
Ta nere saiets igarotzean, / agur doi doi bat esango. "Me dice el 'adiós' preciso". Or Eus 86. Agur motz bat<br />
esan diot, zearka begiraturik, eta aal nuen eta zakarrenik. Txill Let 44 (cf. infra AGUR ESAN).<br />
(Como saludo dirigido a la Virgen). "Salutación Angélica, el Ave María, Aingeruaren agurra, agur Maria.<br />
Ezta euskeraz esan bear, Jainkoak salbazaitzala, ezpada agur Maria" Lar. "Euskera uts garbian esan bear liteke<br />
Agur Maria Nafarroako kartilla euskerazkoan dagoan legez: bada 'Ave' latiñari kendua da" Añ MisE 123. Cf.<br />
agurmaria. Agur Maria graziaz betea. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Agur Maria, garaziaz bethea, Iauna<br />
da zurekin. Mat 2 (EZ Eliç 5, Harb 4, Hm 35, Gç 37, CatBurg 4, CatLan 73, LE-Ir (171), Ub 166, Mg PAb 159,<br />
CatLuz 3, Lard 363, Legaz 5, Jnn SBi 37, CatJauf 2, KIkV 51, KIkG 33 Agur Maria). Agur garaziaren edireillea,<br />
biziaren ama. Harb 105. Agur Nort-izarra, / Ama Iainkoarra: / Agur Erregina, / Guztiz berregina. Hm 160.<br />
[Nere sermoigaia] edertzeko eta apaintzeko, grazia askoren bearra daukat. Eska dezaiogun au, grazia guzien<br />
Amari, esaten diogula: Agur Maria. Lar SAgust 5. Agur graziaz bethea. He Lc 1, 28 (Dv, Leon, Or, Ol agur; Lç<br />
Salutatzen aut). Agur graziaz bethea. Mih 27 (tbn. en Lar, carta a Gandara 161, Jaur 352 e Inza Azalp). Zoin da<br />
hitz hoin sensia: Agür edo salütatzen zitüt? --Signifikatzen düte: Birjina Seindia ohoratzen düt zure dignitatia.<br />
CatLan 74. [San Gabriel Aingeruak] esan zion: Agur edo Abe. Gco I 457. Agur erregina, urrikalmenduzko ama.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
437
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Dh 87. Agur, edo Abe. Berba onetan egiten deutsagu Agur [Marijari]. Astar II 271. Joaten da konfesonariora eta<br />
esaten da Agur Maria guztiz garbia. Itz Azald 144. Agur Maria, bakhar emaztea / dena garbi, argi huts. Ox 64.<br />
Agur, eskerrez betea. Ir YKBiz 5. Agur, Arantzazuko Amandre berria. / Ematera natortzu ongietorria. SMitx<br />
Aranz 33.<br />
v. tbn. JesBih 444. MarIl 100. AB AmaE 361. Arr May 45. Zby RIEV 1908, 287. PE 114. Azc PB 41. UNLilia 4.<br />
ArgiDL 15. Gand Elorri 137. Balad 197.<br />
(Con el sentido de 'se acabó'). "Se acabó, ya no hay remedio, [...] agur ori (V, G)" A EY III 238.<br />
Tr. Documentado sólo en autores meridionales.<br />
Baña agur! fama galdu zue orgatik andreak (221). LE-Ir. Niork estu ikusten [bekatua] baizik Jangoikoak, ta<br />
Jangoikoas axolarik ezpada, agur! (195). Ib. Gaste bati agitu zaio erortzea... norbaitek publikatu du; agur!<br />
guzia da galdua (220). Ib. Aen diadar guztiak baño geijago zaurituten dabee nire bijotza zuben berbeeta piestaz<br />
legez esanak. Agur nire gaurko lua. Mg PAb 103. Ateraten badot, edo urten etxeti urtia osotu baño leenago,<br />
dongaro esango da. Agur nire onria; agur nire ogija. Mg CO 139. Baldin artzen ezpada denporaz ardura, /<br />
Agur gure basoak, ta agur ezkurra! Izt C 154. [Arrotzak] ekarriko deuskuez euren oitura gaiztoak, eta agur gu<br />
ta geure gauzak. Ag AL 124s. Ardorik ez balitza, agur! gure kantak, / Agur! erromeriak, trabena ta plazak. AB<br />
AmaE 400. Euskalzale-ri erri atako barriak emoeran, aitatuten ezpadauz [illargirik emakumen arpegian], agur<br />
gu, asarratuten iakuz guztiak. Ezale 1897, 189b. Maripak [...] ozpiñaz gau atan gorputz guztia igortzi ezpaleust,<br />
agur ni. A BeinB 58. Etxean sartuaz batera, agur nire barruko bakea. Ib. 42. Agur Arranondoko alkartasuna ta<br />
agur gure arteko bakea! Ag Kr 146. Baña urrengo beta zetorkionean agur agindu onak, agur asmo ederrak! Ag<br />
G 130. Auzoan saltzen bada / ardotxo gozoa, / agur nire matatzak / eta amukoa. JanEd II 42. Loak iñes-eginda,<br />
jarten naz itxarrik. / Agur, nire atsegin! Agur, nire pozak. Enb 53. Ezpain-ertzean / pipa jartzean, / agur!<br />
kezkaren goibela. EA OlBe 70. Plazaolako burni bidea egin zunaten eta, agur ango alaitasuna! Or QA 43.<br />
Jakingo balebe orraitiño, agur bere negozioa, ta agur bere entzute ona. Bilbao IpuiB 99. Beneno-botatze oiek /<br />
ez dira egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak! Uzt Noiz 40.<br />
v. tbn. JJMg BasEsc 163. Urruz Zer 91. NEtx Antz 129. Erkiag Arran 63. Akes Ipiñ 9. Osk Kurl 25.<br />
(En las exprs. agur eta ohore, agur eta bake, agur eta osasuna..., como fórmulas de saludo). Agur Gandara<br />
Jauna ta osasuna: Ala asi oi ditut nere ezagunai ta adiskideai bialtzen dioztedan kutunak, anziñako<br />
erromatarren gisakoak. Lar, carta a Gandara 161. Akitzeko Diozesako Ertor eta Bikari guzier Agur eta<br />
benedikzione Jesu Kristo gure Jauna baitan. In CatLan 3 (CatJauf III agur eta benedizione). Agur ta ongietorri<br />
(236). LE-Ir. Agur eta ohore / Eskualherriari: / Lapurdi, Basa-Nabar, / Zibero gainari. Zby RIEV 1909, 396<br />
(tbn. en Or Eus 199). Agur ta gora gure Aldun jaun / Euzkaldun zintzo argijak! Enb 54. Geroko pertsulari<br />
gazteri agur eta ongi-etorri. Iratz 88. Ortziren izenean agur eta bake. Mde Pr 54. Agur eta ohore, Ahetzeko<br />
Mattin! / Hea non bizi ziren nahi nuke jakin. Xa Odol 118 (tbn. en EzinB 20). --Besterik? --Hauxe bakarrik:<br />
agur eta goraintzi bihotz-bihotzetik Gipuzkoari [...] eta Euskalerri osoari. MEIG I 120.<br />
2. (V-gip, L, BN, S; SP, Lar, Añ, Izt 30v, VocBN, Arch VocGr, Dv, H, A). Ref.: Lh; Etxba Eib. (Sust.). Saludo,<br />
adiós. "Agurra, bon accueil, salut qu'on rend à quelqu'un" SP. "Salutación" Lar y Añ. "Saludo" Lar. "(Sin decir)<br />
oxte ni moxte, ezer esan bage, agurrik bage" Ib. "Despedida" Añ. "Despedirse, joateko agurra egin" Ib. "Le<br />
salut, la révérence" Arch VocGr. "Salutation" VocBN y H. "Salut, salutation" Dv. "El adiós" Etxba Eib. v.<br />
ALDE-AGUR, GABON-A., POZ-A., SAMIN-A, ZORION-A., ZORUN-A.<br />
Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Argaignarats, Mihura y autores de los ss. XIX y XX. Al<br />
Sur, donde su empleo es mayor, está bien documentado desde principios del s. XIX (cf. agur egin ya en<br />
Lazarraga). Aparece frecuentemente empleado con egin (sobre todo al Sur), y en menor medida, con eman. En<br />
DFrec hay 67 ejs.<br />
Nihor ere ez bezala, / gero bestitu eta, / zeruko baliz bezala, / pretenditzen du besta. / Agur guziak beretzat, /<br />
halaber behatzeak. Arg DevB 50s. Berbia edo agurra uketan badeutsagu, juaten ezpagara len legez bere etxera<br />
[...]. CrIc 71. Dantzia amaituta [...], azkeneengo agurrian, gitxi apartauko dira berba edo akzinoe nasaireen bat<br />
esan edo egiñ baga. JJMg BasEsc 134. Alkarri agurra bere ukatuteko. Astar II 32. Agurra ta berbea kendu edo<br />
gatxik opa izan deutsazunez. Añ EL 2 142. Plazetan agurrak [dituzte lakhet]. "Salutationes in foro". Dv Mt 23, 7<br />
(HeH agurrak; TB agurtuak izaitea, Hual izaitia salutatruk, Echn salutatuak izatea plazetan, Ur diosalak<br />
plazan). Maria asaldatu zen solaz horietaz, eta gogoan zerabilkan zer erran nahi zuen holako agurrak. Dv Lc 1,<br />
29. Agur, barri on, eta albista [...] onegaz adierazoten zala, Jaungoikoaren ama izan zala Jaungoikoaren<br />
graziya guztiyen lekua. Ur BulaAl 33. Agurrik saminenak bere mihietan. Hb Esk 34. [Aitzindariek] elhe ederrez<br />
eta agurrez aseak gindauzkaten. Prop 1886, 196. Españolen aspaldiko agurra edo salutantzia da: Ave Maria<br />
purísima. Zby Pel 20. Gero behatuz zeruari / Agur ezti bat egorri zuen / Aingeru bere lagunari. Elzb Po 185.<br />
Emakumean agurra / tristea da ta samurra. Azc PB 163. Onenbestegaz agur gozo bat bialduten deutsuet, nire<br />
anaia euskaldun maiteak. Itz Azald 6 (v. tbn. agur gozo en Basarri 119, omen-agur gozo en Enb 69).<br />
(s. XX). Mendi tontorrentzat izan oi da eguzkiaren azken agur biguna. Ag Kr 214 (v. tbn. azken agur en AB<br />
AmaE 3, Mok 11, Enb 111, Or Eus 264, Alz Ram 52, Ldi BB 102, SMitx Aranz 218, Lf Murtuts 40, Mde Pr 362,<br />
Etxde JJ 65, BEnb NereA 99 y Xa Odol 277). Tramanaren agurrari "muu" erantzu eieutsan. Ib. 136. Josetxoren<br />
irazkia artu dogu, ta bere agurrak ageritten deutsuz gogo-argiaz. Echta Jos 300s. Ikusi nindueneko [...] jin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
438
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zitzautan eskuak zabaldurik. Haren irri eztia! Haren agur gozoak! JE Bur 128. Iru zati dittu, aingeruzko agurra<br />
ere deitzen zaion "Agur Maria" otoitzak. Inza Azalp 154. Emazte berak du gantzutuko Jesus ehortzi beharra, /<br />
Berak lehenik adituko du Berphiztuaren agurra. Ox 73. Baratzen gira. Agur bat zor dugu [...] tokiaren gainean<br />
eraikirik dagon kapera komentukoari. JE Ber 15. Bakaldunak iñoizko alaitsuben erantzun eutsan aren agurrari.<br />
Otx 51. Batzuk eta bertzeek agurrak bihurtu ondoan heien artean, urruntzen dire leku hetarik. Zub 54s (v. tbn.<br />
agurra bihurtu en Mde Pr 74 y HaurB 61). Nere agurra, bada, leen-leenik, Arrasateri; nere biotzetiko agurra.<br />
Ldi IL 133. Elisabetek Mariaren agurra entzun bezain laster, umea sabelean pozez yauzi (saltatu) zitzaion. Ir<br />
YKBiz 8. Zure agur-mintzura nere belarrietara dan bezain laster, umea pozez yauzi zait nere sabelean. Ib. 8s.<br />
Esku-zapiñoa dantzatuz bialtzen zien jokalariai agur beroa. TAg Uzt 227s. Zauden tokitik, nere agurra yaso.<br />
'Recibe mi saludo'. Zait Sof 138. Beorren emazteari gure agurrik begirapentsuena bialtzen diogu. NEtx Nola 18.<br />
Agur bat Maulerik. Huna ethorri nintzan [...]. Mde Pr 362 (como encabezamiento de una carta). Zure berri onen<br />
aio nagoela, onar itzazu ene agurrik onekak. Ib. 198. Bijoazkie lagun saiatu oiei, nere agurra ta txaloak. NEtx<br />
Antz 5. Gure agurra ez nuan uste ain gogorra izango zanik. Agur, esan nion, egunen batean zu ta ni gertugo<br />
egongo gera. JAIraz Bizia 27. Ango musu, besarkada ta agurrak gogoratzekoak ziran. Ib. 35. Agur onetan bein<br />
da berriro / busti zaizkigu begiak, / etzaitu azten, o Gregorio, / zu jaio ziñan erriak. Basarri 39. Zure agurra izan<br />
leiteke / geiago ez ikusteko. BEnb NereA 181. Agur betiko baten magale ilunean / galdurik. Azurm HitzB 57.<br />
Agur xamur bat bialtzen dizut / biotzan erdi-erditik. Lizaso in Uzt Noiz 92. Hainbertze gai ukaiten dituzu aldi<br />
guziz berdintsuak, hala nola agurra. Xa Odol 63. Ongi-etorri ona egin zion, labur eta hotz, bainan dena gur,<br />
agur eta xurikeria. "Plein de courbettes, de saluts et d'amabilités". Ardoy SFran 215. Agur handienak zier, /<br />
gütara jin ikhusliarer. Casve SGrazi 20. Eta agur berezi bat zuei, [...] euskal aldizkari eta idazleei. MEIG VIII<br />
92.<br />
v. tbn. Mih 24. EgunO in Arb Igand 184. Jaur 353. Lap 162s (V 72). AB AmaE 165. Jnn SBi 63. CatJauf 102.<br />
EusJok II 152. Mok 11. Lab EEguna 117. Iratz 116. Munita 153. Gand Elorri 201. JEtchep 104. Etxba Ibilt 460.<br />
Alzola Atalak 78.<br />
(Como primer miembro de comp.). Erakutsi zien Santuak agurtutzeko modu au: [...]. Oso penaturik zeguan<br />
anaia Gil munduak gaizki artzen zualako agur modu au. Bv AsL 62. Argi onexek darakustaz gaur, / Amerikako<br />
anaiak, / Agur-olerki ederraz / neuri opaltzen diru ugariak. Enb 145. Aren txera maitekor, aren agur-egikera<br />
samurra. Erkiag Arran 172.<br />
(Con egin). Cf. AGUR EGIN (a). [Arima denean bada sarthu zeruetara] Iesus berak ere dio agur handi<br />
egiten. EZ Man I 133. Gero burasoei egin / zerotzoten agurrak, / eta eskutara eman / bere present aphurrak. /<br />
Benedika zaiteztela, o buraso nobleak, / zeren baitzarete Seme / hain onaren iabeak. EZ Noel 63. Ez izutu<br />
bekatuari betiko agur bat egin nai badiozu. Mg CC 126 (v. tbn. en contexto similar CrIc 130 agur betiko bat, Añ<br />
EL 2 144 betiko agurra, Lard 119, Enb 79, Gand Elorri 215 agur betikoa, Bv AsL 91 betiko agur bat). Egingo<br />
deuskubez agur ta ondo etorri gozuak, eskumun estu estu amorezkuak. Mg PAb 205. Esaeustan, Aita Pedro<br />
neurea, ordu onean dator. Esan neutsan neure agurrak eginda, zegaiti ori D. Kalisto? Ib. 198. Nekazari baten<br />
semetxo bati egingo diozu zuk agur ain gozoa, nola Errege batenari. VMg III (v. tbn. agur gozua egin en Bv<br />
AsL 146). Aingeru san Gabrielek egin zautzun agur lorios hau. Dh 86. Eta oni zer agur edo salutazio egin zion<br />
eta zer esan zion? Gco I 456. Egiten ezpazaizka gura dituan agurrak ta naikuntzak [...] artzen du urlia suak eta<br />
garrak. AA III 630. Zenbat [dira] Jesusi agur edo ongi etorri bat ere egiten ez dioenak? AA I 466. Aingeruak<br />
bere agurra egin zioenean Birjina guziz sainduari. Jaur 350. Adiskidea --dio otsoak / agur andi bat egiñik. It Fab<br />
138. Aita ansiatuak, bada, azken-agurra egin zien, osotoro Jaunaren eskuetan jarririk. Lard 56 (v. tbn. azken<br />
agurra egin en Arr GB 28, Bv AsL 110, Alz Ram 99, Izeta DirG 25, BEnb NereA 199 y Xa Odol 232, azkenengo<br />
agurra egin en Erkiag Arran 7). Jendetza andia bildu zan [...] atzen-agurra egitera. Ib. 520. Aldendu zan egiñik,<br />
agur bat tristea. AB AmaE 297. Beraz, gero arteko agur bat eginik mendi artan gelditzen ziran seme-anaiai, [...]<br />
abiatu zan Erromarunz. Bv AsL 150. Danei erdi-agur eginda, abiau zan etxeruntz. Ag AL 53.<br />
(s. XX). Etxeratu zanean, agur atsegintsu bat egieutsan Josetxori. Echta Jos 322. Neskatx batek baño geiagok<br />
egiten zion agur bizia, abegi esankorra [...] Arantzazurako bidean. Ag G 138. Gure mutillak, ba, alkarri<br />
agurrak eta laztanak eginda gero, asi ziran autuan era onetan. Kk Ab I 13 (v. tbn. Urruz Urz 12 agurrak egin).<br />
Tolosako gelunean, alkarri agur andiak eginta, senar-emazteen atzetik orga eder batean sartu nintzanean. A<br />
Ardi 74. Biek agur handi bat egiten dute, eta oihala aphaltzen da gain-beheiti. Barb Sup 28 (ref. a una<br />
representación teatral). Apaiz jaun bat agertu zan. Pernando alderatu zitzaion eta agur itzaltsu bat egiñaz esan<br />
zion [...]. Muj PAm 41. Zuti jarri ziran eta soldadu-agurra egin zidaten. Or SCruz 125. Agur eder bat egiten diet<br />
/ ementxen dauden danari / ta batez ere gu juzgatzera / etorri diran jaunari. Tx B 220 (v. tbn. agur ederra en<br />
VMg V). --Agur, adixkidea. --Bai zueri ere, Jaunak. Beren agurrak egin eta [...]. Barb Leg 130. Agur laisterra<br />
egin alkarri eta bakoitzak bere bideari ekin zion. TAg Uzt 254. Egundoko txera samur ta agur beroa egin<br />
eutsana. Erkiag Arran 150. Eta alkarri agurrak egiñaz, arrantzale biak eta Zuriñe errirantz abiau ziran. Ib. 123.<br />
Jende askok agurra ere ukatzen zioten. Etxde JJ 266. Radio-entzule maiteeri nere agurra egin bearrean naiz,<br />
urte berri on bat opalduaz. Basarri 67. Azken agur bat egin ondoren bere osaba izebari, atera ziren etxeruntz.<br />
Izeta DirG 53 (v. tbn. azken agur bat egin en Etxde JJ 65). Doña Errupertari agurrik beroena egiten eutsolarik.<br />
Bilbao IpuiB 95. Udarak egin digu / betiko agurra, / ta uda azkenari / badiot bildurra! Uzt Sas 192.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
439
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Enb 82. MAtx Gazt 63.<br />
(Con eman). "Agurra emaitea, bihurtzea, faire, rendre une salutation" H. Etsaitasunari azken agurrak<br />
emanda. Camp EE 1882a, 68. Seme leial bat oraiñ datortzu / Azken agurra emotera. AB AmaE 3. Bizirik egozan<br />
bitartean, azken agur latza emon baño lenago, iñoiz baizen obeto maitatzen zituan. Ag Kr 163. Hitz horiekin<br />
eman baitzion agurra Gabriel Aingeruak Mariari. CatJauf 102. Hurbildu zitzakon aitzinerat auzapeza, lañoki<br />
emaiten zakolarik agur herri guziaren ordainez. JE Bur 183. Egun argia! [...] Artu, bai, artu jaio baño len,<br />
biotz-biotzez / gaur damatzudan agurra. Jaukol Biozk 60. Ezkonberriai eman zaizkien agurrak eta zorion-opa<br />
alaiak. Txill Let 27. Azken agurra elkarri eman ondoren. Izeta DirG 50. Ain maite eban bere erriari / damotso<br />
azken agurra. BEnb NereA 99. Aurrerantzean, gizaldi guztiak zorion-agurrak emongo daustez. Ker Lc 1, 48 (Ol<br />
zoriontsua deituko naute).<br />
3. (L, BN, S ap. Lh; Ht VocGr 426, Dv, H). Reverencia, adoración. "Soumission" Ht VocGr. "Agur handiak<br />
ditu etxe hortan, il reçoit beaucoup de révérences dans cette maison" Dv. "Ce mot exprime en L la révérence que<br />
font les femmes" H. "Adoration" Lh. v. 1 gur.<br />
Tr. Documentado al Norte en autores no suletinos desde Etcheberri de Ziburu; el único ej. del s. XX<br />
corresponde a Arradoy. Al Sur se encuentra en Mendiburu, Ubillos, Aguirre de Asteasu, Lardizabal, D. Agirre,<br />
Lizardi y Orixe. Aparece frecuentemente con egin (agur handia egin, agurrak egin, agur humillak egin, agur bat<br />
egin...) y en menor medida con eman y ekarri.<br />
Adorazionea. [...] Arren bada, errezibi zazu ene agurra, / mezprezatu gabe, zeren den emaitza aphurra. EZ<br />
Man II 22. Onera sorturikako bihotzak eztire trikatzen ohoreen graduetako nahaskerietan eta agur<br />
nahikundetan, badute zer egin bertzerik. SP Phil 202. [Errenda dezagun] haren Dinitate gorari geure<br />
obligazionezko agurrak. Arg DevB 223. Zuen Iaun eta Iainkoa / Agurrez iniusteko (Ps 44, 12). 'Et concupiscet<br />
rex decorem tuum, Quoniam ipse est Dominus Deus tuus et adorabunt eum'. Hm 52. Aldarean baldin bada<br />
Kustodiorik jenuflexione egiten du [...] eta Kustodiorik ezbada, agur handi bat makhurturik egiten du. CatLav<br />
462 (V 215). Zor diozu egiari ohore eta agur hori. He (ap. Dv). Berak igorri digun izar berriak gakarzi beraren<br />
oñetara, dagozkan agur eta eskumuñak egitera. Mb IArg I 159. Elizak gurutzeari egiten dio agur-honr-adorantz<br />
hau, zeren gurutzea den Jangoiko-gizon gurutzez illaren aintzura. Mb IArg II 129. Zergatik zutenean / jendeak<br />
ikusten, / belauniko ziraden / bereala jartzen [...]. Agur oiek iretzat / dirala uste dek? It Fab 123. Gizonenganik<br />
agur edo esker on zerbait ardiesteko. Dv LEd 54 (Cb Eg II 22 gizonai ondo iriztea, onra ta estimazioa). Agurrak<br />
eta ohoreak, eta lehia mundutar zoroak non dira? Ib. 186 (Cb Eg II 102 guziak egiten zizuten erreberenzia, zure<br />
onra, puntu ta orien deseo banoak non dira?). Gathaska dutenean kanpoko lanekin, / Ibiltzeko oin hutsik, ez<br />
batere huzkur; / Ez dute hartarakotz gutiago agur: / Deusek ez du baxatzen laneko gizona. Hb Esk 185. Hari<br />
baizik nihori etzaio zor agur. Ib. 193. [Yainkoaren] handitasunak eta ungiek nahi dituztelakotz agurra eta<br />
eskerrak. Hb Egia 33. Bakhotxa da bere errege, ez dio nihori agurrik zor. Ib. 122. Itzuli zen gortherat non ez<br />
baitzuen orotarik agurrik eta agurrik baizik ukhan. Laph 6. Jendea, erreleki / hoieri inguruz, / Zeinatuz paratzen<br />
zen / ukhurturik buruz / [...] // Jendeen agur hoiek / ikhustearekin, / [astoa] Irrintzinaz hasten da, / lorian,<br />
jauzikan. Zby RIEV 1908, 760. Leheneko mendetan / hau zen, hau, zuzena: / Denek ohoratzea / berthute zuena. /<br />
Orai zer-nahi bidez / gora heltzen dena, / Hainitzen agurretan / omen da lehena. Id. ib. 1909, 107. Betleemeko<br />
harpe batean / Salbatzalea da sortu. / Hango artzainak, aingeru batez, / ditu bere ganat deitu. / Heien agurra<br />
nahi izan du / lehenik errezebitu. Etcham 229. Bitez agur nereak, / apalonduon beintzat, / guztiak zuretzat. 'Mis<br />
elogios'. Ldi BB 4. Langilleari eskatzen dio / lurrak otoitz eta agurra. "Oración y reverencia". Or Eus 278.<br />
(Con egin). Cf. AGUR EGIN (b). Handia da Iainkoaren izen sainduari ekharri behar zaikan ohorea, egin<br />
behar zaikan agurra eta eman behar zaikan laudorioa. 'Grande es [...] la veneración que se le debe dispensar'.<br />
Ax 261s (V 175). Zure sehaskari diot / Agur humilla egiten. Gç 64 (tbn. en Izeta DirG 100). Nihork eztuela<br />
erraitekorik ez errankizunik Axularrek egin duen obraren kontra. Eta hauk hunela direnaz geroztikan zer<br />
arrozoin da, bada ez egiteko nik diodan agur hura? ES 148. Egiten diote dagokan adoranz eta agur andia. Mb<br />
IArg I 160 (v. tbn. en contexto similar AA III 111 agur andia egin, Lg I 287, Zerb IxtS 28 agur handi bat egin).<br />
Igorri zituen Belena aren billa zetozen errege edo gizon jakinsuak, esaten ziela, ari beren agurrak egin ta,<br />
zetozkiola non uzten zuten adiraztera. Ib. 140. Zoazte Jesus beraren bidera, ongitorri ta agur humillak egitera.<br />
Ib. 92. Jainkoari an egin-oi zitzazkan, agurrak, presentak [...] ta sakrifizioak. Ub 54. Sarerazi zien Erregeren<br />
aitziniala, bere agurra egin eta filosofoak zereioan erran [...]. Egiat 238. Zenbait agur eginen diote, lausengu<br />
aphur batekin mintzatuko zaizkote, bainan nihork eztitu bihotzez prezatuko, ez zinez ohoratuko. Dh 196. Asitzen<br />
zaizka isekaz Erregeri bezala agurrak egiten. AA I 520 (v. tbn. Ub 26 agurrak egin). Oitu gaitezen alik ongiena<br />
Jesus onari agur umillak egitera. Ib. 467. Non orok baitute printzetzat onetsi. / Bakotxak egiten dio bere agurra.<br />
"Chacun lui fit hommage". Gy 96. Erregeren palaziorat ethorri denean, erregek hirur agur egiten diotza<br />
Franzizkori, Franzizkok hirur agur erregeri. Laph 220. Agur handi bat egin zuten, orok, Madama Elisabeth<br />
printzesaren aintzinean pasatzean. Elsb Fram 113 (v. tbn. Laph 56 agur handi bat egin). Xapela eskuan, agur<br />
bat lurreraino egiten diotelarik. HU Zez 99. Bere senarra lenengo lurpean sartu eben tokian arren da agur<br />
batzuk egin gura izan zituan. Ag AL 166. Guztiak agur biguna egieutsenean, eldu zan Mariaren irudia errira<br />
jasteko ordua. Ag Kr 217. Etzen guti holako jaun batek lehen aldian berean holako agurra egin zezon Ama<br />
Birjinari. Ardoy SFran 214.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
440
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con eman y ekarri). Behar den agurra eta errespetua zuri eta zure Semeari ekhartzeko. EZ Man II 185.<br />
Handik emaiten darotzu, / Lurrak ohorez agur. 'Te Deum. Omnis terra veneratur'. Hm 74. Jainko egiazko<br />
bakarrari zor zaion agur edo adorazioa emateari ere utzi zioten. Lard 134. Agur ekharri zioen haren<br />
manamenduko makhilari. Dv He 11, 21 (Lç eta adora zezan bere makila). Alferrei ez diote ekhartzen agurrik, /<br />
Lanak ez du baxatzen aitoren semerik. Hb Esk 88. Maina bezala, badu izpiritu zuhur; / Haren kantari ere eman<br />
zaio agur. Ib. 104.<br />
4. (Lar, Añ). Salve (oración). "Salve, oración de la Salve, agurra, Salbea" Lar y Añ. Eztot nik egundo<br />
itxasora urten, Antiguako Amaren baselizatxoa ikusten dan tokian, txapela kenduta, Agur edo Salbea esan barik.<br />
Ag Kr 84 (v. tbn. 89 y 92). Apaizak, soiñeko zuriz Agurra kantaten ziarduenean. Erkiag Arran 173.<br />
- AGUR BAT EGIN. Despedirse, decir un adiós; saludar, hacer una visita. Agur bat ere egin bage [...] begi<br />
zorrotzez begiratzen diela ta agitz gogorki mintzatzen zaiela, esaten die [...]. Mb IArg II 300s. Jesus, ze jente<br />
modu da au? [...] Gizonen itxurarik eztaukee emen dakustazanok. Ezteuskube agur bat bere egiten. Mg PAb 124.<br />
Egin gura deutseet agur bat beste bijoi, esan ez daijen iges egin dodala ezer aitatu baga; baña isten dot zure<br />
kontura zeure emazte ta ume onakaz kunplietia. Ib. 194. Zenbat, Jesusi agur edo ongi etorri bat ere egiten ez<br />
dioenak? AA I 466. Aberats batek uste dau, mesede andi bat egiten deutsala pobriari berba bat edo agur bat<br />
eginagaz. fB Ic I 50. Sortaldera begira ete dan agiri / Agur bat egiteko goix Eguzkiari. AB AmaE 28. Egin<br />
eutsen agur bat / munduko ondasunai / obato adituteko / arimako gauzai. Azc PB 149. España utzi baño len<br />
agur bat nai dio egin Santiago Apostoluari. Bv AsL 124. Behar ziotela agur edo adio bat egin han ziren<br />
giristinoei. Jnn SBi 145. Eta ioan ziran, neuri agur bat egin baga, ta euri bere ez, Riktrudis! Ag AL 13. Baketan<br />
gagozalako [...] zeuri agur bat egitea otu iatan, emengo Elizatxoak bide batez ikusiaz. Ib. 44. Kuadrilla aundia<br />
gatoz / Astiasutikan, / Birjiñari agur bat / egitiatikan. PE 96 (v. tbn. 110). Martin [...] brau xutitzen da. Muziu<br />
Fort zenari agur bat egin ere gabe, bazoan orai kanporat. Barb Sup 11. Eztet juan nai izan zuri agur bat egin<br />
gabe. ABar Goi 48. --Nai badezu, beragana lagunduko dizut; berak ere ikusi naiko zaitu-ta. --Agur bat egin<br />
naiko nioke. --Guazen bada. Alz Txib 102s. Agur bat egin bear dizutet / biotza bete-betian, [...] ia berriro<br />
juntatzen geran / danok datorren urtian. Uzt Auspoa 67, 121.<br />
Gernikako arbolari agurra. Oi, ama [...] huna gaur zure aldean / amultsuki zonbait lagun, / denen bihotzak<br />
juntatu eta / agur bat egin dezogun. Xa EzinB 67.<br />
"Despedirse para siempre, agur betiko bat egin" Izt 36v.<br />
- AGUR EGIN (V-ger-arrig-och-m-gip, G, L, BN, Ae, S; SP, Urt I 8 (aguregitea), Lar, Añ, Dv, H, A). Ref.: Lh;<br />
Etxba Eib. v. EI 339 y 340. a) Saludar; despedirse. "Agur egitea norbaiti, faire la révérence à quelqu'un, le<br />
saluer" SP. "Saludar" Lar, Añ y A Morf 738. "Resaludar" Lar. "Saluer" Dv. "Saludar inclinando la cabeza" A.<br />
"Hacer adiós, despedir. Agur eixozu aittaittari, badoia ta, hazle adiós al abuelo, pues se marcha. Agur eiñ daneri<br />
eta urten neban, hice adiós a todos y me salí" Etxba Eib. EI (339) recoge agur egin para la pregunta 'saludar' en<br />
V-ger-arrig-och-m-gip, G, AN-erro, L-côte-ain-arcang, BN-bard y S y para 'despedirse' (340) en V-ger-arr-arrigoch-m-gip,<br />
G y Ae. v. ADIO EGIN, agurtu.<br />
Tr. Bien documentado al Sur desde Lazarraga, y al Norte, donde su empleo es menos frec., desde Etcheberri<br />
de Ziburu. En todos los ejs. septentrionales, salvo en alguno de Barbier, se emplea con el sentido de 'saludar al<br />
encontrar a alguien, para dar la bienvenida, al entrar en un lugar...'. Este uso se da tbn. al Sur en algunos ejs. de<br />
Uriarte, J.J. Moguel, Lardizabal, Iturzaeta (Azald 123) y, ya posteriormente, en Jauregi (Biozk 97), Lauaxeta,<br />
Enbeita, T. Agirre (Uzt 75), Txirrita, Otxolua, Orixe, Barandiaran, Iraizoz, Olabide, Erkiaga (Arran 9), Labayen<br />
(SuEm 191), Aresti y Etxaniz (cf. tbn. ref. a la Virgen María en Cardaberaz, J.A. Moguel, Astarloa, Guerrico e<br />
Iturzaeta). Con todo, en textos guipuzcoanos y vizcaínos, es más frec. su empleo con el sentido de 'despedirse'.<br />
En DFrec hay 10 ejs.<br />
Konbento guztia jeneralm[en]te / saludatzen dot nik agur eginda. Lazarraga (B) 1180vb. [Dohatsuek arimari]<br />
agur egiten diote usatu kortesiaz / Zeren etsaia bentzutu duen fin on biziaz. EZ Man I 59. Neror agur egitera<br />
aitzintzen banaiz. Ax 295 (V 197: "si yo mismo me adelanto a saludar"). Nor ethorri zitzaitzun / Agur egitera?<br />
[...] Ez gizon, ez emazte / ez zen presentatu, / esklabo baten gisa / gintuzten kitatu. Gç 69. Etxean sartzean<br />
ordean, egizue agur erranik: Bakea dela etxe huntan. He Mt 10, 12 (Dv, Ur, Leon, Ol agur egin, IBk, IBe bakeagur(ra)<br />
egin; TB agurtu, Echn, SalabBN salutatu, Ker agurtu). --Nok esan eban Ave-Maria? --Angeru San<br />
Gabrielek Ama Birjineari agur egiten etorri zanean. Cb CatV 35 (v. tbn. en contexto similar, dirigido a la Virgen<br />
María: Mih 24, AA III 482, Gco I 456, CatBus 21, Itz Azald 32, Inza Azalp 155, Balad 197 agur egin, Astar II<br />
273 agur egin edo saludadu). Mundu guziak agur egin diezazuen nahi duzue. Lg II 183 (ref. a los fariseos).<br />
(s. XIX). Gauza barregarri ta berbeta zantarra da Ama Birjiniari agur egitia. Esan biar da Abe Marija. Mg<br />
PAb 160 (en boca de Maisu Juan). Onenbestegaz, irakurlia [...] eskintzen deutsut bijotz prestubagaz. Ta egiten<br />
deutsut agur. fB Ic I X. Extrema-unzinoeko Sakramentuba geure billa dabilenian, munduban euki dogun guztiari<br />
agur egiten asiko gara. fB Ic III 269. Okertuten dozu bidia berari agur edo berbarik ez egiterren. Astar II 25. Ez<br />
deutsee gustijei agur egiten arimako kezkaak. JJMg BasEsc 163. Elkarri etxerako agur egiñik, ustez banakatu<br />
ziran. Lard 303. Jesusi urreratu zitzaion, agur egiñaz eta zerbaiten eske. Ib. 424. Mandatariak bialdu ziozkan,<br />
bere izenean agur egitera eta adiskidetu ote zan jakitera. Ib. 41. Enekin diren anaiek agur egiten darotzuete.<br />
Agur egiten darotzuete saindu guziek, bereziki Zesarren etxekoek. Dv Phil 4, 22. Ttipian, Yainko batek agur egin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
441
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
omen zion [Budari] othoitzean zagoelarik, eta agindu inkarnazione, han arterainoko guziak ahantzaraziko zituen<br />
bat. Hb Egia 60. Gorputzaren gustier / Iten badegu [sic] agur, / Oro izanen dira / Arimaren malur. Bordel 199.<br />
Joan zan andik bakar-bakarrik [...] Naxerako Dukeari ere Navarreten agur egitera. 'A despedirse'. Aran SIgn<br />
18. Asko ziran munduari agur eginta jarraitu ziotenak Franziskori. Bv AsL 79. Agur egin zioten bidian esanaz:<br />
Ongi etorria izan dedilla pobretasun santua. Ib. 173. Ordu aiñ larri eta illunai / Betiko agur eginda, / Ego bi<br />
baldin euki banituz / Igoko neban zerura. AB AmaE 23. Agur egiten dizut / kukubak jo arte. Noe 25. Alkarri<br />
agur eginda [...] sartu zan etxean. Azc PB 157s. Atrapetea gaitx da famea / egiten badau bein agur. Ib. 172.<br />
(s. XX). Etzituan iñork begi onez ikusten: gizonak ozta ozta egin oi zioten agur. Ag G 63. Etzituan iñok ikusi<br />
Josetxo ta Eladiren negar malkoak alkarri agur egieutsenean. Echta Jos 279. Agur alkarri egiteko egozala<br />
iñotson mutil onak bestiari [...]. Kk Ab I 16. Ikaslarijak arpegiz ezauna eben eta agur egiten eutsoen bere maira<br />
etorri edo kanpora juaten zanian. Ib.19. Sartzean, bizpahiru etxeek beren leiho guzietarik agur egiten daukute<br />
lañoki. JE Ber 52. Agur egin eta badoazi guziak, kantuz oraino. Barb Sup 117. Sorgin guziek agur egiten diote<br />
berehala beren Nausiari. "Les sorciers vont saluer le Maître". Barb Leg 134. Badoazilaik yantzan [...] Arnegirat,<br />
auzo herriari agur egiterat, ohidura zaharren araberan. Zub 116. Agur egiten dautsu itxaso argijari.<br />
"Saludamos a la luz de los mares". Laux BBa 138. Alkate jaunan baimenaz gatoz / Zueri agur eitera, / Lenauko<br />
zarren antzera / Ba-gatoz zeuen etxera. Enb 89. Gero illaren emezortziyan / banderan jokatu zian, / danak<br />
elkarri agur egiñez / gizon formalen klasian. Tx B I 191. [Bakanderearen] gelara sarturik, itzalik andijenaz egin<br />
eutsan agur. Otx 161. Markolberi agur egiñez, euren gelatan baztertu ziran. Ib. 182s. Elkarri agur egin zioten<br />
urrengorarte. Ldi IL 94. Aiekin urteari egiteko agur. "Para despedir con ellos el año". Or Eus 140. Atera zituten<br />
igitaiak [...] eta aizean eragin zieten [...] agur eta ongi etorri egiteko. Or Mi 88. Askok, sortaldetik agertzen dan<br />
orduko, agur egiten diote, esanaz: Illargi amandrea, zeruan zer berri? JMB ELG 82. Zakariaren etxera sartu ta<br />
Elisabeti agur egin zion. Ir YKBiz 8. Zure [...] etxera yoateko iri oni maitez agur egiñaz. Zait Sof 127. Biar ogei<br />
ta zortzi urte dituk, mutil zar egiña aiz, ta bide batez ezkongai bizitzari, lagun-artean agur egitera oakit. NEtx<br />
Nola 20. Antiokiara joateko prestatu zan. Lekaideak, agur egiteko, jai aundi bat antolatu nai zioten. JAIraz Bizia<br />
70. Guztiak alkarri agur egiñaz kalera ziran. Erkiag Arran 47. Engañetan banozu egiozu agur bizitzari. Osk<br />
Kurl 26. Lehengo soldado biak agertzen dira, eta lehenbizikoak agur egiten dio kapitainari. Arti Tobera 271.<br />
Babettek buruaz agur egiten du. Lab SuEm 191. Mendi-gallurrei agur dagie / emanik azken-musua. NEtx LBB<br />
349. --Nora joan bear den orain? --Neronek ere ba al dakit, ama? Aize pixka bat artu bearrean nago ta bide<br />
batez nere izarrei agur egingo diet. Ib. 52. Erregeari agur egin behar zuten lehenik, eta ezin hobeki errezebitu<br />
zituen. Ardoy SFran 146. Kanpo jentia datorrenian / agur eitia usu de (V-arr). Balad 60. Aldendu beharra<br />
ailegatu zenean, estu eta larri lotu zitzaidan besarka, niri eta bizitzari batean agur egiten bailigukeen. MEIG IX<br />
99. Eta hona non entzuten dudan, gutxien uste nuenean, Agur Jaunak. [...] "Aita Hilario, esan zidaten ontzi<br />
lagunek, berorren soinuaz egiten diote agur". MEIG I 60. Kanalean barrena gindoazela, "gringoek" agur egiten<br />
zidaten lurretik. Ib. 60.<br />
v. tbn. AA III 482. Apaol 57. JanEd I 114. Goñi 10. Urruz Zer 114. StPierre 31 (saludar al encontrarse). Inza<br />
Azalp 155. Altuna 20. Alz Ram 59. TAg Uzt 57. Iratz 113 (saludar al encontrarse). SMitx Aranz 193. Akes Ipiñ<br />
9. Etxde JJ 50. BEnb NereA 111. Etxba Ibilt 460. Berron Kijote 225.<br />
Txapela artu, ikusi-arte agur egin, ta gero izekotxugana ioan nintzen. A BGuzur 127. Agur egin alkarri<br />
urrengorarte, ta aldendu zirean. Echta Jos 365. "Urrengo arte" agur-eginda, laster aldendu zan andik. TAg Uzt<br />
211. Ola, Don Txomin! Arratsalde on! --agur egiten eutsen erritarrek. Bilbao IpuiB 277 (v. tbn. 190). Gabon...<br />
agur egin zuen etorri berriak. Izeta DirG 19 (v. tbn. 27 y 116). v. tbn. Etxde JJ 186.<br />
(Sin egin explícito). Ill zana joan dala, onek ondo daki, / Baki betiko agur ebala emeti. AB AmaE 251.<br />
(Sin egin, o tratándose quizá de eman). Boz nagolarik mendi guzier bihotzez agur diotet. Ox 32. Funtserateta<br />
agur diot / urteari, / Gomendatzen diotalarik / Jainkoari; / Harek du bakarrik eginen / xoragarri. Etcham 94.<br />
(Con agur det.). "Saludar, agurra egin" Izt 108v. "Zuri, Iauna, egiten darotzut agurra, [...] Seigneur, je vous<br />
salue" H. "Eiñ dau udiak bere agurra eta asi dira otzak, el verano ha hecho su adiós [...]. Ernarak goiz asko eiñ<br />
detse euren agurra egun-sentixari, [...] han hecho su saludo al amanecer" Etxba Eib. Gabriel sainduak /<br />
Egiñik agurra, / Guretzat zarotzun / Promes bake ederra. Gç 144. [Otsoak] topoz-topo arkitu zuen artzanora /<br />
[...] / asi ziran egiten elkarri agurra. It Fab 260. Ave-Maria batekiñ berari agurra egiñaz. Arr May 10. Oi<br />
laborantzaren boz eder, azkarra! / Goizari diola egiten agurra. Ox 166. Ez al-dezue begiztatu iñoiz maitaleak<br />
alkarreri egin oi dioten agurra? TAg Uzt 6s. Gero altzatu zen lege-gizon maltzurra. / Hortzak irriturik, egin<br />
zidan agurra. Arti MaldanB 209. Baiña ugazabai gorroto barik egiten dautso agurra. BEnb NereA 145. Buruaz<br />
egiten du agurra. Lab SuEm 198. Guztiak entzun dezute / Zepaik egin dun agurra, / onek e badu agertu naia /<br />
dun abildade apurra. Uzt LEG II 132.<br />
(agurrik egin en oración no afirmativa). "Eztio egin agurrik, il ne l'a point salué" SP. Agurrik egin ez, edo<br />
agur otz ta motz bat eginda irago aurrera bekoki astunagaz. Mg CO 141. Bestera biretan dozu arpegija [...]<br />
berari agurrik ez egiterren. Astar II 25. Bidean nihori agurrik ez egin. DvHtoy Lc 10, 4. Agurrik egin baga, /<br />
Gordin zan aldendu. AB AmaE 341. --Ezein iarraitu, Maripa; osterantzean eztaunat iñoiz agurrik egingo,<br />
barre? --Aide, aide; or konpon, ondo ibilli. A BeinB 69. Alde batetik ikusi ebenean, beste aldetik iges egitea,<br />
agurrik egin barik. Ag AL 133. Norbere lurretik kanpoan billatu ezkero, naiz da errian agurrik egiñ ez, arpegi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
442
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ona ipinten jako erritar bati. Ag Kr 117. Damu zuan mutillak aitonari miñ emana, agurrik egin eza. Ag G 330.<br />
[Erbia] Pellori agurrik egin gabe, hari behatu ere gabe, xuxen xuxena badoa lehenbiziko erbiaren ondotik. Barb<br />
Sup 30. Bere emazte ta seme-alabei agurrik egin gabe [atera]. Berron Kijote 88.<br />
v. tbn. Bv AsL 117. Ir YKBiz 261. Mde HaurB 61. Bilbao IpuiB 162. Erkiag BatB 106.<br />
b) (c. sg. A; Añ, Dv, H). Adorar, venerar, rendir pleitesía, hacer reverencia. "Adorar, agurrak egin" Añ. "Fig.:<br />
porter soumission, reconnaître pour supérieur" Dv. "Iaunaren izenari agur egin nahi gabeak, [...] rendre<br />
l'adoration, l'honneur" H. "(Más propio que agurtu), saludar, adorar" A. Cf. VocNav: "Hacer el agur a una<br />
persona, halagarla, adularla". v. adoratu, gurtu, agurtu (2).<br />
Tr. Documentado al Norte principalmente en autores labortanos clásicos; son escasos los ejs. posteriores<br />
(ninguno de ellos suletino). Al Sur se encuentra en CatBurg, Ubillos, Aguirre de Asteasu, Lardizabal, Uriarte, P.<br />
Errota y en autores modernos.<br />
Aserrerik iarraikiren zaie handi ttipiei / Haren izenari agur egin nahi gabeei. EZ Man I 72. Othoitz<br />
perfetaren legeak [...]. Gehiago agur egin behar zaitzu hastean, / bai halaber othoitzetik illkhitzeko fiñean. EZ<br />
Man II 7. Heldu zauzkitzu agur egitera. Harb 325 (ap. DRA). Eta are berak lehenik agur egin zioen; Berak bere<br />
eskuz koroa buruan ibeni zioen. Ax 345 (V 229: 'le rindió pleitesía'). Bertzeek, zeren zerbait dakiten, nahi dute<br />
munduak ohore eta agur egin diezen. SP Phil 199. Oraiko hitzkuntza berri, eta ardurako dabiltzanek<br />
errespeturekin zure [eskuararen] zuhurtziari agur eginen diotela. ES 87. Buruaz agur-egitea errespetuzko<br />
señaletzat. He Gudu 143. [Zeruan dagoenaren] irudia dalako, dagiogun agur. CatBurg 26. Agindu zuan guziak<br />
agur egin ziozaela urrezko gizanz hari. Ub 51. Lurrean belauniko jarririk niri zure Jaunari bezala agur egiten<br />
badidazu. "Adoraveris me". AA III 548. Eta auzpezturik agur-egin edo adoratu zuten. Lard 67. Guziak<br />
belaunikaturik, agur egin, eta etxetik zeramazkiten eskuerakutsiak eskeñi ziozkaten. Ib. 57. Jaunari agur-egin<br />
edo zor zitzaion adorazioa eman. Ib. 81. Badire izarretan iduriz higitzen ez direnak. Ez dabiltza hek iguzkiaren<br />
inguru, ez diote agur edo khurrik egiten. Hb Egia 39. Egin diozatela haurrari othoitz eta agur lurreraino. Ib. 73.<br />
Kargudun hori izen handi baten eta fortuna handi baten jabe da; bere buruari agur egiten eta eginarazten<br />
duena. Laph 80. Guztiak buru makur makurraz da bat batera agur egin eutsen Antiguako Andra Mariari. A<br />
BeinB 65 (v. tbn. agur egin en contexto similar en Ur MarIl 60, PE 107, Goñi 91 y Or QA 194). Agur egin<br />
dizaiegun, daude aldarean irudiak [Jauna, Andre Maria eta Doneenak]. KIkG 50 (KIkV 63 agur egin). Agur egin<br />
bear al diogu Santuen gorpuzkiñai ere? Ib. 50. Gure Jaungoiko aundi arrigarriaz oroi gaittezen eta agur egin<br />
dezaiogun. Inza Azalp 40. Badegu guk zergatik gurutzeari agur egin. Ib. 14. Eta guziek lurreraino agur eginez,<br />
ihardesten diote: "Bai Nausia, egin ditugu denak". Barb Leg 134. Yesus ikustean aozpeztu ta agur egin zion. Ir<br />
YKBiz 95. v. tbn. Zerb IxtS 25.<br />
(Con complemento directo). [Eukaristia saindua] errezebitu ondoan, gonbida zazu zure bihotza datorla<br />
salbamenduko errege hura agur egitera. SP Phil 169. Egi ori da gure siñiste guziaren oñarria. Siñisgai ori ain<br />
illuna egitten bazaigu ere [...]. Ala ere siñisten det eta agur egingo det Jesus berak erakutsia dalako. Inza Azalp<br />
37. Au da alde guzietako siñismena. Jaungoiko bat irutasunean eta irutasuna batasunean guk agur egitea.<br />
"Veneremur". Ib. 37.<br />
(Con complemento con suf. -tzako). Iru erregeak an dijoaz beren Jaun eta Jaungoikotzako adoratzera ta<br />
agur egittera. Inza Azalp 48.<br />
(Sin egin, o tratándose quizá de eman). Agur diot Iongoikoa, zure iauntasunari. EZ Man II 40 (v. tbn. Eliç<br />
30). Gizonak berekin du hiru presuna hoien itxura: Ezagutza, yuiamendu eta egintzek, arima berean, agur diote<br />
Trinitateari. Hb Egia VI.<br />
(Con agur det.). Imajinari egiok errespetuz agurra / Zergatik imajina den Sainduaren itxura. EZ Man I 29.<br />
Zuri egiten darotzut, iaun handia agurra, / errezibi zazu othoi ene ohore aphurra. EZ Man II 40. Guztiok beraz<br />
agurra / dagiogun behera, / Zergatik ethorri baita / Guztion salbatzera. EZ Noel 36 (116 guztiek egin zioten /<br />
agurra beherera). Nai zutela guziek egin ziozoten agurra, eta eman ziozoten nausiaren izena. Lg II 243. [Maria<br />
Dibinoa] egiten dautzut ene agurra zure sortze zori onekoaren mementoan. MarIl 95. Animalek hori haiñ dute<br />
ederretsi, / Non orok baitute printzetzat onetsi. / Bakotxak egiten dio bere agurra. Gy 96. Agurra egina zion<br />
Murtutsi eta isentsuaren emaiterat ari zen. Lf Murtuts 27. Euren Zaindariaren aurrera, San Pedropera eldu<br />
ziranean [...]: Txo, ementxe egin bear yeutsaguk gure patroi nagusiari agurra. Erkiag Arran 50.<br />
- AGUR-EGINTEGI. Sala de recibimiento. Atherbe berri hori izanen da kapera, hatutegia, jan edantegia,<br />
etzantegia, eta agur egintegia ikhusliarrik dukegunean. Prop 1898, 263.<br />
- AGUR-EMAILE. Adorador. Erreinu guzian idoloak eta oien agur-emalleak ipiñi zituen. Lard 272.<br />
- AGUR ERAGIN. Hacer adorar. Heren lege santua utzi erazi naiez eta Idolo edo gezurrezko Jainkoai agur<br />
eragin naiez. Ub 54.<br />
- AGUR ESAN, A. ERRAN (BN-ciz-arb-ad ap. EI 339 'saludar'). Saludar, decir adiós. v. ADIO(AK) ERRAN,<br />
AGUR EGIN (a).<br />
Tr Documentado al Norte en Harizmendi, UNLilia, J.B. Elissamburu y Xalbador, y al Sur desde finales del s.<br />
XIX .<br />
Darotzula Gabrielek / Khurtuz erraiten agur. Hm 178 (v. tbn. agur erran dirigido a la Virgen María en<br />
UNLilia 4). Ori guzia Aingeruak esan nai izan zion Abe edo Agur esan zionean. Gco I 459. Gapheluak khendurik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
443
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
elkharri agur erran ginuenean, ikhazkinak erraten du [...]. Elzb PAd 26. Inor ikusten badau / an asten da mur,<br />
mur; / ta iges egiten deutso / esan barik agur. Azc PB 174. Lagun batzuei agur esaten nebillela, idoro nituan<br />
beste ezagun bi, elizpeko esarlekuetan jarrita. Ag Kr 223. Aserre itxura andiakaz itxi eban mutilla, agurrik esan<br />
barik. Ib. 183. Onek begiratu diola ta arrek agur esan diola beti amesetan dabiltzanak. Ag G 297. Eta agur<br />
esanaz juan zan Ana-Mari ona. Kk Ab I 70. Samur samurki aruntza itzuli zen, maiteari agur esateko bezala. Or<br />
Mi 61. Yauna, yoango naiz zurekin; baña lenbizi nere etxekoei agur esaten utzi zaidazu. Ir YKBiz 185. Zuen<br />
anaiai bakarrik agur esaten badiezue, zer aundirik egiten duzue? Ib. 126. Bakandereak, agur esatian,<br />
Bertoldineri onu batzuk emotia eretxi eutsan zur. Otx 147. Eguzkia sartaldera izkutatzean, agur esaten zaio.<br />
JMB ELG 79. Mutillaren bizia birietatik zijoan azkar; eta Izar-ek agur esatera joaterik ez! NEtx Antz 158.<br />
Etxahuniako orma zaharrai betiko agur esanda. Etxde JJ 181. Zorra ordaindu ostean, agur esan eta bertanbera<br />
ta betiko aztuteko. Erkiag BatB 136. Nahi gabea dut gaur kantuan gidari, / lagun batek erranik agur munduari.<br />
Xa Odol 189. Karroxako aieri itzik edo agurrik ere esateke, an inguruko oian batean barrena sartu zan. Berron<br />
Kijote 115.<br />
v. tbn. Noe 19. Txill Let 32. Anab Aprika 11. Osk Kurl 59.<br />
Azken agurrak esaten ezin asperturik. Ag AL 167. Agurrak esanda bakotxa bere etxeruntz asi ta gero [...]. Ag<br />
Kr 26. Eta azken-agurra esanda amaituko dot lelengo nagosi onekikoa. "Y quiero decir el despidiente, y con él<br />
acabar". Or Tormes 27 (cf. infra AGUR ESAN).<br />
Agur dirautsut barriro, alabak emetik daukadaz-ta. Altuna 81 (v. tbn. AB AmaE 66 agur dirautxut).<br />
- AGUR ETA AGUR. a) (Fórmula de saludo). Agur eta agur, udaberria / ongi etorri gugana: / ez, arren, guri<br />
ukatu gaurtik / zure musu ta laztana. Jaukol Biozk 94 (v. tbn. 70). Agur eta agur, benetako gizon Santxo. "Salve<br />
otra vez. !O Sancho¡". Berron Kijote 28.<br />
b) (Para expresar el intercambio de saludos entre dos personas). Banakatzen direan nor bere eginkizunetara,<br />
batak besteari amodioz esaten diotelarik Agur ta Agur. Izt C 227. Berehala ideki zion Peru delako harek eta<br />
sukalderat sartu zen. Agur eta agur, denborarik galdu gabe basoak ezartzen dituzte mahainean, botoilak ere. Lf<br />
Murtuts 30s (v. tbn. 37). Ixtant bat ixilik. Pantxo sartzen da... Agur eta agur. Larz Iru 50. Agur eta agur alkarri<br />
egin ondoren, ezin atertu itz-jarioa. NEtx LBB 170.<br />
- AGUR ETA AMUR. Zalema. v. infra AGUR-MAGUR. Frantzian, aphez gehienak legeari agur eta amur<br />
egitekotan ziren, bai eta ere aphezpigu frango... Erromak eman deie urkha bilhurra. EskLAlm 1907, 6.<br />
- AGUR ETA ERDI, AGUR T'ERDI. (Fórmula de saludo). Agur ta erdi, ongi etorri / yauna, beroen<br />
konpainorri (AN). A EY IV 347. Goraintzi etxenkoei, agian osasun hobean daude engoitik? Agur eta erdi. Mde<br />
Pr 62 (como despedida en una carta). Agur, Jon Arrospide, / agur, agur t'erdi! / Zeru goietan Jaunak / atsedendu<br />
bedi! BEnb NereA 228.<br />
- AGUR-MAGUR. Zalema. "Salamalec, gur eta agur, agur-magur" T-L. Herrian gaindi itzulia egin-eta,<br />
teatro aintzinerat heldu dira, eta eskaleretik igaiten agur-magur hainitzekin. Lf in Casve SGrazi 12.<br />
- AGUR ON. a) Saludo. Ukatuten deutsazu agur ona? Mg CO 69s. Egongo da beste bat lagunagaz<br />
gorrotuan, berba ta agur onik bere egin gura ez deutsala arerijotzat daukanari. Ib. 222.<br />
b) Adoración, veneración. Jainko egiazkoari bakarrik zor zaion agur-ona Israel-tarrak [Moisesi] eman<br />
etzitzaioten. Lard 107. Jaunaren etxera agur-onak eta erreguak egitera zetozen andre bertutezkoak. Ib. 148.<br />
Jesusentzat txit pozgarria zan ainbeste jende beragana jarri eta agur-onak egiten ziozkatela ikustea. Ib. 429.<br />
Gauza jakiña da, Mariari ill onetan egiten zaizkan agur on eta onren atsegiñgarriena, goien señalatu diran<br />
espirituzko loreetan leialki eta zintzo jardutea dala. Arr May 13. Maria guziz santaren imajiñen bati agur onak<br />
egiñ, eta animaren salbazioa iritxi degiola biziro erregutzea. Ib. 24. Irakurtzen da Maietzaren lenengo<br />
egunerako señalatu dan pensabide edo konsiderazioa, bere ejenplo, agur on eta eskariarekiñ. Arr May 8 (v. tbn.<br />
5).<br />
- AGUR ORAIN. Adiós. --Agur orain Eladitxo. [...] --Urrun zoaz Josetxo? Echta Jos 104 (v. tbn. 126, 152 y<br />
257). --Portuondo-ganean batuko gozak bederatzietan. --Bai, agur orain biarrarte. --Agur-ba. Ib. 199s.<br />
- AGURREZ. Despidiéndose. v. agurka. Baleki batek zer gauza txarrak / etorri biar dun aurrez, / aiko<br />
giñake bata bestiari / zar eta gazte agurrez. Arrantz 154.<br />
agur. v. ahur.<br />
agura. v. agure.<br />
agure (V, G, AN, L-côte; Mic 9v, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, H (V, G)), agura (V), agude (L, BN; Dv (L, BN)),<br />
aure (AN-larr), augure (Urt II 117), agore (A Apend). Ref.: A (agude, agura, agure); Asp Leiz2 (aure); Iz ArOñ<br />
(agura); Iz To y Etxba Eib (aguria); EAEL 48; Elexp Berg (agura).<br />
1. Viejo, anciano (hombre). "Viejo hombre" Mic 9v. "Agureak (EZ), les anciens, les ancêtres, antepasados,<br />
mayores, tartaragüelos, añejos, antiguos" SP. "Vieux, ancien" Ht VocGr. "Hombre mayor" Lar (v. tbn. s.v.<br />
chocho). "Xeque, hombre anciano y superior entre los moros, agurea, mairuen agintaria" Ib. "(A la vejez)<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
444
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aladares de pez, agurea kiskur, zentzua labur" Ib. "Anciano", "decrépito" Añ. "Agura (V), anciano. En G se toma<br />
esta palabra como despreciativa" A. "Anciano, viejo. Tono despectivo" Asp Leiz2. "El hombre casado de unos<br />
60 años en adelante" Iz To. "Agúra bat, un anciano casado o viudo. Agurien kobia, la cueva del Eco" Iz ArOñ.<br />
"Agura txiki belendriñ, bost bizar da sei agiñ: mizpiria. Agura pipa-luze begi arranpalo, tabernara juan eta<br />
negarrez ei dao. Agura zarki-marki pipa-artzaillia, txingarrak erre dio zúrraren puntia" Ib. "Viejo, anciano. En<br />
Eibar, aguria dice la esposa del joven esposo, en sentido cariñoso. [...] Agurian zaiñ nago afaittara juateko"<br />
Etxba Eib. "Agure ere entzun daiteke. [...] Anciano. Agura majua dago Felix" Elexp Berg. Cf. Mg PAb 173: "--<br />
Zer esan gura dau Aguriak? --Aguriak, Ai guria, edo aika illetan daguana, ta zaarrak aigurak dira".<br />
Tr. Documentado al Sur desde Refranes y Sentencias, y al Norte sólo en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche,<br />
Hiribarren y Zerbitzari. Agure es la forma más gral. Hay agura en la mayoría de los autores vizcaínos (ya en RS),<br />
alternando con agure en varios de ellos. Con todo, se documenta sólo agure en Añibarro, Zavala, Enbeita,<br />
Lauaxeta, Bilbao (IpuiB 56) y Akesolo (Ipiñ 3). Fuera de la tradición vizcaína hay agura en Apaolaza, y junto a<br />
agure, en Larramendi y T. Agirre. Goyhetche emplea la forma agude. En DFrec hay 13 ejs. de agure y 2 de<br />
agura.<br />
Agura onari ez ateak itxi. "Al buen viejo". RS 26. Haurrak bada men hartara dire aitziñaturen / Eta agureak<br />
ere harat gibelaturen. EZ Man I 81. An dago agura bat ez mundukua / Gura nukean baño santuagua. Acto 185.<br />
Nai dakizula bada beste edozein gauzetan agure oni zertxoren bat agindutzea. Lar, carta a Gandara 162. Ikusi<br />
dezazun ez agura modrolloaren gisa, bai zaldun gazte baten legez obedituko deutsudala. Ib. 162. Ardao-etxeetan<br />
sartuten dira agura baldresak. Mg PAb 71. Euskaldun guzti guztiak, zar gazte, agure ta umiak. Mg CO 292.<br />
Ermutar Agure santu bati. Añ LoraS 28. Agure zikiñak ere asi ziran deadarrez Susanaren kontra. AA III 333 (v.<br />
tbn. en contexto similar Mde Po 91 agure lizun). Agura makar, iños ezetako abilidaderik izan ez dabeenak. JJMg<br />
BasEsc 209. Edo dira lutubak daukeezanak [...]. Edo dira, zaar ibilli ezin dirianak. [...]. Aguraak badira,<br />
ordituta asko. fB Olg 69. Agureak / ozta-ozta / eroian egur sorta. Zav Fab RIEV 1907, 530 (530 agure<br />
gogaitua). Paris guzian, hots, dietzadak aurki, / Hire berdiñ zahar agude bertze bi. Gy 169. Agure zaharrena<br />
yartzen zen buruan, / Erramuzko adar bat zuela eskuan. Hb Esk 100. Han atzematen dute agure bat hil hurrena.<br />
Hb Egia 22. Noiz nahi ergel batek yakin zezaken, egunetik biharamunerat, agure zuhurrenak baino gehiago. Ib.<br />
124. Eun urteko agureak [...]. Lard 18. Aita, emen ari da / esaten alperrik, / ez det nik orrelako / agure bearrik.<br />
PE 68. Agure buruzuri bat. Zab Gabon 26. Uberok eukazan erruak. Agure petral malmutza! Ag AL 36. Agurak<br />
eta atsuak, / Dantzan dabiltz gaztetuak. AB AmaE 373. Amaika agura / beste mundura / daroaz katarro zarrak.<br />
Azc PB 291. Agura / zega andiduntzarra / ereiten dabilena / munduan negarra. Ib. 58.<br />
(s. XX). Aitona agure baldarra, amona atso parregarria. Ag G 223. Andre mozkorra duen / gizon gizaisoa, /<br />
etzenduen billatu / aiñ prenda gaiztoa; / agureak jan arren / sukaldean artoa, / andreak erango du / tabernan<br />
ardoa. JanEd II 23 (55 agura). Sutondoan otzez dardaraz / zeuden agure ta atsoak. Jaukol Biozk 94. Isla asko ta<br />
onak zituen / len Españiyak beriak, / ta geienetan agintzen zuten / euskarazko aguriak. Tx B II 54. Agure einda<br />
juteko / ludi onetatik. Enb 83. Agura ta mutillak, oiturea dan lez, / Aurresku bi edo iru gogoz eingo dabez / [...].<br />
Oin be orretako, / Aguretan onena Kalbo errotako. Ib. 86. Irakasle bateri legez entzuten yegokozan [...] mutil<br />
gastiak aguriari. Kk Ab I 20 (II 165 agure, 73 agura). Negarrak ondo dirudi aguren begi minduban. Laux BBa<br />
34. Antxe dago Maura [...]. Ez urrun gure Unamuno ere. Agure orrek badik, orratik, puskaterako osasuna. Ldi<br />
IL 22. Agura buruzuri, sudur-kakoduna. TAg Uzt 180 (80 agure). Ara! Urtez makurtutako agure batzu badatoz.<br />
Zait Sof 108. Ots! adizu, agure: neri begira, galdetzen dizudanari erantzun. Ib. 89. Apokalipsin esaten diraneko<br />
ogeitalau agure aiek. Or QA 195. Ikusi al dezu neska arraio oiek agure gizajoa nola daukaten? JAIraz Bizia 18.<br />
Agure bat bezela okertuta. Ib. 85. Zar ta gazte, atso naiz agure. Erkiag Arran 33 (BatB 115 agura). Amaigabeko<br />
samintasunak zimeldutako agure igarra zen. Etxde JJ 274. Ordurako 60 urteko agure bat izanen zela<br />
toreadorea. Arti Ipuin 58 (v. tbn. Arti Tobera 287). Baiña ondo dakigunez, agurearen bizi-naia ezta sekula<br />
asetzen, ez ixiltzen. Denek dakigu zeiñen bortizki lotzen den biziari. Vill Jaink 111. Illobak esan zuten: Agura<br />
deabrua! Bearrago genuan etxean utzi bagenu. And AUzta 69. Bretón, berriz, ez zen agure aspergarri bat<br />
besterik. MIH 131. Larogei eta hamalau urteko agurea. MEIG I 233.<br />
v. tbn. Cb Eg III 348. VMg 100. It Fab 115. Arr GB 121. AzpPr 106. EusJok 98. Mok 4. Lek EunD 52. Akes<br />
Ipiñ 3. Ugalde Iltz 39. Txill Let 92. Lab SuEm 188. Ibiñ Virgil 50. Agura: Astar II 239s. Apaol 120. A BGuzur<br />
152. Ag Kr 151 (126 agure). Altuna 111. Mde Pr 163. SM Zirik 62. BEnb NereA 222 (27 agure).<br />
(Uso adjetivo). "Ubitxako aittaitta aguria, ixa egun urtera eldu zan, el anciano abuelo de Ubitxa, [...]" Etxba<br />
Eib. Berak azkenekotzat atta [= aita] agudiari, / Begiak ziokitzan hilltzean han hetsi. Gy 27. Baña Maiatz au<br />
atsotu dan legez / Ni bere nago gaur agurea. AB AmaE 387. Arotz agure orrek amaitu dau lana. Laux BBa 14.<br />
Egin dut, beraz, inkestatxo bat neure aldetik eta hona zer aurkitu dudan: agurerik agureenak berrogeiren bat<br />
urte zituela. MEIG IX 63.<br />
Gizonaren yauntasun / ta eskubideak / iñon baño lenago / gurean erneak, / Gernikako aretxa / baizen<br />
agureak: / orrela erail dabez / ainbako dongeak. Atutxa Mugarra 45.<br />
Deitu arren jenteak, Patxi agurea. / O! Nik izan banaiok ire suertea. AB AmaE 311. Txomin Txiki agurea.<br />
Bilbao IpuiB 93. Pan, Silban agurea eta Ninpa aizpatxoak. Ibiñ Virgil 92 (v. tbn. en contexto similar Zav Fab<br />
RIEV 1909, 36 Isopo agurea).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
445
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Como primer miembro de comp.). Egunetik egunera agura-itxura izugarria artzen zijoan. TAg Uzt 202.<br />
Agure-dantza. [...] Aingeru-dantza. Or QA 195. Agure-biltzarrak mandatari, honera / bidaldu grauzkitzu, zerorri<br />
galdetzera / Jainkoaren semea egiaz bazara. Arti MaldanB 209. Agurabidean dagoan oneri bigarren lorako<br />
maitakeria erne yaka biotzan. Erkiag BatB 138.<br />
2. "Agura [...] (G, AN-larr), hombre casado que no ha tenido hijos" A.<br />
3. "Agura [...] (V-gip), figura en el naipe, sota, caballo o rey" A.<br />
- AGURE-ATSO. (Pl.). Ancianos, viejos. v. ATSO-AGURE. Bein yuan zan idazle ospatsu bat Txiroen<br />
Arrebatxoen agura-atso etxia ikusten. Kk Ab II 73. Herri honetako gizon-andre, agure-atso eta neska-mutil<br />
guztiek jakin bezate, berehala emanen zaiola hasiera judizioari. Arti Tobera 276.<br />
- AGURE-GIZON. Larogei ta amar urteko agure-gizon zarrak. Mb IArg II 290.<br />
- AGURE GORDIN (G ap. A; Aq 1480). a) "Viejo verde" Aq 1480 y A.<br />
b) Anciano que se conserva vigoroso. Gurekin dator aita Josephe, / agure gordiñ maitea, / maisu aditu<br />
aspaldikoa, / langile pare bagea. Echag 141. Pausu asko orduko ikusi ei yuen arako agure gordin bat. Bilbao<br />
IpuiB 56.<br />
- AGURE-MAKILA. Báculo. Aldatz gora, oin arin, / intzalarik mutil; / gaur, lagun dituk, samin / eta aguremakil.<br />
Zait Gold 64<br />
- AGURE-MUTIL. a) (Pl.). Ancianos y jovenes (ref. a hombres). Bakarrik geratu zireanean agure-mutillak,<br />
Aramaiok esan eban: Mutillak, zetan arraio ibilliko gaituk [...]. Zaarrai itxi bake-bakien, zaarrak asko yakieketa.<br />
Kk Ab II 13.<br />
b) (agura- V-gip). Ref.: A (agura-mutil); Iz ArOñ (agúra-mutill). "Solterón muy viejo" A. "Solterón anciano" Iz<br />
ArOñ.<br />
- AGURETAN. En la madurez. Umetan zuri, mutiletan gorri, aguratan baltz (V-m). A EY III 401 (acertijo de<br />
la mora).<br />
- AGURE ZAHAR, A. XAHAR. Anciano, viejo. "Iñok eztittu biar gure moduko agurazarrak" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales y en Zerbitzari.<br />
Agura zaar Erriko Juezak zirian loijak, Susanagaz pekatu egin gura ebeenak. fB Ic II 231 (v. tbn. 162). Mutil<br />
gazte zoro eta burueretxi batzuk [...] agura zarrari barre eta burla egiten eutsenak. Itz Azald 119. Agure zar<br />
gotoso / triste elbarriak. JanEd I 107. Erriko agure xaarren batzuk beren moduko izkuntza mordoillo bat<br />
lardastu zutela gaztetan. Mok 20. Agure zarrak erronka gutxi, / arrantxua egin da etxera. Tx B I 234.<br />
Txilborretik oztu da agure zâr negu; / izozteak elurra debekatua du. Or Eus 129. Abeslari-taldea. Zebeko<br />
amabost agure zar aundikik osatzen dute. Zait Sof 61. Jada agure xahar bat iduri zuen. Zerb Azk 77 (32 agure<br />
zaharrenaren orde). Ardao zaarra, gari zaarra, urdai azpiko zaarra eta olakoak onak dira. Baiña agure<br />
zaarrak, malo. And AUzta 95 (84 agura zaar). Alaxe elizpean oi-dira / agure zarrak kontu-kontari. NEtx LBB<br />
254. Chahoren Aitor agura zarra, bere bizar zuri ta guzti. Alzola Atalak 47. Larogei urtetik gorakoa zan a<br />
agura zarra. Ib. 66. Joanes agure zaharrak ere [...] antzeman zezakeen. MIH 25.<br />
v. tbn. Zab Gabon 67. AzpPr 95. Moc Damu 26. Ag G 45. Kk Ab II 166. Alz Txib 84. TAg Uzt 203. JAIraz Bizia<br />
86. Ugalde Iltz 32. Erkiag BatB 12. Ibiñ Virgil 59. Agura z.: AB AmE 339. Azc PB 119. SM Zirik 42.<br />
An ezegualako besterik iru andra ta agure zaar-zaar bi baño. Kk Ab II 165.<br />
Itxura bako agura-zartxo, ximel da gaizki jantzi bati. SM Zirik 62.<br />
- AGURE-ZAHARTU. Envejecer. "Agurazartuta gero be egunero ibiltzen zuan pasiuan" Elexp Berg.<br />
- AGURE ZIMEL (Aq 1481), AGURE TXIMEL (G ap. A; Aq 1481. "Viejo terete" Aq. Barre purruztadaka<br />
artu eben agure zimela. Kk Ab I 27. Arpegiak zimurrez egindako makiñatxo bat agure zimel. Etxde JJ 203.<br />
- AGURE ZIMUR (G ap. A Aq 1482), AGURE TXIMUR (G ap. A Aq 1482). "Viejo arrugado" Aq.<br />
agur-egile (S ap. Lh; VocCB Dv), agurgille (Lar). (El) el que saluda o hace reverencias. "Saludador" Lar.<br />
"Cortesano, adulador" VocCB. "Faiseur de révérences" Dv. "Courtisan, adulateur" Ib. "Faiseur de beaux saluts"<br />
Lh. Nondik daiteke errege horrek eta inguruan dituen handi-nahi eta agur-egileek ase detzazketen beren<br />
gutiziak? Avenir 21-10-1879 (ap. Dv, que traduce "les ambitieux et les courtisans qui l'entourent"). Erregetiar<br />
agur-egileak laitezke bakharrik deithuak beren aldeko deputatuen izendatzera. Ib. (ap. Dv). Haren goiz-albak ez<br />
du agur egilerik. M. Gilbeau in Onaind MEOE 467.<br />
agur-egite. Saludo; despedida. Arerijuari ez deutsagu ukatu biar agur egitia. fB Ic I 100. Bainan hura,<br />
aditzearekin hitz horiek, larritu zen, eta gogoeta zegoen zerik othe ziteken agur egite hori. HeH Lc 1, 29 (He<br />
agur hori eta salutatze hori). [Maria] ikaratu zan, ze agur-egite izan zeitekean au, gogoratuagaz. Itz Azald 32.<br />
Ez al da agur egite ona "manténgaos Dios" esatea? Or Tormes 93. Martiniquen okerrena Puerto Ricoko ta<br />
Santo Domingokoen agur egitea izan zan. Bere etxetara joateko Cubatik atera ta beste ontzi txiki batean sartu<br />
bear zuten. JAIraz Bizia 35. Semeak baimena eskatu eutsoen gurasoei, neska areri agur egiten beintzat isteko.<br />
Baietz gurasoek, baiña egun aretan bertan izan bearko zala agur egitea. Alzola Atalak 39.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
446
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agurekeria. "Vejez, impertinencia de viejo" Lar y Añ.<br />
agurerako. "Senil, zartarra, agurerakoa, atsoerakoa" Lar.<br />
agur-erregina. Salve, nombre de una oración. v. salbe. Salbea edo Agur Erregiña. CatBurg 5. Nok esan<br />
eban Salbea edo Agur-Erregina? Itz Azald 69. Abe-Maria edo Agur-Maria eta Salbea edo Agur-Erregina. Ib.<br />
69.<br />
aguretasun (Lar, Añ, H), agudetarzun (Dv (BN)). Vejez (de hombre). "Senectud" Lar y Añ. "État de<br />
vieillesse" Dv. AxN explica sentotasuna (63) por aguretasuna.<br />
aguretu (V-gip, AN-erro; Lar, Añ, Dv, Hb ap. Lh, H), agudetu (Dv), aguratu (V-gip; Mic 6v), auguretu (Urt<br />
Gram 392). Ref.: A; Etxba Eib (aguratu); Elexp Berg (aguratu). Envejecer (el hombre). "Envejecer, hacerse<br />
viejo el hombre" Lar. "(Hacerse) anciano" Lar y Añ. "Décrépir (se dit en mauv. part.)" Lh. "Hacerse viejo.<br />
Denboria baño len aguratu zan" Etxba Eib. "Bizi gura, eta ez aguratutzia, se quiere vivir y no avejentarse" Ib.<br />
"Bildur eban aguratzia, tenía miedo de hacerse viejo" Ib. "Aspaldixan ikusteke neukan Lezarriko Gillermo, eta<br />
ziero aguratuta billau dot" Elexp Berg. Aguretu, buru murrituak [...] besterik ezin duenean, esango dituztela<br />
itz berdeak. Mg CC 172. Gaztea nintzan, zartu ta aguratu nas. Añ MisE 78. Txotxatu, sinpletu, atso-aguretu,<br />
lenbait len zartu. Ib. 107. Zer egingo ez geunke ez iños atso-aguratuteagatik? Añ LoraS 104. Seme bat, hari<br />
emana noiz ere jadanik agudetua baitzen. Dv Gen 21, 7. Zar, aguretu, gaisoti eta eriyai morroitu ta lagundutzen<br />
jardutia. Aran SIgn 109. Lorentzo, aguratu egin az oso i, / Zertatik buru ori egin jak zuritu? AB AmaE 311.<br />
Gero, oi dana, agur bein ta berriz [...] "izan ongi... Aguratu arte ez egon itzultzeko...; eskerrikasko..., agur,<br />
agur, agur". A Ardi 73. Zumarraga españatar agintariekana 1532-n eldu zan, "aguratuta, txiro, ortosik". GMant<br />
LEItz 66. Azpian duk ikusi aren gorabera: / [...] / ile-urdintze ta aguretzea; ta azkenik..., azkena. Ldi BB 100.<br />
[Tzeu] aldiak ere aguretzen ez zaitun orrek, argi diztikorra darion Olinpo yaurtzen duzu! Zait Sof 178. Yosueri,<br />
aguretu ta urtez elduxegia zalarik, Yaubek esan zion: [...]. Ol Ios 13, 1 (Ker zaarra ta urtez eldua, BiblE<br />
zahartua).<br />
(Fig.). Gero, elurrak estali zituan bideak. Basoa aguretu zan, adar erantziak elur maluta zuriz jazten zirala.<br />
NEtx LBB 95.<br />
(Lar, Añ). (Part. en función de adj.). "Avejentado, en el hombre", "envejecido" Lar y Añ. Zar, aguretu,<br />
gaixoti, eta eriyai morroitu ta lagundutzen jardutia. Aran SIgn 109. Dirudi alan Job bat, zar ta aguratua. AB<br />
AmaE 349. Basati batek bere aita aguretua il egingo du. Kristaua, berriz, maitekiro zaitzen saiatuko da. Vill<br />
Jaink 25. Gogoan gelditzen dira [filmean] bat edo beste, egoera, ibilera edo jazkera dela bide: Claudette<br />
Colbert-Mme. de Maintenon, Sacha Guitry-Luis XIVgarrena aguretua eta. MEIG I 178. [Iparraldeko jende<br />
garratz aiek] aizkora ta sua zekarkioten Erromako zivilizazio aguretuari. Vill Jaink 182. Nazio aguretu ori il<br />
arazi eta beraren aragiaz gizentzera. Ib. 173.<br />
aguretxo (Lar, Añ), aguratxo, aguratxu, aguretxu. (Dim. de agure). "Viejecito" Lar y Añ. Aguretxo bat<br />
ere / an dago aurtxoaz / ezin dauka negarra / pozaren pozaz. GavS 13. Itxasorako gauza eztiran aguratxoak. Ag<br />
Kr 140. Ni aguretxo erdi-ezindua naizelarik. A Ardi 10. Pipa erretzen exeita zegon aguretxoa. Jaukol Biozk 4.<br />
Aldapa-goran aguretxoak / arnasa aski du, ez itzik. Or Eus 227. Aguretxo esku-dardariduna. TAg Uzt 23.<br />
Aguratxu buru zuriak. Lek SClar 103. Pipadun aguretxoak, amuma erostalariak. Bilbao IpuiB 236. Irurogei<br />
urteko aguretxo au. Ib. 31.<br />
v. tbn. Mok 11. Ldi IL 25. Aguretxu: Kk Ab I 117. Aguratxo: Echta Jos 97.<br />
Abereek artzari jo eutsezan txaloak ixildu zireanean, gure asto aguretxoak, betaurre ta guzti [...] irakurri<br />
eban: [...]. Bilbao IpuiB 186.<br />
aguretzar (Lar, Añ). (Aum. de agure). "Viejazo" Lar y Añ. "Vejancón" Lar. Susana emakume santa garbia<br />
legez, aguratzar zikin gaisto bik galdu gura ebenean. Añ MisE 97. Emazteak etzun nai gurekin alako utsegiterik<br />
egin, baño gure aguretzarrak oso gogor artu zun nunbait Lope. Etxde AlosT 75.<br />
agurexar. "Vejete" Lar.<br />
agurezia. v. agudezia.<br />
agurgarri (gral.). Ref.: A; Lh. "Venerable" A.<br />
Tr. Documentado desde finales del s. XIX en autores meridionales de léxico cuidado. En DFrec hay 14 ejs.,<br />
todos meridionales.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
447
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aiñ da munduan / Nola zeruan / Agurgarri / Guazen guk ere / Adora zagun / Ta alaba zagun / Biotz ori. In<br />
Ant JesBi 167. Andre Luziaren irudi agurgarria etzan iñondik agiri. Ag AL 109. O zugatz dontsu agurgarria!<br />
AB AmaE 64. Beronen zartzaro agurgarria. A EEs 1916, 108. Gixon urtetsu agurgarri bat. Kk Ab I 23.<br />
Jesukristoren odol guztiz agurgarria. ArgiDL 66. Etzagun beztu izen agurgarri ori lan txarren batez. Inza Azalp<br />
9. [Jesusen] gorputz agurgarria. Ib. 71. Elizan gordetzen zan, [...] leku agurgarrienean oialez ondo bilduta. Ib.<br />
15s. Jaungoikoa baño agurgarri ta maittagarriagorik iñor ezin izan dalako. Ib. 132. Au batzar eder agurgarria.<br />
Enb 138. Euzko-Gaztedi agurgarrija / Daulako zeuri didarka. Ib. 133. Gizon men eta agurgarrien lepotik ixeka<br />
egin nai al du, edo? Goen Y 1934, 102. Sorgiñak ezker agurgarriarekin ateratzen du burruntzalia ta galdosten<br />
dio bularra naastekari arekin. 'Vénérable'. Or Mi 80s. Yaun Anbrusi agurgarriak [...] erantzun zion semeari:<br />
[...]. Ib. 84. Arbaso pakezale agurgarri orrek [...]. "Patriarca pacífico y venerable". Ldi BB 98. Yaun illezuri<br />
agurgarri batzuk. Ldi IL 63. Aren arpegi agurgarrian antxiñako errege-arrandia islaz azaltzen da. Zait Sof 103.<br />
Ainbeste neskato, mutiko, ainbeste gazte ta adin guzietako, alargun agurgarri ta birkin urtezu. "Graves viduae".<br />
Or Aitork 206. Ain egoan dotore ta agurgarri gure Txiki. Bilbao IpuiB 21. Konpainia onen manuan oso kapitain<br />
agurgarri eta bizartsu bat etorri da. Arti Tobera 263. Ezker eskubi emen daukagu [sic] / Konbentu agurgarriak,<br />
/ Biotz oneko emakumiak / Or daude preso jarriak. And AUzta 153. Belaunikaturik [...] maitasun beroz sarritan<br />
esan bear ginduzken itz agurgarriak. MAtx Gazt 21. Iainkoak (Bak-ek) bere buru agurgarria biurtu duen toki<br />
guzietan. Ibiñ Virgil 90. Zure guraso agurgarria / zeruan gerta dedilla. Basarri in Uzt LEG II 12. Arimateako<br />
Jose, Lege-batzarreko gizon agurgarria [...] be etorri zan. Ker Mc 15, 43 (Lç konseillér ohoratua, Dv kargudun<br />
ohorezko bat, IBk Batzarreko gizon argitsua).<br />
v. tbn. Aitzol in Ldi UO 4. Jaukol Biozk 69.<br />
(Empleado en el tratamiento respetuoso, aplicado en la mayoría de los ejs. a un superior eclesiástico). "Aba<br />
agurgarriya, Reverendo Padre; Senide agurgarriya, venerable hermano o hermana; Irugarren Batz Agurgarriya,<br />
la Venerable Orden Tercera" Bera.<br />
Aita agurgarri Gabriel Batizi Leon Olazarreta bereterrak. A Ardi 137. Ez al zerate oroitzen, elizgizon<br />
agurgarriok, egia aundi onezaz? Ib. 53. Ariztimuñotar Joxe, apaiz jaun agurgarri, mixio-zale jakintsu ta<br />
beroari. Jaukol Biozk 57. Deun Mikel agurgarrija / Etor zakiguz kentzeko emen / Daukogun erdelkerija. Enb 43.<br />
Gernikako geure jaupalburu agurgarrijari. Ib. 143. Guzti augaitik eskerrik asko, / Gure txaunburu agurgarrija.<br />
Ib. 154. Zenbat lan gure izkuntzaren alde egiña degu gure apaiz agurgarria. J. Artetxe Y 1933, 323. --Emen<br />
naiagotzu, juan egurrigarrori. --A-gur-garr-i-o-ri! Otx 176 (ref. al rey). Intza yaun agurgarriak ere itzegin zun.<br />
Ldi IL 91. [Idazki-asierak] elizgizon artekoak. Agur, Jaun agurgarri ori. Ene Jaun agurgarria. Begirapen osoko<br />
Jauna. NEtx Nola 11. Gure etxekoandre agurgarria: Ez dakizu zenbaterañoko samintasuna daukadan zuri<br />
ondorengo egi au esateko. JAIraz Bizia 122. Lurpeko Erme ta Arao agurgarria! Erini guren yainkoen alabok!<br />
[...] atozte! Zait Sof 16. Munitatar Inozenzio apaiz jaun agurgarria [...] liburu onen egille argia. In Munita 3.<br />
Akizako gotzai txit agurgarri Clement Mathieu Iaunari. Or Aitork 5. Morcillo Jaun agurgarriek be, Bilboko<br />
Obispo zala [...]. Akes Ipiñ 13. Zilegi izan bekit niri ere, mandatari jaun agurgarria, nire kunplimentuak<br />
presenta dizazkizudan zuri. Arti Tobera 275. Maixu agurgarria / jakintzaz beterik, / Gaitz da zure mallara /<br />
eltzea besterik. Basarri 54. Eliz-lanetan ekin zioten / apaiz jaun agurgarriak. Uzt Noiz 18. Bertso berriak, [...]<br />
Artzelus [...] ta gañerako donostiar jaun agurgarriei, biotzez. MEIG I 41.<br />
(Uso sust.). Venerable (grado de santidad). Done, Doatsu ta Agurgarri guztien bizitzak idatz ditzala. Lh<br />
Itzald II 101.<br />
agurgarritasun. "Venerabilidad" Bera app. Aberriaren ikurriñan naziñoaren agurgarritasuna doa. EgutAr<br />
2-11-1960 (ap. DRA).<br />
agurgarritza. Reverencia (título). Zure Agurgarritza. "Vuestra Reverencia". NEtx Nola 11.<br />
? agurika. v. agurka (2).<br />
agurio. "Decrépito, sentona, agurioa" Lar. Cf. atsorio.<br />
agurioge. "Decrepitud" Lar.<br />
agurka. 1. Haciendo reverencias, adorando. "Agurka haritu, hacer reverencias demasiado humildes (Darric)"<br />
DRA. Buru has guziak dagozkola agurka, hura bere jauntzat harturik. He Phil 68. Jendea, erreleki / hoieri<br />
inguruz, / Zeinatuz paratzen zen / ukhurturik buruz. [...] Ez gaituk, ez, agurka / hiri buruz ari; / Bainan hik<br />
bizkarrean / deramakanari. Zby RIEV 1908, 760. Inazio bere aintzindari-arropan, belhaun bat lurrari, apezpiku<br />
bati agurka. JE Ber 60. Guziok agurka, guziok goreska, guziok illetari; alako gizonik gutxi zala, ari euskerak<br />
onenbeste zor ziola. Ldi IL 104. Orregan dituzu goiz-goizetik ibilaldi luze-luzeak eginik; zurezko gurutze lodiak<br />
soñean eta bidean Andre-Denari agurka eta kantari! FIr 163. Arek uste izan zun, bera zan bezelako zalduntxo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
448
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aundizkia, agurka ta bizkar-auspezka artuko zuela baserri artan. TAg Uzt 199. Gaur zorion pilpiran agurka<br />
nagozu, / Ez bakarrik ukurtuz, bainan belauniko: / Zure apez eskua altxatzen baituzu, / Jainkoaren gozoa nitan<br />
ixurtzeko. Iratz 144. Amets huntan iguzkia, ilhargia eta izarrak agurka ari zauzkidan! Zerb IxtS 25. Artzainak<br />
ziran bakarrak ethorri / Bethlehemerat agurka zuri. "Artzainen khantua" (ap. DRA). Zuur ta zeatz begiratzen dio<br />
bere izen onari; eta aren ondoren agurka ta erreguka dabiltzan guzti oietatik [...]. "De cuantos la sirven y la<br />
solicitan". Berron Kijote 139.<br />
2. (AN-gip ap. Garbiz Lezo). Saludando (tanto en la despedida como en el encuentro). "Saludando" Garbiz<br />
Lezo 155. --Zer esan gura dau Aguriak? --Aguriak, Ai guria, [...]. Baita beste gauza bat bere, Agur-ia;<br />
agurika [sic] daguala lurra itxi biar dabelako laster. Mg PAb 173 (Azkue en su edición traduce "diciendo agur";<br />
parece ser variante creada para justificar la etimología). Hamar gizon tieso badohaz lerroan; / Zenbeitek kapa<br />
dute ageri besoan; / [...] / Ezpatako bezala, lehenak agurka, / Gorthetan dituztenak axkide milaka. Hb Esk 219<br />
(en una descripción de la fiesta de los toros). Gizon bat dohanean eskriben etxerat / Ezdu lehen aldian thurik<br />
bisaiarat; / Eskuak murruskatuz, handizki emana, / Heldu zaio agurka nahi duen yauna. Ib. 208. Ikusi nai zuben<br />
/ jende dana nun zan, / pañueluakiñ atzetik / agurka jardun zan. PE 116. Bidezkoari sudur oialakaz agurka. Ag<br />
Kr 115. Erritar, ezagun, adiskideak alkarri eutsika kaixioka, galdezka ta agurka. Ag G 180. Tellatuan dagoan ta<br />
neuri agurka daragoion usotxoa begira nago. Legoaldi EEs 1928, 12. Eskar egin gustiei ta jun zan agurka /<br />
Pozez beterik beren belbillan sartuta. Enb 207. Emakume bala-lotzaileek inguratu zuten agurka [Yaun<br />
Erraimun]. Iguzu eskua, zioten. Or Mi 88. Irten zitzaien bidariai ongi-etorrika ta agurka. TAg Uzt 154. Ezpainondoetatik<br />
irriparrea zeriola jardun zitzaien eskuzapiakin agurka. Ib. 261. Agurka eta deika / Ari zaitzu lohiz,<br />
minez beterik, / Agurka eta hil-oihuka / Euskaldun-arima. / Zato laster, zato, Ama! Iratz 191. Eliz-atera<br />
bidelaguntzen / pralleak, azken-agurka. SMitx Aranz 187. Aingeru gaiztoak zirika, ta, arek aldegin zunean,<br />
Aingeru askok agurka. Or QA 57. Ta asi ziran agurka: Agur, Yuduen errege. "Et coeperunt salutare eum". Ol Mc<br />
15, 18 (Leon, Or, IBk, IBe agurka; He salutatzen, Dv khurka). An ioiazan mendi-alderantz [...], euren baserri<br />
maiteari agurka. Bilbao IpuiB 212. Don Pauliñori be ez uste berba onez eta agurka bidera urten eutsonik. Ib.<br />
124. Agurka, kaixioka, esku-joka ta lepo-igurtzika jarduten dabe gazte ta zaarrak. Erkiag Arran 189. Trenan<br />
zijoala agurka aritu zitzaion euskal lurrari ta euskal jendeari. A. Zavala in Goñi 11. Txorien kantak ere, asko<br />
izan arren eta txorro-txio alaiean agurka ari egun jaio-berriari. Berron Kijote 98. Teatroan bageunde, hor<br />
ikusiko genituzke orain agurka, oihala altxatzean. MEIG I 129.<br />
Cf. infra (3). Ai ori astoaren / ibilte-modua! / Guziari agurka / darabil burua; / fantasietarako / joan zaio<br />
gogua, / ia ez du urruti / iltzeko ordua. Noe 69. "Frantxisku, / kontu zaldiyari". / Erresponditu niyon: / "Agurka<br />
da ari, / ez natzaio piyatzen / alimaliyari". Ib. 62. [Astoa] agurka ta errenka / nolabait abia, / buruak zirudian /<br />
olako gabia; / ateratzen ezpadu / ibilte obia, / denbora gitxiko du / oraingo jabia. Ib. 68.<br />
3. "(L-ain, BNc), dando cabezadas de sueño" A. Ipuiez asper-bage illoba aspertua / loak menderatzen du<br />
agurka burua. "El nieto es dominado por el sueño y está haciendo reverencias con la cabeza". Or Eus 131.<br />
4. (Sust.). "Reverencia, saludo" Bera. Eguzkia sartaldera izkutatzean, agur esaten zaio. Toki batzuetan<br />
agurka luzeagoa egin oi diote esanaz: Eguzki amandrea badoia bere amangana, biar etorriko da denpora ona<br />
bada. JMB ELG 79.<br />
- AGURKAN. "(S), à se faire des saluts" Lh.<br />
agurkatu (AN-erro ap. EI 340; Bera app.). Saludar; despedirse. "Despedirse" Bera app y EI 340. v. agurtu.<br />
Oh! Aita ona, zer atsegina egiten darotakan... berriz ere agurkatzen ninduelarik. Prop 1898, 171 (ap. DRA).<br />
Baitezpada ezin egona dutenek izen guziak, buruhas agurkatu, muziukatu, murdekatu gabe, erran dezatela<br />
"Monsieur" eta ez "Murde". HU Zez 177. Zabaletako iturrondoan agurkatu giñanean agindu nizun bezala, zuri<br />
ikustalditxo bat egitera etorri naiz. EgutTo 3-3-1919 (ap. DRA). Ta orain zaar bat edo beste agurka dezagun.<br />
Otxolua. Onaa ezin polikiago ari dan idazle bat. Ldi IL 88. Adiskide izenean, alkar agurkatzen ziran. TAg Uzt<br />
183. Zuen haurrideak baizik ez baditutzue agurkatzen, zer egiten duzue bertzeek ez bezalakorik? "Salutaveritis".<br />
Leon Mt 5, 47 (Dv agur egiten, Ip batze-hun egiten, IBk agurtzen).<br />
agurketa (H A Apend). Saludo. "Salutation" H, que cita el ej. de JJMg. "Salutación" A Apend. Elduko<br />
jakee laster orduba zeñetan gorputzak erakutsiko deutseen bere argaltasun ta ustelkortasuna, mundubak<br />
agurketa illunak. JJMg Mayatz 44.<br />
agurki. Baten bat maxiaka erabilli dezunean, ondo agurki mintzatu bear zera izen galduriko lagun-urko ari<br />
buruz, zure erruz arekiko uste ona galdu duten gizakien aurrean. EgutAr 25-6-1957 (ap. DRA, que traduce<br />
"reverentemente").<br />
agurkida. "Resalutación" Lar.<br />
agurkidatu. "Resaludar" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
449
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agurkunde. Saludo. Onez lekora, azken-agurkundea, kantuz ere elizatik jalgitzen beilariak, heldu den<br />
urtea artio. Herr 20-9-1958 (ap. DRA).<br />
agurlari. Saludador (?). v. agurtari. Ate arroz ornitutako etxe aundirik ezpadute ere goizean irikitzen<br />
diranean taldeka agurlari aretoetan sar erazteko [...] ala ere pake osoa dute, iruzur gabeko bizimodua. 'Un<br />
énorme flot de clients venus apporter leurs salutations'. Ibiñ Virgil 91.<br />
agurmaria (Lar, Añ). Avemaría (oración). "Ave María" Lar y Añ. v. abemaria.<br />
Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII y al Sur desde el XVIII. Cf. pról. a LE Doc 19: "Al transcribir<br />
[Lizarraga] en uno de los manuscritos el texto del Ave Maria, inserta la siguiente anotación referente a la<br />
plegaria: Dió Aita Larramendik, Agúr Maria, erranbeardéla".<br />
Matutinak edo Goizeko othoitzak. Gure aita, Agur Maria, Sinhetsten dut. EZ Eliç 167 (v. tbn. 204). --Zer<br />
otoitzak, orazioak esaten diozkatzu bereizkiro guzien artean Ama Birjinari? --Agur Maria edo Abe Maria ta<br />
Agur Erregiña edo Salbe Erregiña. CatBurg 24. Erreflexioen xume egin dezakezun Agur-Maria bakhotxaren<br />
aitzinean erraten diren hitzen gainean. He Gudu 142s. Kristauak geienean esan oi duen orazioa da Kredoa [...]<br />
eta azkenik Agur Maria edo Abe Maria. Ub 164. Joanis, esaizu agur Marija zuk esan daruazun legez. Mg PAb<br />
157 (v. tbn Agur Maria en contexto similar con esan en A BeinB 45, KIkV 31, KIkG 33 y ArgiDL 72, Agur Mari<br />
en Or Mi 114, Etxde JJ 218 y Matx Gazt 99). Bizpahirur gure aita eta agur Maria erran ditezke. Dh 91 (v. tbn.<br />
Agur Maria con erran en MarIl 13, JesBih 402, CatLuz 16, Arb Igand 67, HU Aurp 184, CatJauf 42, Barb Leg<br />
146 y Casve SGrazi 56). Nun azaldu edo expliketan dan Agur edo Abe Marija. Astar II 270. Hura da Abe Maria<br />
edo Agur Maria deitzen dena. CatJauf 102. Zeruko done guztiai Aita gurea ta Agur Maria ta milla biotzeko<br />
eskari luze ta labur egin geuntsezan. Ag Kr 90. Errezetan ditu zintzo iru Agur Mariyak. Kk Ab II 189 (v. tbn.<br />
Agur Maria con errezatu en Itz Azald 69 y Bilbao IpuiB 77, Agur Mari en Or SCruz 131 y EgutAr 23-3-1957<br />
(ap. DRA), Agurmaixa en Gand Eusk 1956, 223). Orduantxe konturatu zan Xabale bere agurmaria itz-goraz ari<br />
zala esaten. Ugalde Iltz 51. Bainan oherakoan, "Agur Maria" bat bederen eginen dut, nik ere zuretzat. Larz Iru<br />
46 (v. tbn. Senper 34).<br />
v. tbn. Agur Maria: Ox 112. Lek SClar 132. Gand Elorri 63. Ardoy SFran 163. NEtx Antz 149. Agur Mari: Iratz<br />
172.<br />
- AGURMARIA OTOITZ. Oración del avemaría. Iru zati dittu, [...] "Agur Maria" otoitzak. Inza Azalp 154.<br />
Musika, nolakoa! Itzak berriz Agur Mari otoitzarenak. Or QA 195.<br />
- AGUR MARIA HOTS EGIN. Tocar el ángelus. Cf. abemarietako. Basiliketako ezkillak Ama Birjiñaren<br />
ederrean Agur Mari otsegiten asi zirenetik, an daude Maitagarriak izkutaturik. 'Depuis que le saint angelus'. Or<br />
Mi 71.<br />
agurmarietako. Hora del ángelus. v. abemarietako. Arratsero, ezkillak agurmarietako danbada-otsa jo<br />
orduko [...] asiko zan gogotik lanean. EEs 1925, 70s.<br />
agurmen. (En la expr. agurmenak egin 'presentar alguien sus respetos a una persona'). Tira, Anton,<br />
agurmenak egin alkate jaunari eta eskerrak eman. Sor AKaik 131.<br />
agurmiren. Avemaría (oración). v. agurmaria. Geure Aita Goikua, Agur Miren eta Aintza. Enb 100. Bere<br />
Agur Miren zurija / Schuberti ostu gura eutsan. "Su ilusión era robar a Shubert la más divina de las Ave<br />
Marías". Laux AB 47.<br />
agurnahi. Ávido de reverencias, de veneración. Bertze orduz ikhusi zutena [...] hain lorios, hain agur<br />
nahia, hain laudorio gose, ikhustea orai hain umil, hain ezti. Laph 152.<br />
agurño. Dim. de agur. (Ama Birjinari behatzen dio). Agur Ama! Hemen naiz ni berriz ere, nere lanean<br />
ongi hasi gabe, zuri agurño baten erraiterat ethorria. Barb Sup 52.<br />
aguro. v. agudo.<br />
agurpen. Reverencia. Cf. agurmen. Agurpen zarpaillak egiñaz, zera eskatu zioten Don Kijoteri: [...]. "Con<br />
groseras ceremonias". Berron Kijote 123.<br />
agurraldi. Adoración; saludo. Zuk Jaunari egindako agurraldi edo adoraldi ta otoitz edo eskeintza [...].<br />
Zure agurraldi orrek poztutzen du zerua. Inza Azalp 104. [Kardaberazek] itzaldi artan eta aren ondoren artu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
450
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zituan biotz-gozotasun eta guztien agurraldi beroak. JBDei 1919, 304. Eguzkiaren azken agur-aldiko argi-izpien<br />
dirdaipean. Erkiag Arran 12.<br />
agurrera. Modo de adorar, de venerar. --Etzan, Eleiz bakar bat eta Aldare bakar bat besterik. Ta ori<br />
zergatik? --Ez dala Jainko bakar bat eta Jainkoarentzat agur-era bat baizik adirazteagatik. Ub 44s.<br />
agurreria. Saludos, cortesías, reverencias. "Zoaz biderik laburrenaz zure lanera elhe alferretan denborarik<br />
galdu gabe" [...]. Hitz horiek aditzeko dire iguzki aldetako agurreria ezin akhabatuzkoez. DvHtoy Lc 10, 4n.<br />
agurretsi. Adorar (?). v. agurtu. [Jesusek] goi-maitasun izkutua / Zauriaz agertu zigun / Zaurietan<br />
maitasuna / Agurretsi degiyogun. Or JBDei 1919, 311.<br />
agurtari (Lar, Hb ap. Lh). "Saludador, el que saluda, agurtaria, agurtzallea" Lar. "Faiseur de saluts" Lh. v.<br />
agur-egile.<br />
agurtatu. Saludar, hacer reverencia. Markolbek, beraz, erre-mindurik, gurkera trakets batzuk egiñez eta<br />
baserriko erara agurtaurik [bakanderea]. Otx 125.<br />
agurten (Lar; Hb ap. Lh). "Varaderos, en el navío, agurtenak" Lar. "Planches pour préserver les marchandises<br />
des paquets de mer à bord" Lh.<br />
agurto. "Quizá bosque raleado, retaceado o con cortafuetos. Compárese agurtza" Garate 12.ª Cont Eusk 1972,<br />
55.<br />
agurtra. v. ahurtara.<br />
agurtu (gral.; Lar, Lecl, Añ). Ref.: A; EI 339 y 340; Lh; Etxba Eib. 1. (Aux. trans. e intrans.). Saludar (tanto al<br />
encontrarse con alguien como al despedirse). "Saludar, agurtu, agurregin" Lar. "Saluer" Lecl y Lh. "Ameriketara<br />
doian laguna, agurtu dogu Bilbon, hemos despedido en Bilbao [...]. Agurtu dogu Donostian, Ameriketatik<br />
zetorren famelixia, hemos saludado en San Sebastián [...]" Etxba Eib. "Doiana agurtutzia beti tristia; datorrena<br />
agurtutzia berriz alaigarrixa" Ib. "Gura neban danak agurtzia, baña ez neban euki denborarik, quería<br />
despedirme de todos, [...]" Ib. En EI 339 se recoge para la pregunta 'saludar' agurtu en V-gip y AN-gip, y para<br />
'despedirse' (340) en V-arrig y AN-erro. v. AGUR EGIN.<br />
Tr. Documentado desde finales del s. XVIII; en el XX aumenta notablemente su empleo entre autores<br />
meridionales. Al Norte sólo aparece en Eguiateguy, TB, Hiribarren y Mattin. Para el uso recíproco (todos los ejs.<br />
documentados son posteriores a finales del s. XIX), la construcción intrans. (agurtu ziren) se documenta en<br />
Beovide y D. Agirre, y la construcción con elkar en Labayen, Mirande, Txillardegi, San Martin (Zirik 21),<br />
Oskillaso (Kurl 175), N. Etxaniz (Antz 155), Alzola (Atalak 76) y Berrondo (v. elkar). En DFrec hay 40 ejs.<br />
Persiarat abiatürik hanko Erregiak zian ezin honkiago agurtü. Egiat 271. Zure agurtzeko boza ethorri den<br />
bezen laster ene beharrietara. TB Lc 1, 44 (He salutatu nauzunean). Eta sartzen zaretenean zenbait etxean,<br />
agurt zazue hura. TB Mt 10, 12 (He egizue agur, Dv agur egiozue). Pelegrinoaren bizi-modu negargarria<br />
Donostian amar zortzikotan agurtua [sic, ¿por agertu ?]. 1848-garren iñauterian. Echag 234. Alegiak<br />
baditu elhorri minenak / Agurtzean ederka kopeta beltzenak; / Gorriraz lezakete edozein soldadu, / Abokatak<br />
heiekin beharko ixildu. Hb Esk 229. Eskaldun gehienek miriku prezatzen, / Xapeldun kasik nihor hainbertze<br />
agurtzen. Ib. 204. Biotzetik agurtzen gaur dot Aramaio, / Erri aukeratutzat au zalako jaio. AB AmaE 415.<br />
Elizako lanak bukatzian, agurtu ziran ta laztandu iru Santuak. Bv AsL 172. Erakutsi zien Santuak agurtutzeko<br />
modu au: "Bere pake santua eman deizutela Jaunak". Ib. 62. Onenbestegaz agurtu gara, ta badakizu zeuk gero<br />
zer egin dodan. Ag AL 22.<br />
(s. XX) Gure gazteak [...] parra-irri gozoz agurtu ziran. Ag G 41. Mirentxuk agurtu dauz / Ludi-gurasoak, /<br />
Mirentxu artu dabe / Donoki-Usoak. Enb 114. Etorri-berriai urbilduko zaie ta bana-bana eskua estutuaz<br />
agurtuko ditu. Lab EEguna 70. Alkarren artean agurtuko dira eskua emanaz. Ib. 78. Alkar agurtzen dira eskua<br />
emanez edo. Ib. 108. Soñekoz aldatu bezin laister, juango naiz beok, osaba-izebak agurtzera. Alz Txib 94.<br />
Salerosleak agurtzen baitu / jende ezaguna perian. "Saluda". Or Eus 80. Danak esan nai zioten zerbait; danak<br />
nai zuten agurtu gazte bulartsua. TAg Uzt 41. Ango jendearen agurtubearrak eta eskukaldiak eragoztearren,<br />
Zumaiara begira jarri zuen lurrunontziaren muturra. Ib. 235. Bostekoa luzatu zion agurtzeko. Ib. 192. Abeslaritaldeak<br />
goiz-argia agurtuaz abesten du. Zait Sof 164. Orain guziak egun on dirauste: guziak agurtzen naute. Ib.<br />
73. Agurtzeko gauza ez zala, alde egin zun. JAIraz Bizia 18. Laixter ezagutu zuan Andoni ta eskuakin agurtzen<br />
zuan. Ib. 65. Elkar agurtzen zutelarik, besteak ez zion irribarre baten itzala ere egin. Mde HaurB 77. Agurtu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
451
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ninduan, txapela kendu ta buruagaz erreberentzi bat egiten eustalarik. Bilbao IpuiB 250. Jaiki, ta arengana<br />
ondoraturik, agurtu egin nuen. Txill Let 43. Biar arte esan diot agurtzerakoan. Ib. 53. Etxekoak agurtu ere egin<br />
gabe Etxebarniatik zapuztuta aldendu zen. Etxde JJ 190. Zure senarra etxean al da? Agurtu nai nuke. Ib. 187. Ia<br />
heltzear zaudenean, zaunkaka agurtu zituzten zakurrek. Osk Kurl 138. Joan da igesi / danak agurtuta. Uzt Noiz<br />
61. Agurtzen ditut asmuz bederen / nitaz oroitu direnak, / izatu dudan nahigabean / parte hartu duten denak.<br />
Mattin 57. Zakariasen etxean sartuta, Elizabet agurtu eban. Ker Lc 1, 40 (Ol, IBk Elisabeti agur egin zion). --<br />
Ongi etorri, ene maiteak, --agurtu zituen bere illobak. Izeta DirG 27. Iñor agurtu barik alde eban. Etxba Ibilt<br />
487. Elkarrengana eldu ziranean, agurtu zuten elkar aundiki-legera. Berron Kijote 141. Eta zuen senideak<br />
bakarrik agurtzen badituzue, zer egiten duzue zor ez duzuenik? IBk Mt 5, 47 (IBe agurtzen; Dv y Ol agur<br />
egiten). Ingelesez erantzun didate. "Hizkuntzarik dotoreenean" agurtu nahi kanpotarra. MIH 185. Agurtuko ote<br />
genduke gaur emakume bat, Detxepareren hitzekin? Ib. 246. Valparaisoko portuan izugarrizko jendetza zegoen<br />
pilatua; ontzikoak agurtzera etorri zirenak. MEIG I 60.<br />
v. tbn. Garit Usand 53. Iratz 171. Erkiag Arran 98. Basarri 33. Anab Aprika 46. SM Zirik 21. Salav 67. And<br />
AUzta 152. BEnb NereA 262. NEtx LBB 48. Alzola Atalak 67. Lasa Poem 98.<br />
Gazte beroek agurtu dute erakuspen hori oihuz, zalapartaka, yausiz. Hb Egia 137. Maingua altxatzen da eta<br />
abiatzen: Bortz mila arimek ikusten dute mirakulua eta agurtzen egia! Ib. 98.<br />
v. salbe. Salbea. Jangoikoak agur zaitzala, erregiña ta errukiaren ama. "Dios te salve". Legaz 5.<br />
(Aux. intrans. y complemento en instr.). Despedirse de. Piarres, gudaritzara erten baiño egun pare bat<br />
lenago, Lizargarateko kaxkora eldu zen apalondoz, bere maiteñoaz agurtzeko. Etxde JJ 63. Igarri zioten azken<br />
atsa bazetorkiola eta Bettiriri aditzera eman zioten bere arrebaz agurtzeko. Ib. 263.<br />
2. (Bera). Adorar, venerar. "Agurtzera gatozkiyo, venimos a adorarle" Bera.<br />
Tr. Usado por autores meridionales desde finales del s. XIX. Al Norte lo hallamos en Hiribarren.<br />
Testamenta, Testamenta behar dugu agurtu eta ez gizonak, erraten zion Protestant batek Katoliko bati. Hb<br />
Egia 118s. Yainko bada, orok eta non nahi behar dute adoratu. Yainko ez bada, nihork ezdu behar agurtu. Ib.<br />
55. Leku Santuak beneratu eta agurtuteko asmo Jainkozko eder berakin. Aran SIgn 39. Bakardade latz ura<br />
mendi eder artan, nun ere ainbeste gertaera miragarri ikusi dira, izandu da asko jendez agurtua bertatik<br />
bertara. Bv AsL 183. Goazen guztiok agurtutera; / Ama ederra, / Dalako bera, / Guretzako anparoa. AB AmaE<br />
373. Belauniko jarrita Jainkoa agurtu. Ib. 25. O nere salbatzaile laztana!... Agurtzen zaitut biotz biotzetik. Iñarra<br />
Ezale 1897, 123b. Jaungoikoa utzi [...] eta taiubak agurtu (adoratu)? BPrad EEs 1913, 216. Jaungoikoa<br />
agurtutzeko. KIkG 52 (KIkV 66 Jaungoikoa gurtu). Biotzez Jauna agurtu edo adora dezakegu. Inza Azalp 120.<br />
Jaungoikoaren izena, goratua, onetsia, agurtua ta maittatua ikusteko gogoa. Ib. 133. Eta bera [totema] agurtu<br />
eta berari begiramen ona beti azaldu oi dio bere adreriak. JMB ELG 50n. Aurresku ta atzesku, / bata bestên<br />
ondotik, zortzikoz agurtu. "Les prestan su homenaje". Or Eus 18. Agurtuz Irutasuna. "Adorar". Ib. 252. Hain<br />
gozo zait ixilik zure agurtzea. / Doi bat ukurtuz eta elgarri behatuz; / hain gozo zait arima zutan ixurtzea. Iratz<br />
144. Jaia asi baño lenago, agurtu dezagun Arantzazuko Ama. NEtx Antz 62. Agurtu zagun Yesus sortu berria.<br />
Izeta DirG 101. [San Migel eta Andre Maria] danok agurtu ditzagun. And AUzta 155.<br />
v. tbn. Bertsol 4-9-1932, 308. ArgiDL 81. SMitx Aranz 134.<br />
agurtu. v. agortu.<br />
agurtza. 1. Reverencia, adoración. Ill baño len ekusi nai nuke Jesus Sakramentatua, ari nik nere agurzak<br />
egiteko ta beraren bedikantza ta grazia emen artzeko. Mb IArg II 125s. Jaungoikoari zor zaion agurtza emateko,<br />
otoitza bearrekoa zaigu. ArgiDL 11. Jesus, Santuak [...] zeruan zure arpegi ederra ikusiz egiten dizuten agurtza<br />
bera nik emen sinismenez ikusiaz egiten dizut. Ib. 80. Abere edo totem-agurtzak. JMB ELG 50. Eta izan<br />
eitekezan izaki danetan, / bere diñak zirean agurtza eskeinketan / Aitak, [...] zeu artu zindun [...] / alako<br />
Semearen Ama zintekezan. 'Trenzando sus mejores alabanzas'. Gand Elorri 133.<br />
2. (Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (AG 1598) de agur 'ave' y el suf. -tza). Rosario (sarta de cuentas). <br />
Agurtzadun Ama-Neskutza AG 1598 (cf. ib. 1004 errosarijodun Ama-Birkiña). Agurtzadun Miren = Nuestra<br />
Señora del Rosario. Ayerb EEs 1916, 191. Eskubetan anbarezko agurtzak (errosarijuak) daruez. Altuna 22. Nere<br />
zai zeunden, Ama, / baratze atean, / Agurtza erakutsiz / otoitz ixillean. NEtx LBB 340.<br />
(Bera app., BeraLzM). Rosario (rezo). "Rosario, corona de Ave Marías" Bera app. Agurtza, errosario<br />
deuna egunero jaulkitzeko, errezatzeko. J.B. Ayerbe EEs 1912, 49. Agurtza-ostean (errosario-ondorean). A Ardi<br />
113. Urrilla agurtzaren (errosarioaren) illa. JBDei 1919, 298 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Agurtzaren<br />
egunari dagokion atala esazute. Ib. 300. Agurtza deuna (Errosario santua). KIkV 107 (KIkG 80 Agurtza donea).<br />
Esan dezagun egunero [...] agurtza edo errosario deuna. ArgiDL 108. Agurtza txit deunaren erregiña. "Regina<br />
sacratissimi Rosarii". Ib. 115 (Or MB 1330 Arrosario santuaren Erregiña). Belaunbiko, Agurtza / Otoizten dabe.<br />
Enb 97. Agurtza esan ondoan. Or Poem 551. Agurtza edo errosarioz asi zen elizkari au. Herr 25-9-1958 (ap.<br />
DRA). Agurtza deuna errezetan. BEnb NereA 139. Patxirenean, egunoro esaten zan ordubetheko Agurtza deuna<br />
edo errosarioa. Osk Kurl 55. Gabian lotarakuan / agurtza beti errezatu. And Auspoa 52-53, 171.<br />
3. Saludo. --Xabin. Ezagutzen al duk ortik datorren neska ori? Baietz esan dit. [...] Arretarik gabe egin dut<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 452<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agurtza, tutik esateke. Txill Let 33. Belar izpi segailla dakusat, [...] aizetxoak eragiñik zutik geldi eziñean. Nori<br />
egiten dio itzal-agurtza, orrenbestetan makurtuz? Ib. 54.<br />
- AGURTZA OSO. Rosario completo (ref. al de quince misterios). Agurtza osoa bere amabost zineskaiakin.<br />
JBDei 1919, 300. Batzuek ezagutzen ditut, egunero seme ta etxekoen artean agurtza osoa esaten dutenak. Ib.<br />
300.<br />
agurtzaile (Lar (-alle)), agurtzale. 1. "Saludador, el que saluda" Lar. Baionako herriko etxean Eskualherriko<br />
mediku andana bat bildu dira, Konpañon jauna buru eta Grenet jaun mera agurtzale. Herr 28-6-1962<br />
(ap. DRA).<br />
2. Adorador. [Jainko emakume] onen agurtzalleak (adoratzalleak). BPrad EEs 1913, 215. Buenabentura<br />
santuak dio iru agurtzale edo otoitz egille mota berexi dittezkela. Inza Azalp 119. Urrezko txalak, erderaz<br />
"Becerro de Oro-k", agurtzalle asko ditula. Munita 112.<br />
agurtzapen (Lh, que cita a Hb y Dv, pero en éste último no lo encontramos). 1. Saludo. "Salutation" Lh. <br />
Zenbatenaz amultsukiago zeruko Amak ez ditu onhartuko arrosorio sainduan errepikatzen diozkagun agurtzapen<br />
eta galdeak? Etcheb Zeruari 188 (ap. DRA).<br />
2. Culto, veneración. Jainkotasunaren izenean ematen baitzaie kultu edo agurtzapen ori. Vill Jaink 167.<br />
agurtze-lan. Adoración. Deabru-agurtzelanetan dabiltzanen irudiak. JMB ELG 50.<br />
agurzale (Dv A). "Qui aime à recevoir des saluts" Dv. "El que gusta de que le saluden" A.<br />
agurztatu, agurstatu. Saludar; adorar. v. agurtu. Agurtztatzea edo salutatzea. ES 357. Lehen üngürietarik<br />
landa, jaun Arxipretak agürstatü dio. Herr 25-12-1958 (ap. DRA). Jinkoak nahi dü laidazale hanitx, gizonari ere<br />
agrada zaio, baten ordre, 10-ek agürsta dezen. Herr 18-7-1957 (ap. DRA).<br />
agusatu. v. 2 abusatu.<br />
(agustai). "Arbusto de regulares proporciones, de madera muy correosa y blanca, hojas anchas, blanquecinas por<br />
el envés. Su fruto, comestible, son bayas rojas del tamaño de la endrina que forman pequeños ramilletes<br />
(Contrasta)" LzG.<br />
agusta(t). (?). Muillatuko duzu leihorretik bi agusta zabal. INav 136. Eta hamabi brasetarik berze bi<br />
agustaren burukotz. Ib. 134. Puntari etzaizkola hurbildu behar hemezortzi brasa baino gutiagotarat zeren<br />
handik bi agustat egin baiño lehen [...]. Ib. 134. Parece tratarse de una medida de longitud.<br />
agustindar, agustintiar. Agustino. v. agustino. Uriartetar Eustokio, erri onetako seme agustindar<br />
ospetsuatzaz. GMant LEItz 58. Asarretu zan Lutero, bera Aitta Agustindarra zalako. Inza Azalp 94s.<br />
Agustindarren Petri deunaren konbentuan. Gazt MusIx 57. Agustindar prailetzat. Ib. 57. Agustindarren eta<br />
Dominikarren arteko lixkarrak. Ib. 57. Zer erran Agustintiarrez, Malebranche barne? Lf in Zait Plat XIV. Aita<br />
Miguel de la Pinta agustindarrak. Alzola Atalak 145.<br />
agustino. Agustino. v. agustindar. D. Fr. Francisco de Gamboa, Agustinoa, Teolojiako Maisu ta<br />
erakuslea Salamankan. Izt C 460. Aren gorputza Naparroako Monte-Agudora ekarri zuten Agustinoak, beren<br />
ango praille-etxera. Or SCruz 10.<br />
agustu. v. abuztu.<br />
aguztu. v. abuztu.<br />
1 ai (gral.; Urt Gram 424, Lar, Añ, Dv, H), aii, aai. Ref.: A; Lh; Iz Als; Etxba Eib (ai, ay); Elexp Berg. 1.<br />
(Interj. de admiración, asombro, dolor o lástima). "Ay de mí" Lar y Añ. "Desdichado de mí, de ti..." Añ. "Interj.<br />
admirativa y enfática. Ai, zelako politta! Ai, etorri banintza!" Etxba Eib. Cf. ai(t)-.<br />
Tr. Documentado en todas la épocas y dialectos. Es de uso general en los textos meridionales. Al Norte,<br />
aunque documentado ya en Axular, falta en autores como Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y Oihenart. En DFrec<br />
hay 37 ejs. de ai.<br />
Ai joat gabiraia (V, 1536). TAV 3.1.15 (no es descartable que se trate del pref. votivo ai(t)-). Ai, Silvia, ene<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
453
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
laztana! Lazarraga 1152r. Ezta munduan gauza preziatuagorik denbora baiño, ordea ai, ezta egungo egunean<br />
gauza eztheusagorik edireiten. Ax 159 (V 107). Ah, hai Jesus! Badirudizu / Gustietan Jaun borthitza. Gç 89. Ai,<br />
zein andia zan zeure poza. Urqz 84. Ai! Itotzen nago! Ai! Itotzen naiz! Cb Eg II 52. Ai zer kalteak, zer ondorengo<br />
desditxak emendik datozen! Cb Eg III 224. Ahi aur ederra! / Ahi aur guria! / Ahi aur gozoa! / Ahi aur eztia!<br />
GavS 10. Ai bada, o ene Ama ona, ungi tristagarri da persebera ez dezan baizen bertze beldurrik ez duen arima<br />
batenzat. Mih 123. Ai ta zénbat ignoránte dén óntan, ezpaitúte estimátzen gauza, baizik iruditzea. LE Prog 106.<br />
Ai, neure gizon ona! Mg PAb 76. Ai! nere Kristauak, nola egongo ziran sasoi eder onetan. AA III 277. Ahi,<br />
zenbat pekatu ta Jangoikuaren ofensa dakarren ez erakutsijak. JJMg BasEsc 122. Ai! Betiko nireak egin eban.<br />
Añ EL 2 61. Ai ahizpa falsia! ai hi lotsagarri! Etch 412. Ai, ene Marroa, / Ahari gaizoa! Arch Fab 137. Ai Jauna,<br />
beltzegia naiz zuk niri begiratzeko. Dv LEd 149. Ai aita, zenbat atseginekin entzunen zaitudan! Dv Lab 267.<br />
Txanton, neri ardiyak / ik irabazi? ai! / koitadu triste orrek / ez uke gutxi nai, / desiatzen dek baño / ez aiz ordia<br />
gai. Bil 120. Ai! utzadazu; zure eskua otza dago jela bezala. Arr GB 104. Ai eta zeñ maite dedan! Ib. 25. Ai,<br />
itxasora ez dadukagu / edozein moduz juaterik. Arrantz 78. Ai, eziñ iñork konta dezake / dudakorikan egitzat.<br />
Noe 31. Ai, oraingo jendeak / astuziak dauzka. JanEd I 22. Batek sudurra galanta zuben, / ai zer oliyo-jarrua!<br />
Xe 314. Ai zer gusto ederra / guk an eman degun. PE 110. Aii, ez nago ni orrela oituba! Sor AuOst 96. Ai, anai<br />
Maseo, oraindik ez dezu ondo aditzen pobre biartsu izatia zer dan! Bv AsL 168. Ai! Ez beza ukatu... illa izango<br />
da. Apaol 35. Ai, zer astoa hi! Zby RIEV 1908, 760. Ai non dire leheneko gizon lerden, zalhu eta biziak? Arb<br />
Igand 43. Lo sor txar batek ezereztu eban / neure usain gozo laztana: / baina arrezkero, ai ze zoria! / barriz eldu<br />
da neugana. Azc PB 171. Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik! A BeinB 40. Ai ze<br />
atsekabea, ze atsekabea Arnoldorena! Ag AL 85.<br />
(s. XX) Gogamenetan asi zaneko, ai! ezagutu eban ederto Anjelek Mañasi zala. Ag Kr 154. Baña, ai! batetik<br />
eukezan pozgarri orrek eta bestetik euren biotzak bilddurrez. Echta Jos 23. Ai! Deskana egiteko zoriyan nago<br />
iya. Iraola 130. Ai, zu lango gixonik eztago ludi gustijan! Kk Ab I 9. Ai lenaoko denporak! Ib. 91. Ai zer jipoia<br />
daukaten gaur! Ill Testim 7. Ai zer lagungarriyak / dauzkagun etxian! Noe 121. Ai! Manuelen arno hura! Barb<br />
Sup 74. Ai! zorigaixtoz landa bazterrez, zonbat dabiltzan goserik. Ox 69. Bañan, ai! asko deabruaren / musua<br />
artuta il-oi dira. Jaukol Biozk 102. Ai, ze pozarren ikusten dodaz / Neure anaia laztanak. Enb 122. Ai, au don<br />
gauzien gozue! Kk Ab II 22. Ai! Gauza bat aztu zait. Banator beriala. Alz Bern 62. Ai, motel, ori bizi dan arte / i<br />
ez au ilko gosiak. Tx B 78. Parte emango eztezula, / ai, juezetara, / arrazoyik b'al dezu / zuk ezertara? Imaz<br />
Auspoa 24, 149. Ai Magali, ik urrungo Indiak ikusiren? Or Mi 38. Ai! barkatu! Ez duzu ikusi hemen gizon begi<br />
oker bat? Barb Leg 143. --Zein da lorarik ittunena? --Zatotik urteten dana, ai!, ardaua amattutian. Otx 42. Ai,<br />
zein gozo gauden, aopekotan! Ldi BB 122. Ardua eta atsua / bijak dantza-dantzari / Ai geure lapikua / ur-barik<br />
erre-bixi! Laux AB 63. Ai! ori da dantza, gaur ikusi duguna. Or Eus 374. Ai, Euskal jenden kantuak eta<br />
betiereko eskerrak! Iratz 150. Ai, gizajua. SM Zirik 125. Ai! ez euki bear ik / urte batzuk geiago! NEtx LBB 243.<br />
Ai zer eguna daramakigun / Amasako erri maitian! Uzt Noiz 120. Baina (ai baina madarikatua!) irispidean [...]<br />
gerta daitezkeenen artean hautatu behar dut etorkizunik onena. MEIG VII 186.<br />
v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Dh 229. Lap 69 (V 35). Jnn SBi 170. HU Zez 82. Etcham 31. Mde<br />
HaurB 15. JEtchep 115. Larz Iru 52. Ardoy SFran 141. Casve SGrazi 82. Xa Odol 311.<br />
(Con reduplicación intensiva). Baiña ai, ai, ai, eta millatan ai. Ax 172 (V 116). Ai, ai! Jesus milla bider.<br />
Cb Eg II 97. Ai ai! dio Santo Tomas Aingeru Maisuak. Mg CC 251. Ai ai! dio. Zergatik zoaz / Kalte egitera<br />
bazterretan? VMg 99. Ai, ai, ai gaixoak / nere gurasoak. Echag 166. Ai, ai, Jauna! Dv LEd 195. Ai! ai! zertako<br />
da asia / Galzen bada libertatia! Arch Fab 155. Ai! Ai! nik baiño obeki daki onek legeen berri. Urruz Urz 39. Ai!<br />
ai! ai! aiii! Sor AKaik 117. Pacheko orduan deihadarka: Ai, ai, ai! ai, ai, ai! Elzb PAd 63. Kadet Astoputz lehen<br />
mezara zabilan; / Orai aphezei gerlan omen du aski lan. / Ai, ai, ai! mutilla, omen du aski lan. Zby RIEV 1909,<br />
231. --Ator onera, petral maltzurre. --Ai! ai! ai. Alz Bern 75. Burdiñ-arrizko / kaiolan dago / erosta baten, ai!<br />
ai! ai. Enb 171. Ai, ai, iltzen naiz, ai, atzimurtzi ta ozka. Or Mi 23. Ai, ai, ai! Toki onean gaituk to, Pepe Ttiki!...<br />
Sorginak dituk hemen! Barb Leg 147. Ai! ai! Oi! adiskidez utsik eta eraillez betetako etxea! Zait Sof 49. Ai,<br />
Txomin! Ai, ai, Ai! Erruki nagik, mesedez eskatuten deuat. Bilbao IpuiB 34. Ai! ai! ai! egiten nuan nik. Osk Kurl<br />
86. Ai! ai! ai! ai! ai. JEtchep 18.<br />
Ai, ene desditxadua, / gaitxez rodeadua! Lazarraga 1143v. Ai ene titxa gabea, ene on beharra, eta<br />
urrikalkizuna, nork libratuko nau gorputz mortal hunetarik? Ax 476 (V 308). Ai helas jendaki haukien<br />
irrigarriak beure hitzkuntza propiala eztakite? ES 167. Ai ene tristea! Acto 182. Ai ene zori gaistokoa! Ai ene<br />
ditxagabea! Zer egin det? Onelako traizioa? Cb Eg II 59.<br />
(Con sintagma en dat.). Ai Gizasemea etsaien eskuetan yarriko duen gizonari! Ir YKBiz 441. Gaizpideak<br />
izatea nai-ta-naiezkoa da; bañan ai gaizpideak bere bitartez etorri-arazten dituen gizonari! Ib. 254. Ai zuei,<br />
aurrendari (gidari) itsuoi! Ib. 400. Ai egun aietan aurdun diranai ta bularra ematen dutenai! Ib. 410.<br />
"Aizutzaz! ¡Ay de tí! (Arch ms.)" DRA. Nora (ai nizaz!) joanen gara? (Pamplona 1666). TAV 3.1.28.<br />
(Lar, Añ, H). (En oraciones con el verbo en modo hipotético, exclam. que expresa un deseo irrealizable).<br />
"Oxalá, [...] ai bada" Lar y Añ. Ai demoniak datoz! Ai banaramate! Cb Eg II 187. Ai balego arima benetan<br />
humilde ta konbertidu bat. Mg CO 6. Ai! eta baziñaki, nolako perillean zauden! AA III 498. Ai baleude aitatu<br />
ditudan bezelako jakitunak, Samaniego ta Renteria Euskaldun euskarara eman batzuek! VMg 90. Ahi, artuko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
454
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
balebee Santu andi onen erabakija! JJMg BasEsc 164. Ahi! pensauko balitz zer dan pekatuba! Ib. 62. Ai au<br />
ondorengoak egingo balute! Lard 517. Ai! Banituke neure miñean arako berba / Erzilla zoli bertsolariak<br />
zituenak! AB AmaE 183. Ai! nik ere, bai, banik / hik dukan gozoa! Zby RIEV 1908, 769. Ai, hala balitz. HU Zez<br />
115. Ai, balute bazterretan aste guzia lanarekin borroka bizi diren gizon nekatzale guziek beren etxean zu<br />
bezalako emazte bat. Ib. 185. Ai bera balitz, da atxituko baneu! Ag AL 59. Ai orrela euskalduna zan lekuan<br />
euskalduna jaioko balitz. Ag G 364. Ai Jaungoiko maitea / neskazar banengo! Urruz Zer 103. Ai, Leaburuar<br />
guziok emen balira! A Ardi 6 (v. tbn. BeinB 47). Ai! Maria, Maria! Oihanburuan egon bahintz, hire xokoñoan!<br />
Barb Sup 85. Ai orok mihi hori bridatzen balute! Etcham 144. Ai bere amandre Marikorotzek burue yasoko<br />
baleu yaso! Kk Ab II 39. Ai ori egija ixan balitz, niri be zati bat emoteko! Otx 171. Ai, egaztia banintz, / gañikgain<br />
nenbilke! Ldi BB 16. Ai, itzul ahal banintz gauez-gau etxera! Iratz 159. Ai guritasun au / betiko balitza! Or<br />
Poem 518. Ai, une artan emaztea alboan izan balu! Etxde AlosT 53. Eta apika oraintxe zaudela garratzenetan;<br />
ai ala balitz. JAIraz Bizia 101. Ai, hirur gezür horik egiak balite! Mde Pr 52. Biotz bat daukat eta ai! mila<br />
banitu! Canc. pop. Ai! Jakin izan baneu gaur beste. SM Zirik 25. Ai, behar bezala zainduko balute! MEIG IX<br />
98.<br />
v. tbn. Noe 47. Arr GB 64. PE 58. Moc Damu 36. ArgiDL 34. Jaukol Biozk 58. Tx B II 98. Otx 171. TAg Uzt<br />
251. Iratz 178. Balad 113. Munita 56. Bilbao IpuiB 200. NEtx LBB 21. Xa Odol 270.<br />
2. (SP, Añ, Dv, H (V, G)), aai. (Sust.). Gemido, quejido, ay. "Aiha , plainu bat" SP. "Quejido, en los<br />
hombres, (V) aia, aiaria" Añ. "Aia, aija, plainte, gémissement" H. AxN explica auhenen eta dolamenen (533)<br />
por aien eta doloreen. Hango kantuak, leloak eta bozkarioak, izanen dira, aiak, hatsbeherapenak, inzirinak,<br />
nigar-xopinak eta arrenkurak. Ax 588 (V 378). Ezen badakigu Jeremias Profetak ere nola erran zuen ai izigarri<br />
eta ikharagarri hau. ES 152. Neke latzak [...] uzten dio burua oñazez ta barren guzia aiez, kezkaz, egarriz ta<br />
suspirioz betea. Mb IArg I 185. Eriren baten lenbiziko ots edo ai bat aditu horduko, an zen aren bazterrean. Mb<br />
IArg II 343. Ai bat beñere ixilduko eztana! Cb Eg II 128s. Aies Suspiros Sentimentus beterik balle negarresko<br />
ontan. CatUt 3 (CatAe 6 aies oies beteik, CatSal 7 aiez oiez beterik; v. AIEZ). [Zeruan] ezta yago izain<br />
tristurarik, ez ayik, ta ez oñazeik (300) LE-Ir. Pensa miserable bat ala iltzen luzaro ai kontinuoan (320). Ib.<br />
Norgan dira aiak! noren gurasoak ditu naigabea, ta negarra? Norgan aserrea ta leia? AA III 379. Haren ai eta<br />
plaiñuak / Urrun ziren adituak. Gy 45. --Zer da arroitu ori? [...] Idurindu ai bet (AN-gulina). "Parece un<br />
gemido". Orreaga 55. Isil-unerik eztaukan aia. Azc PB 31. Eta ori esanda, sukaldariak, noski, aai! bizia atera<br />
zuan. Anab Poli 63. Ai bat esan gabe, ilda gelditzen ziran. Salav 94.<br />
- AI ALIA. (Interj. que expresa preocupación o decepción). Askok emen, arpegia bai ona: baiña... egikerak!<br />
Ai, alia, egikerak! Erkiag Arran 141. Apurtxu bat lotsortxua ete dan-ta nago. Ai, alia! Nik i, ogei urte baiño leen<br />
bota neutsan begia lenengo neure senargei izan neban Kaittano defuntu ederrari. Ib. 90. --Ez yat niri ostera<br />
orrelakorik bururatu be egin. --Ai, alia. Oraingo neskak dauken gatza! Zeren begira ete yagonaz, sasoirik<br />
onenean bear diran tretza ta sare ta lakirioak gertatu ta ipini barik! Gero, ezton neska zaarrik faltako.... Ib. 110.<br />
- AI AMA. (Interj.). Ai ama! ai ama! ai ama! Zer da ori! ai! ai! ai! Alz STFer 133. Ai ama, ori da<br />
arrigarrizko gogortasuna! Echta Jos 150. Ai ama! Biotza lertu bear zait! Ag G 272.<br />
- AI AMATXO. "Ai amatxo, interj. de congoja. Ai amatxo, au da ondamendixa etorri dana gure gaiñ!"<br />
Etxba Eib.<br />
- AI EGIN. Quejarse, gemir. Baña ezta debekátzen ai ta oi, ta zinkúria egitea, baita naturál. LE Ong 60r.<br />
- AI ENE (V-gip; Lar, Añ, H). (Interj.). Ref.: Etxba Eib (ay enne); Elexp Berg. ¡Ay de mí!. "De igual manera las<br />
vizcaínas usan del Ayene, aspiración que significa '¡Ay de mí!'" TAV 3.3.1, 173. "Ay enne, galdu naiz ni! Etxba<br />
Eib. "Aiene! Onek die miñak dauzkatena Elexp Berg. "Aiene! ze pasau jatzu arpegixan?" Ib. Cf. Lcc: "Guay,<br />
interjección, ay eneri, ay erioa". Cf. aiene.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos.<br />
Ai ene! Ai ene galdua! Infernuko kateakin erremedio gabe nago! Cb Eg II 106 (Dv LEd 113 ai ene!). Ai ene!<br />
Zer dolore izan diteke onen parerik? Ib. 114. Ai ene! esaten zion konzienzian Aingeru onak, bekatu mortalean<br />
zaude. Mg CC 137. Ai ene! Ai, neure Aita ona! Zer egin dot neure itsutasun gogorrian! Mg CO 54. Ai ene!<br />
luzatu da deserri onetako nere bizia! AA I 621. Ai ene! Gedeon-ek deadar egin zuen. Lard 127. Ai ene! dana<br />
galdu zenduan! AB AmaE 20. Ai ene! Amando da. Ag AL 116. Ai ene! Irri-abarrik etzuan billatu. Ag G 160. Ai<br />
ene! zion Bikendik. Arekin sar nazute zuloan. Or Mi 150. Ai ene! ordu txarrean! Laux BBa 74. Beti deabruen<br />
mende... / Ta, ai ene! / sendatzerikan ez uste... SMitx Aranz 208. Ai ene baiña! Berron Kijote 157.<br />
v. tbn. Lek EunD 37. Zait Sof 147. Erkiag Arran 73. Bilbao IpuiB 202. Osk Kurl 179. Arti Ipuin 59. Gazt MusIx<br />
101. Ibiñ Virgil 78. Lab SuEm 175. NEtx LBB 98.<br />
(Con reduplicación intensiva). Ai, ene! ai, ene! Arren, Iauna, eznaizula itxi Zure eskutik. Ag AL 67. Ai ene!<br />
Ai ene! / Miseremini mei, gugaz erruki zadi. Enb 108.<br />
(Con eta intercalado). Troketan jausten diran ur minduak ez dira / Aiene, ta aiene, txilioz ixilltzen. AB<br />
AmaE 362.<br />
(Seguido de ba(da)). "Ai enne ba, ill biar nabe onek saskarrok! Etxba Eib (s.v. ay). Ai ene bada! Cb Eg II<br />
143. Ai ene bada! AB AmaE 157. v. tbn. Ag Kr 203. Bilbao IpuiB 211.<br />
(Con bada ta). Ai ene badata! Ag G 339s. Ai ene bada ta ni!... Ai nire errukarrija! Kk Ab I 101. Ai ene<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
455
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bada ta! gurien lapurrek dabiz, bai, lapurrek! Kk Ab II 86. "Ai enne baratatxo ba, amen nere azkena!" Etxba<br />
Eib (s.v. ay).<br />
- AIEZ. Gimiendo, quejándose. "Aihez eta auhenez dago" SP. "Aies ta oies egon" LE-Ir. "Aiez oiez (Sal), aies<br />
oies (Ae), aizka (R), dando ayes" A. Zure gana gaude hatsbeherapenez, aiez, eta nigarrez nigarrezko haran<br />
hunetan. Mat 6 (v. tbn. Harb 7). Suspiros, aies eta negarrez negarresko balle ontan. El 7. Heli ta aren erritar<br />
guziak asi ziran aiez ta orro arrituz aize guzia nasten. Mb IArg I 172. Orgátik arimak áies / suspira ta<br />
klamatzén. LE Kop 142. [Purgatorioan] daude aies ta oies, ta ezin adiarazi mundukoei (242). 'Gimiendo y<br />
quejándose'. LE-Ir.<br />
2 ai (Añ A). "Declive, ai, aia" Añ. "Ai 'declive' no está documentado más que por un ms. de Añibarro, pero<br />
es ésta la interpretación que usualmente se admite" ApV 16.<br />
ahi (V, G, AN-5vill-larr, B, L, BN; Urt II 233 (+ ahija II 71), Dv, H, VocB (ay)), ahia (SP, Lar). Ref.: A (ai); EI<br />
179s; Asp Leiz (ie); Iz To (aiya), ArOñ (ái); Etxba Eib (aixa); EAEL 134; Elexp Berg (ai). Papilla. "Ahia,<br />
bouillie, puches, papas. Ahia jalea, mangeur de bouillie" SP. "Alica, voz anticuada, significa un género de puche<br />
medicinal, aia mota bat" Lar. "Papilla", "poleada, aia", "talvina, especie de puches, aia mota bat" Ib. "Papilla de<br />
harina y leche" Iz ArOñ. "Afaittan, artua ta esnia ez zanian, aixa" Etxba Eib. "Aixa gustora jaten giñuan<br />
umetan" Elexp Berg.<br />
Bortxaz galkhatzen badio Deabruak iakia / Hala nola unhideak haurtxoari ahia. EZ Man I 108. Har zazue<br />
klera guti bat eta hartaz egizue liga edo ahia, eta gero gantzu edo phereka hantura duen lekhian. Mong 592.<br />
Hek ungi irakit panjeru batean urian erabilzen duzuela maiz makila batez ungi ahia egin artean. Ib. 590. Padera<br />
batean arno liga ogi mamiz eta hautsarekin ahia eginik. Ib. 588. Amatxok gero egingo deutsa / aia semetxoari.<br />
Acto 469s. Gaztaia, da esatia ai gaztua, edo gatz ta eznearekin egiten dan aia. Mg PAb 176. Oro ifrentzuz edo<br />
gaizki zaizkote argitan: [...] ilhar, lur-sagar, ahi eta gaztanbera, ortzegunetako; oilo, gaphoin eta azpikia,<br />
ortziraletako. Hb Egia 141. Idukiko da esnearekin eta iriñarekin egindako ai metxo bat eta botatzen zaio ai au<br />
esneari pixkaka, bakallauari kazuelaren inguruan jiraka erabilliaz aia ongi artu eraziaz. Cocinan 19s.<br />
Zazpiretako dana zegoan gertu: aza zuria ederki bigunduta, [...], ai gozoa pertzean lagatzetik dindilizka. Ag G<br />
228. Aia erosteko al duzu egur ori, amona? Or Mi 79. Iriñik etxakonau, baiña esnia bagiñaukon, otalora-azpitik<br />
sartagiña ekarri eta aia egingo giñuken. And AUzta 41. v. tbn. Elsb LehE 31.<br />
- AHIEZKO. "Aiezkoak, papilla (V-m)" A Apend.<br />
- AHI EZTITSU (G-to). Papilla a la que se le añade una yema de huevo.<br />
- AHI-ONTZI. "Papero en que se hacen las papas, paponzia, aionzia" Lar.<br />
- AHI(A)ZKO PASTEL (G-azp-to). Leche frita.<br />
aia. v. heia.<br />
ai(a). Linaje, familia; especie. Mauleko ihizlariek soltatu die epher hume andana bat, nahiz eta aia populka<br />
dadin. Herr 17-12-1959 (ap. DRA). Diroie Bordeleko ardoa osagarriaren hun dela, Delaunay, horko jaun<br />
Prefetak jüntatü dütü ardu egile handienak eta igaran dü behar ziela 'au chateau d'Epernon'-en mündiari<br />
erakasi ardu hoberen 'aiak' oro. Herr 21-2-1963 (ap. DRA). Gure aia bethidanik / bizi Urdatxe lürretan. Casve<br />
SGrazi 156. Han bizi zen aitzinetik / gure aia lanetarik. Ib. 76.<br />
haia (Dv ). Duvoisin interpreta por error 'haya' como sinónimo de pago en VocCB. Cf. VocCB:<br />
"Pagoa, pagua, bagoa, phagoa, fagoa, fagua, haya (hêtre)".<br />
haia-haia (L, BN, S ap. A; H). Deprisa, con paso ligero. "Haia-haia ioaitea [...] (L), aller, marcher à pas<br />
pressés. Haian-haian" H. "Haia haia ibili, andar ligero y airoso" A. Atzeman zuen bidean hibai bat, bainan<br />
yoan zitzaion gainetik haia-haia, ura harri izan balitz bezala. Hb Egia 73. Leheteko yauregiaren hegian barna<br />
Azkaingo bidean haia-haia zohan. Elzb PAd 1. Guan zela, behar den moldean aphaindurik eta bere makhila<br />
ederra eskuan harturik haia-haia eta mendiz-mendi nafartar famatu horren herrira. Ib. 8. Hantxet, baratze zolan<br />
da oraino, bainan, haia haia heldu zauku. Barb Sup 87. Haia, haia, horra beraz Apostolua Jainko-Semearen<br />
ondotik. Ib. 134. Maiz aski gibelerat behatzen zuela, haia haia urrundu zen. Barb Leg 135. Apheza xutitzen da,<br />
heldu da haia-haia begi logale batzuekin [...]. Lf Murtuts 10. Maiana dendaria bazoan haia-haia<br />
Errekanbordarat, goizeko bederatziak irian. Ib. 52. Ilhuntzeari buruz, ...bortz (lagun) bakharrek haia haia jo<br />
dugu Erromatik kanpo Jondoni Laurendiren eliza pare gaberat. Zerb Herr 7-6-1956 (ap. DRA). Horiek hola,<br />
haia haia Goa-raino egin zuen itzuli bat gure misionestak. Ardoy SFran 170.<br />
aihabe. v. aihubi.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
456
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiada (V-gip ap. A Apend). Lamentación. v. aiari(a), ai, aiene.<br />
aiai (VocBN, Dv). "Aiyai, interj. exprimant la surprise, la douleur" VocBN. "Aiai! cri de douleur, cri de<br />
surprise" Dv.<br />
Ai-aien nago (AN-larr). 'Ekin-nai bizi bizian nago'. Inza NaEsZar 301.<br />
ai-ai. Canto del pito real. Okillen ai-aiak, pirripiyuen txirriak, karnaben txirutxirak [...]. A. Arzac EE<br />
1884a, 11.<br />
aiaiaka. "Aiaiaka hastea, egotea, commencer à pousser des cris de douleur, pousser de longs cris de douleur" Dv<br />
(s.v. ).<br />
aiaika (L-côte ap. A; Añ). "¡Ay de mí! ai ene, ai niri, ai ene bada! Ai aika egon" Añ. "Dando ayes, gimiendo"<br />
A.<br />
ai-aio (Sal ap. A), ai-aia (V ap. A), aio-aio (R ap. A). "Paseo (voc. puer.)" A. v. apapa. Aita Sarrotek osoki<br />
petto egin zuen... aiaio zohatzila hegaldaka, amentsetako epher erreak bezala, xede miresgarri eta egin gogo<br />
ziren obra espantagarrienak. Herr 10-12-1959, 4. Ez da, ez, bakarrik aiaio juan Pauerat! Bazuken han<br />
ikustekorik norbait. GAlm 1957, 47.<br />
aiak. v. haiek.<br />
aialdeko (AN ap. A; H). Compañero, socio, el que está al lado; protector, ayudante. "Guardián" A (que cita el<br />
ej. de LE Urt). Cf. VocNav: "Ayaldeco, en vascuence significa espantajo o espantapájaros" Lurréko gizón<br />
pobre miserableén aialdéko ta lagún goarda gaitzáten. LE Urt ms. 136r. Kasto barin banaiz, naiz aingiruen<br />
lagun, Kristoren mutil aialdeko (177). LE-Ir. Ontas landara bear tu bi guardia aialdeko bekala (178). Ib. Zego<br />
bein Lutero udako arrats sereno bates balkon batean freskurain artzen, aialdeko zuela bere goakide urdea (319).<br />
Ib. Jesusen bi aialdekoak (357). '(Los dos ladrones crucificados) a los lados de Jesús'. Ib. Oná bi aialdéko<br />
edérrak bizikó, iltzekó ta ilondoréko: Jesús aldebatétik, Maria bérze aldétik. LE Doc 143. Yesusek ainbeste aldiz<br />
itzeman zien Aialdeko, Laguntzalea. Ir YKBiz 542n. Ta nik otoitz egingo diot Aitari ta beste Aialdeko bat<br />
(laguntzalea, gure alde-egillea, mintzaidea (abogado)) emango dizuet, egun-ta-beti zuekin egon dedin. Ib. 450.<br />
Nik Aitagandik bidaliko dizuedan Aialdekoa. Ib. 456. Ni yoan ezpanadi, Aialdekoa ezta etorriko; ni yoan banadi<br />
berriz, bidaliko dizuet. Ib. 457.<br />
Lagun bitxiak zituen aialdeko gramatika zelakoak aspaldidanik. MEIG VI 110.<br />
(AN ap. A Aq 594). Mujer que acompaña a la novia en la boda. "Compañeras de la esposa cuando se casa,<br />
aialdekoak (AN)" Aq 594. Cf. VocNav: "En la Cuenca y Montaña llaman aialdeko a la mujer que acompaña a la<br />
novia en la ceremonia nupcial". Cf. tbn. LzG: "Novialdeco, padrinos de la boda (Llanada)". Neskatx<br />
aialdekoak --ez iñor ergela-- / senargaiaren billa egun-xintaz bêla. / Mutillengandik bereiz erdian dutela, /<br />
andregaiarengana; ark ustua du gela. Or Eus 360. Aialdekoren batek ez begiak legor; / izanen âl-da noizpait<br />
arentzat beste nor. Ib. 363. Aialdekoek lagun zioten / erdi-illetaz Elizara. Ib. 410.<br />
aialdi. v. aitaldi.<br />
aihalgei. v. afalgailu.<br />
aihalgune. v. afalgia.<br />
aihaltu. v. afaldu.<br />
ahian. v. 1 agian.<br />
aiar. v. addar.<br />
aihar. v. 1 ihar.<br />
ahiarazi, aituerazi (Añ (G, AN)), aituerazo (Lar). 1. "(Hacerle a uno) acabar" Lar y Añ.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
457
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. (Dv), ahierazi (S ap. Lh). "Faire défaillir" Dv. "Faire s'épuiser" Lh (que cita a Azkue, pero no lo<br />
encontramos).<br />
aiari (V ap. A; Añ, H (V)), aieri (V ap. A). 1. Lamento. "Quejido, en los hombres, aia, aiaria" Añ. "Aieri (ms.<br />
Mg), lamento" A. Gustija da negarra; garrasija, uluba, zizpuruba, aijarija, inzirija eta diadarra. Astar II X.<br />
Evak ekarri zituzan aijari, zizpuru, zotin eta negarrak. Ib. 272. Ingiraturik gaukezan aijari, zispuru eta<br />
negarrezko estura. Astar (ap. H). O zeinbat negar garratz! / zeinbat aiari! / zeinbat garbai eskerga! Zav Fab<br />
RIEV 1907, 531.<br />
2. "Ajari, carcajada; ajariz egoten zen" Asp Gehi. "Ajariz (V), a carcajadas (Darric)" DRA.<br />
aihari. v. afari.<br />
aiariaka. "Aieriaka (V-m), quejándose interiormente" A (s.v. aieria).<br />
aiarko. "(R-uzt), mogotes, cuernos que, anualmente uno, brotan en la cabeza de los corzos" A. De aiar [=<br />
addar] + -ko. Cf. adar, addar.<br />
aiharkunte. v. aiherkunde.<br />
aiharra-haio. "(Lc), (familiares) demonios" A ( Lh, s.v. aiher).<br />
aiarte (Ae). "Especie de liana de madera porosa que se puede fumar" CEEN 1970, 354. v. AIHEN ZURI.<br />
haiatu. "Haia, arrear, excitar las caballerías" A Ori soka, emozu adarretik; yauzaraziko dugu frixtan<br />
untzitik untzirat; lauzka edo haia-zazu, nik helatzean. Hb Egia 133. Mendiaren hegier behera, artzain bat heldu<br />
zen huxtuz, / aintzinean artalde eder bat laster handitan haiatuz. Barb "Galerna bat mendian" (ap. DRA).<br />
aiaz. v. agiaz.<br />
aiazi. v. adierazi.<br />
hahiaztu. v. baheztatu.<br />
1 aiba. 1. Ahí va, toma. v. tori. --Ontza bi urre Jose Domingon alde! --Ta gipuzkoatarrik beroenak edo<br />
jokalarienak onela erantzuten zioten: --Ai ba, eginda daude bi ontzurreak! Ag G 102. --Nik badakit zu bizi<br />
zerala / etxe oneko nagusi; / sega ederrak ogeina pezta, / nai badituzu erosi. / Aiba bost duro, bi arrirekiñ /<br />
onen-onena berezi. Tx B II 145.<br />
"Interjección por medio de la cual el jugador previene al adversario que va a sacar la pelota. Si éste acepta,<br />
responde asi!, '¡empieza!'. Darric (Indudablemente es el 'ahí va' español)" DRA. Besta hirugarrenean, astert<br />
atsaldean estrenatua izanen da plaza berri hori esku-uskako pleka partida eder batez: Eiharalatarrik<br />
Madalendarren kontra. Aiba hor putikoak! Eskual 17-7-1908 (ap. DRA).<br />
2. "Aiba! Ene ba! [...] Interjección de asombro. Aiba, ikusi zelako sonbrerua daroian Irenek. --Enrikek<br />
azidentia euki dau. --Aiba!" Elexp Berg. --Aiba! Paperaren izena esaten dau deadarka! --Ta ganera, Nikanor<br />
da! Erkiag BatB 31.<br />
- AIBA DIOS. "Exclamación que denota sorpresa. Aiba-dios, giltzak galdu jatak. Atzo gabian etxera banajatuan<br />
eta, aiba-dios, kriston arratoizarra ataixan" Elexp Berg.<br />
2 aiba. "Aiba! (S-bas), interj. para hacer andar a machos, caballos" A. Cf. 1 aida.<br />
aibarte. "Azkuek jibarta lez erabilten dau" Zubk Ond 234. v. jibarta (2).<br />
aibel. v. 1 habaila.<br />
1 aida (V, G, AN; Lar, Añ (G), Dv (G, L-côte), H (V, G)). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. (Interj.; voz<br />
empleada para animar al ganado vacuno). "Harre [...] a los bueyes" Lar. "(Sin ton ni) son, ez baida, ez aida, ezeri<br />
eztagokala" Ib. "Arre [...] a los bueyes" Añ. "Cri du bouvier pour faire marcher l'attelage" Dv. "Aida ta esti, arre<br />
ta so" A Apend. "Interj. con que se anima al ganado. Aida Morroxko! Aida Nafarra! Ixoo! " Etxba Eib. Cf. LzG:<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
458
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Aidá, voz empleada para animar al ganado vacuno (corriente)", y VocNav: "¡Aida bey! voz que se da al ganado<br />
bovino de tiro para que ande. Equivale a ¡arre! (Pamplona, Montaña, Zona Media)". Gero baturik burdijan /<br />
al daien guztijak / aida txuri! esanagaz / daruez idijak. DurPl 67. Bazter guztietatik entzuten zan oo ta aida, arre<br />
ta iso, jeup eta kaixo. Ag G 83. Ez ote diegu egunen batean nekazariai "aida beiak" ingelesez entzungo? A Ardi<br />
139. Itzaiak "Aida!" esaten zuen / eta gurdiyak irrintzi. Tx B I 249. Aida Gorri! Aida Motxa! / dio malko-tartean.<br />
Jaukol Biozk 15. "Aurrera, Txuri!", "Aida, Txordua!", / eltzen da Praisku mendira. Enb 174. San Isidorek<br />
sumatu eta / onela dio: "Aida, idi! / Zelatan dagon orri atera / iok ezkerreko begi". Or Eus 227. Gurdiari<br />
koketan emanez olio, / negar alaigarria eragiten dio. / "Aida!" alper ugari, iñork entzunen balio. Ib. 365. Aida<br />
txuri! Aida gorri! / itzaintzan Andra-Mari. SMitx Aranz 82. Aida ta esti zebiltzan soroetan baserrikoak.<br />
Sorarrain Lili 11. Gogo aundi gabe, "Aida"! esanda, gurdiak eman zion berako bideari. NEtx LBB 23.<br />
Izutu egin ziran idiak. Bustarria erdibitu eta aida bat esateko unea baiño denpora gitxiagoan alde egin eben<br />
andik. Alzola Atalak 42.<br />
- AIDA AIDA. "En lenguaje infantil, el ganado vacuno. Guazen amendik, aida aida dator gura [sic, por gure]<br />
ganaruntz da" Etxba Eib.<br />
- AIDA TA IXO. "A trancas y barrancas. Aida ta ixo, bagoiaz zartuaz" Etxba Eib.<br />
2 aida. 1. Momento presente. Izatea edo aidako ustea ezdai aldia, aldian zimendua baiño. "La idea de<br />
momento". A Gram 162. Lengo aldian, igaroriko ustea eta aidakoa alkartuten daiz. "En el tiempo anterior se<br />
relacionan idea pasada y presente". Ib. 163. Aidako usteak uste bakarrak daiz, eta almen bakar baten ernetan<br />
daiz: adinean. "Las ideas momentáneas o presentes son ideas simples, únicas". Ib. 163.<br />
2. Instante. Ni sartu nintzan une, aida edo liparrean geldirik egoan tinka-tinkaro bere Amari begira. Ag AL<br />
11. Bein itxas-pean, bein itxas-ganean, mendielako olatuakaz txalupeari sendo eldurik, itxaroten aida batetik<br />
bestera eriotzako ordua. Echta Jos 92.<br />
- AIDA BATEAN. Al instante, inmediatamente. Iatzi zan aida batean atarira. Ag AL 116. Riktrudisen<br />
deadarrak entzutean, igon eben bekoak aida batean. Ib. 86. Aida edo memento baten. Ezale 1897, 194a. Atzo<br />
goizaldean, enekian zer egin da aida baten [...] Anbotoko menditik Ondarroara ioan nintzan. A Txirrist 5.<br />
Zabaldu eizan aida baten erri guztian albistea. Ag Kr 85. Jarrita egoan tokitik aida batean jagi, inguruko<br />
gelatxo batean sartu ta atara zituan nunbaitetik diru-paper batzuk. Ib. 148. Aida baten joan zan Zolozabal<br />
abadeagana. Echta Jos 173. Onek ikusi ebaneko gizaseme aren arpegia, aida baten ezagutu eban. Ib. 365. Gusti<br />
au igaro zan aida batian. Kk Ab I 39. Berpertatik ariñeketan asi eta aida baten eldu zan urira. Otx 149. Nire<br />
otseñai aginddu, ta beiuaz aida baten jauregiko osagilliaren billa. Ib. 162.<br />
- AIDAN. "Pedro aidaberian, orain Pedro, aidan. Al instante, inmediatamente" (G-bet). "Aidaberian, aidan, al<br />
instante, inmediatamente" (G-bet). Guzurrezko apaltasun orrek bere aidan edo ameneko edo berealaxe<br />
ezereztuko dira. A Ezale 1898, 4a.<br />
aidaberian. v. AIDAN (s.v. 2 aida).<br />
aidago. v. ahaidego.<br />
aidaka. Gritando, animando al ganado. Lur langintzan nekazariak, idi buztartuakaz aidaka. Ag Kr 205.<br />
Baino onek ere atzera, aurrera, / biz, geigoz, dabil bidea, / eztena "aida"ka erakutsiaz. Or BM 52. Itzai sendor<br />
batek agurtu nau arestian, eta "Aida idi"ka galdu da bere abotsa, aldapan gora gurdi batekin zijoalarik. Txill<br />
Let 54.<br />
aidakada. Cf. 1 aida. Burdinaren txirrioak datoz mendiko basoetatik. Baserritarraren aidakadak be bai.<br />
Alzola Atalak 83.<br />
aidanean, aidanez. v. AGI DANEAN, AGI DANEZ (s.v. 1 agi).<br />
aidango. v. ahaidego.<br />
aidari. Illunabarra zan eta biok aidari! oiu egiñaz, zijoazen beren etxietara. (Interpr?). EEs 1925, 252.<br />
aidatu (Lar Dv y H, Añ, A). 1. "Harrear" Lar. "Aida, expresión que sirve para incitar los bueyes a tirar, y<br />
trabajar, y aidatu incitarlos así: y aunque han quedado hoy en esta significación, es de creer, que en lo antiguo no<br />
la tendría tan restringida" Lar DT XXI. "Arrear" Añ y A.<br />
2. "(V), poner orden en algo" A. Mirabe zar auek etxea aidatzen ederki ikasten dute. (Interpr?). NEtx Antz<br />
22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
459
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aidatu. v. airatu.<br />
aidatzaile. "El que arrea a las caballerías; aguijoneador (Darric)" DRA.<br />
aide. v. aire; ahaide.<br />
ahide v. ahaide.<br />
aide(n)go. v. ahaidego.<br />
aideplano. v. aireplano.<br />
aidepote. "O qualis agitatrix! aidepote nolako feldarakoa!" Urt I 439.<br />
aidetikako. v. airetikako.<br />
aido. "Aido-aiduan, modo en que se manifiesta, en el mar, un viento (o aire) suave del NO o del N; se dice<br />
también del movimiento del agua" (G-bet).<br />
haidor (AN-gip, BN-baig ap. A; Dv, H (L)), haindor (H). 1. Altanero, orgulloso. "Fier" Dv. Espaiñolak<br />
haidor dire duda gabe. Gy 124. Ikusiko die adixkideek ez nizala pikaren azken umia, ez eta ere irri egiteko<br />
errekaitu bat, tetela, ergela, edo mentsa, bainan gizon bat haidorra, eta buru bipilekoa. Zub 69. Gorri torre<br />
t'orma ta arri, / indar ta altura iratzarri, / arkaitzez, garratz, eleiz akaitza, / irme ta aidor, barri. Gand Elorri 55.<br />
(Uso sust.). Hargatik, etzuelakotz haidorrik edo maleziarik ttikiena Jesus Jaunarentzat, baliatu zen Juduak<br />
ez-bezala harren aitzinean. Jnn SBi 395.<br />
(Uso adv.). Uztar bat zioen zaldiak igorri, / Haidor altxaturik bi zangarrak goiti. Gy 274.<br />
2. (L-sar ap. A; H). Trabajador. "Enérgico para el trabajo, ansioso de trabajar" A. v. aidur (5). Plauto gizon<br />
aidorra zen, trebea eta adimendutsua, buru ernekoa. (Interpr?). AIr Egan 1955 (5-6), 40.<br />
3. "Aidor (B) esbelto, airoso" A.<br />
- HAIDORRIK. Orgullosamente. Musde Bele zegoen haritz tontorroan, / haidorrik zadukala gasna bat<br />
mokoan. Gy 1. Gisa hartan aphaindurik, / anpurus eta haidorrik, / gan zen fite morgatzera. Ib. 206.<br />
haidorkeria (-keri BN-baig ap. A; Dv, H). "Discours, action, trait qui dénote fierté, orgueil, hauteur" H.<br />
"Soberbia, altanería" A.<br />
haidorki (BN-baig ap. A; Dv, H). "Avec fierté" Dv. "Altivamente" A. Hail! marmotxa ez deusa! /<br />
Lurraren korotza! / Zerron lehoiñak haidorki / egun batez ulitxari. Gy 299. Eta baldiñ otso yaunak atzematen<br />
bazaitu / uztarko batez haidorki matrailla hauts ezozu. Ib. 38.<br />
haidortasun (Dv, H, A). "Caractère hautain, fier, hautaineté" H. "Altivez" A.<br />
haidortu (AN, BN ap. A; Dv, H). "Devenir fier, orgueilleux, hautain" H. "Hacerse altivo" A.<br />
aidoso. v. 1 airos.<br />
aidu. Nere aidurik gabe, nere odolkideak elikatzeraño maitemindurik iñor etzala. 'En contra de mi voluntad'.<br />
Zait Sof 133.<br />
haidu. v. aiduru.<br />
aidur (G ap. A; Lar, H (L; + h-)), haindur (H). (Es muy difícil fijar y distinguir los valores de haidor y aidur<br />
(cf. tbn. andur), que parecen haber sido usados y recogidos sin mayor conocimiento de causa).<br />
1. Maligno, perverso. "Maligno" Lar. "(L), malicieux, trompeur, méchant" H. v. andur. Arimaren griñaldi<br />
güzietarik hügüna da hotzena, aidürena ta galtakorrena. (Interpr?). Egiat 223. Kreatura enganos, haidurrak,<br />
ezezta bitez hemendik. Gilh. D'Arc [?] (ap. H). Gaizkiñ aidurrak animari saietsik argalenetik eraso, eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
460
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gaiztakerian lengo azkarri edo len baño areago neskatxa egiñ zuen. Arr May 179. Pekatari aidur oni. Arr Orac<br />
283. Zer zorakerik atxiki zaitu, ene gizagaixo! Zein gogo aidur oldartu da zure buruzki oldar gorrienaz baño<br />
gorriagoz? 'Qué deidad'. Zait Sof 94. v. tbn. JKort Y 1935, 96.<br />
(Ref. a cosas). Maligno, perjudicial. Azkenean sukhar aidurretarat agertu zen [gaitza], ta hartarik hil zen.<br />
Birjin 352.<br />
2. haindur (Ht VocGr 331, Lar, Dv (que cita a Abb) A). "Austère, dorphea, haindurra" Ht VocGr 331.<br />
"Austero, latza, garratza, haindurra, dorpea" Lar.<br />
3. aidurra (det., Añ (AN)). Pesado, grave. "Palabrada, (V) berba, (G) itz, (AN) mintz astuna, aidurra" Añ. En<br />
los ejs. de Añibarro, salvo errata, aidurran hace suponer aidurra, con -a constitutiva. --Zer da bekatu<br />
eriozkoa, edo mortala? --Da erratea, egitea edo nai izatea zerbait Jangoikoaren Legearen kontra gauza andi<br />
edo aidurran. Añ CatAN 46s. Noiz eta oriek gatik Jangoikoaren, edo Elizaren mandamenturen bat gauza andi<br />
aidurran ausitzen dugun. Ib. 58.<br />
4. "(V, G), mentecato, sin brío" A.<br />
5. (L-ain, B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Haidur (L-ain), muy trabajador" A. "Cualidad de la persona muy<br />
trabajadora e incansable. Gizon aidurre batre nekatzen eztena" Izeta BHizt2. v. haidor (2). Ezagutu duten<br />
guziek gogoan atxikiko dute zer gizon langile haidurra zen, girixtinoa eta begiratua. Herr 14-4-1960 (ap. DRA).<br />
6. (Sust.). Aidur gaiztoko espiritu batek lilluraturik. Zeru (ap. H). (¿Relacionado con adur?).<br />
7. Egon ta iraunez, beera bearrak, / bultza betiko aidurrez, / zapalduko deust, nik ezin ala / eutsi, aldamen<br />
astuna. 'Con su terca constancia'. Gand Elorri 168.<br />
aidur. v. AHAIDE HUR.<br />
ahidura (Ht VocGr, Dv A, H). Debilidad, flaqueza; aflicción. "Lassitude, onhadura, ahidura" Ht VocGr.<br />
"Inanition, épuisement" Dv. v. akidura. Den beraz arbuiatua, den humiliatua, den gizonen hegietan eroria<br />
eta garaitua, den sofrikariz kargatua, ahiduraz flakatua. Ch III 50, 3. Atsegiñek, zu gabe, ez dakharkete<br />
khexagunerik baizen, zoramendurik eta ahidurarik baizen. He Phil 535. Gaitz luze batek ekhartzen duen<br />
ahidura. Jaun Dauphin zenaren... (ap. H). Egin dute bai urratsa, sortzen da ahidura, / miratzerat doaz moltsa<br />
zenbat duten thresora. BertsZB 121. Ez dut zure gainera igorriko Ejiptoari eman izan ditudan ahiduretarik<br />
batere. "Cunctum languorem, quem posui in Aegypto". Dv Ex 15, 26 (Ur gaitzik batere). Azkeneko ahidura<br />
guzietan zen emazteki pobre batek igorri zioen othoiztera ethor zakion (erretora) azken sakramentuak emaitera.<br />
Jaur AndreB 105 (ap. DRA).<br />
"Languidez. Barneko ahidura, languidez de estómago (Darric)" DRA.<br />
aidurkeria (Lar, H (+ h-), A Apend), aidurreria (H (+ h-)). "Malignidad, perversidad" Lar. "Malice,<br />
tromperie" H. Gauza gaizto bat ziertoa ta agirikoa danean, jardun liteke aren gañean itzegiten, itzegitetik<br />
protxuren bat badator, eta gorrotoz ta aidurkeriaz egiten ezpada. Arr CDoc 160. Mundu osoa alako eran jarria<br />
dago, non guzia aidurkeri ta gaiztakeriara biurtua dagoala [...] esan liteke. Donce 2.<br />
aidurki (Lar, H (+ h-), A Apend). 1. "Malignamente" Lar. "Méchamment, frauduleusement" H. "Con malicia,<br />
fraude" A Apend.<br />
2. Con ímpetu, fuertemente. Empleado sg. FIr (EEs 1930, 178) con el sentido de "fuertemente" por Leon en<br />
Imit. Gauaz, eguna haidurki lanean iragan badu, ez zako, ez, hanbat laket medikuari ohetik ilkitzea, loa<br />
galduz. EskLAlm 1914, 35.<br />
aidurratu (AN ap. A, que cita el msLond; Añ (AN)). "Agravar" Añ.<br />
aidurtasun. "Haidurtasuna, caractère malin, malicieux, méchant, rusé, perfide" H.<br />
aidurtu. "Haidurtu, devenir malin, méchant, perfide" H.<br />
aidurtza, haindurtza (Lar). "Austeridad" Lar.<br />
aiduru (BN, S; O VocPo, SP, VocBN, Gèze, Dv (S), H), haiduru (S; Gèze, Dv (S), H (S)), haidu. Ref.: A; A<br />
Morf 216; Lh (haidüru); Lrq (haiduru); Gte Erd 302. 1. (Tema nudo; usos adv. y predicativo. Empleado sobre<br />
todo con egon). A la espera, a la expectativa. "Aiduru, attendant. Aiduru egoitea, demeurer en attente" O VocPo.<br />
"Qui est en faction à attendre" VocBN. "Qui attend" Gèze. "Solícito, diligente, el que está esperando" A. v. zain.<br />
Tr. Documentado en autores suletinos y, a partir de mediados del s. XIX, tbn. en algunos labortanos y bajonavarros;<br />
en el s. XX tbn. lo hallamos en meridionales como Markiegi, Orixe, Aresti y Azurmendi. Con<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
461
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aspiración inicial es empleado por la mayor parte de los suletinos (aunque en Tartas y en Eguiateguy aparece ai-,<br />
en el segundo junto a hai-); también por Etchamendy, Lafitte (aiduru en Murtuts), Xalbador (v. infra<br />
AIDURUAN; junto a aiduru) y Aresti. Hay dos veces aidura, seguramente errata, en Tartas (Onsa 63 y 72), por<br />
nueve ejs. de aiduru. Hay haidu en Mirande.<br />
Bide handian beha, aiduru eta goaita zagoen. Tt Onsa 63. Bizitze eternalaren desiratziaz, eta harat juaitera<br />
iseiatzen direner, zuñen huntarzün handiak daudian haidürü. Mst III 49, tít. Banitate bat da laster beno<br />
lasterrago igaraiten den gaizaren maite ükheitia, eta bethi irañen dian alagrantzia haidürü daukünaren lekhiala<br />
lasterrekaz ez juaitia. Mst I 1, 4. Han zonbait egün egonik ziradialarik gaizak trüküz hazkürrützaz emaiten,<br />
zaudian zer gerthüren zen hantik aidürü. Egiat 159. Gure espatak bilainzirik / haidürü gaude hebe. Xarlem 781.<br />
Merkhatüti jiten ziradin, ez phensatzen zielarik / Burreba haidürü ziela, etxe khantian gorderik. Etch 624.<br />
Popülia haidürü zegoan kanpoan antsia handitan. Ip Hil 93. Khasu emak, muse Sarri / ihizlari zorrotz hura /<br />
haiduru duk, oi, gaizki Petiriñalat bahoa. Balad 132. Zonbait minuta iragaiten zaizkigu, aiduru. JE Ber 27.<br />
Zenbat amaso dauden aiduru.... Iratz 178. Horra bada nola, ez nahiz beren fortuna zubi hortan erain beharrik<br />
gabe, hain prestu zauden tokiaren gainean aiduru. Lf Murtuts 22. Haiduru bezala egon zen hari buruz<br />
inguraturik. Mde HaurB 72. Hura bezala haiduru ziren guraso eta neskameen saldotik bazter. Ib. 59s. Haren<br />
osagarriaz arrenküra zen bati egin zian arrapostü hau: haidürü. Herr 20-6-1968 (ap. DRA). Bakotxa haiduru<br />
dagolarik mintzatzeko aldia etorri arte. Lf in Casve SGrazi 12.<br />
(Con sintagma en dat.). Auko zori gaitzari ekuru, eta onari aiduru. "Souffre en patience la mauvaise<br />
fortune, et demeure en attente de la bonne". O Pr 54.<br />
(Precedido de gen.). "Amaren haidürü niz (S)" Gte Erd 171. Zaude zu lekhu orotan haren aiduru. Tt Onsa<br />
176. --Hil ondoan norat ioan zen Iesüsen arima? --Linboetara; anhartio hil zirenen arima honen hantik<br />
idokitera, zoin lürpe hartan haren aidürü baitzaudian. Bp I 34s. Zaudien haren aiduru. CatOlo (ap. H).<br />
Herioaren aidürü, üngürü zonbait thonbari eginik abiatü zen oihaniala. Egiat 161. Printzesa Amboise-ko<br />
palazioan zagoan ezteien adinaren haidürü. Ib. 272. Khiristiak hantik hürrün / nik dütüt edükiren / eta zure<br />
ordren haidürü / bethi han egonen. Xarlem 337. Ondotik ez duzu zeren abiatu; / Ez egon haren aiduru. Gy 31.<br />
Jesu-Kristok agindu zioten Apostolueri bere Izpiritu Saindu kontsolatzailea, erraiten ziotelarik zagozila<br />
othoitzean haren aiduru. Lap 316 (V 143). Han bizi izan zen Elia Profeta handia, [...] eta beste hanitz gizon<br />
Jinkotiar, othoitzetan, penitentzian, Salbazale hitzemanaren haidürü. Ip Hil 144. Maria eta Josef bizi ziren<br />
Nazarethen, gogoa Jinkoarekin, Salbazaliaren sor-mügaren haidürü. Ib. 89.<br />
(s. XX). Jesu-Kristok hitzeman Izpiritu Sainduaren aiduru. CatJauf 63. Lanaren aiduru. JE Bur 209.<br />
Eskoletan haur ttipiak nigar marrumaz zaudek, su ondorat hurbiltzeko beren aldiaren aiduru. Ib. 121. Badakigu<br />
norbeit [...] eta eguerdi aintzinttoan zagoena, izpiritu bihotzak erne, benedizione haren aiduru! Lander EEs<br />
1916, 61. Etchegoyhen! haigü bazkaitara, hire haidürü gütük. Const 39. Zeren aiduru othe dagozi? JE Ber 86.<br />
Goiz guzi artan / egonik aren aiduru. Or Eus 334. Neskak urrun ez daude mutillen aiduru. Ib. 16. Murtutsen<br />
aiduru zaudelarik. Lf Murtuts 21. Gizona haren erasiaren haiduru zen, itxaropen oro galdurik sekula bere<br />
nahira erakarri ahal izanen zuela orain. Mde HaurB 39. Lagun dut et'entzun nai / bai oren hunen egon niz<br />
haidu! Mde Po 47. Eta hiltzeko tenorean iduri zuen norapait bazoala, zerbait handiren haiduru. Lf in Zait Plat<br />
XVIII. Jente xehea haren zai eta haiduru zegoen. Arti Tobera 275. Etzauden jende on hauk / gauz horren aiduru,<br />
/ dozena bat aski eta / ukan amahiru. Xa EzinB 104.<br />
v. tbn. Elsb Fram 71. Haiduru: Etcham 187. Lf in Casve SGrazi 17.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Arroper, zaiari, bardin mothoari / zerbait kanbiatzen oro dirade ari. /<br />
Arropa belzenak, zaia eder haiduru, / Edertarzunaren egon dite inguru. Arch Fab 197. Bihotz-minak oro hezirik,<br />
/ hondamen haiduru zegozen. Mde Po 89.<br />
(Con radical verbal). Eguzkiek, inguruz inguru, / ene soin haur, berriz sor haiduru / hiretan lo, garrez jo<br />
lezaten. Mde Po 53. Hemen Gastonek bere hitzaldia eten egin zuen, Helenak zer-edozer galdegin haiduru izan<br />
bailitza. Mde Pr 174. Lehengusuaren ager haiduru zegoelarik. Mde HaurB 76.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)eko). Oin arinak prestu dauzkat / bizitzaren bidea / finitzeko aiduru. Azurm<br />
HitzB 49.<br />
(Con subjuntivo). Mahaian jarri zelarik Theresak janaria ekar ziezon haiduru. Mde HaurB 68.<br />
2. (Sust.). Espera. Aidürü hartan nork beria ideki behar diala ahalena ta Jinkoari ordaria eskentü zorthiak<br />
eztereion berze honkirik ützi. Egiat 158.<br />
- AIDURUAN. Esperando. Hark erran zautan: Zertan zaude hor mundutarren haiduruan? Xa Odol 328.<br />
- AIDURUZ. Beraz, zirenzat xahu estakuruz, / hel zazkio, sober' aiduruz, / zugatik hilzen ari denari. O Po 17.<br />
(Precedido de gen.). Sehaska huni buruz kantu eta kantu, / irri baten haiduruz astia dut galdu. "Haur<br />
hilaren arreba eta ama" (Canc. pop., ap. DRA).<br />
Artzen aal dezu idazti au, sagar maotu ao-kilimakor bezain aiduruz. (Interpr?). Markiegi in Ldi IL 14.<br />
aiduruki. Cuidadosamente. Zitori-landa zuri, / aidean elurrantz tente... / ausi det aiduruki / t'otartxo zitoriz<br />
bete. EG 1956 (1-2), 11.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
462
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiei (AN, B, BN, Ae, Sal, S, R ap. A; VocBN, VocB). (Interj. que expresa dolor, espanto o sorpresa). "Aiyei,<br />
grito de queja" VocB. Cf. VocNav: "Ayei. Interjección admirativa (Roncal)". v. 1 ai. Aiei, mila debria, / eta zer<br />
da hauk, arren, / ene gereinuak eztiala / puntzela bat edirenen. AstLas 39. Aiei, aiei, üzkia, / hau da erorikua!<br />
Ib. 40. Marcien: aiei zer min da hau / orai da orai ezin bestia / Enaika nahi sokorritu / o Talmagan<br />
handia? StJul 237. Aiei zer da haur / ala kolpu handia. Ib. 212. Aiei, hau doloria. Etch 406. Aiei! Aiei! dio<br />
kapitainak, oihu samin batekin. Laph 226. Mari-Santzen lasterra / Jaun kuntiaren borthala! / "Ai! ei! eta, Jauna,<br />
nun düzie ene seme galanta!". ChantP 214 (tbn. en Balad 81). Aiei! eta zer othe dut, ala moxkor othe niz! Lander<br />
(ap. DRA). Ai, ei, ai, ei!... Burutik joan zaut ene senharra! Barb Sup 6. Noiz xinhaurrien pesta? / Ai, ei,<br />
hoinbertze behar / Eta hoin txar, hoin mehar. Ox 118. Eta gero, ohean auspez etzana, garrasika ari zen: atx, atx,<br />
ai, ei! ai, ei!, gune zauritua gatz eta ozpinez bortizki torratzen zakotelarik. Zub 64. Ai-ei, zein goxoak! Ib. 70. Ai,<br />
ei gurea, girixtinoak! Bai, dolu handia da, eta uharka nigarrez artzeko egunak ditugu. Lf Murtuts 11. Aiei! Eta<br />
gore gizonak nora xoan dra? MEst Ezka 197. Aiei ama! Kau alkea! Auntzak xiten tun, banian kemendik etxera.<br />
ZMoso 42.<br />
aieiai. (Interj.). To, Xixon... Aieiai... Xixon... Ez ginian bertze beharragorik. Larz Bozak 30. Ai, ei, ai, eta<br />
milletan ai! Neska zoragarria atsekabe latzaren jopu biurturik dogu. Erkiag Arran 152.<br />
aieika (L, B, BN, S). Ref.: A, Izeta BHizt2. Quejándose. "Quejándose interiormente" A. v. aiei. Etxerakoan<br />
minez ai-ei-ka nindabilala niz segur. Ox 22. Aieika artzeko [= aritzeko] orde, dugun ikus nola bihur gaitzari. Lf<br />
Herr 29-3-1956 (ap. DRA). Ai-eika ta txilioka asi zoanean, ezagutu ei yuen. Bilbao IpuiB 56.<br />
haiek (G, AN-gip-larr-5vill-erro-ulz, L-côte, Ae; Lar, H), haek (V, G-azp-goi, AN-erro-arce, Ae; Añ, Hb ap. Lh,<br />
H), hek (AN-5vill, L, B, BN, S; Dv, H), heiek (BN-ad-lab), hekiek (L; Dv), haik (V, G, AN-larr-ulz-araq), aiak,<br />
aak (G-goi), harek (V, G-azp), hareek, hareik (V-arr-arrig-och-m-gip), haeik (V-gip), kaiek (Sal), gaiek (AN,<br />
Ae), ariek, kaek (Sal), kek (ergat.; R). Ref.: A (haiek, arek, ek, eken, hekiek, hekien, gaiek, kaien, ken); EI 278;<br />
Etxba Eib (arek); Echaide Nav 338-339; Izeta BHizt2 (ek). EI 278 recoge además ak, arrek, addek, ai(d)xek, eek<br />
y gaek.<br />
(Pron. y adj. demostrativo pl. de tercer grado, usado tbn. como pron. de tercera persona). "Ambos, ambas, si<br />
somos nosotros, gu biok, si aquellos, haiek biak" Lar (Añ aek biak). "Aquéllos que aparecieron aquí, onako emen<br />
agertu ziran aiek" Ib. "Aquello que, aquellos que, aquellas cosas que, arako, onako, aek gauzak" Añ. "Hauk,<br />
hoik, hek, pluriels de hau, hori, hura" Dv. "Aquellos" A. "Arek (V), areek, areik, aquellos, arena, arekaz, arekin,<br />
arentzat, etc., lo de aquellos, con aquellos, para aquellos, etc." Ib. "Aek, síncopa de arek. Ellos. Ikusten dittuzu<br />
bidian datozen aek?" Etxba Eib. "Arek, con acento prosódico en la a; pron. pers. demostrativo, tercera persona<br />
del plural. Aquellos" Ib. AxN explica haiñak (192) por haiek. v. bera (3); beraiek, eurak, hurak.<br />
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Entre los guipuzcoanos, además de aiek (empleado ya por<br />
Larramendi y Cardaberaz), hay aek en Otxoa de Arin (38), Ubillos, Aguirre de Asteasu, Guerrico (I 32), Iztueta<br />
y Mokoroa (8), y aik (¿metri causa?) en AzpPr (99), EusJok (111), Txirrita, S. Mitxelena y Anduaga (en el caso<br />
de aik en todos ellos, salvo en AzpPr, aiek es más frecuente). T. Agirre la forma que más usa es ariek, aunque<br />
tiene también algún ej. de aiek y, salvo errata, uno de aek (Uzt 113). Hay también sendos ejs. de aek, junto al<br />
general aiek, en Larramendi y Beovide (AsL 197), y uno de arek en Arrantz (144).<br />
Aek, documentada ya en Lazarraga, es la forma más antigua en vizcaíno (Capanaga, VJ, TAV...) y la que emplean<br />
incluso Kirikiño, Eguzkitza y Erkiaga en el s. XX. Areek es la variante general en autores del s. XIX como<br />
Astarloa, fray Bartolomé, J.J. Moguel, Uriarte, Arrese Beitia (AmaE 195) e Iturzaeta (Kirikiño es el único que lo<br />
emplea en el s. XX; tbn. en Azurmendi (in Elorri 203)). J.A. Moguel tiene un único ej. de areek por 11 de aek<br />
(en CC emplea siempre aiek). Areik, salvo Arrese Beitia (AmaE 308), sólo lo emplean los autores del s. XX. Aiek<br />
sólo se documenta en Lauaxeta (BBa 50) y Gandiaga (Elorri 98; en ambos junto a areik (AB 62 y Elorri 114)).<br />
Emplean sólo arek Echeita, San Martin y Alzola; hay también arek, junto a alguna otra forma, en Azkue,<br />
Kirikiño, Bilbao, Erkiaga (BatB 102) y Oskillaso (Kurl 56). Hay un ej. de aiak de Zamarripa y, salvo errata, otro<br />
de aik en J.M. Zavala (Fab RIEV 1907, 529), que por lo demás emplea aek (ib. 533).<br />
En la tradición bajo-navarra y labortana hek es la forma general para el caso absoluto. Los autores labortanos<br />
clásicos (Axular, Etcheberry de Ziburu, Materre...) y también algunos más modernos (Hiribarren, Joannateguy, J.<br />
Etchepare...) emplean hek también para el ergativo. Leiçarraga emplea hek para el absoluto y el ergativo (tiene<br />
dos ejs. de haiek para el ergativo), pero siempre haien para el genitivo (dat. haiei (6 veces) y hei (9 veces)).<br />
Algunos autores labortanos de los ss. XIX y XX parecen distinguir entre hek para el absoluto y heiek para el<br />
ergativo (v. infra; en los dos ejs. documentados de Mattin ocurre justo al revés). Autores como M. Elissamburu,<br />
Barbier, Etchamendi, J.B. Etchepare y Arradoy, por ej., parece que emplean hek y heiek indistintamente para<br />
ambos casos. El único que sólo emplea heiek es Xalbador. Hay además hekiek en Duhalde y Duvoisin (el<br />
primero sólo lo emplea para el ergativo y el segundo para ambos casos: erg. en Lab 95, absoluto en Dial 111; v.<br />
tbn. hek absoluto en LEd 99). Hay haiek para el erg. en Dechepare (hek y heiek para el absoluto) y en dos ejs. de<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
463
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Goyhetche (86, 109). Para el dativo documentamos, por lo menos, las siguientes formas: hei, heier, heieri, heiei,<br />
heki y hekiei.<br />
En suletino el sistema general parece ser el siguiente: hurak para el caso absoluto y haiek (haien, haier...) o hek<br />
(hen, her...) para los casos oblicuos. Eguiateguy es el único que emplea hek tanto para el absoluto como para el<br />
ergativo (hay tbn. un ej. de hek para el caso absoluto en Tartas (Onsa 20), que por lo demás emplea hurak).<br />
Parece que Oihenart distingue hek absoluto (7 veces) y heiek ergativo (una vez).<br />
En roncalés hay (k)ek, (k)ekin... para los casos oblicuos y (k)urak para el absoluto (cf. tbn. ek para el absoluto en<br />
Hual Mt 5, 9: Bienabenturatu bakea prokuratan deinek, zeren ek izanen baitra deitruk Jangeikuaren seme). En<br />
salacenco hay (k)aiek para el ergativo y (k)urak para el absoluto. En aezcoano hay urak para el absoluto (no hay<br />
ningún ej. de gurak) y (g)aie- para los oblicuos. En baztanés hay ek, ekin... en Echenique y CatB (55), y aiek en<br />
Izeta (DirG 74; cf. tbn. 75 ekengana y 81 eken).<br />
En textos alto-navarros hay aiek en el sermón de 1729 (SermAN 1v aietaz), en Mendiburu (IArg I 316), en el<br />
catecismo de Añibarro (2) y en Legaz (35 aiekin, 27 eken), (g)aiek en Lizarraga de Elcano y ek en F. Irigaray<br />
(134).<br />
Haiek zer merexi duten, zuhaurorrek ikhustzu. E 239. Hek bezala hil behar duk. Ib. 17 (237 heiek, caso<br />
absoluto). Bekhatoren kontra date orduian mundu guzia, / zeren duten ofenditu haien kreazalia. Ib. 55 (31<br />
heien). Haiek hura tribulazionerekin rezebitu. Lç 1 Thess (tít.). Igorririk bere jendarmesak, desegin zitzan<br />
gizerhaile hek, eta haien hiria erra zezan. Lç Mt 22, 7. Dohatsu dirade emeak: zeren hek lurra heretaturen<br />
baitute. Lç Mt 5, 5. Ezin pensadu eben [...] nora salbaje aek eroan al eukeen. Lazarraga 1153r. Nola andraen<br />
bildur zara, / aek baga onik ez badozu? Ib. 1175r. Salbaje aen arteti sartu zan. Ib. 1154v (cf. aen 'de él' ib.<br />
1147v). Badakigu imajina hek zurez edo harriz eginak direla. Mat 104. Beude beraz hek, diren bezalakorik, ez<br />
hetarat bururik itzul, ez hei beha, ez hetzaz konturik egin. Ax 446 (V 292). Biotza begien dago kerella, / zana<br />
librea aek gaiti kastiga zidilla (1609). TAV 3.1.22. Aen pagua izango da / ogi konsagratua (Pamplona, 1610).<br />
TAV 3.1.21, 121. Ibil ditezila hei dagozten bezalako arropez. SP Phil 330 (421 hekin (gen.), 90 hekin<br />
(sociativo)). Gauza hek guztiak gatik. SP Phil 474. Bere faltaz galdu dute, / hekintzat zen loria. Arg DevB 13.<br />
Hek iakinen zutela, guk bat bederak zer behar gundian. Tt Arima 16 (Onsa 27 haiek, erg.). Etzate haier sori<br />
algarreki ezkontzia. Bp I 63. Ordua gaistoa aientzat, ez gaude gu aek bezala uzkia iñori garbitzen oituak. Lar<br />
Fueros 48. Saintiak uhuratzen eta hen obrak imitatzen dütüzülarik. Mst I 23, 8 (SP hekin, Ip haien, Leon heien;<br />
v. tbn. Mst I 25, 1 haien). Bazter aietako gizon jakintsu guziak. Mb IArg I 264. S. Luisek aiekgatik bere bizia<br />
pozik eman zuen bezala. Cb Just 141. Jainkoak berak zarabiltzala heien bihotzak eta mihiak. Lg II 94. Hanitz<br />
dire heien estatuak galdeiten duen perfekzionetik urrunduak. Mih 81. Dohatsü dira ispiritus pobre direnak,<br />
zeren heena baita Zerüko Erresoma. CatLan 41. Gizon gaizto aek kastigatzeko. Ub 15 (151 haei). Kristo judio<br />
gáien érdian burlatu zuteláik. LE Prog 108.<br />
(s. XIX). Baña aiék daude bákean. LE Ong 77r. Hek ongi istudiatuz, hei umilki obedituz. Monho 54. Bere<br />
denboran hanitz / haiek sofritu zien. Xarlem 1480 (385 hek, erg.). Onako au txirringia, / areek mazurkak, / beste<br />
aek orrazijak. Mg PAb 140 (CC 195 aiek). Egin griñarik gabe hekiek manatzen dutena. Dh 69 (85 hek, para el<br />
absoluto). Bekhatua bethi biziko da hekien baithan. Ib. 166. Dabiltz eureen ondoreen, areek nora, eurak ara.<br />
JJMg BasEsc 110. Egin eban isil isilik areek agindu eutseen guztia. fB Ic III 309. Arima iusto heien penak labur<br />
ditzakegu. CatLuz 30. Ber thenporan eman zizün apostolier eta haien ondonkuer. UskLiB 89. Hainitz irabazten<br />
dugu arima saindu hek lagunduz. Jaur 374 (104 hejek, erg.; 123 un ej. de hek, erg.). Egiten diranean / ollandaollasko,<br />
/ artuko det aiekin / dirurikan asko. It Fab 40. Geroztik dijuaz, / Auntzak gitxituaz, / Eta basoak<br />
txikituaz. / Aek ill ta oek ebaki / Egin dituztelako ausarki. Izt C 190. Seieun gizon indartsu aiek. Lard 197. Ez<br />
nintzen hekietaz mintzo. Dv Lab 85. Berekin darabilki / iru txakur txolin / aiekin dantzatzen du / ederki txakolin.<br />
JanEd I 70. Hek nahi zituen bide txarretik athera. Laph 80 (46 heiek, erg.). Ona kemen berze borz obro irabazi<br />
baidutur ekin edo kekin. Hual Mt 25, 20. Guraso zar aien biotzak. Arr GB 130. Bienabenturatu tzu biotzez garbi<br />
drenak, zerengatik aiek ikusiren baitie Jangoikoa. CatSal 69 (CatAe 68 aiek, CatR 69 ek; Samper Mt 5, 8 aiek;<br />
CatLuz 28, Legaz 53 hek; Cb CatV 63 onek; CatLlo 85 eurak; KIkG 79 berak; sin pron. explícito en CatLan 42,<br />
CatBurg 44, CatB 82, CatBus 38, Añ CatAN 65, Lard 379, KIkV 105, Ir YKBiz 118). Egiten digularik eki nai<br />
ginoken bikala ek egin lezein goreki. CatR 53s. Aietaz burla egiten dutenak. Legaz 27. Jendetza ontzietan<br />
sartzen ikusi eta aiekin batu zan. Arr May 196. Deputatu heiek bazutela aiherkunde edo higuintza itsu bat<br />
erregetasunari buruz. Elsb Fram 58 (68 hek, caso absoluto). Puska hek han berean utz zetzala. Jnn SBi 60.<br />
Sendatzea luze dik hek egin minak. Zby RIEV 1909, 106. Jinko Aitak haietan ezarten zütian bere konplasentziak.<br />
Ip Hil 142. Huna kantu heietarik zonbait. Arb Igand 8. Ogeta bi orduetan / egon zan linboan; / eta arek igarota /<br />
purgatorioan. Azc PB 136. Aiak erosi nai bozuz bere / zuk egin zeinke zuek zer nai. Zam Ezale 1898, 150.<br />
Onegaz artu eben mutil nasai areek irakatsi guztiz eder bat. Itz Azald 119.<br />
(s. XX). Eskerrak unguruneko emazter; kek, eskiua arrapatu zabein eta gentu nabaja. Mdg 126. Lagun<br />
projimoa geren buruek bezala [maitetzia], izeten garelaik gu aiekiñ, aiek gurekiñ izetia nai giñuken bezala.<br />
CatUlz 38 (CatBurg 34 aiek). Sineste heien alde diren gertakari edo itxurak baizik ez ditu ikusten. JE Bur 55.<br />
Lur aietan etzan artorik. Ag G 113. Etzan atera emakume aien aztarranik. Urruz Zer 45. Begiratu aien lepo<br />
gorri mamintsu ta sabel-zorro borobilari. A Ardi 40. Baditu jakintsuak ama Eliza Doneak: aiek erantzungo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
464
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dizute. KIkG 28. Arek mundutik juan zian. Arrantz 144. Beste aur asko bere inguruan bilduta aiei berak ikasia<br />
erakusten aritzen zan. Inza Azalp 20. Ezaguturik Pernandok aien asmo txarrak beraren onerakoak etziradela<br />
[...]. Muj PAm 26. Harek behar deitzo leterak irakurri eta haien arrapostiak egin. Const 43 (29 hurak, caso<br />
absoluto). Aien maitasun onek txoratu niñuan ta aiekin bizitzea erabaki nuan. Jaukol Biozk 96. Zubira yuan zan<br />
ezorduan, areetaiko salatari bat lagun ebala. Kk Ab II 175 (82 aek, 36 areik, Ab I 30 arek). Etxera juan da<br />
amari oska / aikiñ etorri dedilla. Tx B II 90. Iru gizon pikaro / gu saltzen zebiltzan, / aiekgatikan gaude / oraiñ<br />
gauden gixan. Tx B III 63. Ontzi aietako bat Simonena zan. Ir YKBiz 87. Toma aiekin zan. Ib. 533. Ez ote naiz ek<br />
bezain Andre Denaren seme? FIr 164. Eken eskuetan Jainkoak daki nolako eriotza luken. Ib. 146. Gure bake<br />
gozoa hek dute nahasi. Etcham 167 (119 hek, caso absoluto, 71 heiek, erg. y 228 absoluto). Soldaduak ba zoazin<br />
êk (aiek) iltzeko asmoz. Or Eus 54. Urguill, Igeldo, / ugartea aien erdian. Ib. 385. Aiek azpitik, oiek gaiñetik. Ib.<br />
209. Bai al da ariek usaindu ta usmatuko ez lukeenik ezer? TAg Uzt 67 (aiek 92). Hirur dizipulu hartu zituen,<br />
heiekin baztertu eta Olibetako baratzean sartu. Zerb IxtS 88. Berriketa gutxi ta aak (berak) onak (G-goi). "Pocas<br />
habladurías y ellas buenas". A EY III 297. Gizaldi fedetsuenen berri / orma aik jakingo zutena. SMitx Aranz 103.<br />
Eskari sutsu aieri ateak zabaltzeko. Etxde JJ 230. Izaitetik hek bezala / Ortzi Jaunak zaint' nazala. Mde Po 33<br />
(34 heiek erg.). Isabelak ez zuen onartuko haurrak heiekin bizitzen jarrai zezan. Mde HaurB 17. Aiei kondatuko<br />
dizkiet nere penak oro. Txill Let 25. An ikusi bear gizon aundi aiek, malkoak begietan. Anab Poli 66. Gaztaiñaz<br />
beteriko danboliñari eragiñaz kontetan euskuzan ipuiñ arek. Bilbao IpuiB 19 (61 areik). Ni aiekin batean jeiki<br />
nintzan aien ondoan ibiltzeagatik. Anab Aprika 70. Zortzi soldado haien fusilekin. Arti Tobera 280. Gizarajo<br />
aiek, ordea, etzuten olako asmo beltzik. Vill Jaink 43. Aiek ere gizonak dituzu gu bezelaxe. Lab SuEm 200. Orain<br />
arte aien eraso guziak gaindu al izan ditut. NEtx LBB 116. Etzan giro goi aietan. Ib. 93. Ortaxetik etorriko zan<br />
agintari aientzako itzalik-eza errietan. Lek SClar 140. Bi neskatxeri bertso berak igorri nizkaten, hek ez<br />
baitzuten elgar ezagutzen. Mattin 16 (109 heiek, absoluto). Ardura mintzo zitzauzkun heietaz, eta heiek eman<br />
pertsu famatu guziak bazazkien. Xa Odol 33. Ango pagadi eder aiek ikusi egin bear dira. Uzt Sas 351. Bi<br />
aundiki zaldizko zetozen aiekin batera. Berron Kijote 141. An datozen aiek. Ib. 149. Eta haiek hitz batean esaten<br />
badute, guri, euskaldunoi, zer? MIH 349. Autore zahar haiek norknahi bezain ongi ezagutzen zituen Axularrek.<br />
Ib. 164s.<br />
v. tbn. (Para las variantes vizcaínas). Aek: Cap 18. VJ 9. BBizk 36. Cb CatV 62. Añ EL 1 165. CatBus 50. KIkV<br />
23. Eguzk GizAuz 10. Erkiag Arran 77. Areek: Astar II 25. Ur MarIl 44. Areik: Ag Kr 141. Or Tormes 21. Enb<br />
98. Otx 24. Akes Ipiñ 11.<br />
(Para los autores que distinguen entre hek absoluto y heiek ergativo). Hek: JesBih 450. HU Aurp 81. Arb Igand<br />
35. CatJauf 34. StPierre 32. Ox 78. Lf Murtuts 22. Mde Po 33. Heiek: JesBih 398. HU Zez 70 (199 tbn. heiek,<br />
absoluto). Arb Igand 31. CatJauf 28. StPierre 14. Ox 130. Lf Murtuts 51. Mde Po 34.<br />
(Antepuesto al sustantivo). "Áik sókaak" Iz ArOñ (s.v. au). Eztauka jakituria makala, areik gauza guztiak<br />
buruan gordeteko. Ag Kr 48. Juana Mari-be jatzi zan bera, arrituta bildurrez, arek arpegi baltzak ikusi<br />
ebazanean. Echta Jos 15. Arek gizonak aserre zirean euren emakuma lagunen kaltez. Ib. 17. Areik itzak<br />
bestetara ezin ulertu eikezan-da. Otx 145. Ezteritxazu ondo ala, arei piztijai guzurra iruntsi erazoteko egin<br />
dodanari? Ib. 135. Esaten ei-eben arek gizon santuek. Alzola Atalak 36. Ez ei ziran bildurtiak arek olagizonak.<br />
Ib. 59.<br />
Areek beste an dakutsuzanak dira Sodoma ta Gomorrakuak. Ur MarIl 44.<br />
(Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). "Aiek jurementúek erran zituen! ¡qué blasfemias dijo!"<br />
Iz Ulz. Arek zirean egunak! A BGuzur 123. Areik egin ebezan negarrak! Kk Ab II 36. Zintzarri-soñu, gurdiirrintzi,<br />
/ aiek ango komeriyak! Tx B I 249. Areik zirean mutillaren esturak! Otx 166. Eta aiek errestuak! Alz<br />
Ram 89. Aiek gizon eroak! Ir YKBiz 224. Aiek izan ziran orduan mutillaren aieneka ta istilluak! TAg Uzt 103.<br />
Aiek biotz jaikiak! NEtx Nola 32. Ura itxura! Aiek gonak! Anab Poli 28. Aiek kaleak! Gorago ta estuagoak eta<br />
illunagoak. Anab Aprika 18. Arein barreak, arnasestua zerbait baretu ebenean! Erkiag Arran 56. Aik bai ziran<br />
bodak! And AUzta 70. Hek ziran elementuak! Osk Kurl 200. Arek ziran zarrapaztadak eta arek ziran<br />
larritasunak! SM Zirik 86. Aiek ametsak! NEtx LBB 16. Aiek urteak, Pako! Ib. 62. Haiek dira lurraldeak! MEIG<br />
I 59.<br />
(Con reduplicación). Arek itzoazan gizonak, arek! A BeinB 44. Areik zirean mutillak, areik! Bilbao IpuiB<br />
159.<br />
Egun itzalak aiek! Ag G 255. Zorioneko mendeak aiek. Berron Kijote 124.<br />
(Seguido de berak, con carácter intensivo). Hek berek eztutela bere baithan berthuterik. Mat 104. Gutizia<br />
hek berak dira penagarririk asko. Ax 49 (V 32). Abisu hek berak on baitira oraino purgazione perfetago<br />
batentzat. SP Phil 79. Hek berek eztiela bere baithan berthuterik ez indarrik. Bp I 84. Egun konfesatzen ditutzu<br />
egiñ ditutzun bekhatuak eta bihar egiten ditutzu berriz konfesatu ditutzun hek berak. Ch I 22, 6. Trufa hek berak<br />
ordean probetxu handitakoak dire. Mih 129. Malhüros errendatü ditü hek berak eta heen gatik jeusten diren<br />
güziak. CatLan 33. Eztakizu amar aginte aek berak gorde bear ditugula guk ere? AA II 7. Gizon guzien amorez,<br />
gizon gaizto aien beren amorez hill zan. Arr GB 83. Oraindik bizirik nago: ni hill bear ninduten gizon on aiek<br />
berak bizia gorde zidaten. Ib. 103. Asaldatu aiek berak beren iltzea aurreratu zuten. Lard 92. Bere jende hek<br />
berak ere etzituen maite behar zen baino gehiago. Jnn SBi 77. Apal eta higuingarri zitzauzkigun heien beren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
465
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
maitatzera goazi elgarrekin. JE Bur 166. Atsegiñaren billa denak betiko itzak aipatu dituzte noski losentxatu<br />
naiean, azkenik aiek berak siñistu arte. Txill Let 87. Neskatxaren gurasoak, noski, lenago konturatu ziran<br />
gazteen maitasunaz aiek berak baño. Anab Poli 134.<br />
v. tbn. Hek b.: EZ Noel 91. ES 142. He Phil 127. Lg I 215. Dh 273. Hb Esk 236. Laph 250. Barb Sup 158. JE Ber<br />
21.<br />
(bere haiek). Bere aiei begiratu, ta damu zuen añ erraz galduaz. Cb Eg III 391. Oroldio zati batzuek<br />
eskuetan artu eta leize-barruko arkaitzak, iritxi al zezakean tokiraño, bere aiekin leortzen zituen. Arr GB 78.<br />
Bere lagun guziak eraiki eta bere aiekin bideari ekin zion. Ib. 125s. Oartu zan [...] an zirala prailiak, juan zan<br />
bere aietara eta eraso zien esanaz: [...]. Bv AsL 130. Bere mutil-sailla Azpeititik Zumarragara aldatu nai ta asi<br />
zan bidean bere aiekin. Or SCruz 94. Nola nai dezu, osabaren ontasunak uztia, bere aien ondotik badabil<br />
Txibiribiri dalako ori? Alz Txib 87. Baso aundiak zeuzkaten erriak, bere aiek aitu bearrean ondatu egin<br />
dituztelako, sutarako egurrik gabe gelditzera dijoaz. Munita 129. Aurreko alden alkik, bere aietan etzanda ibai,<br />
basamortu ta mendik ikusteko. JAIraz Bizia 40.<br />
Bakoitzak bere aietatikan / enpeñatu dira fuerte, / zer esanikan ez da oientzat, / egiñala egin dute. Tx B II 81.<br />
Bakoitzak bere aiegatikan egiñ degu alegiña. Tx B I 218.<br />
- HAIEK BAI. (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). Aiek bai kutsu gabeak! NEtx Antz 118.<br />
Berrogeiren bat neska ta mutil, / aiek bai orduan poza! Uzt Sas 106.<br />
- HAIEKILAKOA, HEKIEKILAKOA EGIN. Cumplir con ellos, con aquellos. Aiekikoa nola-ere-bait egin<br />
naiez, emango etziotelako ustean, emazte eta alabaen urrezko zirzillu edo belarrietakoak eskatu ziezten. Lard 79.<br />
Nere hekiekilakoa egin ondoan, jautsi nintzen San Isidoreko misionerat. Prop 1894, 121 (ap. DRA).<br />
- HAIENAK EGIN DU. v. egin.<br />
- HAIEN GAINERA, HAREEN GAINERA. Además de eso. Baina enbusterubak kleituba ta ondria lagunari<br />
galdu ta areen gainera galduten deutsa adiskide ona ta bake ona. fB Ic II 213. Juzgauko zaitu Jaungoikuak<br />
pekatu areek guztiak daukazuzalako, zeuk ezautu bagarik. Ta areen gainera juzgazaille gaistua zarialako. Ib.<br />
235.<br />
- HAIETAKOA IZAN. Dudarik gabe aietakoa zera. Lard 447s. I ere aietakoa aiz. Ir YKBiz 479. Au ere<br />
aietakoa da. Ib. 477. Ezagun da etzeratela aietakoak. Ib. 455n.<br />
- HAIETARIK IZAN. Handi eta xipi oro haietarik girade. E 117. Hori hala balinbada haietarik etzira, / ezi<br />
zure beharriak alkhar üdüri dira. ChantP 174.<br />
aieka (G-bet, AN-gip). Ref.: A Apend; Garbiz Lezo 152; BU Arano; Gte Erd 29, 124 y 225. Lado, costado.<br />
"Aieka artara joain al gara? Aieka ontakoak, los de este partido, dirección" A Apend. "Costado del cuerpo" BU<br />
Arano. "Pilota pareta(re)n beste aiekara bota du (AN-gip)" Gte Erd 29. "Aieka batera edo bestera (AN-gip),<br />
modu batera edo bestera (AN-gip)" Ib. 124. "Erreka(re)n beste aiekan (AN-gip)" Ib. 225. "Aurpegi bi aieketan<br />
musu bana eman zion (AN-gip)" Ib. 225. "Gure aiekatik [por parte nuestra, no de mi marido] Bordatxotik omen<br />
datoz" (AN-gip). Empleado por Zt con el significado de "página" (comunicación personal). Jesus il da [...]<br />
leku denak aserratuarekiñ adiskidetu ta aieka danetatik bere gloria nork-kantatu izateagatik. Iñarra Ezale 1897,<br />
123a. Ez bakarrik Lurdes aldean, baizik baita Parisen ere eta gañerako Frantziko aieketan. Goñi 88. Nola aieka<br />
guzietan eskamilla aundia atera baitzen, [...]. Ib. 89. Ta gu ainttai gabe al-tzunak al-tzun lekura an jon giñan<br />
bakotxa bee aiekatik (AN-gip). AEF 1924, 11. Aieka obetan sortutzen dira / olako gizon-klasiak. Tx B I 182.<br />
Aieka obetan nai badituzte / gauza oriek ikasi. Ib. 183. Bere Aingeruak bidaliko ditu turutots ozenekin, ta<br />
bilduko dituzte aren autetsiak lau-aldetatik, zeru-aieka batetik besteraño. Ir YKBiz 412. Pasai San Juango plazak<br />
aieka batetik itsasoa du, bañan bestetik etxeak. Ta mendi-aiekatik dute sarrera ango etxerik geienak. In Xe 194.<br />
Beste aiekako ur-bazterra. Berron Kijote 222. Aieka artan ez omen zan, ez ontzirik, ez txaluparik. Ib. 222.<br />
Etim. De este término, de difusión tan limitada, se ha escrito, sin aducir razones, que es de origen gascón.<br />
aiekatu (H (G)). Fatigarse. "Se fatiguer" H (que cita a Lard). v. adikatu, akitu. Goizean emandako<br />
azoteakin odol-ustu zutelako, pauso asko eman baño lenago aiekatuta, gurutzearen pisuak lurrera ezarri zuen.<br />
Lard 457.<br />
(Part. en función de adj.). Laban-ek beretzat txit gitxi arkitu zituen, zeren argal aietatik bakarrik nabarrak<br />
sortu ziran, eta oiek ere txit argal-aiekatuak, eta gaitz-etsiak. Lard 39.<br />
1 aien. "Cantar antiguo (Ast)" A.<br />
2 aien. "(G-goi), materia para hacer colmenas embadurnadas con estiércol" A Apend (la versión de SM da<br />
también el mismo significado para aierma).<br />
aien. v. aiene.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
466
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1 aihen (gral. (no Sal, R); SP, VocS 145, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 62, Dv, H (L, BN, S)). Ref.: Bon-<br />
Ond 148; VocPir 353 (ayan (Ae)); Alth Bot 24; A (aihenondo); Lh; Iz ArOñ (aixen).<br />
1. Vid; cepa, tronco de la vid. "Cep de vigne" SP. "Vid, [...] aihena", "cepa de vid, [...] aiena" Lar. "Codadura<br />
de vid, aien mentua" Ib. "Vigne" VocS. "Har hezak aihen onetik lantharea eta ama onetik emaztea (S)" A (s.v.<br />
aihenondo).<br />
Tr. Documentado casi exclusivamente en textos orientales. En DFrec hay 4 ejs.<br />
Xirmenduak berak frukturik bereganik ezin ekhar dezakeen bezala, baldin aihenean ezpadago. Lç Io 15, 4<br />
(LE aieneán). Ni naiz aihena, zuek xirmenduak. 'Vitis'. Ib. 15, 5 (LE, Dv, HeH, Leon ai(h)ena; EvS aihen<br />
ondua; He, TB, BiblE mahats ondoa). Ala fikotze batek olibarik ekhar ahal dezake, edo aihenak fikorik? Lç Iac<br />
3, 12. Hainaren emasteak du / Iduriko aihena, / Etxe saihetsean mahats / Mulkoz bethea dena (Ps 127, 3). EZ<br />
Eliç 272. Aihen gabe nahi datinak hura beza üsü berri. Etch 306. Ni naiz aién egiáskoa: eta ene Aita dá<br />
nekazária. LE Io 15, 1. Beira aien bat ain ear-iduri neguan, gero ain berde eder panpanos, zarmendus, ostos,<br />
lores ta matses. LE-Fag. Unitugaitu [...] nola zarmenduak aienaréki. LE Urt ms. 146r. Benedika dakiola, dio, /<br />
Mahatsari ahiena, / Arno ekartzen duena. Bordel 79 (cf. infra ChantP). Eta ostorik gabe / aiena uztean, / oreñak<br />
izan zuen / ongi merezia. It Fab 153. Oriña eta aiena. Ib. 152 (tít.). Probinzia onetako lurrak bere griñaz ematen<br />
dituen zuaitzik ezagutuenak dira aretxa, pagoa [...], aiena [...]. Izt C 124. Zure ama, hala nola aihen bat zure<br />
odolean, ur-hegian landatua zen. Dv Ez 19, 10. Ni aihen egiazkua niz, eta Aita biñiera da. EvS Io 15, 1.<br />
Benedika dakiola, dio, mahatsari aihena / Arno ekhartzen duena! 'Le cep de la vigne'. ChantP 310. Orhoit<br />
gaiten arno hori, / Aihenaren odola, / Edaterat nork orori / Ematen duen hola. Zby RIEV 1909, 108. Noe zen<br />
bakarrikan salbatu untzian... / Aihena landatzeko bere mahastian. Barb Piar I 212.<br />
2. (V, G, AN, L, BN; SP, Ht VocGr 395, Lar, Aq, H), aian (Aq 1439). Ref.: Lcq 38; A; Lh; Iz ArOñ (aixen);<br />
Satr VocP; Izeta BHizt2; Elexp Berg (aixen). Sarmiento; pámpano, tallo trepador de la vid u otras plantas.<br />
"Pampre" Ht VocGr 395. "Serpa, el sarmiento largo que se entierra para producir o criar otro, mats aiena, aiana,<br />
landarzea" Aq 1439. "Sarmiento, tallo leñoso" A. "Esqueje, sarmiento. Aien beltxa, sarmiento, brote de uva"<br />
Satr VocP. "Aixen, 1.º la madreselva trepadora de bayas ovoides rojo vivo; 2.º el tallo de las trepadoras como la<br />
alubia, uva, etc. aiyena, aiyen bat (G-goi)" Iz ArOñ. "Tallo leñoso trepador. Aienak goitixko gan dire ta abe<br />
muturreraño" Izeta BHizt2. "Billots-txuletak jan giñuzen aixenekin erreta" Elexp Berg. "Mastixan dabill aitta<br />
aixenak mozten" Ib. Cf. VocNav: "Ayena, sarmiento. Es voz vasca (Bertizarana)". v. xarment.<br />
Ni naiz mahats ondoa, zuek aihenak. "Palmites". He Io 15, 5 (Or MB 750, Ker, BiblE aihenak; Lç<br />
xirmenduak, TB xarmentak, Dv, HeH, Leon adarrak). Ordea, nola matsaren adartxo, ta aienak ziran argal,<br />
indar, edo sendotasun gabeak, zerbait igo zuenean, erori zan lurrera. VMg 64. Jendaietako buruzagiek ebaki<br />
dute Sabamako mahastia: hartako aihenak Jazerreraino helduak dira, mortuan barraiatuak dira. "Flagella". Dv<br />
Is 16, 8. Eta goanik Mahats-mulkhoko errekaraino, aihen bat moztu zuten bere mulkhoarekin. Dv Num 13, 24.<br />
Au esan zuna, alkitoan oiña tinkatuki, arraunean kiribildu zen aiena bezala. Or Mi 62. [Beste lorea]<br />
lagunarengana maitaro igeritan zoaien musu bat emateko bere aienak luzatuz. Ib. 55. Huna orai aihen ihartu<br />
makolatu hauk. Barb Sup 116. Mahastia pikatzen du, aihenik makurrenetarik bethetzen ditu bere orgak, eta<br />
badoa etxera. "Des sarments les plus tordus". Barb Leg 127. Eta ataditik gora kakoetan anduak josiz dijoazen<br />
matsondo bik tellatu-ertza atzematen dute doi-doi aien-luzeka. TAg Uzt 11. Suge luzeak baziren arboletan<br />
bihurdikatuak aihen batzu bezala. JEtchep 18. Amaitu zenean galtzada luze hori, / zentzu gabe nintzen lur<br />
gainean erori, / arrosadi bateko aihenaren kontra. Arti MaldanB 205. Pozez gaiñezka aienak aizetara eraikitzen<br />
dituenean. Ibiñ Virgil 89. Ez gorengo aienik artu. Ib. 88.<br />
(Como segundo miembro de comp.). v. mahats-aihen, PORRU-AIHEN, etc. I zugaitz illun biurturen? Ni<br />
untz-aien. Or Mi 39. Gerriondotik kiribilduz zijoazkien artaloreai baba-aienak maiteberoaldi gartsuan, aren<br />
maite-mosuaren billa. TAg Uzt 152. Dana dago emen zure emariz beteta; arloak, udazken-aienez abailduta,<br />
zuri dagozkitzu uzta betean eta maats-bilketak gaiñezka dagi kupeletan apar-iario. Ibiñ Virgil 82.<br />
(Fig.). Atzeko errota uspeldua du eta irringarriki kakola-makolatua, ingurunetik erdirat biltzen diren<br />
burdin-aihenak [= 'radios de la rueda'] halaber. JE Ber 45.<br />
(Ref. a las ramificaciones nerviosas). Zaintxuri hek izan dezakete zerbait makur, dela beren erroetan, dela<br />
beren aihenean, dela beren helburuko mutturretan. JE Med 59.<br />
3. "Viorne, vigne sauvage" SP. "Ayena (Viburnum opulus), sauquillo, mundillos" Arzdi Plant1 274.<br />
4. (Lar, H (L)). "Rodrigón, la estaca que se pone en las vides, aiena, matsola" Lar. "Aiena, rodrigón" Izt C 41<br />
(en una lista de plantas). "Lien. Aihen batez esteka ezazue" H.<br />
5. (BN-arb ap. A; Dv). "En terme de charpenterie, coyau ou coyer, au toit d'une construction" Dv. "Lugar en<br />
que se cruzan muchas vigas en el tejado" A.<br />
6. (V-gip), aian (G-nav). Ref.: Ond Bac (ayan); Elexp Berg (aixen). Hierba de los pordioseros, de las llagas o<br />
clemátide. "Ayan, una mata, cuyas ramas secas fuman los niños" Ond Bac. "Nombre genérico de las trepadoras.<br />
Para algunos, concretamente, clemátide" Elexp Berg. En cast. Rentería 'la yena', 'las yenas'. Cf. LzG: "Aján,<br />
clemátide". v. AIHEN ZURI. Gure arbola maitagarriyak / etzuen ori merezi, / otsolarrak eta aien nastuak /<br />
jarri zaizkiyo nagusi. Tx B II 56.<br />
7. "Aien [...] (V-ger), amarradero de lanchas" A. "Aidxene, lugar del puerto en donde se amarren las lanchas"<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
467
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ort Voc.<br />
- AIHEN-ADAR. "(BN, S), sarment de vigne" Lh.<br />
- AIHEN HANDI. "Aixen aundi (Calystegia sepium), corregüela mayor. Lore zuri kanpai itxurakoa du landare<br />
igokari honek" Elexp Berg.<br />
- AIHEN-BEGI. "(S), bourgeon de vigne" Lh.<br />
- AIHEN-BELAR. "Aien-bedar (V), enredadera, cierta yerba trepadora" A. Aien-belar zar biurriak<br />
zintzilikariz gerrikatzen zituten. Or Mi 118. Maitasuna, agian, badabil zoraturik, begiak begietan, orma bateko<br />
aienbelarren artean. Amez Plat 39. Aien-belar edo irusarbik emateituun pipita gorriikin, aidemiñe daon tokiin<br />
igurtziz, miñe kentzen da (G-goi). Arin AEF 1980, 63.<br />
- AIHEN-BROKA. "(S-saug), jeune bourgeon" Lh.<br />
- AIHENDUN. Provisto de tallo, de pámpano. Ametsetan ari nintzala, ara! maatsondo bat nere aurrean, iru<br />
aiendun. Ol Gen 40, 9.<br />
- AIHEN EGIN. Ramificarse (?). Eta nahi nuke bere zori gaitzean aihen egin ezlezaten progotxurik eztuketen<br />
denboran. ES 152.<br />
- AIHEN EZKER (V-ger-m; aien-iskar V-ple), EZKER AIHEN (G-to, L, BN, S; exker H (L, BN)). Ref.: Alth<br />
Bot 6; A (ezker-aien); A Apend (aien-iskar); Arzdi PlantR 451. "Chèvrefeuille" H. "Vigarza, hierba de los<br />
pordioseros, que crece en los zarzales y jaros" A. "En Iziar y Lekeitio llaman aixen ezker a 'clematis'" Arzdi<br />
PlantR 451. "Chèvrefeuille, esker aihena. Zeren iskeretik üngüratzen edo zeihartzen beitü sürkhaitz bizia" Alth<br />
Bot 6. v. AIHEN ZURI. Buruko mina kentzeko [...] aien-ezkeren ura ona izaten da. A EY IV 234.<br />
- AIHENEZKO. "Qui est fait ou composé de sarments" Dv.<br />
- AIHEN-GURUTZE. "Aihen-khürütxe (S-saug), échalas en croix" Lh.<br />
- AIHEN-JUS. Zumo de uva. Ezin egon gisa xutik, / Aihen-yusak hartararik, / Boteillan zentzua utzirik. Gy<br />
103.<br />
- AIHEN-KHOLTE. "(S), échalas de vigne" Lh.<br />
- AIHEN-LAIA. "(S-saug), jeune pousse de vigne" Lh.<br />
- AIHEN-LILI. "(S), fleur de vigne" Lh.<br />
- AIHEN-HOSTO. "Aihen-osto (S), feuille de vigne" Lh.<br />
- AIHENPEAN. Bajo la vid. Estutasun onetan / zanean ikusi, / aien-pean jarri zan / txakurren igesi. It Fab<br />
152.<br />
- AIHEN TXIKI. "Aixen txiki (Convulvulus arvensis), corregüela menor" Elexp Berg.<br />
- AIHEN ZURI (V-ger-oroz; Lcq 45), XURI (L, BN, S; H (L)), TXURI (G; Aq 418). Ref.: Lcq 45 (ayen-zuriya);<br />
Alth Bot 7; A; Satr VocP (aien xuria). Clemátide, hierba de las llagas o de los pordioseros. "Aiena, sarmiento o<br />
vara larga de una mata parecida a vid (y llamada por esto aien txuria) que sirve para firmar y asegurar las estacas<br />
del vallado" Aq 418. "Clematite des haies" Alth Bot 7. "Pámpano que crece a modo de espiral y tiene una flor<br />
blanca; es la madreselva o hierba de las llagas" A. v. supra (6) y AIHEN EZKER. Berehala bilhur bat eginik<br />
aihen xuri batekin, estekatzen dauzkidate bi besoak bizkar gibelean. Prop 1885, 183.<br />
2 aihen. "Aiena, silbo de colores" Elizdo EEs 1926, 34 (en una lista de peces). "Aiena (L; Lf), coquette bleue"<br />
Lh.<br />
aienagarri. Ahuyentador. Baso ixilletako latsaren eresi: / zakit atsekabeentzat aienagarri. EG 1954 (3-4),<br />
53.<br />
aienagotu. Ahuyentar más. Geroago orandik, Platon aundiagotzen, gizonagotzen zioan ginoan, bazterrak<br />
ezagunagotzen zioan, aundikeriak eta ameskeriak ere aienagotzen. Zait Plat 10.<br />
aienaka. v. aieneka.<br />
aienarazi, haienerazi. Hacer desaparecer. Agindu zehatzak eman nizkien etxetik ez mugitzeko. Banekien<br />
aginduok aski zituztela den-denak berehala haienerazteko nik aztala inguratu orduko. Mde Pr 108.<br />
aienatu (G, AN; Aq 1314, vEys, Dv, H (V, G)), ainatu (AN-larr), aiendu. Ref.: A; Asp Leiz 320. 1. (Aux.<br />
trans.). Ahuyentar, hacer desaparecer, despachar. "Chasser, disparaître" Dv (que cita a Lard). "1.º desaparecer,<br />
ahuyentar, disiparse, desterra; 2.º despachar, despedir" A. AxN explica barraiatzen (443) por aienatzen.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos desde Larramendi; lo emplean también Enbeita y Eguzkitza. En<br />
DFrec hay 3 ejs.<br />
Baderitzat, gezurtatzen dituzula Erdaldunen ta Euskaldunen usteketa txarrak, ta desegiten, ta aienatzen<br />
guzien lausoak ta llilluramenduak. Lar in Mb JBDev (ed. 1900), 13. Beraa nazazu, ken auziak, laszibia aienatu.<br />
Lar STomas 2. Aienatu zuen [deabrua] bere aldetik kongregante onak. Mb IArg I 328. Beren bazterretatik ere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
468
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aien-erbestatuak izanen dira. Ib. 345. Deabruak aienatzeko. Cb Eg III 257. Gero makilla bat artu, ta txakurren<br />
gisa golpeka, edo itz batekin aienatzen zituen. Cb SIgn 59. Erbestetuak eta aienatuak izan ziran [juduak] heren<br />
Errietatik. Ub 112. Oek dira beldur sustrai gabeak ta aienatu bear diranak. Mg CC 228. Ala etorri zan Maria<br />
Santisima [...] munduko illuntasunak eta pekatarien itxumenak aienatzera. Gco I 460. Bereala aienatu bear<br />
ditugu [arrotasunezko pensamentuak]. Gco II 26. Artzen du oleazioa garai onean; eta arintzen dio barrengo<br />
nekea, aienatzen diozkala kezka eta beldur geiegiak. AA I 541. Aiena ezazu [mirabea] lenbait len etxetik. AA II<br />
85. Eskatzen dizut aiena ditzatzula nere arimako etsai gaiztoak. Echve OngiB 98. Badakite ere Gipuzkoatarrak<br />
[...] arraintza andiak egiten, eta itxas lapur txar asko aienatzen ere. Izt C 219s. Nork daki nolako nekeak eta<br />
zenbaterañoko buru ausitzeak egin izan dituzten gizon andi usteko askok, [...] beñere agertuko ez dan tokira<br />
[euskarazko itzkuntza] ainatzeko asmoan? Ib. 8. Rakel-ek ere bere aitaren idoloak isillik artu zituen, dala asko<br />
balio zutelako, dala bere aitaren etxetik jainko gezurrezkoak aienatzeagatik. Lard 39. Gizon galgarri hura andik<br />
urrutira aiena zezala. Arr GB 16. Ezpadegu jetxi nai / betiko infernura, / aienatu gugandik / moda ta pintura. Xe<br />
332. Aienatu zuan beriala gogorazio au. Bv AsL 145. Esamesaren bildur guziak nola aienatu eta oñperatu bear<br />
ditugun erakusten digun ejenploa. Arr May 168.<br />
(s. XX). Gezurrak egiarekin aienatuaz. Goñi 88. Orregatik agindu zuan gotzai, apaiz eta Eleizaren beste<br />
artezkari ta ikaslariyak (bakarrik) erailtzeko, elizburutza zegitenak aiendurik, osterontzeko erriyak beren<br />
sinismenaz aztuko ziralazkoan. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. Danen artean eiza, uxatuaz eta aienatuaz, toki sakon<br />
eta estuetara zuzentzen zuten. JMB ELG 41. Apostoluak ere beren irakatsiaz aienatu bear dute gizarteko oituren<br />
usteltasuna. Ir YKBiz 120n. Nork aienduko ote du izurri ori? SMitx Aranz 216. [Gaztaña] agorretik asi ta<br />
otsailla bitartean gutxianez ainbat etxetatik gosea aienatu duan zuaitza! Munita 46. Erromesaldiak eskean<br />
aritzeko lotsakizuna ziaro aienatu zioten. Etxde JJ 269. Patxiren bihotzeko goibeltasun guztiak aienatu zituan<br />
pastelen ikusteak. Osk Kurl 104. Eta berau izan da illunpeak aienatu dituana. Vill Jaink 33.<br />
v. tbn. Aran SIgn 78. AJauregi EE 1885b, 212. JanEd II 12. Eguzk GizAuz 190. Zait Sof 65. Txill Let 41.<br />
(Aux. intrans.). Desaparecer; marcharse. "Ainatu, apartarse" Asp Leiz. "Aiena adi emendik eta pakea emantzak<br />
(AN-gip)" Gte Erd 303. AxN explica barraiatzen (443) por aienatzen (inexacto) del editor. Según el editor, hay<br />
aienatu en el Urteco de Lizarraga de Elcano. Jesusek berez egin ta adirazi zionarekin aienatu ziran aren kezk<br />
eta oñaze ta naigabenz guziak. Mb IArg I 189. Ta aren Majestadea ezin ikusi dutenak, aren begietatik aiena<br />
bitez. Cb Eg III 269. Orañdañoko mamu izugarri, ta egiazko irudipenak eskuaz bezala, kendu, ta aienatuko dira.<br />
Cb EBO 29. Au erran eta aienatu zen. LE (ap. H). Aiena bitez betiko Elizako erausiak eta modu dongeak. AA III<br />
339. Jauna --dio olloak--, / arkitzen naiz gaizki; / aienatzen bazera / jarriko naiz ongi. It Fab 19. Aingeruak<br />
eskuko zigorrarekin arriari ukitu zionean, irten zan suak guzia desegin zuen, eta Aingerua aienatu edo ezkutatu<br />
zan. Lard 127. Egaztiak mututu, eta urrutietara aienatu ziran. Arr GB 61. Mendiak barrena orroaz aienatu zan.<br />
Ib. 64. Guzien negarraldi eta laztantzetik noizbait irtenda, aienatu zan, eta bestela eziñalean lagunez ta<br />
begiramenduz betea abiatu ere bai Naparroaronz. Aran SIgn 86. Jende aundi ta txiki guzia aienatzen zan<br />
argandik inpernuko deabrua gandik bezela. AJauregi EE 1885b, 176.<br />
(s. XX). Asi ziran gu despeditzen, altxaturik besoak, bogan apar tartean aienatu ziran artean! Ill Testim 4.<br />
Gurdia ezker aldera dijoa oso aiendu arte. Alz Ram 104. Zoritxar au gugandik aienatu dedin, / Kistar<br />
naigabetuok... zer baña, zer egin? Enb 209. Baña kutxatilla barruko txorija begi-itxi-edegi baten aienatu<br />
[yaken]. Otx 49. Itz txar edo on bat esan gabe aienatu da emakumea. Zait Sof 196. Euskaldunen oroimenetatik<br />
aienatu eztedin, mamitu det gure Euskalerriko elezarrik ederrenetako auxe. Etxde AlosT 106. Juanesen kezkak<br />
ordea laister aienatu ziran. Etxde JJ 90. Haren duda ondarrak aienatu ziran. Mde HaurB 76. Lurrak iruntsi bai<br />
lituan, aienatu eta begien aurretik joan ziran. Erkiag Arran 10. Hatsa zitzaidan aienatu, / hodeiak ziren urratu.<br />
Arti MaldanB 212. Esan beharrik ez amets hori aurki aienatu zitzaiela. MEIG VI 76. Literatur ederra soilki<br />
lantzeko gogo hura aienatu da. In MEIG VI 43.<br />
v. tbn. Bera EEs 1916, 175. Ldi UO 25. Ibiñ EG 1957, 6 (ap. DRA). Osk Kurl 66.<br />
2. Disgustarse, desesperar. Aienatu bear gera gure Jaungoikoak egiten duanagatikan? Apaol 79. Ezagutzen<br />
det zenbat aienatzen zeran orririk ez dezunean pipa betetzeko. Ib. 25s.<br />
- AIENATU BERRI. Recién marchado. Lagunartekoen burubidez iru Aita gure ta Kredo bat esan zituzten<br />
illotzagandik aienatu berri zen animak zeruan ar zezan deskantsu. Etxde JJ 263.<br />
- AIENATZEKE. Sin ahuyentar. [...] Esan zun bereala andre Otxandak eta aien ondoren bi alabak, lenbiziko<br />
bildurra oraindik aienatzeke (uxatu gabe). Etxde AlosT 88. Ezpañetatik irri-parre xamurra aienatzeke azken<br />
arnasa eman zun. Etxde JJ 263.<br />
aienatzaile. Ahuyentador. [Ama Birjiña Arantzazukoa] gorputz gelditu ta errenentzat / berau da ibilpidea,<br />
/ demonio ain amorratuen / izu ta aienatzallea. AB Olerk 343.<br />
aienazio. Repulsa. Igorri ditu gure Jangoikoak [...] jaki ta edari on edo irabazi ta merezimentu orien eske<br />
batzuetan bere predikariak eta besteetan zure konfesariak eta kargudunak: baña esker gaistoa, gogortasuna ta<br />
aienazioa baizik eraman ez dute zugandik batak eta besteak. Mb OtGai III 240.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
469
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aihendadura. Bordado. Emaztekiak ez dira behinere gelditzen edo ileen irutetik edo oihal baliosen<br />
aihendaduraz edertzetik edo plegatzetik. Dv Telem 51.<br />
aiendratu. "(BN-baig), procurar, agenciar, conseguir" Satr VocP.<br />
aiendu. v. aienatu.<br />
aihendu. 1. "Enrodrigonar vides, árboles recientes. &c., aiendu" Lar.<br />
2. "Aiendu, brotársele los pámpanos. Banabarrak aiendu dire" Asp Leiz.<br />
aiene (V-gip, R), aien. Ref.: A; Etxba Eib. (Sust.). Quejido, lamento. "Lamento. Aienez beterik, lleno de<br />
lamentos" A. "Aienia oso tristia entzun genduan illunian" Etxba Eib. Cf. AI ENE (s.v. 1 ai). Zure gana<br />
gaudezu suspiratan, aienez beterik nexarrezko balle kontan. CatR 7 (CatSal 7 aiez oiez). Susmo txarrean, aiene<br />
mintsuan. Ag G 100. Egun batzuetan ai-ene guzurrezkuak ugari ebazala lotu zan oian. Kk Ab I 44s. Ango atedranbaladea,<br />
ango aienak, ango uluak, ango egurrotsa. Kk Ab II 52 (166 aiene). Orrein malkuak eta negarrak,<br />
orrein ai-eniak eta larrijak, orrein ziñuak eta pariztak. Otx 21. Asto ganetik jausi yat Bertoldin, eta albo bata<br />
mallatu-mallatu egindda dauala daukat semia ai-ene batian. Ib. 179. Elurra aztiatzen du "ai ene!" batekin.<br />
"Adivina la nevada con una exclamación". Or Eus 129. Etzuan iñork egundo aren txintik entzungo; ez oiurik, ez<br />
garrasirik, ez aienerik. TAg Uzt 315. Etzuan negarrik egin; etzan aren agotik, ez aienerik eta ez zirimolik irten.<br />
Ib. 260. Gizonaren urteak daroez zati bi: lenengo erdiak amets zoragarri ta beste erdiak ai-ene tamalgarri.<br />
EgutAr 22-4-1956 (ap. DRA). Orko aienea ta ango biraoa! Erkiag BatB 147.<br />
- AIENE BATEAN. Quejándose. v. aieneka. Anaia biyek yo ditu adakiyaz burutik bera ta an dagoz aiena<br />
baten, bata oge-ganian oker-oker einde, bestie lurrien yagi be ezin dala. Kk Ab II 55.<br />
- AIENEZ. Lamentándose. Ronzesballesko mendi guena negarrez dago, / Zotinka, aienez, illetaz eta<br />
zizpuruka. AB AmaE 449. Espaz, aienez eta zinkuriñez. Erkiag Arran 66.<br />
aieneka (V-gip), aienaka (V-arr-gip). Ref.: Iz ArOñ (aiéneka); Etxba Eib (aieneka egon, aienekia); Totor Arr y<br />
Elexp Berg (aienaka). 1. (Adv.). Quejándose. "Aieneka egon, lamentarse. Gizon eiña izan arren, aieneka egon<br />
da gau guztian" Etxba Eib. "Koittaua, aienaka baten egon da gau guztia" Elexp Berg. "Operau ondorian<br />
aienaka pasau nittuan iru egun" Ib. v. aika. Indarrak uts eginda aieneka lurra jo eban. Kk Ab I 43. Zer<br />
daukazu zergaitik aieneka ibilli, gizon ziztrin orrek? Pi Imit III 13, 3. Baña etzan poztuten, bai zera, bide guztian<br />
aieneka etorri zan. Kk Ab II 83. Lurrera jausi zirean bata bestearen ganera, aieneka ta erdi arnas barik. Ib. 11.<br />
Eriosuar yoan zan argi-billa, ta urreratuta aienaka aurkitu nindun. Or Tormes 59. Lazar'ek dio aieneka:<br />
Yainkoa, zaite gure lema! Or Mi 130. Naigabe ta atsekabez beterik igaro eben gau osua onexatara ai-eneka. Otx<br />
49. Etxeko danak agertu zuen aieneka txakurraren eriotzazko biozmiña. TAg Uzt 143. Gizon bat zetzan lurrean<br />
aieneka. Ib. 18. Egundokorik antzi izuena / ai-eneka aidatu zuten. SMitx Aranz 102. Karraisika ta ai-eneka.<br />
Erkiag Arran 73. Adi-osoz ai-eneka diot zure edertasunari. "Con razón me quejo de la vuestra fermosura".<br />
Berron Kijote 32. Artzainen bat asperenka emen, aieneka an. Ib. 139.<br />
2. (Sust.). "Aienekia, lamento, queja. Benetan miñ dabenak, eziñ aienekia gorde" Etxba Eib. Gurdi<br />
negartira igotzen da Yoana Mari, ta aizea sekulako zinkuriz eta aienakaz betetzen du. Or Mi 115. Aiek izan ziran<br />
orduan mutillaren aieneka ta istilluak! TAg Uzt 103. Ogei t'amar aieneka ta irurogei asperen egiñaz. Berron<br />
Kijote 171.<br />
- AIENEKAN. Quejándose. Aiñ mingarrizko aienekan ari bait-zan. Berron Kijote 68.<br />
aieneko (V-ger ap. A; Ort Voc (V-ger)). "Grumete" A. "Aidxeneko, muchacho que recorre las lanchas,<br />
haciendo travesuras" Ort Voc. Ni aieneko edo ontzi-mutil joan nintzen txangoan. Etxde Itxas 141.<br />
"Aidxenekuak, aia iaten dabelako auza, esaten iake itxaserri batzuetan itxasgizonen seme-alabai" A Txirrist<br />
87n. Errondako kolejidxuan mondxakaz euki dot urte bi edo iru onetan, iñun dirian gauzak ikasten; da bai<br />
sartu ta bai atara nebanian be, bakizu ba, bein polla-usaiña emoten asiezkero, aidxenekuak duazan lekuan ezin<br />
dxuan ba. A Txirrist 87.<br />
aienetxo. Dim. de aiene. Bada ez aienetxo bat esaterik, ez kolore aldatzerik zuen; ezpada egiten zuena zan,<br />
ekubillak estutu eginkizun izugarri aiek zirauten bitartean. Aran SIgn 10.<br />
aiheneztu. "Rodrigar, poner rodrigones, aieneztu, mastietan esolak paratu, ifini" Lar.<br />
haienganatu (Lar), hekienganatu (Dv). "Adherirse a aquellos, aenganatu, aienganatu" Lar. "Apuntarlos a<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
470
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ellos, aen-, aienganatu" Ib. "Recurrir a ellos, aekganatu" Ib. "Hekienganatu, aller à eux, se réunir à eux" Dv. <br />
Gizon gazte Konketuko ezkondu berri batek onhetsi zuen bere emaztearekin hekienganatzea. Prop 1896, 157.<br />
Aiengana dira beren erratzekin. Or Eus 53. Luzaro bage aiengana da / atzeko biko laguna. Ib. 328. Yesus oartu<br />
zan, arraunketan nola nekatzen ziran, eta laugarren gau-aldian-edo aiengana zan, itsaso gañean ibilki. Ir YKBiz<br />
213. Bazterretan iakinkizun dan guzia bazekiten, eta aienganatzen ziranak oro ta aien pentzutan zeudenak berak<br />
bezain iakitun egiteko bidea bazezaguten. Zait Plat 114.<br />
aienka. "(V-ger), raca, palitroque como de un codo, que se fija a la verga para que la vela no sea llevada por el<br />
viento" A.<br />
aihenkarako. "Qui est de nature sarmenteuse" Dv.<br />
aihenki. Tallo, vástago. Sarthuko gare behin gizonaz bi gora den belhar baten barnean; [...] edo behartzen<br />
dire basa aihenki eta sasiak eskuz baztertu, urratzen darotzutelarik begithartea. Prop 1900, 33.<br />
aihenondo (BN-mix, Sc ap. A; Lecl, Gèze). Vid; cepa de vid. "Cep, pied de vigne" Lecl. "Cep, aihen-ondo"<br />
Gèze. "Cepa de uva" A. Nula txermentak ezpeitü berartzaz ekharten ahal frütarik, aihen onduan egoiten. EvS<br />
Io 15, 4. Ni aihen ondua niz, eta ziek adarrak. Ib. 15, 5 (Lç aihena). Hala nola aihen-ondoari lothua ezten lairak<br />
ezpaitu mahatsik ekhartzen ahal. Jnn Bihotz 86.<br />
aihenstatu. "(S; Foix), émonder la vigne" Lh.<br />
aihentsu. "(Adj.), qui pousse beaucoup de sarments" Dv. Aritzetik erortzen da egur luze aientsu bat. Etxeg<br />
EE 1884a, 549.<br />
aihentze. "(Hb), quantité de vignobles. Hau da aihentzea! (Hb), en voilà-t-il des vignobles!" Lh.<br />
aiher (AN-gip, L, B, BN, S; SP (sin trad.), Lar, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 78.<br />
Tr. Poco documentado excepto en la construcción aiher izan (v. infra).<br />
I (Sust.). 1. Propensión, inclinación; deseo. "Inclinación, afecto" Lar. "Cada loco con su tema, txoroak oker,<br />
edozein aier" Ib. (s.v. tema). "Haren aiherra zen urthatsetako etxe berriaren akhabatzea" Dv. "Aiherrik eztu<br />
edanaren (BN), il n'a pas goût à, envie de boire" H. "Propensión, inclinación" A. "Edozein gauzetako aierra<br />
daukat (AN-gip), mendira joateko aierra daukat (AN-gip)" Gte Erd 78 (junto a gogoa, emeia, etc., de otras<br />
zonas). Berari zioten begi / zeiharrez begiratzen, / aski ziotela bere / aiherra erakusten. EZ Noel 91. Obra<br />
hunetan hobeki urgulutik begiratu behar diizi, amorekatik laudoriuen aiherrak gal-arazi eztezagun egiten tugun<br />
obra laudagarrien prootxia. AR 260. Deabruaren gathibu eta bethiko oinhaze garratzen aiherretan jarri zare.<br />
Dv LEd 99. Andiako gaiñ Aiedon bizi / Ziñaden, Goñi zalduna; / San Migelentzat maitagarri da / Diyozun aier<br />
kutuna. SMiguel 31. Bere buruaren urkatzeko aiher mikorik ez zuen izan. Barb Sup 100. Nitzaz trüfatzeko<br />
aiherrian hizala uste diat. Mde Pr 47.<br />
2. (H (S)). Duda, sospecha. Etxetik loa zeion joan, / Etxeliar jin zeitzon phenak, / Aiherrak eta lotseriak.<br />
"Les soupçons, les alarmes vaines". Arch Fab 229.<br />
3. (L, B, BN, S; Dv, A, H). Ref.: A; Izeta BHizt2. Odio. "Mauvais vouloir, passion contre quelqu'un" Dv.<br />
"Rencor. Aiherra ta tirria biak dire gogo handiak; aiherra beti gaiztoa, tirria beti ona (L-ain)" A. "Aiherrez<br />
betherik nago" Darric (ap. DRA). "Rencor. Neonek aier bat dauket gizon orri. Aierra dauket" Izeta BHizt2. <br />
Dezio igo zan bakalkira; sinistedunai ziyen aierra ez zan bestiena baño makalagoa. J.M. Tolosa EEs 1913, 178.<br />
Eta Elade osoaren iardunean, urteak ioan eta urteak etorri, aier (gorroto) bizi ziran ioerok ageri dira. Zait Plat<br />
115. Ai ene, ikusiko balu, nolako jelosiak, nolako amorruak eta aiherrak astinduko lukeen bere bihotz zaharra!<br />
Arti Ipuin 59.<br />
Bere orri artian ostendu dagidan / neure neskuts lirañan aier tolesgia. "La ira sin malicia de mi pequeña<br />
adorada". Laux BBa 62.<br />
4. Iñola eziña dana aierrik irudikorrenean ere ez diteke izan. "Suposición". Zink Crit 17.<br />
II (Adj.). 1. "Aiher (adj.), qui survient aisément (S)" Lrq.<br />
2. Contrario. Bi naimen aierrekin ez-mezean badago. Or Aitork 203. Ez bezate esan bi zerki aierretatik edo<br />
bi etorburu aierretatik datozen bi anima dirala. "Duas contrarias mentes de duabus contrariis substantiis". Ib.<br />
203.<br />
Maulen moldeatzeari aiherrenak lehenak izanen zirela Mauleko serora Dominikanoen goresten eta heier<br />
atxikimendurik handienaren erakusten. Herr 21-3-1957 (ap. DRA, que interpreta "adverso").<br />
3. Receloso. Onen biotza, gogor samarra bazan izan; orain, ostera, latza, idorra, samurtasun bagea dala<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
471
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
esan bearko. Aierra, etxeramon zalea, minkorra... Erkiag BatB 164.<br />
III (Tema nudo; uso adv.). En contra. Behereko zolan mamitsuago eskuara, damurik itsuago; ez ohartua,<br />
zenbat etsai dituen aiher. HU Aurp 215. Ez griña batere nor duzun alde edo aiher. Leon Imit II 2, 1. Ori dala-ta<br />
gizona gizarterako aier eta makur dago; irrits edo lera ori bere-berea dau. Eguzk GizAuz 111.<br />
(Precedido de gen.). Entzuten nitun, ez erditaraiño ta gutiagorik ere, ez, naita elkarren aier zetozela.<br />
"Contradicentes". Or Aitork 206.<br />
(Precedido de dat.). Egizko zorionari aier egoteko, erriari begiak itxitzen dizkiona, zori gaiztoko! Goen Y<br />
1934, 184. Batean, apezen eskoleri ezin aiherrago zagon. Lf in JE Bur (ed. 1980), 13.<br />
Esperando. Mauleko presondegiaren atheari zagon Herio beltza, sega bizkarrean, norbaiti aiher. Lf<br />
Murtuts 47.<br />
- AIHER-AIHERRIK. Deseoso. Aier aierrik niagon mundu bazter batean gorderik, Eliasen antzera, urrundik<br />
bederen nere azken-urteok emateko. Or QA 186.<br />
- AIHER IZAN. Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. En la tradición meridional lo utiliza<br />
Lardizabal (en la acepción de 'odiar') y posteriormente autores del s. XX (Anabitarte, Lizardi, Orixe, Aresti y<br />
Villasante).<br />
A) (Intrans.). a) (L, B, BN, Sal, S ap. A; Lar, VocBN, Dv, H). Inclinarse, tener propensión. "Ongira izan zaite<br />
aiher eta ez gaizkira, ayez de l'émulation pour le bien et non pour le mal. Gaizkira zare aiher, votre inclination<br />
est vers le mal" Dv.<br />
(Con part. vbal.). Desear, querer. Portu itsas adar zuen bati ohart zekizkion, hartara, egin albalute, unzia<br />
egotzi aiher ziraden. "Ils délibèrent jeter le navire". Lç Act 27, 39 (Dv asmu baitzuten [...] untziaren<br />
erorraraztea). Skribatu darokat Elizari: baina haien artean lehen izan aiher denak, Diotrephesek, ez giaitik<br />
rezebitzen. "Diotrephes, qui aime d'être le premier". Lç 3 Io 9 (Dv horkoen gainean buruzagitasuna erabili nahi<br />
duenak).<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)era(t)). Estar dispuesto (a); disponerse (a). "Aiher naiz jotzera, je suis tenté de le<br />
frapper" Dv (s.v. aiher). "Aiher izatea, être en humeur. Aiher natzaik buruaren haustera, je suis en<br />
humeur de te casser la tête" Ib. "Aiher naiz erratera, je suis sur le point de dire" H. Aiher ziraden bada haren<br />
hatzamaitera, baina populuaren beldur ziraden. "Ils tâchèrent à l'empoigner". Lç Mc 12, 12 (TB enseiatu ziren<br />
haren harzera, HeH bilha zabiltzan; v. tbn. aiher ziraden en el mismo contexto en Lç Lc 20, 19). Tristeziarekiñ<br />
eta dolamenekiñ minzo dire bere eziñberzeaz, eta aiher litezke jatera ere, zillegi balitzaie. He Phil 26. Desira<br />
handi bat hartu izan zuen hark bezala egiteko, bere konfesorak debekatu zuen arren; eta aier zen hura ez<br />
obeditzerat pontu horren gainean. Ib. 15 (SP 15 aiertzen zen haren ez obeditzera).<br />
(Con dat.). Tener afición, inclinarse (a); gustar. Zeren eztiari, nola baita gozo, eta izena duen bezala, ezti,<br />
anhitz baitarraika, eta baitzaika aiher. Ax 35 (V 21). Hunelako han sorthu zen, / Huni ninzaion aiher. (Interpr?).<br />
Hm 57. Eskoletako gizon gazter zen gehienik aiher; hek nahi zituen bide txarretarik athera eta bide onean<br />
ezarri. Laph 80. Gure sineste sainduari edo girixtino eginbideri aiher zirenek haren eremuetan, segura zuten,<br />
eta zalu gero... berenen aditzea! HU Aurp 113. Heien ebaslez eta / xahutzailez leher / Lehengo jabeeri / dire orai<br />
aiher. Zby RIEV 1908, 768. Entzun baitzuen zein eder, / Zein aberatsa zen Grazi, / Haren dohaineri aiher /<br />
Preso zuen har arazi. Ib. 418. Aritzak, eundaka, / aier zaizkio goiari, / argi-lênenkia / egarri baitute. Ldi BB<br />
108.<br />
"Eritarzun bat aiher ziozu (Sc), una enfermedad la persigue" A. Aitzin-paretatik hitz larri batzuek<br />
iragartzen daukute, han moldatu adailuari sua ezin ditakela aiher. JE Ber 83. Delako herstura emaztekiari da<br />
gehienik aiher, zainak nausitzen zaizkonean. JE Med 66. Haur ttipier da gehienik aiher gaitza [paralesia]. Ib.<br />
104. Bi mikrobio-motak bizkitartean familia berekoak direla: behiari aiher den mikrobioa lot ditakela gizonari,<br />
gizonarena aldiz behiari, nahiz nekezago. Ib. 111.<br />
Ogi hasiari ganibeta aiher. Zerb GH 1936, 310.<br />
(Con sintagma con suf. -t(z)eko). Estar dispuesto (a); ser capaz (de). "Aiher (adj.), capable de, désireux de,<br />
tenté de. [...] Ez da holako gauzaren egiteko aiher, il n'est pas capable (en état) de faire une pareille chose" Dv.<br />
"Semea etzait eldu illunduta etxera eta aier naiz ateak esteko (B), [...] y soy capaz de cerrar las puertas" A.<br />
"Aiher niz emaiteko ukhomilo bat (BN-baig), estoy dispuesto a dar un puñetazo" Ib. Ez banio behatzen<br />
Jainkoari, eta ez banu dudan errespektua Josaphat Judako erregeren alderat, aiher nainte ez zuri behatzeko. Lg<br />
I 368. Zoazi zu halako baten etxetik kentzera! Aiher dire zer nahi errateko eta egiteko! HU Zez 34. Ez dezakete<br />
iraun; alta uste zuten, eta aiher dire oraino ere uste ukaiteko. Ib. 92. Bat ez baita [...] apezaren salatzeko aiher<br />
litakenik, bretonez mintzatu dela. Ib. 124. Aiher zela Gobernamendua gerla bilatzalen gaztigatzeko. Ib. 209.<br />
Bazirela, han hemenka bederen, arima batzu sakrifizio handienen egiteko aiher (kapaz) zirenak. Lf CEEN 1973,<br />
130.<br />
"Orotako aiher da, il est capable de tout" Lf Gram 298.<br />
(Precedido de gen.). Konstantino berriz kristaukidearen aier zan (inclinado al cristianismo). J.M. Tolosa<br />
EEs 1913, 208.<br />
Aiher ziren bihotzetikan etsai etoiak, nireak. Arti MaldanB 206.<br />
b) (Ae ap. A Apend; O VocPo, SP, H), AIHAR IZAN. (Con dativo). Aborrecer, odiar, desear mal. "Aiher izatea<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
472
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
norbaiti, c'est avoir désir de faire mal à quelqu'un" O VocPo SP. "Aiher zaio, il lui en veut" Dv. "Aiher zait, il<br />
me veut du mal" Ib. "Aiher natzaio, zerbait gaizki nahi diot" HeH Voc. "Elizamari aiher zaio, il en veut à<br />
l'Église" H. "Guri zein aier zaizkigu!, !cuán vengativos son para nosotros! (Ae)" A Apend. "Etsaiari aiher, qui en<br />
veut à l'ennemi" Lf Gram 303.<br />
Herodias aiher zaión eta hil erazi nahi zuen. "Herodias en avait à lui". Lç Mc 6, 19 (He zitzaioen aiher; TB<br />
nahi zion, BiblE gorroto zuen). Garaituaz doazela hirur etsai gordiñak: / heretiko, thematsuak, araueko<br />
presuner, / Elizama sainduari zeinak baitzaizko aiher. EZ Man I 30. Korintioak hain zeizten aiher alferrei, ezen<br />
ikhusten zutenean gizon bat bizitzen zela errentarik gabe [...] bizia edekitzen baitzioten. Ax 31 (V 19; v. tbn. FIr<br />
159 que cita el ej. de Ax). Unhaia aiher unhaiari. "Un vacher veut mal à l'autre". O Pr 451. Haren aitak et-anaia<br />
gehienak etzuten hori batere gaizki hartu [...]; ordean Luzia bethi zitzaion aiher. Birjin 342. [Saulo] kanpokoai<br />
ere aier zitzaien. Lard 494. Ateetara joan ziran, ain aier zitzaiozkan Jesus artzera. Ib. 456. Ni naiz Jesus, ain<br />
aier zu zatzaiona. Ib. 494. Juduak ikusirik, Tribunoak gazteluan gordetzen zuela ain aier zitzaiozkan Apostolua.<br />
Ib. 524. Fededun egiazko guziek errazoin eman diote Aita Sainduari, eta huni aiher dire orai erlisionearen<br />
etsaiak. HU Zez 156s. Zenbat hortakotz aiher / Jainko legeari! / Aise jendetasuna / da ttikitzen ari. Zby RIEV<br />
1909, 107. Bertzeer aiher da, edo bederen ez ikusiarena egiten deie. JE Bur 55. Zendako aiher ginitzozke,<br />
erasian diogularik ez dela jarraiki mendeari. Ib. 175. Asto pullo beltxeneri / Xuria zen aiher, / Eta nola? /<br />
Mando denean ageri, / Asto beltxak bazter! Ox 96. O haize samina lilieri aiher. Ib. 172. Muthiko txarrak aiher<br />
baitzitzaizkon azkarki, gibeleko beribilaren jabea ohartzen niz ari dela bereari athe guzien hesten gakoz. JE Ber<br />
21. Ez hakidala aiher izan, arren, maitea! Mde Pr 160. Aiher zitzaioten bakarrik bere mendeko sofista<br />
xoriburueri. Lf in Zait Plat XX.<br />
v. tbn. Elsb Fram 81. Aihar: Prop 1906, 243 (ap. DRA; la ref. es incorrecta)<br />
Ser contrario (a). Gizon bakarrean bi nai-ukaite elkarri aier dirala ikustean. "Cum duas voluntates in<br />
homine uno adversari sibi sentiunt". Or Aitork 203. Poliandria [...] erabat dago arbuiatua, are jende basatien<br />
artean ere; ain zaio naturalezari berari aiher. Vill Jaink 158.<br />
c) (S ap. A; O VocPo SP, HeH Voc, Gèze, Dv, H). Dudar; sospechar. "On y dit [en S] aiher naiz pour 'je me<br />
doute', ou 'je soupçonne'" O VocPo. "Aiher naiz, uste dut, edo gogan behartua naiz, aieru dut" HeH Voc.<br />
"Soupçonner, asma, aiher izan" Gèze. "Aiher nüzü (S), je me doute, je soupçonne" Dv. "Aiher nuzu, je<br />
soupçonne que, je gagerai" H. Bana, nabaski / Zuretako aski / Enaizela sinhetsirik, / Zuk ni zureti / (Aiher<br />
naiz) beti / Nadukazu berezirik. 'Je le soupçonne'. O Po 12. Aiher da [René Soudre] orain giza-burmuina hil<br />
ondoren, giza gogoaren zati batek bizirik irauten duela. Mde Pr 345. Iñakaz mintzo dela aiher naiz. Ib. 271.<br />
Bere egoitzatik geroago eta urruntzenago zela aiher zen. Ib. 165.<br />
B) (Trans.). a) "Aiher nat eta eztiadan ematen (Sal), le tengo rencor y no le doy" A. Eriak ez ian bena bai<br />
paretiak aiher. O PrASJU 234 (lectura e interpretación dudosas).<br />
b) Desear, gustar. Airea kurritzen den tokirat aiher du zeruko suak. Etcheb (ap. Dv). Hordikeria [...] ez balu<br />
duen bezen aiher, hobe luke miletan. HU Zez 204.<br />
c) Au da irudian agertzen dan askaldiko egokera ta aier izan deguna argiro ikustiagatik. (Interpr?). Anab EEs<br />
1919, 186.<br />
- AIHER IZATEKE. Gizona autesmen azkedun izan arren ere, erabakitzeko altsuki yardukitzen dioten<br />
eragipen ugarietara aier-izateka ez dago. "No deja de estar sujeto". Zink Crit 45.<br />
- AIHERRAGO IZAN. "Aceptar personas, berdin diranen artean batari aier-ago besteari baño izatea" Lar.<br />
(Con alat.). Ser más propenso (a), tener más inclinación (a). Emaztia / Nula aiherrago / Bekhatila /<br />
Gizunkia beno [...] / Halaz enganatü / Eva gaixtoki. UNLilia 16.<br />
- AIHERRAK EGON. "Aierrak egon. Tener ganas de... Estar con ganas de... Mendire yoateko aierrak nago,<br />
estoy con ganas de ir al monte" Asp Leiz2. Aierrak nago (AN-gip). 'Zerbait egiteko edo eskuratzeko gogo<br />
bizitan nago'. Inza NaEsZar 858.<br />
- AIHERRAK EMAN. "Suponer. Aierrak eman digu etorriko ziñela, hemos supuesto que vendrías" Asp Leiz2.<br />
- AIHERRAZ. "Propensamente, jarkiro, griñaldiro, [...] aieraz, aiertiro" Lar.<br />
- AIHERREN IZAN. Silas eta Timoteo Berea-n gelditu ziran. Orain ez dakigu, edo ezertarako leku gabe batbatetan<br />
irten zalako, edo aierrena Apostoluari zitzaiozkalako [='le odiaban al que más'], edo beste zergatik San<br />
Pablo bakarra joan zan. Lard 513s. Zer nahi haizu nahiz, berentzat lehenik, / Erlisioneari dire aiherrenik<br />
[='odian sobre todo']. Zby RIEV 1909, 232.<br />
- AIHERREZ. (Con part.). Deseando. Zelatan zeudela eta zerbait haren ahotik hatzaman aiherrez zabiltzala,<br />
akusa lezatenzat. "Tâchant de recueillir quelque chose". Lç Lc 11, 54 (Dv hatzaman beharrez). Eiza eradoki<br />
aierrez ziñan eta zoriak zerau eizatu zaitu. Zait Sof 135.<br />
Etim. Se ha sostenido, así por G. Bähr Baskisch und Iberich 37, que aiher vale en toponimia por 'inclinación,<br />
pendiente' en sentido físico: Ayerbe "unter dem Hang", etc. v. aiherkunde (2) con un ej. de Eguzkitza.<br />
1 aiera (Lar H). "Lado" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
473
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2 aiera. "Aqualis, urtokia, aiera, eskuak garbitzeko urtokia" Urt II 228.<br />
aiera. v. adiera.<br />
aiera. Figura en Harriet por error: "Aiera (G), indisposition, mal, souffrance, non eztuen ajeren bat". v. aje.<br />
aiherdun. "Ganoso, gogotia, gogoduna [...], aiertia, aierduna" Lar. v. aiherti.<br />
aiherga. "Aiyerga, indiferente" A Apend.<br />
aihergabe. Indiferente. Adierazpen aihergabe batetik, eskema baten heinean sortu daitezkeen ondoren<br />
guziak ateratzen dituen iduri zertugabea. "Proposición indiferente". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).<br />
aihergatasun. "Aiergatasun, indiferencia" A Apend.<br />
aihergo. Aversión, odio. Beharrik artzaina ez dute osoegi plantatu; ez da urgulutsua, omore ona badu, ez<br />
du aihergorik. Herr 9-6-1960 (ap. DRA).<br />
aieri. v. aiari.<br />
aiheri. "Propenso, jarkitua, griñatua [...], aieria, aiertia" Lar. v. aiherti.<br />
aieriaka. v. aiariaka.<br />
aiherkera. Enemistad. Eztiogula arerioari bere etsaitasuna edo aierkera edoski ta eragin bear, baizik bere<br />
anaitasuna, anaitasunik digun artan. SMitx Unam XXI.<br />
aiherkeria. "Aiherkeri, ambición" A Morf 68.<br />
aiherkoki (Sal ap. A; ZMoso 71). "Aierkoki (Sal), rencilloso, pendenciero" A.<br />
aiherkor (Dv, A). "(He), porté à la vindication, susceptible" Dv. "Vengativo" A. Karitatea ez da minkor, ez<br />
da aiherkor. Egunaria 8-2-1959 (ap. DRA).<br />
aiherkun. v. aiherkune.<br />
aiherkunde (L, B, BN; SP, Lar, Lecl, Izt 17v, VocBN, Dv, H, VocB), aiherkunte (Gèze), aiharkunde (Lander<br />
ap. DRA), aiharkunte (S). Ref.: A (aierkunde, aiharkünte); Izeta BHizt2. 1. Odio, rencor, aversión; deseo de<br />
venganza. "Appétit de vengeance" SP. "Aversion" Lecl. "2.º Venganza; 3.º rencor. Aierkundean zagon (B),<br />
estaba ardiendo de venganza (odio). Aierkundez bidea hetsi dio (Lc), de venganza le ha cerrado el camino" A.<br />
"Aiharkünte (S), deseo mezclado de temor" Ib. "Aiharkunde, deseo vehemente de hacer daño, animosidad (AN,<br />
L; Lander)" DRA. v. aiherkune.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y en A. Irigaray. Hay también un ej. de Eguzkitza (v. infra (2)). En<br />
DFrec hay dos ejs.<br />
Eta zerere aiherkunde ahal bailukeite gure kontrasték gure kontra. Lç Ins F 7v. Elkhargana erakusten dute<br />
aiherkundea. EZ Man I 54. O gaixto eta trunpador, aiherkundez bethea! Ib. 55. Ingurutik khasa zazu spiritu<br />
herrosa, / Deskarga eztiezadan aiherkunde hirosa. EZ Man II 37. Faltari bai, baiña faltaren iabeari herrarik eta<br />
aiherkunderik eduki gabe. Ax 278 (V 186). Errozu aierkunde eta mesprezio saindu batekin: Oha; aparta adi,<br />
Suge madarikatua. He Gudu 139. Sentitzen dituen aierkundeak eta mesprezioak heldu zaizkola bere malezia<br />
propialetik. Ib. 230. Asekeria, alferkeria, kolera, aiherkundea eta zikhinkeria. "L'envie". Arch Gram 25. Eta<br />
othoitzean iartzen zaretenean, baldin zerbait aiherkunde baduzue norbaitentzat, barkha diozozue. HeH Mc 11,<br />
25 (Lç deus baduzue nehoren kontra, He baldin deusik nihoren kontra baduzue, Dv norbaiten kontra<br />
balinbaduzue zerbait). Bakea zuen maite, etzen behar aiherkunderik etsaientzat ere. Hb Egia 83. Ifernuko<br />
izpiritu gaixtoek badute aiherkunde edo malezia handia giristino guzientzat. Jnn SBi 126. Mariaren eretzeko<br />
bethi orok ükhen die debrüzko aiherkünte bat. Ip Hil 164. Aiherkunderik gabe, nahi baduzu gero harekin<br />
adixkide bizi, erlisioneak erakasten duen bezala, biba zu! HU Zez 86s. Sainduek ez dezakete ukan aiherkunderik.<br />
JE Bur 72. Zalekeri edo aierkunde guziak alde bat gelditzen direla (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 604. Eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
474
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiherkunde gabekoa zela ere ikusten dugu. Mde Pr 175. Badira mementoak, Jana-Mari, eginbideari behatu<br />
behar baita, aiherkundeak beregisa utziz. Larz Senper 124. Aiherkunde bat hartua baitut / emazte hoien gainian.<br />
Mattin 89.<br />
v. tbn. Elsb Fram 58. Ardoy SFran 289.<br />
(Como segundo miembro de comp.). Arrotz horren gogoan beharrez barnatu / edo zure burua nahiz<br />
enganatu, / herri aiherkundea duzu zu ganatu. Xa Odol 242.<br />
2. (G ap. A; SP). Deseo, inclinación. "Envie de faire quelque chose" SP. "Inclinación" A. Berzen gauzetarat,<br />
ez utz aiherkundea. Harb 9. Emaztetarik begiratu nahi duenak, begiratu behar du halaber emaztei behatzetik,<br />
behintzat bai, aiherkunde gaixtoz, eta handik kilikatzen dela sentitzen duelarik beha egoitetik. Ax 393 (V 256).<br />
Inclinación, acción de inclinar. Gaur egunean ere kiñakada deritzaioten irudiaren makurtze edo<br />
aierkundea, antxe naza-muturrean egin oi da. Eguzk RIEV 1927, 430n.<br />
3. Suposición, sospecha. "Aiherkünte hütsak dira, ez besterik (S)" Gte Erd 276 (junto a ustekeria, sospetxa,<br />
susmo, etc., de otras zonas).<br />
4. (Adj.). "Aiherkundea , herrosa" SP.<br />
- AIHERKUNDEZKO. "Qui est de vindication, de haine. Ez da horren ahoan aiherkundezko solasik baizen, il<br />
n'y a dans sa bouche que des paroles de haine. Aiherkundezko gutizia (M. Har), désir de vengeance" Dv.<br />
aiherkundekeria. "Acte de vindication" Dv.<br />
aiherkundetsu (Dv, H). "Vindicatif" Dv. "Haineux, rancuneux" H.<br />
aiherkune (Izt 6r, VocCB (s.v. gorroto) Dv), aiherkun. Odio, rencor. v. aiherkunde. Bidaje onek<br />
Saulen biotzean David-ganako aierkune bizia sortu zuen. Lard 166. Ikusirik, bada, anaiaren lengo aierkuneak<br />
bazirauela, bere prestamenak artu zituen, anaiak erasotzen bazion ere. Ib. 41. Anaiaen aierkuneari errekin<br />
geiago emateko, Josek bigarren ametsa ere esan zien. Ib. 48. Saltzerañoko gorrotoa eta aierkunea artu zioten.<br />
Ib. 50. Lizinioren mende zeuden, zerbait aierkun gorroto beti izan ziyen onek eta gogor erabilli oi zituan. J.M.<br />
Tolosa EEs 1913, 210.<br />
aiherkuntza (L ap. Lh; Izt 6r), aiherkuntsa (S ap. Lh, que cita a Hb). "Adversión" Izt 6r. "Rencor (Arch,<br />
Darric)" DRA. "Haine" Lh. "Méfiance" Ib.<br />
aiherle, aiherla. Vengador. Eurein ausija / atsegin dabe urtzi aierlak! "Dioses vengadores". Laux AB 21.<br />
aierma. v. 2 aien; armiarma.<br />
aiherpen. Pasión. Eta aierpen edo pasio gaiztoak gugandik aienatzen. Elizdo EEs 1929, 179.<br />
aihert. "Pasión, amor, jaiera, karia, aierta" Lar. v. aiher.<br />
aihertasun, aihartasun. Aversión, hostilidad. Bainan utz zatzue orai gauza horiek guziak, kolera,<br />
aihartasuna, malezia, gaizki mintzatzea, eta hitz laidorik batere ez bedi ilki zuen ahotik. TB Col 3, 8 (He<br />
zumindura, Dv gaitzirizko, BiblE gorrotoa).<br />
aiherti. "Ganoso, gogotia, [...] aiertia, aierduna" Lar. v. aiherdun. Alakoxe norlenka-zale gaituzu.<br />
Alakoxe aierti ta etsikaitz. SMitx Unam 53s.<br />
aihertiro. "Propensamente, jarkiro, griñaldiro [...] aieraz, aiertiro" Lar.<br />
aihertopa. "Tope, riña, aiertopa" Lar.<br />
aihertsu (O-SP SP (sin trad.), Dv (aiherzu) y A (s.v. aierkunde)). "Aihertzu norbaiti izatea, avoir désir de<br />
nuire à quelqu'un" O-SP 226. "Aiherzu izatea (O), en vouloir à quelqu'un" Dv.<br />
aiertu. v. agertu.<br />
aihertu (G ap. A; SP Dv, Lar, H). 1. (Aux. intrans.; con alativo). Inclinarse a. "Prendre envie de faire<br />
quelque chose" SP, que cita el ej. de Axular. "Inclinarse de propensión, [...] aiertu" Lar. "Inclinarse, aihertu" Lar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
475
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Sup. Baiña guztiarekin ere aihertzen naiz erraitera, eta erraiten dut, parabisuko bidea errazago, plaunago,<br />
eta plazentago dela, ifernukoa baiño. Ax 481s (V 311). Eta hura debekatzen zuelarik halakorik egitetik, aiertzen<br />
zen haren ez obeditzera puntu hartan. SP Phil 15 (He 15 aier zen).<br />
2. (AN, L ap. A; Aq 1187, H). (Aux. intrans.; con dativo). Ensañarse, volverse contra. "Enconarse contra otro,<br />
aierturik egon (AN)" Aq 1187. "(AN, L), aborrecer" A. "Aihertu, en vouloir à" Lf Gram 816. Sugea aihertuko<br />
zaitzue, ausikiko zaituzte. He Phil (ap. H). Paganoak aiertzen dire ez bakharrik girixtinoeri, bainan bereziki<br />
misionesteri. Prop 1893, 240. Eta medikuari berari zeren gatik ginuke aihertzeko? Zendako litzaizkioke lagunak<br />
bekaizti? JE Ber 88. Bertzalde on dugu erdaldunen ere argitzea gure zerez, hein batean ikasirik zer giren, ez<br />
dakizkioten sobera aihert gure eskual-ohidureri. Lf Herr 19-4-1956 (ap. DRA). Cambry xutitu zen eta erran<br />
zuen basakeria hutsa zela eta zozokeria mintzaire zaharreri aihertzea. Herr 21-8-1958 (ap. DRA).<br />
Aihertu gabe dabilenari hurbiltzen natzaio atzetik, eta bizkarrean emaiten diot ukaldia. (Interpr?). Mde Pr<br />
133.<br />
3. "Aiertu, vengarse (AN, L, BN)" A Apend.<br />
4. (Aux. trans.) Atacar. Ez nuan onez billatzen; bai etsai bezala aiertzen. "Sed inimice oppugnabam". Or<br />
Aitork 198.<br />
5. (Aux. trans.). Dirigir. Beñere ez nauzu maite izan. Milla eskaera ta arren egiten zenituenean ere,<br />
etzenizkidan neri aiertzen, nigan jabekizun zegoenari baizik. Txill Let 90.<br />
aieru (L ap. A; O-SP Dv (aiheru), Lar, Izt 57r, H). 1. Seña, guiño. "Signifie semblant ou signe qu'on fait de<br />
l'œil" O-SP 226. "Seña, amago" Lar. "Guiñada" Ib. "Guiño, seña hecha con el ojo" A. Ezen orduan, zure hitz<br />
sinpleari eta bakhunari, eta are kheinuari eta aieruari ere sinheste gehiago eman lekidikaiola, anhitz arnegu eta<br />
iuramentu egiten dutenei baiño. Ax 265s (V 177). Haren promesetan, kheinuetan eta are aieruetan ere, fidantzia<br />
handia dadukazu. Ib. 127 (V 84). Farrez hasi zen eta bonbilla goiti aurdiki zuen ulertu ez nuen aiheru bat<br />
eginaz. Mde Pr 111. Theresa betikoa egoten zen arrotzaren aitzinean, hitz eta aieru urriko, baina alai bere gisa<br />
isilean. Mde HaurB 76.<br />
2. (H (L), A Apend; aiheru SP ( sin trad.; cita el ej. de Ax 22)). Signo, indicio. "Trace, indice" H. Eta<br />
oraino orduan ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere. Ax 22 (V 12).<br />
Zeren aieru hek, itzal gaizka ibiltze hek, baitira frogantzarik asko, gogan behar arazitzeko. Ib. 403 (V 262).<br />
Honako aieru honek sakoneko funtsa ekar dezake axalera. MEIG VII 31.<br />
3. (L ap. A; O-SP 226 Dv (aiheru), Ht VocGr 426, H). Sospecha, conjetura. "Il signifie aussi conjecture ou<br />
soupçon. Aieruz edo ageruz zerbait erraitea, dire par conjecture ou soupçon" O-SP 226. "3. soupçon, conjecture,<br />
apparence. Bertzez aierura iuiatzea (Ch), [...]; 4. aierua, doute, [...] (EZ)" H. "Conjetura, suposición" A. Lhande<br />
da la forma ageru, sin duda por un error de interpretación del ej. de EZ. Cf. paieru (2). Sinhesteaz segur gare<br />
batre gabe aieru , / Tronuaren aitzinean dagoela Aingeru. EZ Man II 100. Den okhasinorik ttipiena,<br />
aierurik gutiena gorrotatzeko, eta muthurtua iartzeko asko dudala. Ax 287 (V 192). Aieru orren zer ezagubide<br />
duzu ordea? Zait Sof 148. Zarrok! nire aieruak azaltzea badagokit [...] galdez ari giñan artzaia dakustala<br />
deritzat. Ib. 88. Nuntik horra den izen hori, deüs eztakigü untsala, bena badügü aiherü franko. "Mais il existe<br />
beaucoup d'hypothèses". Casve Orhia 3.<br />
- AIERU EGIN. "Guiñar, keñu, aieru egin" Lar.<br />
(Con determinantes). Eta Deunak berak itsasoaren onespena egiteko aieru edo ziñua egin baileuan,<br />
zanbulu andi bat eragiten dautse bere eroailleak. Erkiag Arran 35.<br />
- AIERUZ. a) Por señas. "Aiheruz erraite, dar a comprender por señas (Darric)" DRA. Hasi zeizkidan niri<br />
neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero azkenean, klarki eta agerriz. Ax 15 (V 6;<br />
Azkue traduce "por guiños e indicios").<br />
b) Por indicios, por conjeturas. "Aieruz zerbait erraitea, decir algo por conjetura" A. Ala dira, arrotz: aieruz<br />
ederki atera duzu. Zait Sof 28. Ez, noski, aurrekorik izan ez zuelako, bai ordea aieruz bezala besteren esamesen<br />
bidez ezagutzen ditugulako. MEIG III 76. Horrela pentsa dezakegu, baina beti aieruz, goganbeharrez, juzku<br />
onez edo gaiztoz, ustea ez baita jakitea. MEIG VII 50.<br />
Sospechando. "Aieruz nago, je suis en soupçon, en doute que" H. Ataka-aurrean, aieruz (goganbearrez,<br />
susmoz), lipar bat geldi da [basurdea]. Or Eus 47.<br />
- AIERUZKO. (Adnom.). Gazteai aitak atzeman die / zenbait aieruzko keiñu, / orotaz gaindi luze ta samur /<br />
isilkako begiratu. Or Eus 94.<br />
Etim. Se ha sugerido (cf. Ae. paxeilu) que viene en último término del lat., REW 8144, FEW 7, 467s, pagella,<br />
a través del gascón (bearn. pagère), a pesar de que aieru no indica una medida.<br />
aieruka. Haciendo conjeturas. Sirenek zer kantu kantatzen zuten, edo Akilesek zer izen hartu zuen<br />
emakume-artean ezkutatu zenean? Galdeok korapilotsuak izan arren, ez dira aiheruka iñolaz ere erantzun<br />
ezinak. Mde Pr 175. Orotan kazetak ari dire aieruka, zertako bada Khrouchtechev-ek jalgi dituen solas horiek,<br />
igurik-araziz Kremlin-eko ordari bat. Herr 2-5-1963 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
476
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aierukari (aih- Dv A). "Aiherukari, faiseur de conjectures, soupçonneux (He)" Dv. "Suspicaz" A.<br />
aierukor (Lar, H A Apend). Suspicaz. "Sospechoso, suspicaz" Lar. "Soupçonneux" H.<br />
aierupen (Lar H). Conjetura. "Indicio" Lar. v. aieru. Lehen erran nezake, Eskualdunen eta Eskualherriko<br />
berririk jakin gabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken aierupenezko kontairei sobera fede emanik<br />
aitzinatxe iragan zela. ES 120.<br />
aierupendu. "Indiciar" Lar.<br />
aierutsu. "Soupçonneux" Ht VocGr.<br />
aierutu. Conjeturar, sospechar. Bai, aieru ditekenez, zorioneko dator, ezperen eluke burua ereñotz loretsuz<br />
buruntzaturik ekarriko. 'Por lo que se puede adivinar'. Zait Sof 59. Arinkiegi aierutu zenun gobernuak gure elea<br />
legezkotzat babestuta re au e'tzala gai izango euskotarron aurrerapide ta mintzabear-etarako. SMitx Unam 87.<br />
aieska (G ap. A; Dv (G), H (G)). Grito de dolor, lamento. "Plainte" H. "Grito de dolor, de espanto" A. <br />
Esauk, aitaren itzak entzun zituenean, aieska eta deadarrari eman zion. Lard 33. Aitaen deadarrak, amaen<br />
aieskak, senideen garraxiak, aideen negarrak batean ziran. Ib. 370. Guziak negarrari eman zioten, eta etzan<br />
Siloko karrikaetan aieskak baizik. Ib. 151.<br />
- AIESKAZ. Gritando (del dolor). Ikusi zuanean ama negarrez eta aieskaz aldegiten. Lard 23. David bere<br />
lagunakin negarrez eta aieskaz eremuronz bazijoan. Ib. 197.<br />
aieta. "(V-ger), rizoma, tallo subterráneo y horizontal. Berakatz-aietak, rizomas del ajo" A.<br />
haietaratu. Unirse a ellos. Gabaongo arkaitz ondora eldu ziranean, Amasa aietaratu zan. Ol 2 Sam 20, 8.<br />
haietxek. v. haiexek.<br />
aietz. v. aihotz.<br />
haiexek, haietxek, haretxek (V-gip ap. Etxba Eib), haetxek. Aquellos (mismos). "Pron. personal<br />
determinativo; tercera del plural, aquéllos. Aretxek izan ziran a ondamendixa ekarri ebenak" Etxba Eib. Ze<br />
ezta Gipuzkoa / guganik konsegidu, / aetxek nola guregana / zugana interesadu. BBizk 36 (ap. MEIG V 88;<br />
según Lakarra aetxek (que lo atribuye a algún copista guipuzcoano) sustituye a un original vizcaíno aek). Aietxek<br />
dira nere / buru galgarriyak. Bil 59n. Ikusiko balizkigu gaur / Edozeñek arpegiak, / Esango luke dirudigula /<br />
Anima errukarriak, / Garbitegian aietxen gisa / Gaudelako emen itxiak. AB AmaE 53s. Nere egunik ilunenak<br />
aietxek izan zitukan. A Ardi 20. Mutil aetxen aotik ikasi du geroenean, jakiteko bildur zana. Mok 19s. Asmati<br />
andija dan lez, areexek ikusita sortu yakon Jonandoni asmo bat. Kk Ab II 149. Arexek lakoxiak izateko gurari<br />
biziya sortzen zan mutil gaztetxo areen gogoetan. Ib. 164. Gerta diteke gizagaxoak erreal biak arnasa artzea<br />
baño bearrago izatea; aitak zuzenbidez aietxek zor izatea. Ldi IL 59. Begiak malkoz, / aietxei begira ernai.<br />
SMitx Aranz 165. Iturriak badaki, / kañabera nun den; / Andra-Marik ere bai / gaixorik non duen. / Aietxen<br />
etxez-etxe / gauero da ibiltzen. Ib. 203. Piarresek etzun segurki [...] italiar erriaren sortze aurretik lur aietxek<br />
berak erromatar kulturaz edertu zuten buruz ain landutako gizonen aitzerik. Etxde JJ 238s. --Arantzazuko<br />
praileak ori? --Aietxek. Or QA 85. Aretxek bai eliziak azpian artuta iltzeko arriskorik barik bizi zirana. SM Zirik<br />
11. Ekintza taldearen / dantza bereziak, / [...] aietxek daude dantzan / ederki eziak, / junturaz bigun eta / jenioz<br />
biziak. Uzt Sas 316.<br />
v. tbn. Aretxek: Otx 115.<br />
Alderdikeri aietxek au ekarri zuten ondoretzat: [...]. Gazt MusIx 60.<br />
(Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). Aretxek zirean dendak, aretxek. Ag Kr 190.<br />
- HAIEXEK BAI. (Introduciendo oraciones exclamativas). Arexek bai, kistar onak! Enb 96.<br />
aiezka (V, G, R ap. A). Gimiendo, quejándose, gritando. v. aika. Biotz gaisoak, miñaren ezpat zorrotzaz<br />
zulatua, ojuka eta aiezka bere aserre biziya agertzen zuben. EE 1882a, 33. Norentzat da aiezka? Noren<br />
aitarentzat aiezka? BPrad EEs 1915, 146. Zure deiez gaude Ebaren ume erbesteratuok: zuri aiezka, antsiz ta<br />
negarrez negar-erri onetan. ArgiDL 15s. Gau guztia sukar ikaragarri baten mendean igaro zun antsika ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
477
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiezka. Etxde JJ 264. v. tbn. EE 1883b, 521. KIkG 34.<br />
aifamen. v. aipamen.<br />
aigardent. v. aguardient(e).<br />
aigari. v. afari.<br />
ahigarri. "Épuisant, qui anéantit, consume" Dv. "Épuisant, écrasant" Lh (que cita a A, pero no lo encontramos).<br />
aigeta (BN-ad ap. EI 124). Río.<br />
aigida. Égida. Uste dut zuk aipatu zenidala lurgintzarako gazeta berri bat, RSVAP-en aigida pean<br />
argitaratzen dena; nola du izena? Mde Pr 58.<br />
aigitar. v. ejiptoar.<br />
(h)aigu. v. jaugin.<br />
aigura. "Quejumbrero, quejumbroso" A Apend. (Sin duda es voz facticia creada por Moguel para explicar la<br />
supuesta etimología de agure). Zer esan gura dau Aguriak? --Aguriak, Ai guria, edo aika illetan daguana, ta<br />
zaarrak aigurak dira. Baitabeste gauza bat bere, Agur-ia; agurika daguala lurra itxi biar dabelako laster. Mg<br />
PAb 173.<br />
aii. v. 1 ai.<br />
aihi. "Aihia (L), est-ce le même mot que aia, aya?" H (que cita el ej. de EZ). Aire herrietan entzun ezak<br />
iborziria; / hi iratzartzeagatik egiten dik aihia. EZ Man II 17s.<br />
ai izan. v. ari izan.<br />
aijitar. v. ejiptoar.<br />
aijitoar. v. ejiptoar.<br />
haik. v. haiek.<br />
aika (V, B ap. A; Añ, Dv). 1. Gimiendo, quejándose, gritando. "Dar quejidos, ai aika egon" Añ (s.v. quejarse).<br />
"Dando ayes" A. v. aieneka. Erriko gaisoak erretzen ta karraxiz , aika ta ojuka zebilzan denboran.<br />
Mb IArg I 84. Gabeko ta egunaren zati andiak eraman oi ditu aika ta eztulka. Ib. 185. Jaten asi ziraneko asi<br />
ziran profetak tu-ka ta aika. Ib. 273. --Eta Atsuak? --Atsduna dala, atsa darijola, edo bai aitsuba dala, edo aika<br />
daguala. Mg PAb 173. Ilhuntxean, ohartzen da Sabuquy jo harat jo hunat badabilkiola Oxalde, sabelari bi eskuz<br />
lothua, atx eta aika. Ox 197. Oroitzak aika (gemiendo) naramate gaur, / lenera-bide burumakur ni... EA OlBe<br />
105. Abeslariak ai-ka ta ala-ka diardute. Zait Sof 112. Andrea ai-ai-ai-ka / eta gizona gor. Urruz Zer 104.<br />
2. (Sust.). Denbor berean ere izaten dituzte beren ai-kak, beren kezkak eta beren naigabenz andiak. Mb<br />
IArg I 302.<br />
haik(a). v. 1 jaiki.<br />
aikafita (det.). "Aikafita (O), flux de ventre" SP. "Haikafite, [...] diarrhée, dévoiement, cours de ventre" Chaho<br />
Lh. "Aikafita (Darric), diarrhée" Lh.<br />
aikaitz. "Paradoja" BeraLzM. Cf. adikaitz. Ala ere, ementxe dago aikaitz edo paradoja bat. Herr 1-11-<br />
1956 (ap. DRA).<br />
haikarazi. "Faire lever" Dv. Loak hartzen zuenean, behar-ondoko batez berriz haikaraziz. GH 1924, 158.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
478
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aikatu. "Aika, aikatu (G-goi), mencionar" JMB At. v. aipatu, aitatu.<br />
haikatu (Dv, H, A). Levantar(se). "Se lever" Dv. "Haika zaite, levantaos" A. v. jaiki. Eta xakur gaixoa<br />
joan zen firurikan, ardi bat hemen haika, bertze bat hantxet erdi ausik, mendi guzia bere saingaz bethetzen zuela<br />
eta inharrosten. "Faisant se lever ici une brebis, en mordillant une autre là-bas". Barb Leg 149. Saheskatzen<br />
gituztenek 30, 40, 50 metraren goratasuna dakarte; bazterxago dira goitiago aikatzen direnak. JE Ber 42. Ile<br />
beltz azkar batzu kopetatik goiti zut aikatzen zaizkona. Ib. 45. Berehala, gero, dantzak aikatzen zituen bere sail<br />
berrirat. Ib. 94. v. tbn. Lf GH 1930, 314.<br />
Etim. Formado a partir de (h)aika, imperativo de jaiki.<br />
haikatze. Acción de levantarse. Hastapeneko erortze xarrak maiz aikatze nekea. JE Bur 209. Beharrik<br />
Jainkoaren eskuak zapatzen zun bere [uhinaren] aikatze sorjesean! JE Ber 79.<br />
aiketa. v. harik eta.<br />
aiki. "(L-ain), probablemente. Etorriko da aiki, vendrá probablemente" A. v. eiki.<br />
ahiki. 1. "(Hb), plat de bouillie" Lh.<br />
2. "Marmelade" T-L.<br />
aikintze, ainkitze, ainkintze. Ojalá. Cf. las formas votivas del tipo aikina, aikintzeizü, "plût à Dieu que nous<br />
fussions", etc. (Gèze 95). Eraman die (gizon kolpatua) mousde Laffite-en eritegiala. Aikintze jeiki dadin<br />
laster! Herr 26-5-1960 (ap. DRA). Ainkitze ildoa phika dezala. Herr 14-9-1961 (ap. DRA). Añkintze lüzaz (jaun<br />
erretor berria), Jinko maitiak plazer dialarik. Herr 14-12-1961 (ap. DRA).<br />
1 aiko (V-ple-arr ap. A). "2.º (V-ple-arr), interj. que vale por el latino ecce y el italiano ecco: 'he aquí, he ahí,<br />
he allí'. Aikotarrak son llamados los habitantes de aquella comarca de Bizkaia en que se usa con profusión esta<br />
palabra, los de la antigua merindad de Maruri; [...] 3.º (V-arr), mira, atiende (tuteando)" A. Aiko (ona emen)<br />
Peru Zeberio, esan eban Peru ikusitakoan. A Ezale 1897, 19b. Egin eban zenbaketea, eta aiko! Aita Gureak<br />
daukazan berba beste ardi, ez geiago ez gitxiago, eukazan Erramonek. Bilbao IpuiB 74. Aiko! Begiratu: an<br />
txakur bat doa bakarrik, jaberik gabe! Erkiag BatB 57. v. tbn. Ezale 1897, 327n.<br />
2 aiko. "(V-gip), zoquete, lerdo" A.<br />
3 aiko. Queja. Ta beren aikoak (kejak) eramankizun onez aditu bear ditugu. Elizdo EEs 1929, 179.<br />
aiko. v. ahaiko.<br />
aikoan (ines.). Al instante. Lourdesko uretan sartu zanean aikoan apetitua be senti eban ta barriztatuta<br />
geratu zan. EgutAr 23-11-1959 (ap. DRA).<br />
aikolo-maikolo. "(V-m), indeciso" A.<br />
aiko-maiko (V-ger-m ap. A). I (Sust.). 1. "Indecisión, indeterminación" A. Mutillak, idaztija aiko-maiko<br />
barik emon eutson. Karmengo Amaren Egutegia 1956, 65 (ap. DRA). Bakandereak, Markolberen aiko-maiko<br />
bako berbaikereaz arrittuta, ba-dagitso: [...]. Otx 125.<br />
2. "(V-ger-m), excusa, pretexto" A. Ta bi librakin an dijoa [astoa] / Nausiari bekaña aloztuz... / Gezur-eztul<br />
eta urgun erruz... / Aiko-maiko naiko! "Todo son excusas". JKort EuskOl II 30.<br />
3. Aspaviento. Orduban, didar ta beso-erabilte ta aiko-maiko andijak egiñik, zabaldu dau asko<br />
gudamutillen arteko utsunia. Kk Ab I 94. Ondo neurtu, orratio, aren aurrean jaulkitako itza. Ez aikomaikoetan<br />
eupada arrorik jaurti. TAg Uzt 35.<br />
II (Adj.). "(V-ger), indeciso, irresoluto" A.<br />
- AIKO-MAIKOAN. "Aiko-maikoan (V-m), en pamplinas" A. Au beti aiko-maikoan. Zam Man 1. Askotan<br />
esaten da, ez asmo txarragaz, baiña bai 'aiku-maikuan', laster Rusiatik urten dauan komunismuaren edo USA-tik<br />
datorren kapitalismuaren menpean jausi bear dogula. EgutAr 26-10-1963 (ap. DRA).<br />
- AIKO-MAIKO HASI. Empezar a poner excusas. Otorduan, deituei bere morroia igorri zien etortzeko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
479
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
esaten, aparia gerturik zegola-ta. Baña guziak aiko maiko asi ziran. Ol Lc 14, 17-18 (Dv abiatu ziren<br />
estakuruka).<br />
- AIKO-MAIKOETAN HASI. Empezar a poner excusas. Ez akidak orain aikomaikoetan asi, mutil. Esaidak<br />
argi ta garbi. TAg Uzt 286. Baiña, guztiak batera, aiko-maikoetan asi ziran. Leenengoak auxe esan eutsan:<br />
"Solo bat erosi dot, eta ikustera joan bear dot; parkatu, ba, mesedez". Ker Lc 14, 18.<br />
- AIKO-MAIKOETAN IBILI. a) Estar indeciso. Onek zirean Pontzen osagilleak erabiltzan asmoak, eta<br />
bilddurrez beste batek aurrea artu ezeion, etzan ibilli aiko-maikoetan. Echta Jos 287. Berri aien aurrean,<br />
erabaki zeatzak artu bear ziran; etzegoan aikomaikoetan ibiltzerik. TAg Uzt 188.<br />
b) Andar con reparos. Ori zelan egin leiken be, aiko-maikoetan ibilli barik, argiro diño gizartelari onek.<br />
Eguzk GizAuz 153. Ondo zekian etxekoandreak, gizonezkoak etxealdean aikomaikoetan ibilli arren, bein<br />
mendira ezkero, gogoz jaten dutela eskuratu dezaken dana. TAg Uzt 75. Irabazten ezpadegu, eziñak eragotzi<br />
digulako izango da; ez aikomaikoetan ibilli geralako. Ib. 229.<br />
c) AIKO-MAIKOTAN IBILI. "Aiko maikotan, ez-deu[s]keriz" Osk Kurl 33. Eta semea hilterik nahi<br />
ezpaduzu, etzaite ibili linguistikako aiko maikotan. Osk Kurl 28. Ezkaitezan ibili aiko maikotan. Danok dakigu<br />
etzituala idatzi Lagunak paper hoik. Ib. 175.<br />
aikon. (Imper. de 2. a sing. fem. de adi, aditu al parecer, aunque la formación no es clara). Amak orduan<br />
ondo esanezka / dirautsa bete betean: / "Aikon, ementxe garbiro, neska, / emengo poza zer donan". Zav Fab<br />
RIEV 1907, 94 (cf. A Apend: "Aikon, mira (hablando a mujer)").<br />
haiko-pala. "Haiko-phala, pelle, ailes de moulins à vent, etc." H (s.v. phala).<br />
aikor. "(V), uno que aun sabiendo que tiene razón, se calla ante la porfía de otro. Parece que viene de adikor<br />
'afable, propenso a la atención'" A.<br />
ahikor. Perecedero. Beragatik ez dira esperanzari dagozkionak lurreko ondasun labur aikorrak, ezpada<br />
animako ondasun betikoak. Arr CDoc 173. Ta emaitz aikor au guretzat sendagai iraunkor egin bedi. Elizondo<br />
KristPE 73 (ap. DRA).<br />
aikora. v. 1 jaiki.<br />
1 ahil (BN-bard ap. A; Dv). "Terme de charpente, filière" Dv. "Hilera" A.<br />
2 ahil. "En S ahil se dice por 'podrido' y ahildü por 'podrir' (Foix)" DRA.<br />
ahil. v. haril.<br />
hail (forma de imper.). v. ibili.<br />
1 aila (ailla V ap. A; allia (det.) Mg PAbVoc y Dv (V)). 1. Cola de animal. "Queue" Dv. Cf. ailape, ailatsu. v.<br />
buztan, isats. Belarluziari agirijan ta bizirik daguanian ikusten jakozan gauzaak dira oneek: Buruba,<br />
belaarrijak, [...] allia. Mg PAb 86. Azeri zaarrak allia luze, bera legezkuak bestiak uste. Ib. 120. Bakarrik etorri<br />
banintz, ez eban zaunka aserre usaiñekorik egingo, ta bai urten bidera pozkariaz alliari eragin ta parlanzuban<br />
neugaz ibilteko. Ib. 92. [Lanadun aberiak] badira lodituten diranak atze alderuntz ta daukenak allia ogetabost<br />
librakua. Ur Dial 72. Allia jasua, luzia, ulez ondo jantzija eta adarrak lodijak ta zurijak. Ib. 93 (It, Dv e Ip<br />
buztana).<br />
"Eztauko barri onek orragiñoko aillarik; esakera onek ezton jakin bear esan gura dau (V-ger)" A Apend.<br />
2. (alla V; ailla V-gip), alle (V-gip; allea det., Añ (V)), alea (det., Añ (V)). Ref.: A (ailla); Iz UrrAnz (allía);<br />
Elexp Berg (ailla). Pedúnculo de fruta. "Pezón de la fruta" Añ. "Tallo, pezón" Ib.<br />
"Mango [...]. Si es pezón de fruta, (V) alea, allea, (G) txortena" Ib. "El pedúnculo (de manzana, cereza, etc.);<br />
allé bat" Iz UrrAnz. "Ailla, aillia, el rabillo de las frutas. Keixak ailla ta guzti batzen die" Elexp Berg. v. txorten.<br />
Bada aretx batek adar asko dituan legez; fruta alle batek garau asko. Añ MisE 150.<br />
2 aila. "Conexo, allia" Dgs-Lar 7. Cf. 1 aila.<br />
3 aila (aill- V, G ap. A), aile (aill- V, G ap. A), ailu (aill- V-m ap. A). 1. "Botón de hilo" A. 2. "Aille [...]<br />
(G), ojal hecho de hilo y adherido a la tela, presilla" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
480
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hailabe (BN-arb ap. A), hallaber (BN-arb ap. A). "Aguardiente" A.<br />
ailada. v. 1 ailara.<br />
ailadin (all- Aq 476), aladin(a) (G ap. A Aq 476 (G)), aledin (G ap. A). 1. "Tanto como, alladin, alledin,<br />
aladiña (G). ¿Tienes ahí hasta dos pesos? Alladin, alledin, aladiña, beste ainbeste badet, ya tengo tanto como<br />
eso, otro tanto" Aq 476. "Tanto como eso" A. "Aledin (G), tanto como" Ib. La pronunciación normal parece<br />
haber sido /al'a-/, tanto en ailadin como en ailagina, q.v.<br />
2. (-ill- G ap. A), ailedin (-ill- G ap. A). "Todo lo posible" A. v. ailagina, AHAL ADINA.<br />
ailagabe, allabage (Dgs-Lar). "Inconexo, allabagia" Dgs-Lar 7.<br />
ailagina (V-m ap. A (aillagiña)), alagina. 1. Tanto. "Allagiña, en tanto grado" Ur MarIl (voc. del final). v.<br />
hainbat, hainbeste.<br />
Tr. Documentado en la literatura vizcaína desde finales del s. XVIII a mediados del s. XIX.<br />
Ekusi ezinak eta gorrotuak ailagiña itxutu ez balitu. msOñ 8v. Zek bada allagina engainau, ta itsutu ditu<br />
zeubeen umiak? fB Ic I app. 14. Ara emen nire erraijetako frutu, allagiña dontsutu dozuna. JJMg BasEsc (ed.<br />
1845), 23. Zek allagiña lotu lei gizona lurreko argaltasunetara? Ib. 265. Eta, allagiña mingoztu bere bijotz<br />
guztiz maitegarrija? Ur MarIl 53. Ez ebala berak gura izan allagiña lotu, emon eutsazan erakutsijagaz. Ib. 101.<br />
2. alagina (H (V)). Tanto como. "Autant que" H. v. adina, adinbat, bezainbat, hainbeste (5). Meza batek<br />
balio dau Yesu-kristoren pasiñoak alagiña. Añ EL 2 94 (EL 1 84 Jesu Kristoren eriotzeak dun beste). Esker onak<br />
emoiozuz Yaungoikoari, zuk ainbeste bekatu egin ezketiño beste askori alagiña gogortasun erakutsi<br />
ezteutsulako. Añ EL 2 66.<br />
- AILAGINAKO (allagiña- V ap. A). a) De tal magnitud. "Tan grande" A. Uste baldin badozu ez nazala<br />
allagiñako mesedearen duin. Ur Bisit 84. "Allaginako nekea igarotzea, supporter les plus durs travaux<br />
possibles. Allaginako itxutasuna, la plus grande cécité" H. "Aillagiñekoa (V-m), lo mayor posible" A.<br />
b) (Seguido de oración consecutiva, con zeinda, ze...). Tan (...) que. Aillagiñako alabantzaak emon eutsazan<br />
Israel guztijak Dabidi, zeinda Erregia sartu zan bere kontra enbidija andi baten. JJMg BasEsc 178. Eta gero<br />
allagiñakua zan konfesetako eukan lotsia ze, ez zan azartuten ezergaitik bere konfesoriari agertuten. Ur MarIl<br />
58.<br />
- AILAGINA (...) ZEINDA (ZE...). Tanto (...) que. Amodijua [...] aillagina biztu oi da nosbait, zeiñda<br />
azkortuten dau gizonik txaldaneena. JJMg BasEsc I. Aillagiña zaletu zan liburubetara, zeiñda biar arte, ta<br />
jaijegunetan euretan billatuten eban bere atsegiñ gustija. Ib. 1. Une atan beratan artu eban emakume donga<br />
arek itxura bildurgarri bat, allagiña ze, begitandu jakon pistija ikaragarri bat. Ur MarIl 28.<br />
(Con part. en función de adj.). Tan (...) que. Aillagiña penitenzijaz sikatuba, eguzkijagaz baltzituba,<br />
denporeen gogortasun, ta indriskaz azala kallu biurtuta, zeinda geijago zirudijan amesetako begitazinoe, edo<br />
beste munduko gauza bat, kriatura bizija baño. JJMg BasEsc 238s. Aurkitu ebanian luurrian etzunda gizon bat<br />
burutik biatzera lepraz josita, aillagiña zauri ta llagaz ustelduba, zeinda jausten jakozan aragijaren zatijak. Ib.<br />
282.<br />
Etim. Puede muy bien proceder, como ailadin, de al (
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aillara y zumitza. Se distinguen en que aillara es 'fleje labrado sólo por un lado', zumitza es 'fleje labrado por los<br />
dos lados'" A. v. EREINOTZ-AILARA. Eta oez ostean, zenbat pipol, arraun, allere, barrika ta tonel landuak<br />
eta landubagekoak igorritzen dira Erbeste urrunekoetara ontziak betean? Izt C 129. Burdinazko zatai ta aillarak<br />
sutan sartu ta txingura-ganera porrikaz ekarri ta taunk eta taunk, taunk eta taunk ekin eutsan San Martinek<br />
lanari... A EY II 312. Bi ailara kurtzetara lurrean irarrita. A EY IV 60. Ta urre utsez estal ezazu barne ta<br />
azaletik, eta gañetik inguru guzian urrezko allara bat ezarriozu. 'Coronam auream per circuitum'. Ol Ex 25, 11<br />
(Ker urrezko egal bat).<br />
(Como segundo miembro de comp.). Aren burutik erori lore-aillarak lur gainean zeuden. Ibiñ Virgil 48.<br />
2 ailara. "Aillara [...] (V, G), silvestre" A.<br />
ailaragin. "Aillaragin (V, G), flejero, el que se dedica a cortar flejes" A. v. 1 ailara.<br />
ailaragintza. "Aillaragintza, el oficio de flejero" A.<br />
ailardina. v. ailargina.<br />
ailargina, ailardina. "Aillardina-la (jostatu) (Sal), (jugar) a la aillardina. Aillardina, mozkordina, kontan dela<br />
kontan (Sal), dice un niño tocando alternativamente a cada palabra los dos puños cerrados de otro niño que<br />
oculta en alguno de ellos un objeto" A. "Ailarginala (BN). Ailargiña? Mexkondina? Kontan dela, kontan.<br />
¿Tienes? ¿Qué tienes, coqueta? Que está en esta mano, ésta. [...] En Ochagabia, valle de Salazar, llaman<br />
ailardinala (jugar) a la ailardina" A EY IV 274.<br />
ailarna. "Aillarna (Sal), costura" A.<br />
ailaska. "Aillaska (B), ruido, bulla" A.<br />
ailatsu. De cola grande. Artu dezagun, diote, lumati ederra, / Gangor gorri, allatsu, buru arroa, / aragiz<br />
lodi, mamintsu, mardoa. Mg in VMg 95 (ref. a un gallo; v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 532).<br />
aildailu. "Tembleque, adorno de la cabeza, aildallua" Lar.<br />
aile. v. 3 aila.<br />
ailear. "La capa exterior del montón de arena y de grava depositada por el agua en la orilla del río" Asp Leiz2.<br />
ailegaera, allaera (AN-larr ap. Asp). "Allaera, llegada en carreras, competiciones deportivas" Asp ANaf.<br />
ailegatu (V, G, AN, B; Lar (all-), Aq (G, AN)), ellegatu (AN), alleatu (V-gip, G-bet), allagatu, allatu. Ref.:<br />
Bon-Ond 158; Ond Bac (ailatu); Iz Als (uzterriya), ArOñ (alleaitten); Holmer ApuntV; EAEL 269; Elexp Berg<br />
(aillegau).<br />
Llegar. "Más es el ruido que las nueces, urrungo eltzeak urrez, allegatu ta lurrez (G, AN)" Aq pág. 63. AxN<br />
explica heldu (118, 527 etc.) por allegatu. v. heldu, iritsi.<br />
Tr. Exclusivo de la tradición meridional, más empleado por autores guipuzcoanos y alto-navarros que por los<br />
vizcaínos. Desde mediados del s. XIX se documenta casi exclusivamente en bersolaris y autores de estilo<br />
popular. La forma general en textos vizcaínos y guipuzcoanos es allegatu. Hay alleatu en Soroa, Anduaga (tbn.<br />
allegau) y Villasante, allatu en Arrantz (155) y allaatu en Anabitarte. Hay tbn. allegatu en Echenique, CatB y<br />
CatUlz (en éste junto a allagatu), ellegatu en un texto de Langarika y en Lizarraga de Elcano, y allagatu en el<br />
catecismo de Uterga. En DFrec hay 32 ejs. de ailegatu y uno de aillatu.<br />
Rezelotan, allegatuko ote zan edo ez ote zan. OA 151. Ni zugana allegatu, ta burnia sutegian baño irazakiago<br />
irtengo naz. Cb Eg II 39. Palestinara txit ondo allegatu zan. Cb Eg III 325. Santutxoa zijoan lekura allegatu<br />
ziran, ta emen marabilla bi ikusi ziran. Cb Just 105. Nola oriñek deseatzen duen ureren iturrire ellegatzea<br />
(Langarika, s. XVIII). ETZ 157. Nai-zúte bada ártu onzirá: eta berealá ónzia ellegatu-zé lurrerá, zeintará<br />
zoézin. LE Io 6, 21. Ene denbóra eztá oráño ellegátu. Ib. 7, 6. Allega zaiteze Altarera astiro, ta moduz, zeuroen<br />
Jangoikoa errezibietara. Añ LoraS 60. Onetarako baraurik, ta bekatu larri edo mortal gabe allegatu bear<br />
degula; eta onela allegatzen gerala geitutzen digula grazia. AA III 589. Nola allegatu bear du kristabak<br />
komekatzera? CatB 72. Zenbat gauza dago kristaba obligaturik yakitera adimentura allegatzen denean? Ib. 22<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
482
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(CatUt 37 allagatzen, CatUlz 13 allegatzen). Allegatu da bada / gabaren erdiya. Echag 64. Bederatzi eun urte /<br />
Noe izatera / allegatu izan zan. It Fab 228. Nork esan astoaren / beldur laborria, / noiz allegatuko zan / beraren<br />
aldia? Ib. 43. Allegatu da ordua. Echn Mt 26, 45. Boza iritxi liteken tamañara allegatu bezin laster. Bil 163.<br />
Garbitasunaren eta santutasunaren espillu, irudi eta izatia bera izatera eldu eta allegetako gauza gitxi bat<br />
bakarrik biar dauena. Ur BulaAl 42. Sinistatzera allegatu zala ezikan etzala izango iñor gizonik lurraren gañean<br />
beragan bezela bi gauza oek alkartzen zituenik. Aran SIgn 46. Eta danok deseatzen degu allega dedilla len baño<br />
len aren ezurrak Guadalupeko eleizatxora eramateko eguna. Otag EE 1887a, 243. Allegatzen bazaio / iltzeko<br />
garaia. Noe 61. Azkeneko bertsora / orra allegatu. Xe 227. Allegatu zaizkigu / soldadu trastiak, / batzuek onak<br />
eta / gaiztuak bestiak. Ud 45. Ez gera beñere alleatuko, burnizko bidian ez jartzeko seta orrekin. Sor Gabon 73.<br />
(s. XX). Zaumenture allagatu diren bataietu guziek. CatUlz 34. Donostira allegatzian erosiko dizut zaldi bat.<br />
Iraola 65. San Bizentera nua ia sermoira allegatzen naizen. Ib. 72. Eta lagunak ondotik al zutenean ura biño<br />
geroxeago allegatu ziran. Goñi 32. O! au tranzia! allegatu da nere azken ordua! Ill Pill 25. Egun batez aurretik<br />
/ jakiten zuben len, / tenpestadia noizko / allegatuko den. Arrantz 130. Allegatzea naikua egin du / aitona<br />
gixagaxuak! Tx B I 216. Gazte denborak aldegiñ ziran, / allegatu zait zartzia. Tx B II 122. Egune zala ta egune<br />
zala / bart idargie zanian, / egunerako allegau nitzan / zazpi legue bidian. Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Izar<br />
txiki-txiki aietan mundua sortu zanean tren espres bat atera balitza, oraindik ere etzala mundura alleatuko. And<br />
AUzta 74 (64 allegau). Eta Gabonak allegatu ziren. Arti Ipuin 25. Zesarrek bezala esan dezaket; ueni, uidi, uici.<br />
Allega, ikus eta bentzu. Arti Tobera 272. Urrungo eltziak urrez: allegatu ta lurrez (AN-erro). Inza NaEsZarr<br />
2334 (tbn. 2357 (Ae)). Aldendu beharra ailegatu zenean, estu eta larri lotu zitzaidan besarka. MEIG IX 99.<br />
v. tbn. Allegatu: ETZ 116 (Muruzabal, 1761). Ur Gen 24, 42. Zab Gabon 31. JanEd I 25. PE 123. JanEd II 142.<br />
Allatu: Arrantz 155.<br />
(Con -ra, -raino). Alcanzar, llegar (hasta). Lurreko txingurri, edo ar txiki batek, buruaz zeruraño allegatzen<br />
dan Jigante batekin zer du zer ikusi? Cb Eg II 33. Orra nere kariñoa zenbateraño allegatzen dan, nere aingeru<br />
maitea (G, 1761). ASJU 1983, 21. Ainbesteraño allegatzeko peligrorik ezagutu bage, eta ezagutzeko obligazio<br />
bage. Gco II 61. Pekatu mortalaren gradora edo mallara allegatzen eztanean ere. Ib. 14. Atozte, egin ditzagun<br />
guretzat erri eta torre bat, erpiñarekin zeruraño allegatzen dana. Ur Gen 11, 4. Bai arako zulezko eskallera,<br />
Jakobek lurretik zeruraño allegetan zala ikusi euenian. Ur BulaAl 30. Ezin, nere eskuak ezpaitira ain gora<br />
alleatzen. Vill Jaink 67. Zergatik gizon aiek zutena eskatzen, / Fortuna emateko etzan allegatzen. AB AmaE<br />
334. --Amarra zak or. --Bigarren birurriya emateko, ezta allegatzen. Iraola 102.<br />
allaatu. (Con ines.). Nenbillen, nenbillen, allaatu nintzen Sunbillen. Anab Poli 72. Genbiltzan, genbiltzan,<br />
allaatu giñen Tolosan. Anab Aprika 39.<br />
(Con dat.). Ezta izan kreatura guzien artean Maria Santisimaren onziaren zabaltasunari edo anditasunari<br />
allegatu zaionik batere. Gco I 461.<br />
- IA AILEGATUAN. Casi al llegar. Iya arraira allegatuan / tsis pasa ziñan aurrera, / modu orretan nastu<br />
zenduben / bizikletaren karrera. Tx B I 185.<br />
ailetse. "Ailletse (V-ple), presilla" A. v. 3 aila (2).<br />
hailgatu. v. harilkatu.<br />
hailgeta. v. harilketa.<br />
hailgo. v. harilko.<br />
hailibatu. "(S; Foix), inciter" Lh.<br />
ailibre. v. ailorbe.<br />
ailimar. "Combustible, allimarra" Dgs-Lar 6. "Aillimar (V-ger), astillas que se secan junto al horno, para<br />
facilitar su combustión" A.<br />
ailis (AN-5vill, L-sar-ain (ailliz), BN-lab; SP, H (L; all- BN)), airis (L, S; Dv), alis (AN, BN; VocBN, Dv (S),<br />
H), ailles (B), anis (Hb ap. Lh), aris (Hb ap. Lh). Ref.: Lcq 175; A (aillis, airis, alis, ailles). 1. (Adj.). No<br />
fermentado; mal fermentado. "Aillisa, allise" SP. "Airis, qui n'es pas levé, en parlant du pain" Dv. "Ailisa (L),<br />
allisa, alisa (BN, S), pain fait de pâte non levée" H. "Pan mal fermentado" A. v. OGI-AILIS. Eta etxean<br />
sarthu zirenean, xuxendu zuen onthuruntza, eta ophil airisak ere; eta jan zuten. Dv Gen 19, 3 (Urt lemamirik<br />
gabeko ogiak, Ur legami gabeko ogiak). Bainan ogi-labean errezko sakrifizioa eskaintzen baduzu, izan behar da<br />
irin zethabaturik, erran nahi da ogi altxagarri gabeak, olioz bustiak, eta ophil airisak, olioz ferekatuak. Dv Lev<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
483
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2, 4.<br />
2. (Sust.). Pan ázimo. Hargatik besta egin dezagun, ez altxagarri zaharrarekin, ez eta maltzurkeria eta<br />
tzarkeriako altxagarriarekin, bainan zintasuneko eta egiako airisekin. Dv 1 Cor 5, 8 (Lç altxagarri gaberiko<br />
ogiz). Airisetako besta-burua idukiren duzu. Dv Ex 34, 18. Eta airisetako lehen egunean, zeintan imolatzen<br />
baitzen Bazko bildotsa [...]. Dv Mc 14, 12 (HeH ogi altxagarri gabetako lehen egunean, Ol Paska ta Otillak,<br />
IBk Ogi Hilen egunak, IBe Otilen lehen eguna).<br />
3. "Levadura, legamia, oranza, ailisa" Lar.<br />
4. "Bazko-bestak deitzen ziren Airisak edo Azimak zeren beste hetako zazpi egunetan ez baitzen zilhegi jatea<br />
ogi airisak edo azimak baizik, erran nahi da altxagarri edo lemami gabekoak" DvHtoy 230n. Bada, bi egunen<br />
buruan ziren Bazko eta Airisak. Dv Mc 14, 1 (DvHtoy airisak; BiblE legamigabeko ogien jaia).<br />
ailistasun, airistasun (Dv). "Défaut du pain qui n'est pas assez levé" Dv.<br />
hailkatu. v. harilkatu.<br />
ailki. v. 1 aulki.<br />
hailko. v. harilko.<br />
aillallo. 1. "(BN-lab), pasearse (voc. puer.)" A.<br />
2. "(V-m), gandul" A.<br />
aillart. v. allert.<br />
aillauda. v. alauda.<br />
aillekitu. "(BN-lab), levantar" A. Azkue saca ese participio del siguiente ej. de Axular 173 (V 116): "Deus<br />
gelditzen bazaika ere, bilondoak, hondarrak, zahartzekoak gelditzen zaitza. Eta gaixtoeneko kontuan, aillekitza<br />
hek ere, edo hek bedere geldi", donde aillekitza es forma vb. auxiliar con pref. de votivo ai(t)-.<br />
aillera, -llere. v. 1 ailara.<br />
ailles. v. ailis.<br />
haillikatu. v. harilkatu.<br />
hailliko. v. harilko.<br />
ailliotz. v. ahotz.<br />
aillizar. v. alizar.<br />
aillueta. v. aligot.<br />
aillurbe. v. ailorbe.<br />
ailorbe (V-gip, AN; all- Lar, Añ, H), ailorba (V-gip), ailibre (Dv (alli-), H (allibria, det.)), aillurbe (V, G, L),<br />
allubre, allebre, allubri, allebri. Ref.: Lcq 70; A (aillurbe, allibre, allorbe); Urkia EEs 1930, 43; Asp Leiz<br />
(allorbe); Iz ArOñ (aillórbia); Etxba Eib (allorbia); Elexp Berg (aillorba). Alholva, planta de la familia de las<br />
papilonáceas (Trigonella foenum-graecum). "Soroan ereintzen diran gauza nausienak abek dirade: [...] allorba,<br />
pagotxa, anka-bakar [...], olo, txillar baltza, [...] (V-gip)" Urkia EEs 1930, 43. "Allorba usaiña dauka esne<br />
onek" Etxba Eib. Garia, artoa, [...] allorbea, pagatxa, zalka, liñoa, eta beste gauza asko egin ta biltzen dira<br />
Gipuzkoako lurrean. Izt C 26s. Frantzian, aziendei ematen diote belhar, faruxa, trefla, luzerna, allibre [...] eta<br />
bertze asko gauza. Dv Lab 259. Aurthen etxe ondoko landan allibre erainen dugu laneko idientzat. Ib. 93s.<br />
Phistuak diren trefla, allibre eta bazka berdeak igeltsuztatzea. Ib. 204. Ailorbe ta liñoa edo agor-liñoa San<br />
Migeletan [ereiten dira]. A Ezale 1897, 326. Zelaietako pagotxak eta / allorbe ondu xamarrak. Ezale 1898, 354.<br />
Aphirilaren beldurrez, eremu ederra eraiten zen gero bazka ferdez: olo, allubria edo zingila. Barb Piar I 53.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 484<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aruntzago, berriz, segaz allurbea ebakitzen. TAg Uzt 152. Bere etxean allorberik ez daukatela esan zidan.<br />
JAIraz Joañixio 249. Hek dira hiru lau hostotako belharrak, hala nola luzerna, trefla, faruxa, allebria. Herr 23-<br />
6-1955 (ap. DRA). Allebria, olo berdea, luzerna, trefla eta falutxa. Herr 11-8-1956, 4.<br />
Esne onek allorbe gozoa dauka. JAIraz Joañixio 249.<br />
- AILORBE-LORE. Flor de alholva. Azun-ostoa ere or zegon, gure soiñekoak erre naian. Or zegon aillorbalore<br />
zakarra ere. A Ezale 1897, 149a.<br />
ailotz. v. ahotz.<br />
ailper. v. alfer; alper.<br />
ailtxatu. v. altxatu.<br />
ailtzin. v. aitzin.<br />
ailtzur. v. aitzur.<br />
ailu. "Aillu (Sc), cosa enorme" A.<br />
ailu. v. 3 aila.<br />
ailubi. v. aulubi.<br />
ailuixa (V-gip ap. Iz ArOñ). Grito, chillido. "Ailluixia, orrek jo ittu ailluixaak! ailluixaka, ailluixa bat" Iz<br />
ArOñ.<br />
ailuixaka. "Ailluixaka, chillando" Iz ArOñ.<br />
ailuki. "Ailluki (V-m), devanadera" A. v. harilkai.<br />
aimai-ezkila. v. ABEMARIA-EZKILA.<br />
aimant (Chaho), aiment, aiman. Imán. Hala nola aimantaren bertute ixilaz eramaiten den burdinak<br />
hainitz bertze burdin bata bertzearen ondoan bere gana baitakharke. SP Phil 289s. Jainkoak aimentaren gisa /<br />
Hedoipetik du thiratzen. Gç 193. Aimantak edo Norteko harriak ukiturik. He Phil 290.<br />
- AIMANT-HARRI. Piedra imán. Nola burdina, ezin darraikidikeonean aimant-harriaren erakartzeari,<br />
diamanta aitzinean edo bien artean izanez, oldartzen baita aimanta gana, diamanta urrundu den bezain laster.<br />
SP Phil 420 (He 424 Norteko harri). Zelaneko errege batek entzünik aiman harriak bizia lüzatzen ziala. Egiat<br />
190.<br />
aimari. v. ABE MARIA (PURISMA) (s.v. 1 abe).<br />
aimaria. v. abemaria.<br />
ahimen. "Consommation, épuisement" Dv.<br />
aimenge. "Aimenge, yo (gitano vasco). Daranatz" DRA. "Aimengen, mío (gitano vasco). Daranatz" Ib.<br />
aimi. Neol. atribuido erróneamente (sg. NeolAG) por Azkue a Arana Goiri. Cf. A Eusk 1918, 193: "Zein ote da<br />
Abandoko euskalariak sortutako itz auen oingaia? Aimi 'tomate' (ari-bi-tik artu zuela dio berak), gedin 'vocal',<br />
kulatz 'punto'".<br />
ain. v. agin.<br />
ahin. v. arin.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
485
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1 hain (gral. (no Ae, Sal, R); SP, Urt I 149 (+ hañ), Lar, Añ, Izt 7v, Gèze (hañ), VocBN, Dv, H), aen (V), aren<br />
(V-ger), gein (Ae), kain (Sal, R). Ref.: Bon-Ond 171; A (aen, hain, gain, kain); EY III 340; EI 97-98; Iz Ulz<br />
(ezta); Elexp Berg; Gte Erd 147.<br />
Tr. La forma arcaica aen la emplea Micoleta (y modernamente Orixe), pero ya en textos vizcaínos anteriores<br />
se documenta ain. Hay kain en textos salacencos y roncaleses, y gein en aezcoanos. En DFrec hay 725 ejs. de<br />
(h)ain y 2 de aiñ.<br />
1. Tan. "(No le doy tan) cerca [...], aiñ ur eztiot ematen" Lar. "(Ni) tanto ni tampoco [...] ez ainbat, ez ain gitxi"<br />
Ib. (cf. HAIN GUTXI). "Tan diestros, tan agudos, tan puntuales, ain argi, ain zorrotz, ain meak munduko<br />
gauzetan" Izt 7v. "Ezta añ onáre, no es tan bueno" Iz Ulz. v. honen, horren.<br />
Tr. De uso general. Aunque originalmente se refiere al 3. er grado demostrativo, ya desde los textos más<br />
antiguos parece ser empleado indistintamente para todos los grados.<br />
Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien; / hain biaje bortitzian konpainia faltatzen. E 27. Nola oren batez<br />
desolatu izan dirade hain abrastasun handiak? Lç Apoc 18, 16. Ekusirik Silverok ain kruelmente bere Sirenak<br />
trataetan lebela. Lazarraga 1143r. Ain egin jat atz andia. Ib. 1190r. Ez dauko Peru Garziak bearrik / ain gatx<br />
andia apukadua gatik. TAV 3.1.5, 76. Bada pena eta trabaju ain andi ohetarik libratzen gaitu Iaungoikoak. Ber<br />
Trat 92v. Nola sofrituren dituk hain dolore biziak / doloratzen auenean hain arantze ttipiak? EZ Man I 115. Ain<br />
egun alegrea. EgiaK 90. Erleak, hain gauza ttipiak eta flakoak, bethatzen du mundua eztiz eztitzeko eta ezkoz<br />
argitzeko. Ax 35 (V 21). Bada zelan xaigiten da aen goxeti ezpadabil ondo? Mic 13r. Eta alan, ain ardura<br />
andiko negozio baten, bear dau begiratu leenago, zelan doean konfesoreen belaunetara. Cap 87. Zuzaz berzerik<br />
/ nehor maiterik / eztudalarik herrian, / zu bezain gorrik, / ez hain gogorrik / eztudala d' agerrian. O Po 11. Hain<br />
flako, arin eta mudakor garenaz geroztik. SP Imit I 22, 6. Gorphutz hilla, lehen arima / haiñ ederraren egoitza!<br />
Gç 88. Orotrat ere hain osagarrisü den manü haur. Bp I 19. Aithortzen dut egiazki eta garbiki, ni enaizela gai<br />
hain eginbide handieri ekhiteko. ES 123. Ez nuen uste aiñ gogor egongo ziñatela San Agustiñen argiarekin. Lar<br />
SAgust 7. Pensa zazu, orai haiñ xarmagarri zaizkitzun objet horiek, zer izanen diren hill-ondoan. He Gudu 140.<br />
Estonatzen nüzü, nula hañ thenpora llabürretan solajatzen, eta hañ eztiki besarkatzen naizün. Mst III 8, 1.<br />
Itsasoa ta itsasoko aizea ain asaldatuak ekusi ta joan ziran lasterka. Mb IArg I 194. Baña ai nere ditxa gabea!<br />
Estimatu bearrean, ori añ erraz galdu det! Cb Eg II 19. Hain errexki zuen buruei barkhatzen diotzotzuen huts<br />
arin hek, sentitu gabe Jesus zuen ganik urruntzen dute. Mih 121s. Zer lazturaz, zer trublez ez da bethea Juie hain<br />
garratzaren aitzinean interrogatua den arima dohakabea! Brtc 126. Zergatik Jainkoak ain gogorkiro kastigatu<br />
zuan Erri hura? Ub 113.<br />
(s. XIX). Zegaiti izan eben kastigu ain latza? Mg CO 175. Eta ala ere aiñ ardura bage pekatu mortala egin<br />
dezue. Gco I 10. Zeren guri betiko zori on eta bizitza emateko, gauza guziak añ ederki prestatu dituan. AA I 542.<br />
Zer sakrilejio ez liteke bada, Jainko bati hain goraki eman diodan hitza haustea? Dh 116. Oh, kristinaubaren<br />
itsutasuna, ain Jaungoiko andijaren bildur ez izatia! fB Ic I 56. Berez ezin igarri leike ain ezkutuban, ain isilian,<br />
edo ain urrin daguan gauzia. Astar II 38. Orai munduan hain hedatuak diren kongregazioneek beren hastapena<br />
eta ethorkia zor diote Aita Joannes Leon Faminguari. JesBih 388. Begiek eztiela deus ere ikhusi hain ederrik.<br />
UskLiB 69s. Urraren olioa ez da ain ona argitarako ez bada. It Dial 106s. Eta ain denpora luzian, ez dot eukiko<br />
une edo instantetxu bakar bateko atsegiñik? Ur MarIl 41. Gizon ain donga bat. Ib. 113. Peisant batek ikhusirik, /<br />
fruitu hori hain gordoa, / girtoia aldiz hain flakoa. Gy 12. Arraro heldu dire hain gizon hautuak. Hb Esk 130.<br />
Izar maite nuena / ain biyotz guztitik, / juan zan Donostitik. Bil 139. Justiziyari parte / emate ezkero, / ain errax<br />
libratzekorik / enuan espero. Xe 175. Nora biurtu jaku kaiola euskerazko au? / zelan jarri da aiñ basamortu<br />
mututua? AB AmaE 168. Añ azkenetan zegoela eziñ sinistu zuten. Arr May 101. Bainan nola egin zen bizitze bat<br />
hain gogorrari? Jnn SBi 114. Eta ez eban izango / ain errez igarten, / oikoak ezpaleutso / emon iragarten. Azc<br />
PB 250.<br />
(s. XX). Iaketa kain on baizau gore uskara, nik ere ala egin nazake sar lakion buruko unetraino. Mdg 129.<br />
Itxasoa ain aserre egon ezkero. Echta Jos 62. Eztakit seguru esateko, baña erropa zuriz ez nago ain gaizki.<br />
Iraola 112. Halako eremuak gure oinetan ikusiz eta guhau hain ttipi, hain ezdeus. JE Bur 161. Etzan ba aiñ<br />
itxusia gure Simona; baiña aiñ ederra ere etzan. Urruz Zer 89. Ekin eta ekin lortu eban argi izpitxo bat sartzia<br />
illundasun ain sendo artan. Kk Ab I 49. Eta, egia erraiteko, hain ona ere zen aphez maitea! Barb Sup 2. Ain<br />
gaiztoa izan balitz, etzan gerratik misioetara joango. Or SCruz 131. Yakin begi berorrek, oinbeste diru bilduta<br />
bere, enebala ikusi sekula aen gizon zikoitzik eta zuurrik. Or Tormes 17 (Mi 114 y Eus 36 tbn. aen). Erioa ain<br />
urbiletik ikusi zuelarik, gogoa argitu zitzaion. FIr 146. Ain maite dodan oia itxi amaituta. Laux BBa 12. Eta<br />
gizonarentzat ain maitagarri dan azkatasuna, non da? Eguzk GizAuz 105. Baña, Malentxo, zer gertatu zain ain<br />
bat-batean gaizkitzeko? TAg Uzt 274. Libe emaztetzako ain atsegin bazaik. Ib. 288. Aren sendoak zelan egozan?<br />
(V-ger). ¿Cómo estaban tan fuertes?". A EY III 340. Berak ezetzen zion goizero usaiki ederrez, garai batean ain<br />
zabar eta zikin euki zun adats ederra. Etxde AlosT 56. Orrekin esan nai nizuke ain ona izan bear ez duala.<br />
JAIraz Bizia 77. Notarioak gaxoa ain txarto ikusita, orduntxe bertan eskatu eutsan testamentua. Bilbao IpuiB 28.<br />
Zure adiñetan, ea nok irabazi legian orrenbeste diru, eta ain errez. Erkiag BatB 33. Baña ludia ain eder eta<br />
aberats izanik, zerbaiten zai zegon. MAtx Gazt 13. Ikertzale zonbeitek diotenaz, ez omen du horrek hain aspaldi.<br />
Ardoy SFran 11. Zortzi seme-alaba / errez da esaten, / azitzia ez da ain / erraza izaten. Uzt Sas 28. Garbi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
486
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agertzen da han [Ameriketan] euskaldun arraza, / denak gure herriko kantu eta dantza, / gaur ez da hain<br />
euskaldun gure aunitz plaza. Xa Odol 231. Inguruko eta ez hain inguruko hizkuntzak. MIH 395.<br />
(Con nola, zein, etc.). Tan (...) como. "Gu haiñ ungi nola hek" Urt I 68. "Ez da hain ontsa lanean hari nola<br />
lehen" Dv. "Hain ona da nola maithagarria" Ib. (s.v. nola). "Ain antxinakoa zein bera, autant ancien que luimême"<br />
H (s.v. zein). v. bezain.<br />
Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso general hasta el s. XX, en que se hace escaso: además de en<br />
algunos textos de menores pretensiones de corrección, sólo se encuentra en Echeita, J. Etchepare, ArgiDL (165),<br />
Barbier, Villasante, Arradoy y Berrondo. El empleo más extendido es con nola; los escritores vizcaínos lo<br />
emplean gralmte. con zein (que tbn. usan Oihenart y Lardizabal) o zein da; Moguel lo usa con zelan, e Iturriaga,<br />
Bilintx (135) y Berrondo con non.<br />
Munduian ezta gauzarik hain eder ez plazentik / nola emaztia gizonaren petik buluzkorririk. E 127. Ezen ezta<br />
deus hain desiratzekorik, nola haren irudira konforme izatea. Lç Ins D 5v. Geratu zidin bakotxik eta ain<br />
konsuelo gutxigaz nola inork pensadu ezin leian. Lazarraga 1143v. Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi.<br />
RS 497. Ain denbora gutian nola baita Epistola erraten dena. Ber Trat 45v. Ain presentean [...] nola obratu<br />
zituenean. Ib. 16r. Arranoa hain erraxki nola arin illhantzak. EZ Man II 15. Hain ongi pagatu behar da bata<br />
nola bertzea. Ax 243 (V 163). Hain aita honratuaren umea naiz nola zu. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 318.<br />
Zerren da dustiz aen gogorra / zein diamantezko arria. Mic 11. Gizonak egin dagiela aen majestadeen<br />
borondatea ain bioz osoagaz zeinda angeruak zeruan. Cap (ed. 1893), 37. Esku erri et' ahurra / hain xuri, zein<br />
elhurra. O Po 38. Hain prestik egon behar duzu pairatzera, nola boztera. SP Imit III 17, 2. Haiñ gorri nola<br />
eskarlata. Tt Onsa 23. Siñhesten dut hain egiazki / zarela Jesus Hostian, / nola baitzare dohatsuki / Parabisuko<br />
glorian. Gç 39. Haur hain goratü izan dela, nola bere büria beheratü baitzian berthütez. Bp II 108. Haiñ gogotik<br />
izan behar duzu pobre nola aberats. Ch III 17, 3. Hañ gogo hunez behar dütügü irakurtü librü debotak [...] nula<br />
goraki [...] egin izan direnak. Mst I 5, 1. Gure izkeran tropo ta figura diran guziak añ ederki datozela nola<br />
Latiñean. Cb EBO 40. Ez da egundaino gerlaterik hasi hain sainduki nola israeldarrena. Lg I 242. Hitz horiek<br />
hain ungi begiratzen diote bere izanei iosiak ezdiren aberatsei, nola [...] pobrei. Mih 79. Ain bána nola pábo<br />
erreala. LE Prog 122.<br />
(s. XIX). Bere atsakaba [...] izanarren ain sendua zelan amarena. Mg CO 65. Ezta ain erraz, zein askok uste<br />
daben. Añ EL 1 123 (EL 2 109 zeinda). Ezta [...] meatze aiñ [...] baliotsurik nola dan guri gure jaun onak egun<br />
oroko lanetan utzi digun meatzea. AA III 363. Ain gogoz urrinera, zein urrera. fB Ic I 52. Modu txarrian bada,<br />
ain dago pobre zein da lauzuri ezpaleuka. Astar II 163. Jesu-Kristoren Odol preziatua [dago] hain egiazki eta<br />
errealki nola baitago Zeruan. CatLuz 36. Zeinak hain baitire baliosak eta premiazkoak nola baitire errexak.<br />
MarIl 19. Halere hañ maite naite / nula artzañak otsua. Etch 302. Txispa batekin amar / urteko gaztea / ain da<br />
bortitza gaur non / gizon goiantea. It Fab 102. Bazkatzeko aiñ ona zan nola Kabretongoa. Izt C 146. Yendea<br />
yendetik / hain da bertzelako / nola xakurtto bat / astotik baidago. Gy 22. Sodoma eta Gomorra atzen-juizioko<br />
egunean ez dirala ain gogorkiro artuko, zein etxe edo erri hura. Lard 393 (384 ain... zein da). Ain ona da eztija<br />
osagarritzat, zein janaritzat. Ur Dial 10s (Dv hain... nola; It bezin ona, Ip bezañ hun). Bien biotzak aiñ zeuden<br />
elkarturik, nola beste orduz Dabid eta Jonatasenak. Bv AsL 190. Ez dala ain eder zein da luma berdea. AB<br />
AmaE 260. Ah! Incarnacionek izan balitu besoak eta eskuak hain azkar nola baitzuen mihia abil! Elzb PAd 59.<br />
Eginbide hori hain hertsia da nola mezaren entzutea. Arb Igand 183. Deus etzaio hain gaitzi nola<br />
eskergabekeria. HU Aurp 157. Ain zuri egoan bere arpegia zein argizagia. Azc PB 160.<br />
(s. XX). Ezaldago Nefarro guziuan iri kain lazorik nola kaur, ikasgiuaren gainian. Mdg 122. Ain urre euken<br />
Mundaka zein Bermeo. Echta Jos 39. Deus ez doako hain guti [...] nola eskolaren emaitea. JE Bur 54. Urak<br />
eztra kain andi eta eztie kainberze aragi nola azkandari Shoropshiredorrnenak. Garral EEs 1923, 83. Espainiako<br />
errege ez zen hain dohatsu izan behin ere, nola baitzen, arrats hartan, Migel Pocodinero. Barb Sup 38.<br />
Iturburura joatea ezta ain makur aundia nola den tarteko oietan gelditzea. Vill Jaink 32. Nehoiz etzauku hain<br />
"jaun" agertu nola bere ametsek dutelarik bat batean bere gisa utzi. Ardoy SFran 303. Sekulan ezta zaldunik<br />
izan / damaz aiñ-ongi serbitua / nun Lanzarote Bretañatikan / onuntz zanean bildua. Berron Kijote 145. Euskara<br />
bat zen beretzat, eta hain euskara hangoa zein hemengoa. MEIG V 105.<br />
(SP, Urt I 63, Lar, Añ, Dv, H). (Seguido de oración consecutiva, con non, ezen, eze, ezi, ze, o (sin conjunción)<br />
con bait- o -(e)la). Tan (...) que. "Hain zuhur da non ezpaitu bere parerik" SP. "Tan, siguiéndose que, aiñ non,<br />
ain zein" Lar (v. tbn. Añ). "Ain daki ederto dantzan ze edozeiñek esango leuke maisuagaz ikasi dabela (Vc)" A.<br />
"Hain dohatsu zen, denak barkatu baitiozkate, il était si heureux, qu'il leur a tout pardonné" Lf Gram 771.<br />
Tr. De uso general. Al Norte aparece casi exclusivamente con non (sólo encontramos ejs. con ezen en Axular,<br />
Materre y Voltoire (185), y con ezi en Oihenart). Entre los guipuzcoanos, asimismo, non es la conj. más<br />
empleada, aunque tbn. hallamos, con menor frecuencia, ze, ezen, eze y ezik. Los vizcaínos emplean ze, algo<br />
menos eze y zeinda, en incluso en alguna ocasión (en BBizk) nola. Las construcciones con bait- o con -(e)la son<br />
modernas (si exceptuamos los ejs. de dialectos pirenaicos). Cf. Gte Erd 207, donde se rechaza el empleo del suf.<br />
-(e)la.<br />
Non ezpaitu bere burua hain bekhatore ezagutu nahi non Redenptore prometatuaren behar den. Lç Adv ***<br />
2r. Eskuetan eukan arpea iramo eben, ain furia andiaz eze utra pedazu asko egin zan. Lazarraga 1142r. Hain<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
487
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ziren erho eta itsu ezen imajina hek [...] ohoratzen baitzituzten. Mat 103s. Hain ongi enbalatua nun ezpaitu<br />
perillik bustitzeko. Volt 215. Da ain gaistoa bekatu mortalea, eze ilzen baitu egiten duenaren arima. Ber Trat<br />
94r. Daude ain atenzioreki eze [...] ezpaitirade meneatzen beren lekuetatik. Ib. 30v. Eztu nahi puni dadin hain<br />
desohoratuki / Ifernuko non burreuak solament dezan uki. EZ Man I 118. Ezen hain behera eztu ozeanak<br />
ondarra, / nondik athera berunaz eztezaten legarra. EZ Man II 127. Vespasiano Enperadoreak hain zuen<br />
kondizione ona [...], ezen nahi etzuen bezala [...] nehor minzatzen zeikanean [...], disimulatzen zuen. Ax 313 (V<br />
208; v. tbn. 15 (V 6) hain... non). Erria izanik ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien [...] elexeetara. Cap<br />
(ed. 1893), pról. Ona Xauna, ta aen ona ze baliz obago ez leuke montako ezer. Mic 14v. Haren eder izana / da<br />
hain gauza bekana, / ezi eztuela kiderik / baita jenden errana. O Po 31. Zure flakotasuna hain handia dela non<br />
hargatik bertzeek baino beharago duzula norbait hel eta lagun dakizun. SP Phil 543. Hain duk eztia [Jesus] non<br />
bihotzak / baititu bereganatzen. Gç 80. Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna dala / nola zeuen alardeen /<br />
bildurrak dagoezala? BBizk 10. Zeren geure hitzkuntza propiala baitarabilagu hain nahasia eta trukhatua, non<br />
Eskualdunok gerok pena eta neke baitugu elkharren aditzeko. ES 398. Emazu [zure burua] haiñ behera non<br />
bapedera baitabilke zure gaiñean. Ch III 13, 3. Garturik irten zan ain biziro, / non arraio bati da berdindu. Lar<br />
Gram 391. Hain muthiriak baitire, non ez baita behiñere posible haukiekiñ ez bakerik ez astirik izatea. He Gudu<br />
99. Añ lotsa, ta pena andia Monikak artu zuen non bere biziko ardoa ala edatea utzi zuen. Cb Eg III 365 (II 199<br />
añ... ze). Ain dago argia, ta ederra / zer dirudi Zerua. GavS 9. Delakoz [...] handiago izan nahiaz haiñ betherik<br />
non jende güzien zerbützü egin e'lirokienak, arrotz beitütie. Egiat 212. Dire ain biótz értxiak, ezi daude beti<br />
afanaturik ez utzináies kéa ere etxétik. LE Prog 110. Sortu zan gose ain ikaragarria non amak beren semeak<br />
jatera behartu ziran. Ub 111.<br />
(s. XIX). Daukat bekatu bat ain itsusi ta lotsagarria, ezen ezdet konfesatu urte osoetan. Mg CC 108 (190 ain...<br />
non). Baña ain dollorrak izan dira, zein da ez deusten atera trago bat. Mg PAb 44. Estu eben ain irme<br />
metarrira, ze, istanda egin eutsan eskuturreti odolak. Añ EL 1 212. Etxeak badira ain ganora bakoak non alkar ta<br />
erabatera lo egin izaten dabe nasturik era guztiko personak. Añ LoraS 161. Añ zan eder eta galaia, non ura<br />
ekusteagatik leio eta balkoietara irteten ziran damak. AA II 41. [Gauz oek] aiñ premiazkoak dira, ze, oek jakiñ<br />
gabe [...] eziñ salba ditekean. AA III 588. Bekhatutik beiratzeko hain xede sendoa [ukhan dut], non egiazki<br />
bainitagon zer nahi egiterat. Dh 129. Ain dira kondizinoe latzekuak [...] eze uste dabee olgeta guztiak diriala<br />
txaarrak. fB Olg 16. Euren gomutiagaz egiten deust gerra ain bizia, ze beti nauka bildurrez ikara. Astar II 139.<br />
Izandu zan Españan leorte bat ain ikaragarria, non ogei ta bederatzi urteren epean euri pitin bat ere ixuri izan<br />
etzan. Izt C 4. Ain ederto ikasi eban jostun edo josla bati jaokan guztija ze, ez eguan bera lakorik. Ur MarIl 102.<br />
Ain sinisbide argiak eman ziezten, non zer erantzunik etzutela ipiñi zituen. Lard 515. Badituzte hain egiaren<br />
itxura handiak, non ez baita nihor gai hekien gezurtatzeko. Hb Egia 55. Ez da hain gaitz ezagutzea noiz den hain<br />
bero non eskuak ez baitezake jasan. Dv Lab 127. Da gaiza bat kain ezelente eta amirable, ez baitaiteke erran eta<br />
ez pensa. CatR 23 (CatSal 23 kain... bait, CatAe 22 gein... bait). Ain gozo ta egoki itz egin zien eze guziak arritu<br />
ziran. Bv AsL 116 (76 aiñ... nun). Aiñ zan tranposoa ze, eban engañauko / deabrua berbera etorri ballako. AB<br />
AmaE 235. Egiñ zioten elkarri ongi-etorri aiñ andia, non zirudien Amerikatik zetorrela. Urruz Urz 49. Hain eder<br />
agertü zen xahütarzüna eta birjinitatia Mariaren begietan, non haren amorekatik, ükho egin beitzian<br />
Salbazaliaren Ama izateko esperantzari ere. Ip Hil 46. Eskuararen eremuak hain dire zabalak eta nasaiak non<br />
berexkunde hortan berean aurkhitzen baitu aberastasunik handiena. Arb Igand 14.<br />
(s. XX). Aiñ zan albiste ori jakingurearen esnagarria eze, [...] bera izan zan gau atako jardungei bakarra. Ag<br />
Kr 135. Hain hitsa non barnea ilhuntzen baitauku. JE Bur 165. Kapitaina hain zen kexian jarri nun nahi izan<br />
beitzen abiatü adiorik erran gabe ere. Const 32. Giza-semeak, ordea, ain eder ziran, aiengana Maitagarriak<br />
maiteberotu baitziren. Or Mi 71. Hain dira xut saetsak, nun gainari so-iteko buria arrunt goititu behar da. Zub<br />
118. Mingaña ain txukatua non ats artzera uzten etziola. FIr 146. Ain egoan adi ze diñotse lagunak. Enb 207.<br />
Hain ongi non, etxerat heltzean, ez baitzuen ez gatz ez eta ere paperik. Barb Leg 145. Adirazgaiari ain dagokie<br />
zeazki, uste baitet, ez bera ez gu oar gatzaiola. Ldi IL 89. Ain aberats egon bear du, nun dana utzitzeko asmoa<br />
artu duen. ABar Goi 29. Hain hun eta sinhesle zen, bethi ihurk ere ezpeitzian erranen Mette hezgaitz hura zela...<br />
Mde Pr 124. Itzultze hura hain irakurtua izatu zen non bertan norbeitek argitara eman baitzuen idurigaitz bat.<br />
Zerb Azk 59. Ain nago etsita, edozein astakeria egiteko prest nagoela. Txill Let 141. Ain ardau ona dagok eze,<br />
pena emoten jestak saltzia. SM Zirik 70. T'ain da guzizko nere gaitza, / iltear bainago eziñ illez. Gazt MusIx 233.<br />
Jakite ez-jakiñ au / ain da ere altsu, / jakitunak adieraziz / ezin dutela gallendu. Ib. 227. Ain ederto kantetan<br />
eban ze, arrituta gelditu nintzan. Alzola Atalak 46. Ain txundituta, ezen, ez nintzan txintarik ateratzeko gauza<br />
izan. Lab SuEm 206. Hain zen pizua nun burua baitzautan apalarazten. Ardoy SFran 140. Hain larrimin<br />
hutsezkoa egin du, non ezinak berak ez baitu atzeraziko. MIH 301. Hain argi jabetu zen bere egitekoaz, berak<br />
sortu baitzuen hitz berri hura. Ib. 244.<br />
(Precedido de una oración con valor consecutivo; a menudo hain aparece seguido inmediatamente de forma<br />
verbal conjugada). "Denak maite zuten; ain zan ona (G-azp) [...] uli bat adi ditake, hain da ixil ganbara (BNlab),<br />
denek laudatzen zuten; gauzak ain ongi iten zituen (B), etzezaken nihuntik ere bere lehen senharra ahantz,<br />
hain zen gizon huna (S), musu emango nioke, ain da zoragarria (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 207. Nihork ezin<br />
konda liro, hain da husu oztea. EZ Man I 95. Xori batek lehen luke Ozeana agortu [...] / damnatuen penek luten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
488
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
baño fiñamendua, / hain handi da arimaren galtzeko espantua. Ib. 111. Irakurri ditut Gabon kantak, eta<br />
azkenean paratu diotet imprimantur, ain daude ederrak. Lar, carta a Gandara 162. Aren asmo onak eta bihotzeko<br />
tristantzak iraundu zuten zenbait horduz, baña ez egun oso bat ere; ain andia zen aragiaren atsegintz loietarako<br />
arturik zedukan makurza. Mb IArg II 331. Egin zuen penitentziarik dorpheena [...] hagorandua izaterainokoan<br />
bere gorphutzean: hain ziren minak haren hasgorapenak. Lg I 308. Nola aztuaz zijoazen, orregatik Jainkoak<br />
iskribitu zituan arrizko oletan. Ain andia zan horduko gizonen gaiztakeria! Ub 27. Ene gustu handia / han dut<br />
ezarria, / hain da eztia. Monho 84. Badirudi zenbeit aldiz Meditazionea gure eginbideen artean azkena dela,<br />
hain errexki uzten dugu. Jaur 109s. Izarrak dirudite [begiak] / ain ditu argiyak. Bil 59. [Sarea] trenkatu hurrana<br />
altxatzen, hain da arrainez bethea. Laph 216. Aingeruak han egoki / Zuri beha herronkan; / hain baitzagoen<br />
goxoki / haurra zure besotan. Zby RIEV 1908, 410. Sarri ta askotan / daukat gogotan / kendu baleuste bizia, /<br />
ain daukat bizi larria! Azc PB 198. Erritar danak gura eutxien: añ zan bera zintzoa. Ag Kr 88. Mundu guzia<br />
Lurdesen zela zirudien, ain luzea zen prozesioa. Goñi 113. Esan leittekean danak ondatu bear ebela, ain<br />
arrigarrizkoak zirean itxasoaren olatuak. Echta Jos 90s. Artzez, artuko luke ingurdua're, ain da ona. Iraola 95.<br />
Nere buruaren jabe enaizela uste det, ain dadukat zorabiatua. A Ardi 28. Lurreko gauzakin ikustekorik<br />
gabekoak diralako zerukoak, ain aundia da batzuen eta besteen tartea. Inza Azalp 113. Iduri zuen Migelek<br />
esposeko athorra soinean zuela; xerraño hek hain ziren ongi emanak! Barb Sup 39. Teilatu hegietan, hormaren<br />
nigarrak / ezin urthuz dagozi, hain dire gogorrak... Ox 146. Poxpolo-kajan para liteke, / ain dago parragarriya!<br />
Tx B II 35. Eguzkijak jo-jo egitten eban, ain eguan galda. Otx 159. Ele-eder deritzat, ain da bertsolari. Or Eus<br />
35. Doi bat airatu gabe egun bat ez nauke, / hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Iratz 23. Ez du iduri deus-ere<br />
baden soka horren puntan, hain da arin eta aise erabiltzen... Lf Murtuts 23. Ikusi zuanean ez zion itxura onik<br />
eman. Ain galdua zegon egun pixka aietako berotasunekin. JAIraz Bizia 116. Eta orotan bere burua maitarazten,<br />
hain zen maitagarri eta atsegina. Zerb Azk 80. Ia ezekian non egoanik be: ain andia zan bere buruko miña!<br />
Bilbao IpuiB 242. Zenbaitek gordiña / jango luke pozikan, / ain da klase piña. Uzt Sas 309. Honen akatsak<br />
aipatu bearrik ez dago: hain daude axalean. MIH 359.<br />
v. tbn. TAg Uzt 31. Osk Kurl 40. Ibiñ Virgil 111. NEtx LBB 92. (Seguido inmediatamente de forma verbal):<br />
Balad 220. Gy 25. Jnn SBi 3. HU Aurp 140. Echta Jos 249. Ill Testim 13. Kk Ab I 30. TAg Uzt 131. Gand Elorri<br />
104. And AUzta 123. Vill Jaink 129. Ibiñ Virgil 101. Alzola Atalak 131.<br />
(Con la oración consecutiva pospuesta). "Ain ona zan, guztiek maite euen (V-gip)" Gte Erd 207. Mendiko<br />
txarkotxoa / aiñ da murmularia, / gabetan ak dirudi / jende pillo andia. AB AmaE 383s. Ain nago nastua, eztakit<br />
zer egiten detan. Iraola 88. Ain da gozoa aiek kantatzekoan duan abotsa, txoraturik uzten du. Berron Kijote 83.<br />
(Seguido de ere, con valor intensivo). Eskerrak bere buruaren jabe zala. Ain jabe ere, nai zuan aldera<br />
jotzen zuan. Anab Poli 7. Alde txarrera jo nezakean, ain errez ere! Ib. 136. --Ez al du zure arpegi ber-bera? --<br />
Ain ber-bera ere! NEtx LBB 118. Bat datoz horretan, hain bat ere, zenbait zaharragorekin. MIH 374. Oso eta<br />
bizirik daude Peru eta Maisu Juan eta inguruko guztiak. Hain bizirik ere! Ib. 168.<br />
2. (A, que cita a Ax). Tanto (con verbos conjugados). Beriareki ekhustiaz hain hain noha penatu. E 138. Ain<br />
agradatzen zaizkiola [gauza ohek] nola obratu zituenean. Ber Trat 16r. Hain izitu, eta ikharatu ziren, ezen<br />
presenteko guztiak [...] ethorri baitzeitzan galdegitera. Ax 572 (V 366). Hagin batetako minak, hain penatzen<br />
eta asaldatzen zaitu, non gau guztian lorik egin gabe edukitzen baitzaitu. Ib. 590 (V 379). Zeren usatuari<br />
trabailluak ere etzaitza hain trabaillu iduritzen, eztitu hain sentitzen. Ib. 90 (V 61). Latina hain ganbiatu da, non<br />
ez ez baitu parte osorikan. ES 96. Beste utsegiñak aiñ etzuten illundu San Agustiñen argia, non geiago edertu<br />
zuten. Lar SAgust 7. Santuaren izen ona ain zan zabaldu ordukoz. Bv AsL 150. Hain da heien loria / bertzen<br />
malura! Zby RIEV 1909, 106. Piarresek fedea / hain zuen hedatu, / nun Enperadorea / baitzen asaldatu. Zby<br />
RIEV 1908, 413. Bere senera etorri-orduan / ain gelditu zan ilen moduan. Azc PB 160. Hain ziren zure begiak /<br />
haurretik geroz eztitu. Iratz 167.<br />
Haren tokian emazu / harri bat nahi baduzu; / haiñ baliaturen zaitzu. "Elle vous vaudra tout autant". Gy 88.<br />
3. (V ap. A). (Adj. anafórico). Tal. "Ain menditan, en tal montaña" A. v. haina. Goxereanik artu<br />
Yaungoikoaren oñetan, egun atan ain bekatutan edo bestean yausi ez eiteko gogo zindoak. Añ EL 2 83. Ni<br />
kondenaturik nago. Ain kaletan (izentaurik) dago nire gorputza demonioak zaurituta. Ur MarIl 47. Leku jakin<br />
batean: Montseny Bar dalakoan, ain kaletan. Erkiag BatB 178.<br />
- HAINEN. "Haiñen, hañen (S), tant, si. Haiñen... nun, tant... que. Haiñen düzü auher nun..., il est si paresseux<br />
que" Lh.<br />
- HAIN ETA. De tal modo que, de modo que. Ikus [...] nola dituten gutxiesten Zugandik betiko osasunerako<br />
arturiko betiko legeak. Ain eta, mintza-legearen aurka ominem asierako hatsa gabe eman ezkero, atsekaitzago<br />
litzaieke gizoneri, Zure legeen buruzki gizona gizon dalako gorrotaturik baiño. "Ut". Or Aitork 33. Nork ezarri<br />
mugak aien goxotasunari? ain eta, adiñ artako ugiñak ezkon-ogeraiño gaintzen baitziran, aiekin pakerik ez<br />
banuan. Ib. 38. Adiskideengan ori dugu maite, ain eta, bir-maitatu gaituna maite ez badugu [...], barrena<br />
obenduru baitzaigu. Ib. 86.<br />
- HAIN ETA HONEN. a) Tan. Arpegi ura añ trukatua, ta añ ta onen itsusi nazkagarria agertu zan, non<br />
Enperatrizarena zala, esatera iñor ere atrebitu etzan. Cb Eg II 194s. Añ ta onen poz andia artu zuen, non bere<br />
lekuan biotza ezin kabitu zitzaion. Cb Eg III 234.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
489
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) "Hain eta hunen erran zerautan, il me dit tant et tant" H.<br />
- HAIN GUTXI (ain gitxi Añ). Tampoco. "Aún menos" Añ (s.v. (aún) más).<br />
Tr. En el s. XX sólo se documenta en bersolaris o textos de carácter popular.<br />
Eztezakela haragi ian aiphatu mugetan / ez hain guti orzirale eta larunbatetan. EZ Man I 32. Ezin diro ogirik<br />
ora, / artorik jorra hain guti. (Canción recogida por Oihenart). FLV 1971, 154. Agur guziak beretzat, / halaber<br />
behatzeak, / estimak ez berzerentzat, / hain guti laudatzeak. Arg DevB 51. Utzi izan gintuzten / jende hek guziek,<br />
/ ez gintuzten ikhusi, / hain gutti handiek. Gç 69. Almakez ere ezin segura daiteke ez eta hain guti buztana<br />
biribilka non orduian dilindan baitario. Mong 589. Basa arteko piztiaak / malso, malso egiñik / ez dute ya alkar<br />
jaten, / ta ain gitxi gizonik. GavS 34. Ez gaztetasunak, / hain guti osasunak, / ez dute nihor eman / Herioaren<br />
gerizan. Monho 140. Ez da emen ezer esaten, pekatu eginak arimara dakarren tristezia, ta penia gaiti. Alan<br />
bigirako olgeeta desonestuban dabiltzanak, inok absolbidu ezin legiz [...]. Ta ain gitxi, bere etxian bigiria egiten<br />
dabena. fB Olg 114. Zeruan ez dago, ez, / gose ta egarririk, / ain gutxi trabajuak / iltzeko beldurrik. Auspoa 106,<br />
114. Izen oentzako zer esanik / izango ez dutela uste det nik, / urrengoentzako ain gutxi. Izt C 18. Bigunduten<br />
badeustazu bijotza, orduan bere ez deutsat itxiten pekatuari, zematuten banozu, ain gitxi. Ur MarIl 48. Dirua<br />
ezta behar metatua iduki; / haiñ guti leihotik kanporat aurtiki. Gy 218. Ez du beldur beroa, hain guti izotza. Hb<br />
Esk 86. Baietzik esan gabe / ain gutxi ezetzik. Bil 101. Nor zeran iñori ere ez esan; añ gutxi nondik zoazen. Arr<br />
GB 74. Ondo daki ezurra mamiya ez dela, ezta ere ni, gizon txatar bat, santua eta ain gutxi santu aundiya. Bv<br />
AsL 114. Ezere ez daukat: ain gutxi dirua. Ib. 126. Nik gura neukena da ixilla errana, / ez nagi, loti eta ain gitxi<br />
arrana. AB AmaE 420. --Etxeberririk eztegu baña... --Zarrik? --Aiñ gutxi. Urruz Urz 86. Iaunaren begietarako<br />
barriz eztago atzerik, azpirik bere ez, ain gitxi estaririk. A BeinB 67. Harentzat etxerik, / hain güti khüñarik, /<br />
etzen agitü. UNLilia 8. Beraz Frankmasoneria ez da alkartasun ongilla eta mesedegilla bat, eta ain gitxi<br />
erreñuko gauzen zuzenbide ona gura dabena? Itz Azald 213. Etzaude zu gosiak, / ain gutxi egarri. Auspoa 77-<br />
78, 48. Ezin nei ukatu, / ain gutxi asarratu. Auspoa 120-121-122, 43. Ez det nererik beyik / ain gutxi iririk. Tx B<br />
150. Ortarako betik ez dit eduki; umorerik ain gutxi. Ataño TxanKan 86.<br />
v. tbn. APBB 93. Auspoa 82, 20. Xe 186. AJauregi EE 1885b, 213. Auspoa 95-96, 248. Hain guti: INav 61.<br />
msMur 9. Ain gitxi: Auspoa 68-69-70, 303. Itz Azald 213.<br />
- HAIN GUTXIAGO. Menos aún. Alakuari bere esanak / zuk ixillikan aditu, / zeuk gutxi esan eta beriak / ain<br />
gutxiago sinistu. And Auspoa 52-53, 261.<br />
- HAIN JUSTU. Precisamente. v. HAIN ZUZEN. Horixe da, hain justu, hemen dihoakidan auzia. MEIG IV<br />
129. Eta hauxe da, hain juxtu, maizegi egiten ez dena. MEIG VII 87.<br />
- HAIN LASTER. a) (Usado en la expr. ez hain laster... non... 'al momento de'). v. HAIN SARRI.<br />
Tr. Propio de la tradición labortana; se documenta desde comienzos del s. XVIII y desaparece antes del XX.<br />
Hitzak [...] soinu egiten du baina ezta ahotik hain laster kanpora, non berehala iraungia baita. ES 151.<br />
Gizonak ez du haiñ laster gutizia desordenatu bat bere baitan garaitzerat uzten, non khexatzen eta altaratzen<br />
baita berehala. Ch I 6, 1 (SP noiz ere [...] berehala). Helas! ez gare haiñ lauster gure barrenean sartzen, non ez<br />
garen berehala ilkhitzen. Ch III 31, 4. Etzuen hain laster ikhusi Dabit, non yautsi baitzen eta egin baitzion agur<br />
handi bat. Lg I 287. Etzen Maria hain laster abisatu Jesus eskaz zuela, non lehiyarekin bilhatu baitzuen. Mih<br />
118. Etzen hain laster mintzatzetik baratu non, [...] baitoha [...] Elizara. MarIl 99. Eztu haiñ laster bestiak senti<br />
berotasuna, / non baidathorko gibelat arima zoakona. Gy 162. Berri ikharagarri hori ez zuan hain laster<br />
barraiatu Buen-Retiroko herrian, non arpegi guziak goibeldu baitziren. Elzb PAd 60.<br />
b) (Con zeinda). Tan pronto como. Ain laster zeinda ezaundu / josita biotzen / iltzeakin zure<br />
amudioa / ta ezta ataratzen. Gamiz 204.<br />
c) (En correlación con zein, non o hain laster). Tan pronto... tan pronto; tan pronto... como...; ora... ora.... Ez<br />
lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. Batian ezkutau ta<br />
bestian agertu, ain laster onduan, zein gerrijan darabilela. fB Olg 139. Ene Ama Santa Teresa maitia, zelan<br />
ibiliko zan. Ain laster koruban, ta ain laster botikakua artuten. Ain laster lege barrijak egiten, ta ain laster<br />
ordenak emoten. fB Ic II 297. Arraijo bizi bat eginik dabil batetik bestera: ain laster Bizkaijan, ain laster<br />
Gipuzkuan [...] eta beste leku askotan. Astar II IX. Orain mosuka, gero siñuka, ain laster barreka, eta ain laster<br />
laztanga. Ib. 201. Ain laster zirudien / zillarra, urrea, / non perla, esmeralda, / non diamantea. It Fab 70. Ain<br />
laster arte latza / tximistakin joaz, / ain laster beltzurrari / kanta-arazoaz. Ib. 177. Añ laster Arrateko, Iziarko,<br />
Gardotzako edo Antiguako Amari arrenez, añ laster alkarregaz agiriketan da batak besteari zitalkeriak esaten.<br />
Ag Kr 70. Neke gitxiagoko egoera bat billatu naian, añ laster ipinten genduan gorputzaren astuntasuna esku<br />
baten gañean, añ laster bestearenean. Ib. 91.<br />
- HAIN MODUTAN (Añ (V)). De tal manera. "(De) forma que, [...] ain modutan ze" Añ. --Ze modutan<br />
beardoguz sinistu? --Ain modutan zein fede au bagarik iñor ez iustu izan ez salbadu leitean. Cap 26. Ain<br />
modutan zein da batek irabaziko baleu era onetako induljenzia [...] igongo leuke artez Zerura. CrIc 165. Lekurik<br />
geijeenetan predikeetan da lujurija; ain modutan ze, gaurko egunian zeregiñ andi bat etxian daukanak, aurrez<br />
atera daike kontubak. JJMg BasEsc 105. Bada ain modutan dago zabaldurik birauak ezartia, ze ezteutse inok<br />
sinistuten. Astar II 65. Ain modutan ondu zan eze, len pekatu guztiz andijak ezeretzat eukazanak, begiratuten<br />
eban ardura andijagaz gauzarik txikijenetan. Ur MarIl 79s. Egiten dabena da argitu, limau eta leundu ain<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
490
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
modutan eze, zeruko irakatsiyaren atxiñako siniste areek artuten daude fedeko sendotasuna. Ur BulaAl 27<br />
(BulaG 529 alako moduan non). Eta bularra jagi jagirik ipiñi eta / ain modutan, ze bilatzen deutsa kinkin meea /<br />
zeñek bertantxe itxiko eban erdibiturik / enkantuna izan ezpaleu biserea. AB AmaE 452s.<br />
- HAIN NOLA. a) Así como. v. HALA NOLA. Parka dazkigu gore zorrak, kain nola guk parkatan baitigu<br />
guri zor daikuguner. Mdg 159. Gore jeinak nai diola igar tzagun urte zarra, kain nola berrian sar gitian bere<br />
grazia saintiuan. Ib. 147.<br />
b) Como por ejemplo. v. HALA NOLA (b). Itz anixtan, nea, pronunziata digu sudurrez letra isari bage, kain<br />
nola, a¸)tza (cabra), artza¸)a (pastor). Mdg 128.<br />
- HAIN ONTSA. También. Erran ezok Ferragusi / bertan konpari dadin, / hain untsa Aigalonti / hekilan jin<br />
dadin. Xarlem 485. Adoratü izan dadin / khiristi lür orotan, / bai eta hain untsa / zelian eta lürrian. Ib. 1189.<br />
Ilhaginak aberasten; / arimak hañ untsa galtzen. 'Aussi bien'. Etch 308.<br />
- HAIN SARRI. a) (En la expr. ez hain sarri... non... 'al momento de'). v. HAIN LASTER. Ez nuen hain sarri<br />
erran / Iaunari bekhatuak [...] / non hek baitzinarozkidan / berehala barkhatu. EZ Eliç 320.<br />
b) (Seguido de conj.). Tan pronto (...) como. v. HAIN LASTER (b). Zelhatan dagoenak, bere gaizkia hain<br />
sarri enzun dezake, zein ongia. "Aussitôt [...] que". O Pr 429.<br />
c) (S ap A, que cita a Ip; Gèze, VocCB (L), Dv (S)). Inmediatamente. "Aussitôt, berhala, hañ-sarri" Gèze. <br />
Soldado batek iskerreko saihetsa igaran zerion lanza batez, eta hain sarri odol eta hur hantik elkhiten ikhusi<br />
zerien. Bp II 51. Ah gure thenporako hotztarzüna eta laxükeria! hañ sarri hürrünt gitian lehen günian debozione<br />
süz bethetik. Mst I 18, 6 (SP hain laster, Ch lauster). Ordian hasi zen arnegü eta zin egiten etziala gizun hura<br />
ezagützen. Eta hainsari ollarrak khantatü zian. Ip Mt 26, 74 (Lç bertan, He, Dv, Ur, Ker, IBk bere(h)ala, TB<br />
huna, Ol berealaxe, IBe une hartan). Berhala hasi zen Maria Birjinaren maniaren egiten eta izigarriko<br />
ekhoizpenak hainsarri agertü ziren. Ip Hil 217. Hain sarri büillür txarra eten zen eta pegarrak jo zian bürian<br />
Berriets. Const 35. Enganatua izan dela ikusirik, lasterka heldu da hain sarri Tartaroa, muthil gaztearen<br />
ondotik. Barb Leg 128.<br />
d) "Hainsarri /hainc!aRi/, peut-être (S)" Lrq. --Bena zergatik Ebanjelistek hain güti erraiten derikie Jesus-<br />
Kristez eta haren etxeko saintiez? --Guri erakasteko, aski dioie: eta hain sarri ikhasten derikie eztügüla behar<br />
iarraiki gaiza soberari. Bp II 37.<br />
- HAIN SEGUR. Probablemente, seguramente. Negu luzeari / sekula, ain segur, / Bordelen txakurrik /<br />
etzateken beldur. Bordel 19. Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen athertzen xehetasun emaitetik: hain segur<br />
zeruko berriak oro bazakizkeen tiletez-tilet. Lf Murtuts 40. Donibane-Lohitzunen misione bat eman zuela.<br />
Euskaraz? Frantsesez? Dakienak daki, bainan hain segur Euskaraz eta Frantsesez. Zerb Azk 56. Ba ote da gu<br />
ezagutzen ez gaituen euskaldunik mugaz bi aldetan? Guti ba hain segur. Xa Odol 49. Hori emaztearen kaltetan<br />
egin zuten, eta hain segur beren gogoaren aurka. Ib. 271.<br />
- HAIN SEGURKI. Ciertamente. Kortesiaz hon deritzut nik zuri hain segurki; / berzerik nitan eztukezu,<br />
abisatzen zitut nik. E 215.<br />
- HAIN SOLO. Solamente. --Espiritu saintiua egin zena gizon? --Ez jina. --Nor bada? --Kain solo Semia.<br />
CatR 27 (CatSal 27 bakarrik).<br />
- HAIN ZE. De tal manera que. Amabost egunen barruan iñok baiño ezaun geiago egin ebazan, adiskiderik<br />
bat bere ez. Ain ze [...] erromeri-egunean [...] neskatilleak [...] lotsa andi-barik esan eutsan Batxiri: "Zer dakar<br />
beronek?". A BGuzur 114s.<br />
- HAIN ZUZEN (V-gip ap. Etxba Eib), HAIN XUXEN (H). Precisamente, justamente. "Aiñ zuzen, zeuk diñozu<br />
esan gura netsuna" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XIX; su frecuencia crece en el XX, en especial en la segunda mitad.<br />
Los autores septentrionales utilizan casi exclusivamente la forma palatalizada hain xuxen, que tbn. emplean los<br />
guipuzcoanos Otaegui, Lizardi (ain txuxen) y Lekuona (SClar 117).<br />
Uztarko batez haidorki matrailla hauts ezozu: / haiñ xuxen ferra berriak dakhartzu ere atzetan. Gy 38. Ain<br />
xuxen etzegoen basoa urruti. Otag EE 1882c, 510. Bere zitzia zaio / lurrerat erortzen. / Axeria hain xuxen /<br />
altxatzeko han zen. Zby RIEV 1908, 759. Hain zuzen, bi hitzez errateko naturala eta surnaturala eta oraino<br />
laburkiago hitz batez: apeza. HU Aurp 116. Hain xuxen, bertze anitz bezala, orduan hil zen, sukarra bildurik,<br />
Kaskoin pilotari famatu hura. Ib. 162. Ain zuzen, beren aterpetik urten da, orduantxe eioan Anjel be kale batetik<br />
besterako malletan gora. Ag Kr 102. Aiñ zuzen orduantxe zegoan Pedro Anton zarra belarra ebakitzen muno<br />
baten egian. Ag G 112. Haritz-xilotik gal zitekela ere behi bat, nork erranen zuen sekulan? Eta hain xuxen,<br />
Katzo, gure behirik ederrena! Barb Sup 76. Hain xuxen ardu harek zian ezari kapitanaren papua epel epela.<br />
Const 33. Orregatik, ain zuzen, errege yuduek gorroto artu zioten. Or Mi 134. Hobe ginuken, gaua ereman<br />
baginu Zarauzen berean. Hain xuxen, bada hotel bat hauta, legartzari dagona. JE Ber 79. Hain xuxen<br />
presondegian baziren erregearen tropetako bi aintzindari. Zerb IxtS 26. Ta, zer da, ain zuzen, nere adimentuak<br />
arroki eskatzen duena? Txill Let 135. Beartu egin bear dituzu, ta ain zuzen zigorraz. Zait Plat 140. Etxera sartu<br />
diranak, ez dira ain zuzen eskekoak, billa datozanak baiño. Erkiag BatB 141. Zure kontsulgoan ain zuzen, Poliu,<br />
deduzko mende onek asiera duke. Ibiñ Virgil 42. Emen diagu puska baterako [...]. Oraintxe ain zuzen, Gabonjaiak<br />
ondatzeko. NEtx LBB 72. Bainan horra nun hain xuxen heldu zaion Nafarratik berak asmatzen etzuen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
491
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
berria. Ardoy SFran 108. Santa Ana biaramona gaiñera ain zuzen; egun señalea. Uzt Sas 347. Herri batez<br />
izanen da solasa. Hain xuxen, Santa Grazi, Basabürü Ibar-exkerrekoaz. Lf in Casve SGrazi 15. Hor baitute hain<br />
zuzen hizkuntza-sailean falta zaien indarra. MIH 120.<br />
v. tbn. SMitx Aranz 209. Mde Pr 154. Basarri 5. Vill Jaink 32. Salav 100. Gazt MusIx 61. Etxba Ibilt 461. Lab<br />
SuEm 186. Hain xuxen: StPierre 22. Etcham 204.<br />
(Con ere). Tr. Documentado desde comienzos del s. XX en textos meridionales, y en Mirande y Xalbador.<br />
Isabel, ain zuzen ere, zure eskutitza iritsi zanean [...] Lasartera joana zan. A Ardi 9. Ain zuzen-be, egun<br />
atantxe sartu zan bertan portuan, auzietako Englandar ontzia. Echta Jos 146. Ain zuzen ere, noren mendean<br />
egon Santa Cruz eta Ernialden musu-uts utzi zun batalloiaren beraren mendean. Or SCruz 45. Ain zuzen be,<br />
Bertoldinen ama une atan etorren urittik. Otx 156. Zer esango dut? Aita, gaizka nazazu ordu onetatik? Baña ain<br />
zuzen ere, ortarako etorri naiz ordu onetara. Ir YKBiz 425. Eleizaldek lan ori ain txuxen ere Europako guda (edo<br />
gerra) aundia baño leentxeago idatzi zun. Ldi IL 161. Buruko argiaren jabe gara, ta ain zuzen be beste abere<br />
guztiakandik, geure buruko argi orrek berezten gaitu. Eguzk GizAuz 26. Ain zuzen ere orretxegatik mintzatu<br />
natzaizu. Etxde AlosT 64. Euskaldun guztiz gehienek jadanik badute hizkera komun bat: Erdara, hain zuzen ere.<br />
Mde Pr 205. Ain zuzen ere, Atxabal kalean beera etorren Xirdo. Erkiag Arran 80. Ain zuzen ere, bakarrik<br />
egoteko etorri naiz Zerubide onetara. Txill Let 21. Eta arrisku orrek bultzatzen omen gaitu gauza bat egitera,<br />
zailla eta gaitza denean, eta gaitza delako, ain zuzen ere. Vill Jaink 80s. Ain zuzen ere... emen dator Niko<br />
garagardoarekin. NEtx LBB 88. Badirudi aitzitik gaurko edozeinek ontzat hartuko lituzkeen eskabideak direla<br />
hain zuzen ere baztertu direnak. MIH 172.<br />
v. tbn. TAg Uzt 88. Zait Sof 14. SMitx Aranz 177. Anab Poli 89. Gazt MusIx 7. Xa Odol 25. Berron Kijote 138.<br />
Hain zuzen be: Osk Kurl 114.<br />
Etim. Contracción de (h)aren, vizc. ant. aen, genitivo del demostrativo de. 3. a pers. v. FHV 141.<br />
2 hain. 1. (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). "En situation de, digne de" H. Jauna, urrikal bekizkitzu<br />
minduri gabeak, zure loriara ethortzeko hain direnak. Harb (ed. 1690, ap. H). Parabisura partitzeko hainen den<br />
arimari. Ib. (ap. H).<br />
2. Cantidad, medida; nivel, punto. "Bidarraitik Kanborako haina, la distance de Bidarray à Cambo" Lh. v.<br />
hein. Zuraide! Lapurdiko herri pullitenetarik bat... Azken 20 urte hautan, ez ahal da bertze bat, hain berean,<br />
hori bezenbat emendatu eta aberastu denik jendez, bidez eta etxe ederrez. Herr 5-12-1985, 3. --Poxi bat<br />
lagunduz, errekatik jalitzen ahal baginu! --Hura jali den hainetik? Ez dik itxurarik. Larz Iru 110. Bainan etziren<br />
[pertsulariak] nik amensten nituen heietarik; ez beti ere, nik nazkien kantuen egileen hainekoak. Xa Odol 37. Ez<br />
dakit zer hainetako pertsularia zen. Ib. 32. Gaur zer hainetan zauden zu euskaldungoan. Ib. 261.<br />
(BN-baig ap. A). Cantidad aproximada. "Promedio. Oren baten haina, cosa de una hora" A.<br />
- HAIN BAT. "Dans une certaine mesure" Lh.<br />
- HAIN HAINEAN. A punto de. v. HEINEAN. Hain ziren kuraia handitakoak, non etortzeko hain hainean<br />
ziren periletarik eskapatzeagatik, bere buruak bere nahiara hiltzen baitzituzten. ES 111.<br />
hain. v. 1 hagin.<br />
1 aina (aiña V, Sal, R; aña V, L, BN, R; Lar, Añ, H). Ref.: A (aiña, aña); Etxba Eib (añia). Nodriza; aya.<br />
"Ama que cría", "nodriza", "nutriz" Lar y Añ. "Cunera" Lar. "Nodriza, ama" A. "Aña [...] 2.º (L, BNc, R), niñera,<br />
[...]; 3.º (Vc), nodriza" Ib. "Nodriza" Etxba Eib. "Aña juan, ir de nodriza. Umia izan dabenetik, aña juan da<br />
aundiki baten etxera" Ib. v. inude. Aiña, ekarzu kaldera bete ur. "Ama traiga un caldero de agua". Mic 14v.<br />
Bular-ean zedukan unide-aña batek besteren aur bizi bat. Mb IArg II 310. Ume batek negarren negarraz lortu<br />
edo eskuratu eban beren Aiñagandik ron deritxon edari-tinti bat. Ezale 1897, 182b. Bai pozgarria izan oi dala<br />
erriko neska-mutillak esnedunenera edota iñude-aiñanera joatea. Erkiag Arran 119.<br />
- AINA SEKA. "Aiña sékia, iñude liorra, criada para cuidar al niño" Iz ArOñ.<br />
2 aina. "Añak (Hb), les rayons de la roue" Lh.<br />
"Aiña [...] (V-m), escarpias, trozos de hierro que se fijan a la rueda del carro para consolidarla" A.<br />
"Aiña [...], segunda llanta de la rueda para afirmarla" A.<br />
"Gurtzilla txirrinkai josten duten untzeai añak deritzaie (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47.<br />
3 aina. (Parece tratarse de un nombre de lugar; a la vista de asne puede pensarse en una relación con la parte<br />
final de astaña). Bordeleko aiñak. "Asnes". INav 29. Baldin itsaso handi bada zeronek ikusiko dituzu hausten<br />
eta aiñarik eta maubeserik artean bada 22 brasa aiñen entradan 7 brasa ura. Ib. 50. Ez hurbil aiñei 10 edo 12<br />
brasas gutiagotarat. "À l'Asne". Ib. 50. Iakiteko duzu nahi baduzu sarthu Bordelleko aiñetarik emazu Cordan<br />
estean. Ib. 49.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
492
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aina. v. adina.<br />
ahina. 1. "Ahina, id. et plus usité aina (V, G), vite, promptement" H.<br />
2. "Presque, peu s'en faut. Aina etorriko zara, vous arriverez promptement. Aina atzaman zaitu, il vous a<br />
presque pris" H.<br />
1 haina (L ap. A; SP, Urt II 384 (haña), Lar, Dv, H). 1. Aquél, (el) tal. (Pron. anafórico. Se emplea siempre<br />
determinado, a diferencia de hain). "Aquél, aquélla, haiña" Lar. "Gose denari jatera ematen ez dionak, hainak ez<br />
du berak urrikalmendurik merezi" Dv.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga en la tradición septentrional no suletina. Desde mediados del s. XIX su uso<br />
disminuye, y en el XX sólo lo emplea el meridional Orixe.<br />
Erraiten drauzuet, ezen [...] ni igorri nauena sinhesten duenak, baduela bizitze eternala, eta haina ezta<br />
kondemnazionetara ethorriren. Lç Io 5, 24. Eta izanen da nork-ere inbokaturen baitu Iaunaren izena, salbaturen<br />
baita haina. Lç Act 2, 21. Baldin edozeinek Kristen Spiritua ezpadu, haina ezta haren. Lç Rom 8, 9. Hainaren<br />
emazteak du / iduriko aihena. EZ Eliç 272. Nausiorrek zioen / ihardatsi hañari. Ib. 200s. Halakoari eta haiñari,<br />
etzaitza hain fite eskuak maskurtzen. Ax 90 (V 61). Zeren haina baitabila / Iainko bilha munduan. Hm 47.<br />
Aurkhitu izan zuen haña ithurri ur baten aldean. Urt Gen 16, 7. Nork ere ezpaitu gizonen gogarako izateko<br />
gutiziarik [...], haiña gozatuko da bake handi batez. Ch III 28, 2 (SP, Mst hura). Batak bilha beza hau, bertzeak<br />
hori; haiñak eman beza bere loria gauza batean, eta hark bertzean. Ib. 49, 7. Ausartzen naiz erratera, haiña huts<br />
batetan ere ez litekela eror. He Gudu 43. Balin bada nihor zuen baltsan, ukho egiten ez diotenik bere buruari<br />
[...], haina ezin izanen da ene dizipulu. Lg II 187. Ezen [bekhatu] bakhar bat ere ahalkez, beldurrez edo<br />
maleziaz gordetzen balitz, bekhatu mortal berri bat eginik lioake haina bere etxerat. Brtc 161s. Jakin behar dute<br />
[...] maiz eta errexki norbait hetan erortzen bada, grazien ithurria hainarentzat agortzen bezala dela. Dh 65.<br />
Erlixionean sarthua denaren bekhatuak handiago dire, zeren hainak hoben ekhartzen baitio erlixioneari. Jaur<br />
142. Eta eztuenaren bethi gura denak, / lehen zuena ere galtzen du maiz haiñak. Gy 227. Nork ere maiteago<br />
baitu semea edo alaba ni baino, haina ezta enetzat gai. HeH Mt 10, 37. Haina da lur gizonik hoberena zeinak<br />
bihia eta bazka bazter berean altxatzen baititu. Dv Dial 46. Nork ere maiz hartzen baitu [...], eta hainak [...]<br />
borthitzen du bere arimako osasuna. Arb Igand 113. Ixtori ontan edirenen da atsegingarrienetan ediren<br />
laitekena [...]. Ainaren bigarren zatia onela asten zen bada. Or RIEV 1929, 8. Artzai bazera, ba dakizu zer / dan<br />
"arkume gaitzetsia"; / --praile bizardun batek jarrita / ori nun izengoitia--. / Ainak (arek), ama bat, bi ere ez<br />
aski, / gose-erasana guzia. Or Eus 192.<br />
v. tbn. Volt 133. Arg DevB 133. ES 121. MarIl 33.<br />
(Con demostrativo). "Haina hura (Lc), aquella persona" A. Egorriko darotzut Benjaminen tribuko gizon<br />
bat; sakraturen duzu haina hura ene populuaren erregetzat. Lg I 264. Dabitek yakin zuenean haina hura<br />
amalezitar baten gathibua zela. Ib. 292. Aski sasoiñ kontra hemen / haiña hura zen burlatzen. Gy 192. Erregek<br />
manatzen dionean norbeiti lan bat edo bertze, haina-harrek eztu utziko lan hura egiteko. Jnn SBi 126.<br />
2. (Pl.). "Aquéllos, haiñek" Lar. Nik ere daritzat hañak / direla saltzailleak. EZ Eliç 237. Hainak eta<br />
halakoak mehatxatzeintu Ieremias profetak. Ax 192 (V 130). Infidelen kontra dira / finki mendekatuko [...] /<br />
Haiñen erregeak dira / zepoetan sarthuko. Hm 100. Ekharri tudan arrozoinak eta presunaia handien exenpluak<br />
ez badira aski egiaren hainei sinhestarazteko. ES 169. Zeren haiñek ezpaitute egundaiño ikhusi berthutearen<br />
edertasuna. Ch III 20, 5. Ezen hainek bere gorphutzak dorpheki tratatzen dituzte. He Gudu 31. Hala ikhusten da<br />
Sakramenduetarik urrun dabiltzanen baithan, zeinen bizia egiazki lotsagarria baita fedearen begietan alfer dute<br />
hainek erratea, flako direla. Dh 219s. Dohatsu hainak, zeinen bihotza garbi baita, zeren ikhusiko baitute<br />
Jainkoa. Jaur 382. Eta mandotik kotxera zirenak igan nahi, / maizago mandotik haiñak astora dire yautsi. Gy 31.<br />
(Con demostrativo). "Senda zaitzu haina hek berak zeinek urrun da galdegiten beitautzute sendatzea (Jaur)"<br />
Dv. "Haina hek, ces personnes-là" H. Ezen haiña-hek ere, bere fama konserbatu nahizko lehian, osoki galzen<br />
dute. He Phil 224s. Haina hek atheratzen ditu mundupetik eta baztertzen Jaunak, beretzat konsekratzeko manera<br />
berezi batez. MarIl 116. Maitatu behar ditugu haina hek berak, zeinek ez baikaituzte maite. Jaur 105.<br />
3. (Con numerales). "Haina batek (BN-baig), una persona" A. Orai urthe bethe alhargundu zena / eta<br />
atzotik hala dena, / hagitz dire diferentak; / ez laite erran haiña bat direla biak. Gy 264. Finkatzen dire [bi<br />
marimutillak] xedean. / Batek bi haiña hetarik / egiten du bere aldetik / zubian sartzeko urhats bat. "L'une de ces<br />
personnes". Ib. 184.<br />
- HAINA ETA HAINAK. Tal y tales, aquél y aquellos. Halakoari eta halakoei, hainari eta hainei, hala<br />
gizonari nola emazteari. Ax 346 (V 230). Eta halakoa eta halakoak, haiña eta haiñak maiz dira gaizki eta onbehar.<br />
Ib. 43s (V 27).<br />
2 haina. Rencor. Nurk nahi erho din Hegilus eta haren lagün huna, / Nahiz haienaren edeki edo haier<br />
zinaz haina. 'Sans le désir de prendre leurs biens ou ayant de la haine contre eux'. Etch 628.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
493
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ainabarbarin (aiñabarbariña R-vid; añabarbarin R). Ref.: VocPir 510; A (aiña-barbariña). Araña. v.<br />
ainarba.<br />
- AINABARBARIN-HABIA. "Aiñabarbarin-abia (R), tela de araña" A (s.v. aiñaborma-sare).<br />
ainaborma (aiñ- Sal (+ añ-)), ainamorma (AN), ainamarma (aiñ- R-uzt), ainamerma (aiñ- R). Ref.: VocPir<br />
510; A (aiña-barbariña); A Apend (aiñamorma). Araña. v. armiarma.<br />
- AINABORMA-SARE. "Aiñaborma-sare (Sal), [...] tela de araña" A.<br />
- AINABORMA-TELA. "Aiñaborma-tela (Sal), [...] tela de araña" A.<br />
ainada (aiñ- V-ple ap. A). 1. "Serie, veta de mineral" A. Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta<br />
zilarrez gabeago arkitzen zuten. FIr 135. Barnez baidu añada / urre dizdizkorra. Zait Gold 79. Asko dira gurean<br />
ganorazko eskuen zai dauden añadak, auek ustia ta urre garbi biur ditzaten. Gazt MusIx 7.<br />
2. "Aiñada (V-ple-m), manga de agua" A.<br />
ainagu. v. ainegu.<br />
ainai. v. ainegu.<br />
ainalda. "Precio, prezioa, balioa, gostasuma, aiñalda" Lar.<br />
ainaldaskiro. "Preciosamente" Lar.<br />
ainaldaste. "Preciosidad" Lar.<br />
ainaldatsu. "Precioso" Lar.<br />
ainamarma, -morma. v. ainaborma.<br />
ainanino. v. ainenino.<br />
ainar (AN-gip-5vill; añ- AN-gip-5vill-ulz, B; H), ainara (G-to). Ref.: Lcq 114; A (aiñar); Eusk 1952, 56; Iz IzG<br />
(añar), Ulz (añárra); Izeta BHizt2 (añar). Brezo. v. inar, ainizkar. Lusaski gorriak, eskusaskiak, laister<br />
saltzen diren seska-saskiak, añar-isatsak eta abar, usu ta arin eta txukun eta egoki ta bikaiñ egiñ ere. Or Mi 6.<br />
Zeren billa ote dabil legar eta añar tartean? Ib. 60. Ote ta aiñarra ta amua janez, / gosea dute garaitu. Or Eus<br />
178. Eseri nadin añar txuku batean. Or QA 2.<br />
- AINAR ZURI (añarzuri AN-5vill ap. A Lcq). "(Erica cinerea), brezo bermejo, brezo ceniciento [...]; añarzuriya"<br />
Lcq 114.<br />
ain(h)ara. v. enara.<br />
ainarba (ainh- BN-mix, S; SP, Lecl, Arch VocGr, VocBN; aiñh- S; Dv (S), H; añh- S; Gèze, H), ainharbo,<br />
añaberba (R-urz). Ref.: A; EI 360; EAEL 102. Araña. "Amarrana, ainharba, l'araignée" Arch VocGr. v.<br />
armiarma. Bidian du edireiten / Ainharba baten / zephoa, eta han uzten bizia. Arch Fab 103. Arrastiko<br />
aiñarbak esperantxa ekartzen du, goizekuak xagrina, eguerdikuak pladzera (S). A EY I 426.<br />
- AINARBA-SARE. Tela de araña. Sabai azpia izan dadien ainharbo edo armiarmo sarez estalia. GAlm<br />
1949, 36 (ap. DRA).<br />
ainharbo. v. ainarba.<br />
ainardi. Brezal. Eiztari mairu batek eraman dio leoikumea, ta laugainka doa añardietan barna. Or Mi 97.<br />
ainarrain. "Aiñ-arraiña (V), limaco de mar" A.<br />
ainaskar. v. ainizkar.<br />
hainatsu. Rencoroso. Cf. 2 haina. Funtsgabe dira hainatsu eta mendekazalek etsaiguan egoiteko ekharten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
494
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dütien arrazuak. Medit 121 (ap. DRA).<br />
ainatu. v. aienatu; lainotu.<br />
ainazizkar. v. ainizkar.<br />
ainbaista. Equilibrio. v. ainbastun. Gobiernu on bat moldatzen duala mene oien ainbaista justuak. EConst<br />
42.<br />
hainbakida, anbatkida (Lar). "Contribución" Lar.<br />
hainbakidatu, anbakidatu (Lar). 1. "Contribuir" Lar. 2. anbatkidatu (Lar). "Connumerar" Lar.<br />
hainbakide, anbatkide (Lar). "Contribuyente" Lar.<br />
hainbakintza, anbakintza (Lar). "Contaduría, oficio" Lar.<br />
ainbakuntza. Cálculo. Ainbakuntza (cálculo) onetan eztagoz sartuta Bilboko uriak beronen lepoan<br />
daukazan ikasgu andi ederrak. A EEs 1916, 112.<br />
ainbana (V, G ap. A). 1. "A partes iguales" A. Gogoetalari bezala ere, buruz-buru ta mokoz-moko diran<br />
tasunik bestelakoenak ainbana bereganaturik zeuzkan. Zait Plat 5s.<br />
2. Tantos como. v. adinbat. Eiztari askok atzeman dutenean, lagun ainbana zati egiñik, âlik berdiñena<br />
zatituta, orpo-aldera begira daudela, baten deiera aukera oi dute. Or Eus 48n.<br />
ainbanatu, ainbandu (Lar). 1. "Escotar, pro rata" Lar.<br />
2. (V ap. A). Distribuir, repartir. Iru nebarrebaren artean ainbanatu bearko zirean ondasun guztiak. Echta<br />
Jos 220. Zama-jaubeak ainbanatu ebezan diruak. Ib. 273. Eldu zan mutillak ainbanatuteko aldia, ta orain<br />
ostera, Josetxo eroan eben Eladigaz jantzan egitteko. Ib. 196. Maia ipintzeko ta lapikuko salda ainbanatzeko<br />
garai obea zan da. Or Tormes 67. Apezik non ote-da? Non lege-gizonik / zurea ta nerea bereiz dezakenik? /<br />
Ainbanatzeko ere ba du eragaitzik, / aizeak egaletan eraman dularik. Or Eus 103. Ur onezaz beste ur asko<br />
geiago nastau oi eben eta uritarren artean ainbanatu, arra ilteko daukan indarragaitik. A EY I 264s. Baña<br />
lurreko ondasunak orain dagozan baño obeto ainbanatu bear dira ta orrein jabetzea al bestean edatu ta<br />
zabaldu. Eguzk GizAuz 172. Irabaziak be ondasun-ekarle bioen artean zuzen-arauz ainbanatu bediz. Ib. 171.<br />
3. (V ap. A). "Empatar" A.<br />
ainbande. "Escote, pro rata" Lar.<br />
ainbandu. v. ainbanatu.<br />
ainbastun. "Equilibrio" Lar y Añ.<br />
ainbastundu. "Equilibrar" Lar.<br />
ainbat. v. adinbat.<br />
hainbat (V-ger-gip; Mic 9v, Lar, Añ, Dv (a- G), H), hanbat (L; SP, Ht VocGr, Lar, H), kainbat (R). Ref.: A<br />
(ainbat, hanbat, kainbat); A Morf 330 y 650; Etxba Eib.<br />
Tr. Los autores vizcaínos emplean la forma ainbat, y los septentrionales y alto-navarros (h)anbat (algunos<br />
autores modernos como Mirande o Xalbador usan además hainbat). La forma tradicional guipuzcoana hasta<br />
mediados del s. XIX es anbat (antes sólo hay un ej. de ainbat en Larramendi); a partir de esta fecha, y sobre todo<br />
durante el s. XX, su uso va disminuyendo en favor de ainbat, hasta prácticamente desaparecer en este dialecto.<br />
En textos salacencos y roncaleses se documenta kainbat (además de un ej. de kanbat en Mendigacha). Hallamos<br />
arenbat- (arenbatean, arenbateko) en algunos pocos textos meridionales del s. XX.<br />
1. (Con sust. indet.). Tanto (no contable); tantos (contable). Al igual que zenbat, hainbeste, horrenbeste, etc.,<br />
que se refieren a cantidad, el nombre que le sigue es normalmente indeterminado. "Tant" SP y Ht VocGr. "Tanto,<br />
tanta" Lar y Añ. v. hainbeste.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
495
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. En el s. XX su uso disminuye en textos septentrionales. Con sust. contables, el vb. es empleado en singular<br />
por los autores de los ss. XVI y XVII; en el XVIII alterna con el vb. en plural, construcción esta última que<br />
domina en el XIX y XX; cf. sin embargo ejs. con singular en Laphitz y Zalduby (con el sdo. de 'muchos'),<br />
Kirikiño (Ab I 16), Inza (Azalp 131), Enbeita (123) o Basarri (111).<br />
Elas, nola izanen den heben damu handia, / [...] hanbat iende sekulakoz damnaturen denian. E 69. Hanbat<br />
denboraz zuekin nauk, eta ez nauk ezaugutu ni? Lç Io 14, 9. Eta hanbat mirakulu egin bazuen ere haién<br />
aitzinean, etzuten sinhesten hura baithan. "Tant de signes". Ib. 12, 37. Ainbat tenpora dan azkero / zabilzadela<br />
galdurik. Lazarraga (B) 1201vb. Ha! ene Iainko bihotzekoa, hanbat ontasun egin derautazuna. Mat 241. Mezan<br />
daukagu presentean munduan zebillenean anbat milagro egin zuena. Ber Trat 8r. Oraingoa lizela ere zure azken<br />
orena, / beldurtasun hanbat behar duzu Iainkoarena. EZ Man I 50. Hanbat arrain itsasoan hazten duzun<br />
Iainkoa. EZ Man II 145. Izanen da gauz gaizki egina [...] zure penitentzia egitea [...] hanbat atsegin hartzen<br />
duenari [...] hain kontu guti emaitea. Ax 555 (V 355). Nolatan guztiarekin ere edireiten da hanbat zauri eta<br />
eritasun? Ib. 529 (V 340). Iesu Kristo [...], zeinda [...] ofendidu dogun ainbat bider. Cap 116. Huna, epel gaude<br />
oraino, hanbat dotrinamendu eta mirakuillu zure ganik enzunik, ikasirik eta ikusirik. SP Imit III 18, 3. O Iauna<br />
zertako othe, / goraturik fortunez, / mundu huntan nauzu bethe, / hanbat handidasunez? Arg DevB 57. Gizonari<br />
hanbat othoi eta remostranza egiten badut. Tt Onsa 152. Non koroa eternala, / Erresuma dohatsua? / Non tronu<br />
hanbat aingeruz / Glorian inguratua? Gç 71. Nola beraz zaituztet zuek / maitatu hanbat denbora! Ib. 103.<br />
Hanbat gaiza miragarriren ohoratzeko, zer egin behar da? Bp II 30. Aitzitik badirudi handik Latinak tuela<br />
hanbat izen diferent gauza batentzat. ES 128. Hanbat berri ez bazindu aditu. Ch I 20, 8. Hanbat arima on khar<br />
eta debozionerekiñ othoitzean daudezen denboran. Ib. 25, 8. Iduritzen zaitzun arren hanbat etsaien bortxagunei<br />
ez dela errex kontraegitea. He Gudu 98. Nola Jangoikoak onzen ez ditu anbat aldiz nik eskatu ta ere nere<br />
senarra, nere giarraba? Mb IArg I 229s. Ala urratzeko / anbat urteko / bekatuaren katea. Bast 9. Nork erranen<br />
zuen [...] hanbat animo bere etsaien kontra seinalatu zuen aitzindari zuhur hura, garaitua izanen zela? Lg I 306.<br />
Hanbat akzione eder filistindarren kontra egin izan zuena. Ib. 280. Hanbat akzione eder egin zituena. Ib. 285.<br />
Harren bazka dire eginak hanbat solhaz egiten zuen mihia, hanbat behatze egiten zuten begiak. Brtc 114. Onela,<br />
anbat Profeten [...] odola isuria izan zan zori gaiztoko erri doakabe hura kastigatu zuan. Ub 112.<br />
(s. XIX). Jangoikoaren grazian badaramez anbat pena. Mg CC 151. Eskasturik presondegiak / hanbat<br />
jenderen sartzeko. Monho 64. An agertuko dira [...] galdu nituzan lagunak, eta ainbat kisketada, ate-joka ta dei<br />
emoeustazan konzienzia enea. Añ EL 1 30. Ipui eroak anbat atsegin ematen bazidaten, [...] zenbat eztituko ez zan<br />
nere biotza irakurri nituenean gerora ipui onak? VMg X. Zer esango degu Errege guztien Erregeren eskutik<br />
artu ditugun anbat ontarte ta mesedez? AA III 340. Nola gerthatzen eta egiten diren hanbat gauza espantigarri.<br />
Dh 176. Ez euken oneek arerijo ainbat gerratan ibili bati arpegi emoteko biar zan bildurreztasunik. Astar II XIII.<br />
Nihon ez da ikusi hanbat amodio. Hb Esk 24. Ni zer naiz bada, nitaz hanbat artha hartzeko? Dv LEd 257.<br />
Zugatik hanbat armada altxatu dira. Ib. 250. Iduritu zaionean jo duela hanbat antsiarekin igurikatu orenak.<br />
Laph 128. Bera eta bere semea ainbat perilletatik era añ miragarrian atera zituelako. Arr GB 123. Orra zelan ni<br />
nazan / iru gauza orreek, / munduan ainbat doe / ez dauz beste batek. AB AmaE 357s. Mintzatzeko ez dizut<br />
oraino hanbat usaia. HU Aurp 191. Hanbat dohañen phakatzeko / eztüt deüsik. UNLilia 12.<br />
(s. XX). Ez al ditugu ikusi, ainbat aldiz, norbaiten tolestura ta izurrak? Ag G 331. Barrabaskerija, erri gustija<br />
barre baten ainbat egunian euki ebana. Kk Ab I 119. Ainbat neke gogorrak aien eskuetatik artu ta gero gurutze<br />
astuna sorbalda gañean eramateko. ArgiDL 89. Lurralde onetan ainbat gauza dagoz egitteko ta! Altuna 83.<br />
Bildur nintzan, ainbat ardureaz giltza lasto-tartean topauko ete eustan. Or Tormes 57. Euskalerria ez al da ba<br />
ainbat bersolari berezkoak sortzen dituen erria ta erri bertso zalea? Inza in Jaukol Biozk V. Ori dala-ta ikasten<br />
dozak / ain ondo ainbat idazti. Enb 131. Orren bidez du ainbat gaietan / aurrera gizonak egin. Or BM 48. Toki<br />
aietan ez zuten ainbat otz, ezta pisti izugarrien bildurrik ere. JMB ELG 45. Ortixek etorri dira ainbat kalte.<br />
Eguzk GizAuz 20. Zetozen anbat erromesentzat / an tellatuperik etzen. SMitx Aranz 87. Ainbat aldiz lo gozoa<br />
eragin dizun seaska maitea. Munita 29. Ezta hanbat denbora Biriatuar batek ixtorio hau kondatu daukula. Zerb<br />
Azk 89. Onela ostutzen zizkion ainbat sagar. Anab Poli 48. Au ikusi ta asko oi dira arritu, / zelan jotzen dituan<br />
ainbat kontziertu. BEnb NereA 222. Ainbat bidar Perikoitxua entzutziakin, ernegau zan medikua. SM Zirik 56.<br />
Ainbat gizaldi pasa ta gero / non arki larre obea? Basarri 50. Errexa bada ere damazun bizia, / ez dautazu<br />
emaiten hanbat gutizia. Xa Odol 147. Oldartzen zitzaizkonak hanbat gizon abil. Ib. 194. Ez zukeen bide<br />
horretatik joko, hainbat lan aurkeztuko zela jakin izan balu. MEIG II 49.<br />
v. tbn. JanEd II 145. Aitzol in Ldi UO 6. F. Labayen in Munita 5. Mde HaurB 66. Arti MaldanB 211. Gand<br />
Elorri 169. Onaind in Gazt MusIx 145. Ibiñ Virgil 99. NEtx LBB 372. Hanbat: Tt Arima 86. Ch I 25, 8. Mih 17.<br />
Jaur 156. Gy 65. Kainbat: CatR 17. Mdg 138.<br />
(Pospuesto al sust.). Perill hanbaten artean. EZ Man II 136.<br />
(Con oraciones consecutivas). "Ainbat gauzatan sartuta nabill eze azkenian danak gaizki eitteittut" Elexp<br />
Berg. Signo bisible batek hanbat bothere ahal duke, non salbamenduko gauzán gure konzienziák zertifika eta<br />
segura ahal ditzan? Lç Ins F 1r. Oi, ainbat dakust lazeria ze / eraetan jat, fedea! Lazarraga 1196r. Ainbat<br />
atsegin Silverok artu eben Silviak egin eutsan promeseaz, eze kasi eukan gatx guztia kendu jakan. Ib. 1142v.<br />
Arren bada egidazu, Iauna, hanbat fabore, / etsaiak eztuen ene zauritzeko podore. EZ Man II 37. Amorio<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
496
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
desordenatuak hanbat kalte egiten du non behin hark itsutuz gero [...] egiten baititu [...] traidore. Ax 352 (V<br />
234). Bazko [...], zoñek hanbat merexi [='tanto mérito'] baitü, non bihar eta etzi orano begiratzen baita. Bp II<br />
54. Hanbat hertsitasunekin, non ez baitzuen huts egin pontu xoil bat ere. Mih 89. Hanbat hots eta azantzekin /<br />
non [...] / ikharan bainintzen gan handik itzuri. Gy 219. Hanbat xehetasunekin mintzatu izan dire Salbatzaile<br />
aginduaz, non haren bizia eta heriotzea aintzinetik erranak bezala baitziren. Lap 150 (V 66). Hainbat atsegin<br />
izan nuen ikustez, non uste bainuen behin ere ez nintzala geldituko haren eskua trinkatzetik. Mde Pr 106.<br />
(V, G ap. A). Mucho(s).<br />
Tr. Aunque no es fácil distinguir en cada caso si el significado preciso es 'tanto(s)' o 'mucho(s)', parece ser<br />
usado en todas las épocas y dialectos.<br />
Hanbat (heltzen ohi den bezala) soinu mota da munduan, eta batre ezta muturik. Lç 1 Cor 14, 10 (He, Dv<br />
hanbat, Ol asko). Egin ziola [Iaungoikoak Abrahani] anbat ofrezimentu juramentureki. Ber Trat 77r.<br />
Sinhetsberak trunpaturen ditu obra falsoez, / baliaturen da hanbat arte Ifernukoez. EZ Man I 66. Berze lanik /<br />
baduta nik / diela hanbat denbora, / zure artatzez, / zerbitzatzez, / et' onhestez kanpora? O Po 4. Gauza gustuko<br />
enetzat, / hanbat duzu kreatu. Arg DevB 117. --Elizak nola erakusten dü ügürikite hori hil ohoretan? --Hanbat<br />
khanderaren pitziaz. Bp II 128s. Konfesiño Jenerala deritxan Oraziñoa Eleza Santeak egunean egunean ainbat<br />
bidar munduan Meza ta errezu santuetan egiten dau. Cb CatV 87. Moda ergelei jarraiki hatzaie hire<br />
jaunzturetan, solasetan, bertze hanbat gauzetan. Dh 149. Ainbat atxakija billatu oi dozuz ez egiteko. Astar II<br />
115. Ikhusgarri horrek, denbora hartan, ukhan zuen hanbat lekhuko. Laph 230. Laborantzari ihesi / hanbat seme<br />
alaba, / ai! ondikotz, baitoazi / toki arrotzetara. Zby RIEV 1909, 109. Gorphutzean baditugu begiak ikhusteko<br />
[...] eta bertze hanbat indar eta gai biziko beharrentzat. Arb Igand 149s.<br />
(s. XX). Baseliza orretan, Done Antonio miragillearen bitartez, ainbat euskaldunen zauriak sendatu zirean.<br />
Ag Kr 206. Ainbat goialdeko ipui eta lurpeko gertaera badakizkit, urteak erakutsita. Ag G 210. Ainbat ardi<br />
galdu yozak. Kk Ab I 54. Euskal-Errian / bai-doguz ba gaur / biotz oneko / ainbat euzkotar jaupari. Enb 141.<br />
Ama Begoñakoak dau ainbat meritu. Enb 81. Eta au esanik, bakandereagana bigurtu zan agur egitten, eta<br />
ainbat zaldun emon eutsazan gelaragiño lagun egijuen. "Molti cavalieri". Otx 52. Ainbat mende esku sendoaz<br />
idazten iardukan. "Siglos y siglos". Ldi BB 100. Eldu intzan Nabarratik / ainbat zango egiñik. "Haciendo mil<br />
pasos". Laux AB 63. Urte on dalarik ere, / aurrera dira ainbat jale. "Muchos comensales". Or Eus 279. Onetan<br />
ainbat aburu ta eretxi dagoz. Eguzk GizAuz 176. Baiña gizabiotza ikasten ari izan diran filosofu ainitzek ainbat<br />
jakituri erakutsi dauskue euren biziera ta egitadetan. Erkiag Arran 117. Guzia garbi esan nai dizut jakitun ein<br />
zeralako, lenago ere gertatu dira lurrian ainbat olako. SM Zirik 98. Gizaldietan emon izan dauz / ainbat eliztar<br />
jakintsu. BEnb NereA 40. Andra Mari ta euskal-fede kondairetaz / ainbat bider itaundu neutsan illuntzeetan.<br />
Gand Elorri 215. Mixio-lurraldetan lan egiñaz ainbat sinisgabeko onbideratu omen zitun. MAtx Gazt 102. Gaia<br />
ainbat literaturetan agertzen da. Alzola Atalak 148. Morroi-neskame ta ainbat soiñeko / izango ditut etxean.<br />
NEtx LBB 221. Bekatuari estekatua naukate hainbat lotgarrik. Xa Odol 265. Bere lanaz eta eraginaz, lanak eta<br />
eraginak utzi zituzten ondorioez, hainbat jende mintzatu da. MEIG VII 30.<br />
v. tbn. A BGuzur 136. Basarri 75. Azurm HitzB 28.<br />
(En contextos negativos, con el sust. en partitivo). Ene etxen ezpeitut / peretxurik hanbat. AstLas 20.<br />
Ederragorik hanbat baditaken etzautak iduri. JE Bur 122. Jakitaterik ez, dirurik ere ez hanbat. JE Ber 49.<br />
Kristautasunik ez dunak / euskaltasunik ere ez anbat. SMitx Aranz 178.<br />
Alguno(s). Jentiak euki eban / ainbat ereparu, / argatik esan eben: / "Ak irabazi du". (1857). EusJok II 78.<br />
Joan zan eurakaz ibiltaldi bat egittera, ta ainbat berba egin da gero, aittatu eben Eladi. Echta Jos 198. Oi ez<br />
duzunez, ainbat berri pozgarri esaten dizkidazu. 'Me anuncias algo que me alegra mucho'. Zait Sof 50. Or, an<br />
et'emen, / egari baldan, / ainbat inguma dabiltza. Gand Elorri 61. Lurraren ganean lo, ainbat gizonezko. Erkiag<br />
BatB 192. Ainbat aldizkaritan idazten deusku Kerexetak: Euzko-Gogoa-n, Zeruko Argia-n. Alzola Atalak 129.<br />
(Para expresar un pico, cantidad que excede). Gero agertu zitzaien bosteun ta ainbat anaiei batean. Ir<br />
YKBiz 540. Berreun da ainbat gizon / galdu alajaña. Basarri 45.<br />
(Referido a una cantidad variable). "Boxar, boxear, tener en circuito tantas leguas, itxerzan, inguruan ainbat<br />
lekoa izan, iduki, euki" Lar.<br />
2. (Lar), hanbat (Urt I 149, H), arenbat (A Morf 650), kanbat. (Con vb.). Tanto. "Tamañanamente" Lar.<br />
Tr. Mejor documentado en la tradición septentrional.<br />
Gure artian haur dakusat itsutarzun handia, / nola dugun zerbitzatzen hanbat gure etsaia. E 25. Eta miresten<br />
zuen nola hark hanbat beranzen zuen tenplean. Lç Lc 1, 21 (TB hainbertze, Oteiza, Brunet, IBk hainbeste, Ker<br />
ain luzaro). Ene aragiok ikara dabilz; / ainbat sartu jate zure bildur[ra], / beretxat naxala gaxto lap[urra].<br />
Lazarraga (B) 1153vb. Zergatik haren ondoan / hanbat naizen penatzen. EZ Eliç 219. Zeure salbamendua,<br />
hanbat dihoatzun gauza. Ax 73 (V 49). Zegati ofendietan da Iaungoikoa ainbat, modu bi oneetako<br />
iuramentuakaz? Cap (ed. 1893), 45. Eta nutenak nihaur er' asaldatzen, / zergati baitut hura hanbat maitatzen. O<br />
Po 23. Bada zure miserikordiak eman diazaket hanbat desiratzen dudan grazia. SP Imit IV 14, 3. Zuk hanbat<br />
pairatu ondoan, / Jesus, zure gorphutzean, / egiñen othe narotzuke / urkhabea bihotzean? Gç 92. Hanbat behar<br />
dügia goiz arrats oroz Jinkoa othoitü? Bp I 124.<br />
(ss. XVIII-XIX). Erraten badarotazu eziñ hanbat paira dezakezula, nola bada pairatuko duzu purgatorioko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
497
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sua? Ch III 12, 2. Hortan konplitzen da bakhotxak bere buruaz egin behar duen ukhoa, Salbatzailleak<br />
Ebanyelioan hanbat gomendatzen duena. He Gudu 36. Nigatik anbat ekusi zuen Jangoikoaren izenean izan<br />
dedilla. Mb IArg I 108. Jainkoak hanbat benedikatu bazituen Obededon eta haren ahaideak. Lg II 102. Hanbat<br />
prezatzen duzun garbitasun hark berak, zure erraietarat yautsaraziko du. Mih 21. Egizu beraz, maita dezadan<br />
zuk hanbat maitatu duzun humiltasuna. Brtc 218. Nola hanbat konta dezakegu gure prestutasunaren [...]<br />
gainean? Dh 214. Etzira hanbat ibilten / lo dutenian jendek egiten. Arch Fab 239. Baiña han edergaillua, /<br />
berak hanbat laudatua, / kaltekor zaio gerthatzen. Gy 63. Berehalako ona ez badugu ikhusten, geroxagokoak ere<br />
ez daroku hanbat ukitzen bihotza. Dv Lab 334. Premu Jauna, handitxu hura nahi nuen baitezpada khendu; ez<br />
nuen harekin hanbat argituko gorthean. Laph 18. Hanbat dute xuritzen / handi hoiek elgar. Zby RIEV 1908,<br />
762. Goazin mintza xuxen, eta itzul gure solaserat, nahiz ezkiren hanbat urrundu. HU Aurp 199.<br />
(s. XX). Nola ez baitu [zarrak] kanbat ekusten [...] ez yai ekusen lasterrari emoiten. Mdg 164. Argatik ainbat<br />
maite zaituzte Ama maitedun / olerkarien biotzak. Jaukol Biozk 59. Noraño elduko ete litzake / bere poz eta<br />
atsegiña, / ikusirik gaur argitaldurik / berak ainbat nai ebana. Enb 121. Lurra ez baita larrutua nihun [...],<br />
gerendari beha egoiteak ez gitu orai hanbat lazten. JE Ber 14. Irurtzuna zan bera; Latasan gau egin, / zekorra<br />
bidez anbat lermatu ez dedin. Or Eus 357. Hanbat zerk dautzu ote bihotza zauritzen? Iratz 40. Ta atzetik zitalki /<br />
eraso ta esi / anbat kosta bear zuan Ondarrabi. SMitx Aranz 212. Hainbat lilluratzen bahau, entseia hadi<br />
sartzera. Mde Pr 102. Ainbat kostata egindakoak / beste batzuek jatea. Basarri 130. Halere ez zaiku iduritzen<br />
elgarretarik hanbat zeiharkatzen direla. Lf in Zait Plat XXIII. Rhodope ta Ismaruk ez dute Orpheu ainbat<br />
miresten. Ibiñ Virgil 49. Etzauku iduri Beila famatu horrek bazterrak hemen gaindi hanbat inharrosi dituen. "À<br />
ce point". Ardoy SFran 13. Ez dira faltatu negar eresiak eta deitoreak, Kanpionek hainbat miresten zuen Arrese<br />
Beitiarenak esaterako. In MEIG VI 36.<br />
v. tbn. Inza Azalp 65. Arti MaldanB 217. Hanbat: Hm 126. Arg DevB 105. ES 144. UNLilia 4. Kainbat: Mdg<br />
130.<br />
(Con oraciones consecutivas). Eta signo handiak egiten zituen, hanbat non sua zerutik lurrera eraits<br />
eraziten baitzuen. Lç Apoc 13, 13. Ainbat sentitu eben, bada, Silverok Sirenak agaz egin eben kaso gutxia, eze<br />
etorri zan eriotzako puntura. Lazarraga 1142r. Bekatu mortaleak egin zituen gaistoak [aingeruak], anbat eze<br />
geros baitirade demonioak. Ber Trat 93v. Maite ditu gizonak / anbat eze barkatzen du / paradizuko jatea (AN,<br />
1609). TAV 3.1.20, 113. Egizu hanbat zeure othoitz onez eta arartekotasunaz, non hekin batean ardiets dezadan<br />
orai Iainkoaren garazia. Mat 291. Artifizio gaixtoz da hanbat baliaturen / non iauntasun handiena baitu<br />
ardiatsiren. EZ Man I 65. Zu hanbat faboratu zaitu, non Iainkoaz lekhora ezpaita zu bezain miserikordiazkorik.<br />
Harb 90. Eta hanbat usatzen duzu bekhatu egitea, hanbat segitzen duzu, non alde guztiz beldurra galtzen<br />
baituzu. Ax 106 (V 71). Eta batzutan hanbat bortitzten da [...] non ezpailuke egon nahi herstura eta dolore<br />
gaberik. SP Imit II 12, 8. Ene probidenzian eztire hanbat fidatzen, non ezpaitute berek ere zerbait artha bere<br />
buruez itxekitzen. Ch III 37, 4. Orhoitzapen hunelakoek, hanbat borthiztu eta animatu dituzte emazteki sinpleak<br />
ere, non bentzutu izan baitute Munduaren zuhurtzia guzia. He Gudu 98. Memento batek ainbat balio dau, ze<br />
berean irabazi lei bekatari batek, bekatuaz il eban arimea ta galdu daben Jangoikoa. Añ EL 1 48 (EL 2 55<br />
ainbat... eze). Inguru larroina hanbat ibilli zen, / non zitadelara noizbait sarthu baitzen. Gy 282. Jesüs Kristek<br />
hanbat maite / ükhen dü khiristinoa, / ezin erran beitaiteke / Hark dian amorioa. UNLilia 13. Ainbat samurtu<br />
ere, malkoak ugari asi baizitzaizkion jalkitzen begietatik. Gazt MusIx 163.<br />
hanbat (S ap. Lrq). Mucho. "Guère" Lrq.<br />
Tr. A partir de mediados del s. XIX parece usarse sólo en contextos negativos.<br />
Berze oroz gainetik hanbat maite zitut nik, / mundu oro utzi niro zure amorekatik. E 195. Ingurura beha dago<br />
nork dezaken defenda, / guztiarekin alferrik hanbat doloratzen da. EZ Man I 93. Eta zuria hala baliz / arras<br />
kontent nündükezü / zeren zureki izatia / hanbat beitüt desiratü. Xarlem 202. Ez naiz hanbat orhoitu ez naizela<br />
iragaitzaz baizik lurrean. Dv LEd 275. Gantzak hanbat trabatu gabe, mendixka horren gainera igan zenean.<br />
Elzb PAd 2. Irrits heier dagon gizona aberearen heinetik ez da hanbat goititzen. JE Bur 97. Nola bizi den,<br />
nehork ez lakike hanbat. Etcham 171. Jakizu, nik erranik, hauziño bat eginen dauzutala, ez baitu Itsasuko herria<br />
hanbat aberastuko. Lf Murtuts 8. Han hil zen 1920ean, hanbat zahartu gabe. Zerb Azk 78. Ez nuen hanbat<br />
merexi bainan urrikaldu zen ordea. Xa Odol 328.<br />
v. tbn. Hanbat: Arg DevB 123. Const 42. Zub 102.<br />
3. (H), hanbat (Dv, H). (Como pronombre. Puede recibir casos de declinación). "Hanbaten, qui appartient à<br />
tant de personnes" Dv. "Egizu ainbat, hanbat ene amoreak gatik" H. "¡Cuántos! [...] amaikak, makiña batek,<br />
ainbatek" Onaind EEs 1927, 122.<br />
Tr. Mejor documentado en la tradición septentrional.<br />
Tira zezan sarea lurrera, ehun eta berrogei eta hamairur arrain handiz bethea: eta hanbat bazen-ere, etzedin<br />
ethen sarea. Lç Io 21, 11. Baduk hemen muthilko bat, dituenik borz ogi garagarrezkorik, eta bi arrain: baina<br />
hauk zer dirade hanbaten arteko? Ib. 6, 9. Ordu heronek iakiñen meza berezientzat, erregela ematea xoill gaitz<br />
duk hanbatentzat. EZ Man II 51. Eta hanbat bidegabe, hanbati, Iainkoari, geure buruari, Aingiruei, giristino<br />
lagunari, eta munduko bertze kreatura guztiei ere. Ax 568 (V 364). Hori egiten zuen Errege Davitek hanbat<br />
zituen egitekoen artean. SP Phil 123. Alakoak, ain andiak eta anbat dira Jangoiko maitagarriak munduko bazter<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
498
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
guzietan eragin diozkan gauzak. Mb IArg II 268. O Biryina saindua, ene salbamendukotzat hanbat egin izan<br />
duzuna! Lg II 119. Zuretzat hanbat egin duen ondoan. Mih 98. Hanbat dela zatittoan / nola baida osoan. 'Il y a<br />
autant'. Monho 138. Bertze hanbaten baithan gauza bera ikhusi izan da. Dh 107. Bertze hanbati bezala. Ib. 122.<br />
--Bada asko ongarri mota. --Nik ez dut hanbat ikhusten! Samatsa eta arkhin guti bat. Dv Lab 130. Kantu berri<br />
edo xahar / hanbat baitzen jadanik. Zby RIEV 1908, 757. Ainbat euskaldunen zauriak sendatu zirean, ainbaten<br />
samiñak ezti biurtu. Ag Kr 206. Denik ere, bertzea baino gehiago izan da, ez baitzen behar hanbat. JE Bur 146.<br />
Nola ainbat bai dira eleizaren umetan berentzat bear duten baño askoz geiago irabazten dutenak, oien<br />
irabazietaz beste guziok aberastutzen gera. Inza Azalp 104. Neke latzak artu ta bizia galdu daben gizasemeak<br />
ainbat izan dira-ta, Marxen eretxi ori guzurra dala autortu bear. Eguzk GizAuz 49. Hainbat dituk heure azalean<br />
ontziak. Mde HaurB 101. Bere barrenen zetozen ainbatentzat azken gaba izan zan. Basarri 103.<br />
(Con oraciones consecutivas). "Hanbatek diote non..., tants le disent que..." SP. "Hanbat dira non" Ib. Eta<br />
bil zedin harengana jendetze anhitz, hanbat non unzi batetara sarthurik iar baitzedin. Lç Mt 13, 2. Ezen hanbat<br />
eztuzu eman non are gehiago / eztuzun on emateko. EZ Man II 55. Heken holek [...] hanbat badira ezen gaiñez<br />
egiten baitute. Ax 429 (V 278). Abisu hauk hanbat eta hainbertze direla, non nihork nahi baditu begiratu,<br />
eztuela behar izanen zer egin bertzerik. SP Phil 539. Nahasi zerauela guziei bere hitzkuntza, eta lehen bat baizik<br />
etzelarikan, bat hura egin zela hanbat, non familia batek bertzea ezin adi baitzezakeen. ES 390. Hanbat harrek<br />
erran zuen, / non fiñean yaunak, eziñ yasanez ya / duende haren erasia, / baitzuen egorri fite baserrira. Gy 204.<br />
Bada Haitzeko yendez hanbat errateko / non beldur bainaiz kasik eskas agertzeko. Hb Esk 113.<br />
Muchos. Bai, azken urte oneitan olako garatzak ainbat izan dira, England-an batez be. Eguzk GizAuz 152.<br />
Zagi ingurura / ainbat batzen dira. BEnb NereA 27. Atzo bertan, ainbat sartu ditue morroillopean. Erkiag BatB<br />
187.<br />
+arenbat. (Con significado indeterminado). Tanto, tal cantidad. "Arenbat (V), una cantidad regular (como<br />
aquella)" A s.v. aren (el sdo. no queda del todo claro). An berean egiten zuten egiunea (tratua), eguneko<br />
ainbat, eta andik yoaten ziran lanera. Ir YKBiz 353n.<br />
4. + hanbat (Dv, H). Tan. "Hanbat zen itsu non, il était si aveugle que" Dv. "Ez da hanbat on" Ib.<br />
Tr. Documentado casi exclusivamente en los dialectos septentrionales. Al Sur sólo se encuentra en Lazarraga,<br />
D. Aguirre y Gandiaga.<br />
Hitz horrezaz erdiratu deraudazu bihotza; / nik zugatik dudan pena hanbat ere handi da. E 219. Hanbat da<br />
eder eta jentil. Ib. 147. Hanbat etzirade andere larri. Ib. 213. Erregeri, dakidala, nik eztizit faltatu, / zeren egon<br />
behar dudan heben hanbat gatibu. Ib. 237 (Akesolo traduce "tanto tiempo", significado que tbn. Altuna prefiere;<br />
cf. infra HAINBATEN). Testimoniaje hauk iunktatzen eta bardinzen dirade guziak hanbat ungi eta xuxenki, non<br />
hain konformitate handitik ageri baita klaroki. Lç Adv ** 4v. Moisesek (hanbat zen terrible erakusten zena)<br />
erran zezan: Izitu naiz eta ikharatu. Lç He 12, 21. Ainbat zan, bada, Silveroren / amoremina andia, / eze, ez inor<br />
ekusterren, / itsaiten eben begiak. Lazarraga 1145r. Oi, ainbat dira ederrak eze / ni nago<br />
admiradurik. Ib. 1159v. Hainbat onhatu nago ezen seda bat baño gutiagoagatik emanuke estena eta bikia<br />
surtan. Volt 270. Hanbat naizelarik zordun zure aldera. EZ Man I 37. Bana naiz hanbat desditxatu. O Po 22.<br />
Hal' ere, hanbat neur' etsai niz, / laket niz hortan penatzez. Ib. 2. Gero zuzaz / zeinen luzaz / ukaturik nagoan, /<br />
eta halaz, / hanbat alaz! / errekeitu gaxtoan. 'Moi, qui suis ainsi, hélas! si méchamment traité'. Ib. 7. Beso sendo<br />
baten fletxak / eztira hanbat bortitz. Hm 126. Haur hanbat bide hon eta segura dela non ezpaita hoberik. Tt<br />
Onsa 93. Menbriak oro, hanbat ederki elgarren artian beizaudian iosirik [...], barreiatzen ditu. Ib. 146. O noiz<br />
ethorriko da horen hanbat desiratu hura, zeiñetan zure presenziaz sasiatuko bainauzu. Ch III 34, 3.<br />
(ss. XIX-XX). Haiek arrapostia ezta hanbat eijer. Etch 348. Zahar gazten arteko / hau da parabola, / --zuzen<br />
esplikatzeko / ainbat [sic] gogor da--. Bordel 105. Yuiatzea gauza etzen errex hanbat. Gy 188. Hazi zaituzten<br />
yende hanbat nekhatua, / ez bedi nihoiz izan gaizki pagatua. Hb Esk 171. Oi nere Jauna, hanbat zordun<br />
ezagutzen dut nere burua zure alderat, non ez baitakit, ez zer erran, ez zer egin. Dv LEd 135. Esneko hortzen<br />
ordainak, hanbat xuri ez direnak, bainan zabalagoak. Dv Lab 238. Ikhusirik zure begithartia / elizateke posible,<br />
maitia, / düdan pazentzia, / hanbat zirade glorifikagarria. ChantP 116. Ez da hanbat zainhart izan behar<br />
hortako. Zby RIEV 1908, 86. Sobera ditu erroak lurrean barna, eta adarrak lodi eta azkar, ez baditu ere oraino<br />
hanbat urrun hedatuak. Arb Igand 31s. Eta ez badira ere gutartean nehon hanbat sinetsiak, halere beti mintzo.<br />
HU Zez 29s. Baiña ori gauza andia zan! Ainbat andia! Ag AL 68. Baditake etzen hanbat aho ederrekoa Inazio.<br />
JE Ber 65. Eder. Euria ez ainbat garbi. Gand Elorri 134. Hor ez bazira zure buruaz hainbat segur, kezketan<br />
egonen zira pertsuaren moldatzeaz beraz. Xa Odol 63.<br />
v. tbn. Hanbat: AstLas 10. UNLilia 16.<br />
5. hanbat (H). Otro(s) tanto(s). "Badira hogoi etxean eta hanbat lanean, il y en a vingt à la maison et autant au<br />
champ" H. v. infra BESTE HAINBAT. Asko bider esan zioen hau Faraoni, ta anbat bider ukatu zan eskatzen<br />
zitzaiona egitera. Ub 22.<br />
6. hanbat. Probablemente, seguramente; sin duda. v. HAINBATEAN (g).<br />
Tr. Documentado sólo en textos guipuzcoanos desde mediados del s. XIX.<br />
"Ongi nai ta ezin izan" / esango dit anbat. Bil 48. Beste birtute argi batean begiratuko zuen anbat irakurleak.<br />
'Habrá el lector reparado sin duda'. Aran SIgn 113. Eliza-gizon batzuegaz baliatu zan, zeñak anbat engañatuak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
499
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bazebiltzan. 'Quizá con engaño'. Ib. 55. Batek zintura biar duela, / bestiak berriz kordoia, / anbat etxetik salduko<br />
dute / amoko edo txorroia. Xe 315. Guk baño errezago irabazten dezue; bai anbat. Ag G 319. Bai orixe, bai<br />
anbat. Ib. 192. Anbat gerta niteke / partida galtzera. Tx B I 199. Pazientziya artuko banu / anbat ez nuke<br />
kalteko. Tx B II 61. Mutil bat zebilkiok ondoren, eta, marmarrak dionez, anbat ez dek izango mutil ori zuen<br />
sendiarterako egokienetakoa. TAg Uzt 104.<br />
7. Tanto como. "Ce dialecte [se refiere al guipuzcoano] se sert aussi de ainbat ou anbat au lieu de bezenbat.<br />
Edozein da zu ainbat (It)" Dv (en el caso de ainbat se trata de var. de adinbat). v. adinbat. Israeltarrak nai<br />
anbat edan zuten. Lard 74. Nai anbat aragi. Ib. 75. Odeia anbat, jendea ere zijoan. Ib. 86. Oiek anbat grazi / ez<br />
nunbait merezi. AzpPr 67. Zeruan anbat izarño / uretan islatzen ziran. SMitx Arraun 109.<br />
8. (A Apend). (Uso sust.). "Ainbat bat, cierta cantidad" A Apend. Euneko ainbata ateratzearren. "Para<br />
obtener su tanto por ciento". Or in Gazt MusIx 22.<br />
- HAINBAT ...-AGO. Tanto más. Cf. HAINBAT GUTXIAGO; HAINBAT HOBE. Ezen duen guziari<br />
emanen zaió, eta hanbat gehiago ukhanen du. Lç Mt 25, 29. Eta begiratzera anhitz eman izan zaion guziari,<br />
hanbat gehiago galde eginen zaio. "Tant plus". Lç Lc 12, 48.<br />
Mucho más. Bada, hanbat afekzione handizago hura igorri ukhan dut, hura ikhusirik berriz alegera<br />
zaiteztenzát. Lç Phil 2, 28. Eta hek hanbat gortzenago ziraden. Lç Lc 23, 5. Enzun ukhan zutenean ezen<br />
hebraikoén lengoajez minzo litzaiela, hanbat silenzio handiago egin zezaten. Lç Act 22, 2. Erraz da beeratu,<br />
goiartu, ta iltea edozein bizio txar bere asieran; baña bein andi eginik, ainbat gatxago. Añ LoraS 106. Obeto<br />
sinistuko neuke aste bat bere luze egingo zeunkiala astian sarri komulgadu, ainbat sarrijagotan arzerren emon<br />
nai deutsuben diruba. Astar II 235. Lan da neke ez gutxi ta anbat are geiagoak bidean bizkarki eramanda. Aran<br />
SIgn 90. Egunerik egunera ainbat laztanago ebezan euren alabea ta Josetxo. Echta Jos 363. Edonungo beartsuei<br />
laguntzen ekien bilbotarrak ainbat geiago lagundu bear eutsiela euskaldunai. Ag Kr 200. Sartu zituzten beren<br />
aizkorak zuaitz lodien biotzetaraño, koipetan sartzen dan labana baño ainbat errezago. Ag G 102. Aren anima,<br />
bizkor baiño ausartagoa ta ainbat aulagoa, Zuregan ordez beregan entziñik, io ta lurrera zezan. Or Aitork 139.<br />
Ziskua gilbortuteko bidean jarri oi dira, ainbat eta areago, lurraldeok toki eratsuan [...] baldin ba dagoz. Erkiag<br />
BatB 137.<br />
Baiña Gurutzez ononzko erriak, ainbat eta dira aundiagoak, argiagoak, omentsuagoak, zorionekoagoak, nun<br />
ta Kristoren legea beren barren-barreneraiño sartzen duten. Etxeg in Ag AL 6.<br />
Ez duzu arbola itsusiagorik nola baita oliba ondoa; ez eta, hala hala, hanbat pollitagorik amanda ondoa<br />
baino. JE Bur 82.<br />
- HAINBAT DEUNGARO. Tanto peor. Cf. a(i)nbat deungeago en Lar y Añ, s.v. peor que peor. v. HAINBAT<br />
HOBE. --Antxinako usadio zarra dot. --Ainbat deungaro, esa eutsan. CrIc 60.<br />
- HAINBATEAN (Lar (+ anb-), Añ). a) "(Al) tanto, por el tanto, anbestean, ainbatean" Lar. "Tanteo del tomar<br />
por el tanto, anbatetzea, anbatean artzea" Ib. "Hanbatean gira, nous sommes à la même mesure, au même<br />
degré, au même point" H.<br />
b) A tal precio (indeterminado). "¿En cuánto? en tanto, zenbatean? anbatean, onenbestean" Lar. v.<br />
HAINBATETAN (b).<br />
c) En la medida que. v. BEZANBATEAN. Gizona dan anbatean, noren semea da? Ub 131. Seguru jakinik<br />
ba-dagoke, Mundu onetan bizi gerala, jakin dezakegun anbatean, ba-duala ondasunik andiena dan Jainkoaren<br />
grazia. Ib. 190s.<br />
d) "Hanbatean, toutefois, sur ce" Dv. Hanbatean, guziak ixiltzen dira. Orduan Jaunak hartzen du solasa. Dv<br />
LEd 194.<br />
e) (BN-arb; anb- AN-ulz, B). Ref.: A Morf 361; Gte Erd 229; Izeta BHizt2. Regular, medianamente; hasta cierto<br />
punto. "Gure erie gaur anbatean dago" Izeta BHizt2. "Horrekin badoa hainbatean (BN-arb)" Gte Erd 229. v.<br />
HAINBESTEAN (b). Hargatik bere hitza atxikiz, bederen hanbatean, Elizaren gizonak utzi zituen irakasle.<br />
JE Bur 43. Harekin [euskararekin] oraino bazoan hainbatean; behar orduan euskaraz mintzatzen baitzitzaukun.<br />
Xa Odol 25. Ezin ukatua da ere, hainbatean errexki eta ongi kantatzen duen baten ahotik, pertsu bera ere beti<br />
goxoago dela beharrientzat. Ib. 64.<br />
f) "Arenbaten dabilz (Vc), andan sin mucha diferencia" A s.v. aren. "Aren baten, aproximadamente, con poca<br />
diferencia. Bata katu eta bestia txakur, bixak aren baten dabiz" Etxba Eib. "Ainbaten da, es igual, da lo mismo"<br />
DRA. Lagunik geien geienak erdi billozik edonoren aurrean. Gizonezkoak, tira ba! prakamotz eta galtza<br />
labur-samarrak izan arren. Baiñan, emakumeak ere, iztar, bizkar eta bular aldea ere arenbatean narrrugorri<br />
erakutsiaz. Erkiag Arran 25.<br />
g) "Ainbaten, por lo visto. Joan zara zu, ainbaten (Ker)" DRA. v. supra (6).<br />
h) Pozez ordirik, aren baten, eldu zan don Anbrus arreba ta loben etsera. A Latsibi 39 (en EY III 278 traduce<br />
"en cierta manera").<br />
- HAINBATEAN HAINBAT. "Hanbatean hanbat [...], ainbatean ainbat bihurtzea, rendre tant pour tant" H.<br />
- HAINBATEAN HAINBATEZ (H; hanbatean hanbatez Lar, H). "Tanto por tanto, anbatean anbatez. Lat.,<br />
æqua compensatione" Lar.<br />
- HAINBATEKIKO. "Talión, anbatekikoa" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
500
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAINBATEKIN. Así pues, así; entonces. "Hanbatekin, hanbatarekin, sur ce (Lç Decl); en même temps" Dv.<br />
v. HAINBATENAREKIN. Hunen gainean zure maiestateari suplikamenduz nagoka [...]. Hanbatekin<br />
Iainkoari othoitz egiten draukat, Andreá, nahi zaituen [...] konserbatu. Lç Dedic * 7r. Hanbatekin, hari berarik<br />
othoitz egiten draukagu. Lç Ins F 6r. Aingerua hanbatekin, / hitz hauekin, / Nazarete hirira / ethor zedin berri<br />
haren / Mariaren / heltzeko beharrira. O Po 56. Ezar nezan porogutan, / ordea hanbateki / ez, izireki, / har den'<br />
eztela burutan. 'Mets-moi à l'épreuve. Mais pendant ce temps ne t'obstine pas à considerer que ce qui est n'est<br />
pas'. Ib. 29. Segurta zite hala egin badezazu eztizula iagoiti bekhaturik egiñen [...], eta hanbateki onsa hilen<br />
zirela. Tt Onsa 37. Paganoak eztaki Iaunaren borondatia eta debetia, eta guk bai; hanbateki gehiago bekhatu<br />
egiten dugu. Ib. 28. Herioa dela gizonaren honki egilia, eta hanbateki herioa eder dela, hon eta maitagrri<br />
gizonaren. Ib. 167. Egunaz gau ilhuna eta beltza bilhatu zuten, hanbatekin hamar birjina gaixo hek [...] oherat<br />
ioan ziren. Ib. 72. Badire hamateki (pilotari) biga prest direnak partida horren egiteko. Eskual 9-10-1958 (ap.<br />
DRA).<br />
- HAINBATEKO (hanbateko Dv A). a) Tan grande, de tal magnitud. "Qui est si grand, si considérable.<br />
Hanbateko haizea da non, le vent est si grand que" Dv. Cf. hainbateko. Ezin jan zindukean zuk / anbateko<br />
amena: / ala bera txipitu ze / zure aguaren neurrira (AN, 1609). TAV 3.1.20, 112. Ekusi zuen an bere ama maite<br />
hau [...] bizirik ezin iraun zezaken eran: anbatekoa zen horduko Birjin Amaren bihotzeko illuntasuna. Mb OtGai<br />
III 37. Oi nere Jesus guziz maithagarria! Hanbateko amodioagatik, nik zer zor ez darotzut? Dv LEd 56. Zure<br />
hanbateko ontasunak ukitzen nau noizbait bedere. Ib. 78. Hainbateko etsiak hartu zituen guziak, non ez baitzuten<br />
gehiago ihoren hiltzeko gogorik. Mde Pr 139. Jakite goren au ere / ainbateko duzu, / jakite-almenik ezta ura /<br />
dezakena burutu. "De tan alta excelencia [...] que no hay facultad ni ciencia que le puedan emprender". Gazt<br />
MusIx 229. Anima illezkorrak, / ainbateko egiñak. "Hechas a bien tamaño". Ib. 107.<br />
(En contextos negativos). "Hanbatekoa (ez da), il ne vaut guère; ça ne vaut pas gran'chose" Dv. "Zaldi hori ez<br />
duzu hanbatekoa" Ib. Ezi debózio sóllak eztire señále anbatékoak. LE Doc 203. Ezpaita ere disposizioa béti<br />
anbatékoa. Ib. 115. Segur harotxak hauzoa / ez zuen hanbatekoa. "C'était pour l'horloger un mauvais voisinage".<br />
Gy 135. Gogo gaixtoz eman baleza, bera ez laiteke hanbateko gizona. Dv Lab 140. Bertzalde, gauza orok<br />
dakitena da, Apostoluak etzirela han arte hanbateko soldadu agertu. Hb Egia 87. Nola eskolarik ez baita hemen,<br />
hanbatekorik, gure serorek daukatena baizik. Prop 1884, 5. Ene misionearen hastapenak ez dire hanbatekoak<br />
izan. Prop 1896, 97. Nahiz ez hanbateko giristinoa, gerla zozo hortan ari zenaz geroz! HU Zez 23. Zuhatz<br />
multzoño batzu ikusten ere daizkogu tokika, ez hanbatekoak haatik. JE Ber 40. Burdin-biderik ez zen nehun, eta<br />
gainerateko bideak ere ez omen ziren hanbatekoak. Lf Murtuts 20. Baña Fray Luisen Bibliarekiko jakite guzia<br />
[...], ezta ainbateko aren egintzan. Gazt MusIx 61. Uzta etzen mentura hanbatekoa, bost ehun giristino. Ardoy<br />
SFran 241. Haizeak ere etziren hanbatekoak. "Les vents non plus n'étaient pas excellents". Ib. 216s. Bainan ez<br />
dakit zer hainetako pertsularia zen. Ez hanbatekoa neholaz ere, nehon ez denaz geroz aipu. Xa Odol 32.<br />
"Anbateko liburua, libro enorme" A Apend. "Enorme. Anbateko ostikoa man zion" Izeta BHizt2. Anbateko<br />
elur pilek egin zituzten. Izeta DirG 87. <br />
b) "Equivalente, ainbatekoa", "idéntico, [...] ainbatekoa" Lar y Añ. Cf. hainbateko. Cf. tbn. ADINBATEKO. <br />
Eskoletatik ik eta nik atera ddoagun yakituria arenbatekoa dok. A Latsibi 220. Yauberik eskeñitakoetan, oarkabe<br />
uts eginda, norbait ogendun izan ezkero, erin-oparitzat Yauberi artaldeko aari narriogabe bat ekarri bear dio<br />
bere utsarengatik, arenbateko zillarra yauretxolako sikeletan zure iritziz zenbatuz. Ol Lev 5, 15 (BiblE<br />
zillarretan hainbesteko bat balioko du ahariak).<br />
c) (Tras numeral). Tantos como (...). Egia da horrela mintzo diren gizonak ez direla mila hanbatekoak. HU<br />
Zez 29.<br />
d) "Arenbatekoak edo dire, son de por allí" Alt Eus 1925, 73.<br />
- HAINBATEN. Eiagora, nik zer daidit? Zaude ixilik hanbaten. 'Un instant'. E 173.<br />
- HAINBAT ...-EN (V-gip; Añ, H, A). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Lo más (...) posible. "(Con la brevedad)<br />
posible [...], ainbat lasterren" Añ. "Ainbat lasterren, cuanto antes, lo más pronto posible. Ainbat beranduen, lo<br />
más tarde posible" A. "Ainbat geixen ekarrizu" Etxba Eib.<br />
Tr. Propio de la tradición vizcaína, aparece tbn. en algunos textos guipuzcoanos.<br />
Kontriziñoa. Egin bear leukeana ainbat sarrien. Cap 118. Ez daruez egin loikeriak gurasuen aurrian, ezpada<br />
ezkutuban ta ainbat bakarren. CrIc 180. Prestatzen zirala anbat ondoen. Mg CC 157. Urten egizu ainbat<br />
lasterren onelango etxeti. Mg PAb 72. Anbat lasterren eldutzeko. VMg 62. [Errazoiak] iminiko ditut bada,<br />
ainbat argiruen aituko dituzun moduban. fB Ic II 271. Ez zara aaztuta egongo aita, ainbat lasterreen honraak<br />
egitian zeure emazte nire Ama onari. JJMg BasEsc 273. Baña gura leuke ainbat sarrijen konfesadu deitezan<br />
bere semiak. Astar II 221. Da propositu firmia ere / aurrerantzerako artu, / ipintzen deuskun penitentzia / ainbat<br />
lasterren kunplidu. In Xe 351. Nai eban ipintea ainbat galantoen. AB AmaE 214. Joan dedilla Inazio ainbat<br />
laisterren. Apaol 50. Ainbat sarrien [artu bear dabe], il guztietan, aste guztietan, eta egun guztietan bere. Itz<br />
Azald 162. Eskolatik ainbat goizen urteteko. A BGuzur 126.<br />
(s. XX). Ainbat lasterren erabagi bear ebala gauzeak. Ag Kr 165. Etxera ekarri bear dozu ainbat ariñen.<br />
Echta Jos 178. Adiskide andi ura ainbat lasterren arpegiz arpegi ikusteko leiea erne zitzaion. Ag G 206. Zeure<br />
zartzarua ainbat ondoen igaroteko. Kk Ab I 28. Bera artezkaitzat dala juteko / ainbat ondoen errira. Enb 40. Ua<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
501
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ba, biar bertan Ipiolara, jabetu adi otsegiña dagonez, eta dakarkidak onontz ainbat laisterren. Etxde AlosT 76.<br />
Joan-etorria ainbat ariñen egitea erabagi eban. Bilbao IpuiB 262. Neroni saiatua naiz besteren ondotik [paper<br />
zaharrak] hainbat zuzenen argitaratzen. MIH 281.<br />
v. tbn. Zuzaeta 50. Azc PB 45. Altuna 67. Balad 58. BEnb NereA 220.<br />
Ainbat gogorik onenagaz ta usterik zintzuenagaz entzuteko. fB Ic II 271. Ainbat berbarik gitxienagaz. Ib. 220.<br />
Ainbat usterik garbijenagaz, ta zuzenagaz begiratu biar dau kristinaubak. fB Ic III 333.<br />
Ez berba bat, ainbat zuzenena ta santubena izanda bere. fB Ic II 225.<br />
- HAINBATENAREKIN (Dv). Así pues, así; de este modo. v. HAINBATEKIN. Zeren Iainkoaz lekora<br />
Saindurik handiena Andre Dana Maria baita, eta hanbatenarekin arartekorik ere hoberena. Mat 92.<br />
Hanbatenarekin ene Iainko Iauna ez nazazula utz, etzaiteala ene ganik hastan. Harb 330s. Baduke bere<br />
bekhatuaz behar den urrikimendua, damua eta dolorea. Eta hanbatenarekin eztu bitartean zer etsiturik [...]<br />
zeren ezpaita oraiño orduan erremediotik kanpoan. Ax 196 (V 131). Ebatsten baitiote Jainkoari, emazteari,<br />
senharrari, zor zaioten amodioa, eta hanbatenarekin bihotza. He Phil 288 (Dv traduce "en même temps").<br />
- HAINBATENAZ (hanbatenaz SP, Lar, Dv, H). Tr. Exclusivo de la tradición septentrional, prácticamente<br />
desaparece en el s. XX.<br />
a) (En correlación con zenbatenaz, zenbat ere). Tanto más (... cuanto más). "Zenbatenaz hobeki mintzatuko<br />
baitzare, hanbatenaz hobeki entzuna izanen zare" Dv. v. ZENBAT ... HAINBAT (b). Zenbatenaz on<br />
beharrago [...] gure buruak ezagutzen baititugu, hanbatenaz zinezago dugun rekursa hire ontasun subiranora.<br />
Lç Ins A 5r. Eta haur hanbatenaz gehiago zenbatenaz baitakusazue hurbiltzen dela egun hura. Lç He 10, 25.<br />
Zeren zenbatenaz eta halakoak periletanago baitabilza itsasoan, hanbatenaz [...] ikasiagoak behar dute egon.<br />
Mat 326. Hanbatenaz behazuna eztugun handiago, / zenbatenaz neke izan baitugu gehiago. EZ Man II 139.<br />
Zeren usoak zenbatenaz gazteago, hanbatenaz dira hobeago, gozoago eta zaporetsuago. Ax 171 (V 115).<br />
Zenbatenaz geiago ilkhi ahal baitzaitezke zure ganik hanbatenaz barrenago ene baitara iraganen ahal zare. SP<br />
Imit III 55, 1. Hanbatenaz barkhakizunago, zenbatenaz ere [...] enorantzia, eta arbuioa baitira hobenduriagoak.<br />
ES 164. Zenbatenaz izanen baituzu animo gehiago, hanbatenaz agertuko zaizkitzula traba hauk ariñagoak. He<br />
Gudu 167. Zunbatenaz bortxa haboro zure büriari eginen beitüzü, hanbatenaz bizitze hunian profeitatürenago<br />
düzü. Mst I 25, 11. Hanbatenaz minkiago sentitzen zuen sakrifizio hura, zenbatenaz baitzakien [...] zer tormenta<br />
ikharagarri, eta zer heriotze laidotsu yasan beharko zituen. Lg II 117. Hanbatenaz leialtasun gehiagorekin,<br />
zenbatenaz berant hasi izatu bainaiz. Mih 15. Zonbat ere handi beita gure inikitaten nonbria hanbatenaz<br />
handiago düzü Jauna zure jüstiziaren pietatia. Mercy 3s. Zenbatenaz apalago / bai datza ezarria, / hanbatenaz<br />
bortitzago / da zimendu berria. Monho 106.<br />
(ss. XIX-XX). Hanbatenaz gehiago hurbilduak Jesu-Kristo gana, zenbatenaz hobekiago iakinen baitugu<br />
haren imitatzen bere sofrikarioko estatuan. JesBih 450s. Eta askotan gerthatzen baita gauza bat zenbatenaz<br />
xehatzenago, eta hanbatenaz dela, argitu behar bidean, goibeltzenago. Gy Vs. Eri bat, zenbat ere etsiago<br />
dagoen, hanbatenaz hobeki agertzen da nolakoa den midikuaren jakintasuna. Dv LEd 66. Soineko labur bat<br />
dakharre, hanbatenaz irriegingarriago zenbatenaz bera baita luzeago. Laph 95. Zenbatenaz ere Eskualduna<br />
atxikia baita [...] fueroeri, hanbatenaz zitzaion gorago ezartzekoa jendaiarik handienen herronkan. Zby RIEV<br />
1908, 89. Zonbatenaz beitzen dohaintsiago, hanbatenaz bere büria zordünago edükitzen zian Jinkoaren eretzian.<br />
Ip Hil 59. Ahulezia, hanbatenaz bitxiagoa, ahalgegarriagoa, zonbatenaz ere gutiago baitziren holetan oraino<br />
bihurrian jarriak. HU Zez 211. Zenbatenaz ere lehiatzen zaren oinak lehorrean landatu beharrez, hanbatenaz<br />
murgiltzenago zara lokazpean. MEIG IX 95.<br />
v. tbn. Hanbatenaz: Arg DevB 48. Tt Onsa 148. Ch I 4, 2. CatLan 3. Dh 44. MarIl 114. Jaur 115. Hb Egia 135.<br />
CatS VIII.<br />
(Sin -ago). Ezen zenbatenaz baitu luze pazienzia / hanbatenaz eman ohi dik gaztigu larria. EZ Man I 91.<br />
Hanbatenaz aitzinaturen zare bertutetan, zenbatenaz eginen bailieozu zure buruari bortxa. SP Imit I 25, 11.<br />
Zenbatenaz zure buruari bortxa egiñen baitiozu, hanbatenaz goanen zare aitziña berthutean. Ch I 25, 11. Miñtza<br />
gaitezke enganio hanbatenaz beldurtzeko batez, zenbatenaz baita deskobritzeko gaitzagoa. He Gudu 80.<br />
Zenbatenaz [...] gudukatzeko molde hura baitzen ohi ez bezalakoa, hanbatenaz da ageri zenbait misterio gorde<br />
erakutsten zuela. Lg I 214. Huna non, zenbatenaz aintzinat baitohazi eta hanbatenaz [...] lurra urruntzen<br />
zaioten. Lap 43 (V 24). Bainan zonbatenaz baikare erdaran usu mintzatuko, hanbatenaz hartuko dugu<br />
harrekilako trebetasuna eta amodioa. Arb Igand 28. Zonbat ere ükhen beitzian, hanbatenaz bere büria Jinkoari<br />
zordün edükitzen zian. Ip Hil 113.<br />
b) Así, de este modo. v. HAINBATEZ. Hanbatenaz alianza hobeagoren fiadore egin izan da Iesus. "D'autant<br />
Jesus est fait pleige d'un meilleur testament". Lç He 7, 22 (Dv hanbatenaz; TB hainberzez, Ol onezkero, IBe<br />
horregatik). Egia da Iguzkia / ez da nihoiz zahartzen, / guztioi egun berria / darokula ekhartzen. / Hanbatenaz<br />
da indartsu / bere naturalezan. Arg DevB 27. Erresumatik igorri dirua, bethikotz galdua da eta hanbatenaz<br />
erromesten da tokia. Dv Lab 86.<br />
c) (SP, Dv, H). "Hanbatenaz geiago, d'autant plus" SP. "Hanbatenaz hobeki, d'autant mieux" Dv. "Hanbatez,<br />
hanbatenaz gehiago, d'autant plus" H. Hargatik eztugu etsitu behar tentatzen garenean: aitzitik hanbatenaz<br />
berokiago othoitz egin behar diogu Iainkoari. SP Imit I 13, 7 (Ch hanbatenaz khar gehiagorekiñ, Mst, Ip<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
502
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hanbatenaz sü habororeki; Leon are khartsukiago). Zeren Jinkoaren legiak ikhasirik, haren zerbütxari hobe<br />
baitirate, hanbatenaz emiago eta bere peko baitütükie. Bp I 25. Orduan Jinkoaren botherearen gañean pausa<br />
ahal zaitezke, hanbatenaz trebanzia eta esparanza gehiagorekin. Mih 33.<br />
d) Cada vez más. --Jesüs-Kristek haurzarotik etziana zühürtze oso bat? --Bai düda gabe, bena egünetik<br />
egüniala hura hanbatenaz ager erazi dü, haurrer erakasteko bethi agüdotiago behar diela. Bp II 36.<br />
e) (Con non). Tanto más (... considerando que). Nik egin dudana hanbatenaz hobeki ikusi behar du zure<br />
bihotzak, non bera gai izanen baitzen bertze horrenbertzeren egiteko. Hb Egia 19. Hanbatenaz egia diozu,<br />
Etxeko-Jauna, non mezan aurkhitzen direnak oro partalier baitire Aphezarekin aldareko Sakrifizio hortan. Arb<br />
Igand 103. Horra heldu zakola abiatzeko tenore, hanbatenaz lazgarriago non Enperadorea gerla berri bati<br />
lotzera baitoa. JE Bur 143. Cestona-ko hiriñoan gaindi bagoazi, alde orotarat beha, hanbatenaz begiak erneago<br />
non frantsesek toki hau irriz jokatzen ohi baitute, diotelarik: Cestona, le Vichy espagnol! JE Ber 74.<br />
Tanto más (considerando que). Lehiatu gogo nintzan [...] peludo harrapatzera!... Hanbatenaz ere non<br />
amak baitzakien peludokitik jaki hautaren adelatzen. JE Bur 14. Aiphatu dugun sailean bermatzeak uste dugu<br />
eman lezaken ondorio zinezkorik. Hanbatenaz ere non hango buruzagiak bere jabe baitira, bere gain ari. Ib.<br />
180. Iguzkiak erre nahi du, hanbatenaz non ez baita zuhatz handirik ezagun, bide-bazterretakoez bertzalde. JE<br />
Ber 36. Harek du ere joiten lehenik begia, hanbatenaz non molde hartako obrarik ez baita hanbat ikusten<br />
Eskualerrian. Ib. 54.<br />
- HAINBATERAINO. v. HAINBATETARAINO (b).<br />
- HAINBAT ETA HAINBAT. (Forma con reduplicación). a) (Como pronombre). Tantos. Zergatik bein ongi<br />
konfesatu ta ere, berriz ta berriz bekaturatzen dira anbat eta anbat? Mb IArg I 246. Guzia hiratzen naiz ikhusten<br />
dudanean hanbatek eta hanbatek ahantzia uzten dutela. Dh 246.<br />
Muchos. Egun-sentiak argia ekarri deuskunean, erriko lagunik geienak nik neuk ezagutzen nituelakoan-ta,<br />
ainbat eta ainbat ezagutu eziñik ibilli nok. Erkiag BatB 16.<br />
b) (Seguido de sust.). Zer deboilamendutan erortzen den giristino laxo, nagi bat tribunal ikharagarri hartan,<br />
dakusanean bere burua bere ta bertzeren hanbat eta hanbat bekhatuz kargatua. Dh 144. Mucho(s). Oi, ene<br />
bakanderea; ainbat eta ainbat gauza biar dozuz zuk be, orratiño. Otx 126. Bertan iragan mende erdian ikasi<br />
izan dabe ainbat eta ainbat erriko semek. Erkiag Arran 133. Ainbat eta ainbat baserrik itxi dituzte beren ateak.<br />
Basarri 127. Euskara, hizkuntza "ñimiñoa" izateaz gainera, ez da erabilia izan, menderen mendetan, hainbat eta<br />
hainbat eremutan. MEIG VII 187. Algunos, ciertos. Asto onek, bein, urre ta arri-bitxidun aulkijakaz<br />
apaindduta joiazan ainbat eta ainbat zaldi-arin errotsu ikusi ei zittuzan. "Certi corsieri". Otx 119.<br />
- HAINBAT ETA ... HAINBAT ETA. Cuanto más (...) tanto más. v. ZENBAT ... HAINBAT. Anbat eta<br />
grazia eta pribilejio geiyago ematen badio anbat eta eszelenzia aundiyagokua izaten bada onelako kriatura<br />
(Aralar, 1833). ETZ 196s (tal vez error por zenbat eta... anbat eta).<br />
- HAINBAT ETA ERDI. "Tanto y medio, anbat terdi, anbat eta erdi. Lat., sesquitantum" Lar.<br />
- HAINBATETAN (hanbatetan Dv). a) Tantas veces. Hik hanbatetan erran duán bezala. Lç Ins D 7v.<br />
Zuengatik gintezela hanbatetan izerdi / eta askotan ez ohera herstu gabe gau erdi. EZ Man I 122. Patriarkak<br />
hegaldatu ziren Zeru gañera, / hanbatetan desiratu plazerezko etxera. Ib. 129. Zergatik bada ni zuri hanbatetan<br />
emanez geroztik [...] zenbait obra miragarrizko eztugu egiten? Harb 375s. Eta halatan hanbatetan abisatzen<br />
gaitu geure Iaungoikoak. Ax 616 (V 396). Nik hanbatetan errana / nahi eztuna sinhetsi. O Po 29. Zuk<br />
hanbatetan Iainkoa ofensatu eta millatan Ifernua merezi izan duzun horrek. SP Imit III 13, 3. Zuk deithatu nuzu<br />
fediala, eta hanbatetan rezebitu miserikordiala. Tt Arima XII. Hanbatetan zure kreatzaillea ofensatu, eta ifernua<br />
merezitu duzun ondoan. Ch III 13, 3 (Mst hañbestetan, Echve ainbeste bider).<br />
(En correlación con zenbat). Sathanek diotsa berriz, hanbatetan faltatu / duela, zenbat Zeruan baita izar<br />
landatu. EZ Man I 56. Hanbatetan, Iaun puxanta, darokitzut eskerrak, / zenbat moment bizitzean ioan baitzaizkit<br />
alferrak. EZ Man II 33.<br />
b) A tanto, a tal precio (indeterminado). "Ainbatetan, hanbatetan, à tel prix" H. Erran ziezón Pierrisek: Erran<br />
iezadan, hanbatetan landá saldu duzue? Eta hark erran zezan: Bai, hanbatetan. "Autant". Lç Act 5, 8 (He, Dv<br />
hunenbertzetan, TB hain berzeren, Ol onenbestez, Ker onenbestetan, IBe honenbestean).<br />
- HAINBAT ETA HONENBAT. Tanto. Haren adiskideak hanbat eta hunenbat izan ziren errabiatuak, non<br />
atrebitu baitzaizkon haren anaiari mintzatzerat. Birjin 83. Am-Eskolastikaren elhekak [...] hanbat eta hunenbat<br />
hunkitu zuen Errosalia, non [...] guzia bere bihotzean bildu-bildua baizagon. Ib. 156.<br />
- HAINBATETARAINO (SP, Dv). a) Hasta tal punto. "Hanbatetaraino, jusqu'à tant" SP. "Hanbatetaraino<br />
khexarazi nau non" Dv. Konfirmatu izan da promes hura bera, bai hanbatetarano, non konfidanza [...]<br />
klaroki aitzinetik deklaratu izan baitzen. Lç Adv ** 2v. Hanbatetarano non ezpaitzen populurik ez rejionerik on<br />
irudi zaionaren araura Iainko berririk egiten etzuenik. Ib. ** 2r. Kreatura guziek zuzen dute ene kontra<br />
altxatzeko, hanbatetaraiño egun oroz ofensatzen zaitudanaz geroztik. Ch III 41, 2. Ahalka zaite hanbatetaraino<br />
zure burua nothatua ikhusteaz. Dh 274. Jainkoak nere salbamendua hanbatetaraino agiantzatzen du, non bera<br />
gizon egin baita. Dv LEd 56. Ezik janhari eskasak agortzen du amen esnea, hanbatetaradino nun ez beitituzte<br />
hazten ahal beren haurrak. Prop 1876-77, 82. Aita sainduak maite zuen hanbatetaraino, nun [...] haren etxe<br />
lañorat yuan zen. Zub 46.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
503
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) HAINBATERAINO. (Con relativo). Hasta donde. v. ADINBATERAINO. --Afari-usi onetan, edo<br />
Kolaziotan zenbateraño jan diteke? --Kristau onak, ta Jainkoaren bildurtiak jan oi duten anbateraño. Ub 189.<br />
- HAINBATETARAINOKO. "Hanbatetarainoko, qui est de tel point, de tel degré que. Hanbatetarainokoa izan<br />
da zure eskergabetasuna (He)" Dv. Izatu ere dire sainduak Jinkoari beheramendu handiak galdetu<br />
diotzotenak; hanbatetareñokoa zen perfet izateko zuten gutizia. Mih 94.<br />
- HAINBAT ETA HONENBAT. a) Tanto y tanto. Hanbat eta hunenbat behartu zuen Samson, egun osoz,<br />
bere nigarrez eta lausenguez, non azkenean amoratu baitzuen. Lg I 233.<br />
b) (Seguido de sust.). "Hanbat eta hunenbat barraiadura garraiatzen diote, ces choses lui amènent tant et tant de<br />
distraction" H.<br />
- HAINBATETIK. Por poco. "Ainbatetik atraia da bizirik (B)" Gte Erd 188 (junto a doi doia, ari aritik, etc., de<br />
otras zonas).<br />
- HAINBATETIK HAINBATERA. "Hanbatetik hanbatera, de tant à tant" SP. Baina bethiereko kargudun bat<br />
ezta egin behar, aitzitik hanbatik hanbatera aldatzen dela. Harb 440.<br />
- HAINBATEZ. Tr. Propio de la tradición septentrional. Al Sur sólo se encuentra en Añibarro. Los únicos<br />
testimonios del s. XX corresponden a Leon y Mirande.<br />
a) Así, así pues, de este modo, con esto. Hanbatez othoiez nauzu (Texto vasco de<br />
Rabelais). TAV 3.2.5, 148. Nork-ere begiesten baitu emazterik, hura guthizia dezanzat, hanbatez adulteratu<br />
dukeela harekin bere bihotzean. "Déjà". Lç Mt 5, 28 (TB yadanik). Hanbatez beud' erranak / agerriz<br />
dadutzanak, / eztakit, ezterrazket, / Gordailluan daunzanak. O Po 28. Begiratzen ezpaituzte gaitzetik, bai bedere<br />
gutiago bekhatu egitera uzten eta hanbatez ifernua gutitzen. Hm 229. Armario xahuetan / zeudezin altxatuak<br />
[beztidurak], / erregen alabak dira / hanbatez prezatuak. Ib. 52. Zeren duenak duena emanez, hanbatez<br />
pobretzen da. SP Phil 270. Hanbatez indartsuago egon da Engelesa Irlandan, bera baitzen orain garaitzaileen<br />
mintzaira bakarra. Mde Pr 209.<br />
b) (En correlación con zenbatez, zenbatenaz, zenbat ere). v. HAINBATENAZ. Nakusanean hanbatez ene<br />
entrepresa handiago, zenbatez nik skribatu dudan lengoaje motá baita sterilenetarik. Lç Dedic * 6v. Hanbatez<br />
haur Moises baino gloria handiagoren digne estimatu izan da, zenbatez ohore handiagotan baita etxea edifikatu<br />
duena. Lç He 3, 3. Eta zenbatenaz baita handi gure premia / Iainkoaren faborea hanbatez da handia. EZ Man I<br />
70. Zuri itzultzeko esker hanbatez gehiago / zenbat orain tristezia baitugu handiago. EZ Man II 155. Unzia<br />
zenbatez hutsago, hanbatez da ozenago. O Pr 452. Hanbatez kolpe gogorragoak jotzerat dohakola, zenbatez<br />
denbora ta salbamenduko laguntza gehiago eman baitio. Dh 137. Zeinbatez ikusten dozuen azken eguna<br />
urreratuten jatzuela, ainbatez lasterrago abiatu, prestatu, estutu ta arduratu zaiteze. Añ GGero 139 (Ax 188 (V<br />
127) zenbatenaz [...] hanbatenaz). Zenbatez behatzenago, / hanbatez Peillori zaio / legez iduritzenago. Gy 13.<br />
Eta zenbat ere zuek heiki yazarriago, / hanbatez heien ospeak du distiatzenago. Ib. 136. Zenbatez ere gehiago<br />
xukhatzen baita hanbatez gasna hobea izanen da. Dv Dial 87 (Ip gazna txükatiago eta hobiago date). Baldin<br />
damu-hartu dagoena, zenbatenaz handiagoa den, hobena ere hanbatez handiago bada, ai! zertan naizen! Dv<br />
LEd 68. Zenbatez triste bizia, / hanbatez eder saria! Arb Igand 157. Saindu guziak zonbat ere baitira zeruan<br />
gorago, hanbatez dira beren baitan umilago. Leon Imit III 58, 8.<br />
c) "Hanbatez [...] gehiago, d'autant plus" H. Ezen nork-ere baitu, hari emanen zaió, eta hanbatez gehiago<br />
ukhanen du. Lç Mt 13, 12. Eta hanbatez gehiago othoitz egiten drauzuet haur dagizuen. Lç He 13, 19. Uholde<br />
minetik duzu / bide hartan edanen: / hanbatez gorago duzu / burupeor izanen. Hm 149.<br />
d) (Dv (que cita a He)). Tanto (...) que. Hanbatez badohatzu, Philotea, erranik heldu naizenaren ongi aditzea<br />
non ez bainaiz herabe izanen hura zuri hedatukiago explikatzera. He Phil 443 (SP 438 hanbat (...) non).<br />
- HAINBATEZ HAINBAT. "Tantos a tantos, ainbatez anbat [...]. Lat., numero æquali" Lar. "Hanbatez hanbat,<br />
ainbatez ainbat, rendre en égal nombre" H.<br />
- HAINBAT GAIZTO(AGO). v. HAINBAT HOBE.<br />
- HAINBAT GUTI. Tampoco. v. HAINBAT GUTXIAGO. Iguzkiak etzaituke / egunaz hiratuko, / ilhargiak<br />
hanbat guti / gauaz doloratuko. Hm 127.<br />
- HAINBAT GUTXIAGO. Menos aún; tampoco. v. HAINBAT GUTI, HAIN GUTXI. Nik ez neukan ogirik,<br />
ainbat gutxiago nun irabazirik. Zab Gabon 79. Ez da partidu politiko bat, ainbat gitxiago alkartasun ongille bat.<br />
Itz Azald 54. Aita Santuak eta Obispoak [erabagi bear dabe]; iñozko eraz ez gobernuak eurak eurenez, eta ainbat<br />
gitxiago gizonak eurenez. Ib. 53. Ez nau egundo neuk egin dotan gauza batek ase, ta ainbat gitxiago irakurgei<br />
onek. Ag Kr 11. Urraida-garaiko jantzien berri gutxi dakigu. Eta aldi artako euskaldunak nola jazten ziran<br />
berriz ainbat gutxiago. JMB ELG 70. Ez eban iñoiz jakin [...] auteskundeetako gorabeerarik. Ainbat gitxiago<br />
susmau ta ikusi, aldi orretan angoak eta emengoak erabilten dituen joan-etorriak. Erkiag BatB 68.<br />
- HAINBATIK. (En oraciones negativas). a) (Tras sust.). Marmutza hekiek landetan ez lezakete kalte<br />
hanbatik egin. Dv Lab 168. Elhe onak hitz murritzez / ez du gozo hanbatik. Zby RIEV 1908, 757. Ez du urthe<br />
hanbatik / sor herritik joanik, / Pattin ethorri zaiku / aberats jadanik. Id. ib. 1909, 226. Ez duzue mandarin<br />
hanbatik nik bezala egiten ikhusiko. Prop 1896, 19. Ez zen harriz etxe egiterik. Harri hanbatik, ez hanbatekorik<br />
ez da. Prop 1902, 158.<br />
b) (Como pronombre). --Baduzu asti. --Ez hanbatik. Darthayet Manuel 342. Jainkoaren beldurra dugu bai, /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
504
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gizonenik ez hanbatik. Zby RIEV 1909, 400. Obeko duzu hemendik goiti / artalde oi libro utziz, / nik ez dauzut<br />
hanbatik jaten, / zu kexatzen zira gutiz. Xa EzinB 95.<br />
c) (Con vb.). Mucho. Igerika ez baitzen hura hanbatik ohitua. Gy 65. --Horiek hobeki doazkigu guri. / --Ez<br />
hanbatik zeuer ere. Ib. 151. Ikhusi zuenean haren begi handiek eta oihu ikharagarriak ez nindutela hanbatik<br />
izitu. Elzb PAd 5s.<br />
- HAINBATIK HAINBATEAN (hanbatik hanbatean G-to, AN ap. A; SP, Ht VocGr, Lar Sup, Dv). En igualdad<br />
de condiciones. "Tant pour tant" SP. "Caeteris paribus, anbatik anbatean" Lar Sup. "En igualdad de<br />
circunstancias" A. Hanbatik hanbatean errege bera presunalki nihor gana ethorririk salbatzea gehiago dela<br />
eta prezatzekoago dela daritzat. Harb 228s. Hanbatik hanbatean, ederrago zaitza Iainkoari gaztetasuneko obra<br />
onak, zahartasunekoak baino. Ax 170 (V 115; Añ GGero 139 ainbatik ainbatean). Hanbatik hanbatean: caeteris<br />
paribus: hobe da arropa osoa, pedazatua baino. Ib. 551 (V 353). Ez da nihor gure artean nahiago behar ez<br />
duenik, hanbatik hanbatean, Joben ongarria, ezen ez Salomonen tronua. Lg I 339. Berexte auhendagarria!<br />
Dabitek hanbatik-hanbatean, galdetu zuen izurria. Ib. 322. Dabidek, anbatik-anbatean, izurria autu zuen. Lard<br />
205.<br />
- HAINBATIK HAINBATERA. v. HAINBATETIK HAINBATERA.<br />
- HAINBATIK ...-EN. Lo más (..) posible. v. HAINBAT ... -EN. Ezkutatu zaitez emendik ainbatik ariñen.<br />
Alzola Atalak 42. Pekaturako arrixku aundia zalako, barriro be andik alde egiteko ainbatik ariñenean pausuak<br />
bizkortzen asi ei zan. Ib. 41.<br />
- HAINBAT IZAN (Lar, Añ; anbat Lar). a) (En la expr. hainbat da 'es lo mismo'). "(Todo es) uno, [...] ainbat<br />
da" Lar. "(Lo mismo es) assí que assado, ainbat da onela edo orrela" Lar y Añ. "(No) importa, [...] eztoa ezer,<br />
ainbat da" Añ. Eta zeren bethi baikara inperfekt eta bekhatore, hanbat da falta haren manamenduak<br />
konplitzen ditugun, non anhitz aldez eta maiz hausten ere baititugu. Lç ABC B 8r. Alan bizkaitar guztiendako<br />
ainbat da sartzea, edo sartutea. Cb CatV 113. Amar begi dituan zubi bati, bat falta bajako, ezin igaro liteke beste<br />
aldera; ta ainbat da zein amarrak uts egitea. Añ MisE 139. Baña garbi eta iñolako gaitzgabea, eta bere izatez<br />
santutasuna bera dala! Anbat da, besteren pekatuak bere gañ dauzka, eta gurutze batean ipiñia izateko ori asko<br />
da. Arr May 125. --Etzekiat; baña egin al-gentzakiokek ezer gaurko gizartearen iraduari? --Anbat uke, gaurko<br />
urirabear zoroak biotzean egundo ikutu ezpagindu. TAg Uzt 84s. Baña Euskaldunai egoki, edo arriari, ainbat<br />
dezu, eta onetxek sumindua nauka ezin geiagoraño. Lar, Carta a Gandara 162.<br />
b) (Aux. trans.). "Hanbat du bilhatzea, ez du atzemanen, il a beau chercher, il ne le trouvera pas. Hanbat duzu ez<br />
galdatzea, ez duzu izanen, autant vaut que vous ne demandiez pas, vous ne l'obtiendrez point" Dv.<br />
- HAINBAT ... NOLA (ZEIN, ZEINDA, etc.). a) (Con hainbat seguido de sust.). Tanto(s) (... como). Erran<br />
ahal dezaket ezen [...] nik ukhan nukeela hanbat atsegin nola ukhan baitut atsekabe. Lç Dedic * 6r. Gauza<br />
klaroa da ezen hanbat diferenzia dela nola egunaren eta gauaren artean. Lç Ins B 5r. Ematen zaionean anbat<br />
kontentu nola erran baita. Ber Trat 19v. Oraingoez hanbat dute sensu nola lehenez. EZ Man I 111. Ezen hanbat<br />
gizon eztik / ezpatak hill munduan, / nola atsegin soberak / eman baitu putzuan. EZ Eliç 101. Izan zen perpausa,<br />
etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak. Ax 15 (V<br />
6). Arratsaldean trabaillatzen hasi zirenei eman zerauen hanbat iornal eta alokairu, nola goizetik trabaillatu<br />
zirenei. Ib. 169 (V 114). Baletsa Iaungoikoari / har nenzan zerbitzari / hark er', eta leriztan / hanbat on zein nik<br />
hari. O Po 38s. Ezta hanbat premia mainatzeko eta garbitzeko, nola odolaren atheratzeko. SP Phil 324.<br />
Etzinduela munduan egiñ hanbat mirakullu nola egiñ baituzu hemen izatekotzat. Gç 118. Non egiten da hanbat<br />
burdina nola Eskual-Herrian? ES 116. Indazu zure erranen konplitzeko hanbat indar, nola baitut fermutasun<br />
heien sinhesteko. Brtc 21 (tbn. en MarIl 49 y Arb Igand 195). Ona izatekotzat lurrak izan behar du hanbat<br />
buztin nola legar. Dv Dial 44 (It buztin ainbat ondar, Ur buztiñik beste ondar, Ip büztin bezañbat hariña). Eztigu<br />
negu guziuan ekusi, kainbat elur nola orai dagona. Mdg 122.<br />
(Con vb.). Tanto (como). Idolá, hanbat erran nahi da nola imajiná, edo zerbait representatzen duen figurá.<br />
Lç Decl a) 4r. Bi hitz hebraiko dirade, eta hanbat balio dute nola lauda ezazue Iainkoa. Ib. a) 3v. Erran nahi du<br />
hanbat nola fermu eta finko ezartea. Mat 128. Halaber bezti dezagun probe billuz gorria, / zeren baita hanbat<br />
gosta nola Prinze handia. EZ Man I 15. --Zelan dira ziertu fedeak erakusten deuskuzan gauzaak? --Ainbat<br />
zeinda egiak Iaungoikoen esanak. "Como verdades dichas por Dios". Cap 25. Ostien puskarik txikinenean bere<br />
Kristo guztia ainbat dago, zein Ostia osoan. Cb CatV 75.<br />
(En contextos negativos). "Ez du hanbat dirua eskas nola osagarria, ce n'est pas tant l'argent qui lui manque<br />
que la santé" Dv. Ezin erakutsi dezakegula berze gauzetan garadela aien debotoak eta afizionatuak anbat<br />
nola ofrezitzeas [...] sakrifizioa. Ber Trat 19r. Bañan nihork eztemala beharria hitzera, / hanbat nola hitz azpian<br />
ehorzia denera. EZ Man I 4. Zeren haserretzea eztago ez hanbat egitekoaren balioan nola presunaren<br />
kondizinoan. Ax 287 (V 191). Utzi bekhatua ez Iainkoa gatik hanbat, nola bere penagatik. Hm 193. Egiteko<br />
handiek ez gaituzte hanbat nahasten nola xipiek. SP Phil 243. Hartzen dut enetzat [...] erosi duzun lekua; ez<br />
bertze deusetako hanbat, nola zure maitatzeko eta benedikatzeko sekulakotz. Ib. 65. Bizi zeno etzela hanbat bere<br />
hilziaz orhituko, nola bi persona maite haien hilzia zela kausa. Tt Onsa 123. Zure amaren besoek benturaz<br />
eztute balio hanbat nola establiek. Gç 73. Amudio argituak eztio behatzen hanbat dohaiñaren balioari nola<br />
emaillearen amudioari. Ch III 6, 2. Deusi ere ez diozozula hanbat ihes egiñ nola zure bizioei. Ib. 4, 4. Ez dugu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
505
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hanbat konsideratzen bertutea eta Jaiñkoaren nahia, nola gure intres propiala. He Gudu 167. Eztituz ainbat<br />
gauzak baltztuten / gau ilunaren iluntzak, / zein da miruak dituz iluntzen / ama-alaben biotzak. Zav Fab RIEV<br />
1907, 94.<br />
(En la expr. hainbat da nola 'es lo mismo que'). "Apóstol, ainbat da nola bialdua" Lar. Cf. HAINBAT IZAN.<br />
Emazte burua estali gaberik othoitz egiten edo profetizatzen duen guziak, desohoratzen du beré burua: ezen<br />
hanbat da nola arradatua baliz. Lç 1 Cor 11, 5 (He, TB, Dv, IBk, IBe y Bibl bezala, Ol bezela). Kazua anbat da<br />
lurrezkua nola burnizkoa. Sor AuOst 75.<br />
(Con hanbat usado como pron.). "Hanbat nola ez bat ere [...], autant que rien" SP. Asarra ezkindezen gatik<br />
/ ogi au errepartitzean, / bati anbat ematen dio / millari nola millatan (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116.<br />
Deabruak anhitz sare badu ere arimen atzemaiteko, eztu batez ere hanbat atrapatzen nola emazte gaixtoez. Ax<br />
341 (V 226). --Zeinbat bear lizate gabeko kolaziñoa? --Ainbat zeinda useetan dan konzienzia <br />
oneko personaen artean. Cap 58. Munduko disgraziak [...] hanitz dolore eta tormenta emaiten, baina batek ere<br />
ez hanbat nola herioak. Tt Onsa 147. Zeren ez baitzeritzaten hanbat erresuma baten garaitzea [...] nola [...] hei<br />
bere hitzkuntzaren har-araztea. ES 401. Hanbat dela zatittoan / nola baida osoan. Monho 138.<br />
(Con hanbat seguido de adj. o adv.). Ezta deus hanbat segur denik nola baita herioa. Tt Onsa 108. Hanbat<br />
abarizios eta gogor gertatu zen, dignitate hartara iganez geroz, nola baitzen lehen noble. Tt Arima 25. Arno fiñ,<br />
likur, xokolot, eta mazapanetan, / hanbat aise badoako [dirua], / nola purga, aiutetan. Gy 100.<br />
b) (H, A (que cita a Lç)). (Con valor copulativo). Zordun naiz hanbat Grekoetara nola Barbaroetara. Lç Rom<br />
1, 14 (He, Dv, IBk y Bibl eta, Ol y Ker ta, IBk nahiz). Hanbat gure bizitzearen reglatzeko nola Ebanjelioko<br />
gauzák aitzinetik prometatuak ziradela iakiteko [...] profetéz aiutatu eta zerbitzatu behar gara. Lç Ins G 5r.<br />
Hanbat Zenán nola Baptismoan Iainkoak [...] emaiten draukula. Ib. G 7v. Berak dispausatzen eta gobernatzen<br />
ere baititu, hanbat jeneralki nola partikularki. Lç ABC I 2v. Bil zitzaten eriden zituzten guziak, hanbat gaixtoak<br />
nola onak. Lç Mt 22, 10. Probetxa ahal ditezke egun oroz, hanbat goizean nola arratsean. Mat 326. Zenbat<br />
behar duzu hanbat pagatu duzunaren nola zure penaren? "Combien vous faut-il tant pour ce qu'avez payé que<br />
pour votre peine?". Volt 216s. Errezibitzen ere hanbat gorputzean nola ariman. Harb 127. Deshonesta hanbat<br />
emailiaren nola harzaliaren aldetik. Tt Arima 101. Gobernü hanbat espiritüal nola tenporalen pian. FPrS 18.<br />
Herriko güziak, zahar, gazte, txipi eta handiak, hanbat hiri bildü nola bazterretakoak. Bp I 22. Bekhatütik<br />
begiratzez, hanbat mortaletarik nula benialetarik. Mercy 3. Hanbat heen rezebitzeko disposizionen, nola<br />
efektuen. CatLan 121. Bardin judegua, ainbat paganua, / Maometanua, / Protestantia zeinda masoi artekua AB<br />
AmaE 347.<br />
- HAINBAT HOBE, GAIZTO(AGO), etc. (V, G; Lar, Añ, A; (h)anbat V-gip, L-ain, BN-mix, Sal, S, R; Ht<br />
VocGr, Lar, Dv, H; amat- L-ain). Ref.: A (ainbat, hanbat, amatorio, xordets); Lrq (hanbat-hobe, hanbatsordeis);<br />
Etxba Eib (anbat); Elexp Berg. Tanto mejor, peor, etc. "Hanbat hobe, tant mieux. Hanbat gaiztoago,<br />
tant pis" Ht VocGr. "(Es otro tanto) oro, ainbat obeago" Lar. "Peor que peor, ainbat gaistoago, anbat<br />
deungeago" Ib. "Ainbat obeto, tanto mejor" A. "Hanbatorio (L-ain), hanbat sordetx, hanbat ordetx (BN-mix),<br />
tanto peor" Ib. (s.v. hanbat). "Hamatsordei (S), amatsordei (R-uzt), hamatsordeis (S), tanto peor" Ib."Amatorio"<br />
Ib. "Hanbat xordets, tanto peor" Ib. (s.v. xordets). "Hanbat-hobe [...], tant mieux" Lrq. "Hanbat-sordeis<br />
/hamac!ordéis!/, tant pis" Ib. "Anbat txarrago baekixan zer eitten ziarduan" Etxba Eib. "Ezpaiz etortzen, ainbat<br />
txarrago euretzat" Elexp Berg.<br />
Tr. Algo más frecuente en la tradición septentrional.<br />
--Herri honetako da, duelarik emaztea eta hogoi eta borz haur baño gehiago. --Hanbat gastoago. "Tant pis".<br />
Volt 191. Baina hanbat hobe, ezteiak dira eta ez nekeak, hobeagoa gatik diren gero. Harb 250. Baña anbat obe<br />
orientzat. Mb IArg I 334. --Aita, anziñako kostunbre zarra det. --Anbat gaistoago. Cb Eg III 388. Hanbat hobe,<br />
dadin ofizio hartan ardüra are. Egiat 167. Hanbat gaizto guretako, ezpatügü sinhesten. Etch 606. Hanbat hobe<br />
ezpalin bagia enganatzen! Arch Fab 13 (157 hanbat gaixto). Hanbat gaxto, aldean, denari lokhartzen. Hb Esk<br />
92 (Egia 51 hanbat gaxtoago, y 148 hanbat hobe). Hanbat gaixtoago egiten ez dutenentzat. Dv Lab 219. --Saran<br />
zeintakoa haiz? --Matxinenekoa. --Hanbat gaizto hiretzat. Elzb PAd 7. Hanbat gaixtoago beraz, Jainkoaren<br />
graziez baliatuko eztenarentzat. Jnn SBi 17. Hanbat gaixtoago beren bozak xede hortako gizonari emanen<br />
diozkaten boz-emaileentzat. HU Aurp 82. Ainbat obeto niretzat, olan balitz. Ag AL 130 (125 ainbat gaiztoago).<br />
(s. XX). Hanbat gaixtoago apezen menean gazteria idukiko duen erresumarentzat! JE Bur 55. Ageri da zure<br />
galthotik ez düzüla nahi enekin egitekorik; hamatsordei zuretako. Eskual 3-1-1913 (ap. DRA). Zalburdia artzen<br />
badu, bere ingurraztiko idazpenentzat anbat txarrago. Zink Crit 62. --Erran gabe doa ez dituztela berak<br />
hunkituko... --Hanbat gaixtoago! Barb Sup 114. Langille-batzak antolatuko balira, ainbat obe. Eguzk GizAuz 80.<br />
--Ez duzu, ba garbiki erran nahi? --Ez dezaket, aita! --Hanbat gaixto! Lf Murtuts 21. Ainbat obe, pentsatu bide<br />
zun bere kolkorako, gizon illak ez dittun mintzatzen. Etxde AlosT 84 (JJ 116 ainbat gaiztoago). Suak bear baño<br />
oker geiago egiten badu, ainbat obeto. NEtx Antz 135. Hainbat hobe, pentsatzen zuen etseko jaunak, erasiak<br />
biharko uzten baditu. Mde HaurB 44 (Pr 196 hainbat gaixto, 194 hanbat gaisto). Eta galordepe euki ez baldin<br />
badau? Ainbat txarrago. Erkiag Arran 157. Ez duka makil hau ikusten? Hanbat gaixto. JEtchep 111. Hanbat<br />
gaixtoago harentzat bere hartan tematzen balin bazen! Ardoy SFran 259 (9 hanbat hobe). Umore ttantto bat<br />
isur baleza, hainbat hobeto. MIH 139.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
506
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Hanbat gaixto: Etcham 142. Zerb Azk 95. Larz Iru 82. Xa Odol 51. Hanbat gaxto: Lap 411 (V 187).<br />
Ainbat gaiztoago: Mg CC 44. Hanbat gaiztoago: Gy 223 (gaitzt-). Hanbat gaixtoago: Lf in Zait Plat XXII.<br />
Hanbat gaxtoago: Laph 142. Arb Igand 142. Ainbat txarrago: SM Zirik 91.<br />
- HAINBAT OKERRAGO. Tanto peor. v. HAINBAT HOBE. --Eztaukat etxerik eta gurasorik. --Sasikoa<br />
beraz? --Or nunbait. --Ainbat okerrago. Ag G 321s. Eta gure iritzia bat ez badator, hainbat okerrago... guretzat.<br />
MEIG II 107.<br />
- HAINBAT ... ZENBAT. a) Tanto (...) cuanto. v. ZENBAT ... HAINBAT. Bainan hanbat baliatzen direla<br />
induljenziak / zenbat deklaratzen baitu mandatu egorriak. EZ Man I 24. Gizona hanbat da bere baithan zenbat<br />
baita zure begietan. Ch III 50, 8. Ainbat deutso [Jesuseri], zeinbat deutsan lege-imintzalla bateri, bere aginduak<br />
izan daitezela gorde eta beteak. Itz Azald 117. (En contextos negativos). Hanbat etzuen sofritu San<br />
Laurendik grisellan [...] / zenbat arimak ikhusten baitu hutsen goitiaz. EZ Man I 121. Lagunak arritu ziran, ez<br />
anbat berai, Judu kristautuak izanik, etorri zitzaielako, zenbat Cornelio, eta onen aide eta adiskide Jentill<br />
ziranai. Lard 499. Esan onekin San Pablo bizkortu zan, ez anbat irrisku gogor artatik ateratzen zan usteagatik,<br />
zenbat aren Izen santua eta legea Erroman erakusteko aututzen zuelako. Ib. 524.<br />
(Con sust.). Hartarakotz hanbat esker duzula ene mihian / zenbat inguru egiten baitu zeru goitian. EZ Man<br />
II 113. Gertuz hanbat maneraz gal diteke kastitatea, zenbat lizunkeria eta ahalkegaberia suerte baitira. SP Phil<br />
260 (He 262 hanbat maneraz, zenbat). Erranagatik hanbat mende / zenbat osto oihanetan. Gç 173.<br />
(Con hainbat como pronombre). Khen ezazu hanbat hogoi eta hamarretarik, zenbatek kontu hura xitu<br />
baitute. EZ Eliç XXX.<br />
(Con adj. o adv.). Gauza bera duk Iainkoaz, zeñaren azoteak / hanbat handiak baitire zenbat pairu luzeak.<br />
EZ Man I 91. Bakhotxak du frogaturen haren pazienzia / hanbat izan dela luze zenbat pena larria. Ib. 62. Ezen<br />
gure ganik hanbat da urrun herioa / untziaren zenbat baita lodi oholatxoa. EZ Man II 143.<br />
b) (Con -ago). Tanto más (...) cuanto más. Ainbat andijagua artu biar dabeela Kalekuak, zeinbat ugarijago<br />
diran eureen artian arimako arrisku, ta galdu bide negargarrijak. JJMg BasEsc IVs. Ainbat egoki gera /<br />
izango du emen, / zenbat urrutiago / oiek gandik, Amen. Urruz Zer 144. Ainbat dala arima bere buruaren jabe /<br />
zenbat-eta egon maitasunaren lege zarraren menpe. "Es más libre el alma más rendida". Berron Kijote 157.<br />
- BESTE HAINBAT. Otro(s) tanto(s). Cf. Dh 182: "Hanbat errege ta erregina; munduko bertze hanbat handi ta<br />
aberats" ('tantos otros'). Santiagok ereñi zituen Españian sei edo zorzi ale, edo Jesusen legea ar-erazi zien<br />
beste anbat gizoni. Mb IArg I 361. Lau edo bost ermutar, beste ainbat plazenzitar. Ag G 351. Emen bost<br />
aukeratu zaizkizu beste ainbat probintziri egiñak. SMitx Aranz 201.<br />
(Como pronombre). Eman zioten zebillen dirutik beste anbat eta anitz geiago. Mb IArg II 270.<br />
- DEUS HAINBAT. v. DEUS HANBAT (s.v. deus).<br />
- ...-TAN HAINBAT (Añ, H; hanbat Lar, H). (Con numerales). Tantas veces. "Ciendoblo, eunetan anbat",<br />
"doble, otro tanto, bitan anbat", "cuatrotanto, lauretan anbat" Lar. "Doble, [...] bitan ainbat" Añ. Nehor ezta<br />
utzi duenik etxea, edo anaieak [...] rezebi eztezan orain denborá hunetan ehunetan hanbát etxe eta anaie. Lç Mc<br />
10, 29s (He, HeH ehunetan hanbat; TB ehun aldi bertze hain bertze, Dv ehunetan bertze hainbertze, Ol eunetan<br />
beste ainbeste, Leon ehunetan gehiago, Ker bateko eun alako, IBk, IBe ehun halako). Jainkoaren hitza artzeko,<br />
gordetzeko, azitzeko ta eunetan anbat emanarazteko. Lar, carta a Mb 280.<br />
(Con -ko, adnom.). "Centiplicado, eunbidertua, eunetan anbatekoa" Lar.<br />
- ZENBAT (...) HAINBAT. v. zenbat.<br />
Etim. La tendencia común llevaba a reducir hainbat, etc., a hanbat, etc., lo mismo que zeinbat a zenbat etc.<br />
Tendencias más recientes, que se siguen en la lengua escrita actual, llevan a hainbat, hainberze, etc., tendencia<br />
que aquí se respeta, mientras que zeinbat, etc. pasan ahora por dialectales.<br />
hainbatar. "Idéntico, [...] ainbatarra" Lar.<br />
hainbatari, anbatari (Lar). "Contador" Lar.<br />
hainbatasun. 1. "Identidad, [...] ainbatasuna" Añ (s.v. idéntico).<br />
2. Proporción. Begiratu bear dula ertilariak, gertariak izan diran bezela jartzen, eta izadian (naturalezan)<br />
argituko dula iñoiz bukatzen ez dan edertasuna, margoaren egokia ta ainbatasuna (proporción). Ayerb EEs<br />
1915, 263.<br />
hainbate (a- Añ), anbate (Lar). 1. "Cantidad" Lar y Añ.<br />
"Cantidad, número grande, [...] anbatea" Lar.<br />
2. (ain- Lar, Añ). "Equivalencia" Lar. "Identidad" Lar y Añ.<br />
"Empate, anbatea" Lar.<br />
3. anbate (Lar, Añ). "Cuenta, cómputo" Lar y Añ.<br />
4. anbate. Tamaño. Irur bolatto bardín bardínak guzietán, kolórean, anbátean, pizuan. LE Doc 122.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
507
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hainbategi, anbategi (Lar). "Contaduría" Lar.<br />
hainbatekiro. "Equivalentemente, ainbatekiro" Lar.<br />
hainbateko. (Sust.). Sinónimo. Cf. HAINBATEKO. Españarrak, Franzesak, italiarrak beren hizkuntzak<br />
dituzte, latiñetik jalkiak, eta ala ere eztute hitzik Ave, Salve, Vale, ondo esateko danik. Dios te salve, Dios te<br />
guarde, esaten da Ave-ren ta Salve-ren ainbateko edo ordaintzat. Lar, carta a Gandara 161. Itzak [iztegian]<br />
moltzokatu bear dira ikur-buruka; moltzoan berberan bildurik ikur bati ditxezkan itz guziak, bai ainbatekoak,<br />
bai aitzikoak. Ol EEs 1919, 27.<br />
ainbatetu. v. hainbatu.<br />
hainbatu (V, BN-baig), ainbatetu (Añ), anbatetu (Lar). Ref.: A y A Apend (ainbatu). 1. Calcular, contar,<br />
enumerar; conjeturar. "Contar, en número" Lar. "Contar, numerar" Añ. "Tantear, calcular" A. v. zenbatu. <br />
Edonork barriz bere itz astunen neurritzat ogeita lau urte ainba]i[tuko eutsazan. A La Abeja 1890 (enero), 57.<br />
Gorputzari ezotsezan iñok ainbatuko bederatzi urtetik gora; arimeari barriz amalau edo amabost urte edozeinek<br />
emon euskeozan. A BGuzur 123. Itxi daiogun ekatxa zelan amaitu zan esateari; geldi bedi alde batera zenbat<br />
kaskarreko, zenbat sudur-auste, zenbat dubako agiñ-aterate izan zan ainbatutea (enumerar). Ag Kr 176.<br />
Arrezkero amaika urte luze ainbatu ditezke. Zait Sof 72. Ots bakoitzaren dardara-kopurua ainbatzerik etzuen al<br />
izan. Zait Plat 55. --Ezta iru beserdiko lerroak ere eztu sortzen zortzi beserdiko azalik, arean. --Ez orixe. --<br />
Zenbatekoak beraz? Saia zaitez zeatz esaten. Ezpazeneza ainbatzerik nai, erakuts iguzu zenbatekoz. Ib. 67.<br />
2. (V ap. A; Bera), anbatetu (Lar), anbatatu (Lar). Empatar. "Ainbat emen, ainbat an eta ainbatu dira" Bera.<br />
3. ainbatetu (Lar, Añ). Identificar, igualar. "Identificar" Lar y Añ.<br />
4. "Triplicar, hirutan anbatetu" Lar.<br />
5. "Tantear, tomar por el tanto, anbatetu" Lar.<br />
6. ainbatetu (Lar, Añ). "Equivaler" Lar y Añ.<br />
- HAINBATU EZIN. Innumerable. Ene Yaungoiko ok! dordo ainbatu-eziñak daramatzit. Zait Sof 62.<br />
hainbatxo. "Tantico, ainbatxo" Lar.<br />
hainbatzuk. Tantos. Poz auen berri ongi dakite [...] Arratera jo oi duten eibartar eta eibartar eztiran<br />
ainbatzuk. AEmil AndreM 77.<br />
ainbe. (Partícula comparativa de igualdad, que expresa cantidad). v. adina, adinbat. Mundu onetan ikusten<br />
ditugun [...] probinzia guziak [...], goieneko Zeruaren aldean ozta dirala, bola txiki bat, lur, eta itxaso guzien<br />
aldean dan ainbe ere. Gco I 332. Eztala iñor munduan izan, Jesu-Kristo gure Jaunak ainbe alde guzietatik<br />
sufritu duanik. Gco II 55. Neretzat nai nukean ainbe ondasun Jaungoikoak eman degiola. Ib. 227. Euskeraz<br />
sinismena etzaielako itsatsi, etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi IL 53. Erle<br />
gogatiaren eztia nor-bere abaraskan ainbe ezti eztitekela. Ib. 127.<br />
hainbeste (V-arr-gip, G-azp-bet, AN-gip-5vill, BN-arb; Lar, Añ, Izt 114v, Dv (G), H), hainbertze (Añ (AN<br />
ainberze), Dv, H), hanbeste (Lar), hanbertze (AN-ulz; -rz- Lar), harenbertze, arenbeste, kainbertze (Sal),<br />
geinbertze. Ref.: A (kainbat); Iz Ulz (anbertze-); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 147.<br />
Tr. En la tradición septentrional no se documenta en Dechepare ni en Leiçarraga, y en los autores posteriores<br />
su uso es relativamente escaso (más frec. hanbat). Al Sur se documenta desde Lazarraga (con el sdo. de<br />
'igualmente') y RS ('otro tanto'), si bien no es frecuente hasta mediados del s. XVIII; desde principios del XIX es<br />
de uso gral. En cuanto a la distribución de variantes, en textos guipuzcoanos, vizcaínos y suletinos domina la<br />
forma (h)ainbeste, en los labortanos hainbertze y en los bajo-navarros se encuentran ambas formas, si bien la<br />
primera es la más frecuente en los textos más antiguos, mientras que la segunda se da más en los más modernos.<br />
Anbeste es frecuente en textos guipuzcoanos del s. XVIII y primeros años del XIX, alternando a menudo con<br />
ainbeste. Hay hanbertze en Jauretche, JesBih, MarIl, Saint-Pierre y Mattin, hanbeste en Larzabal y Arradoy<br />
(SFran 102), kainberze en textos salacencos (CatSal 17, Garral EEs 1923, 83), geinbertze en aezcoanos (CatAe<br />
16), aenbeste en EgiaK y aenbezte en Azkue (Gram VIII). Hay además, alternando con (h)ain-, en Baratciart<br />
harenbertze, y arenbeste en algunos autores vizcaínos, como J.J. Moguel (BasEsc 177), Agirre (Kr 200),<br />
Otxolua, Erkiaga (Arran 116) o Bilbao (IpuiB 50). Hay tbn. arenbeste en una canción de Urdiain recogida por<br />
Azkue (EY IV 194).<br />
1. (Con sust. indet.). Tanto(s). "Tanto, tanta" Lar y Añ. "Gaur ez du ainbeste otz sumatzen (G-azp)" Gte Erd<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
508
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
147.<br />
Tr. Con sustantivos contables, el verbo puede aparecer en singular o en plural. En el s. XVII domina la<br />
primera opción; a partir del s. XVIII y hasta nuestros días de va incrementando el uso de la segunda (que a<br />
menudo alterna con la primera en un mismo autor), tanto al Norte como (especialmente) al Sur.<br />
Zure mertxediak hainberze kuidado baitu nizaz. (1595). FLV 1993, 449. Othoitz egiten darautzu hain berze<br />
ohore egin deizazun haren etxera etor zeitezen. Volt 279. Duzun, beraz, laudorio zuk ere gureganik, / hainberze<br />
on dugunean guk ere zureganik. EZ Man I 34. Baiña hura ere, ttipiago bazen ere, etzuen erdietsi, hainbertze<br />
plazer ere etzeikan egin. Ax 598 (V 384). Nola egiten dute hain bertze fraidek? SP Imit I 25, 8. Eztian hain<br />
bertze difikultate obra honen egiteko. Tt Arima 62. Aitzitik nigar egiten duk / hainbertze milla hobenez. Gç 122.<br />
Zure zuhurtzia hainbertze mendez mende, eta arrokapean gorderik, eta ehortzirik bezala egon dena. ES 87.<br />
Izanik munduan ainberze sanduren gorputzak. SermAN 4r. Anbeste Jainko gezurrezko ta irrigarriri. Lar DT<br />
LXXXII. Emendik atera zituzten ainbeste argi txuri, gorri, urdiñ. Lar SAgust 9. Haregatik orogatik ephel<br />
giaudetzü, hañbeste miraküllüren eta pherediküren entzün onduan. Mst III 18, 3. Miragarrizko prodijio andiago,<br />
nola Euskera [...] bizirik ainbeste sekuletan egon dan. Cb EBO 9. Anbeste antsiaz nai ta biribillatzen zituztenak.<br />
Cb Eg II 140. Ez da ez ainbeste mirari / ekusi inoiz lurrean. GavS 9. Zertako beraz huni harenbertze atsegin<br />
eginen diot? Brtc 114 (112 hainbertze). Ainbérze kontu, ainberze enbusteria, ainbérze sekreto agerzendirénak,<br />
ainbérze murmurázio! LE Prog 120s. Ainbeste urteko merezimendubak. Zuzaeta 51.<br />
(s. XIX). Nork zukeien ezagutu / Jopen pazientzia / Satanek ez balu artu / hainbertze ausartzia? Monho 100.<br />
Eta egün zelebra / bi enperadoren besta, / hainbeste errege khiristi / huna bildürik beikira. Xarlem 1466.<br />
Hainbeste lege indiferent / lürrian beita ebilten. Ib. 165. O kristau, deabruak orain anbeste atzerapen,<br />
nagitasun, ta ezin egin ematen dizuna. Mg CC 180. Esan bear ditudala anbeste bekatu itsusi. Ib. 181. Sabelzorrija<br />
egin jaku, ta edan guria, ainbeste berbaren ondoren. Mg PAb 55. Anbeste lagun galdu zutela. VMg 50.<br />
Infernura ainbeste anima daramazkienak. Gco I 418. Ainbeste birao, esaka deunge, ta berba loi esan dituan miñ<br />
atsitu onetan. Añ EL 1 158. Zergatik ordea ainbeste igui izan bear dio pekatu benialari? Gco II 13. Gaztigatu<br />
zion Jesusi etzezala ainbeste neke artu. AA I 473. Galdu dituzu ainbeste anima. AA III 462. Oi! zer estatu<br />
izigarritan kausituko diren orduan hainbertze eta ezin erran bezanbat giristino. Dh 143. Ikusi ezkero, dinot,<br />
onako emakume bat, ainbeste lani, ta sail andiri kobru emoten deutseela. fB Ic II 296. Ainbeste indar egiñ ebeen<br />
berba bigun oneek Aitaren biotzian, zeiñ da [...] laztanga egon zan. JJMg BasEsc 226. Ez nituen hanbertze kolpe<br />
hilkor errezibituko. MarIl 87. Hainbeste lan sobera da gizun baten. Etch 276. Emateko ainbeste mesedeen<br />
eskerra, / ostuko ion bada ariaren isterra? It Fab 255. Orra zeren bidez lagatua arkitzen dan, ainbeste ondasun<br />
ematen ikusi izan degun Aralarko meatze aomen andiko aberatsa. Izt C 68. Mendi bakarrean topatu bazituen<br />
Pliniok ainbeste berar mueta. Ib. 38. Ni naz zuk ainbeste bidar deitu deutsazuna. Ur MarIl 35. Galdu dituzun<br />
ainbeste arimaren ordez. Ib. 54. Haiñbertze tornu hark toki hartara egiñ zituen, / non lezoiñgille bat hortaz<br />
noizbait ohartu baitzen. Gy 88. Eta ainbeste nekerekin guzientzat adiña irabazi zuena, ezer gabe gelditzen zan.<br />
Lard 119. Ainbeste aurtxo ilerazo zituen. Ib. 452. Hark egortzen ditu arimen ondotik hainbertze aphez khartsu.<br />
Hb Egia 103. Hainbertze bekhatu eta hain handiak egin dituzuna. Dv LEd 99. Ainbeste apirillen erdiyan zu<br />
bakarrik izango zera maiatza. Bil 161. Othoizten zuelarik barkha zitzon hainbertze ahapaldi gaxto. Laph 57. Añ<br />
luzaroan gaxorik oi dagoan eta bere gaitzaldian zuk ainbeste on egin diozun Berta. Arr GB 27. Denbora aietan<br />
ainbeste ikasle zeuzkan Salamancako ikasitoki edo ikasola. Aran SIgn 58. Ainbeste kontu eman dizu medikuak<br />
esanaz ez ardorik erateko, eta orrenbeste ardo eraten ari zera? Sor Bar 57. Ill zaite bada bakar ta soillik /<br />
Paradisuko izketa, / sei milla urtian ainbeste damu / garratz mingots iruntsita. AB AmaE 6. Ainbeste negarrekin<br />
begiak zeduzkan gaixotuak. Apaol 94. Nor da gai dena jasaiteko hainbertze bekhatuk merezitu darozkiguten<br />
gaztigu handiak? Jnn SBi 1s. Hainbertze arima sar zadin zeruko bidean. Ib. 111. Bena guretako, hainbeste gisaz<br />
Jinkoa ofensatü dügünentzat, lotsagarri, ikharagarri düzü hiltzia. Ip Hil 199s. Ainbertze guzur laban / eukazan<br />
minean, / ze zazpi mutil gazte / berotu ginean. Azc PB 314.<br />
(s. XX). Ainbeste euskaldun zintzori ezteutsegu geuk buruetan sartu? Ag Kr 6. Argal da zurbil jarri zan, bere<br />
naigabe ta buru-austeakaz ainbeste illebetean. Echta Jos 286. Hainbertze lan mota baitauka lurrak [...], nor da<br />
hek ikasi gabe dazkienik? JE Bur 192s. Ainbeste baserritarrek opatu duan errege-zigorra. Ag G 359. Bere<br />
errikidiak, ainbeste dirugaz mutilla ikusirik, ikaratu ziran. Kk Ab I 76. Ez nuen sekulan erranen hainbertze izar<br />
bazitekela zeruan! Barb Sup 14. Ainbeste jende izaten zanik / ez nuan uste munduan. Tx B II 92. Ainbertze tresna<br />
andi bear direlarik olako lekuetan. FIr 134. Gaixo Battit, ainbeste urte ez yakinik nuntsu zen ere, eta horra<br />
lehenbiziko berria. Zub 61. Ontan, ainbeste lotsabagez aserreturik, oiuak eta dantzak geldiarazita, an<br />
aurreratzen da bipil Torpin zarra. Or Mi 133. Arenbeste adar, beso ta ankadunak zirala ikustian. Otx 58.<br />
Erderaz ainbeste gauz yakingarri azaltzen, bai?, ta alkietan bost lagun. Ldi IL 67. Gari gotti eta arto musker /<br />
nok jarijok ainbeste atson? Laux AB 88. Beste langai batzuek berriz ainbeste ardura gabe egiten ziran. JMB<br />
ELG 56. Jaun andi onein eretxiz, gizartekeriak ainbeste indar artzearen errua Eleizak eta eleiz-gizonak dauke.<br />
Eguzk GizAuz 26. Aintzinekoer noalz hainbertze uholde / Ez zaizkote nagusitu? Iratz 62. Ainbeste etsai dauzka<br />
berak! Munita 29. Hainbertze haur hobenikgabe hilarazi zuelakotz. Zerb IxtS 83. Pinturako kuadru bati gizonak<br />
ainbeste afan zelan emon leikian be konprenditzen ez ebana. SM Zirik 16. Eta ainbeste bidar ikusitako gauzeri,<br />
barri eritxen. Erkiag Arran 185. Prest ziren etxeratzeko, ainbertze egun atsegingarri pasatu ondoren. Izeta DirG<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
509
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
113. Ez zitzaion gauza zalla izango, noski, nere izena izanda ni nor nintzan asmatzea, ainbeste arabiarren<br />
artean. Anab Aprika 22. Bibliak ainbeste aldiz aipatzen duen lelo ori. Vill Jaink 106. Diñozuna egixa balitz, ez<br />
zenduke eukiko aiñbeste larrittasun izen labur bat aitxatzeko. Etxba Ibilt 482. Hainbeste argirekin, zer goxoa,<br />
zer bihotza! Ardoy SFran 109. Alperrik galdutako ainbeste egun gelditzen zaizkik atzean. NEtx LBB 113.<br />
Abetxek egun alaiak eta / abek egun pozgarriyak! / ainbeste anai-arreba emen / guri entzuteko jarriyak. Uzt<br />
Noiz 28. Hainbertze gai ukaiten dituzu. Xa Odol 63. Ez zinuen emanen / hainbertze xangrina, / ukan izan bazinu<br />
/ amodio fina! Mattin 84. Ez bide du, ez, anbertze trago / egiten horrek kaikutik, / anbertze esne edan balu /<br />
zurituko zen gargoitik. Mattin in Xa EzinB 87.<br />
v. tbn. (Para autores septentrionales): Mercy 22. CatLan 163. Egiat 201. Arch Fab 153. CatS VI. Mde Pr 44.<br />
JEtchep 111. Hainbertze: Hm 166 (-rz-). CatLan 44 (-rz-). CatLuz 8. Jaur 362. Bordel 45. MarIl 8. Dv Lab 4.<br />
Elsb Fram 160. Zby RIEV 1908, 768. Lap 20 (V 12). HU Zez 59. CatJauf 31. StPierre 39. Xa Odol 63.<br />
Hanbertze: JesBih 393. Jaur 133.<br />
(Pospuesto al sust.). Ez baita bertze herri bat, hain eri guti duenik eta haur hainbertze. JE Bur 199.<br />
(V, G), hainbertze (B). Ref.: A (ainbertze); Iz Als; Izeta BHizt2 (ainbertze). Mucho(s). Pekatu mortal<br />
batek Luzbel ta ainbeste Aingeru zerutik infernura arrastatu zituen. Cb Eg II 170. Hainbeste khiristi gaxo /<br />
ikusten düt hiltzen / pagano moruek / dütie hil erazten. Xarlem 827. Eta hain bertze konfardia, izen batzuen eta<br />
bertzen azpian, Maria sakratuaren ohoretan izan dire altxatuak. Dh 265. Gure defensorea / zergatik zeran zu, /<br />
padezitu zenduen / ainbeste tormentu. Xe 328. Beren alarauetara ainbeste auzoko batu edo batzandu iakozan. A<br />
BeinB 76. Ispilluak etzion ematen ainbeste satisfazio ere bere edertasunaz. Urruz Zer 89. Ainbeste gauza<br />
galdegin nai nitionan Eliasi, baña musu-uts gelditu nintxinan. Or QA 67. Azkaineko hil-herrietan dagozi<br />
munduaren akabantzaraino hainbertze azkaindar apez. Zerb Azk 20. Euskalerriko baratz urdiñak / baditu<br />
ainbeste lora. BEnb NereA 245. Zuaitz aundi ta sendoa zana / ainbeste adar egin zan. Basarri 2. Ainbeste frutu<br />
jausiko dira, gorrinduko da baratza. Gand Elorri 168. Ala joan zan, ta bizarra kentzen ainbeste min artu zuan.<br />
And AUzta 61. Eta ainbertze gauz erosi zituen oroitzapenetako. Izeta DirG 112. Ogei-bat milla kristau bizi<br />
ziran: arabiarrak, berebetarrak, tuaregtarrak, beltzak, nastuak eta ainbeste arraza. Anab Aprika 43. Izan e<br />
badet emen / ainbeste adiskide. Uzt LEG II 129.<br />
(Siguiendo a un numeral). (Y) pico, (y) tantos. Ogei eta ainbeste urtean, illtzeko bezela, egunoro konfesatu<br />
izan naz. Cb Eg III 216. Eun ta ainbeste urteren buruan. Izt C 244.<br />
(Acompañado de honenbeste). Tanto(s) (cantidad indeterminada). Badira etxeko jaun batzuk egunero<br />
etxian zer kastetan dan kontu ze edo ziatza daruenak: onenbeste diru atera nituban okelatako, ainbeste ardaua<br />
ekarteko. Mg CO 34. Esango du aserrearen su aldi batean egiñ zituala onenbeste birau, ta ainbeste erausi. AA<br />
III 630. [Eman bearko diola urtean] onenbeste edo ainbeste anega-gari. AA II 191. Neurriren batzuk artu<br />
bearrean egozala agintariak; onenbeste zabalera ta arenbeste luzerako potiñak eragiñ bear jakoezala, ta eztakit<br />
nik zenbat beste olango ipuñ. Ag Kr 200. [Baserritar-maizter] bakotxak urteoro estaduari onenbeste edo ainbeste<br />
anega emon bearko leuskioz. Eguzk GizAuz 123. Zein da legorrekoan bizimodua, onenbeste edo arenbeste<br />
ordutan lan-egin ondoren, lantegiari agur egiñik bakoitzaren etxera joatea baiño? Erkiag Arran 116.<br />
2. (V, G, AN-larr, S; Lar), hainbertze (AN-egüés-ilzarb-olza, L, B, BN, S; Ht VocGr (-rz-)), anbueste (V-m),<br />
arenbeste (A Morf 650). Ref.: Bon-Ond 172; A (ainbertze, anbueste); Lh; Lrq. (Con verbo conjugado). Tanto.<br />
"Autant" Ht VocGr. "Tamañamente" Lar.<br />
Tr. De uso gral. al Sur desde principios del s. XIX. Al Norte, aunque se documenta desde principios del XVII,<br />
es menos frecuente.<br />
Zer abantail aurkitu duzu gizona baithan hain bertze merezi duenik? Mat 271. Bazter batetik berzera<br />
hainberze da hedatzen / Arkanjelu berek ere non baitute miresten. EZ Man I 133. Erregeak zeudezela /<br />
Haurraren adoratzen, / errepustaren begira / Herodes zen unhatzen. // "Hainberze non othe daude?" [= 'dónde<br />
se demoran tanto'], / erran zuen askotan. EZ Noel 73. Gure Iaunak ain bertze pairatu duen mundu hunetan. SP<br />
Phil 530. Nori sal othe niozoke / hainbeste gosta zaitzuna? Gç 204. Nerea da kulpa, Jesus ona: ainbeste ofenditu<br />
zaitut. Cb Eg III 292. Erhokeria harez zen haiñbeste ahalketü non erabaki beitzian [...] berze medioz obratüren<br />
ziala. Egiat 219. Ainbeste kostetan zirian sakrifizijuak, kendu zituzan Jesu Kristok. Mg CO 144. Guk orain gure<br />
gatxeetan ainbeste desetan badogu Medikuaren bisitea. Añ LoraS 74. Ainbeste inporta dizuen zuen animen<br />
salbazioagatik batere nekatu nai etzeratela? Gco II 79. Jakiunde au da Eskritura Santak ainbeste laudatzen, eta<br />
aiñ gora altxatzen duana. AA III 405. Orduban ez dira ainbeste sentiduten estaduko berezko kargak. fB Ic III<br />
345. Eztau ainbeste negar egin, ezta ainbeste tristetu. Astar II 34. Hori da Sainduen baithan hanbertze<br />
amiratzen dugun [...] bakearen ithurburua. Jaur 171 (383 hainbertze). Onza urrea eta amar ardiak galtzeaz<br />
gañera, ainbeste maitatzen zeban zakurra gabe. Izt C 252. Erijotziak ta infernuak ez zaituela onezkero ainbeste<br />
bildurtuten. Ur MarIl 91. Azkenean sinple hura hainbertze da phermatzen, / non bertan hatsak ithorik baitu leher<br />
egiten. Gy 7. Ainbeste askotu edo ugaritu ziran, non elkargandik aldegin [...] bearrean arkitu ziran. Lard 11.<br />
Etziren hargatik mirakuluzko gauzak behar liburu hartan, bertzenaz etzioten hainbertze beiraturen asko yakinek.<br />
Hb Egia 75. Ezagutu ditu zaldiya eta emakume ainbeste adoratzen zuena. Bil 165. Ez zen guti miresteko bere<br />
burua hainbertze akhituz [...] nola irauten ahal zuen. Laph 140. Korrituban jarri nituben eta ainbeste korritu<br />
dute, ez dakitala noraño jun diran nere txanponak. Sor Gabon 37. Laztan arekin sendatu zuan oso min-biziak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
510
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ainbeste penatzen zuana. Bv AsL 50. Baña ainbeste mindu ziran, non esan zion batek besteari. Urruz Urz 21.<br />
Zergatik ez dezu sortu nere biotza ainbeste zauritu baño len? Apaol 114. Ez zuen hargatik uste [...] ilhungia<br />
horrek hainbertze iraunen ziotela. Zby RIEV 1908, 89. Berak hainbeste maite ükhen zian Birjinitatiaren<br />
begiratzen. Ip Hil 67.<br />
(s. XX). Ondo damutu jaken ainbeste estutua. Echta Jos 291. Norbaiten adiskide izateko etzaio gorputzari<br />
ainbeste begiratzen, gorputzaren zerzeladak zer ikusirik eztaukate. Ag G 332. Bere alaba ainbeste balakatu<br />
ondoan aberastasunarekin. Zub 63. Ezkerretarik, bizkar gorasko batek dauku estaltzen ikusmenean izaitea<br />
hainbertze atsegin ginuken itsaso zabala. JE Ber 78. Eta auek, ainbeste balio-ta, baztertu egin bear al-ditugu?<br />
Ldi IL 93. Zertarako ainbeste nekatu ondasunak biltzen? Ir YKBiz 280n. Errobiko zelaia gaur hola zerk zaitu, /<br />
gozo hura kendurik hainbertze usaintzen. Iratz 85. Gure landak ainbeste edertzen dituzten iturriak. Munita 145.<br />
Onen politasunari eskerrak ez ziran ainbeste ikaratzen jabearekin. Anab Poli 21. Etzatekean noski bide<br />
zabaletik ainbeste irtengo. Zait Plat 124. Borondatezko illundegi ta esiak maite oi ditue [...] piztiok; iñok<br />
ezarririko kate ta eragozpenak, orraitiño, ez ainbeste. Erkiag BatB 39. Eriak hanbeste galdatzen baitu zu<br />
ikhustea. Larz Senper 116. Neri ukaturik ainbeste erregutzen deatsuran uskerixa bat. Etxba Ibilt 485. Guk<br />
alperrik zertako / ainbeste itzegin? / Neregatik zuek nai / dezutena egin! Uzt Sas 259. Madariaga delako, ez gara<br />
hainbeste harritzen. MIH 270. Gure herri kantek flamenkoa bazter dezakete: ez hainbeste Bach edo Beethoven.<br />
Ib. 86.<br />
v. tbn. (Para autores septentrionales): AR 165. CatS 77. Xikito 12. Mde HaurB 104. Ardoy SFran 92. Casve<br />
SGrazi 164. Hainbertze: CatLan 117 (-rz-). Dv LEd 152. Jnn SBi 81. Elsb Fram 168. Arb Igand 105. Barb Leg<br />
69. Hanbertze: MarIl 65.<br />
Mucho. Lengo urtean beorrak karutu ziran ainbeste. And AUzta 96.<br />
3. (H), aenbeste. (Como pronombre; puede recibir sufijos de decl.). "Comme pronom, il se décline à l'indéfini"<br />
Lf Gram 115. Eztut uste haiñberze zor zeitudala. "Je ne pense pas vous devoir tant". Volt 225. Iauna, ez<br />
ginduen merezi / hainberze zure ganik. EZ Eliç 262. Aenbeste egin dau Hespañagaitik! EgiaK 86.<br />
Konsideratzatzu [...] hain bertzek pairatzen dituzten [...] zuk ditutzun baino pena gaitzagoak. SP Phil 197.<br />
Jakiteko nola [...] lehenago bat baizen etzen hitzkuntza nahasi zen, eta egin ziren hainbertze mueta<br />
diferentetakoak. ES 391. Ez dakit ainbeste. Lar SAgust 4. Orañ begira ondo, ainbeste infernuan padezitzen<br />
daudela. Cb Eg II 130. Baña eztút nik ainbérze eskátzen, baizik bisita brebebát. LE Prog 98. O Maria, zénbat<br />
semejante tuén izénean, ainberze deitzendirénak Maria! Ib. 120. Eta harenbertze hark egin ondoan ez bagindu<br />
egiten urhatsik harekin baketzeko? Brtc 171. Etorri ezpaziña ainbeste soñoko bitxidun ta apaindurijaz, ez eban<br />
ainbeste eskatuko. Mg PAb 74. Asko ezpalitza bezela anbesteren artetik bat eramatea. VMg 69. Gauza bat<br />
errian barreatua dala esateko, jakin bear due geienak, edo beintzat ainbestek non uste izan ditekean laster<br />
zabalduko dala errian. AA II 213. Ainbestegaz ta ainbeste sail andi ta txikitan tratauta, Santa Teresaren kexa<br />
txiki bat bere artu emonetan inok ez eukitia. fB Ic II 297. Eta alanbere ainbestera elduten da Kristinauben<br />
itxumendija. Astar II 54. Irakurri begi Ebanjelio santuan amar donzelleen irudia [...], eta beste an dagozan<br />
ainbeste. Zav Fab RIEV 1907, 91s. Egin zuen azkenian / hainbeste, zankoez / eta hortzez, / zoin, egun gutiren<br />
barnian, / han ukan beitzutian / bizia / eta atherbia. Arch Fab 211. Izanik ainbeste, ain andijak, ta ezaguera<br />
osuaz egiñak? Ur MarIl 107. Egoki etzeritzan beretzat ainbeste, eta Jaunarentzat ain gitxi izatea. Lard 189.<br />
Bertatik il zezaketen, Josuek bere aldian ainbesterekin egin izan zuen bezala. Ib. 121. Eta baldin hoben bakhar<br />
bat aski bada gizona ikharan jarrarazteko, zer izanen dira hainbertze eta hain dorpheak nola baitira nereak? Dv<br />
LEd 63. Gorphutzari hain guti emanez, arimari hainbertze, mirakulu zen haren bizirik egoitea. Laph 192.<br />
Ainbesteren artean bat aitatu dezagun. Aran SIgn 39. Len ere nunbait jakin / ainbesteren berri. Ud 74. Ta<br />
ainbestek dituztela ganadu galantak. AB AmaE 285. Beste zernai eratara galdu dituzun ainbesteren ordañez<br />
anima bat bakarra irabazten badezu. Arr May 65. Kaskoinaren denboran / baziren hainbertze! / Lopetegi,<br />
Gamio, / Senjan, Hauziartze. Zby RIEV 1908, 91. Hainbertze eta halako amoinak egiten zituen. Jnn SBi 53.<br />
Baina ainbesten artean / bakarrik zozoak / kantetan oi ebezan / lengo zortzikoak. Azc PB 50. Izanik ainbeste<br />
bateoaren bitartez emoten jakuzan onera eta mesedeak. Itz Azald 130s.<br />
(s. XX). Ainbesteren atzetik ibilli zan Indianoa be, etzan gomutau beragaz, Antonigaz. Ag Kr 182. Haiñ beste<br />
behar bada zelila heltzeko / ez nüzü ez berhala ni abiatüko. Xikito 6. Ez erran behinere eri bati ez duela deusik:<br />
hainbertze baita gutartean eri nahi direnak izan, edo bederen eritzat hartuak! JE Bur 125. Emazteak gogorki<br />
apainduak, ez luketelarik bada hainbertzeren beharrik Eskualduntsek ederrak izaiteko. Ib. 140. Laguntza billa<br />
atera naiz, lajarik tristia bakarrik; ainbeste egin biar dirazu! Iraola 94. Baiña mamos, ainbeste jakitea ere etzan<br />
gutxi arentzat. Urruz Zer 93. Ta ainbestek diñoenian... keia dan lekuban suba da. Kk Ab I 64. Ezin ulertu ebela<br />
ainbesteren jabe egitia morroitzan eta ain aldi txikijan. Ib. 76. Ain erraz ori iritxi zezaketela, ta beren erruz ta<br />
obenaz galdua dutela ainbestek irabazitako zoriona? Inza Azalp 116. Erran ditake bertzalde hamargarren<br />
mendea sainduen mendea dela: ez da behinere hainbertze agertu batean. Zerb IxtS 103. [Ur] geien bear<br />
dutenak: altza, makala [...]. Ainbeste bear ez dutenak: aritza, pagoa, gaztaña. Munita 74. Len [aur bataiagabeak]<br />
etzitxinan ainbeste. Guk amabiren artean bakarra yunagu. Or QA 96. Ainbesten artean baten bat buru gogorra<br />
izatea, ezta orren miragarria. Bilbao IpuiB 73. Nik ez nuen hainbeste! JEtchep 94. Gure erlijioa, besteen artean<br />
bat geiago... Ainbeste daude munduan! Vill Jaink 9. Itzulpenik aski egin dirala euskeraz esango dit baten batek.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
511
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ixo, ixo. Ez ainbeste, eta egin diran geienak ere eliz gaietan. Ibiñ Virgil 22. Galdutako orduak ez dituk ainbeste.<br />
NEtx LBB 113. Baketan ainbeste eruan eziñik. Etxba Ibilt 481. Bere alde ainbeste eginda gero. Lab SuEm 210.<br />
Ez dut nehor izendatuko, hainbertze baitzen enseatzen zenik. Xa Odol 39. Euskaltzainak hainbeste ez direnez<br />
gero, Aita Villasante izango dugu noski bigarrena. MIH 206.<br />
v. tbn. Añ EL 1 144. SM Zirik 118. Osk Kurl 105. Etxba Ibilt 487. Berron Kijote 83. Hainbertze: Brtc 95.<br />
Muchos. Euren gorputza uren azpian / ainbestek zuen utzia. Arrantz 142. Ainbestek emen [argazkia] ikusi<br />
eben / euren eskuan artuta. BEnb NereA 67. Baserrietan ainbeste daude / penetan ezin lertuta. Basarri 128.<br />
(Acompañado gralmte. de honenbeste). Tanto (cantidad indeterminada). Elkar arturik erabakitzen badue<br />
onenbeste edo ainbeste baizik ez eskeintzea. AA II 182. Eskribauak, onenbeste edo ainbeste [zor didazu],<br />
erantzun zionean. Etxeg in Muj PAm 19. Diru-etxeai nai domudunai dirua eskatu, euneko onenbeste edo<br />
ainbestean mallegatu. Eguzk GizAuz 80. Artzen dauanetik onenbeste edo ainbeste estaduari emotekotan. Ib. 133.<br />
Burdiñak gora, txatarrak atzera-aurrera; onenbeste ekarri, orrenbeste eroan; ainbeste pixuan jarri. Erkiag BatB<br />
149. Antxe arkituko zuala soldatarekiko guzi-guzia, aldiko ainbestean morrontza-denbora guzikoa. Berron<br />
Kijote 225.<br />
Tanto, de tal magnitud. v. HAINBESTEKO. Aren krueltasuna / izanik ainbeste, / penaz betia nago / miñez<br />
eta triste. Bil 64. Abek gizonai meritu asko / ematen len e dakizte; / baña gaurkua geitxo izango zan, / gu ez<br />
gerade ainbeste. Uzt LEG I 339.<br />
4. (H). Otro tanto; lo mismo. Cf. HAINBESTETAN (b). v. BESTE HAINBESTE. Gatx egiten bok<br />
ainbesteri itxadok. "Si haces mal, espera otro tal". RS 296. Zuk orduan zeure adiskide hauken alderakotzat<br />
erakutsi zenduen zeure botherearen indarra, egizu bada orai gure alderakotzat ere hainbertze. Mat 359s.<br />
"Poloniako errege" / gizon onei dereste, / nola suzedidu yakez / Turkoagaz ainbeste. BBizk 20. Nola bera hari<br />
baita gaixtakeria pensatzen eta egiten, beldur da berari ere hainbertze dagioten, moneda berean paga dezaten.<br />
Ax 448 (V 292). Hek ere ezpalire asko, / hainbertze dobla netzake. Gç 173. Eztu deus egiten dohaiñik, baiñan<br />
haiñbertze edo gehiago izatea gatik. "Aut aequale aut melius". Ch III 54, 13. Zerbait gaixtorik ikhusten badüzü,<br />
gogua emazü hañbeste egin eztezazün. "Ne idem facias". Mst I 25, 5 (SP halakorik, Ol idekorik). Egizu ainbeste,<br />
ni gatik geiegi egin dezun Iaun maitagarria. Mb (ap. H; interpr?). Ez othe dautzut nik hainbertze, baieta gehiago<br />
zor, zeren hetarik beiratu nauzun? Dh 168. Zorigaldua neu, / diño, ainbeste egingo baneu! Zav Fab RIEV 1907,<br />
540. Han ere aztapar mako krako bakar batzu izan dire [...]. Ez segurki herriaren desohoratzekorik; urrun da.<br />
Hainbertze eta gehiago izanen zen non nahi. HU Zez 167s. --Ura, beintzat, Atenai da; eskualde au, ordea,<br />
eztakit. --Ainbeste, beintzat, bidazti orok esan zigunate. Zait Sof 106. Ez al zan berbera ikutzea baño geiago edo<br />
ainbeste beintzat. Anab Poli 30.<br />
(Con sust.). Hark eman zeraukan indarrarekin berrogoi egunen eta hainbertze gauen bidea eginik, heldu<br />
baitzen Orebeko mendira. Mat 267s. Beraz hunelatan zuk ere ioan diren hamar urtheotan edo gehiagotan hari<br />
izan baitzara Iainkoaganik urruntzen, beharko duzu hurbiltzeko ere hainbertze denbora. Ax 81s (V 55).<br />
Esperantzatzen da bere ongi eginak gatik hain bertze edo gehiago laudorio edo fabore ardietsiko duela. SP Imit<br />
III 54, 5. Berekin dakarzkitzan nahigabeak, khexagunak, doloreak hanbertze penitentzia dire guri ofrituak<br />
zaizkunak. JesBih 449. Harzazu ahur bat phorru eta hainbertze tipula. ECocin 20. Urthiak zonbat egun tu? /<br />
Hemezortzitan hogoi tu. / Borthegarai gazteño horrek / hainbertze pertsu eman tu. Balad 211.<br />
Igualmente. Sirena bere ainbeste dabil, / besteok legez galdurik. Lazarraga 1145v. Etsea, ain fuerte eta<br />
galanto labradurik nola ezin ainbeste munduan al zatean. Ib. 1153v.<br />
5. (G-azp, AN-gip; Lar, Añ, H). Ref.: Gte Erd 143, 191. Tanto como. "(Sabe) tanto como él, ark adiña daki,<br />
ark ainbeste" Lar. "Nai ainbeste jan (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 191. v. adina, adinbat, bezainbat.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos, sobre todo en bersolaris y diálogos populares.<br />
Sinista zazu mundu guztiyan / ez dala iñor ni beste, / zu maitatzeko kapaz danikan / merezi dezun ainbeste. Bil<br />
67. Berak baliyo duen ainbeste / egon biar du kostia. EusJok 23. Jakin dezaten bagerala gu / izena degun<br />
ainbeste. Tx B I 132. I ainbeste ba-gaituk, beintzat, edozertan. TAg Uzt 48. Zuaiztiak zenbat emango ote dute?<br />
Len ainbeste? Munita 125. Petxu ederra, gerri biguna, / indarra nai dan ainbeste. Basarri 80. Etxe bat Artekalen<br />
erosteko hainbeste eukiko zuen. Arti Ipuin 37. Gauza polita, baño ez gu erri nagusietan ibilliak arritzeko<br />
ainbeste. Anab Aprika 27. Jana neurtu bearrik / etzan gaur ainbeste. Uzt Sas 49. Gu euskaldunak bagera gero /<br />
esaten degun ainbeste. Ib. 230. Bañan entzule jatorrak / ez dauzkagu triste, / txalotzen ai dira guk / merezi<br />
ainbeste. Uzt Noiz 46. Pentsatutzen det badakizula / edozein frailek ainbeste. Ib. 52.<br />
(AN-gip). Ref.: Gte Erd 3 y 147. (Con sust.)."Nola irabazi bizitzeko ainbeste diru (AN-gip)" Gte Erd 3.<br />
"Orrek ez du sagar ainbeste udare jan (AN-gip)" Ib. 147. Aberatsa naiz zuri kunplitzeko / nai dituzun<br />
ainbeste kutizi. Bil 147. Orra bertsuak jarri / Udarregi gaztiak, / nik ainbeste deretxo / badute bestiak. Ud 77. Ez<br />
du zuk aña erralde... / zuk ainbeste dukat. Sor AKaik 114s. Au mantentzeko ainbeste diru / ez dedala irabaziko.<br />
Tx B 88. Zuentzat ainbeste jaki / ekarriko dute aurki. Ib. 133. Demoniñuak ainbeste arte / henbra gaiztuak<br />
baditu. Tx B I 208. Bertsua ongi bialdutzeko / ez du guk ainbeste neke. Lopategi in Mattin 23.<br />
6. (Con adj.). Tan, hasta tal punto. Den penarik laburrenaz hainberze aiz khillika, / non ihesitan baitoa<br />
sarriz berro potika. EZ Man I 115. Elas ardüra ihurk sinhesten, eta erraiten dü ehikiago gaizkia, eziez huna<br />
besterentako, hañbeste gira flakü! Mst I 4, 1. Elur garatua dala diokezu: ainbeste zuri da. Or Poem 521.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
512
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
7. Así, de ese modo, con ello. v. HAINBESTEZ. Bein ostu ziotenarekin baldea bete txokolate egin zuten eta<br />
galletak zukutu ainbeste. Anab Poli 60. Artaz ainbeste, ateratzerik ez nuala-ta, gelditu zitzaizkidan gazta, ogi<br />
puska ta bi laranjak jatea erabaki nuan. Anab Aprika 68.<br />
- HAINBESTE (...) HAINBESTE. Tantos (...) tantos. Hainbertze gizon mota, hainbertze amodio mota, horra<br />
egia. JE Bur 107.<br />
- HAINBESTEAN (Añ; anbestean Lar). a) Por el mismo precio, al mismo precio. "(Al) tanto, por el tanto,<br />
anbestean, ainbatean. Lat., eodem pretio" Lar (Añ ainbestean).<br />
b) (V, G-azp, AN-gip; Añ). Ref.: A (ainbestekoa); Gte Erd 229; Elexp Berg. Pasablemente, regular.<br />
"Medianamente" Añ. "Ainbestean dabil, anda tal cual, regularmente" A. "Ainbestean, no está mal" Garate 5.ª<br />
Cont RIEV 1935, 348. "Ainbestean jarri zen (G-azp, AN-gip), ainbestian be jarri zan (V-gip)" Gte Erd 229.<br />
"Ainbestian be, pasablemente, no mal del todo" Elexp Berg. Biar egunetan bizi dira edolabere ainbestian.<br />
Betor domekia, ta orduban dira edate geiegiak, danza zantarrak. CrIc 64. Gatzamalle gaixuak, aurreratuta<br />
badauka bere mia jotia, ainbestian dabill. Mg PAb 129. Gerra bukatuta gere basarri-lanakin ainbestean bizi<br />
giñan. Zab Gabon 39. Ni an egon naizen artean, ainbestean ere egon duk, baña ni andik atera nintzan ezkero,<br />
[...] gizajo ura geroago eta asarreago ziok. Apaol 95s. Zein dagoan ainbestean ere, andra Josefa da. Ib. 109.<br />
Bañan bai zera! ez zera zarra, ni, ainbestean. Lab EEguna 72. Ordaindu egingo baitzaie, ainbestean. Ldi IL 71.<br />
Itzaldietan ainbestean legokeana, ezin diteke olerkian. TAg Y 1933, 23. --Etzaite kezkatu, nagusi jauna; etzazu<br />
bururik ausi; laster bertara itzultzeko asmoan noa-ta. --Ala bada, ainbestean... TAg Uzt 308. Anka ainbestean<br />
zeukan. Manzi GPatroi 36. Jan da edanian dirua emotiari be, tira, ainbestian zeritxon; baña, zeri ta<br />
medikutzari. SM Zirik 52. Itsasoa bare agertzen zanean, tira, ainbestean joan oi ziran gelditu bage. Erkiag<br />
Arran 78. Eta orretan geratu da erloiuaren auzia, eta Zizili, ain barik. Ez orduari apaiñik, ez senargei zatarrik,<br />
ainbestean bere, tira. Erkiag BatB 160. Ainbestean onetsi dau ikusirikoa. Ib. 161. Erdera pixka bat ikasi zuan;<br />
kontuak ateratzen ere, ainbestean jarri zan. NEtx LBB 36. Bestek dioenez, hainbestean moldatzen omen nintzen<br />
eginbide zail horretan. MIH 368.<br />
c) En tal medida. Ainbestian amau euen ze beragan bakarrik eukan atsegiñik andiyena. Ur BulaAl 2s (BulaG<br />
504 alako moduan). Oietako bat, eta eziñ-esan-alako biyotztasun ta kemenarekin pasa zuena, izandu zan,<br />
obetutzen ainbestean aurreratu zan garaian bertan. 'Cuando ya iba la cura adelantada'. Aran SIgn 10. Etzaite<br />
ainbestean Juan Pedro estutu, / zergaitik ez dakizun ito dan ziertu. AB AmaE 272. Arriturik aita, bere erneguak<br />
eta biraubak ainbestean bildurtu eta ikaratuten ebela bere semea. Itz Azald 90. Bere griña zantar, ezeri bere<br />
jaramonik egiten ez eutsanak, ainbestean itsutu eban eze [...]. Ib. 104. Ba danok egiten dogu txarto, zerren<br />
ezkenduke lagun urkoa ainbestean iraindu bear. Ag Kr 136. Ainbestian dirala-ta [arrigarriak egin diran<br />
aurrerapenak], azaldu biar dautzubet [...] ikusi neban osakuntza bat. Kk Ab I 20. Zertatik, bestela, bere<br />
bizitzakoak ainbestean ezkutatu ta estali bearra? TAg Uzt 65. Lur gizen eta onean oso azkar etorri oi da, piñu<br />
azkarraren antzera, ainbestean ez bada ere. Munita 85. Ritmu orren irudi bikainak omen ziran Eladeko mutil<br />
gazte iatorrak, ez ainbestean ango iainkoen irudiak. Zait Plat 72. Eta zergaitik itxi zaitue / ainbestian baztertua?<br />
BEnb NereA 212. Ez zaio inori debekatzen bide berrietan barrena abiatzea. Oro bat esango nuke, hainbestean<br />
ez bada ere, elkar hizketari dagokionez. MIH 114.<br />
d) (En correlación con zenbatean). "¿En cuánto? en tanto, [...] zenbatean? ainbestean" Añ.<br />
e) Con ello. v. HAINBESTEZ. Eibartarra kontentu / etzan ainbestean, / gobernatu zalako / jokatzeko ustean.<br />
EusJok II 17. Nik uste neban uste, bide orregaz aldegingo neutsola neure zoritxarrari, ta alai ta pozik nengoan<br />
ainbestean. "Y estaba ya cuanto que alegre y de buenaventura". Or Tormes 49. Etzun ainbestean etsi, bere burua<br />
zuritzearren Mattinena loitu baitzun. Etxde JJ 163s. Mintzatu zakio emazteari damu bidera etortzeko gertu ote<br />
dagon eta baliteke gauzak ainbestean antolatzea. Ib. 187.<br />
f) Tanto como. Nunai azalduko naiz zu ainbestian. Imaz in Auspoa 24, 145. Iñoiz asmo ori artuta ba-nago<br />
ere, ez orain ainbestean. Anab Poli 137. Adeko berririk bear ainbestean ez izanik. Zait Plat 105.<br />
- HAINBESTE BAT. Tanto(s). Ainbeste bat on eta mesede beragandik artu zituen Golok alako gezurrezko<br />
asmazioak ezin egin zegizkiolakoan [zegoan]. Arr GB 91s. Ainbeste bat denboran hilltzat negar egiñ dizugu. Ib.<br />
133.<br />
- HAINBESTE BATEAN. Regular, medianamente. v. HAINBESTEAN. Nagusi diradenak ainbeste batian, /<br />
errenteruak berriz triste atian. Auspoa 105, 34 (ap. ELok 420).<br />
- HAINBESTE ERE. Tanto(s). Ainbeste ere urtean etxeden ta sufritu zaitut. Cb Eg II 108. Eta zuk egiñ<br />
dituzula anbestere pekatu Aren Majestade Santisimoaren kontra, etzaitu botatu tormentu andi aietara<br />
(Muruzabal, s. XVIII). ETZ 68. Nola sufritzen dizu zure biotz orrek kruzifikatzea anbestere bider. Ib. 69.<br />
- HAINBESTE ETA HAINBESTE. (Forma con reduplicación intens.). a) (Con sust.). Tantos y tantos; muchos.<br />
Ainbeste ta ainbeste euskaltzale izan, urkoak errezka yokatzea nai lutekenak, ta, nolatan ez dituen berak gure<br />
euskal-orriak lan gozo mamitsuz yosten. Ldi IL 83. Ainbeste ta ainbeste kristau aberats sandu egin dira ta<br />
zeruratu. Ir YKBiz 351n. Froga baita laster ahantziak zituela Jainkoak eremuan igorri hainbertze eta hainbertze<br />
laguntza. Zerb IxtS 39. Izan ere, ainbeste ta ainbeste kantazar goxo dira eusko-folklorean Arantzazuri-buruz.<br />
SMitx Aranz 185. Bere begiz ikusi nai dula esan genezake ainbeste ta ainbeste salmutan. Or QA 5. Ez ebazan ba<br />
ainbeste ta ainbeste gauza ostu munduan? Bilbao IpuiB 89. Ainbeste ta ainbeste lur-arlotan, basotza illun-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
513
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
kerispetsue, milleka urteetakoa, besterik etzan ikusten. Akes Ipiñ 23. Irakasle jator au, errian ainbeste ta<br />
ainbeste ikasle izanikoa. Erkiag BatB 80. India, Madagaskar eta ainbeste ta ainbeste erritan. Vill Jaink 167.<br />
Ilunpean ez balitza utz Elizak, betikotz, hainbeste eta hainbeste gizon eta emazte giristino. Ardoy SFran 18.<br />
Hainbeste eta hainbeste gogoeta daude hor mukuru. MIH 47s.<br />
b) (Como pronombre). "Insignis" piñua aldatu zutenak, orain etekin aundiak izan dituzte. Bañan... ainbeste ta<br />
ainbeste jartzen da orain... Munita 71. Orrela egiten diran otoitzak, ainbeste ta ainbeste, orri ta olakoeri<br />
egokitzen zaizkien. Or QA 4. Bizitzaren izenean, gizartearen izenean, gizonaren izenean or ari zaizkigu aldarrika<br />
ainbeste ta ainbeste. Vill Jaink 156. Ainbeste ta ainbeste izanik ez baitzegoan danak tapatzeko denborarik. Salav<br />
84. Nola esan berriz hainbestek eta hainbestek [...] lehen esana daukatena? MEIG II 59.<br />
c) (Con vb.). Tanto. Hainbeste ta hainbeste madarikatu. Azurm HitzB 63.<br />
- HAINBESTE IZAN (ainbeste da Lar, Añ, H, A). (En 3.ª pers. sing.). Tanto es, es lo mismo. "(Lo) mismo es"<br />
Lar y Añ. v. HAINBAT IZAN.<br />
- HAINBESTEKO (V). Ref.: A; Elexp Berg. a) Pasable, regular. "Lo regular, tal cual" A. "Udabarrixa txarra<br />
ein zeban baiña udia ainbestekua be badoia" Elexp Berg. "Nota txarrak orrek? Ainbestekuekin konformatzeko<br />
moduan zare" Ib. Cf. hainbestekotxo. Alogera ainbestekua da; baña bai ondo irabazija. Mg PAb 125. --Eta,<br />
arta-urte ona dezute aurten? --Ainbestekoa, jauna. Jaungoikoa ez da gutzaz aaztutzen. Aurtengo urtea baño<br />
txarragoak izaten dira. Zab Gabon 65. Bañan orain astean batez beste iru egun ainbestekoak izaten ditut. Sor<br />
Bar 56. Ainbesteko ikaslea atara nintzan. "Tan suficiente discípulo salí". Or Tormes 77. Giza-bizitza bat besterik<br />
eztago, eta bera ainbestekoa izan, kaxkarra. Vill Jaink 130.<br />
b) (V-arr-gip; hainbertzeko Dv). Ref.: Gte Erd 57; Elexp Berg. De tal magnitud. "Banajakixan kalamidadia<br />
zana, baiña ainbestekua..." Elexp Berg. "Sekula etxuat ikusi ainbesteko jente mordoik" Ib. Cf. hainbesteko. <br />
Alako arimako bake ta poza eze, ziñuan, ez ebala ainbestekorik artuko munduko urre guztija irabazi baleu ere.<br />
Ur MarIl 60. Ekaitz izugarri bat jaikitzeko, ta ainbestekoa, eze [...]. Aran SIgn 67. Guk ez degu gure biziya<br />
ainbesteko zalantzan jartzen. Sor Bar 102. Jaun zerukoak hainbertzekoak ikusten, eta gizonak nola egin zezaken<br />
hain kontu gutti haren merezimendu neurri gabekoez? Jnn SBi 45. Zergatik behar zuen ezarri atze batzuen<br />
eskuetan oraino hain gaztea zen arreba hura? hainbertzekorik gabe ere salba zitekela. Ib. 121. Agertu eban<br />
onerazpena, ainbestekoa izan zan eze, guztiak geratu ziran mirariturik. Itz Azald 133.<br />
(s. XX). Zer izango zan ainbeste jende, ainbesteko debozioarekin egun eder artan ekustea. Goñi 110. --Bai,<br />
usterik gutxienean Jaunak zerutik biraltzen digun doaia. --Ainbestekoa ezteitzot ba. Ag G 269. Baño zertaz al<br />
dire olako abarrotsak, olako gauzak, ainbertzeko mugimenduak? Eskual 11-4-1913 (ap. DRA). Ez du oraino<br />
hainbertzeko ephea, hauzoko sorro pullit bat guretua dugula. Barb Sup 76. Jetsemaniko baratzean ainbesteko<br />
naigabez betea. Inza Azalp 64. Ainbestekoak esaten ditute zuregatik eta... Or SCruz 73. Bearra lako irakaslerik<br />
ez da-ta, neure burua ainbestekoan beti ikusita, gau ta egun nola biziko, niñarduen nire artean. Or Tormes 51.<br />
Nor da bada, ainbesteko gauzak egiten omen dituen au? Ir YKBiz 204. Biotz-dardara zemaioen gazteari<br />
ainbesteko txaloak eta gorakak. TAg Uzt 230. Itxumustuan antola zuten / ordukoz estalpetxoa. / Aga ta arbastaz<br />
josia zanez / e'tzan ez ainbestekoa. SMitx Aranz 63. Gañerakoak [aritzak], egia esan, ez dira ainbestekoak; baño<br />
bai eder-bikañak. Munita 103. Auek Otxandaren esanekoak ziran eta beren errua etzan ainbestekoa<br />
orretxegatik. Etxde AlosT 60. Alpertxuagoak ainbesteko priesa ta iradumin bage urteten eben euren etxe<br />
zirkilluetatik. Erkiag BatB 14. Jakiña, uda motza izango da an. Ainbesteko alturan ez dago udara luzea<br />
izaterikan. Uzt Sas 349. Baiña ez zuan bere nagusiagandik pauso-muttur bat ere alde-egiteko ausardirik;<br />
ainbesteko beldurra zeukan biotzean sartua. Berron Kijote 224. Euskararen bizitza orain sendo eta tinkoa balitz,<br />
bide-aldatze horrek ez liguke hainbesteko bildurrik emango. PMuj in MEIG I 91.<br />
v. tbn. Tx B III 20. Anab Aprika 8. Onaind in Gazt MusIx 152.<br />
(Ref. a una magnitud indeterminada). Biak ibilli ziran iji ta aja ioranean [...] erriko mutill erramularien<br />
alde andiegiak esaten: au zirala, ta ori zirala; onenbeste edo arenbesteko bitartean errez egingo zituela uretan<br />
egin bear ziran bideak. Ag Kr 169.<br />
Zure eskutitza egongo dala / jaurtita aberen onduan, / ainbestekotzat [= 'por capaz de tanto, de tamaña cosa']<br />
eukitiagaz / ikaratuta nenguan. Enb 129.<br />
c) De tanto como. Fama dan ainbesteko / beiarik badute, / timoi gabe itsatsetik / ibilliko dute. Ud 155.<br />
Balitekela ark uste ainbesteko kalterik ez izatea-ta. Munita 43. Len ainbestekoa ez bada ere, eskeñi ona egin<br />
diote. Ib. 65. Ango eten gabeko joan-etorri ta txirrioak erotu ainbestekoak zirala. Anab Aprika 53.<br />
- HAINBESTENA. "Hainbertzena, chacun tant" Dv.<br />
- HAINBESTENAREKIN (Lh; hainbertzenarekin L, BN, S ap. Lh; Dv, H (+ han-)). Entonces, en ese momento;<br />
al momento. "Hainbertzenarekin [...] agertu da" Dv. "Eta Jesus hainbertzenarekin itzuli zen (HeH)" Ib. <br />
Hainbertzenarekin, nere bizi guzian egin ditudan ongi eta gaizkiak oro begien aintzinean jartzen zeraizkit. Dv<br />
LEd 174 (Cb Eg II 97 puntu artan bertan). Hainbertzenarekin, bi molsa diru heldu zaizko, bi Jaun aberatsen<br />
emaitzak. Laph 245. Hainbertzenarekin soldadu giristino bat ethorri zitzaion alde-aldera. Jnn SBi 145. "Zer<br />
duzu?" dio galdatzen Davidek; eta hainbertzenarekin ohartzen da musker batek duela bertzea izitu. HU Aurp 99.<br />
Hainbertzenarekin, keinu egiten dio emazteari eskuz eta begiz. HU Zez 57.<br />
(s. XX). Hanbertzenarekin bidea zerratua nuen alde guzietarik nere gibeleko lagunetara buruz. StPierre 12.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
514
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Hainbertzenarekin, oihu bat aditzen da hor. Barb Sup 48. Bainan, hainbertzenarekin, eta bet-betan, jauzi batean,<br />
elgarretarik urruntzen dira bi gizonak. Ib. 182. Hainbertzenarekin, itsasoa sartzen den arteka agertzen zaiku. JE<br />
Ber 91. Aita hurbildurik hainbertzenarekin, Jakobe joan zitzaion aintzinerat. Zerb IxtS 23. Zertarako othe zen<br />
Frantzia hola abiaturik, sukhar gaixto batek ez balu Jules II ereman hainbertzenarekin? Ib. 109.<br />
Hainbertzenarekin, ganibet-ukaldi bat bezala senditu zuen Karlosek sabelean. Lf Murtuts 27. Hainbertzenarekin<br />
P. Beranguer Baionesaren otoak jo du gibeletik. Herr 9-10-1953 (ap. DRA). Hainbestenarekin, neskamea itzuli<br />
zen sukaldetik. Mde HaurB 10.<br />
- HAINBESTENAZ ERE. a) (En correlación con zenbatenaz ere). Cuanto más (... tanto más). v.<br />
HAINBATENAZ. Zenbatenaz ere apalduago baikaituzkete mundu huntan, eta hainbertzenaz ere gorago<br />
izanen gare zeruan. Jnn SBi 74. Eta erran diteke zenbatenaz ere gehiago pairatzen baitzuen, eta hainbertzenaz<br />
ere gehiago handitzen zitzaiola pairamenen gosea eta egarria. Ib. 153.<br />
b) Mucho más. Eta bainituen, Frantziako arima argitu batzuk igorriak [...] prosesionearen egiteko asko<br />
puska eder [...]. Ezen gure baratzeko bidetan egin dugun prosesionea hainbertzenaz ere ederragoa zen. Prop<br />
1903, 165.<br />
- HAINBESTE (...) NOLA (ZEIN, NON, etc.).<br />
Tr. Documentado tanto en textos septentrionales como meridionales desde mediados del s. XVII. Apenas hay<br />
testimonios del s. XX. Además del uso más extendido con nola, se encuentra con zein en Añibarro, con zuña en<br />
Maister, con zeinda en J.J. Moguel y Astarloa, con zelan en Moguel y con non en Aguirre de Asteasu e Iturriaga.<br />
a) (Con sust.). Tanto(s) (...) como. "Tantos como, (c.) ainbeste ur tanta zein itxasoan dagozan" Añ. Ezen<br />
Iaunak egin darot / hain berze garazia / nola baitu saindutasun, / bothere, zuhurzia. Hm 162. Badut hainbertze<br />
borondate eta pasione, nola nahi benitz izan hobiala drano inklinazione, eta respektu ororekin. Tt Onsa 4.<br />
Eztezazüla deüsentako ere hañ beste lotsa üken [...] zuña zure bekhatier. Mst III 4, 3. Ez beñ bakarrik, ezpada<br />
askotan ta ainbeste bider, nola aire guzian lauso edo atomo diran. Cb Eg II 126. Borondate seindü hunen egitia<br />
hainberze amoriorekin eta fidelitaterekin, nola Aingüriek eta Seindiek egiten baitüte Zerian. CatLan 70s. Mamü<br />
harekila nian haiñbeste gozo mintzatzian, nola lotsa egin beitzeitan. Egiat 180. Eztabe ainbeste ondasun aterate,<br />
nola prestamentu onek guztiok daruezanak. CrIc 139. Esazu dakizuna, eta ez dezu ainbeste kalte egingo, nola<br />
egiten dezun itzerdi oriekin. AA II 224. Nire eska-bidiak baleukee ainbeste indar zure aurrian zeinda euki ebeen<br />
Doña Blanka Erregiña Franzijakuarenak. JJMg BasEsc 25. Ezteutsa inori bere Jaungoikuari ezkero ainbeste<br />
amodijo zor zein da berari. Astar II 83. Etzenduban ainbeste aserre eukiko, zein da gero. Ib. 106. Zergaitik<br />
beraganako ez daben ifinten nekazariak ainbeste ardura, nola abere txe, abelgorri, eta azienda beltzetara. Izt C<br />
183. Balautzu eman zeruak / zentzu hainbertze kaskoan / nola bizar kokotsean. Gy 42. Yainkoak eman baitu<br />
beharren etxeri / hainbertze arraizia nola tronueri! Hb Esk 38. Bi gizon haukiek ez dute hainbertze bihi bilduko<br />
nola lur goriko gizonak. Dv Lab 90. Emaiten da kasik hainbertze agordient nola sirop, gostuaren arabera.<br />
ECocin 49s. Emozu hainbertze taza ur nola beituzu litre likur. Ib. 52. Fucheoko hiriari deusek ere ez zezoken<br />
hainbertze atsekabe eman, nola Franzizko galdu behar zuelako berriak. Laph 222. Ez duzue behinere hain<br />
bertze gozo izanen munduko atseginetan nola karitate giristinozkoaren obra xarmagarrietan. Arb Igand 186.<br />
Azkainen ez omen da egundaino hainbertze sos sartu nola orduan. Zerb Azk 114.<br />
b) (Con verbos). Ontzian ainbeste dabill geldirik dagoena, nola bear asko egiten duena. Cb Just 46. Ez du<br />
beste gauzarik ainbeste maitatzen, non garbitasuna. AA III 393. Etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola<br />
azkenik mintzatu den yauna. Hb Egia 116. Bada Jesu Kristo ainberze dago hostiaren parterik ttipienean nola<br />
andienean. CatB 62. Haintzurtu berriak ez du hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Ez da mundu<br />
guztiyan / iñor kapaz danik, / dama, zu maitatzeko / ainbeste nola nik. Bil 136. Arritu zan jendia, baña ez orduan<br />
ainbeste nola gero. Bv AsL 125.<br />
(En contextos negativos, construcción usada para enfatizar el segundo miembro). No tanto (...) como. <br />
Alexandre, Cesar eta bertze antikitatian izan diren kapitain handiak, etziren hainbertze ohoratu, maitatu bere<br />
denboran, nola zu izanen baitzira glorios eta trionfant. Tt Onsa 2. Jangoikoak instituituzué matrimonioa,<br />
prokurátzeko ta azitzekó nórk bére húmeak, ez ainberze usteagátik bere ondasúnen heredero, nola<br />
karraiatzeagátik Jangoikoaren esklábo ta esklába. LE Matr2 82. Artuten dabenian damu txito andi bat, ez<br />
ainbeste galdu dabelako zerurako eskubidea [...], zelan bere aita ain on, ta ain maitegarrijari egin deutsan<br />
bidebaga, edo injurija gaiti. Mg CO 55. Gularen anditasuna eztala ainbeste neurritzen janariaren kalidadetik,<br />
nola jateko ansiatik. Gco II 64. Ez dio gure Jaun Jaungoikoak ainbeste begiratzen eskeintzen zaion doai edo<br />
gauzari, nola borondateari. AA III 361. Santa Teresa, S. Luis Gonzaga, Santa Maria Magdalena Pazis ill ziran,<br />
ez ainbeste gaitzaren indarrez, nola Jaunaren amorioz. AA I 411. Aserratutea eztago ainbeste egitekoaren<br />
balioan, zein personaren kondiziñoan. Añ GGero 216. Erropako lutubari, ez jakon ainbeste begiratuten<br />
kolorera, zeiñ da humilldade ta pobrezara. JJMg BasEsc 271s. Gizon jakin-naiekoen gogoak ez ditu ainbeste<br />
betetzen [...] lugortxeka baliosoak, nola bertan topatzen dituzten edergarri gaiñ gañekoak. Izt C 73. Negarkara<br />
dago, ez ainbeste besuan eta oin batean dauzkan oñaziagatik, nola menderatua izanak ematen diyon<br />
damutasunagatik. Bil 162. Lan hura txit garesti irten zitzaion; ez ainbeste egiñ zuen lapurreriagatik, nola ta<br />
luma arrez egiñ zituen lanakgatik. Arr May 27.<br />
c) (Con hainbeste usado como pronombre). Ta baldin kulpa bakar bat ikara eragiteko sobra bada: zer izango<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
515
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dira ainbeste ta añ pisuak, nola nereak diran? Cb Eg II 28 (Dv LEd 63 hainbertze [..] nola baitira nereak). Zure<br />
kasta izango / da, Abran, munduan / ainbeste non diraden / izarrak zeruan. It Fab 231.<br />
d) (Con adj.). Haren esku lan duna, agertu laneko / hainbertze baliosa nola gudutako. Hb Esk 41.<br />
- HAINBESTE (...) NON. v. HAINBESTE (...) NOLA.<br />
- HAINBESTERA, HAINBESTETARA. a) A tanto. Hañ bestetara duazü grazia hunen goratarzüna, nun<br />
gero jinen diren gaizen jakitia, miraküllien egitia [...], deüs ezpeitira hura gabe pheretxatü izaten. Mst III 55, 4<br />
(Ol orrenbesteraño). Ainbestera elduten da kristinauben itxumendija, ze zorakerija, loikerija, eta Errilijinoiaren<br />
kontrako ezaintasun onekaz uste dabe honretan ditubezala santubak. Astar II 54.<br />
b) A otro(s) tanto(s). [Iubilio Saindua] ehun urthetarik uen noizbait ehunetara, / hogoi eta bortzetarik orain<br />
hainberzetara. EZ Man I 25.<br />
- HAINBESTERAINO (V-gip ap. Elexp Berg; ainbesteragiño Izt 114v), HAINBESTETARAINO (hainbertze-<br />
Dv), Hasta tal punto. "Hainbertzetaraino ethorri ziren non, il en vint tant que" Dv. "Hainbertzetaraino<br />
samurrarazi zuen non, il le fâcha soi fort que, à tel point que" Ib. "Hainbertzetaraino jan zuen non leher-egin<br />
baitzuen" Ib. "Ainbesteraiño, hasta tanto. Ezizu esajeratu, ezta ainbesteraiño eta" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos. Las variantes con -ta- son propias de los autores del Norte (aunque<br />
hallamos ainbestetaraño en Lizardi).<br />
Hañ bestera drano juan izan düzu [...] nahikünte borthitza. Mst XV. Baña zu ainbesteraño aborrezitu zera,<br />
non orrezaz kontentatu etzera. Cb Eg II 68. Ainbesteraño itxutzera [...] etorri zan, nun bere anaia inozentea bere<br />
eskuz ill zuen. Gco II 68. Anbesteraño lasaitua dago mundua, non gauz oetan bear litzakean arreta ipintzen ez<br />
dan. AA I 479 (I 505 ainbesteraño). Emendatu zuen hainbertzetaraino batasun hura [...], non ez baitzuten bihotz<br />
bat eta arima bat baizen. Jaur 197. Esango dabe menturaz, kapitulu au luzegia dijoala, eta ez dala ainbesteraño<br />
aintzat artzekoa. Izt C 157. Bildur naiz gera nadin / burutik galduta, / ainbesteraño nago / enamoratuta. Bil 98.<br />
Zainak hainbertzetaraino bildu non zango hura bertzea baino anhitz laburrago gelditzen baitzen. Laph 16.<br />
Ainbesteraño elbarritu zuen eze, illa zalakoan [...] utzi zuen. Aran SIgn 51. Gure anima ainbesteraño / Jesus<br />
onari kostia, / azkenian ba pena izango da / Luzifer orri uztia. Xe 322. Eneban sinistuko ainbesteraño nik /<br />
euskaldun andra batek egin leikeanik. AB AmaE 274. Eta gero ainbesteraño birtutean aurreratu zan, nun santu<br />
izateraño igo zan. Arr May 24. Tinkatzen hainbertzetaraino, non Pachecok uste izan baitzuen [...] jaun horrek<br />
itho nahi zuela! Elzb PAd 64. Bezperetako eginbideak ez gaitu hainbertzetaino hertsatzen. Arb Igand 121. Iduri<br />
zuen behingo apezpiku bazela; hainbertzetaraino azkar eta erne ikusi ginuen. HU Aurp 68.<br />
(s. XX). Ezta, jauna, ainbesteraño luzatuko. Ag Kr 185. Gizona hainbertzetaraino da ez-deusa non gaizkian<br />
ere baitu hein bat. JE Bur 39. Haurrez eta jende larriz berehala zer nahi metatu zen, hanbertzetaraino nun<br />
soldadoak izan baitziren manatuak heien urruntzeko. StPierre 21. Ordun emandako itzak etzun ainbestetaraño<br />
beartzen, bere buruaren jabe ta iñoren estutzerik gabe eman lezaken itzak bezela. Or SCruz 115. Oraindik eztu<br />
iñork zabaldu / modu ortako dotriñik, / ez nun siñisten Txirritakuak / ainbesteraño zekiñik. Imaz Auspoa 24, 160.<br />
Labean hantu zen, hantu, hainbertzetaraino non labea bethe baitzuen eta hantxet tapatu. Barb Leg 140. Loti aien<br />
artean bainengoan. Ainbestetaraño eze, ezpainintzan etorri ere egin Arrasateko euskal-egunera. Ldi IL 134. Ez<br />
ziren orainokoan ohartu Jakulet hainbertzetaraino atxikia zitzaiola bere ama-ginarreba zenari! Lf Murtuts 34.<br />
Bere biziarengatik iñork ez zuan txanpon bat emango. Ainbesteraño auldu zan. JAIraz Bizia 85. Bizimodua<br />
ikusten degu / ainbesteraiño naastuta. And AUzta 115. Hanbestetaraino nun ihesari eman behartu baitzitzaion.<br />
Ardoy SFran 102 (164 hainbesteraino). Zertan lotsatu ainbesteraño / azaltzen zere burua? Uzt Sas 17.<br />
Hainbertzetaraino nuen hastiatu, ez baininduen gehiago nehork eskolarat moldatzen ahal izan. Xa Odol 27.<br />
Anbesteraiño sartu zan irakurtze ortan, irakurriaz pasatzen zitzaizkion gauak. Berron Kijote 32. Zenbait<br />
euskaldun hainbesteraino asaldatzen dituzten esanak. MIH 227 (252 hainbestetaraino).<br />
v. tbn. Hainbertzetaraino: MarIl XXIII (70 hanbertzetaraino, 27 hanbertzeraino). Hainbesteraino: PE 53. Bv AsL<br />
168. TAg Uzt 289. Vill Jaink 127.<br />
(Con nola). Tanto como. Lurreko ondasunai etzien ainbesteraño begiratzen nola lenago. Bv AsL 131.<br />
- HAINBESTERAINOKO (V-gip ap. Elexp Berg), HAINBESTETARAINOKO (hainbertze- Dv). De tal<br />
magnitud. "Hainbertzetarainoko, qui est si grand, si fort, ou tel que" Dv. "Jaiki zen haize bat<br />
hainbertzetarinokoa non haritzak errotik baitzaramatzan" Ib. "Para tanto. Eneban uste kaltiak ainbesteraiñokuak<br />
izango zienik" Elexp Berg. "Zetarako etaraittuzu ainbesteraiñoko zaratak? Ib. Baña ainbesterañokoa izan da<br />
zure gorrotoa Jesusen kontra, non kontentatu etzeran beiñ igaro zuan eriotzarekin. AA I 421. Ainbesterañoko<br />
aomena ta jasoa artu dute Azpeitiaren mugapeko arriak, ezik ifini dituzte bi lantegi urarekikoak Nabarria<br />
zerratzeko. Izt C 55. Lenagoko neguak ainbesterañokoak izan etziran, baña zazpigarren au guzizkoa izan zan.<br />
Arr GB 68. Ainbesterañokoa izan zan bekatuen damua, nun bere bi begiak ixuri zuten negarra iturri bik bezela.<br />
Zab Gabon 82. Onen ainbesterañoko eramankizunak arritu zuan letradu bat. Bv AsL 86. Hainbertzetarainokoa<br />
[ontasuna] non arrotzak elgarri baitaude, nola ezkiren guhaur huntaz hartuago. HU Aurp 195. Agintari andiak,<br />
Apezpikoai [...] eukiten eutsezan lotsa, itzal eta gizaona ainbesterañokoak ziran eze [...]. Itz Azald 171.<br />
Hainbertzetaradinokoa zen gaixtaginen errabia, non xehekatu baitzituzten [...] guziak. Prop 1900, 15.<br />
(s. XX). Ainbesterañoko otzak egingo ditu --ziyon medikuak--, komeni litzake denak sugurrak txorruekin<br />
tapatuta ibiltzia. Iraola 117. Gizon basaren barneko zorionik erhoena, hainbertzetarainokoa non bertze gizonak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
516
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
berak ez baitzaizko orduan deus. JE Bur 150. Santa Cruzek eztu bear bada Jainkoaren aurrean ainbesterañoko<br />
erantzun-bearrik. Or SCruz 9. Ainbesterañoko gorrotoa zion bere gorputz pekatariari. Manzi GPatroi 43. Baiña<br />
bistan da, gauza oiek eztute ainbesteraiñoko ajolarik. Vill Jaink 51. Gurasoei zor dien itzala ainbesteraiñokoa<br />
ote da, gero? Ib. 167. Hainbesterainoko arretaz eta bihotzez. MEIG III 67. Gaiak beharbada, garbiro esateko,<br />
ez dira hainbesterainokoak, ezta beti trebeki erabiliak ere. MEIG II 50.<br />
v. tbn. Hainbesterainoko: Lard 176. Aran SIgn 55. Ag G 105.<br />
- HAINBESTERAINOKOAN, HAINBESTETARAINOKOAN (hainbertze- Dv). "Hainbertzetarainokoan non,<br />
à un tel point que" Dv. Artarako egokitasunak, aiñbesterañokoan osotua izateko ark zeuzkanak. Aran SIgn<br />
113. Eta hekien errabia hainbertzetarainokoan handitu zen, non haren ondotik baitzabiltzan haren preso<br />
altxatzeko eta hilarazteko. Jnn SBi 24.<br />
- HAINBESTERAKO. "Para tanto. Ez ari asarretu, eztok ainbesterako ta" Elexp Berg. "--Bi illabeterako noia<br />
bakaziñotara. --Ainbesterako?" Elexp Berg.<br />
- HAINBESTEREKIN (Lh; hainbesteki S ap. Lrq; hainbertzerekin L, BN, S ap. Lh; H (+ han-)). a) Entonces, en<br />
ese momento; al momento. "Hainbestereki /hainbes!teki/, soudainement, tout à coup" Lrq. Bero huntarik lipar<br />
bat, / su huntarik huts inhar bat / o laztan' eretxeki / ahal banezazu zuri, / nintzatela zait iduri / sendo<br />
hainbertzereki. 'Aussitôt'. O Po 41. Hainbesterekin agertü zen aingürü saldo handi bat. Ip Hil 97. Eta<br />
hainbesterekin izidürak oro ohiltü ziren haren gogotik. Ib. 173. Bena hainbesterekin argi handi batek bethe zian<br />
haren khanbara. Ib. 174.<br />
b) Así, de este modo. v. HAINBESTEZ. Hainberzereki adbertitzen zitüt güthün hunzaz nola gure Errege<br />
jaunak [...] ordenatü ükhen dien. (1616). AZTH 22. Eragin zian trunpeta / Parisera enzün beizien, /<br />
hainbestereki berriak / Xarlemaiñari igorri zeitzen. Xarlem 1501. Con ello. Zure maitetasuna naikoa det, ta<br />
ainbestekin txit aberatsa naiz. ArgiDL 48.<br />
- HAINBESTEREN. En tanto, a tal precio (indeterminado). Erran zion: erran ezadazu, hain berzeren saldu<br />
duze landa? Eta erran zuen: bai, hain berzeren. TB Act 5, 8 (Lç hanbatetan).<br />
- HAINBESTETAN (Lh; hainbertzetan Lh). a) Tantas veces. Buru fuña zindutela zoramenduz bethea, / Iaun<br />
puxantaren legeak hainberzetan hautsteaz. EZ Man I 83. Elizak ez nau manatzen, urthean behin baizen kofesa<br />
nadilla, eta ni egiten naiz hainbertzetan. Ax 534 (V 343). Zeren hain bertzetan deliberatzen duzun hainitz<br />
ontasun egiteko, eta hain guti egiten duzun. SP Imit IV 7, 2. Zertarako ainbestetan [egin bear dezu señale hori]?<br />
CatBurg 12. Hañ bestetan erran, eta arzara erraiten deizüt. Mst III 37, 3. Zeren hainberzetan eta hain handizki<br />
ofensatü zitügün. CatLan 164. Zergatik ainbertzetan [egin bear duzu gurutzea]? Añ CatAN 13. Gizunak behar<br />
dizü ükhen hanitx ogen / hainbesteretan [sic] lanthatzeko nabelaren. Etch 640. Gure xapelak ere ibiliak ziren<br />
ixtilean eta lohian hainbertzetan, noiz-nahi lurrean ginelakotz eroriak. Prop 1902, 272. Hainbertzetan hitzeman<br />
Kristo haren ethortzeko denbora jin zenean. CatJauf 28. Zure biotzera dator, pekataria, ainbestetan pekatu<br />
larriz loitu dezun zure gogo edo animara. ArgiDL 45. Emen abestu omen zun Harritxabaletak ainbestetan<br />
aipatutako prefaziñoa. Etxde JJ 20. Eskubitara begiratu ta ainbestetan amets egindako arpegia illunbetan ikus<br />
banezakean. Txill Let 52. Larramendiren sorkariekin hainbestetan gertatu zen legez. MEIG VII 36.<br />
(Con zelan). Tantas veces como. Atera biar da odola gatx askotan, baña neure ustez, ez ainbestetan, zelan<br />
ateraten dan. Mg PAb 49.<br />
b) Otras tantas veces. Egunean iustuak ere [bekhatu beniala] zazpitan egiten baitu eta berriz hainberzetan<br />
desegiten. Harb 27. Geroz oihana lilitu da / bait' ar' orstatu lauretan, / ud' ere negu, negui' uda / gerthatu da<br />
hain berzetan. O Po 1.<br />
c) En tanto (tener, considerar). "Eztuzu hainbertzetan idukitzen, vous ne le tenez pas en si forte estime" H.<br />
- HAINBESTETARA. v. HAINBESTERA.<br />
- HAINBESTEZ. Con ello, con esto; así, de este modo. Iuiamendu partikularaz hainberzez naiz mintzatu; /<br />
dudan ea orain aldiz jenerala aiphatu. EZ Man I 60. Iduritzen zaitzu ezen baldin aithorra emaiten baduzu [...],<br />
hain bertzez konplitzen duzula. Ax 244 (V 164). Enzun zuenean [...] egotzi zutela erromakoek herritik Anibal<br />
bere etsai handi hura [...], eta hainbertzez, bere ustez, aitzinerat segurean iarri zirela. Ib. 30 (V 17; Añ GGero<br />
19 ainbestez). Eman zioela [...] arrebari ere hainitz emaitza, eta joia handi, eta hainbertzez despediturik,<br />
herrirat igorri zuela. ES 168. Hainberzez alientza hobeagotik da Jesus egina izan berme. TB He 7, 22 (Lç, Dv<br />
hanbatenaz). Pensatu zuten, Jesus / zalako erua, / buruan sartutzia / arantzaz korua; / ainbestez etzan ase /<br />
Kaifasen gogua. Xe 355. Etzan atzeratu ainbestez Bernardon ta eraman zuan semia Obispo Jaunaren aurrera.<br />
Bv AsL 48. Alere gizon aiek etzuten ezagutu nai an Jaungoikuaren eskua ainbestez. Ib. 95. Gogora ekarzu nola<br />
Jesukristo gure Jaunak aizeai eta itxasoari geldi zitezela agindu, eta ainbestez bereala sosegatu eta gelditu<br />
ziran. Arr Orac 247. Esker onez artzen dut zure ele beroa, / ainbestez alki balitz nire gurasoa. "Si se conformase<br />
con ella". Or Eus 114. Hainbestez horko erdaldunek bazuten laguntza bat horko euskaldunek ez zutena. MEIG<br />
IV 57.<br />
- HAINBESTEZ HAINBESTE (Lar, H). En igualdad de número. "Tantos a tantos, [...]. Lat., numero aequali"<br />
Lar. "Ainbestez ainbeste, hainbestez hainbeste bihurtzea, rendre en égal nombre" H. Hamlet-ek lenbiziko edo<br />
bigarren ukaldia eman badeza edo irugarren oldarraldian ainbestez-ainbeste biur badeza, su egin ditzatela<br />
arresi guziek beren kañoiak. "Or quit in answer of the third exchange". Amez Hamlet 176.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
517
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAINBESTE (...) ZEIN, ZEINDA. v. HAINBESTE (...) NOLA.<br />
- BESTE HAINBESTE (Lar, Añ; bertze hainbertze Dv; b. ainberze Lar, Añ (AN)). a) Otro tanto, la misma<br />
cantidad; otros tantos. "Duplo" Lar y Añ. "Otro tanto, berze ainberze, beste ainbeste" Ib. (v. tbn. Añ). Cf. ejs. de<br />
beste ainbeste, bertze hainbertze 'tantos otros' en Hb Egia 123, Jnn SBi 75, Inza Azalp 90, Ldi IL 69, Bilbao<br />
IpuiB 169, Gand Elorri 218 y MIH 196.<br />
Bertze hainbertze doblaturik / hagitz konsola nindeke. Gç 173. Eman ziozkan len izandu zituenak diña<br />
ondasun ta beste anbeste. Mb IArg I 195. Baña ots egin ziotenekikoa egin horduko, ots egiten zioten beste<br />
anbestek. Mb IArg II 343. Beste ainbeste, ta alako kutunik zurea bezalakorik, iñork ere eztit egin Bizkai alde<br />
ortatik. Lar, carta a Gandara 161. Juako eskatutera beste ainbeste lengua pagau baga. Mg CO 90. Neuk dakit<br />
eman ziola aurrez, ta prestatzez, gero beste anbeste biurtzeko zorrez. VMg 3. Eman zien lenengoai beren saria,<br />
eta beste ainbeste eman zien azkenekoai ere. AA II 178. Ziertu bazengoz bere zerbait kendu deutsubena, etzara<br />
orregaitik azartu edo atrebidu biar beste ainbeste kendutera. Astar II 157. Zilhoak behar du pia bat eta erdi<br />
beheiti eta bertze hainbertze zabal. Dv Lab 342. Hamar urrhats largo eta bertze hainbertze gora. Laph 41. Piper<br />
aldatubak [galdu ziran], bai; bañan nola ugari nituben, beste ainbeste baño geiago dakat oraindik aldatzeko.<br />
Sor Bar 23. Amasei ontzigaz an jako aurkeztuten, / berak beste ainbeste orduan dauz artzen. AB AmaE 96.<br />
Hogoi mila hil badira; bertze hainbertze baino gehiago kolpatuak. HU Zez 16.<br />
(s. XX). Ogei bat urte aitortzen ditu / gorderik beste ainbeste. Urruz Zer 76. Hamar bat metra luze, bertze<br />
hainbertze zabal. JE Ber 23. Bainan, bizi zaite luzaz oraino, eta Jainkoak nahi badu, urthe oroz bertze<br />
hainbertze izanen ditutzu. Barb Sup 177. Eunkida-lauren gaste azkerik; / buztarriz beste ainbeste. Enb 142. Ene<br />
maiteak, aurtengotzat / zuendako / erranen ditut bizpahiru / hamarreko. / Egizue bertze hainbertze / enetako.<br />
Etcham 95. Beste ainbeste jarrita ere / tirako zuten iriyak. Tx B I 249. Noiz-nai luzatzen zaio bost zentimetroz,<br />
noiz-nai beste ainbestez moztu. Ldi IL 46. Ez estutu [...] txarkeriak esaten ta egiten ba-dizkitzuete; neri [...] ere<br />
beste ainbeste egin didate. Ir YKBiz 199n. Egun bat edo geiago / atalondoan sartutzen. / Beste arenbeste edo<br />
geiago / eskaleretan igotzen (G-nav). A EY IV 194. Bizpahirur gizon hilak Frantzian, eta bertze hainbertze naski<br />
Espainian. Zerb Azk 102. Berrogoi metra! Brintxoa! Egin bezate behin bertze hainbertze Ezpeletarrek beren<br />
elizarekin! Lf Murtuts 20. Lau orri idatzik eta beste ainbeste idazteko itxuran an ari zan. JAIraz Bizia 88. Ogei<br />
lagunik etzegoan ardandegi eta txalupetxe artan, baiña beste ainbeste ta geiago bere. Erkiag Arran 13. Eztuzu<br />
bertze leku batean bertze ainbertze irabaziko. Izeta DirG 107. Bizarra kentzen ainbeste min artu zuan. Berak ez<br />
omen zuan arteraiño beste ainbeste sekula sufritu. And AUzta 61. Artian beste hainbeste agertuko ziran. Osk<br />
Kurl 119. Gure beharrian beste hañbestez. Herr 26-9-1963 (ap. DRA; interpr?). Ba ote dakie beste ainbeste<br />
emengo gazte askok? Alzola Atalak 65. Hura bera edo bertze hainbertze / jabiari turnatzia. Mattin 39. Ni ona<br />
[kalabozora] sartu naxela / direz iru urte. / Pozik pasauko neunkez / beste harenbeste, / libratzeko esperantza /<br />
baldin bagenduke (V-arr). Balad 218s. Pozik egongo dira Luis Mariano bere guztizkotzat daukatenak; Garatzaleak,<br />
beharbada, ez beste hainbeste. MEIG I 166.<br />
v. tbn. fB Olg 187. EusJok 122. Munita 59. Bertze hainbertze: Larz Senper 62.<br />
Lo mismo. Esaten dio [...] batari: [...]; ta beste zazpiri beste anbeste. Mb IArg II 290. Eman zien bere<br />
Apostoluei beste anbeste egiteko eskubidea. Mg CC 195. Eraman dituzu nere lagunak [...]. Nerekin zoaz beste<br />
anbeste egitera. VMg 69. Beste ainbeste diño besoa gaitik. Añ LoraS 25. Itxiko neuskijo [...] arerijo bati atian<br />
barrura sartuten? Ez. Bada beste ainbeste da, gurari deungiari geure goguan sartuten istia. fB Ic II 272.<br />
Zegaitik egingo ez dot beste arenbeste Jigante orregaz? JJMg BasEsc 177. Etsaiari dio halaber bertzeak / egiten<br />
bertze hainbertze. Gy 185. Beste ainbeste gertatu etzekieken. Lard 85. Beste hainbeste gerthatzen da aizo laneki.<br />
Ip Dial 66 (Ur beste ainbeste; Dv bertze horrenbertze; It oro bat). Orai bertze hainbertze diot larrez eta larre<br />
inguruez. Dv Lab 310. Andre Ortulanak, alargun gelditu zanian, beste ainbeste egin zuan. Bv AsL 96s. Noz<br />
gertatu da beste ainbeste? AB AmaE 196. Gelditu zuan [D. Josek] mandoa. Beste ainbeste egin zuan indianoak.<br />
Apaol 32. Mariak ere egin zuen bertze hainbertze. Jnn SBi 44.<br />
(s. XX). Gure egunetan Asia ta Afrikatarrak beste ainbeste egin dute. Inza Azalp 90. Laster eskuinekoak ere<br />
iduri du bertze hainbertze nahi laukegula egin. JE Ber 39. Egikera oneri zuzen eretxirik, beste ainbeste egin dot.<br />
Otx 6. Erronkari-ibar osoa / gizonez ustu. Beste ainbeste / Baretons Biarnokoa. Or Eus 208. Beste ainbeste<br />
berriro gertatu etzitzakien. TAg Uzt 223. Hamar minutaz geldirik atxiki ditut, ez baituzu beste hainbeste egin<br />
ahal izan. Mde Pr 94. Beste izaki bizi ta aundi orrezaz zergatik eztugu beste ainbeste pentsatu bear? Vill Jaink<br />
180. Lan egitea [...] ez da bapere atsegingarri alperrarentzat, eta iñoren menpean egotea beste ainbeste<br />
anarkista batentzat. Erkiag BatB 185. Beste aizpa gazteagoak ere beste ainbeste egin zuten. NEtx LBB 54.<br />
Urrengoko egunean berari pasa jatzon beste ainbeste (V-ger). Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. Ni gustura bizi<br />
naiz / andre ta haurrekin, / ta zuk bertze hainbertze / noiz behauzu egin? Xa EzinB 97. Betetasunak higuinerazi<br />
digu goxoa eta beldur gara ez ote zaien beste hainbeste gertatzen irakurleei. MIH 138.<br />
v. tbn. AA II 112. Astar II 105. CatLlo 35. Ur MarIl 25. Aran SIgn 85. Zab Gabon 32. Sor Bar 27. A Ardi 74.<br />
Balad 135 (V-ger). Ir YKBiz 353. Bilbao IpuiB 227. Arti Ipuin 37. Onaind in Gazt MusIx 147. Etxba Ibilt 480.<br />
Berron Kijote 180. Bertze hainbertze: Izeta DirG 96.<br />
(En correlación con zenbat). Zenbat artuten daben beste ainbeste emoten dabela. Ur Dial 61. Zenbat<br />
tokitan gure Aita-lenak egiten zuan bere egoitza, beste ainbestean agertzen dala aundi ta miragarri Jaungoikua<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
518
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Santu onengan. Bv AsL 184.<br />
(Con numeral). Otras tantas (tres, diez, etc.) veces. Iñori ezertan kalterik egin badiot, lau aldiz beste<br />
ainbeste ordaintzen diot. Ir YKBiz 367.<br />
b) (Con sust.). Buruko illeak beste ainbeste demoniozko suge zituela. Cb Eg II 210. Uts bakotxa doktrinan<br />
itzuli balei berze ainberze mantxa aurpegian. LE Prog 116. Berrogei eta hamar prinzesa / oro xuriz bestürik /<br />
beste hainbeste jentiloma / untsa harnagatürik. Xarlem 118. Bekatuak ezagutuaz agertu gabe dauden arteko<br />
konfesio ta komunioak dira beste anbeste sakrilejio. Mg CC 161 (CO 91 beste ainbeste). Egiten zuan goiz oro<br />
eun aldiz, eta arrats oro beste ainbeste bider. AA I 475. Beste ainbeste gorroto deutsa, kristinaubak, juzgu<br />
gaistuari Jaungoikuak. fB Ic II 225. Okasinoe billa dabilela nundik nora beste ainbeste gatx edo kalte egin al<br />
leijon. Astar II 24. Ain andija [atsakabia] ze nosbait pekatu mortalian jausi bada eztau beste ainbeste naibage<br />
artu. Ib. 34. Iru edo lau errealean ifinten dute beste ainbeste legua bideko erribilduetan. Izt C 54. Berrogei milla<br />
oñezko eta beste ainbeste zaldizko il. Lard 190. Beheiti begiratzen badut, [...] ikusten ditut [...] debru muthiriak<br />
[...]. Ezker-aldera begia ematen badut, ikusten dut bertze hainbertze debru. Dv LEd 169. Emaiten duzu baso bat<br />
arno eta bertze hainbertze salda. ECocin 5. Lau hogoi eta biga hil eta bertze hainbertze kolpatu khondatuak izan<br />
ziren. Elsb Fram 77. Saritzat emon eutsan beste ainbeste lur. Itz Azald 106.<br />
(s. XX). Frantziako hiririk tarroenak sei edo zazpi direla: Paris, Lyon, Marsella, Bordale, Lille, Tolosa,<br />
Nancy, Frantzia bertze hainbertze eskualdetan zatitzen baitute. JE Bur 47. Mordo bat egun ta beste ainbeste gau<br />
irarotakoan. A Ardi 130. Berrogoi eta hamar emazte, eta beste hainbertze haur ttipi. Barb Sup 37. Gitxienez<br />
baziran zortzireun inguru, / euren ganian beste ainbeste aingeru. Enb 33. Iru ukatze aien ordañetan beste<br />
ainbeste aldiz aitortzen du orain Yesus maite duela. Ir YKBiz 538n. Lan garazkiok sortuaz batera, beste ainbeste<br />
domu garazki [...] sakeleratu begiz. Eguzk GizAuz 154. Berrogeitamar txal, beste ainbeste urde. Etxde AlosT 15.<br />
Ikusgarri zan benetan hamar edo gehiago batera, beste hainbeste igel bailirean, ugesi ondoan iger egiten<br />
zutenean. Osk Kurl 157. Lau zezen [...] eta iñoiz uztartu gabeko beste ainbeste bigantxa. Ibiñ Virgil 118. [Eliza]<br />
hauk, ehun bat hurbil iduriz, beste hainbeste komentu. Ardoy SFran 85.<br />
v. tbn. Gco I 454. JJMg BasEsc 113. It Fab 166. Or Tormes 77. JAIraz Bizia 19. Bertze hainbertze: CatB 70.<br />
(En correlación con zenbat). Gorputzeko llaga ta eridak zenbat diran, beste ainbeste dei ta deadar ematen<br />
dizkitzu. Cb Eg III 290. Ta zenbat lagunen alzinean erraten den berze ainberze bekatu mortale yago da<br />
eskandaloarena. LE Prog 112. Zenbat bider [pipa] piztu, beste ainbeste bider zintzurra bustiyaz. Sor Bar 110.<br />
Zenbat itz kristau fededunak nere onran esaten dituzten, beste ainbeste urrezko lore dira. Arr May 146. Zenbat<br />
buru beste ainbeste bereizte ta sinestasun ba-dira. Inza Azalp 95.<br />
(Con numeral). Otras tantas (tres, diez, etc.) veces. Ez dela nihor utzi dituenik edo etxea edo anaiak [...]<br />
edo landak [...] izaiten ez duenik orai mende huntan ehun aldi bertze hain bertze etxe eta anaia [...] eta landa.<br />
TB Mc 10, 29s. Zeinak ez baitu izanen ehunetan bertze hainbertze etxe eta anaia [...] eta lur. Dv Mc 10, 30 (Ol<br />
eunetan beste ainbeste; Lç, He -tan hanbat, Leon -tan gehiago, Ker bateko eun alako, IBk, IBe ehun halako).<br />
c) (Seguido de adj. con -ago). Eta soiñu orregaz aldizka, aspaldi danik bertakotzat lez dauken Tolosako<br />
zortzikoa, jatorrikoa baiño beste ainbeste luzeagoa. Erkiag Arran 34.<br />
- BESTE HAINBESTEKO. Equivalente. Ezagutzen ditugu guziek St-Bertrand-De-Comminges elizako<br />
eskulturak [...], Frantzian ez nihun ez baita bertze hainbertzekorik. JE Ber 23. Berari be, edanda egoanean,<br />
senarrak emoten eutsola-ta, beste ainbesteko zigorradea nai eban bere Patxi gaxoarentzat be. Bilbao IpuiB<br />
226s. Ta lengo arria ezeze beste arenbesteko bat be jarri eutsen ganean. Ib. 50. Baño erleak bizkarra jarrita<br />
aboa urez betetzen zuanean, exerita gelditutakoak beste ainbesteko ura artu. Anab Poli 113. Lorea ipiñi zion. Ta<br />
[...] Polik beste ainbestekoarekin ordaindu zion kokotzan neskatx txoragarriari. Ib. 135. Aindurik ariñ ibilli<br />
zeilla, beste ainbesteko zoriona izateko. Etxba Ibilt 457.<br />
- BESTE HAINBESTETAN. Otras tantas veces. Amaika aldiz gure biotza eman diogu, ta beste ainbestetan<br />
berriz ukatu degu. ArgiDL 93. Iru indarralditan egiñalak egin zituen saskigillearen oinpetik limurtzeko, ta beste<br />
ainbestetan bota zuen zabal legarrera. Or Mi 60.<br />
- HONENBESTE (...) HAINBESTE. Tanto (...) tanto. Hunenbertze berek ezen utzten diotenean, / haiñbertze<br />
haiek diote hartzen bere xaindean. Gy 86.<br />
- ZENBAT (...) HAINBESTE. a) (Con sust.). Tanto(s) (...) tanto(s). Zenbat egunez xitu baituke [kontua],<br />
hainberze egun dituzke illhargiak. EZ Eliç XXXII. Ekusten dezu au egin dezakezula non nai, eta zenbat bider nai<br />
dezun, ainbeste bider. AA I 475. Erri onetan badira gitxienaz, zenbat baserrietxe, ainbeste iturri. Izt C 78.<br />
Hedatzen dute zenbat hazi hainbertze igeltsu. Dv Lab 197. Pisatzen duzu hainbertze libera sukre zenbat ere<br />
beituzu libera yus. ECocin 48. Beztelan zeinbait erri aenbezte euskara modu [...] irakatsi bearko litzakez. A<br />
Gram VIII. Buruaz gora botako dute / autsi dedilla eltzia, / zenbat puska egiñ ainbeste urteko / ejituen ezkontzia.<br />
Tx B II 67. Zotza zenbat bider tokiz aldatu dezun, ainbeste bider artu bear dezula agaiaren luzera. Munita 150s.<br />
Zenbat sendagille, ainbeste erremedio. MAtx Gazt 94.<br />
b) (Con hainbeste usado como pronombre). Baldin ordean xitzen badu hogoi eta hamarren kontua, zenbat<br />
egunez xitzen baitu, hainberzez hogoi eta hamarren kontua gutituko duzu. EZ Eliç XXVII. Alare, tripak, subak eta<br />
urak zenbat eman ainbeste eraman. Sor Bar 66. Zenbat jorratu ainbeste izan. Ib. 100. Ez, ez, asko dezu errial<br />
bat: zuek zenbat eman ainbeste gastatzen dakizute. Moc Damu 30. Zenbat platera beteta ekarri, / ainbeste ustuta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
519
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bialdu. Tx B 102.<br />
c) (Con vb.). Ene semia, zunbat ere zihaurganik jalkiren ahal beitzira, hañbeste eneganat igarenen ahal zira.<br />
Mst III 56, 1.<br />
hainbesteko. Cantidad. Cf. hainbeste (3), HAINBESTEKO. Abere-mota bakoitzak eta aben artean, abere<br />
bakoitzak, ainbesteko bat bear du. Ainbesteko oneri janari-neurria esaten zaio. NekIr 81. "Una cantidad<br />
determinada (dinero, generalmente). Saltzen dabe kotxe bakoitzeko ainbesteko bat emoten dotse" Elexp Berg.<br />
"Berak ainbesteko bat irabaziko dau ta beste guztia nausixandako izango da" Ib.<br />
hainbestekotxo. "Ainbestekotxoa da ori! (G-goi), ain gutxi balio duna, esateko" Inza Eusk 1972, 94.<br />
hainbesterainotu. Llegar hasta tal punto. Eta ainbesteraiñotu zitzaion gai ontarako jakin-miña ta<br />
zoramena, labra-lur onenetatik golde-lur asko saldu zituan zaldunketa-liburuak erosteko. Berron Kijote 32.<br />
hainbestetu, anbestetu (Lar). "Triplicar, hirutan anbatetu, anbestetu" Lar.<br />
hainbestetxo. "Tantico, [...] ainbestetxo" Lar.<br />
- HAINBESTETXOAN. Tanto como. --Eta urteberri egunian, luzitu al ziran? --Bai, senar-emazteak<br />
ainbestetxoan ere. --Ainbestetxoan bakarrik? --Um...! Asko geiago ez beñepeiñ. Urruz EEs 1915, 238.<br />
haindi. v. haraindi.<br />
aindo, ainto. Número. Gauz ederra litzake mendiaz unaindiko Naparroan irakurle-aintoa edatuko bagenio.<br />
Herr 10-5-1956 (ap. DRA). Aindo orren erroak ezaba-ezinak liratekekeala. Zait Plat 57. Eta [zitara] ain erakide<br />
/ izanik aindoz, gero ba dakar / erantzuki ideko. "Como está compuesta de números concordes". Gazt MusIx 85.<br />
Etzitzaion ari naiko neurtitzak aindo ta neurri izatea. Ib. 164.<br />
Cantidad. Andre batez bazuen "kamorretan" ainto. Agerre EG 1956 (3-4), 14. Tilin dio "kale"-ak aintoz<br />
xostailurik. Agerre Olerti 1959, 15.<br />
haindor. v. haidor.<br />
aindu. v. agindu.<br />
ahindu. v. arindu.<br />
haindur. v. aidur.<br />
aindura. "(G?), maldición" A.<br />
aindura. v. 1 andura.<br />
ainduraka. "Maldiciendo" A.<br />
aindurati. "Maldiciente" A. "(G), nombre que se aplica al diablo (Arr)" A.<br />
aindurrin(a) (Lar, Lcq 132, H), aindurria (det., H), ainduri (Hb ap. Lh). "Almaro" Lar. "Aindurria, almaro"<br />
Izt C 40 (en una lista de plantas). "Origan, marjolaine" Lh.<br />
ainean. v. AGINEAN (s.v. agin).<br />
ainegitu (añe- AN-arce ap. EI 106). Añadir. v. ainaditu.<br />
ainegu (añ- Ae), ainagu (Sal (+ añ-)), ainai (R (+ añ-)), anai (h- Aq 64 (R)). Ref.: VocPir 646; A (aiñagu,<br />
añai); Mdg 151; Iz R 284; CEEN 1970, 350. 1. Centeno. "Aiñai korrek belain egin dik (R), ese centeno se ha<br />
doblado" A (s.v. belain). En Aq 433 hay anigua (que Azkue recoge de éste); se trata de una mala lectura que<br />
debe corregirse por añegua. v. zekale. Gari ta añegua, berriz, ez ziran galdu, berandukoak ziralako. Ol Ex 9,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
520
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
32 (Ur galtxuri, Bibl galtzuri, BiblE zekale).<br />
2. "Añai (R), vencejo, atadijo" A. "Aiñegu, vencejo, atadura (AN-erro)" A Apend. Para su relación con la<br />
primera acepción, cf. CEEN 1970, 350: "Antiguamente se cultivaba el centeno exclusivamente para la<br />
fabricación de vencejos".<br />
aineguerri, añaguerri (Ae ap. EI 384). Campo de centeno.<br />
ainen (V-ger-m ap. A; H; añ- V-ger ap. A; Añ, msOch ap. A Apend, H). 1. Maldición; blasfemia. "Biraoa se<br />
llama a la maldición grave y añena a las invocaciones leves" Añ. "Maldición en que se nombra al diablo" A<br />
Apend. v. aineneko, ainenino.<br />
Tr. Propio de la tradición vizcaína. Lo hallamos con ezarri en CrIc, Añibarro, Uriarte y Zaitegi, con esan en<br />
Echeita y Otxolua, con jaurtiki en Azkue.<br />
Ta aserriaz, besotik oratuta esan eutsan, kenakit emendik milla demonio ta añenakaz. CrIc 60. Ezarri bozuz<br />
biraoak, añenak eta madarikazioak. Añ EL 1 129. Ezarten dozuz juramentuak, biraoak, añenak; aserratuten zara,<br />
ordietan zara. Añ LoraS 18. Jesusen odolari berari birao, arao ta añenak ezarten deutsezanak. Ur MarIl 111.<br />
Oraingo umeaak ez dabe entzuten euren gurasoen aotik, madarikazinoak, birauak, añenaak eta loikeriazko<br />
berba zantarraak ezpada. Itz Berb I 169. Karlosek ezeban iñoiz esaten añen edo biraorik. Echta Jos 107. An dira<br />
añenak, didarrak, eztabaida andijak, begirakun itxelak, eskuba baionetara eruatiak...! Kk Ab I 92. Norbere<br />
buruari naiz beste iñori gaitzen bat opa-izatea da añena. KIkV 68 (KIkG 56 madarikatzea). Norbaitek añen<br />
(blasfemia) izugarriak Yainkoaren aurkakoak yaurtiki zituen. A Itzald II 76. Eta aobeteko añenak esan ta esan,<br />
abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera. Otx 134. Burutuz diardute añenak: lurpean zetzatenak bixtu dira.<br />
Zait Sof 49. Ori egin zunaren aurka arao ta aiñenak ezarri zitun. Ib. 172.<br />
2. (Aq (G), A; añ- Añ, Izt 72v). (Euf. para designar al diablo). "El de los tales aiñena, y se aplica al diablo (G)"<br />
Aq 314. "Revestírsele el diablo, deabruak, añenak artu" Añ. "Mentar al diablo o maldiciones sin deseo, añeñak<br />
(aipatu)" Izt 72v. "Aiñenak artu dau, se ha apoderado de él el diablo" A. Diabrubai, Aneñai, ta demoniuaren<br />
izena nosbait artuten badabe, uste dabee, pekatu ikaragarri bat egin dabeela. Mg CO 240.<br />
- AINEN-AURTIKIKA. Lanzando maldiciones. Amurru bizittan bigurtu zan etxera, añen-urtika. Otx 167.<br />
Añen-urtika ari zan. Zait Sof 195.<br />
- AINEN-HOTS. Añen-ots (ruido endemoniado) gure barren boluko / matillak, eraingi latza, / ario gaiztoz<br />
okertu zaigu / zuzen-gorako ardatza. EA OlBe 98.<br />
Etim. Se diría que ainen es el gen., empleado eufemísticamente, de haina 'el tal'; v. tbn. el derivado aineneko,<br />
infra, y ainenino, cuya terminación se explica fácilmente por V demonino.<br />
hainenbeste (hañenbeste S ap. Lh). "Autant" Lh.<br />
aineneko. 1. Diablo (usado en maldiciones). Kapitanak bere ausardia ta kolera bizian besotik artu ta: "ken<br />
adi ortik milla añenekorekin" [= 'mil diablos'], maldizioa egin zion. Cb Eg III 390.<br />
2. (G ap. A (que cita a Ur); añe- Izt 19v, H). Maldición; blasfemia. v. ainen, ainenino. [Kaifasek] deadar<br />
egin zuen: blasfematu du; añenekoa bota du. Lard 447. Apostoluai gaizki-esaka ta añenekoakin eraso zieten. Ib.<br />
507. Onezkero lekukoen zer premia degu? Ona emen non orain aditu dezuten añenekoa. Ur Mt 26, 65 (Lç, He,<br />
TB blasfemio, Ur (V) blasfemija, Dv, Leon burho, Ip burhau, Echn arnegu, Ol, Ker, IBk, IBe birao). Nere Aita<br />
zerukoaren kontra gaizki esan eta birauak edo añenekoak botatzen dituzte. EE 1885b, 547. Bera utsean<br />
idukitzea, eta bere kontra botako zituzten añeneko eta blasfemi izugarriak begiratzea! Arr May 131. Ausardia<br />
dute nagusi, nasaikeria adiskide, indarra lege, añenekoa ziri ta zigor. Ag G 217. Añenekoak edo blasfemiak. J.I.<br />
Elizalde Kristauaren 34 (ap. DRA).<br />
3. "Añeneko (G), maldiciente" A. Ez dagokio ere zu zeran bezalako Birjiña garbi bati, gizon illtzalle ta<br />
lapur añeneko gaiztoen artean egotea. Jauregui 237.<br />
4. "Aiñeneko (V-m, B), maldito" A. Irabelarrezko gerli aiñenekoa ontziño batean zekarrela. "Cursed".<br />
Amez Hamlet 44.<br />
ainenekoka. Maldiciendo, blasfemando. Atzenik eskui-ezkerretan ipiñi ziozkaten lapurrak ere, besteak<br />
bezala, isekaten zuten; eta biak añenekoka ziarduten. Lard 460s.<br />
ainengile. (El) que maldice. Aintziñako biraolarien gisan, aiñengille aen antzera, besoak zabal, baiñan<br />
madarikatzeko ordez parkeskeko oiuak egiñaz. Erkiag Arran 187.<br />
ainenino (añe- Izt 19v, H), ainanino. 1. Maldición. v. ainen, aineneko. Ez leuke onek maldizione, birao ez<br />
añeniñorik ezarri gura, baña eztau itxi gura jokua nun botaten dituzan usterik ara juan arren eztituzala botako.<br />
Astar II 17. Birao, maldizinoe, demonino eta añeninuak botaten ditubezanak. Ib. 94.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 521<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. ainanino (Vc ap. A; añaniño V-m ap. A; Añ). (Euf. para designar al diablo, usado en maldiciones y<br />
exclamaciones). "Demonio" Añ. "Aiñaniño (Vc), demonio. Es eufemismo de demoniño" A. Milla añaniñua!<br />
Baña zelan...? Ag Kr 86. Eta Txuri jaikitzen ikusirik, añaniñoa! bai zankoak erabilli gure zaragi-mutillak. Ag G<br />
310. O ez, etzan irudipena: zerbait zijoakion zuzen zuzen beraganuntz! Aiñaniño arraio pola! Ib. 156.<br />
(En gen.). Del demonio. Milla aiñaniñuen agurea! Ag AL 37. Jaki barria ipiñi bear, da ipinten egoan<br />
bitartean, arutzagoko lagunak karraspio andia eskuetan, Añaniñuena! Ag Kr 142. "Añaniñoen atso sorgiña" /<br />
esanda, danak arrika, / artzen dautsoe asto zar ori / aurretik arin-arinka. Enb 167.<br />
(Usado como adj.). Adarbegia idoro ezpazendu, zeurea zan jokoa. Adarbegi añaniñua! Ag G 106. Ni alkate<br />
banintz, gurdi bati uztartuta erabilliko ziñuzket, aida, añaniñuok! antxe, koipea kendu ta gerria bigundu arte. Ib.<br />
168.<br />
- AINENINO-AURTIKIKA. Profiriendo maldiciones. Eta birao, madarikazinoe eta añenino urtika ifinten<br />
dabela. Astar I 271.<br />
ainenka (aiñ- V-ger-m ap. A). "Maldiciendo" A. Ikustekoa zan orduan Perrandes, argimutilla eskerrean<br />
da goroztiko makilla eze bat eskuman eukazala, aiñenka ta biraoka. A BeinB 84. Biotza itzen bidez lasaitu bear,<br />
emagaldu bat iduri, ta aiñenka, illearro naiz sukal-morroi bat antzo! Amez Hamlet 80.<br />
ainenti (aiñ- V-ger-m ap. A). "Deslenguado, maldiciente" A. Añen (blasfemia) izugarriak Yainkoaren<br />
aurkakoak yaurtiki zituen, ta berak ogea utzita gogorki aurpegi artu zion añentiari. A Itzald II 76. Beterrea<br />
bera, eztarri garrazduna, aiñenti utsa. A EY II 116s.<br />
aineper. "Aiñeper (V-ger), pezones, piezas que se meten en el cubo de la rueda, para que el eje no salga de ella<br />
(hay cuatro en cada rueda)" A. v. MASTAR-AINEPER (s.v. 2 mastar).<br />
haineratu. "(L, BN), mettre au point" Lh.<br />
ainezka. v. anezka.<br />
haingabe (H), ainbage, ainbaga (V ap. A (que cita a Mic); Añ). 1. (Adv.). Sin ello. "Sin tal cosa, privado" A.<br />
Tr. Aunque se documenta sobre todo en autores vizcaínos, tbn. se encuentra en Harizmendi y en autores<br />
guipuzcoanos.<br />
Enetzat [emazteak] daukan obena da ainbaga egotea. "Estar sin ella". Mic 13v. Zeinbat bider egin deusteezan<br />
andrai laztanak, apaak, edo ukiera ezaiñakaz poluziñoagaz edo ainbaga. "Con polución o sin ella". Cap 104.<br />
Intenzino hau sorzen da zure amorio proprialetik, bizios baita: ordea hain gabe konsolamendu hek bere buruz<br />
heldu. Hm 201. Borondate gaiztoz [...] erraiten diren hitz lohiak [...], mortal; hain gabe, b[enial]. Harb (ed.<br />
1690), 470. Ama Birjina aflijitua / itxi itzatzu begiak / estali zaite, aingabe ere / asko darama Semeak /<br />
tormenturikan. Bast 48. Guztirako biar da jakiturija andia: bada aiñ baga, ez maesu, ez mediku, ez juez ona izan<br />
deiteke. JJMg BasEsc 79. Guztijak artuten ezpadabee munduban eureen pekatubeen kastiguba, ez dira aiñ baga<br />
geldituko. Ib. 101. Obeago da izatea lan onzurkiro edo ekonomiarekin, ain gabe milla baño. NecCart 5.<br />
Muxarrak ere [oge] biguiña nai du, / iñor ain bage ez gelditzen. Or Eus 79. Baiña goreskizun bage egoteko ta<br />
ain gabe zer dezakegun aztertzeko, gaizki bizi bear al dugu? Or Aitork 293. Gauza arrunteri etzaie buru ematen,<br />
ez puntuz, ez ain gabe. Or in Gazt MusIx 18.<br />
(El) que no es tal. Demagun, Trasimak: inor ereslari izendatzen duzu ta beste norbait ainbage. Zait Plat<br />
143.<br />
2. (Sust.). Falta de ello. Konponduba da emakumiaren honragarrija: aiñ bagiak agertuten dau emakumeen<br />
alpertasun, ez jakin ta ardura bagetasuna. JJMg BasEsc 195.<br />
- HAINGABEKO (ainbako V ap. A). Falto de ello. Naijago dau pena dunagaz edo mindunagaz berba egin,<br />
oidanez, ain bagakuagaz baino. fB Ic I 71. Eskatuten deutsut indartu ta gogortu daizuzala fedean fededunak:<br />
argitu ainbaakoak. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 522<br />
mende.<br />
2 109. --Gatx andiaren gurarizkoa bada [biraoa], ilgarria. --Eta ainbagakoa danean?<br />
Itz Azald 99. Aldameneko laguntxua topau nai eutsan alaba ainbakoari, ama zoli eta erne arek. Erkiag Arran 89.<br />
(El) que no es tal. Zelango lagunagaz izan-tzan: ezkonduagaz, ainbaakoagaz, boto-kastidadeko-dunagaz.<br />
Añ EL 2 147. Azturuba bailitzan andikijak eta ainbakuak entzun egitten eutsena. Otx 92s.<br />
- HAINGABEKOAN. Sin hacerlo. Nik gura neunkeana da ze, oneetatik bidea artuta, edo ainbagakoan, nik<br />
baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek geiago ta ederragoak egin balegiz. Zav Fab RIEV 1907, 91.<br />
Aun no siendo así. Otseiña edo ogitukoa izanik, ta zeure soldateari gitxi eretxirik, edo ainbaakoan,<br />
ugazabai ezer ostu badetsazu. Añ EL 2 150.<br />
- HAINGABERIK. Sin ello. Dala nai txaarragaz, dala ainbagarik [...], sarri esan deutseezu zeure umiai. fB<br />
Ic I app. 14. Botikakua artuten da biar danian, gaixo danian. Ainbagarik osasuna jaditxi ezin danian. Ib. 115.<br />
Ain bagarik irago geintekezala, aintzakotzat burutazinoian sartuten jakuzan gauzen gurarijan. fB Ic II 254.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Begiratuten eutsen ondo dirutxoari, etxe-saria ordaindu bear zanean, ainbarik aurkitu ezeitezan. Echta Jos 13.<br />
Mutillak ez eukon dirubaren maitasunik [...]. Ain barik geratzen zan bakotxian [...]. Kk Ab I 109. Eta aginak<br />
apurtu eustazan. Ordu ezketiño, ain barik nago. Or Tormes 21. Gauza asko eiten dan lez diruaz erosi, / ainbarik<br />
daguana ezta ondo bizi. Enb 164. Aspaldiko urtiok eta urtiotan beste jantzirik eztogulako erabilli soñian eta ain<br />
barik etsi be ezkeunkelako emen egingo. Otx 118. Buruko eliz-zapiak ipinten ziarduen bidean yoiazala, eta<br />
ainbarik yoian andrazkoak ere, atarira eltzean, sudur-zapi zuri garbiren bat [...] ezarten eban buru-gaiñean.<br />
Erkiag Arran 170. Agur, Zizili martzala, erloiu jabe izan, eta ain barik geratu dana. Erkiag BatB 165.<br />
Sin hacerlo. Nor beraren eskuban itxi dau Jaungoikuak, naijen daben estaduba artutia. Nai badau ezkondu.<br />
Nai badau ain bagarik. fB Ic III 324. Edo berak atzera yaubeari biurtuteko esan eutsun gauzarik, ainbagarik<br />
badaukazu. Añ EL 2 133.<br />
Aun no siendo así. Ea sabeleko seiña galduteko aleginik egin [...]: edo ain bagarik, zeure erruz galdu, edo<br />
galduteko bidean yarri izan tzareanez. Añ EL 2 143.<br />
haingabekotasun, ainbakotasun. Falta de ello. Opariña, barriz, txiro ixatetik dator eta txirotasuna,<br />
ainbakotasunareanik. Otx 151.<br />
aingaina. "Aingaiña, tanto (V-ple)" A Apend.<br />
haingatik. "Aingatik (BN), por lo tanto, por ello" A.<br />
aingera. v. 1 aingira.<br />
aingeru (V, G, AN, L, BN; Urt II 90, Lar, Añ (G, AN), Lecl, Dv, H), aingeri (AN), aingiru (AN, L, B, Ae, Sal;<br />
Dv (AN-mer), VocB), ainguru (BN, Sal, S, R; Arch VocGr, VocBN, Gèze, H (S)), aingru (Sal), angeru (V-plearr-oroz;<br />
Lcc, Mic 5v , SP, Añ (V)), angiru (AN-egüés-erro-ilzarb), andderu (AN-larr), anguru, ingeru<br />
(AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 4; A (aingeru, ainguru, aingiru, angeru); Lh y Lrq (aingürü); Iz R 300,<br />
ArOñ; Etxba Eib; Echaide Nav 205; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (aingiru).<br />
1. Ángel. "Ange. Angeru araldea, troupe d'anges" SP.<br />
Tr. De uso general. La forma mejor documentada es aingeru. Los autores suletinos usan aingürü --Eguiateguy<br />
(180) angürü--, y los roncaleses ainguru, forma que tbn. se encuentra en escritores bajo-navarros (Dechepare,<br />
Sallaberry y, en alguna ocasión, Laphitz (71)). En Lazarraga y en toda la tradición vizcaína antigua hay angeru<br />
(forma que por lo demás sólo se encuentra en Pouvreau); más adelante se documenta en Barrutia (309),<br />
Cardaberaz (CatV 92), CatLlo (35) y CatBus (22), y, alternando con aingeru, en Urquizu, Añibarro e Iturzaeta.<br />
Apenas hay testimonios del s. XX. Aingiru se encuentra en textos alto-navarros, baztaneses (CatB 91,<br />
Echenique) y aezcoanos (CatAe 40), además de en algunos labortanos como Axular (de modo exclusivo) o<br />
Etcheberri de Sara (junto a aingeru); tbn. en Harizmendi en una sóla ocasión (63), tal vez errata. En la tradición<br />
alto-navarra, ya desde los primeros textos, aingiru compite con aingeru: la primera se encuentra en unos versos<br />
de 1619, en Beriayn, SermAN (2r), Elizalde (47), Lizarraga de Elcano y en un viacrucis de principios del s. XIX<br />
(FLV 1988, 148), mientras que la segunda se da en Beriayn, CatUt (14), Lizarraga de Elcano y CatUlz (25). En<br />
textos salacencos (Samper, CatSal 41) se encuentra la forma aingru. En DFrec hay 37 ejs. de aingeru y 6 de<br />
angeru (todos de Larrakoetxea).<br />
Ainguruiak zuien goarda ararteko sainduiak. E 65. Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik / ainguruiak<br />
bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Ezen kargu emanen drauela hizaz bere aingeruei, eta bere eskuetan<br />
eramanen autela. Lç Mt 4, 6 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe aingeru, Ip aingürü, SalabBN<br />
ainguru, Echn aingiru, Samper aingru, Hual a¸)guru; Arriand gotzon). Igor zedin Gabriel Aingerua. Lç Lc 1, 26.<br />
Joango dira / onak nor bere kontuan; / jarriko dira / angeruakin zeruan. Lazarraga 1200r. Zeruak asko balio<br />
deue / eta ango aingeruak (1610). TAV 3.1.21, 120. Aingiruen erregina / Orierriagan xarririk (1619). Ib. 3.1.24.<br />
Aingeru sanduak Iaunau akonpañatzen dutenak. Ber Trat 109v (32r aingiru). Zeru gorak gehiago eztire<br />
higituren, / ezen aingeruek dute hekin artha utziren. EZ Man I 81. Zeren berdin aingiruek iasanen zutela, min<br />
hartzetik begiratuko zutela. Ax 135 (V 89). Leelengo partea artu zan angeru san Grabielen salutaziñorean. Cap<br />
40. Non gurekin batean Angeru sainduek iaten eta edaten baitute. SP Imit IV 11, 5 (5, 1 aingeru).<br />
Jaungoikoaren Aingeruak bisitatu eban Maria. CatAnz 2. Jainkoari ematen gloria, bozkarioa aingeruei,<br />
deabruei izialdura. Gç 29. Angeru mila / gure menditik / igaro dira (N. Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Aingürü eta<br />
saintü orotan gañen izateko. Bp I 148. Non bide hunetaz berezi baitu abre mutuetarik, eta egin aingiruen<br />
iduritako. ES 176 (87 aingeru). Santuren bat edo aingeruren bat. OA 50. Aingeruak dire Ispiritu huts batzuek<br />
gorphutzik gabeak. CatLav 33 (V 25). Begira dagoz aingeru ederrak. Urqz 86 (67 angeru). Zu gardatzen eta<br />
defendatzen zaituzten Zeruko Aingeruak. He Gudu 97. Aingürü elibat bezañ xahü haren aitzinian ebili. Mst I 19,<br />
1. "Ez dezu perillik", esaten dio aingeruak, "Jangoikoak gordeko zaitu edozein tokitan". Mb IArg I 368. Altura<br />
andian zegoen deabrua beste aingeruakin. Cb Eg II 6. Aingeruak etzion Birjiñari Jainkoaren izenik aitatu. Lar,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
523
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
carta a Gandara 161. Aingeruak ihardetsi zuen: ez duzu zeren nere izena galdetu. Lg I 224. Deitzen tüzte aingürü<br />
hunak. CatLan 28. Jarzerá aingiruen máian. LE Prog 106. Aingeru guziak, Jainkoak egin zituanean, onak ziran.<br />
Ub 8.<br />
(s. XIX). Josep justua / aingeru on batez / abisatua. Monho 92. Bializió Jangoikoak aingerubát ogibatéki. LE<br />
Ong 24r. Eta zeinbat geijago aingeruben begijetan, ta Jangoikuaren aurrian? Mg CO 206. Zerren urtengo dabe<br />
angeruak, da aterako dituez deungak oneen artetik. Añ EL 1 46 (40 aingeru). Eta au izan zan aingeruak<br />
kondenatu zituan, eta demonio biurtu zituan soberbia. Gco II 22. Etzien Jaunak eman aingeruai [...] onenbeste<br />
esku. AA II 225. Non aingeruen garbitasunak berak haren aldean ahalgetzeko ta goibeltzeko baitzuen. Dh 273.<br />
Ta eurak uste dabee aingerubak baixen garbi dagozala. fB Olg 183. Egin behar dugu othoitz aingeruei<br />
[corregido sobre ainguruei] eta sainduei? CatLuz 17. Minzatzen denian jenteki aingürü bat üdüri da. Etch 542.<br />
Haren grazia justu egiten duenak ixituko ditu gizon eta aingeru guzienak. Jaur 343. Zure soldaduak / dira<br />
aingeruak, / zure gidaria / da Jesus andia (Marcha de San Ignacio). It Fab 201. Gedeonek aingeruari siñale bat<br />
eskatu zion, nor zan ezagutzeko. Lard 126. Aingeruen kargua bethe dezadan nahi duzu. Dv LEd 132. Ez dire<br />
lurrekotz aingeruen solas eta argiak. Hb Egia IX. Gizon hori arrotza da, arruntak ditu soinekoak, aingeru<br />
batena du itxura. Laph 52. Aingeruak tronpeta / duanian jotzen, / anima ta gorputza / joango gera zuzen. Ud<br />
110. San Migel Aingeruari agindu zion. Arr May 94s. Aingüriak jaisten dira haren sor lekhiala. Ip Hil 91.<br />
Aingeruak eskurik / daroe [arimea] beti aurrera. Azc PB 265. Aingeruak zeruan euki oi daroen gozatasunagaz<br />
esan eutsan aitari. Ag AL 85. Jaungoikoak zerurako eginiko aingeru bat [da demoninoa], gero [...] betiko<br />
infernuan ondatua izan zana. Itz Azald 185 (87 angeru).<br />
(s. XX). Zerutik jatziriko / angerua zara. Echta Jos 28. Ez othe nuenez han ikhusten, nere aitzinean, zerua<br />
deitzen duten tokian badirela dioten saindu edo aingeru hetarik bat? JE Bur 137. Egurats emea [...] aitonilloben<br />
arpegiak igortzitzen aizan, bigun bigun, aingeru lumaz bezela. Ag G 281. Aingeru baten antzera beti /<br />
bizi izandu zan ura. Urruz Zer 23. Aingüriak khantüz. Xikito 1. Izen gozoagorik, ezti ta samurragorik, / entzun<br />
ote dakioke aingeru-eliari? A Ardi 143. Nehork ezagutzen ez zituen gizon eder batzu mendiz mendi ibili ziren,<br />
mezu horrekin; aingeru zonbeit, segur! Barb Sup 163. Yainko onak aingeruekin zuzen bitza txalupa ta urresagarrak.<br />
Or Mi 95. Zeruan ezin zenbatu ala dagozan aingeru ta deunak be badakuske. Kk Ab II 137. Txerrenak<br />
pozik duaz oben egitera / baña zainduten gabez zeure aingerubak. Laux BBa 22. Aingeruak berak baño malizi<br />
gutxiagokin itzak yosten zitun. Ldi IL 84. Jaunak agindutako zerua aingeruentzat itxirik, lurra zeru egin nai<br />
dabe. Eguzk GizAuz 188. Zeruko aingeruak ekarritako emakumetan onena! Etxde AlosT 45. Adixkide ona<br />
Jainkoak bialtzen digun aingerua da. JAIraz Bizia 104. Zeren aingerua egin nahi duenak animalea egin dezake.<br />
Mde Pr 352. Aingeruak abestua bailitzan, kanta gozo, gogo betegarriok entzunarazi zituen. Erkiag Arran 195.<br />
Geu be samin-aldiak / ez gaitzan okertu, / Jaunaren aingerua / guri be bialdu. BEnb NereA 177. Txikia,<br />
aingerua bezela, bere sieskatxuan lo. Ugalde Iltz 23. Ez bildurrik izan, Jose, esaten dio aingeruak. MAtx Gazt<br />
20. Aingeru batek bazerabilan ote? Ardoy SFran 128. Aldare zurian / aingeru sail zuriagoak / adoratu ninduen /<br />
belaunbikaurik. Azurm HitzB 60. Aiñgüriak elizan. Casve SGrazi 64. Aingeruaren ahotan ipintzen du [hitz hori]<br />
hain zuzen ere. MEIG I 209.<br />
Persona de gran bondad, honestidad o inocencia. "Gure aurre aingiru bet da" Izeta BHizt2. Cf. IC II 174:<br />
"Chomin Angerua, que quiere decir 'Domingo o Dominguito Ángel'". Estanislao nobizio santutxoarenak, zeña<br />
animan, ta gorputzean aingeru eder garbi egin zenduen. Cb Just 148. Aingeruba da geure adiskidia; baña ez<br />
edozein modutakua, ezpada aurkitu al ginaikian leijal eta zinzuena. Astar II 288. Ume, edo obeki esateko<br />
aingeru ark ixuritako negar malkoak. Urruz Zer 118. Haurrean aingeru, gaztean, oi! zein garbi! Zby RIEV<br />
1908, 416. Oi haur maitea, bai min handiak jasan beharko ditutzu, bainan zu bezalako aingeru garbiak<br />
Jainkoaren baithan ahal duke bethi fidantza. Arb Igand 86. Eztok aingerua [Motrollo], baña beste erkiñaren<br />
aldian gixon-itxurea yaukok beñipein. Kk Ab I 35. Aurtxo txikia ziñanean, orduan bai, aingerua ziñan; gaur,<br />
ordea, aingerutasuna galdu ez badezure, galtzeko arrixku aundian ikusten zaitut. ArgiDL 3s. Espos maiteak,<br />
aingeru eder, / ehun urtetan hil ziren. Etcham 153. Euren egikeretan aingeru argiak. Enb 162. Olerkaria du<br />
aldamenean: aingeru azpildu-gabea. Ldi IL 40. Ume ori aingeru bat dek. JAIraz Bizia 65. Azken arnasa eman<br />
zun Etxahuniako aingeru zoragarriak. Etxde JJ 263. Pekatari handiak ziran gero gure asabak... Euren aldean<br />
gu aingeru batzu gera. Osk Kurl 183. Ai Peru! / Alabak ez dira aingeru. NEtx LBB 387. Aingeru bat da. Lab<br />
SuEm 188. O, Ahetzeko urretxindorra, / Lapurdiko aingerua, / munduan bizi zeralarikan / arkitzen dezu zerua.<br />
Azpillaga in Mattin 24. Ni ere ez naiz sortu aingeru umila, / nitan da gizonaren kitzika kiskila. Xa Odol 251.<br />
(Ref. a los niños en gral.). Gizona aratuten inguruak, / nun ete direan akulluak; / "Amatxo!" deadarrez<br />
aingeruak, / aitak jo eztaian, koitaduak. JanEd II 48. Ia noiz joaten geran ire aingeru berri ori ezagutzera. NEtx<br />
Nola 27. Eta aingeru gaixo bat ari zen, debruaren orde, ifernuko suaren akulatzen. JEtchep 22. Amodiotik<br />
aingeru hori / kontzebitu den ordutik. Xa Odol 221.<br />
(Ref. a mujeres jóvenes). Egiterren ondo zure agindua, / tristerik baia noa, neure angerua (V, s. XVII).<br />
ConTAV 5.2.14. Orra nere kariñoa zenbateraño allegatzen dan, nere aingeru maitea. Zurea, Pepe (G, 1761).<br />
ASJU 1983, 21. Isabel bigarrena, / aingeru maitea, / Erregiña gurea / berdiñik gabea. Echag 212. Nere<br />
maitasun onek / falta du ordaña, / etzait ongi portatzen / aingeru liraña. Bil 63. Maite dut eta ezin erran aingeru<br />
bat maite dudala. Elzb Po 184. Riktrudis euskal mendietako aingerua. Ag AL 53. Zeruko lili, aingeru bitxi, /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
524
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zuek emengo billera / argiz betetzen dezue, baiki, / ta usai txit emez gañera. EA OlBe 41. Eta leengo burubide ta<br />
xedeak aldaturik, beste batengan pentsaten asi; beste aingeru bat begiz jo. Erkiag Arran 160. Ezkondu naian<br />
bazeok emen / etzekit zenbat aingeru. Basarri 28. Sei ziren, sei aingeru dotore. Arti MaldanB 209. Etzion lan<br />
ederra eman [...] bere irugarren aingeru arekin! NEtx LBB 126.<br />
(Usado irónicamente). Nik ekarri ditut iru "aingeru", aspaldiko zarrak: Subemandile, Mirue eta Zapelatza,<br />
iru lapur lenbiziko mallakoak. Izeta DirG 43.<br />
(V-gip ap. Etxba Eib). Niño muerto antes del uso de razón. "Aingerua izan da gaur, Untzaga kaletik" Etxba<br />
Eib. Cf. infra AINGERUTAN. "Anai, elkarrekin il bearrak ote?" Jaunak nai dunean. / Laztan zagun elkar<br />
anai Aingerua dugula tartean. / Irurôk batera Jaunak ar gaitzala Bere magalean. Or Poem 528. Aur dirala il<br />
diran oiek, aingeru dirala esan oi yunagu. Or QA 4. Gure Potxolori emanaz musu, / zerura eraman dute aingeru.<br />
NEtx Antz 119. Nork erranen du zonbat "aingeru ttipi" zerurat hegaldatu den hola. Ardoy SFran 319.<br />
"Aingürü (S), aingeru (L, BN), [...] enfants vêtus de blanc (ou de noir) qui escortent le cercueil dans les<br />
enterrements; céroféraires" Lh.<br />
Figura, imagen de ángel. Aingeru beltza eskubetan dubela. Alz Bern 55. Bular-umeak artu-ta, andreak /<br />
asma dutenaz apaiñik, / Aingeruari mun dagiote, / beren aurrak eskañirik. Or Eus 261. Bi aingeru urhezkoek<br />
beren hegalez kutxa estaltzen zuten. Zerb IxtS 40.<br />
(Uso adj.). Non handikan segitu baitu Dotor Aingiruaren [= 'el Doctor Angélico'] eskola eta eginbidea. ES<br />
144 (cf. Tt Arima 24: S. Thomas eskolaren ainguriak). Santo Tomas aingeruak dionez. Lar SAgust 4. Santo<br />
Tomas Dotore Aingeruaren bizitzan. Cb Eg III 234. Santo Tomas Doktore Aingeruak [...] erakusten duenaz. AA<br />
III 366. Alaba aingeru bat zizuten. NEtx Antz 151. Pekatu astunik dezunik, eztakit beintzat [...]. Oso aingeru<br />
zeranik ere, eztet uste. NEtx Nola 29.<br />
2. (V-och ap. A), angeru (V-och ap. A). "Niña del ojo" A.<br />
- AINGERU AITZINDARI. "Ángel de la Guarda, Aingeru [...] aitzindaria" Lar.<br />
- AINGERU BEGIRALE (H; beirale Dv; angeru begirale SP, Añ). Ángel de la Guarda.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional; lo emplean tbn. J. B. Ayerbe y Orixe. Aingeru begiraleari egiteko<br />
othoitza. Mat 292. Mundukoen faboreez dutenean etsitzen / aingeru begiraillera begia dute itzultzen. EZ Man I<br />
123. Badakigu, baduela gutarik bat bederak, Iainkoak emanik, nork bere aingiru begiraillea. Ax 557 (V 356).<br />
Amaren sabelean gatzatu zinen pontutik bazenduen aingeru begiralea. Hm 228. Zure angeru begiralea. SP Phil<br />
505. Aingeru Beiraillea. Gç 59. Ene aingiru begiralearen inspirazinotikako obra eta efetua. ES 194. Zure<br />
aingeru begiraleari eta zure patroin sainduari zenbait othoitz egiten diozutelarik. Brtc 14. Aingeru begiralea,<br />
lehenago haren salbamendukotzat hanbat egin izan duena. Dh 138. Eta nere aingeru beiraleak erraiten darot:<br />
Ongi merezitua duzu gaztigu hau. Dv LEd 207. Iñazioren hil berria jakitean, nigar egin zuen Errumak, aingeru<br />
begirale bat galdu zuela. Laph 251. Non ez diren lagunduak beren aingeru begiralez edo bertze zeruko<br />
aingeruez. Elsb Fram 160. Ene Aingeru begirale Saindua, begira nezazu. CatJauf 3. Aingeru begiraleari jarria<br />
[altara] bat. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60. Sekulan ez nintzen etxetik atherako, nere aingeru begiraleari othoitz bat<br />
eginik baizen. Barb Leg 149. Ango Aingeru Begiralea aipatzen yunate. Or QA 1. Bere Pariseko aingeru<br />
begiraleaz orhoitu zen. Ardoy SFran 197.<br />
v. tbn. CatLav 437 (V 207). Jaur 410. Jnn SBi 100.<br />
- AINGERU BEGIRARI (aingürü begirari S ap. Lh). Ángel de la Guarda. v. AINGERU BEGIRALE. Eta<br />
egia deia Jinkoak nori bere aingürü begirari eman deriküla? Bp II 133. Behar dügü beraz gure aingürü<br />
begirariendako hanitz ezagütza üken? CatLan 30. Adoratzen zütüt, Jauna / Jinko gloriaz bethia / eta zü<br />
erremestiatze zütüt / aingürü begiraria. Abraham 141 (ap. DRA). Ene aingürü begiraria ene khantian<br />
iratzarririk egon zite. UskLiB 25 (tbn. en CatS 126). Aingürü begirariari. Ip Hil 259. Aingeru begirariak<br />
lagunduko ote zion... Or SCruz 48.<br />
- AINGERU BEGIRATZAILE. Ángel de la Guarda. Ararteko ezarten deriozielarik Birjina ama saintia, zien<br />
Aingürü begirazale, Patron Saintu, eta beste saintiak oro. FPrS 29.<br />
- AINGERU-BELAR (G ap. A; Urt II 90 (-lh-), Lar, H (-lh-), Lcq 95; aingeru-bedar V ap. A; Lar, H;<br />
angerubedar LandHizt 368, A). Angélica. "Aingeruberarra, angélica" Izt C 40. "Angélica, hierba aromática y<br />
temprana que se pone sobre las llagas" A. "Angerubedar (msLond), hipericón, androzemo (Bot.)" Ib. Denbora<br />
batez fama handia omen zuen aingeru-belharrak erremedio bezala... Zangarrak badu bere gisako usain<br />
borthisko bat. Zerb GH 1932, 230. Garitzak, aingeru-bedarrakin batera ta bestera igortzi ezkero kentzen dira<br />
(V-m). A EY IV 242.<br />
- AINGERUEN OGI. Pan de los ángeles, pan eucarístico. Aingeruen ogia, atsegin eta kontentamendu suerte<br />
guztiak dituzuna. Mat 263. Gutienean bederen bazko inguruetan / aingeruen ogi hura formatu zen mugetan. EZ<br />
Man I 19. Zeren eztagoka nihoren merezimenduari [...] angeruen ogia iatea. SP Imit IV 5, 1. Aingeruen ogi<br />
bizia / gizonak du ohoratzen. Gç 114. Ikhusi zitit aingürien ogiaren jaliak urdentako ziren magitxen jatez plazer<br />
hartzen. Mst III 14, 1. Zer indarrak ematen diezte aingeruen ogi sakramentatuak [...] fededunei? Mb IArg I 271.<br />
Aingeruen ogiaren errezibitzeko. Brtc 71. Bada ze arpegigaz elduko nas Angeruen Ogia jatera? Añ EL 1 156.<br />
Artu dezu komunio santua, aingeruen ogia eta Zeruko mana. AA I 463. Aingeruen ogi sakratu hura. Jaur 191.<br />
Huna Aingeruen Ogia nun dugun, / zeruko bidean hazkurri'ta lagun. Zby RIEV 1908, 210.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
525
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Tt Onsa 84. Ch III 14, 1. Mg CC 119. Monho 138. Dv LEd 245. Aingürien o.: UskLiB 106.<br />
Atez-ate bildutzen dezuten ogia, da aingeruen ogia, zeren kristau fede-dunen biotzak aingeru onak mugi oi<br />
dituzte ematera. Bv AsL 82.<br />
- AINGERU-EZKILA. Repique a la hora del Ángelus. Ua an, eta bereala aingeru-ezkilla. Or Eus 51.<br />
Aingeru-ezkilla. Ordûn areago dandarekin leia. Or Poem 528. Gingan eguzkia. Gaiñeko muñotik itzul egitean /<br />
Aingeru-ezkilla Lizartzan, Orixen, urren Azkaraten. Ib. 529.<br />
- AINGERU EZPATARI. Ángel exterminador. v. AINGERU HILTZAILE. Aingeru ezpataria neu izan<br />
banintzon, bera ilgo ñonan nik eta kitu (V-ger). A EY II 171.<br />
- AINGERU FUNDITZAILE. Ángel exterminador. v. AINGERU HILTZAILE. Aingeru funditzailearen<br />
ezpataren kontra bere borthen gainean ezarri zuten bildotsaren odolezko seinalea bezala. MarIl 90. Nola hekien<br />
arbasoak begiratuak izatu ziren aingeru funditzailearen ukhaldietarik. Jnn SBi 8.<br />
- AINGERU GAIZTO. Demonio. "Ángel malo, angeru gaistoa" Lcc. Luziferrek [...] emaiten du halaber<br />
zenbait aingiru gaixto, eta deabru tentatzeko. Ax 557s (V 356). Aingeru gaixtoak, eta arima gaixtoak behin<br />
damnatuz geroz. Tt Onsa 30. Aingürü gaisto batek therritatü dü Eba. Bp II 98. Zerua santuz ta onez betetzeko ta<br />
fededun onak aingeru gaistoen kataderak arzeko. Mb IArg I 177. Aingeru gaistoai jarraitu diezu? Bada bildur<br />
zaite orien kalteaz. Cb Eg II 51. Iges egin alako aingeru gaiztoagandik. Mg CC 119. Arrituko dira Luzifer eta<br />
bere aingeru gaiztoak. AA III 539. Ah! Ainguru onaren itxuran ainguru gaixtoak nabila. Laph 71. Aingürü<br />
gaistuek edo debriek badieia gizunen galtzeko photere handirik? CatS 22. Aingeru gaixtoak geroztik / debru dire<br />
ifernuan. Zby RIEV 1908, 205. Zer izan da aingeru gaixtoen edo debruen gaztigua? CatJauf 53. Satan eta<br />
munduan aron dabiltzan aingeru gaizto oiek. Or QA 56.<br />
v. tbn. Ub 10. Aingeru gaixto: CatLav 34 (V 25). Dv LEd 100. Aingürü gaisto: CatLan 29.<br />
- AINGERU GALDU. Demonio. Aingeru galduak, deabruak. Inza Azalp 42.<br />
- AINGERU GALTZAILE. Demonio. Aingeru galtzalleak ez jotzeko ta gaitzik ez egitteko. Inza Azalp 17.<br />
- AINGERU GORDETZAILE (Izt 11v (-alle), H; angeru gordetzalle Añ). "(Ángel de la) Guarda" Añ. <br />
Aingeru gordetzallea zaindu ta gorde nagizu gaur. Añ EL 1 5. Eta gogotan artu zelan Angeru Gordetzalleak<br />
daroian zeure mezatarako pausuen kontu ederra. Añ EL 2 16. Dei egin biar deutsa [...] aingeru gordezailiari. fB<br />
Ic III 278. Nor izango da bere lekuan beste aingeru / gordetzalla bat bere ume zurtz gaixoentzat? AB AmaE 168.<br />
- AINGERU GUARDA. Ángel de la Guarda. Emoten deusku Jaunak geure aingeru guardia. Astar II 282. Ez<br />
inos bildurrik euki aingeru guardiaren aldetik utsune edo faltarik izango dala. Ib. 290. Gero izan zan [neure<br />
emaztea] aingeru-goarda gure etxean. AB AmaE 169. "Cuando queremos que alguien se vaya decimos: dule<br />
(doala) aingeru guardi(a) lagun" Etxabu Ond 104. "Aingeru guardi lagun jun zaitxe (zaite)" Ib. 104.<br />
- AINGERU GUARDAKO (V-gip; Lar; angeru g. Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) Ángel de la Guarda.<br />
Según el editor, hay aingiru guardiako en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales.<br />
Angeru goardakoari. Cap 130. Aingeru Guardako [...] nere zai, lagun on leiala bezala, pauso guzietan ibilli<br />
zerana. Cb Eg III 300. Poloniako Erreinoaren Aingeru Goardiakoa. Cb Just 148. Badu orrek Aingeru<br />
guardakoa. CatUt 59. Gure Aingeru Guardakoa begira dagokigula. Gco II 43s. Baña Aingeru guardakoa bera<br />
izango da zure bigarren salatzallea. AA III 459. Emoten deusku Jaungoikoak Aingeru guardakua. Astar II 284.<br />
Zu zera nere aingeru guardakoa. / O! Zer ona zeran neretzako. Bil 158. Aingeru guardakuak / anpara gaitzala.<br />
Xe 402. Aingeru Goardakoak beti deust lagundu. AB AmaE 261. Aingeru Guardakoak zaitu gaitzala ordu<br />
guzietan! Salav 68.<br />
v. tbn. Mg CO 157. Moc Damu 33. Aingeru guardiako: CatLuz 17. Aingeru guardieko: CatUlz 26. Aingiru<br />
guardiako: CatB 40. Angeru guardako: CatLlo 97. CatBus 56.<br />
b) (V-m, G-bet; FauMar 26). Ref.: A; Arzdi Peces; Zubk Ond 235. "Raya, pez marino de cabeza muy pequeña<br />
en relación a su cuerpo, que es casi circular; anda casi tocando el fondo (del agua)" A. "Pez ángel" Arzdi Peces y<br />
Zubk Ond 235.<br />
- AINGERU GUARDARI. Ángel de la Guarda. Arima ona denean gorputzetik athera, / hurbilltzen zaio<br />
aingeru guardaria aldera. EZ Man I 132. Manatzatzu, othoi, hekin / aingeru guardariak, / ekhar dietzetzen bere<br />
/ librantzaren berriak. EZ Noel 133.<br />
- AINGERU GUARDATZAILE. "Ángel de la Guarda, (c.) Angeru Guardako, [guar]datzallea, zaitzalea,<br />
begiralea" Añ.<br />
- AINGERU GUARDAZKO. Ángel de la Guarda. Bada zuk bauzu aingiru goardiaskoa? CatAe 40 (CatSal<br />
41 aingru goardazkoa, CatR 41 ainguru guardazkua).<br />
- AINGERU GUARDIANO. Ángel de la Guarda. Arte hortan imayina zaite, zure bihotzaren barrenean<br />
aditzen duzula zure aingeru-gardianoaren boza. He Gudu 100.<br />
- AINGERU HILTZAILE. Ángel exterminador. v. AINGERU FUNDITZAILE, AINGERU HONDATZAILE,<br />
AINGERU EZPATARI. Aingeru hiltzailleak hei / daroe barkhatuko / zeñen bekhokitan baitu / merka hau<br />
aurkhituko. EZ Noel 103. Gau batean itto zittuan aingeru iltzaleak Egiptoko lenen jaio guziak. Inza Azalp 42.<br />
- AINGERU IRAZEKI. Serafín. Cf. Lar: "Serafín, ángel del primero y Supremo Coro, hitz onek esan nai du,<br />
irazekia, Jainkoaren amodioz sutua, amorezko suak eta garrak dariozkana, Serafiña". Gogora ekarzu nola<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
526
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aingeru irazeki edo Serafin eta Espiritu doatsuak adoratzen eta serbitzen duten Aur Santu eta Zeruko Errege<br />
hura. Arr Orac 158s.<br />
- AINGERU JAGOLE (V ap. A; jagole H (V); yaole Izt 11v), ANGERU JAGOLE (+ jaole Añ (V), a. jaola (V)<br />
Añ (s.v. ángel)). "(Ángel de la) Guarda" Añ. Pekatubak triste zaukazanian, Aingeru jaoliak bialdu deutsu<br />
atsakaba ori. Astar II 283. Eskariak egin eikiezuz, baita sarri Yaungoikoari, [...] zure Angeru yagoleari. Añ EL 2<br />
22. Aingeru jaoliaren aurrian. Ur MarIl 71s. Gogoratuten naz, beti dagoala neure ondoan neure Angeru-jaolea.<br />
Itz Azald 76. Gure Aingeru Jaolak zaintu gaitzala! Ag G 158. Bai, jauna, gizon bakoitzak dauko bere Aingeru<br />
Jagolea ta neuk bere bai dot neurea. KIkV 20. Une larri artan aingeru iagoleak andi-andirik zaituko bailukean<br />
ikusiko luke bere burua. Zait Plat 102.<br />
(Usado como exclam.). Aingeru jaola! Austiñ zera zu, elgetarra! Ag G 191. Aingeru jagolea! Baiña, baiña,<br />
eurak izango ete dira ba? Orrek egingo eztaben okerreriarik egon be eztago-ta. Erkiag Arran 57.<br />
- AINGERU-KANPAI. a) Repique a la hora del Ángelus. Eguerdiko naiz illuntziko aingeru-kanpaiak otsegiten<br />
badau, bertan txapela erantzi eta errezetan ditu zintzo iru Agur Mariyak. Kk Ab II 189.<br />
b) (V-gip (+ kanpae)). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Repique de niño muerto. Aingeru kanpaiak, zeñen umia ete<br />
da?" Etxba Eib.<br />
c) "(V-gip, G-goi), campana menor de la torre" A.<br />
- AINGERU LEHENENDAITZ. Principado, miembro de uno de los coros angélicos. Prinzipaduak edo<br />
angeru lenendaitzak, arkangeluak edo goiangeruak eta angeruak. Itz Azald 75.<br />
- AINGERU-LEGE (G-goi). "Funerales [...] de párvulo" JMB AEF 1923, 119.<br />
- AINGERU-LILI (aingürü-lili S-saug ap. Lh). "Souci (bot.)" Lh.<br />
- AINGERU-LORE. "Aingeru-lora (V), flor de la angélica, angélica" A. "Aingeru lora (Calendula arvensis),<br />
maravilla silvestre" Elexp Berg. Negu baltzian gagozalarik / udabarrija dirudi, / etxe ontako anderañua /<br />
aingeru-loren irudi. Enb 90. Garbitasunen ezaugarritzat / aingeru-loraz jantzirik. BEnb NereA 197.<br />
(Fig., ref. a niños). Urtzik jantziko dau baratz ori / aingeru lorakaz zeuen pozkarri. Enb 203. Aingeru lora<br />
au, zein zan ezpada / Berriotxotar Balendin? Ib. 81.<br />
- AINGERU MENPETZAILE. Dominación, miembro de uno de los coros angélicos. Dominazinoak edo<br />
Angeru menpetzalleak. Itz Azald 75.<br />
- AINGERU HONDATZAILE. Ángel exterminador. v. AINGERU HILTZAILE. Onetan Dabidek<br />
Jerusalenen gañean ikusi zuen Aingeru ondatzallea, ezpata eskuan zuela, eta kolpea ezartzera zijoala. Lard 205.<br />
Eta hamargarrena [Egiptoko zauria], guzietan lazgarriena, aingeru hondatzailearen urrats markak. Dithurbide<br />
42.<br />
- AINGERU-HOSTO (L, BN; ainguru-osto BN-arb). Ref.: A (aingeru-bedar). Angélica. "Aingeru hostoa,<br />
angélique" GH 1930, 225.<br />
- AINGERU-OTOITZ. Ángelus. Aingeru-otoitza. ArgiDL 77.<br />
- AINGERU-SU. "(Vc), llamarada, fuego ligero y alegre" A. Garra arturik, berêla billa nai zerua, / ezin<br />
zuzenagorik jun da aingeru-sua. Or Eus 115.<br />
- AINGERUTAN. (Morir un niño) en edad inocente. Argi biribillen erdian bi M ikusi netunan. Nor ta ote<br />
dira? A, bai! Matxin eta Matxolo. Aingerutan il ziran senideak. Or QA 188.<br />
- AINGERU-TXILIN. Repique a la hora del Ángelus. "Ene ba! --esan eban-- egunsentia eldua da onezkero";<br />
aingeru txiliñok gaur larunbata dala adirazoten daustelako. Erkiag Arran 155s.<br />
- AINGERU ZAIN (Izt 11v; angeru zaina Añ (V)). Ángel de la Guarda. Erregutu, ta sarritu eskariak<br />
Jangoikoari, Jesus biotzekoari, bere Ama maite, Angeru zain, ta zeure bitarteko Santu-Santai. Añ EL 1 18. Auxe<br />
da Aingeru zain edo guardia aurretik juatia. Astar II 283. Angeru zain gordetzalleari. Añ EL 1 46.<br />
- AINGERU ZAINDARI. Ángel de la Guarda. Aingeru Zaindariari. ArgiDL 17. Atorkigu, Matxin il eta gu<br />
biôn Aingeru Zaindari! Or Poem 528. Madalen gaixoa, neke ta lanai sekula bekoki illunik jarri gabe, bere oatze<br />
ondoan eukitzen zunean gau ta egun aingeru zaindaria bailitzan. Etxde JJ 264. Polik, lurrean nork begiratua ez<br />
izanarren, bazeukan bere Aingeru Zaindari ona. Anab Poli 8.<br />
- AINGERU ZAINTZAILE (a. zaintzale H (+ zaitzale); angeru zaintzalle Añ (+ zaitzale)). "(Ángel de la)<br />
Guarda, (c.) Angeru [...] zaintzallea" Añ (a. zaitzale s.v. ángel). Gelditzen dira beren Aingeru zaitzalle<br />
onarekin. Mb OtGai III 285. Dei egin zere Aingeru Goardako edo Zaitzalleari. Mg CC 111. Geure Aingeru<br />
zainzaile edo guardiagan. Astar II 289. Andra Mariaren eta zeure Aingeru zaintzallearen eskuetan eta ardurara<br />
zeure izate guztia iminteagaz. Itz Azald 203. Gizon bakoitzak badu bere aingeru zaitzalea ta nik ere badet nerea.<br />
KIkG 13 (v. tbn. 35). Aingeru zaitzailleak. Inza Azalp 43.<br />
v. tbn. JBDei 1919, 309. Aingeru zaitzaile: ArgiDL 25. Aingeru zaitzale: Legaz 23. ArgiDL 72.<br />
- AINGERUZKO (Urt II 90; ang- SP, Añ). Angelical; angélico. "Ángelique" SP. Cf. Lç Adv ** 4v:<br />
"Aingeruezko konpainia handi batez". Kastitatea, zein baita angeruzko bertutea. SP Phil 338. Angeruzko<br />
exerzituak xasi dira lurrera. Acto 302. Bere espiritu aingeruzkoak indarrak emanik. Cb Eg III 234. Aurten gure<br />
Azkoitiko Musika Aingeruzkoak kantatuko dituan iru kanta aldiak. GavS 6. Onelako batzar nastuak bildurgarriak<br />
dira, onak ta angeruzkoak izan arren personak. Añ LoraS 190. Kastutasun aiñ garbi ta aingeruzkoz<br />
edertu. Aran SIgn 12s. Ze biotz aingeruzkua zuan gure Santuak! Bv AsL 100. Mutill-gazte aingeruzkoak au<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
527
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iristeko, neke eta aldapa gogorrak igaro bear izan zituen. Arr May 192. Aingeruzko parre goxoak. Otag EE<br />
1882c, 447. Aurtxoa jaio da argizko askatxo batean... eta aingeruzko auts zuria zeruetatik kantari dabil. NEtx<br />
Antz 116. Maitasun lurtarra, ez aingeruzkoa, arimaz eta gorputzez oratua. MIH 335.<br />
- AINGERU ZURI (V-m ap. AEF 1922, 53). Niño que porta un crucifijo en la procesión de Jueves Santo.<br />
- ZERUKO AINGERU (G-goi-to ap. EI 359). Mariposa.<br />
aingerudi. Grupo de ángeles. [Zeruan] ezin kontatu alako aingerudi ta santudi, guziak beren gloria<br />
berezkoak janziak. Cb Eg II 207.<br />
aingerudun. Portador de una imagen de ángel. Aingerudunak ugal-potoak / bere gerritik atera. Or Eus<br />
260.<br />
aingerugoi. Arcángel. v. goiaingeru. Aingerugoiak edo Arkanjeluak. Harispe EE 1885a, 487.<br />
aingerukarazko. Angelical. Lothu behar zaio bizitze girakozena [sic, tal vez por gizakoi-] baino<br />
aingerukarazko hobeki diteken bati. Birjin 334.<br />
aingerukeria. Inocencia excesiva. Basarrin gogoa ez da jausten larrikerietarat, ez eta galtzen<br />
aingerukerietan. Bainan, garbi, eder, hein pollit bateko mamian. Lf Herr 22-12-1960 (ap. DRA).<br />
1 aingeruki. Ser angelical. "Angelical, [...]. Persona de gran belleza, de virtud sin tacha, gotzonki? (neol.),<br />
aingeruki" A DEV. Cf. Urt II 90: "Angelica silvestris, [...] basa aingerukija". Protestante baten semea,<br />
aingerukia izan arren [...], ezin izan diteke integer, osoa. A Ardi 102. Aingeruki edo gogaki dana, ez omen yun<br />
tokiak artzen. Or QA 60. Anima garbia, aingeruki doatsuen pake ezarrian biotz-biotzez bat egiña, Zure zeruen<br />
uriko zerutar egiñik. Or Aitork 348. Ortaz, edertasuna ez da Jainko [...]. Beraz, aingeruki bat da [...].<br />
Aingerukiak tarteko ditugu, gizonen eskariak jainkoei eramaten baitizkie. Or in Zait Plat 153.<br />
2 aingeruki. Angelicalmente. Zer muñuñak eta zoin aingeruki aphainduak! Herr 12-7-1956 (ap. DRA).<br />
aingerukide. Compañero ángel. Zoazte deabru ta bere aingerukideentzat egiña izan zan betiko sura. Inza<br />
Azalp 117.<br />
aingerulenen. Arcángel. v. goiaingeru. San Migel Aingerulenen edo Arkanjeluba. Astar II 281. Oneek<br />
esan zituzan San Gabriel Aingerulenen edo Arkanjelubak. Ib. 270.<br />
aingeruño (BN ap. Lh). Dim. de aingeru. Mixteriozko arkuan zauden, argiz elgarri josiak, / iduri zuten bi<br />
aingeruño zeruetarik jautsiak. Xa Odol 322.<br />
aingerutar (Lar), angerutar (Añ). "Angelical" Lar y Añ.<br />
aingerutasun. Cualidad de ángel; inocencia. Biak Poloniako Joia prezioso onragarriak. Biak beren<br />
Aingerutasunean elkarren antz ederrekoak. Cb Just 79. Mutil koxkor batek, aingerutasunez aoa beterik, galdetu<br />
zidan. JBDei 1921, 353. Aurtxo txikia ziñanean, orduan bai, aingerua ziñan; gaur, ordea, aingerutasuna galdu<br />
ez badezure, galtzeko arrixku aundian ikusten zaitut. ArgiDL 3s.<br />
aingerutegi. Lugar lleno de ángeles. Egiaz, aingerutzat azi zuan Malentxo ta Bidaurretan zegoan<br />
aingerutegia, baño Jesus ba, Jesus! Ag G 291 (se refiere a un convento de monjas).<br />
aingerutsu, angurutsu. Angélico. Platonek zioenak igarika ari direlarik gogomen hartan hirur mündü<br />
dereikie egin, bata deitzen die Izairi angürütsüa, berzia arima ta hirugerrena mündü güziaren lankheia. Egiat<br />
206. Hetan ere amorio angürütsia. Ib. 207. Jinkoak gero egia handienen megopia angürütsüer dereie eman. Ib.<br />
206.<br />
aingerutto, aingurutto (S ap. Lh). Dim. de aingeru.<br />
aingerutu (Lar, Dv), angerutu (SP). Hacer(se) ángel. "Angerutzen da, devient ange" SP. "Angelizarse" Lar.<br />
Guztiz onduta, aingerututa bautismoti etxera eruan zenduzan zeubeen umiak. fB Ic I app. 11. Mahometek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
528
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aberetu ditu gizonak, Yesusek aingerutu. Hb Egia 85. Ez du Jainkoak aingerutu, bainan saindutu. Ardoy SFran<br />
29.<br />
aingerutxo (Lar), aingerutxu (V-gip ap. Elexp Berg). (Dim. de aingeru. Gralmte. en sentido fig.). "Angelito"<br />
Lar. "Aingerutxua emon, zintzo itxura izan. Aingerutxua emoten dau baiña elementu edarra da" Elexp Berg. <br />
Utsik aurki geldi zintezke / aingerutxo gaztea, / ni seguru naukazularik / nai badezu bestea. Izt Po 113. Zeure<br />
nebatxo aingerutxoak laguntzera. AB AmaE 136. Aingerutxurik bear ezkero, / orra or nire mutilla. A BeinB 47.<br />
Ze bigun da eztitsu agertzen dituan aingerutxu orrek Iesusen legeko erakutsiak eta bere biotzeko gurari doneak!<br />
Ag AL 104. Umeak gurasoen bitarteko [...], aingerutxoak gizonakaitik eskatuten. Ag Kr 15. Seaska zarrak aur<br />
berria du / Zeruetatik jetsia, / aingerutxoak ekarri dute / ezur t'aragiz jantzia. Ag G 76. Emezortzi urterekin ill<br />
zan gaixoa aingerutxo bat bezela. Urruz Zer 117s. Oi ez banaki aingerutxoak gorphutzik gabe daudela, / erran<br />
niro bai heien odolez arrosa bethea dela! Ox 174. Pezkiñ aingerutxua asi zan probetan bat eta beste. Or Tormes<br />
45. Aingerutxoa zer dan, diozu? / Enetxu, ori galdera! / Aingerutxoa, ene kutuna, / aingerutxoa... zu zera. Jaukol<br />
Biozk 92. Erri onentzat / azaro eske / otoika dago / aingerutxu bat mendiyan. Enb 175. Esan amatxo:<br />
aingerutxoak / egoa urrezko ba-dute, / zeru urdiñean urre-dirdira / nik nola ikusten ez-ote? Ldi BB 20. Gabonegun<br />
goizean / Yaun Aita pozik / yaiki, ta aingerutxoak / orra non bildu ditun. Ib. 40. --Enrike non dan ik jakingo<br />
dek... --Bai, aitona... --Nun? --Zeruan. --Nola dakik, aingerutxo? ABar Goi 72s. Zein izan litake orrelako<br />
aingerutxo ori? TAg Uzt 284. Nori sinistu bear zionat, iri txalburu gezurzulo orri, ala Matxintxo nere<br />
aingerutxoari? Etxde AlosT 27. Umezurtxoak aterpe epelik iñun ez; / aingerutxoa aren ondoan negarrez. NEtx<br />
LBB 222. Zu lako aingerutxu bat... belaunetatik odoletan ikustea. Erkiag BatB 75. Orai igerika gaude loriazko<br />
erasoan, / fede guzia emanik datorren aingerutxoan. Xa Odol 186. Ate-txokoan, aingerutxo bat / ari da txistu ta<br />
danbolin jotzen / Jesusen jaiotza iragarriaz. In MEIG I 77.<br />
aingerutzar. "Angelote, aingerutzarra" Lar.<br />
aingerux. Ninfa. Aitormendiko aingerux batek / ikusirik bart pozez ni / alako garaiz egiñalean / lore billa<br />
mendiz-mendi, / xorta polit au ekarri zidan. EA Txindor 55 (cf. 55n: Aingerux ori maitagarri da).<br />
aingira (V, G, AN, BN, S; IC 445, Urt II 96, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, FauMar 43), aingila (Ae), aingire (B),<br />
angira (V-ger-gip; SP, Hb ap. Lh, Arzdi Peces, FauMar 45; -ri Arzdi Peces), angila (Sal; -ea det., Añ; -li Arzdi<br />
Peces), aingera (V-gip, G-nav, AN-araq; Gèze, VocZeg 286, H), aingea (S), aingere (AN-larr), aingra (R).<br />
Ref.: VocPir 501; A; A Apend (aingera); Lrq (aingea); Satr VocP; Asp Leiz2 (aingere); Iz ArOñ, UrrAnz<br />
(aingería); Ond Bac (aingera); Etxba Eib (angiria); FLV 1980, 359; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (aingire).<br />
1. Anguila; tbn. aplicado al congrio. "Congrio, aingerea" VocZeg 286. "Aingira bezain leguna du mihia<br />
(Darric)" DRA. "Anguila, [...] aingira" FauMar 43. "Congrio, [...] angira" Ib. 45. "Aingirearen buztana baino<br />
labanago (G-nav)" A Apend. "Aingira, anguila" Elizdo EEs 1926, 35. "Aingira, congrio" Ib. 33. "Angirie<br />
(Conger conger), congrio" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980,<br />
359. "Kontuz eldu egur onei, aingiria baiño labanauak dare ta" Elexp Berg. v. itsas-aingira, LEGATZ-<br />
AINGIRA. Zenbatenaz ere aingira eskuetan gehiago hertstuko eta juntatuko baituzu, hanbatenaz lasterrago<br />
joanen eta eskapatuko zaitzu. ES 134. Naiz iduriturik [biborak] gañetik ain legun nola aingira (195). LE-Ir. Nai<br />
besigu, nai legatz / atun, sardinia / nai txirla, nai mielgia / baita angillia. DurPl 60. Tortollo samurrak eta<br />
lurreko aingira galantak. CartAnd 374. Zergatik ibai andiakin erreka zistor-etarañoko guztiak dituen ezkalu<br />
mazkar, aingira ta amorraiz osotoro josiak. Izt C 201s. Aingirak buztana duela gaxtoenik larrutzeko. Hb Egia<br />
151. Aingirak saltsan. ECocin 19. Baga urdiñetara itsasora nua, / aingira itzulzera an nere burua. Otag EE<br />
1884a, 30. Lebatz, angira, barbu eta txorikumak. AB AmaE 310. Eta aldiz deus ez dakienak har dezakela sugea<br />
aingiratzat eta aingira sugetzat. HU Aurp 99.<br />
(s. XX). Ibaietako zarbo, amurrai, izoki ta aingirak. Bera EEs 1915, 215. Zer uste zuen ala aingira eta xarbo<br />
erretzen ez zakiela Katalinek! Barb Sup 70. Aingire, legatz, eta noizipeiñean marrajoren bat edo beste ere<br />
arrapatzeko gertaratzen ziran. Elizdo EEs 1925, 248. Zaldubi zela, diote berriz, urez Alduden arrailtzen, / han<br />
zituela koplak mendian aingirak bezala biltzen... Ox 31. Emen zekarren aingireen erregiña. Or Mi 106.<br />
Keaztauriko angira-azalak untzijetarik liorreratuten dittubezan alde aretan. Otx 119. Jiten zitzaizkigun letraño<br />
batzu eta, aingirak harri-pean bezala, latinezko eta eskuarazko hitz bat edo bertze. Othoizlari 1955, 43. Arrapau<br />
eban izugarrizko aingira bat. SM Zirik 101. Edo Angiro horrek ez ote zuen aingira airea! Ardoy SFran 204.<br />
Beha eta sendi ezazue, aingirak ura behatzen eta senditzen duen gisan. PPer Harrip 90.<br />
v. tbn. Gy 30. Sor Gabon 46. Ag EEs 1917, 170. Or Poem 534. Zerb Azk 50.<br />
2. "Parte superior de la guadaña. Segaren aingire" Izeta BHizt2.<br />
- AINGIRA-BELAR (AN-5vill-erro ap. A). "Moho que se forma en el fondo de aguas estancadas" A.<br />
- AINGIRA MERREBALDA. "(V-ger-m), anguila barbuda" A. "Lamprea (V; Darric)" DRA.<br />
- AINGIRA MOREA (V, G ap. A; FauMar 44; a. morena FauMar 44; angira morea V-ger). Morena. "Anguila<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
529
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
de pintas" A. "Angire morie (Murena helena), [...] morena" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen<br />
Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 358. v. morena. Aingira more, kolaio zakar, / arraingorri ta lamote... /<br />
gure sarera, arrai maitiak, / beitarik gabe, atozte! Inzag RIEV 1923, 502.<br />
- AINGIRA SINBRIXU. "Angira-sinbrixua, cría de la anguila, mayor que la angula clásica, especialmente en<br />
longitud. Goiz guztia uretan emonda, angira-sinbrixu bat baño besterik ez dogu atara" Etxba Eib.<br />
- AINGIRATAKO. (Lugar) donde se pescan anguilas. Aingiratako toki arek beren etxeko zurkuluak baizen<br />
ondo iakiñarren. A BeinB 91.<br />
- AINGIRA-ZORRI. "(V-gip), tipula, zapatero (vulg.), insecto de patas largas que anda en la superficie de las<br />
aguas trazando líneas oblícuas" A.<br />
aingiraere (A Apend), aingiraerre (L-côte ap. Lh, que cita a Lf). "Comadreja" A Apend. "Belette" Lh. v.<br />
andereder.<br />
aingirakari. "(BN-mix), pescador de anguilas" A.<br />
aingiraketa. Cantidad de anguilas. Eta gero hain segura ote da berritzat dauzkagun hitz batzu arras<br />
berriak direla? Behinik behin aingiraketa, "quantité d'anguilles", ez! Ez-eta ere, egurketa, bihiketa, eta bertze<br />
holako hameka. Zerb Azk 64.<br />
aingiraki, angiraki (SP). "Chair d'anguille" SP.<br />
aingiraño. Dim. de aingira. Guk hasteko, xilhatua dugu aingiraño batzu izanen dirala. Herr 26-7-1956 (ap.<br />
DRA).<br />
aingirategi. "Anguillière" H.<br />
aingiratxa (BN-lab ap. A). Angula. "Aingiratx, pibale" GAlm 1957, 31. Ondar egun hautan gure uretarat<br />
goiti ethorri zaizku aingiratxak. Herr 27-2-1962 (ap. DRA).<br />
aingiru. v. aingeru.<br />
aingo. Nork ez du negar egingo / Jesukristoren Ama aingo (ainbesteko, de tal categoría) / Seme gaxoz josita?<br />
Loram 146.<br />
aingura (G, AN-gip ap. A; SP, Deen I 185, Urt II 79, Lar, Añ, Dv, H), aingure (L ap. A), angura (Lar, Añ, Hb<br />
ap. Lh, H), ankora (Lcc), aingula (IC 445, 442v). 1. Ancla. "Ancre de navire" SP. "Áncora" Lar y Añ. Zein<br />
baitadukagu arimaren angura segur bat eta fermu bat bezala. Lç He 6, 19 (TB angura, He, Dv, Ker, IBk, IBe<br />
aingura; Ol arpeu). Batela itsasora erautsirik, alegia hek angurák unzi aitzinetik hedaturen. Lç Act 27, 30.<br />
Aingura eta kabletan ginduen esparantza. EZ Man II 149. Konzientziaren eranzutea eta mehatxua, aingura da,<br />
eta aingura ere saindua eta sakratua, bekhatuen hondarrean erortzetik eta han ithotzetik begiratzen gaituena.<br />
Ax 424 (V 274). Portu hura deitzen da Aingura txarreko portua. INav 129. Bere irudinian diala eskü batian<br />
ankora xühürrentzat, berzian aldiz mirailla. Egiat 243. Bena angüraren soka da hausten. Ib. 157. Oratu bear<br />
diogu Fedeko ankorari galdu nai ezpadegu herejien itxas andietan. Mg CC 197. Berari dautsagu irrime,<br />
itxasoko ontziak ankla edo aingura seguru bati legez. Añ MisE 175. Au da munduko itsaso onetan animaren<br />
onzia gordetzen duan aingura. AA II 11. Zeinegaz balijeetan garian itxasotarra ankora pirme bategaz legez. fB<br />
Ic I 36s. Aingura, nekazaritzako erremienta, eta beste lankai asko bear bezala landurik. Izt C 219. Hekiekin<br />
untziak aise aberastu, / aingura herdoilduak urre ganbiatu. Hb Esk 15. Azkeneko erremedio eta salbazioko<br />
aingura bezela. Arr May 157. Uretan edo urertzeko basatan, txalopa saiats [...], kate zar ta aingura ordoituak.<br />
Ag G 215s. Eman dezagun mariñel bat, aingura bat eskuan duela. Vill Jaink 36. Aingurak egiteko burni geza<br />
bear da. Garm EskL II 88.<br />
2. Yunque. (Podría tratarse de una variante de ingude). Zorrozten zituzten dranga dranga, aingura gañean,<br />
itaien aoak. Ag G 25.<br />
- AINGURA ALTXATU. Levar el ancla. Eta angurák altxaturik itsasoari unzia abandona ziezoten. Lç Act<br />
27, 40 (TB angurak altxatu, He, Dv aingurak altxatu; Ker aingurak jaso, Ol arpeuak yaso). Altxatu geroztik<br />
kable eta aingurak. EZ Man II 137. Aingura altxata denbora gutxian eldu ziran Chipre ugartera. Bv AsL 212.<br />
- AINGURA AURTIKI. Echar el ancla. Aurthiki zituzten gibeleko laur angura. TB Act 27, 29 (Dv lau<br />
aingura arthiki; Lç laur angura egotzi).<br />
- AINGURA BOTA (Lar). Echar el ancla. "Anclar, ancorar, aingurak bota" Lar. Itsas bazter batean aingurak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
530
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bota ta egondu ziran ogei ta irur egunez itxerako aizearen begira. Mb IArg II 291. Aixiak alde batera, edo<br />
bestera ontzija itzuli gura dabenian, boteetan deutsa itxaso gizonak ontzijari ankoria, itzuli ez dedin. fB Ic I 37.<br />
Galeon au bear bezala antolaturik Yaca-ko kargalekuan lanbideari itxoroten aingurak botarik Juan Perez<br />
zegoela. Izt C 424. Ontziyak aingurak botarik zeuzkan. Camp EE 1883b, 518. Onek Getariko baian aingurak<br />
botatzea luzatu eban. Arr EE 1885b, 472. Aingura bota dut Arratsaldean: / oña dut ezarri Udazkenean. Ldi BB<br />
126. Inun aingura bota gabe. Lasa Poem 83. Eta harkaitzen batean jotzeko beldurrez, lau aingura bota zituzten<br />
txopatik. IBe Act 27, 29 (Ker, IBk lau aingura bota; Lç laur angura egotzi). Aurreraka doan indarrez, erak<br />
eremuan botatzen du aingura. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).<br />
- AINGURA EGOTZI. Echar el ancla. Laur angura unzi gibeletik egotzirik. Lç Act 27, 29 (He laur aingurak<br />
etxatu, TB laur angura aurthiki, Dv lau aingura arthiki, IBe lau aingura bota; Ol lau arpeu bota, Arriand<br />
eustarrija egotzi). Aingura egotztean. EZ Man II 137.<br />
- AINGURA ETXATU. Echar el ancla. Orduan beldurrez lekhu gaitzetan jo ginezan, etxatu zituzten popatik<br />
laur aingurak. He Act 27, 29 (Lç laur angura egotzi).<br />
- AINGURA GORATU. "Desaferrar, aingurak goratu" Lar.<br />
- AINGURA-GURUTZE. Cruz del ancla. Ardatzak beeko muturrean aingura-gurutzea darama. Garm EskL II<br />
88.<br />
- AINGURA JASO. Levar el ancla. "Desancorar, aingurak jaso" Lar. Egiñal guziaz aingurak jaso, eta itsasbarrura<br />
sartu. Arr EE 1885b, 474. Eta aingurak jasorik, itsasoak eroaten ebazan. Ker Act 27, 40 (Lç angurák<br />
altxaturik).<br />
- AINGURA LOTU. "Entalingar, aingura lotu" Lar.<br />
- AINGURA MUILATU. Echar el ancla. Aingura muillatu behar duben lekhuban. INav 135.<br />
- AINGURETAN. (Estar) anclado. San Simon eta Judaetan, onziak ankoraetan. "En las áncoras o<br />
amarradas". RG A 62. "Wriley" konpañiako untzi guthunkaria, ur gainean ainguretan dago. Prop 1898, 179 (ap.<br />
DRA s.v. guthunkari).<br />
ainguragile (G ap. A). Anclero, fabricante de anclas. Perragin, iltzegille, txispagin, ainguragille eta<br />
gudarako iskillu mueta guztietakoak egiten ari direanenak [sutegiak]. Izt C 130. Ala dago, Getariko Ostolaza<br />
ainguragillearen lantokia. Garm EskL II 84.<br />
ainguratoki (Urt IV 469). 1. Lugar del barco de donde cuelga el ancla. "Cheniscus" Urt.<br />
2. "Ainguratoki, ontzia lotzeko toki egokia; kai barrua; [...] fondeadero" Zubk Ond.<br />
ainguratu (Lar, H), anguratu (Lar, H). Anclar. "Ancorar" Lar. Itxasarte zabal artan beste aberrietako<br />
ontzi batzuk bazeuden ainguratuta. PMuj Noni 15.<br />
ainguratxo. Dim. de aingura. Aingurak baño geiago, ainguratxoak dira Ostolazak egiten dituanak.<br />
"Anclote". Garm EskL II 88.<br />
ainguru. v. aingeru.<br />
ainik.<br />
- AINIK ERE. a) Pues, ciertamente (gralmte. al comienzo de una oración). Hobe duken ainik ere, / honki<br />
egite', engoiti, / ezi ez iagoiti, / hel akit, berant bad' ere. O Pr 25. Ainikere mündüko siratsak oro edo hüts dira<br />
edo ahalkegarri. "Nam". Ip Imit II 10, 1 (Ch ezen, Mst ezi). Abeltegi hura zian haitatü [...]. Ainikere betherik<br />
ziren egünak, eta heltürik zen Mariaren emerditzeko müga. Ip Hil 90 (205 anikere, quizá por ain-). Ainikere sori<br />
zen ezinago, izan ledin hura lehenik haren phiztürik ikhustiaz konsolatürik. Ib. 178. Ainik ere ezdütü Jesüs<br />
Kristek eman zelietako erresumaren giltzak Zesari [...], bena bai Phetiriri. ArmUs 1896, 97.<br />
b) "Jusqu'à ce que" H.<br />
- AINIK ETA (añik H, Dv). a) Hasta que. Geroz, zezano ainik-eta / urhent-beta / hil-bederatzurruna, /<br />
Iainkoari eskerren emaiten / iragaiten / zituen gau' et' eguna. 'Jusqu'à ce qu'elle eût pleinement achevé la période<br />
de neuf mois". O Po 58. Bai eta othoitü emaitereki begira litzan hurak haren amuriuren gajetako, añiketa<br />
Jinkuak beste gisaz haietzaz disposa artekan. UskLi 261 (ap. DRA).<br />
"Anik-eta (BNc, Sc), añik eta (S), desde entonces" A.<br />
b) De modo que. Ordun aldiz, arraunlarien erregiña ta ama intzan, ainik eta kaiean ontzian lerro lerro<br />
yarrita ez baitziteken aizerik igaro. Or Mi 132. Biek batean erdi: ainik eta, batak semearen eta besteak<br />
neskamekumearen xeetasun berak eman bear baitzituten izar-iarkera aietaz. Or Aitork 162. Biur ninduzun<br />
Zugana, ainik eta ezbainun ez emazterik ez gizarteko itxarokizunik opa. Ib. 209.<br />
hainik. (En contextos negativos). Semejante, de tal calidad. Erregeren alaba da / palazio sainduan; /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
531
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
arropa finez da bezti, / hainik ezta munduan. Hm 52s.<br />
ainiketada. v. arineketada.<br />
hainitz. v. anitz.<br />
hainizkandor. "(BN-mix), roble pequeño" A. v. harizkando.<br />
ainizkar, ainixkar (añi- AN-gip), ainaskar (H; añaskar H (S), A Apend), ainaxkar (aña- AN-gip), ainazizkar<br />
(AN-gip). Ref.: A (ainazizkar); Garbiz Lezo 175; Eusk 1952, 56. Brezo. "Añaskarra, al mediar el s. XVII en<br />
Oyarzun se llevaba de los montes concejiles añaskarra para las calderas y sin duda es añarra, 'brezo'" A Apend.<br />
"Añizkarra [sic] (175), añua (176) y anteriomente iñarra (89), traducidos todos por 'brezo' y señalados [por<br />
Garbizu] como usuales en Lezo, plantean un delicado problema. Es difícil que sean estrictamente sinónimos, y es<br />
mucho más probable que designen especies distintas, aunque semejantes. Según datos que debemos a don<br />
Manuel Lecuona, en Oyarzun 'brezo' es añua (en forma determinada), pero se conocen tbn. añarra 'especie más<br />
pequeña de brezo' y añaxkarra" Eusk 1952, 56.<br />
hainka. "(L), en calculant. Hainka dago, il réfléchit" Lh.<br />
hainka. v. haginka.<br />
ainkintze. v. aikintze.<br />
ainkulaldi. "(S-saug), culbutade" Lh.<br />
ainkulatu. "(Sc), agarrar a una persona por los miembros y echarle repetidamente al suelo" A.<br />
ainkuria. Quejido, lamento. Cf. ainuri. v. zinkuri. Naiz egin ainkuria gorputz miserableak (16). LE-Ir.<br />
Sartzen da maipean zakurra umil, beldurrak, ainkurias, utzirik agotik aragi zatia (356). Ib. Eta ikusi da etsai<br />
gaixto gura loturik errosarioas nola katea fuerte bates [...] ainkurias lamentatzen. LE-Fag.<br />
1 aino (año A Apend; añua det., AN-gip). Ref.: Garbiz Lezo 176; Eusk 1952, 46. Brezo. v. ainar, ainizkar.<br />
2 aino. "Año, una especie de seta (Puccinia graminis) (Arzdi)" A.<br />
aino. v. laino.<br />
ainoatu. v. lainotu.<br />
ainobe. v. ainube.<br />
ainote. "(G-goi), árgoma negra" A.<br />
ainotu. v. lainotu.<br />
ahintari (Sal ap. A; Hb ap. Lh). "(Sal), cuerda de carpintero" A. "Cordon que l'on tresse en tirant le fil du<br />
devidoir" Lh.<br />
ainte. v. aginte.<br />
hainti. v. haraindi.<br />
aintinarreba. v. aitaginarreba.<br />
ainto. v. aindo.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
532
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aintsikabe. v. antsikabe.<br />
haintsu (BN; VocBN). Ref.: A; Lh. "Haintsu batean, en una cantidad regular" A. "Haintsu batean, dans une<br />
certaine mesure" Lh.<br />
haintto. Dim. de 2 hain. Eskualduna entzunik jauntzi berritan sartzekoa dugula, haintto bat handiturik,<br />
banuke gogoa sail ttipi bati lotzeko. StPierre 11.<br />
ahintu. v. arindu.<br />
aintxe. v. hantxe.<br />
haintxe, aintxen. (Forma con suf. -xe, de 1 hain). Tan. Zure alaba konkistatutzen / len egin det alegiña; /<br />
aintxen da neska polita eta / itxuraz berriz da fiña. Lazkano in Xa EzinB 134. Bejondaiola milla urtetan, aintxen<br />
bai-da juez on ta adoretsu. Berron Kijote 62. Eta gaizki ibilli bearko zuan, aintxen itsutua bait-zegon Don Kijote.<br />
"Según estaba ciego". Ib. 113. Geldirik gelditu zan; aintxe zegon ongi lotua. "Tanto estaba de bien atado". Ib.<br />
223.<br />
aintxika. "Aintxika jostatzea (L), s'amuser au plus courir, à se devancer" H (s.v. aintzina). v. antxintxika.<br />
aintxina. v. antzina.<br />
aintxintxika. v. antxintxika.<br />
haintxo, haintxtto. Bastante. Haiek (argin beltzek) dütie goberniaren baiareki erazten haintxtto lege.<br />
ArmUs 1892, 138 (ap. DRA).<br />
aintxu. v. antzo.<br />
aintxume. v. 1 antxume.<br />
aintxuza. "Espita, bitaque de un tonel (V, Darric 132s)" DRA.<br />
aintz. v. ahuntz.<br />
aintza (Zam Voc). Gloria. "Formé esta palabra de ain, que es una de las formas en que aparece una<br />
importantísima y fecundísima raíz que significa 'alto', 'arriba', 'elevación', y tza, nota abundancial y<br />
determinativa" AG 1913 (no tiene, pues, nada que ver con aintza(kotza)t, etc.).<br />
Tr. Aparece a principios del siglo XX en la escuela sabiniana, aunque se va extendiendo a autores ajenos a<br />
ésta. En DFrec hay 84 ejs., todos ellos meridionales.<br />
Eta geuk Bere aintzea ikusi gendun, aintza Jaungoikuaren Semakarrari dagokana, ta Bera eskarrez ta egiz<br />
betia (Io 1, 14). AG 1464 (Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe aintza; Lç, He, LE gloria, TB, EvS loria, Dv ospe, Leon<br />
distira, Or argitasuna). Guzia izan dedilla [...] Donosti ederrraren aintzaz ta omenez. Garit Usand 70.<br />
Jesukristok, Jaungoikoa danez, Aitak ainbat aintza edo gloria [...] duala. KIkG 21 (KIkV 32 aintza). Ar zazu,<br />
ene Jaungoikoa, Opari au zure izenaren aintzaz eta gorapenaz, eta gure Eliz Amaren onerako. ArgiDL 63. Zer<br />
bidez billatu dezakegu Jaungoikoaren gorapidea edo aintza? Inza Azalp 134. Jaungoikoaren guraria ta aintza<br />
bete dedin. Pi Imit I 16, 2. Paradisuban egazti onek beti abesten (kantetan) iñardungo dau, ta Bakaldungai<br />
Zorijontsuba aintzaz (glorijaz) beterik bixiko da. Altuna 27. Aintza ta gorapena / Prantzisko Aitari! Jaukol Biozk<br />
104. Aintza Beljika erri gurenai, / abertzale onoi aintza. Enb 135. Betiko aintzaren duin / egingo zaituna. Ib.<br />
113. Salomon bera bere aintza betean ere ez zan orietako bat bezain apaindurik azaldu. Ol Mt 6, 29. Gitxik<br />
dazaben gentzan nabil ameslari, / olan damotsat aintza Urtzin emoiari. Laux BBa 92. Uts geldi nadin, geldi nadi<br />
ilun / Iaunari emanez aintza. Or BM 74. Aintza aundia, glori aundia zuena ontan ongi yokatzen badezute. Ldi IL<br />
141. Ura etorria zenun, Eladeko aintza aipagarri dan Delpiko yolasen ederrez leiatsu. Zait Sof 29. Aintza<br />
irabaztera / eta ez galtzera etorri bai gera. SMitx Aranz 212. Artu, ba, irazti au ta irakurri bijotz-bijotzetik,<br />
zeuben onerako ta Jaungoikuaren aintzarako. Kelmen 5. Opamahain alboan hamar ginen bakarrik / eta ez zen<br />
lorerik, ez kanturik, / ez oihalik, ez osperik, ez aintzarik. Mde Pr 288. Orixe da zugandik / [...] / espero dauan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
533
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aintza. Gand Elorri 38s. Maria beti Birjiñaren aintzarik aundienerako. MAtx Gazt 106. Zu nere aintza, nere<br />
ospearen eragillerik aundiena. Ibiñ Virgil 83. Baiña, une orretan, israeldar guztien aurrean, Batzar-Txabolan,<br />
Jaunaren aintza agertu zan. Ker Num 14, 10. Etorriko bait da Gizonaren Semea aintzatan, bere aingeruekin.<br />
IBk Mt 16, 27. Guda-burruka ontan izango nuan ospe ta aintza. Berron Kijote 201. Ez ote dizue jiteak berak<br />
erakusten desohoragarri dela gizonarentzat ile luzea, emaztearentzat aldiz, aintza dela ile luzea? Bibl 1 Cor 11,<br />
14s.<br />
v. tbn. Eguzk RIEV 1927, 428. BEnb NereA 60. Basarri 65.<br />
(Como primer miembro de comp.). Aintza-aparrez Elkano-ontziak / inguratzean lurbira. SMitx Aranz 178.<br />
Amaganako aintza-kantetan / dijoakizu bizia. Ib. 189.<br />
- AINTZA-BIDE. Camino de gloria, vía para alcanzar la gloria. Ludija dago zeure aintz-bidez betia. "Tus<br />
caminos de gloria". Laux BBa 102. Negargarrizko etsia benetan, gerez ezerez-samarrak izan arren,<br />
maitasunaren indarrez euskerari aintza-bideak urratzen laguntzea amets gendunontzat. Ldi IL 108. Aintzabidetzat,<br />
ta ez obitzat, / an zegon zai itxasoa! SMitx Antz 90.<br />
- AINTZAZKO. Glorioso; de gloria. Aintzazko piztuerara eldu gaitezen. KIkG 83. Aintzazko ezkutukiak,<br />
eguasten, zapatu ta domeketarako. KIkV 108. Aintzazko eskutukiak. ArgiDL 112. Aintzezko itz-sakonak.<br />
"Profundas palabras de gloria". Laux BBa 8. Eruan zagidazan aintzezko zerura. "El cielo de mi gloria". Ib. 94.<br />
Eskatzen diot bizkor dezala bere Espirituaz indartsuki zuen barne-gizona, Haren aintzazko aberastasunaren<br />
neurrian. 'Secundum divitias gloriae tuae'. IBk Eph 3, 16 (IBe bere aintzaren aberastasunari dagokionez).<br />
aintza. v. agintza.<br />
aintzadun. Glorioso. Beste zuaitzak bezelakoa / ote zera zu, kutuna? / Ez ote zera Euskalerria / aintzadun<br />
euki dezuna? Garbiz "Gernikako zuaitzari" (ap. DRA).<br />
aintzagarri (BeraLzM). Loable; glorioso. v. goragarri, laudagarri, goresgarri. Eta baita Astarloa<br />
aintzagarria, gure euskera eztitsuaren edertasunak aztertzen, bizitza gustia igaro ebela ikusirik. GMant LEItz<br />
74s. Kolkorako badarabiltzigu, bai, geren zalantzatxoak; ain aintzagarri ote geran, alegia; baña, kolkoan,<br />
zuurki, gordetzen ditugu. Ldi IL 27. Gizaldiz-gizaldi egindako lerren aintzagarriakin [...] zer ikusia duten<br />
yakinlanak. "Con los hechos heróicos y gloriosos". Y 1933, 6. Ez ote zaizu aintzagarriago iruditzen, Kaisarra<br />
yauretsita bere yarraigo ospetsuarekin ibiltzea, zure morroien [...] erritarrekin maipuru agertu baiño? Goen Y<br />
1934, 184. Yainko-bezelakoen zoria lortu dula entzutea, agitz aintzagarri zaio. Zait Sof 185. Beraz nerekiko zure<br />
ataza baño eskontza aintzagarriagorik ez dut yasoko. Ib. 179. Jainko-begiak Golgota bezin / ez dakus<br />
aintzagarririk. SMitx Aranz 180. Aintzagarri izan bear zaigu bertsolaria. Jaukol Xenpel 19 (ap. DRA). Kirrikirri<br />
ta kilkerrak batzea bere, lan aintzagarria izan oi zan. Erkiag BatB 36. Gure Uztapidek nola dituan / esakera<br />
aintzagarriyak. Lopategi in Uzt Noiz 51.<br />
(Uso sust., tras gen.). Emen dituzun, azkenik, Euskal-Egunkari artazko bi-iru idazlan ere, ames yori aren<br />
agerkai ederrik geldi dedin, amesa egi guri biur-garaian aren aintzagarri. Markiegi in Ldi IL 13.<br />
aintzaka. Glorificando. Ta artzaiak, esana izan zitzaienez, entzun ta ikusi zutenarengatik Yainkoari<br />
aintzaka ta goraka itzuli ziran. Ol Lc 2, 20 (Ker goratzen eta ospatzen). Eta artzaiñak, iragarri izan yakenez,<br />
ikusi ta entzundakoaz, Jaungoikoari aintzaka ta goraka biurtu ziran. Ker EMeza 43 (ap. DRA).<br />
(Uso sust.). Bai zoriontsu zurean / gau t'egun bizi diranak; / aintzaka etengabean / aintzaka ari<br />
zaizkizunak... SMitx OC I 135.<br />
aintzakea (det.). Falta. Zoriona, ainbeste puskaz egiña dala, nun ta beti bateren-baten aintzakea (falta)<br />
izaten zaion. Elizdo EEs 1929, 180s.<br />
aintzakizun. Motivo de gloria. Izaerak berak ez al darakaskizue gizonari alkekizun zaiola illadatsa aztea,<br />
emakumeari, ordea aintzakizun zaiola orixe, illeak estalkitzat emanak ditu-ta? Ol 1 Cor 11, 14s (Lç gloria, He<br />
ohore, TB loria, Ker goragarri, Bibl aintza).<br />
aintzako (H). 1. (Tomar, tener) por tal. Zaldijok, ezeren susmo barik, aintzako artu eben lenengotarik,<br />
euretariko bat geiago bailitzan. Otx 121.<br />
2. (Tomar, tener) en consideración. Gauza bakana zalako gixonak edozetan aginttaritzea euki ta eurak<br />
andrak ezetan aintzako be ez ixatia. Otx 46.<br />
3. "Aintzakoa (Vc), propio, proporcionado" A.<br />
- AINTZAKOENA (det.). De la manera más fiel. Donibane Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko, naiz<br />
aintzakoena aren nortasun aundiak aditzera eman, kantetako olerti-ekarri oni oartu bear zaiola. Gazt MusIx<br />
163.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 534<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aintzakotzat (Lar, Añ, Izt 25v, H, A (s.v. aintzakoa)). v. aintzat.<br />
Tr. Palabra exclusiva de la tradición occidental, documentada desde principios del s. XIX. El significado de<br />
'(tomar) en consideración', que aparece --coexistiendo con el primitivo-- a partir de Iztueta, termina por ser el<br />
único. En DFrec hay 25 ejs., ninguno de ellos septentrional.<br />
1. (Tener, etc.) por tal, como tal. "(Por) tal me tienes, te tengo, [...] aintzakotzat naukazu, zauzkat" Lar.<br />
"Reputar, tener por tal, aintzat eduki, aintzakotzat" Añ. Etzuen alaere ezagutu nai izan bere Salbatzalletzat;<br />
eta aintzakotzat ezagutu bearrean [...] gizonik gaiztoena bezala lotu zuen. AA I 420. Ausitzen badu penitenzia<br />
larria, eta aintzakotzat emana, bekatua izango da larria. Ib. 293. Emaztea ez dala zure neskamea, baizik betiko<br />
laguna: eta aintzakotzat iduki bear dezu. Ib. 586. Emakume limuri zikin bat, aintzakotzat Parisen ezagutua<br />
zegoana. AA II 5. Jainkotzat artu zuen arrazoia, eta aintzakotzat onratu zezeen jendeak. Ib. 20. Apartau biar<br />
ditugu bada [...] alkarreganik, geu bizi izateko biar ditugun gauzen gurarijak, ta, ain bagarik igaro<br />
geintekezala, aintzakotzat burutazinoian sartuten jakuzan gauzen gurarijak. fB Ic II 254. Zeña [...] iduki izan<br />
dan San Martin-en jaioterri egiazkotzat, eta gaurko egunean ere aintzakotzat dauka Gipuzkoako Probinziaren<br />
zatirik andienak. Izt C 499. Bada lotsatuten bazara Jesusen jarraitzallatzat agertuten zeure burua, bera bere<br />
lotsatuko da aintzakotzat zu ezagututen. Ur MarIl 57. Ni ez naiz izan gizonak uste duten eta aintzakotzat iduki<br />
nauten bezela aien desonragarri eta eliz-lurrik merezi eztedan bat. Arr GB 75. Itxuen errian da tuertoa alkate /<br />
aintzakotzat errian ni ere naukate. AB AmaE 410. Gauza bearrekoa da Eleizearen nagusitasunak aintzakotat<br />
imini dagiguzala eta irakatsi dagiguzala. Itz Azald 18.<br />
2. (V, G-azp-goi-to, AN-gip). Ref.: A (aintzakoa); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 40. (Con hartu, eduki, etc.).<br />
(Tomar, tener) en consideración, (dar, conceder) importancia. "Aintzakotzat artuko da [inglesez jakitea] (G-goi,<br />
AN-gip)" Gte Erd 40. Cf. ez-aintzakotzat.<br />
Tr. El vb. con el que aparece con mayor frecuencia ez hartu. Se documenta con e(d)uki en Arrese Beitia,<br />
KIkG, Etxaide (JJ 168) y M. Atxaga (Gazt 43), con eman en Txillardegi (Let 99), y con izan en Zaitegi, N.<br />
Etxaniz (LBB 252) y Berrondo (Kijote 171).<br />
Euskaldunen izenekoak diradela enzutea aski da zenbait aizebelatsek ostikoperaturik aintzakotzat ez artzeko.<br />
Izt C 218. Iñork aintzakotzat artu bagez, bazterturik txokoan ixil ta geldi badaude ere. Ib. 239. Guziak jende<br />
beenekotik ateratuak, izen gabeko iñor uts ezertan ere aintzakotzat artzen etziranak. Lard 393. [Pobre izatea]<br />
artutzen ez degulako aintzakotzat, eta ez diogulako oni merezi duan begiramentua. Bv AsL 220. Ori da<br />
aintzakotzat / iñor ez artzia, / ez eta projimua / maitatutzia. AzpPr 118. Diego ta bere lagunen deadarrak<br />
aintzakotzat artu barik. Ag AL 26. Jaungoikoa eta bere Eleizea gitxitan euki eta aintzakotzat bere ez artutean.<br />
Itz Azald 209. Lagun arteko irakaspen gaiztoak aditzean, lenbizi, etzituan aintzakotzat artu nai. Ag G 218.<br />
Jaungoikoaren izena aintzakotzat eukitzera. KIkG 51. Nerekin aserretu zan; ez nau aintzakotzat artzen. Lab<br />
EEguna 67. Ezin ditekela euskeraz aintzakotzat artzekorik ezer adirazi. Ldi IL 32. Axanpa ori ez dut<br />
aintzakotzat. Zait Sof 27. Bañan beltzen lagunak izan bear dute ta beltzek barrean aintzakotzaz [sic] ez zituzten<br />
artzen. JAIraz Bizia 35 (v. tbn. 123, 21, 73 aintzakotzaz). Norberak erakusgarri berezirik baldin ba dau, eztau<br />
emakumeak aintzakotzat artu barik utziko. Erkiag Arran 42. Ezin gizona konpreni hormonak aintzakotzat artu<br />
gabe. Txill Let 88. Gurasuak bere esana aintzakotzat artu ebala. SM Zirik 79. Aintzakotzat ere ez dizkitzute<br />
artzen zure naigabe ta pozak. MAtx Gazt 30. Irakurri be irakurri dautsat zeozer. Ezagutu, eta geiago<br />
aintzakotzat artu bear orain. Alzola Atalak 86. Beste irurak etzuten bakarraren erasoa aintzakotat artu. NEtx<br />
LBB 41. Hutsa ahal da, bada, gure artean, inor mamia haintzakotzat hartzen ikustea? MIH 296. Egituraren<br />
ederrez ez genituzke beharbada aintzakotzat hartuko bertso hoek. MEIG III 111.<br />
v. tbn. Zam Man 2. Mok 8. Munita 71. Etxde JJ 268. Berron Kijote 180.<br />
3. "Aintzakotzat nago (V-arr), creo que es verdad" A (s.v. aintzakoa).<br />
- AINTZAKOAGOTZAT. (Tener, etc.) en mayor consideración. Agintaritza bat aintzakoagotzat dan ginoan,<br />
eskierrago gertatu oi da, eta eskierrago dan ginoan, errezago egiten zaio erritarrei eskubideak oro kentzea. Zait<br />
Plat 18. Guk zuzen eztugula irizten, zuzentasuna aintzakoagotzat eginik, zuzenbagekeria baino. Ib. 137.<br />
aintzakoz. (Tomar, tener) en consideración. Amets ederrik egiten dute / ondartzetan dabiltzanak, / ta ez<br />
dituzte aintzakoz artzen / kulpitotako esanak. Basarri 164.<br />
aintzaldu. Glorificar. v. 1 aintzatu. Aintzaldu daigun Agate Deuna, / Bijar da, ba, Deun Agate. Kk, canc.<br />
para los coros de Sta. Agueda (ap. DRA). Aintzaldu daigun Josu-Biotza, / aintzaldu Miren Garbia. Enb 108.<br />
Erosle gurea, Yosu biotz-bera / zugan maite, gurtu, ta baita aintzaltzen. Tene Muxika EuskOl 1933, 84.<br />
ahintzale. v. arintzaile.<br />
aintzalgarri. Glorioso. Gure edesti aintzalgarriaren orrialde txuri batzuk izpil beltzaz zikindu. P. Urkia<br />
EEs 1928, 17.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
535
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aintzat (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Izt 25v, H). v. aintzakotzat.<br />
Tr. Propio de la tradición occidental; al Norte sólo la emplea Mirande. Se documenta en Ochoa de Arin, pero<br />
falta en otros autores del s. XVIII. A partir de principios del s. XIX comienza a emplearse con el significado de<br />
'(tomar) en consideración', que es casi el único desde finales del mismo siglo. En DFrec hay 43 ejs., ninguno de<br />
ellos septentrional.<br />
1. (Tener, etc.) por tal. "Reputar, estimar, tener por algo, aintzat iduki" Lar. "Reputar, tener por tal, aintzar<br />
euki" Añ. "Baltzak aintzat artu eben, ikazgiña zanetik, los negros le tomaron por tal, siendo carbonero" Etxba<br />
Eib. Cf. Dgs-Lar 6: "Suposición, ainza". Harriet (s.v. haina) da el siguiente ej.: "Haintzat nadukazuea? me<br />
tenez-vous pour tel?". Zer da Kristoren gizona, edo aintzat nor dadukazu? OA 11. Jesu Kristoren pasiñoe ta<br />
eriyotza prediketia zala judegubentzat eskandaluba eta gentilentzat disparatia, aintzat arze ebelako. Zuzaeta 75.<br />
Zaar edo naustubak bere, ez dabee gura iñok aintzat eukitia. JJMg BasEsc 189. Nor bera tonto edo sinplia<br />
danak, beste gustijak aintzat oi daukazala. Ib. 158. Bestiak zeinbat pekatu mortal egin ditubeen, zuk igarri ez<br />
arren, ta aintzat euki ez arren. fB Olg 150. Edadiagaz, ezauberiagaz ta alizatiagaz, ta beste aintzat <br />
artuta dagozan legen kalte bagarik, emon ezkero ezkontzako berbia, zorra da. fB Ic III 359. Iñoren gatx-baako<br />
biraoak izan arren, bekatu mortala egin izango dozu, zeuk aintzat ustean esan badozuz. Añ EL 2 137. Ereje au<br />
aintzat ematera baño len Elizak berarekiñ agertu zuen firmetasuna. Arr May 164. Iainkoa ezagunik ere ez baitu<br />
aintzat goretsi, ez Ari eskerrik eman (Rom 1, 21). Or Aitork 185 (Lç, He, Dv, Bibl Jainko bezala, Ol Yainkotzat,<br />
IBk Jaungoikoari dagokion bezala).<br />
"Zeintzat aintzat itxi, menospreciar; litm., dejar por cual por tal (V-ger)" A EY III 313.<br />
2. (V, G). Ref.: A (aintzakoa); Etxba Eib. (Tomar, tener) en consideración, (dar) importancia. "Ez dabe aintzat<br />
artu, no le han prestado atención". Etxba Eib. Cf. ez-aintzat.<br />
Tr. El vb. con el que aparece con mayor frecuencia ez hartu. Se documenta con e(d)uki en Lardizabal,<br />
Iturzaeta (Azald 83), KIkG (53), KIkV (67), ArgiDL (26), Enbeita, B. Enbeita (NereA 70), Orixe (Aitork 217) y<br />
Berrondo, con izan en Zaitegi y Orixe (Aitork 182), y con etsi en Zaitegi.<br />
Hitz lizunak [...], far eragiteagatik bakarrik esaten dituelako aitzakiarekin aintzat artzen eztitue. Gco II 16.<br />
Bekaturako itz edo begiratze bat, iñor aintzat artze bat, erregalotxo bat asko izan bada zure biotza bere Jaunaz<br />
aztutzeko. AA III 278. Bada alako gurasuak, edo ez daukee arpegirik kontu artuteko biar dan gauzetan, edo<br />
aintzat bere artuten ez ditubee. JJMg BasEsc 13. Oneek enbidijaz ta zeloz murmuretan ta ernegetan dagoz, inok<br />
aintzat artu ez ditubalako. fB Olg 70. Aintzat artuten banozu, zeure adiskidetzat neure buruba ezaututa. fB Ic I<br />
X. Adiskidea, egizak / emen diñokan gauz' orrêk, / eta nik ta beste onêk / eu artuko augu aintzat. Zav Fab RIEV<br />
1907, 535. Kapitulu au luzegia dijoala, eta ez dala ainbesteraño aintzat artzekoa. Izt C 157. Baña kejura oiek<br />
ainzat artu gabe, eskatu zioten arren aiekin joan zedilla. Lard 135s. Artutako mesedeak aintzat etzeuzkana. Ib.<br />
63. Lenago anbat aintzat artzen ez ginduzen gauza guziyak. Otañ 85 (ap. ELok 237). Gerrate-ostean Maroto-n<br />
egiunea aintzat artu ez ebalako. A in Azc PB 5. Eta ez deutsala ezer baliyoko, limosnea emoten dabenari, bulea<br />
aintzat artuten ez badau. Itz Azald 119.<br />
(s. XX). Eta eztoguz aintzat artu amabigarren mallakuak baño. Kk Ab I 89. Gure izanerak berak eskatzen du,<br />
ba, aintzat artzea ta gauza agurgarritzat gordetzea Gurutze santua. Inza Azalp 16. Jauregiko zaldun eta andera<br />
guztijak aintzat artu eben morroiaren esana. Altuna 74. Zeure burua daukazu aintzat, / eta besterik iñor bez.<br />
Enb 181. Gothako arau ori aintzat artu ezkero, bearrizan geiago daukazan langilleari besteari baño geiago<br />
emon bear izango litzakeo. Eguzk GizAuz 118. --Irurontzako ba da naikoa, / zuk aintzat artzen baduzu. / --<br />
Aintzat artzen dut; eskerrik asko. "Si estimas nuestra oferta". Or Eus 230. Dirudizunez, nik diodan ezer ez duzu<br />
aintzat. Zait Sof 39. Gorrotatzen duna zapustu ta maite duna aintzat etsi. Ib. 110. Irugarren zatia da emen<br />
aintzat artzen deguna. Munita 116. Jende askok, jakintzari askok batez ere, [psikologi-gaindiko gertariak] ez<br />
dituzte aintzat hartu nahi. Mde Pr 319. Kristo Errege maitatzen eban / eta artzen eban aintzat. BEnb NereA 148.<br />
Zuzen-zuzenean joaten ziran lehenbiziko kausa ortaraiño, tartekoak aintzat artu gabe. Vill Jaink 170.<br />
Etxekandra moiñoluzeak ez deutsaz aintzat artzen atxakiok. Erkiag BatB 152. Goldea ezta aintzat ere artzen.<br />
Ibiñ Virgil 80. Aintzat bait-zeukan itz gutxiko zalduna izatea. Berron Kijote 147.<br />
v. tbn. Echta Jos 214. KIkV 67. ArgiDL 69. SM Zirik 7. Gand Elorri 169. Gazt MusIx 166. In Uzt LEG II 320.<br />
(Precedido de sintagman con suf. -t(z)eko). Como digno de. [Alejandrok] Omeroren kanta-olerkiak<br />
gordetzeko aintzat autatu zuana [kutxa]. Berron Kijote 80.<br />
Dakienagandik ikastea baitagokio alakoari, nonbait; eta nik neuk, beintzat, ori aintzat iasango nuke.<br />
'Soportaría como merecido'. Zait Plat 128.<br />
3. "Aintzat nago (V-m), creo que es verdad" A (s.v. aintzakoa).<br />
- AINTZAGOTZAT. (Tener, etc.) más en consideración. v. AINTZATAGO. Zerau azalduta, nork izan al<br />
luke ixilla aintzagotzat itzen ordez aldatzea? Zait Sof 45. Oien atsekabeak aintzagotzat baititut, nire buruarenak<br />
baño. Ib. 60.<br />
- AINTZATAGO. (Tener, etc.) más en consideración. v. AINTZAGOTZAT. Adiskideek aintzatago ar<br />
nindezaten. Or Aitork 112. Edozein izkuntza arrotz euskera baiño aintzatago izan dute Euskalerriko<br />
seminarioetan. Ibiñ Virgil 22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
536
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AINTZATEAN EGON. "Aintzatean nago, ¡ya lo creo! (V-m)" A Apend.<br />
- AINTZATEKO. "Padre putativo, aita ustekoa, aintzatakoa" Lar y Añ.<br />
- AINTZATENA (det.). "Aintzatena (V-m), el más propio, apto, etc." A.<br />
- AINTZAT EZA (det.). Desconsideración. "Aintzat eza (V-ger), desprecio" A (s.v. aintzakoa). Ez dago<br />
berbarik, alako gizonak nai emakumiak, Jesus, birjinen Esposo garbijari, egiten deutsan injurija ta aintzat eza,<br />
aitu eragiteko. fB Ic II 70.<br />
aintzatari. "Motejador" Lar.<br />
aintzatsu. Glorioso; de gloria. Bere Nekaldi ta Gurutzearen bitartez, biztuera aintzatsura eldu gaitezan.<br />
KIkV 114 (KIkG 83 aintzazko piztuera). Ua dan aberats aintzatsuari dagokio, zuengan barneko gizona Bere<br />
arnasez azkartzea (Eph 3, 16). 'Secundum divitias gloriae tuae'. Or MB 572 (Ker, IBe bere aintzaren<br />
aberastasunari dagokionez, IBk aintzazko aberastasunaren neurrian). Ioberen leinu aintzatsua. Ibiñ Virgil 95.<br />
1 aintzatu. Glorificar; alabar. v. aintzaldu. Zeruko aingeru ta santuekin batean [...], zure maitetasun eta<br />
errukia aintzatu, gurtu ta goratu nai ditut. ArgiDL 47. Jaungoikoaren guzialtasuna ta beartsuenganako errukia<br />
aintzatzen dira. Ib. 151. Aintzatu ta goraldurik bere aberri kutuna. Garit Usand 29. Gogoz ta biotzez aintzatu ta<br />
goraltzen zuten bere ixen goxo ta abizen euskel-jatorra. Ib. 47. Zure zoria azkeneraño jarrai zazu. Orrela zeruan<br />
aintzatuagoa izango zera. Alz Ram 134. Emazteki aren poza! Aintzina andere aintzatua izana zirudin. TAg<br />
GaGo 90. Nola ez, bada, guk Zu aintzatu / zertu-ala egintzetan? SMitx Aranz 177. Zure senar on-onaren izena<br />
aintzatua ta goraipatua izango da Euskalerri osoan. Alt LB 112s.<br />
2 aintzatu (Lar H, Dgs-Lar). "Motejar, aintzatu" Lar. "Suponer, ainzatu" Dgs-Lar 6. Cf. aintzat.<br />
aintze (Hb ap. Lh, Dv, H, A (que cita HeH)), aintzi (H). 1. "(BN-bard), heure, moment où une chose doit être<br />
faite [...]. Zer aintze da? quelle heure est-il?" Dv. "Aintzez jin (Hb), venir à l'avance" Lh. Galdegin zaroen<br />
bada zer aintze zen hobekitu zenean. HeH Io 4, 52 (Arriand aintzia (det.); Lç, He, TB, EvS oren, LE, Ol, Ker,<br />
IBk, IBe ordu, Dv muga).<br />
2. (A), aintzi (A). "Límite" A.<br />
aintzi. v. aintze; aintzira.<br />
aintzigar. v. antzigar.<br />
aintzika (L-ain ap. A), aitzika (L-ain ap. A). "Pantano" A.<br />
aintzin. v. aitzin.<br />
aintzina. v. antzina.<br />
aintzinkalde. v. aitzinalde.<br />
aintzinpide. v. aitzinbide.<br />
aintzintiko. v. ANTXITIKO (s.v. antxiti).<br />
aintzira (G, AN, L, B; SP, Lar (+ -nz-), Aq 920 (-nz-), Añ, Dv, H), aintzire (AN-ulz, B), aintzi (BN-baig),<br />
aintzura (H), antzira (Hb ap. Lh). Ref.: A (aintzira, ainzira, aintzi); Iz Ulz (aintzíre); Izeta BHizt2 (aintzire). <br />
Lago, laguna; pantano, ciénaga. "Lac, étang" SP. "Balsa", "embalsadero", "estanque", "pantano", "laguna" Lar.<br />
"Empantanarse, quedar empantanado, ainziratu [...], ainziran, zingiran geratu" Ib. "Aguazal" Aq 920. "Lago"<br />
Añ. "Étang, lac", "marais, lieu marécageux" H. 1.º (G, L), lago; 2.º (B), pantano" A. "Lugar pantanoso; laguna"<br />
Iz Ulz. v. intzura, lintzura, zingira, laku, urmael, idoi, UR-AINTZIRA. Tr. Documentado a partir de<br />
Etcheberri de Ziburu en autores septentrionales y meridionales. La forma aintzi se encuentra en DvHtoy (Lc 5,<br />
1n), Prop y Mirande, y aintzire en Ibiñagabeitia. En DFrec hay 3 ejs. de aintzira.<br />
Mortu zarraturik ezta, non eztezan idoki, / ez aintzirarik iragan, non eztezan ideki. EZ Man I 43. Aphoz,<br />
sugez, ielez, eta likitskeriaz bethe liteke: lakhuak, aintzirak eta bertze ur geldiak bethetzen diren bezala. Ax 41<br />
(V 25). Eta amilduko da infernura sufre erazekizko ainzira edo osin batera. AA III 476. Lendabizi arkitutako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
537
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aintzira-en izenak: Caspio, Euxino, Fucino [...]. Izt C 13. Iesus Yenesaretheko aintziraren bazterrean zegoela.<br />
HeH Lc 5, 1 (Ol, Arriand, IBe aintzira; Lç lak, He lakhu, TB ur handi, Dv ur-mael, Brunet itxaso, Or ur-barruti,<br />
Ker zingira). Eta zenbat gaitz ez dira ethortzen phutzu eta aintziretarik! Dv Dial 37s (It, Ur zingira, Ip losko).<br />
Haltzak errekak eta aintzirak ditu lakhet; bertze arbolarik ethorriko ez den lekhu tzarretan heldu da hura. Dv<br />
Lab 322. Jakoben putzuko samaritanak, eta Siloeko aintzirako itsuak. Otag EE 1884a, 310. Antziraren erdiyan<br />
arkitzen zan ugarte, islara. Bv AsL 84. Komentutik beheraxago bazen aintzira edo ur-zipu handi bat, itsasoa<br />
iduri. Arb Bok 198. Non nahi, aintzi edo intha zikhin batzu. Prop 1902, 255. Jainkoaren asarrearen aintzira<br />
aundia. Inza Azalp 116. Kokuak aintzira-ziar ibilten dira. Altuna 23. Txapartegietan moxorro gorriak eta<br />
aintziraetan izainak atzematen ditinagu. Or Mi 11. Horra nun [...] agertzen zaikun ur-eremu handi bat [...].<br />
Intha zonbait? Aintzira bat? JE Ber 91. Miarritzeko aintzira. "Le lac de Biarritz". Barb Leg 71. Aintzirak lur<br />
barnean iz-adarra egiten du. Goen Y 1934, 92. Ta txistu eze orrek, artzain irarrijoi, / aintziran igiko dau kisñien<br />
pinpiña. Laux AB 31. Titikaka aintzirara. Or QA 52. Zuen begi-aintziretan / ezinbertzez gainbetheak / hondatzen<br />
naiz, ithotzen naiz. Mde Po 37. Aintziko urerat / ilhargi-laurden bat erori zen. Ib. 15. Zurrun ta iratzarri aintzira<br />
azpikoez / arnasarik gabe. 'Tan inmóvil y despierto como la entraña del lago'. Gand Elorri 149. Selinuntiko erria<br />
ondatzen zuen izurritea sustraitik kendu omen zuen, bertako aintzira ta zingira legorterazirik. Zait Plat 76.<br />
Enara txiokariak aintzira inguratuz dabiltza. Ibiñ Virgil 77. Kaistre ibarreko aintzire ur-goxoetan. Ib. 77. Lurra<br />
dena arin eta aintzira. "La terre, sablonneuse et marécageuse". Ardoy SFran 162. Nerea, mukuluaren bihotzean,<br />
lan-txilborrean biltzen den aintzira hori da. MEIG IX 140s (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. SMitx Arraun 109. Txill Let 114. Erkiag BatB 111.<br />
"Islas y bajíos de las orillas del Bidasoa (Darric)" DRA.<br />
- AINTZIRA-BELAR. Hierba de zona pantanosa. Eguzkiak dizdizatzen ditun gatz-lapatxetan barna, aintzirabelar<br />
eta zumadietan barna. 'Hautes herbes paludéennes'. Or Mi 120.<br />
aintziradi (-nz- AN ap. A Aq). Lugar pantanoso. "Albufera, ainziradia" Aq 943. Aintziradi<br />
bakartsuetan, Camargako ugarte barnean. Or Mi 138. Siñeste gartsuz Rodano-ertza atzematen dugu, ta<br />
ain[t]ziradiz aintziradi goaz, zer gerta. Ib. 132. "Paludoso, antziradia" Lar.<br />
aintzirar (antz- Lar, Hb ap. Lh). "Palustre" Lar.<br />
aintzirate. "Marjal" Lar.<br />
aintziratsu (AN, L ap. A; Lar (+ -nz-), Dv). Pantanoso. "Pantanoso", "lagunoso" Lar. "Marécageux" Dv. <br />
Bainan xotxetik ethortzen diren zuhamuek ez dezakete bakharrik egin oihan molde bat. Horiek dira lekhu heze<br />
eta aintziratsuen baliatzeko. Dv Lab 326.<br />
aintziratu (Lar (+ -nz-)). 1. "Embalsar", "empantanar, llenar algún paraje de pantanos", "estancar las aguas"<br />
Lar.<br />
2. (-nz- Lar). "Empantanar, meter en un pantano, v.g. coches, caballos, &c." Lar. "Empantanarse, quedar<br />
empantanado" Ib.<br />
aintziratxo. "Balsilla" Lar.<br />
aintzitiko. v. ANTXITIKO (s.v. antxiti).<br />
aintzu. v. antzo.<br />
(h)aintzur. v. aitzur.<br />
aintzura (H). Apariencia, aspecto.<br />
Tr. Documentado en textos de Mendiburu, Ubillos y Lizarraga de Elcano, y ya en el s. XX, en Darricarrère e<br />
Iraizoz.<br />
Arrats oro agertzen ziran gerrako gizonen ainzurako zaldizko zenbait. Mb IArg I 253. Orra, ogiaren ta<br />
ardoaren ainzuran jaten dira komunioz Kristo Jaunaren gorputza ta odola. Ib. 388. Baña konfesio iduriz ta<br />
aintzuraz ez ezik, mamiz ta izatez ere on-zuzena. Ib. 95. Ainzur gordean agertu zen an Jesus biztua. Ib. 283.<br />
Zeruko bidean daudelako ainzuran, infernukoan beti beren buruak arkitzea. Ib. 96. Gure begiak Sakramentuan<br />
ekusten duen guzia da ogi mee, edo hostia zuri baten iduri edo ainzura bat. Ub 201. Kristo pintatzeunte axuritto<br />
baten aintzuran (27). LE-Ir. Infernua dela leze andi bat tinaja inmenso baten aintzurara (308). Ib. Izar andana<br />
hari berari atzeman zioten [...] karriota (firrilarrik gabeko) baten aintzura edo itxura. Darric RIEV 1913, 225.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
538
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Imagen, figura, símbolo. Mana Aldareko Sakramentuko ogiaren ainzur-itzala da. Mb IArg I 271. Eginkizun<br />
beraren ainzur batez edo bestez [agertua]. Ib. 389. Salomon Kristo beraren Gloria andi ederraren aintzura, siñu<br />
ta imajina. Ub 42. Lur ugari hura da Jainkoak guri agindurik daukan Zerua [...] adirazten digun adiragarri,<br />
aintzura ta imajina. Ib. 30s. Israeldarrak Jesu-Kristoren aintzura ta imajina zan bildotsa iltzen. Ib. 91. Daike<br />
izan bekatariain eriotzearen aintzura propiagorik? LE-Ir (hablando de la matanza del cerdo). Baña badire<br />
ezkónduen paréja ánitz konfórmeak elkarréki, zeruain aintzurabát iduriarasteunténa étxean bakeain medios. LE<br />
Matr4 531.<br />
Imagen (representación plástica). Ekusiko dezu noizbait giz-ainzur edo pintur belaunikatu bat. Mb IArg I<br />
96. Jesusen ainzur edo bulto polit bat. Ib. 106. Bere domiñuz edo medallez, bere estanpez ta beraren zurezko edo<br />
beste gaiezko aintzurez. Mb IArg II 309. S. Franzisko Xabier-en bere gelako itzal, aintzur edo estanp-kuadro<br />
bat. Ib. 312. Ekarri zioten bada denarioa ta Yesusek esan zien: "Noren aintzura (imagen) ta idazkia dauka<br />
orrek?". Ir YKBiz 392.<br />
Parecido, semejanza. Ongarri guti ekusten dute aren alorrak eta orren aintzura dute dituzten jorrak. Mb<br />
IArg I 81. Paraiso baten aintzurara. 'A semejanza de un paraíso' (340). LE-Ir.<br />
ainu. Aino, perteneciente a un pueblo de Japón. Asiako pigmeoak, samojedoak, korjakoak, ainuak,<br />
eskimalak. Vill Jaink 20.<br />
ainube (V; -ee V-gip; añ- V-oroz-gip, G-azp), ainobe (-ee V-gip), inube (V-ger). Ref.: A (aiñube); A Apend<br />
(añube, inube); Iz UrrAnz (añubia), ArOñ (aiñúbee); Etxba Eib (añubia); Elexp Berg (añube); Gte Erd 87.<br />
1. (Sust.). Lugar sombrío. "Barranco (V-oroz); sitio sombrío (V-gip)" A Apend. "Aiñúbee, aiñubeia, (el) lugar<br />
donde no da el sol" Iz ArOñ. "Añubietan edurrak asko irauntzen dau" Etxba Eib. "Etxia eitteko, añubia baiño<br />
euzki-begixa obe" Elexp Berg. "Añubean bizi dira (V-gip, G-azp)" Gte Erd 87 (junto a laiotzean, ospelean, itzal<br />
aldean, etc., de otras zonas). v. 1 laiotz. Eguargiz aiñube edo toki laiotzean dagozan gauzaak, illatargitan<br />
bere illun egoten dira. Biotz asko iaio dira beti aiñubean egoteko. A BGuzur 151.<br />
2. "Aiñuba, el tumor negro del maíz" Iz To. v. laino (3).<br />
3. (añ- V; Mg PAbVoc, Izt 112v). Ref.: Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95; Elexp Berg (añube). (Adj.). Sombrío.<br />
"Itzaltsua ta gerizpetsua edo kerizpetsua ta aiñubea batera datoz" A Ezale 1897, 132n. "Mendikute basarrixa,<br />
benetan paraje añubian dago" Elexp Berg. Gaba eguna baño geiago dau ametan, / ez dau aldendu gura leku<br />
añubetik. AB Olerk 107. Etxe txikia, etxe medarra, mendipe añubean [...], bidearen albora ertenda zegoan. Ag<br />
G 323. Mendiko baso ainubean. Zait Plat 25.<br />
(Fig.). Orrela igarotzen zituan egun osoak eguzkitik illuneraiño, ta gauak ostera, maitea berriz agertu oi<br />
zanean, añube, izu, minbera ta lotsakor, bere bazterretik zerura begira. Ag EEs 1917, 212.<br />
- AINUBE-ALDE. Zona sombría. Etxe edo txabola aren baztarrak bere, bere edukoak ziraan: aiñube aldean,<br />
beti aro txarreko ta ezer-bere gauza etziran iru edo lau lur txatal. Alt EEs 1917, 42.<br />
- GAU-AINUBE-ALDE. Oriek ego-aldeko izpietatik, aiek Erripak lo datzaten gau-añube aldetik [= 'desde el<br />
Norte']. Zait Sof 141.<br />
ainuda. "Aiñuda (AN-5vill), una hierba medicinal" A.<br />
ainuratu (aiñ- AN ap. A Aq). "Aullar, ainuratu (AN)" Aq 307.<br />
ainuria (AN-ulz, Sal; añ- Dv (AN-arce, Sal)), ainurea (aiñ- AN; Aq 307 (AN)), ainura (AN), aiuri (AN; Dv<br />
(AN)). Ref.: A (aiñura, aiuri, aunka); A Apend (aiñuri); Iz Ulz (ayuri). Aullido. "Hurlement de loup" Dv.<br />
"Aiñuria norbaitek xotuta egiten dixie" A (s.v. aunka). "Aiuri bet, un aullido; otsoaiurie, el aullido de lobo" Iz<br />
Ulz. v. auria. Altobiskarko errudio senti dra otsoen lotsagarrizko añuriak (Sal). Orreaga 101s (69 (AN-5vill)<br />
aiuri ikaragarriak, 94 (AN-arce) añuriak; Camp ib. 22 e Iza ib. 30 marruak, Dv ib. 29 uhuria, Ip ib. 33 orroak).<br />
- AINURIAZ. "Aiñuriaz (Sal), aullando" A.<br />
ainutsu. v. lainotsu.<br />
ainzina. v. aizina.<br />
ainziti. v. aitzitik.<br />
ainzkora. v. aizkora.<br />
ainzter. v. aiztur.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
539
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hainztur. v. aiztur.<br />
aiña. v. adina; 1-2-3 aina; ahuña.<br />
aiñada. v. añada.<br />
aiñe. v. ahuña.<br />
aiñeketa. v. arineketa.<br />
aiñume. v. ahuña.<br />
1 aio (SP A, Dv, H (BN)). 1. Esperando. "Aio, quo designatur, qui alium expectat, praestolatur aut observat"<br />
O Not 47. "(SP), action d'attendre" Dv. "Aio dagoena, qui attend ou observe quelqu'un" H. "Le génitif<br />
complément de nom s'emploie: a) avec les postpositions nominatives suivantes: [...] aio et haiduru, dans l'attente<br />
de" Lf Gram 383. Lasa ari dira biak --estutzeko ba asti--; / Leitzarrak aio (zai) daude noiz baiño noiz autsi.<br />
"Están ya aguardando". Or Eus 148. Zure berri onen aio nagoela, onar itzazu ene agurrik onenak. Mde Pr 198.<br />
2. (AN-gip ap. Bordari). "Aio, espera, deseo" Or Aitork voc. "Aioa, ayua. Ondarribian itz arrunta. Asko<br />
erabillia. Ara nola: Zartzaroko aioa. Ez dut aiorik. Atzoko aioak joan ziran. Ez dut aio bearrik. [...] Aiorik gabe<br />
bizi. [...] Zorren aioa. Hura aioa!" Bordari (comunicación personal).<br />
- AIOAN (SP, H). Esperando. "Ene aioan egon da, il a demeuré à m'attendre" SP. "Aioan egon da, il a été dans<br />
l'attente" H, que cita a O y SP. v. 2 zain II (2). Aholku-emaille izanik aioan baitzegon urrena aholkuak nori<br />
saldu. Or Aitork 194.<br />
- AIOTAN (AN-gip). "Aioa, ayua. Ondarribian itz arrunta. Asko erabillia. Ara nola: [...] Aiotan jarria. [...] Zure<br />
aiotan ez naiz egongo" Bordari (comunicación personal).<br />
2 aio (Lar). 1. Ayo. "Ayo, aya, es voz Bascongada [...], aioa, aurzaia, seinzaina" Lar. Aitak orien aziera<br />
onagatik ta estudiorako [...] beren aio, maiordomo, ta maisu sazerdote ejenplar batekin ifiñi zituen [seme biak].<br />
Cb Just 27s. Bere Aioak gau ta egun, amar egunean aren buruko aldetik aldegin etzuen. Ib. 97. Jai egunetan<br />
Palaziora joaten zan, eta Aioari gusto emateagatik, noizean beñ joko onestoren batean dibertitzen zan. Ib. 28.<br />
2. "(R-uzt), padrinos de boda" A.<br />
3 aio (G, L ap. A Morf 731; Lar, Añ (G), Dv, H (V, G)). 1. Arre. "Harre, con que se avivan las bestias, arre,<br />
arri; a los bueyes, aio, aiorra, aida" Lar. "Arre a las bestias, arre, arri (c.); a los bueyes, aida, aio, aiorra (G)"<br />
Añ. "Para arrear al ganado vacuno, [...] aio, aiorra (G, L)" A Morf 731. v. aiorra, 1 aida, 2 arre.<br />
2. "Aiua (V, G), clameur" H. v. aiui, oihu.<br />
aio. v. adio.<br />
aiho (S ap. A y Lh; H (BN, S)). Deseo. "Désir" H, que cita a Inchauspe. "Aiho gaitz, gaisto, kaitz (S), mauvais<br />
désir, passion mauvaise" Lh. v. desira, deseo Oraino haur ttipia zelarik piztu zen haren bihotzean<br />
misioneetarako aihoa. Prop 1884, 200. Berthutian aitzinatzeko aihoa. Ip Imit I 18, 6 (Mst desira). Ezi nik eztit<br />
beste aihorik, eztit beste güdiziarik zurekin izatia baizik. Ip Hil 188. Jesusek entzün zütian haren aihoak. Ip Hil<br />
188. Gure aihoak eta hasperenak [...] thaigabe igain ditian zelialat. Ib. 186. Etxe naroak ikusten ditut, / botz<br />
ixilaren egoitzak; / betha litzake arima batek, / han, bere aiho bakhoitzak. Mde Po 79. Bere aio gartsuak gogoa<br />
errerik. Mde HaurB 10. Ihurk badaki aita Jesuitak zuñen jakintsün eta aiho gaixtoen brentsazale paregabekoak<br />
diren. Herr 21-4-1952 (ap. DRA s.v. brentsazale).<br />
aio-aio. "(R), paseo (voc. puer.)" A.<br />
aioplanu. v. aeroplano.<br />
aiori. "(V-ger), natilla" A. Cf. ahi.<br />
aiornatze. "Citación del juez, otsekardea, [...] aiornatzea" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
540
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiorra (G, L ap. A Morf 731; Lar, Añ (G), Dv), aiorro (H). "Harre, con que se avivan [...] los bueyes, aio,<br />
aiorra" Lar. "Arre [...] a los bueyes, aida, aio, aiorra (G)" Añ. "Cri d'excitation à un attelage de boeufs" H. "Para<br />
arrear al ganado vacuno, [...] aio, aiorra (G, L)" A Morf 731. v. 3 aio.<br />
aioska. Gimiendo. Ta ikusi zituen Yesusek txistulariak ta yendea zalapartaka, ta guziak negarrez ta aioska.<br />
Ir YKBiz 98.<br />
aiosketan. Gimiendo. Bi úrtes ezin jaiki zéla goatzetík; bitárteo kási béti zególa aiosketán. LE Ong 66v.<br />
aiots (AN ap. A; Dv (AN-mer), H). Gemido. "Cri de douleur" H. Los tres lexicógrafos citan a Lizarraga de<br />
Elcano. Zer arren kongójak, aiótsak eta negárrak? LE Urt ms.153v. Ai-ótsak aditzén, / Atsánkak sentitzén, /<br />
agonía ikustén. LE Kop 44 (137 ayótsak eta negárrak). Bitarteo tristura, aflikzio, neke-pena, aiots ta plegarien<br />
ertean (232). LE-Ir. Zeru-bidean doan biotzak / diozkan otoitz, burruka-aiotsak, / negar, asmo t'eskariak. Jaukol<br />
Biozk 3. Zuk dakizkitzu Jaun Zuriaren guda-mutillen / birau, irrintzi ta aiotsak. Ib. 59. Maitasun aiotsak besterik<br />
ote dira? "¿Son otra cosa que gemidos y voces del amor?". Aitzol in Laux BBa VIII. Olerkari bikañenak<br />
ezilkortasun aiotsak entzun izan dituzte. "Las voces de la inmortalidad". Ib. XII. Iñork ez dantzuz euren aiots<br />
samindubak. Laux BBa 58. Aiots garratzak / bijotza urratzen dautsoe. Ib. 78. Norena ixan zan aiots sotilla?<br />
Laux AB 21. Negar ta aiots aundia; / Rakel negarrez ari da bere aurrengatik. Ir YKBiz 31. Ortan beude gure<br />
gizonaren aiotsak eta naigabeak. FIr 133. Bere baitan "il dute ene lagun doakabea", baño etzuen oiu edo aiotsik<br />
entzun. Ib. 146. Neskameren baten aiotsak entzun-iduri zazkit, seme. Zait Sof 15. Usoa! --Jarraitu zun<br />
etxekoandreak aiots artean--, Zeruko aingeruak ekarritako emakumetan onena! Etxde AlosT 45. Ango ojuak,<br />
deadarrak, karraxiak eta aiotsak! Ib. 43. Bizitzaren kaxkarrak sorrarazi dituen erostak, eresiak eta aiotsak. Vill<br />
Jaink 118.<br />
- AIOTS EGIN. Gemir. Erostariak edo adiazaleak, illaren aurrean negar ta aiots egitera [yoaten ziran]. Ir<br />
YKBiz 98n.<br />
aiotu (Lar, Añ (G)). Arrear. "Harrear" Lar.<br />
aiotu. v. adiutu.<br />
aihotz (V, G, L, BN, S; SP (aiotz), Lar (+ aioz), Añ (+ aioz), Lecl, VocBN, Gèze, Dgs-Lar 5, H), haiotz (Dv, H),<br />
agotz (A, que cita a Añ), aietz (B), ariotz (V-ple), airotz (V-gip), aizotz (V-gip). Ref.: A (aiotz, aihotz, ariotz); Iz<br />
To (ayotza), UrrAnz (airótza); EAEL 138; Elexp Berg (aizotz); Izeta BHizt2 (aietz).<br />
Podadera; machete. "Serpe emmanchée en un long bâton. Aiotza zorrotztua (Ax), serpe bien aiguisée" SP.<br />
"Podadera", "podón", "cuchillón", "cuchilla" Lar y Añ. "Xifero, el cuchillo de matar reses", "hocino" Lar. "Une<br />
faux" Lecl. "Longue hache servant à couper des haies, des branches, même des ronces" VocBN. "Serpe" Gèze.<br />
"Serpe à long manche pour couper les épines et taller les haies" Dv. "1. serpe à lame large et courte, longemmanchée,<br />
pour émonder haies, arbres. Sorte de volant. [...] 2. serpe à lame large et courte, et à courte manche,<br />
à l'usage des vignerons. [...] 3. coutelas [...]. 4. couperet de cuisine, de boucher" H. "Hoz para cortar leña, aiotza,<br />
maketsa" Dgs-Lar 5. "Sapar gaiztoari aihotz gaiztoa, a mala zarza mala podadera" A. "Aiotz (Vc, G-goi),<br />
machete" Ib. "Agotz, [...] espada (Añ)" Ib. "Aiotsa: larrak ebakitzeko segaren antzeko "kutxillo" aundia" Ayerb<br />
EEs 1914, 175. "La especie de hoz con mango largo de madera para cortar zarzas, etc." Iz To y UrrAnz. "Especie<br />
de hoz con mango largo que se utiliza como machete. Goazen aizotza artu ta arantzak ebaitera" Elexp Berg.<br />
"Machete para desbrozar zarzales. Aietzakin garbitu dugu sasie" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Aiyorch,<br />
herramienta para cortar ramas delgadas (Sal)" v. belagoi, bedoi, 1 puda, matxite.<br />
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. (H)ai(h)otz es la forma gral. En cuanto a la aspiración, al Norte<br />
hay haiotz en Axular, Goyhetche e Hiribarren, aihotz en ChantP y Lafitte y aiotz en Oihenart y HerVal. Al Sur<br />
se documenta además aietz en un ej. de Etxaide.<br />
Heriotzearen sega, onen eta gaixtoen arrontatzeko, haiotza zorrotztua eta prestatua dagoela. Ax 572 (V 367).<br />
Sapar zaillari aiotz zorrotza. "Serpe". O Pr 405. Aijotza. Mg PAb 148 (en una lista de aperos de labranza; cf.<br />
ASJU 1978-79, 215 ). Judit andra alargunak Holofernesi burua ebagi eutsan aiotz zorrotza. Añ MisE<br />
122 (en CS 178 agotz). Ifini eban pozik bere burua Tirano borreruaren aiotz azpian. Ib. 158. Aiotza. Izt C 232<br />
(en una lista de aperos de labranza). Eta harturik haiotza, / Trenkatzen dio gorphutza. Gy 162. Kapitan biri<br />
agindu zien [...] prestatu zitzatela irurogeita amar [soldadu] zaldizko berreun aiotzekin (Act 23, 23). Lard 524s<br />
(Dv eta berrehun lantzadun). [Beharko zituzten] bideak ere ideki haiotz edo phudarik gabe. Hb Egia 11. Haritx<br />
gazte bat nik aihotzaz / trenkatürik / üdüri zait ene bihotza / kolpatürik. ChantP 230. Eta euren nausi gaztelar<br />
batek / Jaurtigi eutsun aiotzak / Zergaitik zuri eutsuzan bada / Besangok itxi billoixak. AB AmaE 74. Askok ez<br />
zuten harmatzat, burdin sarde, aihotz, gerren edo lantza herdoildurik baizik. Elsb Fram 118. Aiotz bat<br />
begiberritu HerVal 157. Esan Amari, birrindu dogu / Zure areio arrotza, / Kendurik berai eskuetatik / Zu ilteko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
541
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eukan aiotza; / Aiotz berberaz emon dautsagu / Zeuri opautzun eiotza. Enb 133. Gastedijaren bijotza / Euzkoabertzale<br />
utza. / Onen aurrian zetarako da / Etsaien aiotza? Ib. 172. Sabinek ikurriña, Mikelek aiotza, / Iñakik<br />
edestija, Mirenek bijotza / Erakutsi eutsezan gure zorkijari. Ib. 52. Esan orduko, ontzigizonak, iskillu, aiotz,<br />
aizkora, ta Proventzatar gizajoak eskuan gapirioa. Or Mi 9. Auxe da Simonek Ama maite orri / Iragarri eutson<br />
samin-aiotza. GMant in Onaind MEOE 655. Eman ditzagun mundu huntako aizkora guziak, burdin ala alzeiru,<br />
aihotz, belhagoi ala puda. Lf Murtuts 22. Aienak aiotzez ebakiko ditu. Ol Is 18, 5 (Dv pudak ebakiren ditu<br />
aihenak). [Ontzia] ura autsiz bezala zijoan, aietz (machete) batekin joka ari bailitzan. Etxde Itxas 248.<br />
- AIHOTZ-KOLPE. Golpe de hacha, hachazo. Eta harturik haiotza, / Trenkatzen dio gorphutza. / Eta haiotzkolpe<br />
bertze bat emanik, / Hirur egiten tu suge batetarik. "Il vous prend sa cognée, il vous tranche la bête; / Il<br />
fait trois serpents de deux coups". Gy 162.<br />
- AIHOTZ-UKALDI. "Aihozkhaldu (S), coup de serpe" Lh.<br />
aihotzada. "Xiferada, aiozada" Lar.<br />
aihoztu. "Aiotztu, podar, hacer la poda" Aizk, que cita a Larramendi, pero lo único que hay en Lar es "podadera,<br />
[...] aiotza".<br />
aipabia (det.). "Dilema, argumento cornuto" Lar.<br />
aipabide. 1. Renombre. Alaere beste lan batengatik aipabide aundiagoa duela [...] iduri zait. Or EEs 1927,<br />
208.<br />
2. Modo de nombrar. Au da nere izena bein betiko; au nere aipabidea menderen mendetan. Ol Ex 3, 15<br />
(Ker izen ori emongo daustazue; BiblE hala deituko naute).<br />
aipadura (-ph- L ap. Lh). Mención. v. aipamen.<br />
aipaera (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Lar). Mención.<br />
aipagarri. 1. (Lo) que puede ser mencionado. Ikhusirik [...] Gure nazioa dela kopla maite duena. //<br />
Hartarakotz iakiara diat bersuz ezarri / lasterrago ikhas eta maizago aipha garri. EZ Man I 4.<br />
2. (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Dv). Digno de ser mencionado. "Qui mérite d'être rappelé, mentionné, digne<br />
de mémoire, mémorable" Dv. v. aitagarri.<br />
Tr. Documentado al Norte desde finales del s. XIX y al Sur desde principios del XX, en autores de léxico<br />
cuidado. En DFrec hay 50 ejs., ninguno de ellos vizcaíno.<br />
Deus etzitzaukun gerthatu aiphagarri denik. Prop 1880b, 178. Emaiten derauzku [...] xehetasun batzu<br />
aiphagarri direnak. Prop 1881, 69. Khurutzeak, medailak, arrosarioak ziren heien begietan dohain guziz<br />
baliosak, eta luzaz heien artean aiphagarri egin behar gituztenak. Prop 1885, 123. Birjina orotan gainti<br />
aiphagarria. Ip Hil 254. Hunen aintzineko iguzki-histuretan aipagarrienak baditu berrogoi zenbait urte<br />
iraganik. HU Zez 96. Abokatak tribunalaren aitzinean erran dituenak aipagarri dire. Ib. 134.<br />
(s. XX). Hartakotz zaut bada eder bezain aiphagarri, [...] errientsa batzuek hartua duten xedea. JE Bur 69. Ez<br />
da Baigorritik Maulerat, aiphagarri bilkurarik izan Eskual-Herrian Oxalde bertsularia gabe. Ox 201. Beste<br />
gertaera aipagarri gabe, bakoitza bere kabira joan ginan. A Ardi 113. Frantzesez, Victor Hugo-ren itz eder<br />
oriek musikatuz, Faure-k Crucifix eman zion eresiari izena; nik, aipagarri ezpada ere, Artzain ona. Ib. 111.<br />
Eskualerriko hiri guzien artean aipagarriena da Iruña. JE Ber 27. Soailuak aldiz, ez aldareak ere, ez dute<br />
aipagarririk deus. Ib. 61. Euskalerrian den libururik aipagarrienetakoa idaztankeraz. Or EEs 1927, 208. Illaren<br />
egin aipagarriak / bertsuz baitziran ematen. "Las alabanzas de la persona fallecida". Or Eus 411. Ezurlangintzako<br />
tresnetan aipagarriak dira ezten-pitzatuak, [...]. JMB ELG 30. Ura etorria zenun, Eladeko aintza<br />
aipagarri dan Delpiko yolasen ederrez leiatsu. Zait Sof 29. Egiñen aipagarrienak egitearren. Ib. 180. Goidelen<br />
epopeiarik aipatuena eta aipagarriena. Mde Pr 233. Egun artan berandutxo zijoan Izar, sulla buruan besteen<br />
artean aipagarri. [...] Ontziak betetzera zijoazen gazteak, an oi-zuten solas-toki aukerakoa. NEtx Antz 152.<br />
Aundinaiak ere agintza ta aipua besterik zer nai du? Eta Zu izan, guzien artean, betiko agintzadun eta aipagarri.<br />
Or Aitork 47. Ardo egunak ezpaitziran urte guzian dozena erdi bat baiño geiago, jai aipagarriren bat ospatuz<br />
edo. Etxde JJ 187. Ele-sari bikaiñak, esanaldi aipagarri ta biribillak. Erkiag Arran 117. Ertzañen lana<br />
aipagarria zen eta gauzak ongi zoazin. Izeta DirG 83. Aotan aipagarri / izaterik ez dio ardura. "Si la fama canta<br />
con voz su nombre pregonera". Gazt MusIx 75. Pitagora berebat aipagarri agertzen zaigu aren irakasle zarren<br />
artean. Zait Plat 51. Bildu ditu (Fausto Coppik) eskuzarta, ohore eta ospe aiphagarriak. Herr 31-3-1960 (ap.<br />
DRA). Aipagarriak dira gure Joxe Migel Barandiaranek oiei buruz azaldu dituan argitasunak. Vill Jaink 21.<br />
Urratsik aundiena, ontan, Anaxagoras filosofuak egin zuen. [...] Gero Sokrates dugu aipagarri. Ib. 41. Oro ezin<br />
aipa, aipa ditzagun nahas-mahas, gutarik hurbilagoetan, aipagarrienak. "Les plus dignes d'être connus". Ardoy<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 542<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
SFran 15. Kondaira zaharretan zoin aipagarria, / Roland hiltzen hauteman zinuen herria! Xa Odol 109. 18<br />
atalburua. Santxo Panzak [...] izandako argudioak, eta beste zenbait burrukaizun benetan aipagarriak. Berron<br />
Kijote 193. Hizkuntzaren aldetik ere biziro aipagarria da liburua. MEIG III 72. Berak beti, eragozpen nabaririk<br />
gabe, hitz-lauz ihardun zuenez gero, beste mintzaera zailago eta aipagarriago iruditu bide zitzaion. MEIG IX<br />
42.<br />
Iruñako Obispo Aipagarri zan Mendozatar Jose Anai Jaunak. Inza Azalp 6. Bi emaztekiek liluraturik zeuden<br />
Franzisek ekarritako gauzekin. Biek ere muinkatu zuten pozaren pozez berendako zen gizon aipagarria. Izeta<br />
DirG 112s.<br />
(Uso adv.). Zure izena ta siñestea oituretan aipagarri baitzeramatzin. Or Aitork 238.<br />
3. "Traitable, aipa-errex, aipagarri" T-L.<br />
aipakizun. 1. "Aiphakizun, (chose) dont on peut parler" Dv.<br />
2. Mención, referencia. v. aipamen. Joanak-joan esanda, geiagoko aipakizunik egin gabe ahaztutzat jotzen<br />
zuten [asarrea]. Etxde JJ 26. Beraz, etxean iñork aipakizunik ez egiñarren eta berak galdetzen ez ausartuarren,<br />
zerbaitek esaten zien barruan aitaren jokabidea okerra zala. Ib. 215. Zer esan nai duzu? Galdetu zion Xalbatek<br />
lotsatu-xamar bere auziaren aipakizuna egingo ote zun bildurrez. Ib. 252.<br />
aipako. Mención. v. aipamen. Hori geroxago ikusiko dugu... Aipako bat eman dezagun orai Gillermaren<br />
delako Testamentari. "Disons un mot maintenant du". Ardoy SFran 39.<br />
aipakunde. Mención. "En Baztán se dice aifakunde. Aifakundean otsoa, al mentar al lobo" LE-Fag. v.<br />
aipamen. Aipakunde gaixtoa da aipatzea iras deabrua. LE-Fag. Alarik ere, sariketaz ate, oien lanak aurkeztu<br />
ditezke, ta are epai-maiaren aipakunde oberena yaso, bear bada, baña ez saria. Ldi IL 98.<br />
aipaldi (G, AN, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Lh (aiphaldi). "Mention" Dv. "Mención, acto de mencionar" A. v.<br />
aipamen. Lübürüsko huntan Haritchabalet zenaren gainen ekarten dügün aipaldiak behar zükian agertü gure<br />
nahiala, diala urte parrasta bat. Const 13. Aurten ere Lasako herriak merexi du aiphaldi bat, ezen duela zonbeit<br />
egun S. P. C. M. deitu etsaminan Bordelen on hartia izan da herritar gazte bat. Herr 6-7-1961 (ap. DRA). Berri<br />
bat entzun dugu, ahotik beharrira dabilana egun hotan. Larre horietaz. Baitakarkete zonbait aipaldi eta<br />
ahopaldi. Herr 14-6-1962 (ap. DRA). En DFrec hay 3 ejs. más, todos septentrionales.<br />
aipale. "Proponedor" Lar. v. aipari, aipatzaile.<br />
aipamen (G, AN; H; -ph- L, BN, S; Urt II 181, Izt 72r, Dv, H), aifamen (B). Ref.: A (aipamen, aifamen); Lh<br />
(aiphamen); Gte Erd 220. 1. Mención. "Otsoa aipamenin aldamenin (AN-5vill)" Gte Erd 220. AxN explica<br />
aieruari (265) por aipamenari. v. aitamen, aipu, aipaldi.<br />
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga (entre los más orientales sólo en Tartas y Constantin). Al Sur se<br />
encuentra en Iztueta, en textos de los Juegos Florales (en la acepción larramendiana de 'proposición') y en<br />
autores modernos. En DFrec hay 55 ejs. de aipamen, todos ellos meridionales.<br />
Iainkoaren izenaz Skripturák aditzen du, haren izen eta aiphamen gizonén artean zelebratzen dena. Lç Ins E<br />
5r. Harri adi pena haukin aiphamena aditzen / Baldin hire baithan bada sentimendu aurkhitzen. EZ Man I 115.<br />
Artifizio hautzaz da [Antekristoa] handi errendaturen / Ipharretik Hegoara non baita famaturen. // Aiphamenik<br />
hartzaz baizen eztaiteke lurrean. Ib. 68. Ifernua deitzen dugu Iaunaren gaztigua / Falten punizionetan zuzen<br />
ordenatua. / Lekhuaren izenetik hartzen du aiphamena [= 'denominación'?] / Damnatuek non baitute sofrituren<br />
zor-pena. Ib. 91. Khen ezazu gure ganik [...] Giristino lagunaren kontrako aiphamen guzia. Harb 60. Baiña<br />
zertako sartzen naiz ni [...] zure laudorioen aiphamenean? Berak dira bere buruz asko gora mintzo. Ax 9 (V 5).<br />
Ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere. Ib. 22 (V 12). Aiphamen<br />
guztietako, Iainkoa bera, Errege guztien Erregea eta Iaun guztien Iauna, lekhuko deitzen duzunean. Ib. 263 (V<br />
175). Etzekiola espos berriari, berehala lehenbiziko gutiziamenduan edo aiphamenean bere esposa eman, nekez<br />
izana hobeki estima zezan. Ib. 553 (V 354). Haren aipamenak berak ene luma ene eskuan ikharatzen baitu. Tt<br />
Onsa 142. Oraino bertze-alde banituke hainitz autor arrotz ene aiphamen hunen fagoretan deitzeko. ES 109.<br />
Zeren hekien aiphamena bera gure ohoratzeko eta alegeratzeko aski baita. Ib. 116. Paris-xume aiphamenaz<br />
osoki hanpatuak [donibandarrak], / Eskaldunaren izenaz hurren ahalkatuak (1765). RIEV 1923, 154. Izen<br />
zeinaren aiphamenak berak galdetzen baidu errespekturik handiena! Lg II 10.<br />
(ss. XIX-XX). Herioaren izenak / Lazten tu gehienak / Eta haren aipamenak / Lotsatzen gaixtaginak. Monho<br />
100. Meditazionearen izen xoilak eta aiphamenak asko jende xinple harritzen eta izitzen ditu. Dh 93. Gorphutzen<br />
hil ondoko aiphamen horiek / Latzturikan aditzen tutzue guziek. CantIzp (ed. 1829), 42 (ap. DRA). Izen sakratu<br />
haren aiphamenera guziak belhaunikatuko dire. MarIl 79. [Pilota] partida handi baten aiphamena aski, / yende<br />
oro biltzeko baterat arinki. Hb Esk 213. Lehengo pilotari / handien izenak / Ezpantutan gintuzke / erran behar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
543
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
denak, / Oraiko gizon gazte / deus zainik dutenak / Oro ernaraz detzan / heien aiphamenak. Zby RIEV 1908, 90.<br />
Lehengo gudu, gerla eta kalapita izigarrien aipamena oraino beharrietan eta gogoan dakartenek. HU Aurp 87.<br />
Bainan nork amestuko zuen Otxalde hori aipamen ederrenaz ohoratuko zuela guarden aintzindari lehenak? Ox<br />
200. Aipamen llabur bat Haritchabalet jaun apezaren gainen. Const 13. Haien bertsoak aipamen bat merezi<br />
dute. Mde Pr 235. Ezta aitatzen Bonaparteren lankidien artean Udabe abadea. Nik eztot beintzat ikusi iñun<br />
aipamen ori. Alzola Atalak 136. Gau guzia amets nahasitan iragana du. Poliza eta Antton. Antton eta poliza, ez<br />
zuen bertze aiphamenik. Larz Senper 112 (Vill besterik ez zuen aipatzen). Belarriak erne eukirik, esan-eginen<br />
aipamen zeatzena idatzi bide zuen. Zait Plat 104. U jaunak dotore baino dotoreagotzat edukiko ditu zehar-esan<br />
eta aipamen izkutu horiek, baina munduan barrena egiten den kritikak aspaldi utzi zion ikusi-makusika<br />
ibiltzeari. MIH 206. Aurkituko duzue zati bat ez hitzez hitz, baina bai elkarren antz handia dutelarik, Axularren<br />
liburutik hartua, aipamen bat, alegia, barrengo harraz ari dela. MEIG IV 64.<br />
v. tbn. Lek SClar 121. Ibiñ Virgil 23.<br />
Comentario. Etzaudezila hargatik banaloria zinetan mesprezatu gabe: ezen bide hartaz obligatua izanen<br />
zara, guzien aiphamenaz ere, haren kontra haritzera. SP Phil 457 (He 462 yenden aiphamena bera gatik ere).<br />
Nombre. Salbatzaillea igantzen mendi baterat [...]. Orduan egin zuen prediku handi hura, mendiko<br />
predikuaren aiphamena dakharkeiena. Lg II 145.<br />
(En la expr. norbaiti aipamen lotsagabea egin 'difamar'). Horrek gogortu zuen Susana berthutosa egin<br />
zioten aiphamen lotsa gabearen kontra. Dh 204.<br />
(Ht VocGr 410, Lar). "Proposition" Ht VocGr. "Proposición, aipua, aipamena" Lar. Hanbat adiskide lohi<br />
[...], batzu bertzeak gatik, bere bekhaturako aiphamen gaxtoa gatik, eta batak bertzearendako flakeza eta<br />
jautsapen kruela gatik damnaturik, elkharrekin ifernuan kausiko direnak. Dh 162s. Artu zuen, bada, poz<br />
aundiarekin Sanchoren aipamena. "La proposición de D. Sancho". Otag EE 1881b, 62. Guzien erdian geratu<br />
zanean, ostera batzarrean jarri, eta etsaiaren aipamenaz [= 'proposición'] itzegin zan. Arr EE 1882c, 553.<br />
2. (SP, H). Nombre, fama. "Aiphamea, aiphamena, bruit, renommée" SP. "Aiphamen ona du, il a bonne<br />
renommée" Ib. "Poziña behingo, aiphamena betiko, si das un buen bocado de una vez, ganarás fama para<br />
siempre (Lander)" DRA. v. ospe, omen, fama.<br />
Tr. Documentado desde Pouvreau en autores septentrionales no suletinos.<br />
Eta eztakizula sekulan burura ethor iakinsun zarelako aiphamenaren nahia. SP Imit I 5, 2 (Mst jakitus baten<br />
fama). Nola begiratu behar den aiphamen ona humiltasunari garraizkolarik. SP Phil 220 (He 222 omen ona edo<br />
fama ona). Aiphamen onaren galtzeko beldurtasun handiegia. Ib. 224 (He 225 fama onaren). Erraz da bertzeren<br />
herioaren ez desiratzea, baina gaitz da hari gaitzik ez desiratzea; erraz da hari aiphamen gaixtorik ez emaitea,<br />
baina gaitz da haren ez mesprezatzea. SP Phil 453 (He 458 omen gaxtorik ez ematea). Bere balioa eta<br />
aiphamena handitu, berretu eta alxatu nahi dutenean. Ib. 199 (He 201 aiphamena). Zuek ordea, O emazteak [...]<br />
begirazazue ieloskorki zuen loria eta eztezazuela lizunkeriarik bat ere utz zuen aiphameneko xuritasunaren<br />
goibeltzera. Ib. 398. Baldin bethiereko aiphamenaren itxura, edo figura nahi baduzue pintatu, har zatzue<br />
eskoletako koloreak, tintak, eta pintzela. ES 188.<br />
(ss. XIX-XX). Zure kalitate maitagarrien aiphamenak erakhar litzazke justuak geroago eta gehiago zure<br />
benedikatzera eta laudatzera. MarIl XXI. Mirikuak badire aiphamen dutenak, / mihiz bezala kaskoz ungi<br />
berreginak. Hb Esk 109. Uhaldeko seme zen Duhalde handia, / Sinan arima ketan kharrak ibilia. / Aiphamena<br />
utzi du mendi orotako; / Haren dohainak horrek ez sobra beztiko. Ib. 98. Franklin deitzen zen aiphamen<br />
handitako Amerikano batek. Dv Lab 194. Sazumako buruzagiak, aita handiaren aiphamena entzunik, baimena<br />
eman zion haren peko ziren herri guzietan fedearen predikatzeko. Laph 215s. Jakintsun bilhakatuz,<br />
jakintsunaren aiphamena kharreatuz, ez othe niteke salba? Ib. 129. Ez gare beraz harritu behar, [...] jaun handi<br />
batzu heldu badira ere [...] Eskuararen aiphamena aditurik, gure herriaren ikhustera bere begiz. Arb Igand 32.<br />
Eskualherriaren ethorkizunaz eta Eskuararen aiphamenaz den gutieneko axolarik duten guzieri. Ib. 31. Xinako<br />
mahatsaz bertzerik ekarri baitu ordean handik Dabid apezak, Frantziako jakintsunen artean aipamen handia<br />
irabazi dionik. HU Aurp 97 (75 jaun aipamen handikoa). Badakikezue bederen engoitik haren izena; ba eta<br />
zerbait gehiago ere haren aipamenaz. Ib. 80. Badakit herri bat, aipamenez aberatsa, izaitez ere aspaldian<br />
aberats behar litakena. HU Zez 68. Zonbat gizon argitu / gorderik daudenak, / ez ditu lilluratzen / hanbat<br />
aipamenak. Etcham 129.<br />
Gizurenen aipamenak eta zure aitaren egiñak irakur al ditzakezunean. 'At simul heroum laudes et facta<br />
parentis'. Ibiñ Virgil 43. Bere bizi-aldia bear bezin luze nai luke gizuren andi onen aipamenak eta egiñak<br />
abesteko. Ib. 42.<br />
- AIPAMEN EGIN. Hacer mención de, mencionar. "Honorificentissime aliquem appellare, ohore haundirekiñ<br />
nihor aiphatzea, nihortaz aiphamen, mentzione egitea" Urt II 181. Egin diozokoon nitaz aiphamen Faraoni.<br />
Urt Gen 40, 14 (Ker aitatu egiozu Faraoni nire izena). Arritzekoa da txit, beraren [Zarauzko Fueroaren]<br />
aipamenik iñork ez egitea. Izt C 207. Aitzinekoen eginbide ohorezkoez zenbait istorio eta aiphamenen egitea<br />
deitzen da bizien liburua. ES 116. Aiphamen egin duzu zaldi-babaz; zer da hura? Dv Lab 90.<br />
(Con aipamen, det.). Neskameak Isabelaren telefon-deiaren aipamena egin zuenean. Mde HaurB 12.<br />
- OHOREZKO AIPAMEN. a) Buena fama. Zeren ohorezko aiphamenak geiago balio du banaloriazko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
544
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
kontentamendu guziek baino. SP Phil 226 (He 227 aiphamen onak; v. tbn. en contexto similar Dh 196 aiphamen<br />
ona).<br />
b) (Usos prop. y fig.). Mención de honor. Guziak baino sorginagoa izan zen Oxalde. Dirua harek hatzeman<br />
eta jabeari harek itzuli. Eta horra nola zuen Oxaldek ohorezko aipamena irabazi. Ox 200. Etxaidez kanpora ere<br />
izan ditugu lan asmatuak: hala ohorezko aipamena irabazi duen Loidirena. MEIG II 50.<br />
aipamendu (Arch VocFab), aipamentu (-phamentü Arch ap. DRA), aifamendu (VocB). 1. Mención.<br />
"Aiphamendia, le propos, le discours" Arch VocFab. "Mención, fama (Arch)" DRA. Bakoitxak Jaun<br />
zaharrenaren / Aiphamendua du laidatzen. "Chacun fut de l'avis de Monsieur le doyen". Arch Fab 97. Behar da<br />
aiphamendu bat hasi? / Khortea erakustlez da bethatzen. / Gauza behar deia egin? Nihor ezta edireiten. "Ne<br />
faut-il que délibérer?". Ib. 97.<br />
2. "Aiphamentü, [...] fama (Arch)" DRA.<br />
aiparazi, aipa arazi (-ph- Darric ap. DRA), aipa erazi. Hacer nombrar, hacer mencionar. Berze populu<br />
guzien artean haien balentiaz aipha eta lauda eraziteko. Lç Adv ** 3v. Ez gintazke naski orduan beti airean<br />
bezala, nondik gure burua agertuko eta aipharaziko dugun! Dih MarH 411 (ap. DRA). Eta zaude erne erri<br />
onengana, Zure izena aiparazi baitiote (Dan 9, 18). Or MB 578. Khrouxtxev-ek aski aiparazi du bere burua<br />
New-Yorken han egona den denboran. Herr 20-10-1960 (ap. DRA).<br />
aipari (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Lar). "Proponedor" Lar. "Citador, mencionador" A. v. aipale.<br />
aipatu (G, AN, L, BN, S; Ht VocGr 410, Lar, Añ (AN), Izt 79v, H; -ph- SP, Urt, VocBN, Gèze, Dv, H), aifatu<br />
(B; VocB). Ref.: A (aipatu, aifatu); Lrq (aipha); Gte Erd 205 y 297.<br />
Tr. En la tradición septentrional es de uso general desde Dechepare; en la alto-navarra lo emplean Mendiburu,<br />
Lizarraga de Elcano y, ya en el s. XX, Inza (Azalp 6), F. Irigaray (193), Iraizoz, Izeta y A. Irigaray (in Izeta DirG<br />
12; tbn. en Orixe). Tbn. se encuentra en el roncalés Mendigacha. En la literatura guipuzcoana el primer<br />
testimonio es del s. XIX, aunque entonces sólo se documenta en Iztueta, Arrue, Arana (SIgn 202), Urruzuno (Urz<br />
26) y en EE (1882a, 130), y ya en el s. XX alcanza una mayor difusión en las dos primeras acepciones. Entre los<br />
vizcaínos sólo hay testimonios del s. XX: Kirikiño (un único ej. Ab I 110), Erkiaga y Alzola (Atalak 125). Para el<br />
part. de futuro, además del más gral. aipatuko, se documenta aipaturen en Leiçarraga (3 Io 10), Etcheberri de<br />
Ziburu e Hiribarren (Esk 37). En DFrec hay 699 ejs. de aipatu.<br />
1. Mencionar, mentar. "Norbaiten aiphatzea, parler de quelqu'un" SP. "Aiphatzen zaitu, il parle de vous.<br />
Aiphatzen zara, on parle de vous" Ib. "Proposer" Ht VocGr 410. "Mentar" Lar. "Chistar", "mencionar" Lar y Añ.<br />
"Nombrar, hacer mención" Añ. "Mentionner" VocBN. "Annoncer, mentionner" Gèze. "Mentionner, souvent<br />
employé avec le sens de parler de. Ez aipha othoi, ne m'en parlez pas, je vous prie [...]. Erran behar dut, aiphatu<br />
gabe aintzinean egin ditutzun gaizkiak, oraiko hau ezin-barkhatuzkoa dela, je dois dire, sans parler des<br />
méchancetés que vous avez commises, [...]. Aiphaturikako, qui a été mentionné, dont il a été question.<br />
Aiphaturikako eliza (Jubilau 1826, 12)" Dv. "Aiphatzeko, qui est à mentionner. Ez da hori aiphatzeko, cela ne<br />
doit pas être mentionné" Ib. "Mentar" VocB. "Usu aipatzen dute berri ori (BN-arb), egunetik egunera zabaltzen<br />
ai dira (AN-gip)" Gte Erd 205. "Nun aipa, ala gerta (BN-arb)" Ib. 220. v. aitatu.<br />
Digne ezpaniz aipatzera zure izen sainduia. E 73. Eta ezta deus aipha gaixtoéz, zeren hek Iaunaren Resumán<br />
ikhustekorik ezpaitute. Lç Ins C 8v. Iainko bat baizen ez izan eta, zergatik hirur aiphatzen dituk, Aita, Semea eta<br />
Spiritu Saindua? Ib. C 1r. Zure berthute handiak, Andreá, eta prinzipalki nik orain aiphatu ditudanak. Lç Dedic<br />
* 6r. Bi lurpeko lezez gare hunenberzez mintzatu / Arrazoñ da berze biez dugun zerbait aiphatu. EZ Man I 126.<br />
Eztezakela haragi ian aiphatu mugetan / Ez hain guti Orzirale eta Larunbatetan. Ib. 32. Zure Karitateari diot<br />
ihardetsiren / Eta izatu dohaiñak sekulan aiphaturen. Ib. 40. Miñik ezta aiphaturen, gose ez egarririk, [...] Ezen<br />
sendo izanen da hara doan presuna. Ib. 134. Zure karitateari diot ihardetsiren / eta izatu dohaiñak sekulan<br />
aiphaturen. Ib. 40 (Harriet traduce "célébrer"). Zer baitaduka gogoan, hura aipha nahi du iendartean. Ax 396<br />
(V 258). Handik harat, lehen on eta gozo zeizkitzun atseginak [...], etzinituzke ikhusi ere nahi, eta ez aiphatu. Ib.<br />
508 (V 327). Zeren hik hil banuken, / Aipatu duken / Hir' izen', izen gaixtotan. 'Tu nombre será pronunciado'. O<br />
Po 25. Otsoa non aipa, han gerta. O Pr 385 (Saug 55 aipha). Batziek bekhan eta herabereki Katexima erakasten<br />
diela, eta bestek eztiela hura behinere aipatzen. Bp I 19. Huts uste gabeian egin dütian hanitz; zoin hontarzünez<br />
aipatü gabe üzten baitütügü. Ib. 21. Nahi nuke konsidera zenezan orai aiphatzera nohan exenplua. ES 102. Utzi<br />
tut hainitz gauza aiphatu gabe. Ib. 189. Bizitze izpirituala ez datzala aiphatu ditugun gauza horietan guzietan.<br />
He Gudu 36. [Jesusek apostolei] beren gain artu bear zuten egitekoa aipatu zien batez adirazi zien [...]. Mb IArg<br />
I 348. Aski da aipha dezazun hitz bakhar bat, ordu beretik sendaturen da nere sehia. Lg II 151. Biblia ezta<br />
mintzo emazten adinaz [...]; Eva-renaz hitzik eztü aipatzen. Egiat 189. Iduri du berze alde, ezin elkarren artean<br />
minza gaitezkela lagunaren baiak aiphatu gabe. Mih 65.<br />
(s. XIX). Jesus, Maria, Josep, / Beti behar tugu / Beneratu Kristauek / Eta maiz aipatu. Monho 90. Aipátzeas<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
545
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ere, oroitzeas ere konsolatzen dú arima. LE Ong 130v. Ahoak ez dezake aipha zure izena bihotz guzia sutan<br />
senditu gabe. MarIl 104. Geroztik ere itzpide au aipatua izan zan berriro [...] Pronbinzia guztiarekiko<br />
Batzarrean. Izt C 118. Aipatu ditudan sei ibai andiaz landara ere badira Gipuzkoan erreka txiki banaka batzuk.<br />
Ib. 204. Ez aipha ezkontzea niri; / Nahi duena ezkon bedi. Gy 203. Anaiak girade ezari soldado / Arreben<br />
estatia, aldis tristiago / Haren aipatzia zait, haien partes laido. Etch 446. Zer zinuen suieta / Ene aipatzeko, [...]<br />
Paregabia zira / murmuratzeko. Bordel 74. Bere arimaren salbamenduaz ez dio hitzik aiphatu. Laph 208. Eta<br />
nola ez aipha, aita-amek debalde utzi haur ttipiak? Prop 1880b, 190 (Dv traduce "comment ne pas parler des<br />
petits [...]"). Aipatuko det emen san Pedro Damianok kontatzen duen gertakaria. Arr May 189. Aiphatu<br />
darozkiat yadanik zenbait hitz nere haurtasunaz. Elzb PAd 21. Beraz aipha dezagun Maria nor den. [...] Golkoz<br />
aberats eta lerden gerria, / erne begia. Elzb Po 190. Bethiereko ifernua! [...] Aiphatzen entzutea bera, garratz<br />
eta gogor zaiote. Lap 409 (V 186). Behar derauzut bada gerthakari eder bat aiphatu. Arb Igand 104. Nolaz<br />
daitezke bada Jainkorik ez dela aiphatzerat ere atrebitzen direnak? Ib. 150. Behin baino gehiagotan aipatu izan<br />
dugu, zoin hertsi eta neke bilakatzen ari den gutartean bizitzea. HU Zez 64. Ikaragarri da aipatzea bera. Ib. 107.<br />
Ez nauke hemen aipatu gabe gure adixkide handienetarik bat. HU Aurp 207. Debruak hartzen du holakorik<br />
aipatzen diotenean. Ib. 81.<br />
(s. XX). Othoi, ez niri aipha haurrik! JE Bur 98. Zenbat aldiz ez dira ithurri bidean aiphatu ezkontzazko lehen<br />
solasak! Ib. 37. Larrañen ümen zian Haritchabaletek kantatü hainbestetan aipatürik izan den prefaziua. Const<br />
24. Elizarik, ez udaletxerik [...], ez aipatzeko gai litaken jauregirik ez dugu ikusten. JE Ber 45. Ote: iztxo au<br />
amar aldiz aipatu eztuen bereterrik ezta izan egun Leaburun. A Ardi 50. Eskual Herria, Eskualdunak hainitz<br />
aiphatuak dira aspaldi huntan; soberaxko behar bada, edo bederen, guk nahi ez bezala. Barb Sup V. Ez batak<br />
eta ez bestek ezpaitzun aipatu ere ango berririk. Or SCruz 128. Nahiz ez nizan pertsularia, / nahi nikezi<br />
mintzatu, / pertsularien egun ederra / neure maneran aipatu. Echam 239. Dana dan bezelaxe / nai nikek aipatu.<br />
"Quisiera relatar su hazaña tal como ella es". Or Eus 34. Yesusek orantza [...] aipatzean, Apostoluak oartzen<br />
dira eztutela ogirik ekarri. Ir YKBiz 235. Lenagoko gizonak idazten ez zekiten, eta ezin beren gertakari eta<br />
bizikerak, orain bezela, idaztietan aipatu. JMB LEG 13. Luze, arras luze liteke hemen aipatzea, lau hitzez ere.<br />
Zub 34. Baina debruaren aipatzeak berak erakartzen omen du debrukeria zerbait. Lf Murtuts 17. Bela-Beltzek<br />
bere ez-izena bertsotan aipatzen entzun zunean. Etxde AlosT 98. Aipatu barri dugun jai bezperako<br />
illunabarrean. Erkiag Arran 31. Ez eni, berritz harat joaiterik aipha! Larz Iru 148. Ez aipha nehori hemen erran<br />
ditutzunak. Horiek guretzat atxik ditzagun. Larz Senper 84. Nola utziko ditut bada hango lagunak aipatu gabe?<br />
Xa Odol 53. Horra goraxago aipatu pertsuak: [...]. Ib. 28. Errana naute gizon gazte hoi / bertsuetan aipatzeko.<br />
Mattin 114. Zonbait izen famatu ez baditut aipatu, orroit eskasez tut utzi, ahantzi. Ib. 60. Liburu honen akatsak<br />
aipatu beharrik ez dago: hain daude axalean. MIH 359. Gorago aipatu dudanez [...]. MEIG VII 66. Iztuetaren<br />
pasarte ezagun eta maiz aipatua hona ere aldatzea egoki iruditzen zaidana. MEIG VI 71.<br />
v. tbn. SP Phil 445 (-ph-). Tt Onsa 76. Gç 26 (-ph-). Brtc 10 (-ph-). AstLas 66. Dh 274 (-ph-). JesBih 471 (-ph-).<br />
Jaur 389 (-ph-). Bordel 109. Hb Egia 23 (-ph-). Laph 188 (-ph-). Jnn SBi 58. Elsb Fram 98 (-ph-). Ip Hil 119 (ph-).<br />
StPierre 15. Ox 175 (-ph-). Jaukol Biozk XIV. Ldi IL 49. Ol Rom 1, 8. EA OlBe 8. Iratz 124. SMitx Aranz<br />
143. Munita 30. Lek SClar 138. Mde Po 74 (-ph-). Txill Let 74. NEtx Antz 21. Zait Plat 23. Arti Tobera 271.<br />
Anab Poli 137. JEtchep 86. Gazt MusIx 162. MAtx Gazt 12. Osk Kurl 151. Vill Jaink 17. Ardoy SFran 15. Ibiñ<br />
Virgil 73. Berron Kijote 20.<br />
(Con dat.). Ene othoitzetan egun oroz aiphatuko zaitut Jainkoari. JE Bur 133.<br />
(Urt II 181). (Acompañado de adv. de modo o expr. adverbial modal). "Honorificentissime aliquem appellare,<br />
ohore haundirekiñ nihor aiphatzea" Urt II 181. Cf. ON AIPATU, ONEZ AIPATU, ONGI AIPATU, GAIZKI<br />
AIPATU, GORA AIPATU. Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten / Arhizki eta desoneski baitituzte<br />
aipatzen. E 115. Errespetuz aipha bedi lurrean zure izena. EZ Man I 36 (v. tbn. en Hm 49 errezpetuz aipa bedi).<br />
Hain garratzki aiphatuak hitz egille iakiñak, / Burleriak dire bada, eta ez solas ziñak. Ib. 52. Errege eta prinzen /<br />
artean halaberki, / ene ahoak hura du / aiphaturen ausartki. EZ Eliç 220. Iainkoa, Birjina eta sainduak arneguz<br />
edo niholazko hitz gaixtoz aiphatzea da mortal. Harb 169. Kantaz noa erratera / Iauna hill tzen habea [...] O<br />
Jesus, bidegabeki / iuduek hartan emana: / egidazu haren ungi / aiphatzeko dohaiña. EZ Noel 102 (cf. ONGI<br />
AIPATU). Hura laudatzen eta ohorezki aiphatzen dute. SP Imit II 11, 1 (Ch laudatzen dute eta benedikatzen).<br />
Laudoriozki aipha bedi zure obra. SP Imit III 40, 5. Gaizkirik ez erraiteagatik, bizioa laudatzen baitute eta<br />
ederki aiphatzen. SP Phil 357 (He 360 laudorioak eman). Aipha zazu bihotzez, Jesusen izena. Lg II 111.<br />
(ss. XIX-XX). Bekatu borratuek / Zor dituzten penak [...] Jesus, Maria, Josep / Aipatuz debotki / Ixtant<br />
berean dire / borratzen osoki. Monho 90. Yuieak izan behar ezin yuiatua; / Hartakotz guzietan, zuzen aiphatua.<br />
Hb Esk 191. Eta Moises handizki aiphatua zen hekien ahotan. Hb Egia 5. Eta amorioz aipatzen zuten bere izena<br />
Bizkaiako iskin guzietan. Otag EE 1882c, 449. Jesüsen izen saintia ahoz edo berere bihotzez aiphatzen delarik.<br />
Ip Hil 265. Primadera hoin ederki aiphatzen duenak, bertzerik ere aipha dezake. Arb Igand 55 (ref. a un poeta).<br />
Barneko gure bozkario ala bihotzminak, ez baititugu sekulan hain ongi aiphatzen eta kanporat agertzen nola<br />
haur denborako Eskuara gozo eta aberats horren bidez. Ib. 11. Ezin gehiago kartsuki, sarkorki aipatu, osoki gor<br />
eta gogor ez direnek aditzeko heinean. HU Aurp 134. Xoriburu guziez aise haiz jostatu [...] Bainan Eskualdun<br />
ona zinez duk aipatu, / Hire laguntzat hura bethi duk hautatu. Ox 154. Izenez Argeitar zeritzan Oreste lekaioka<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
546
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aipaturik. 'Fue celebrado como argivo y como orestes'. Zait Sof 29. Ikus euskal-anima / lenik emen; gero / aren<br />
aunditasuna / aipa baietz bero. SMitx Aranz 152. Atseginekin aipatzen zuen hogoi-ta hamar urtetan, haren<br />
gibeletik ibilia zen neska gazte baten ixtorioa. JEtchep 51. Zitalki aipatzen bait-zituan Grisostomok bere [...]<br />
susmo txarrak. "Se quejaba [...] de". Berron Kijote 158.<br />
Ensalzar. v. goraipatu, goiaipatu. Nik ere sekula sekularoraino aiphatuko dut zure miserikordia. SP Phil<br />
507 (He 514 nik ere sekulorenean aiphatuko dut hori eta atherako zure miserikordien laudoriotan). Urrun<br />
aiphatzen dute athorra xuria / seinalatzen duena Eskaldun garbia. Hb Esk 188. Zer dire bada gizonek aiphatzen<br />
dituzten edertasun eta gozoak, baldin lurrari eman behar badiot nere gorphutza jatera? Dv LEd 158. Xoriak<br />
zuen oianetan / lauda ezazue Jauna; / aipha haren ontasuna / inguru guzietan. In SMitx Aranz 198. Abo batez<br />
aipatzen eta aupatzen dute: langillea zala; [...]. Or SCruz 21. Bere gizaldiko gizonik aundienak aipatua: Aita<br />
Santu, Erri-agintari, ta ainbeste ta ainbeste gizonek, yubileura bezala etxera zetozkiola. Or Mi V. Aipatu zuten<br />
odeiak gora / amandrearen izena. "Ensalzaron sobre las nubes el nombre de esta abuela". Or Eus 414. Zeruek<br />
Jainkoaren ospea aipatzen dute. Vill Jaink 41. Aipa zazue jende guziek Jainko Jauna (Ps 116, 1). "Laudate<br />
Dominum". Ardoy SFran 347.<br />
2. (G, AN, L, BN, S ap. A; Lar; -ph- Dv, Darric (BN) ap. DRA (aiphati)). (Uso adj.). Afamado, célebre,<br />
mentado. "Propuesto, aipatua" Lar. "Aiphatua, fameux, réputé" Dv. "Aiphatua, mentionné. Jerson aiphatua (Gy<br />
Visites 176), le fameux Gerson" Ib. "(El) célebre, famoso" A. Hauk dirade arimaren fabore handienak, /<br />
Hautxek berriz gorputzaren zazpi aiphatuenak: [...]. EZ Man I 15. Gizon aipatuak, / handi ohoratuak. Monho<br />
140. Zuhur famatua, / Jakintsun aipatua. Ib. 140. San Esteben [...], hain aiphatua Birjina Sainduaren alderat<br />
zuen debozioneaz. MarIl 106. Albarez eta Alba, bi duke aiphatu, / Fernandoren ordenaz Iruñean sarthu. Hb Esk<br />
71. Otxoak bazituen bi seme aiphatu: Santxo eta Adalrik. Ib. 62. Egun batez, d'Alembert eta Condorcet, bi<br />
sinhestegabe aiphatuek, zioten Voltairen etxean, etzela Yainkorik. Hb Egia 27. Aldiz, orduan burdinetan<br />
zadukan gaixtagin bat aiphatua, Barrabas deitzen zena. Dv Mt 27, 16 (Ir YKBiz 489 aipatu; Lç notable, TB,<br />
Echn famatu, HeH hainitz ezagutu, Ur ospetsu, Ol ots aundiko). Zier beraz mintzo niz, Español haiphatiak,<br />
zoinek amiratu baituzie arima eder haren kuraia. Atheka 179. Mundurat agertu diren gizonik aiphatuenak,<br />
aberatsenak. Laph 129. Erromako familia aberats eta aiphatuenen artean. Jnn SBi 103. Aita Grazien,<br />
karmesetako buruzagi hainitz aiphatu batek. Arb Igand 97. Huna zer dioen teologo aiphatu batek. Ib. 124.<br />
Brancks izena zuen gizon bat zen hainitz aiphatua, lurraren asko bazterretan ibili zituen urratsez. Lap 61 (V 31).<br />
Erroma! o Erroma! Hiri aiphatua! / (Lehen oro harena omen zen mundua). Zby RIEV 1908, 603.<br />
(s. XX). Azken hirur urthetako gerthakaririk aiphatuenak. CatJauf 59. Elissanboure Sarakoa persulari<br />
aiphatuak. Barb Sup 106. Nork ez du ezagutu Oxalde zena? Baxenabartar koblari aiphatua, [...]. Ox 201.<br />
Urrunago, Luzaideko elektrik eihera aipatua. JE Ber 13. Nun othe da, gainean jartzen zitzaizkon emaztekiak<br />
amageitzen zituen harri aipatua? Ib. 15. An zegoan Urdapilleta aipatua. Or SCruz 43. Emen duzu euskeraz<br />
gizon aipatu onen "Mirei" poema nagusia. Or Mi VI. Diputado izana, buru-batzarrekoa ta... idazle aipatua<br />
zeran aldetik. Lab EEguna 116. Cambó eta ango beste zenbait abertzale aipatu adiskide baititu. Ldi IL 170.<br />
Izkuntza aundiek, izkuntza landuek, izkuntza aipatuek. Ib. 138. Marañon, mediku aipatua. Zub 34. Iruñe alderat,<br />
hemengo besta aipatuen ikusterat. Ib. 109. Bazuan orduan gaizkille aipatu, Barabba zeritzan bat. Ir YKBiz 489.<br />
Ara emen Getari aipatua. TAg Uzt 42. Ots! Atenai, iri oro baño ospetsuago aizen Pala andiaren iri aipatu ori!<br />
Zait Sof 108. Idazleetarik aipatuena, Aita Peadar [...] da noski. Mde Pr 244. Bildu ziran uriko gizonik<br />
aipatuenak. NEtx LBB 166. Bere lanik aipatuena: [...]. Alzola Atalak 96. Arako erromantze ezagun ura, gure<br />
Espaiñian aiñ aipatua. Berron Kijote 142. Denbora hetan etziren gero josteta ari Espainiako "inkestari" sobera<br />
aipatuak. "Les trops célèbres inquisiteurs". Ardoy SFran 100.<br />
v. tbn. Elsb Fram 80 (-ph-). StPierre 38. Etcham 79. Zerb Azk 22 (-ph-). Mde Pr 235. Etxde JJ 84. Erkiag Arran<br />
101. Etcheb GH 1959, 313 (-ph-). JEtchep 107 (-ph-). Gazt MusIx 171. Casve SGrazi 74 (-ph-).<br />
Ibarburu Arraioko jaun apez biribil eta maitagarria, berrogoita zenbeit urtetan oraino Euskal-Herriko<br />
pilotari aipatuenetan aipatuenetarik bat. Zerb Azk 83.<br />
(Acompañado de adv.). "Gizon orotan aiphatua, homme renommé en tout lieu" H. Ekharri ditu gizon urrun<br />
aiphatuak, / Segidan dituztenak ume hautatuak. Hb Esk 111. Lurralde ontako andiki beti aipatuok! Zait Sof 92.<br />
Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena aipatua. / Emen noiznai dezu jende damutua, / gorputz<br />
illari so, belaunikatua. SMitx Aranz 143.<br />
(Uso predicativo). Egitez horla, zinhetsu, / Eder bezain onbidetsu / Izanez aipatua / Zirat' ororen ahoetan, /<br />
Et' amorosen gogoetan / Zerurano altxatua. O Po 41s. Azkain dela famatua, / Xinaraino aipatua? Monho 52.<br />
Izan ditezen goratuak ala beheratuak [...] munduan aiphatuak ala ahantziak, ohoratuak ala laidoztatuak. Dh<br />
192. Ansa du hiri horrek arrainez bethea, / Aiphatua da hango angula maitea. Hb Esk 83. Aza ilharrak dire<br />
Saran aiphatuak; / Hetaz dire egiten gorphutz hanpatuak. Ib. 119. Salbatoreko beilak aiphatuak dire, /<br />
Laudagarri litezke garbiak balire. Ib. 145. Ongi bat egiten bazuen ere, hura zen aiphatua izateagatik. Dv LEd<br />
196. Ez darotazut oraino erran deusere, oroz gainetik aiphatua den onkhailu batez. Dv Lab 181. Ekhialdean<br />
barna, Frantsesen izena, / Bethi da gehienik aiphatua dena: / Basa jendetaraino, guziz urrunena, / Frantsesa da<br />
Fedea hedatzen duena. Zby RIEV 1908, 607. Hoinkari eta jauztekari bezala aiphatua zen Franzizko Parise<br />
guzian. Laph 164. Beren eskuara ederraren gatik guziz aipatuak diren liburu batzu. Jnn SBi V. Simeon mundu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
547
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
guzian aipatua eta ezagutua zena. Ib. 89. Bere Seme dibinoa popüliez laidatürik, goretsirik den denboran,<br />
gorderik egoiten da; [...] Ordian itzalian dago [Ama Birjina]; ezta aiphatürik, ezta ezagütürik. Ip Hil 163. Ikhusi<br />
behar da: urgulutsu izan denetz, bere burua estimatuz bertzeak baino gehiago; aiphatua eta altxatua izan nahiz.<br />
CatJauf 17. Orduko, Yesus oso ezaguna ta aipatua zan bazterretan. Ir YKBiz 193n. Nik etzindudan ezagutzen;<br />
bañan dudik gabe zure izena aipatua da ego aldean. Izeta DirG 77. Pontuko kastor-olioa, aipatua zen<br />
emakumien apainketarako. Ibiñ Virgil 80.<br />
v. tbn. Zub 89. Or Mi 113.<br />
(Acompañado de adv.). Mahomet aiphatua da mendetan. Izan ditu dizipulak, bainan [...]. Hb Egia 78.<br />
Gudu batean bihotz guziak beretu zituen, agertuz bera hirrisku guzien erdian. Geroztik aiphatua zen urrun. Ib.<br />
32. Ondo hartako aberezain bat, Genon otsez, aiphatua da egungo egunean Frantzia guzian. Dv Lab 243s.<br />
Mintzatzaile eder bezala Italia guzian aiphatuak. Laph 175. Haren aitaren izena urrunean ere aipatua zen;<br />
halakoak zirelakotz haren kuraia eta jakitatea gerlan haritzeko. Jnn SBi 51s. Be-Nafarroan, bereziki Garazin,<br />
biziki aipatuak dire ene herrikoak, Luzaidekoak, ederrenetarik baitira. Zub 115. Anhitz aiphatuia da aurthen<br />
Zaragoza, / guziak minzo dira herri haren kontra. Balad 224.<br />
3. + aifatu (B ap. A). (Aux. trans. y complemento instr.). Hablar de. "Eguerdian zutaz aifatu dugu, hemos<br />
hablado de V. al mediodía" A. Aita maitea, aipha diezadazu idiaz. Dv Lab 233. Aiphatu duzu igeltsuaz behin<br />
baino gehiagotan. Ib. 193. Gaur aiphatuko darotzut laborantza erabiltzeko moldeaz. Ib. 13. Egun azienda<br />
maithagarri batez aiphatuko dugu, erran nahi dut ardiaz. Ib. 267. Behiez aiphatzean. Ib. 238. Orduan<br />
kofesorrak manatzen dio ez dezan gehiago aipha bekhatu iraganez. Laph 44. Aiphatu ere zion behin baino<br />
gehiagotan Lur Sainduaz, Lur Saindurat juaiteko eta paganoen argitzeko zuen gutiziaz. Ib. 135. Gauza beraz<br />
geroxago aiphatzen diote Aita Sainduari eta Kardinaler. Ib. 246. Zutaz aipatzia guti aski dut, / Bihotza zeraut<br />
nigarrez urtzen. Bordel 64.<br />
Preguntar por, interesarse por. Izan bedi onki eta emon bezkabei ene goraintziak nitaz aipatan dabein<br />
guziuer. Mdg 126.<br />
(Aux. intrans.). Referirse. Zure iduriala, nortaz niz minzatzen, / arrathoin bekaiztiaz baniz aiphatzen? /<br />
Aphezaz? / ez, bena bai kapuxiaz; / sinhetsi nahi dut aphezak / emaile direla guziak. Arch Fab 213.<br />
- AIPA ETA MAIPA. Mencionando sin cesar. Iduri zaite, De Gaulle jenerala pastikatua zela, gauza berak<br />
erran eta merran, mintzaldi bera aipa eta maipa. SoEg Herr 17-11-1960 (ap. DRA).<br />
- AIPATU ETA AIPATU. No parar de mencionar. --I ere ederrak ikusia aiz, gizagaizo ori. --Ez aipatzea obe,<br />
neska, edo aipatu ta aipatu. Or QA 101.<br />
- AIPATUXEAGOKO. Algo más célebre, más conocido. Eta egunean eguneko saindua aiphatuxagokoa edo<br />
ezagutuxagokoa balinbada [...], diren guziak [...] ikhusiko dire mahain saindurat hurbiltzen. Prop 1909, 155.<br />
- AIPATZEKE. Sin mencionar. Ixildu zen laugarrenaren izena aipatzeke. Etxde JJ 198. Ta, auzi ontan ere<br />
ezin egon gindezke Greziako lurralde autatua eta bere filosofuak aipatzeke.Vill Jaink 40. Eta beste zenbait<br />
ixilikako gauzatxo, aipatzeke ixilik utziko ditudanak. Berron Kijote 184. v. tbn. NEtx Antz 27.<br />
- AIPATZEKO. Digno de ser mencionado. v. aipagarri. Banago "euskaldun fededun" delako hori aipatzeko,<br />
aipatzekoa bait litzateke garai honetan. MEIG VIII 53.<br />
- EZIN AIPATU. Indecible. v. EZIN AIPATUZKO. Jinko Aitaren alhaba da [...]; eta badütü gaintika<br />
kalitate ezin aiphatü hoiek galthatzen dütien dohainak. Ip Hil 213.<br />
- EZIN AIPATUZKO. "Ezin-aiphatuzko, qu'on ne saurai mentionner par convenance" Dv. O Jesüs, ezinago<br />
maithagarri zirena zure ezin aiphatüzko berthütez. Ip Hil 267.<br />
- GAIZKI AIPATU (Dv, H). Criticar, censurar. "Badakit gaizki aiphatua naizela munduan, je sais qu'on parle<br />
mal de moi dans le monde" Dv. "Blâmer, critiquer, censurer (avec adjonction de gaitzez, gaizki)" H. Gaizki<br />
aiphatzen baitzuten skriba Fariseoek, erraiten zutela: Hic peccatores recipit et manducat cum illis. Ax 548 (V<br />
352). Zerbaitetan ofensatu, tristetu, gaizki aiphatu, dainatu eta bidegabeztatu nautenak gatik. SP Imit IV 9, 6.<br />
Etzara sainduago laudatua izana gatik, ez eta gaixtoago gaizki aiphatua izana gatik. SP Imit II 6, 3 (Ch<br />
etzaituzte gaiztoagotzen iendeek zutaz erraten dituzten gaizkiek). Guziez dire mesprezatuak, gaizki aiphatuak,<br />
karrikako basa bezala behatuak. Dh 196. Gerthatzen zaikunean bertzez gaizki aiphatuak eta mesprezatuak<br />
izatea. Ib. 68. Gaizki aiphatzen gaituzten phondu hartan hobenik ezpadugu ere. Ib. 68.<br />
- GORA AIPATU. v. goraipatu.<br />
- ON AIPATU. Alabar. Oi danez, jana on aipatu du / ikazkin Erramun Marik. "Ha alabado la comida". Or<br />
Eus 84.<br />
- ONEZ AIPATU. "Louer, faire l'éloge (avec additon de onez, ongi). Onez aiphaturen zaitut iende artean (Ax)"<br />
H.<br />
- ONGI AIPATU (-ph- H). Alabar. "Louer, faire l'éloge (avec l'addition de onez, ongi)" H. Iende prestuen eta<br />
deboten artean ongi aiphatua izanen zara, heken alderakotzat ohore izanen duzu. Ax 295 (V 196). Batzutan<br />
gertatzen da norbait ezagutua eztenean ongi aiphatzen dela bere omen ona gatik. SP Imit I 8, 2 (Ch prezatzen<br />
da). Guziez nahi dire izan ongi aiphatuak eta ongi ekharriak. Dh 66.<br />
Etim. Por disimilación, de aitatu (cf. sepa, a partir de setati, etc. de rom. se(c)ta), formado sobre aita (cf. ingl.<br />
to father on, upon 'achacar, imputar, atribuir'). v. infra aita izan.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
548
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aipatzaile, aipazale (-ph- S ap. Lh y Lrq). "Qui mentionne, qui vante. Badizü aiphazale hanitx (S-saug), il y a<br />
beaucoup de gens qui le célèbrent" Lh. "Qui mentionne" Lrq.<br />
aipatze. Citación, mención. Goazemazu orain idazle-aipatze ortara, beste liburuek bai ta zureak ez duan<br />
izen-aipatze ortara. "Vengamos ahora a la citación de los autores que los otros libros tienen, que en el vuestro os<br />
faltan". Berron Kijote 21. Eta langileen izenak aipatze hutsak aski adierazten du [...]. MEIG III 127.<br />
aipen. Herriaren zerbütxüko / egin düzü aipen franko, / ez dügü ahatzerenko / herriaren zerbütxüko. 'Vous<br />
avez accompli bien des exploits'. Casve SGrazi 158. Aisa zen gero besteren / naba botxetan joitia; / Hantik gure<br />
aipena zen / baten ere ez üztia. 'Nous n'avions plus qu'à agir / pour n'en laisser survivre aucun'. Ib. 162.<br />
ahipen (G, L ap. A). "1.º conclusión. 2.º (L) aniquilamiento" A. Eta erresumako Ebanjelio hau erantzunen<br />
da lurraren hedadura guzian [...]; eta orduan ethorriko da ahipena. Dv Mt 24, 14 (DvHtoy ahipena eta ororen<br />
akhabantza, Lç fina, HeH ororen suntsitzea, Ur azkena, Ip ürhentzia, SalabBN akabantza, Ol amaia).<br />
aipila. v. haripila.<br />
aipu (-ph- L, BN, S ap. Lh; SP, Dv, H). 1. Mención. "Ezta gerlen aiphurik (EZ), il n'y a point de bruit de<br />
guerre" SP. "Mémoire, mention. [...] Hil zarenetik laster, ez da gehiago zutaz aiphurik izanen, [...] mémoire de<br />
vous. Ez dute hortaz aiphurik egin, ils n'ont pas fait mention de cela. Ez da gerla aiphurik baizik, il n'est bruit<br />
que de guerre" Dv. "Aiphurik ez da halakoez, no se ha hecho mención de esa clase de gente (Darric)" DRA (v.<br />
infra AIPU IZAN). v. aipamen.<br />
Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, si bien son escasos los testimonios. Al Sur lo emplean<br />
algunos autores modernos: Orixe, Lizardi, S. Mitxelena y Olabide. En DFrec hay 14 ejs., 8 de ellos<br />
septentrionales.<br />
Bethiereko bakea, ezta gerlen aiphurik, / Ezen karitatez daude bihotzak gurendurik. EZ Man I 133. [Herodes]<br />
xurpail zekien hila legez, / iudu-erregez / aipu enzuteareki. O Po 61. Konpai, diotzo, hau zerda? Zer? Ikusi<br />
dudana. Ezta deus, dio [...]. Bertzerik ezta, eta horrek aiphua ez du balio. Gy 33. Errege egiteko aiphua zenean,<br />
/ Populuak egorri, bere izenean, / Sei ehun gizon gazte eta hainitz aphez, Inguratzeko gauza behar ziren arthez.<br />
Hb Esk 52. Urramendiarrek errege berritzen dute urthe guziz. Errege zaharraz ez da nihoiz aiphurik. [...] Urthe<br />
buruan oro kentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute Serresko lurrerat (cf. infra AIPU<br />
IZAN). Hb Egia 31. Zerbait iduri zuten bizi zireno, eta orai ez da heien aiphurik ere. Dv Imit I 3, 5. Herri<br />
guzietan ez zen bertze aiphurik. Zby Pel 78 (Dv traduce: "on ne parlait nulle part d'autre chose").<br />
(s. XX). Elkarren leian dituzu / korapillatuak, / nor baiño nor piztenago / ametsaren suak; / aien aipuak /<br />
mordoka darite elkar-lotuak [Liorko ta Gazteren hitzak]. Ldi UO 46. Aren agotik entzun nai lute / langille on<br />
aipu bana. "Pues quieren oír de sus labios el elogio de buenos trabajadores". Or Eus 78. Gauza zan, itsa; jendemordoa<br />
/ bildu zan aipuetara; / lênik, agopez, otoitz onen bat / ba dute zeruetara. "Se reunió buen número de<br />
gente a hacer la vela". Ib. 412. Jainkoaren populuaren ixtorioan segur toki eta aiphu berezi bat zor zaizkote<br />
Abraham, Isaak eta Jakoberi. Zerb IxtS 24. Hala ere, Goidelarazko idazkuntzak haien oroitzapena begiratu<br />
zuen, hau da, burdin hizkuntzaren aipu baitakar, Goidela jin-aitzin izaroan mintzatzen zenaren. Mde Pr 222.<br />
Egia ote zen Isabelak ez zuela neskatoa maite? Sekula ez zuten elkarren artean haren aipurik izan. Mde HaurB<br />
21s. Aipurik txurienak Jaioterriarentzako izaten ziran bezela, Euskalerriarentzat, aldiz, asma-alik beltzenak.<br />
SMitx Aranz 152n. Ta yainko arrotzen izenik ez aipatu; eta aien aipurik zure aotik ez bedi entzun. Ol Ex 23, 13.<br />
Geroxagoko paperetan ikusten dugu Larrungo mendiaren lehen aipua. Zerb Azk 34.<br />
"Proposición, aipua" Lar.<br />
"Zertaz da zuen arteko aiphua? De quoi est-il question entre vous?" Dv.<br />
2. (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Dv, H). Renombre, fama. "Renom [...]. Aiphu handitako gizona, homme de<br />
grand renom. Aiphu txarreko gizona, homme de mauvaise réputation" Dv. "Renommée. Harren aiphua handia<br />
da, sa renommée est grande" H. "Aiphu andiko gizona da, es hombre de mucha fama" A. "Ospe, aipu ta omen<br />
"fama"-tzat esaten dira, entzute bezela; eztira, ordea, bat, ospe "renombre", aipu "mención", omen "gloria": erriitzak<br />
dira" A Ardi 145. "Renommée. Aiphü handiko gizona (S), homme de grande célébrité" Lh. v. entzute,<br />
ospe, omen, fama.<br />
Tr. Documentado en Hiribarren, en Laphitz y en autores meridionales del s. XX (tbn. en Mirande).<br />
Gezurtiak xoilki hertsatuak balire bere hezurrez egin hegatsekin izkiribatzerat, nik badakit Buddak aiphu guti<br />
lukela Europan. Hb Egia 63. Haren saindutasun handiaren aiphua entzunik, jende osteak joan ziren laster haren<br />
ganat. Lap 201 (V 89). Tolosak berak Californian eztuela, uste du Anttonek, gure erriak duen osperik, aipurik,<br />
omenik. A Ardi 15. Gaur egunean segari aiz, Arlésko uria, ta ire larraiñean etzanik, ire aspaldiko aipua<br />
darabillan ametsetan. Or Mi 132. Ain aipu eta omen haundia ukan zuen [liburuak], nun [...] Europa guzian<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
549
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
edatu zen gure Huarteren yakitate haundia. Zub 33. Ilabete hunen amabostian da aipu haundiko gertakari<br />
horren urte betetzea. Ib. 29. Ta ezer ez dugu irabazten, aipu ederra iritxirik irain itxusiz ilda. Zait Sof 37. Aipu<br />
ona itxusitu, omenik gabe okerrik bizirik. Ib. 39. Biotz on! zure izena, ene agure! aipu aundikoa da-ta. Ib. 114.<br />
Zuk, ba, [...] onelako aipua egotzi zenion. Ib. 126. Zer onturre lezake aipuak edo izen ederraren entzute utsalak?<br />
Ib. 112. Sabako amagoia, Salomonen aipua entzunda [...] arengana etorri zan. 'Audita fama Salomonis'. Ol 3<br />
Reg 10, 1. Jende guztia haren ontasunaz mintzatzen zen, eta herriko Printzeak haren aipua entzun zuen. Mde Pr<br />
88. Bazun aipu Harritxabaletak bere abots ederra zala ta. Etxde JJ 21. Aundinaiak ere aginta ta aipua besterik<br />
zer nai du? Or Aitork 47. Mintzalari-aipua irabazi naiean. Ib. 33. Izan ere, ortixetik du aren idazkerak duen<br />
aipua. Gazt MusIx 59 (v. tbn. 113). Mendeku billa, / eta ez aipuarren. "A la venganza atento y no a la fama". Ib.<br />
99. Aien izena ta aipua ezaguna da bazterretan. Zait Plat 52s.<br />
- AIPU EGIN. (En frases negativas). Hacer mención, mencionar. "Ez dute hortaz aiphurik egin, ils n'ont pas fait<br />
mention de cela" Dv. Azken jujamenduan eman behar duen sententzian, ez baitu aiphurik eginen baizen ere<br />
hautetsiek egin dituzketen miserikordiazko obrez. Jaur 382. Bainan ez dut hekietaz [ongarri artifizialak] aiphu<br />
handirik eginen. Dv Lab 138. Arrebak esana zekiat, onek ateondotik entzundako auxe: Piarres eztuk ire<br />
seme.[...] eta ondoren, ene arrebak ezin jaso izan zun norbaiten aipua egin zikan. Etxde JJ 7.<br />
- AIPUENETAN EGON. Ser famoso, tener gran renombre. v. AIPUTAN IZAN. Sail ontan baditxin berein<br />
liburu argitara emanak; baiña nere ustez kaltegarri ditxin bat eta bi baiño geiago, aipuenetan daudenak ere. Or<br />
QA 120.<br />
- AIPU IZAN. a) (Trans. y complemento instr.). Hablar de, mencionar Bainan nola eraintzez baitugu<br />
oraikoan aiphu, erranen dut golde desbardin hekiek zenbat hazi galdegiten duten bakotxak. Dv Lab 59s. Hekiek<br />
aldiz, uste izan zuten lo egiteaz zuela aiphu. "Illi autem putaverunt quia de dormitione somni diceret". Dv Io 11,<br />
13.<br />
(BN-arb ap. Gte Erd 205). (Construcción impersonal). "Aiphu da hortaz, mintzo dira hortaz" HeH Voc. "Aipu<br />
da jin dela (BN-arb), zurrumurru hori zabaldu omen da" Gte Erd 205. Erruma guzian ez zen aiphu aita onen<br />
berthutez baizik. Laph 181. Eskoletxe guzian ez zen aiphu Iñazioren saindutasunaz baizik. Ib. 116. Hor ezarri<br />
dute Ferry zenatorren buruzagi [...]. Ferry eta Ferry, ez zen hartaz baizik aipu jadanik hiru aste huntan<br />
Frantzian. HU Aurp 65. Hilabete bat baino gehiago ez du oraino aipu zela bazter guzietan Ducellier jaun<br />
artxapezpikuaz. Ib. 68. Ez da deusetan hain ontsa ezagun, zoin giren ahanzkor, nola gure etsaiak erlisioneari<br />
dagion gerla herratsu izigarri huntaz delarikan aipu. HU Zez 142. Emaztekiak etxe barnean baiterama bere bizi<br />
gehiena, hango egitekoez deiete gogotikenik emaiten solas [errientsak neskatoer]. Jenden garbitasunaz,<br />
kabalenaz, barnekoetaz aiphu zeiezte lehenik. JE Bur 70.<br />
b) (Trans. bipersonal y complemento directo). Mencionar, hablar de. "Aiphü ükhen (S) mentionner" Lh. <br />
Hortako dugu hemen aipu, nahiz barneak halako bat egiten daukun, erro dohakabe batez hain luzaz mintzatzeak.<br />
HU Aurp 130. Hura zen hemen aipu dugun gizona. Ib. 59. Aipu ditugun gizon hekiek [...]. HU Zez 199. Badea<br />
heien artean, aiphu dugun buru hortarik, eritasun gehiago, makur, ixtripu, heriotze? JE Bur 94. Bethi sorgin eta<br />
debru ixtorio, ez dute bertzerik aiphu. Barb Sup 113. --Nortaz zinduten bada solasa? [...] --Maria Elhorri eta<br />
Xaneta Xixta ginituen aiphu. Ib. 108. Laztura batek hartu zituen, eta jadanik aiphu zuten bazka-tokiz behar<br />
zirela aldaratu. Barb Leg 124. Gero Nere etxea, gure menditarren atseginak aiphu dituena; bai eta bertze<br />
kantarik ere. Lander RIEV 1912, 556. Jin zauzkit erreportxuka / herritar bat edo bi, / zertako ez dudan aipu /<br />
pertsuz Ezterenzubi. Etcham 109. Tutak egin ziozkatenetz, ixtoriak ez du aipu. Lf Murtuts 40. Latin poeta horrek<br />
Galiarren hiru jainko nausiak aipu ditu bere Pharsalan. Mde Pr 188. Ez dut ene kantetan holakorik aipu. Larz<br />
Senper 100. Badira konprenitzen ez dutenak Frantsesen katixima edo predikuetan ifernua zertako aipu zuen hain<br />
ardura. Ardoy SFran 323. Etxeberrik, berriz, bere Manual-ean, Axularrek aipu duena ez bezalako jendearekin<br />
ari zelako, noski, bakanka baizik ez du irakurlea ahotan hartzen. MEIG IV 84.<br />
v. tbn. Zerb Azk 49.<br />
(Trans. tripersonal). Bainan kondizione bat dautazu beteko. / Otoi segeretua beira zuretako. [...] Hunek<br />
etzion aipu nehori arpea. Echtam 142.<br />
(Construcción impersonal). "Gizon hura aiphu da (L), se habla mucho de aquel hombre" A. Bi gizon hor<br />
aipu direnen ohoratzea estakuru bat da, bertzerik deus ez. HU Aurp 171. Nor erran, zenbat Angles, Aleman,<br />
Holandez [...] diren ibili hemen hemengo botigetan, ostatuetan, deus ikustekorik den guzietan sar-jalgi eginez;<br />
orori galdeka [...], Eskual-herri eta bereziki eskuara hain handizki aipu direlako hautaz? Ib. 206. Ez dute eta<br />
gordetzen ere, hori dela, ja zenbeit aste huntan aipu diren lege-gei batzuen xedea. HU Zez 100. Aurtengo<br />
Eskualdun-Armañakan aipu den laborari zahar batek, etzuen zure eiterik. Ib. 85s. Aldi artan, Herode erregeak<br />
Yesusen berri aditu zuen, Yesusek egindako guziak ikasi zituen, aren izena nonnai aipu zan ta. Ir YKBiz 203. Ez,<br />
etzitaken herritar Misionestik ez Saindurik aipu, Jatsun, hamaseigarren mende hastean. Ardoy SFran 32.<br />
Aitaren aita ere artzen omen zen zerbait pertsuka, bainan ez dakit zer hainetako pertsularia zen. Ez hanbatekoa<br />
neholaz ere, nehon ez denaz geroz aipu. Xa Odol 32.<br />
v. tbn. Lf in Casve SGrazi 15.<br />
- AIPUTAN IZAN. Ser famoso, tener gran renombre. Beraz, Krotone uri ospatsuan inolako lan ederrari ekin<br />
zion. Uri ontako giro osasuntsu, atxeter bikain eta burrukalari zangarrak aiputan izan ziran antxina. Zait Plat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
550
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
52.<br />
(Con izan no expreso). --Garai artan, oraingo antze-yardunean ari ote zan azti ori? --Ta yakintsu ari ere,<br />
ta orain bezain aiputan, gañera. 'Si, tan sabiamente como antes y honrado por igual'. Zait Sof 72.<br />
(En la expr. norbaiten aiputan izan 'ser estimado, afamado por alguien'). Ez al naiz oien aiputan izango.<br />
'¡Ojalá no sea yo estimada entre estos'. Zait Sof 18.<br />
- AIPUTAN HARTU. Mencionar, mentar. Egan-ek, berriz, dakigunez, lenengoz oraintxe aiputan artu gaitu,<br />
eta beltza egin digu. Zait EG 1956 (5-6), 1. Aristotelek ere, zearka bada ere, aiputan artzen baitu gertari ori.<br />
Zait Plat 19. Bidegabekeriaren ama da agintarien ahala, berberak idatzi zuenez. Bere eskubidearen alde ona ta<br />
alde txarra aiputan artzen ditu, nonbait. Ib. 18.<br />
- OHOREZKO AIPU. Mención honorífica. v. OHOREZKO AIPAMEN (b) (s.v. aipamen). Ohorezko aipu<br />
delako edo "accesit" bat eman nai dizute zuri. Ldi in Or BM 14.<br />
aipudun. "Aiphuduna, inclytus, distingué, renommé" Dv.<br />
aipunahi. Deseo de fama. Nik ere atsegin nuan alakoak egitea, ez, egin utsaren atsegiñez; baita aipunaiez.<br />
Or Aitork 42. Emendik sortzen da aipunaia, onengatik eriotzera oldartu baitziran Alkeste gaisoa ta Akileu<br />
ta Kodro. Gizona bikainago, eziltasuna maiteago. Or in Zait Plat 154.<br />
aiputu (S ap. Lh). "Aiphütü. Bihi edo hazitik, tinkaka atheratzen diren landare mokoak" Alth in Lander RIEV,<br />
1911, 597 Lh: "Aiphutü (S), pousser des rejetons" Lh.<br />
aiputxi. v. apitxi.<br />
1 aira (L, Sal, R ap. A; Dv). "Pour arri! (L-côte et peut être Guip.)" Dv. "Incitación al ganado, aun al<br />
caballar" A. v. aida.<br />
2 aira. "Actividad, impulso [...]. Aira hortan ez zagozi etxean sarthurik (Darric)" DRA, que cita tbn. el ej. de<br />
Gy. "Aira-hartzea, acelerar el paso, precipitar la marcha. Hemen aira hartzen du, es aquí donde acelera el paso<br />
(Darric)" DRA. "Aira-emaite (L; Gy, Lf), donner le branle" Lh. Cf. 1 aira. [Uliak] ausik [zaldi] bat, gero<br />
bertzea, / ikhustearekin karroa doala, / aira uste du hark demola. "Qu'elle fait aller la machine". Gy 178.<br />
airabeira. "[Admovere] cucurbitam, airabeirak, haiza beirak ematea, iratxakitzea" Urt I 209.<br />
airaio. "(L-sar), espigas de trigo que crecen sin grano" A.<br />
airakor. Propenso, inclinado a airear (secretos). Hortakotz, Jauna, ahopetik beharrirako segeretu<br />
airakorretarik begira nezazu. Leon Imit III 45, 4 (Ch beira nazazu jende hitzuntzi eta ariñetarik).<br />
airaldi. 1. Expulsión. Matiu Orik laster ezagutzen du nor diren hobendunak eta nor ez. Bere estimuarekin<br />
Iñaziori emaiten dio bere amodioa, eta haren etsaiak igortzen ditu zinezko airaldi bat emanik. Laph 109.<br />
2. Vuelo. Doi bat airatu gabe egun bat ez nauke, / Hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Iratz 23. Zenbat<br />
aldiz, musukatuz eman du jauntzi hori, / Anaiekin airatzeko otoitz-kantuz Jaunari [...] Hor da, airaldiz ase<br />
hegaztin bat bezala. / Hegal kartsu hoik bilduak, hor ezindurik hila. Ib. 157.<br />
airaleku. 1. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak, airehartókiak" Urt<br />
V 133.<br />
2. Pista de despegue. Jarraiki zitzauzkitan haur eta emazte, / abioneraraino lagundua naute; / aira-leku<br />
guzia jendez baitzen bete [...]. Xa Odol 229.<br />
airarazi (Urt III 157). 1. Hacer ahuyentar. Askaingo yendea da dozena bat ehun, / muthilik orotarat ezbaita<br />
berrehun: / diruketa yoan da deusetako zena, / zenbeitek airaraziz buru zuhurrena. Hb Esk 104. Bortu gainetan<br />
kantuz artzainak diozka bere ametsak, / Kantuarekin airarazteko nahigabe-zorigaitzak. Ox 178.<br />
2. Hacer volar. "Faire envoler" H. Zelaiez-zelai furfuriaka, zuhaitz ostoak bezala, / Gazte bihotzak har, susta<br />
eta hunat airaraz ditzala. Iratz 182.<br />
3. Hacer llegar al aire. Nahuzuena eginen duzue, daut erran laborari batek, bainan zuetarik nehork neholere<br />
ez hilen zerrena. Lanotan airaraziko duzuela erremedio bat? [...] Zuen lano samina, dela sofrearen, dela<br />
formolarena, ez du haren sudurrak hautemanen ere. JE Med 100s (ref. al "Fumigator Gonin").<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
551
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
airatoki. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak" Urt V 133. v.<br />
airaleku.<br />
airatu (L, BN, S; SP, Ht VocGr 438, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv A, H), aidatu (L, B, BN, S; H). Ref.: A<br />
(aidatu); Lh (airatu, aidatu).<br />
Tr. Airatu es la forma gral. Hay aidatu en autores meridionales: Iztueta (junto a airatu), Lauaxeta , S.<br />
Mitxelena, N. Etxaniz, Ataño, Sorarrain y ejs. de Egan y EgutAr. Al Norte tbn. lo emplean Xalbador (junto a<br />
airatu) y Casenave. Hay, además, salvo errata, un ej de aidotu en P. Errota.<br />
1. Volar; echar a volar. "Voler, avec ailles, hegaldatzea, airatzea" Ht VocGr 438. "Voler, s'envoler, volé"<br />
VocBN. "Voler, s'enlever" Arch VocGr y Gèze. "S'envoler" H. "S'élever dans les airs" Lh.<br />
Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde principios del s. XVII, y en los meridionales<br />
Lauaxeta y S. Mitxelena.<br />
Nola xoriak airatzen baitire [zuhaitz] berzetara / Tristeki begiratzeko berze ohatzetara. EZ Man I 46. Aztore<br />
hetarik bata ioan baitzen airaturik eta ez gehiago bihurtu. Ax 248 (V 167). Nola hegaztinari emaiten baitzaitza<br />
hegalak airatzeko eta hegaldatzeko [...]. Ib. 34 (V 20; v. tbn. 495 (V 320) [hegaztin] airatzen eta hegaldatzen<br />
zena). Hala nola bada naturalezaren autorak hegastinari emaiten baitiotza hegalak airatzeko eta hegaldatzeko<br />
[...]. ES 184. Nork emanen dauzkit hegalak / airatzeko? / Lagunduko ene ahalak / ilkitzeko, / desterru triste<br />
huntarik. Monho 88.<br />
(ss. XIX-XX). Laster gizonak airatuko dire eta ibiliko Balonetan! Hb Egia 138. Handik zitzaien usoa / bere<br />
hegalez airatu. Zby RIEV 1908, 418. Ez du bere parerik / errobot zabalak; / Pilotak airatzeko / han ditu hegalak.<br />
Ib. 92. Eta nola hegastinak beren ohantzetik, berdin neurthitzak hegaldaka airatuko ziren haren ezpainetarik.<br />
Arb Igand 53. [Irrintzinaren] hegalekin bortuan / aira zadin ene mina. Ox 153. Betbetan xoriak dira iratzartzen,<br />
/ Hekalaz [sic] harrotuz lorian airatzen. Ib. 165. Xoriak, beren lumak inharrosiz, tiutaka eman ziren, iñarak<br />
zerura airatu. Barb Sup 143. Airatzen ahal banintz urtzoa bezala, / Bisitaz joan nindaike eta berehala. Etcham<br />
219. Barneko zugatz onettatik txorijak aidatu ziranarren, abar-dardarea ezta amattu. Laux AB 13. Xori airatu<br />
nahia. Zerb GH 1936, 120. Eliza-xori. [...] Zeru-alde kantuz ari. [...] Zoin gora zoazten, zoin gora! / Hegalño<br />
bat, hegalño bi, / Gutarik, otoi, ez aira! Iratz 107. Kantuz ginauden ta kantuz / gogoa hegal eta su, / mundu<br />
huntarik airatuz / zeruan bezein dohatsu. Ib. 142. Gauero aidatzen dan / Zeru-egaztia / ez uka antziñakoai / dala<br />
Andra-Maria. SMitx Aranz 205. Oihan beltzean zer nahi xori airatzen zen arboletarik heien urhatsak<br />
hautemanik. JEtchep 17. Ustez kaiolan lo zauden, eta xoriak gauaz airatuak! Ardoy SFran 91.<br />
v. tbn. Lander RIEV 1912, 556.<br />
2. (SP, H), aidatu. Airear, exponer al aire; hacer público. "Mettre à l'air, éventer, publier" SP. "Épandre,<br />
divulguer (jeter au vent). Bertzeren sekretu barren bat airatzea" H. Sekretu barren bat airatu dut, zein agindu<br />
bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç 156 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Atheratzen du [bihia] noizik behin<br />
kanporat, airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22). [Huts edo falta] berehala harrapatzen dute, eta are<br />
batzutan berreturik, airatzen eta kanpatzen dute. Ib. 28 (V 16). Besteren etxeko zatar zarrak aidatzeko asmoan.<br />
Ataño TxanKan 153.<br />
3. Distraerse, dispersarse. v. barreiatu. Gogoa airatuz gero, gaitz da sosegatzen eta bere lekhura bihurtzen.<br />
Ax 404 (V 263). Nola konpaiñia prestuak utzirik, bere egitekoei gibela emanik, loa galdurik, bera bakharrik<br />
itzalgaizka, airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den? Ib. 357 (V 237). Eta hartaraz gero emaztea ere<br />
komunzki airatzen, kilikatzen eta gogoetan lurrera beha iartzen da. Ib. 350 (V 232). Eta zeren nahiago duten<br />
handi izan, ezenez humil, hargatik airatzen zaie burua bere gogoetetan. SP Imit I 3, 6 (Mst hartakoz bere<br />
phensamentietan khe bat bezala ezdeüstüren dira). Hain erne elhetara, hain logale beilla sainduetara. Hain<br />
kexatua akabatzera; hain airatua zinetan hari behar bidean. SP Imit IV 7, 2 (Ch haiñ gogo barraiatua<br />
othoitzeko, Mst hañ barreiatü goguaren behar den bezala etxekiteko). Deklarazazu ea hura [gezurra] erran<br />
duzunz banaloriz, zure buruaren laudatzeko eta eskusatzeko edo alegrianzaz airaturik edo nabarbendurik. "Par<br />
vaine joie". SP Phil 157s (He 160 edo alegeratasun ergel batez). Gorphutzaren molde onak bazaukala barneko<br />
bildura handiago batean, edo, airatzen bazitzaion ere izpiritua, gorphutzaren othoitzak bere baitharatzen zuela<br />
laster. Jnn SBi 82.<br />
(Dv, H). (Part. en función de adj.). Distraído, disperso; atolondrado, casquivano, ligero. "Neskatxa airatua,<br />
jeune fille évaporée" Dv. "Emazte airatua, femme légère (Ax)" H. Ne respicias mulierem multivolam, [...]<br />
(Eccli 9, 3). Eztiazozula beha emazte arin, airatu, leihariari. Ax 392 (V 256). Bertze alde, bethi minzatzea eta<br />
erastea, bertzei bere gogara minzatzeko astirik eta lekurik eman gabe, hori xori buruaren eta airatuaren<br />
seinalea da. SP Phil 364 (He 367 buru arin eta airatu baten seiñalea baita hori). Iakinik bertze gauza bat dela<br />
oren laurden batez gogoan iragan zaizun banaloria airatua eta hagitz berzeago gure bihotzean trikatu dena<br />
egun bat, bia, hirur. Ib. 158 (He 160 banitate iragankor bat). Eta maiz gutiago naizela ene gorputza den<br />
lekhuan, ezen ez ene gogoeta airatuek naramaten lekhutan. Ch III 48, 5 (SP aitzitik nora neure gogoetek<br />
bainaramate).<br />
"Airetu, [...] nervioso. Bestak direla ta denak airetuek. Gure neskatikoa ere arront airetue" Izeta BHizt2.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 552<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. Envanecer(se). Itxurapenezko jakintasun baten azpian dabiltza guztiak hanpatuak eta airatuak, eta hantik<br />
banitatearen guajak berekin daramatza herrestatuak. ES 170.<br />
5. (SP, Urt III 157). Ahuyentar, expulsar. "Chasser" SP. [Kontrizioneak eta Konfesioneak] kentzen eta<br />
borratzen baitute bekhatuaren itsuskeria eta haren usain gaixtoa airatzen. SP Phil 71 (73 airatzen eta khentzen).<br />
Hatzamaiten bazutie / ene gereinuak / zankopetan lehertuak / zutie haboruak. // Puntzela ziradienak / otoi,<br />
begiraizie / bestela sudur hustuz / airaturen zutie. (Interpr?). AstLas 39. Pirenen bi aldetan Eskalduna sorthu, /<br />
Berrogoi mende huntan handik ez higitu, / Aitek utzi larreak bethi zaindu ditu, / Mendiak bezin sendo deusek ez<br />
airatu. Hb Esk 39. Handik ehun urthetan, horko [Urthubiako] semea zen / segitzaile Franzian, Carlos<br />
bigarrenak, / Nafarroan errege aira zituenak / Egorri zuen haurra Infante zelarik [...]. Ib. 124s. [Iparragirre]<br />
Ingalaterrara doa. / Antzokietan mundu guziko / kantaz aidatzen du loa. NEtx LBB 286. Auxe da monja aien<br />
bizitza. Gorputz-gaitza sendatu lenen, geroxeago animakoa aidatzearren. Ortarako dituzte Gaixotegia,<br />
Sendagai-lekua [...]. Sorarrain Lili 91<br />
6. "Actitare, maiz gudukatzea, [...] begiratzea, [...] kontsideratzea, [...] airatzea, [...] higitzea" Urt I 116.<br />
7. "Aspiratio" Urt II 432. "Afflatus, haizátua [...], airatua" Urt I 404.<br />
8. (L, BN, S; Ht VocGr 378, VocS 135, Dv A, H), aidatu (L, BN, S; aidau V-gip). Ref.: Lh (airatu, aidatu);<br />
Lrq (aidatü); Elexp Berg (aidau). Elevar(se), levantar(se) del suelo (al aire). "Lever" Ht VocGr 378 y H.<br />
"Hausser" VocS. "Ezin airatu du harria, il n'a pu soulever la pierre" Dv. "Soulever" Lh y Lrq. "Aidau, levantar<br />
un poco un objeto pesado. [...] Denon artian aidaukou armaixua, azpixan alfonbria jartzeko" Elexp Berg. "Aize<br />
zurrumilluak papel pillia aidau zeban" Ib. s.v. aize. Muriska edo kabriola egiten ikasi bear du, bi gisatara<br />
[...] Gorputza lurretik airaturik gurutzetu bear ditu aztal biak. Izt D 123. Amoriuaren indarrak airatu zuan<br />
lurretik [santua]; bere lagun arrituak airian ikusten dute. Bv AsL 144. Aize aundi batek orbel igarra airatzen<br />
duan erraztasunarekin. Ib. 169. Nik gerriraino nukeen urean, hek lephoradino bazuketen. Ura hanitz laster eta<br />
bortitza zen; ene bi muthikoak aira eta ereman zetzakeen. Prop 1896, 161.<br />
(s. XX). [Haize hegoak] erhautsa zirimolan nun nahi, guziz bideetan, airatzen duelarik. JE Bur 84. [Zaldiak]<br />
bi zangoak airaturik igortzen zuen uztar bakotxean. Ib. 20. Kizkien arteko belhar gaixtoak ere iguzkiak eta zola<br />
gogorretik airatu sapak horailduak dauzkate. JE Ber 18. Aro ederra ginuen. Gu abiatu orduko, iguzkiak<br />
suntsitua zuen lurraren sapak gauaz airatu langarra. Ib. 7. Egileek beldurra dut etzakiten Olerkia zer den.<br />
Erosoan bizitzea, ba; Zeru-alde noizean behin gogoaren airatzea. Ib. 84s. Jainkoak bere meneko daukan bihotza<br />
mundu guziak ez dezake aira, ez harro. Leon Imit III 14, 4 (Ch eziñ altxa dezakete). Oizu! Beha gazteak ez diren<br />
bermatzen, / Ez dutenetz pilota han harat airatzen; / Zirti! Zarta! Zer joak! Bat ez da lerratzen. / Jesus!<br />
Etzazkotea eskuak urratzen? Ox 181. Beren orro saminez dautet ihardesten, / Iduriz oiharzunek harrokak<br />
airatzen, / Bainan horien gatik ez naiz ikaratzen. Etcham 82. Abioneraraino lagundua naute; / aira-leku guzia<br />
jendez baitzen bete, / han denak egon ginen, joaile ta beste, / lurretik airatzeko orenak jo arte. Xa Odol 229.<br />
Batbatetan dügü arren / karraska gaitza entzüten, / Elhür lurtak bederatziak, / osto bezala aidatzen. 'C'est<br />
l'avalanche qui nous emporte'. Casve SGrazi 116.<br />
(Al cielo, etc.). Handik egun laburrik barnean hil izan da eta zerurat airatu. Prop 1876-77, 321. Piarreño,<br />
hi, hain ona, / erradak nun dutan ama, / aira nadin haren gana [...] Hire ama duk zeruan. Ox 43. Oi ene bihotz<br />
barneko / Jainko maite-maitea! / Noiz izanen dut bihotz / Oso oso zurea? [...] Zuri oihuz banago: / Noiz ote naiz<br />
airatuko / Ni huntarik gorago? Iratz 109. Garrak ezeztatu nahiz bihotza dute zilatu; / Bainan gure bihotzerat gar<br />
hek zaizkigu airatu. / Zure heriotzak, Aitzol, fruituak emanen ditu. Ib. 25.<br />
Lanzar por los aires. Zulo onetatik atera zan arriz ta lurrezko sutokari andi bat, zeñak puskaturik aidatu<br />
zituen zazpi gizon lanean bertan ari ziradenak. Izt C 336. Murrua sutu eta airatzeko zulo andia egiñik, bretxa<br />
irikitzean jendea barrura botatzeko prestaturik zeukala. Ib. 348.<br />
Desprenderse algo de una superficie. Ez da beraz harritzeko, karrakatzen direnean gure ganbera hartako<br />
paretak eta airatu larru poxier mikroskopa batekin behatzen bazaie, larru poxi hetako zelulak agertzen balin<br />
badira mikrobioz brokatuak. JE Med 49s (ref. a la garganta).<br />
Elevar(se) en el aire (una voz, un clamor, un canto...). Haro bat dut aditzen / orotarik airatzen, / laborantza<br />
baita lurretan mintzatzen! Ox 166. Oihana intzirika / entzun dut mendian... / auhena airatu da / errekaz erreka.<br />
Iratz 27. Orroit ote zira / su-garren sorgin dantzari / nola ginauden begira? [...] Horra nun zaikun airatu /<br />
egurraren boz pollita: / Sutik gozorik zen aitu / Kantuz eta eleketa. Ib. 80. Alaiki eta galaiki nai dizut koplatu /<br />
orain zure aurrean pozak dezan leku. / Ez, bada, doñu zarrak beti miña aidatu. / Gaurdañoko zotinak yadanik<br />
atertu. SMitx Aranz 33. Stella-Maris kantari-taldeko neskatill sorta batek, egundoko kanta politak aidatu<br />
zizkiguten. Egan 1956 (5-6), 79.<br />
Eta bere pensuak mihiaz klaratzen eta airatzen dituen bezala, halaber bertzeeen pensamenduak airearekin<br />
batean hartzen dituela beharriaz. SP Phil 305 (He mihiaz airatzen eta kanporatzen).<br />
"Aidáatu dau, ha levantado (el tiempo)" Iz ArOñ.<br />
Suscitarse (una polémica, discusión...). Gogoan daukazue behar bada aldizkari batean, Euzko-Gogoan,<br />
airatu den eztabaida hitz honezaz. MEIG VII 50.<br />
9. + aidatu (V, G, L, BN, S). Ref.. A y Lh (aidatu). Desaparecer; huir, marcharse. "Escapar, huir" A.<br />
"Disparaître, s'évanouir" Lh. [Egiten zaizun atsekabea eta eransten zaizun falseria] mesprezaturik airatzen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
553
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dira; haserretzen bagare, badirudi aitortzen ditugula. SP Phil 223 (He 225 mesprezioak eta ezantsiak suntsitzen<br />
ditu). Aditu nuieneko / Montebiden fama / herriaren uzteko / lotzen zaut su lama. // Ni airatzeko bezen / tratantek<br />
hartzeko / sareak prest zauzkaten. 'Autant que moi à m'envoler'. Michel LBP 342. Ande handi eta bihotz dunak<br />
airatu dire, [...] yoan dire, yoan hedoietarat [...] Bainan nor ez da yoan lumadun, lantzetadun, kargudun<br />
handitarik? Hb Egia 139. Zer othe dut begietan? / Non da bortha? / Airatu da! / Mahaina dantzan dabila. Elzb<br />
Po 205 (en boca de un borracho). Ez nintzan behatu nahi / heien [aitamen] kontseilu oneri. [...] Gazterik nintzan<br />
airatu, / libertizionia maitatu. Oxald in Ox 190.<br />
(s. XX). Gazterik zen airatu [Oxalde], ba; kordari lothua, bazterra frango beharko zuen kurritu. Ox 195.<br />
Airatu zitzaion loa. Ib. 128. Aitari zakonean kopeta goibeltzen, / Haurra bere baitarik hari da urbiltzen: /<br />
Eskuñoez bisaia dako pherekatzen, / Eta horra non diren auhenak airatzen! Ib. 179. Udazkenean urtzoak<br />
pasaian dire partitu, / Hala hala naiz ni ere neure herritik airatu. Etcham 44. Bere otoa utzi zuen katedralearen<br />
ondoan. Ez da guti harritu airatua zela ohartu denean. Herr 9-2-1956 (ap. DRA). Osteka zeruratu herritar<br />
sainduak, [...] Gutartetik airatu arima sainduak. Ardoy SFran 19. Eta hola gertatu! Hola airatu Frantsesen<br />
amentsa! Hola suntsitu hoinbeste giristinoen egiteko parada. Ib. 179. Ikustean semea gutarterat jina, / airatu da<br />
behingotz ene bihotz mina. Xa Odol 307. Orai beldur naiz, seme, ote zauden dudan / berriz Amerikerat airatzeaz<br />
udan. Ib. 308 (v. tbn. en contexto similar JE Bur 206: Hor harat airatzen direnek orok ez balin badute<br />
hatzemaiten zorion ez diru). Beroa bainan hertsiegia iduriturik kabia, / zorigaitzean senditu nuen handik airatu<br />
nahia, / den egunean han banindago ez bainindaike abia. Ib. 294.<br />
10. + aidatu (V-gip, S). Ref.: Lrq (aida); Iz ArOñ (aidáatu). Alegrar(se), animar(se). "Entraîner (moralement)"<br />
Lrq. "Aidaatu naiz: me he alegrado" Iz ArOñ. Mutxurdin bat edo bi lehen beatak iduri, / Airaturik jarri dire<br />
lege berri horri. / Ezkont bailitazke naski protestantik jen baladi, / Katolikoak ez dituzte nahi. AstLas 70.<br />
Amarretan don Lorentzok / meza nagusiya, / Epistola don Ramonek, / ai ura graziya! / Sorondok ebanjeliyua, /<br />
ark zeukan sasoia, / iya aidotu [sic] zuban / eleiza guziya, / berok irurak dute / onra mereziya. PE 112. Etxaun!<br />
Xiberotarrak hastean jauzi errabian / Ez ote haiz hor kantari dantzaren erdian?/ Elizen hiru dorreak ari<br />
direnetan, / euskaldun zintzurren bortxaz, kantu daldaretan, / Ez ote haiz hor, Etxahun, bozek airatua, / zerurat<br />
eskaintzen ari euskaldun kantua? Iratz 188. Nahi nituzke denak pertsutan ezarri. [...] Doi bat airatu gabe egun<br />
bat ez nauke, / Hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Ib. 23. Alabak esan zeraukunean, aidatu nintzan pozetan,<br />
/ zorionean, aurkitzen zela haur baten esperantzetan. Xa Odol 186. Ene barnean senditu nuen gazteko sugar<br />
piztura, / bihotza berriz airatu zauntan kanpoko xori xixtura. Ib. 197.<br />
"Animar, incitar. Kark airatan zaun bietarik batari, aquél animaba a uno de los dos" A.<br />
Ene bihotza ezazu mugi zeure legera, / eta ez abarizia urre ez zillharrera. / Aitzitik aira nazazu / arren zeure<br />
bidera / eta ene urrats bakhanak / bitz hartan ibiltzera. EZ Eliç 218 (228 aira nazazu zeure bidean). Hartarakotz<br />
ene arima / zuk othoi bitz ezazu, / eta ontasunetako / bidean aira zazu. Ib. 343.<br />
11. "(L, BN, S) producirse dentera a consecuencia de comer fruta verde... etc." A.<br />
12. "Airatu (S; Foix), s'évaporer" Lh.<br />
Exhalar (un olor). [Zakurra] beharriak xut, begiak landatuak, erhotua zilo hetarik airatzen zen urrinarekin.<br />
JE Bur 16.<br />
13. "Aidatu [...] (S; Foix) être transi. Hotzak aidatürik, (S; Foix) transi de froid" Lh.<br />
- AIRATUXE. (Forma con su -xe, de valor aprox.). Desaparecer. Zortzikotz sukharra airatuxe zen, bainan ez<br />
zarotan indar den gutienekorik utzi. Prop 1899, 176.<br />
airatzaile, aidazale (S ap. Lrq). "Qui soulève" Lrq.<br />
airatziri, aidatziri (S ap. Lrq). "À mesure qu'on soulève" Lrq.<br />
airazilo. "Columnaria, kanal, kanalen airazillhoak, kanaletako airazillhoak" Urt V 387.<br />
1 aire (G-azp-goi, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 341, Ht VocGr 327, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze,<br />
Dv, H), aide (gral.; Añ, H). Ref.: A (aide); Lh (aire, aide); Lrq (aide); Gte Erd 148; Elexp Berg (aidia).<br />
Tr. La forma con -r- es general en el Norte, salvo algunos ejs. suletinos, y tbn., salvo errata, en un ej. de J.B.<br />
Elissamburu (que por lo demás emplea aire), y parece predominar hasta comienzos del s. XX entre escritores<br />
guipuzcoanos y alto-navarros. La forma con -d- es casi general en escritores vizcaínos (salvo Arrese Beitia --que<br />
emplea ambas-- y Lauaxeta), y casi se generaliza entre los guipuzcoanos (ya en Ubillos) y alto-navarros a<br />
principios del s. XX. En DFrec hay 22 ejs. de aide (todos meridionales) y 71 de aire. Parece que la extensión<br />
semántica es mayor al Norte que al Sur (cf. infra (1) y AIRE HARTU).<br />
1. Aire (fluido). "Air" SP. "Aireari erauntstea, battre l'air" Ib. "Aer, airea" Urt I 341. "Hic non est aer, ezta<br />
hemen airérik" Ib. 343. "Aere solum vivere, airez xoillki bizitzea" Ib. 343 (v. tbn. 348 y II 486). "Air, l'air que<br />
nous respirons" VocBN. "Aire eztia, hotza, air doux, froid. [...] Aire gozoa, air agréable à respirer" H. "Mendi<br />
aireak onik egiten dio (G-azp-goi, AN-gip, B, BN-ciz-lab), [...] ango aireak ez nau ongi hartzen (AN-gip-5vill),<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
554
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[...] Xiberuan bada aide sanua nunnahi (S). Maulerat jun zen aide hunaren hartzera osagarriaren azkartzeko"<br />
Gte Erd 148. "Aire, airecillo. Aide ederra egoten da Elgetako arkupian. Zabalduizu bentania aide puxkat sartu<br />
deiñ" Elexp Berg. Cf. AIRE HARTU, IKATZ-AIRE. v. haize, egurats.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Dechepare. Al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano,<br />
Beovide, F. Irigaray, Munita, Aresti, Gandiaga, Zaitegi, Azurmendi y N. Etxaniz.<br />
En Arraizaga en Val d'Araquil testimonian Sancho Airetaco, Garcea Ormaesseco (c. 1257). GLarr 377. <br />
Suiak bero, hurak xahu, hats hartzeko airia [...] zuiegatik ezarri dut gero neure bizia. E 65. Elementa gero sinple<br />
lekhu beherekoan / Su, Aire, Itsaso eta Lehor zimenduzkoan. EZ Man I 79. Aire mehe batre ez korrunpitua. Ib.<br />
135 (88 aire mehe). Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta Aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79.<br />
Bañan kontra airearen dudalarik desira / egon behar dut dudala sufre bitztuz kadira. Ib. 100. Deabruagatik gauaireak,<br />
hotzak eta beroak ere, ixil pairatzeintuzu. Ax 517 (V 332). Aire beroaren daki / bere mugan igorzen: /<br />
Elhur-hormok fite ditu, / uharretan bihurzen. Hm 158. Ondoek eta gorringoek, Pliniok dioen arauera, barrenetik<br />
eta kanpotik umu izanez, diren bezala errazki edoskiten dute bere inguruneko aire gaixto eta lizun guzia. SP Phil<br />
371 (He 375 aire gaxtoa). Hain gaixtoa zela airea, non hartan ezin bizi baitzitekeien nihor luzeki. Ib. 7 (He 6<br />
airea hain zela gaxtoa). Airiaren xahütarzüna eta lürreko honak. FPrS 19. Eta nola aire honak eta garbiak<br />
osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere [...]. Mong 587. Laur elementiak Süia, Airia, hura eta Lürra. Bp<br />
I 84. [Bizkaiako] airea eztia eta emea da, zeren mendiz inguratua baita guztia. ES 110. Zeren hitza eta mintzoa<br />
egiten baitira barrenetik atheratzen dugun aireaz. Ib. 381. Banitatezko airea sartzen da solas hetan, zeiñak<br />
lizuntzen baitu laster gure arima. Ch I 10, 1. Bekhatu mortala [...] aire phozoatu bat da, lorerik ederrenak<br />
ihartzen dituena. Brtc 102.<br />
(s. XIX). Aire hain korronpitua. Monho 108. [Moltsak] airez hantzen ez badire, ardura dire hutsak. Ib. 68.<br />
Manátus eguzkiái, zeru, izár, lañu, aire, sú, lúr ta urái. LE Ong 34v. Bertze aldi batzuez, airea errepikan<br />
zaukaten, haren ohoretan kantatzen zuten kantikoez. MarIl 113. Zuhurrena daite bethi / Ihes egitea kasko<br />
arrailduari, / Aire sartzen zaionari. Gy 196. Buztana ere badabillka, / Bi sahetsetan aldizka, / Airea alferretan<br />
yoka. Ib. 301. [Estomakak] airez bizi behar luke. Ib. 193. Erran suma ukhanen duzu, / baiña aldiz zuk emadazu /<br />
aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia, / tuzkedan arras aroak bethi<br />
nahikarazkoak. Gy 141. Athe, leihoak ideki behar dira [...] airea barnean berri dadientzat. Dv Lab 217. Aireak<br />
ontzen ditu landareak nihork uste dukeen baino gehiago. Ib. 72. Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten<br />
dute airearen gozoa. Ib. 72. Drainak urez husten direnaren arabera, airez bethetzen dira. Ib. 115. Medikuek<br />
herriko airea manatu zioten. Laph 140. Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz.<br />
Bv AsL 399. [Haurrak] itsas airearen beharra badutelakoan. Itsas airea! Hobe lukete arto eta zingar pozi bat.<br />
HU Zez 73. Zerua gorri samur batean; airea gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu. Ib. 14s.<br />
(s. XX). Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du [eriak]. JE Bur 187. Bulharrak gain hetako aire<br />
meheaz ezin asez. Ib. 161. Beherago eta beroago, airea bakhanduz zohan; oro sapan eta geldi. Ib. 161. Airearen<br />
harat-hunatari, bertzalde, bidea hesten diotelarik. Ib. 189. Ordu berean, aire fresko gaziño bat hautemaiten<br />
dauku bat-bederari sudurrak. JE Ber 77. Menditik bulharretarat heldu zaikun aire sendoari hautemaiten diot. Ib.<br />
95. Bero izana gatik, bada aire; saparik ez dugu hautemaiten. Ib. 40. Bainan xutitzen zaizkit ene sei adizaleak<br />
[mahain lagunak], batzu afaldurik, bertzeak aire galdez. Ib. 97. Iguzkirik eta airerik gabeko etxe batzuetan. Barb<br />
Sup V. Ardiak, arratsalde aphalean atherako dire hautako aire goxorat. Ib. 51s. Buruileko goiz bat ederra zen;<br />
airea arin, zerua urdin. Ib. 29. Airea goxo, arin; mendian bakea. Ox 83. Fruituari kalte gehiago egiten diola<br />
kanpoko aire tzarrak baino barneko harrak. Zerb IxtS 99. Jaun horiek ez baitziren Larrungo airetik bizi,<br />
Urruna, Bera, Sara eta Azkainek hazten zituzten. Zerb Azk 44. Jendeak itxas-aizea ta mendi-aidea egarri izaten<br />
duan sasoia. NEtx Antz 154. Gizonaren biriketara dijoan aidea garbitu. Munita 21. Autopsia eginez geroz [...]<br />
aire-falta... seinale more asko gorputzean. Arti Tobera 280. Ganbarako berinak zabalik ezarriak zituen aire<br />
zahar eta usainduaren erreberritzeko. JEtchep 25. Goizeko aire biphila. Ib. 25. Airea aphal. Arbolak geldirik.<br />
Abarrak hilak, hormatuak, gogortuak. Ib. 99. Ez dago aizerik. Aidea bakarrik. Gand Elorri 175. Odi batek<br />
zekarren aize zanpatuaren (aize zapaldua, aide konprimidua) eragitez egan asten zan zurezko usoa. Zait Plat 15.<br />
Aide argi ta geldia mendi ta zabaletan. Azurm HitzB 67. Aho aide gabean, aho nekatuan, aho zaurituan. Ib. 43.<br />
Panpa-aldeko aidea artean zorrotza zetorren. NEtx LBB 42. Enarak aidea astinduz / badatoz ugari. Ib. 352.<br />
Landarea bezala, gizona ere ez da bakarrik airetik bizi. Ardoy SFran 26. Aidearen goraltza. "Elogio del aire".<br />
MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Egiat 195. Elsb Fram 94. FIr 192. Mde Pr 152 (136 aide). Aide: EEs 1916, 268.<br />
(En exprs. del tipo aireari mintzatu, aireari kolpeak eman...). Nik bada, hala laster egiten dut, ez eztakidala<br />
nola. Bataillatzen naiz, ez aireari baneraunsa bezala. Lç 1 Cor 9, 26 (He ez aireari jazartzen banio bezala, TB,<br />
Dv aire, Ol, Ker, IBe, IBk (h)aize, BiblE ukabilkadak hutsean jo). Zeren soinu hutsa bezala aireari mintzatuko<br />
baitzitzaizkon. ES 395. Eta zure kolpeak alferrik eta aireari eman ez diotzatzuntzat. He Gudu 104.<br />
(Uso fig.). Dohatsu dire beharriak Iainkoaren inspirazioneko aire emea hartzen dutenak. SP Imit III 1, 1.<br />
Begira detzagun bada artharekin gure beharriak hitz erhoen airetik, zeren bertzela gure bihotzak laster har<br />
lezake hekin izurria. SP Phil 305 (He 306 hitz erhoen airea harzetik). Esan bearrik ez dago, azkar asko uxatu ta<br />
aienatu zirala Teatro guzitik tristezi-aireak. Algarazko eztanda bat izan zan Txirritari Teatro guztiak eman zion<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
555
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erantzuna. Lek SClar 142. Mai baten inguruan giñan zortzi bat adiskide; denok [...] Aita Santua baiño<br />
katolikoagoak. Baiña, ala ere, euskaldun jator geran aldetik, alako azpijorrarako aidez zirikatuak. NEtx LBB<br />
119.<br />
Bere burua flako sentitzen dutenak asaldatzen dire ordu eta aire guzietan. SP Phil 224 (He 226 asaldatzen da<br />
hartaz erasten duten guzian).<br />
(Pl.). Gure orro patarrak dituk / emengo [ifernuko] ihortziriak, [...]./ Munduko gure faltek tie / hemen<br />
altxatzen haizeak, / eta gure plazer lizunek / eu-elementen aireak. Gç 161. Gaineko kroskoa yarri zen zeru,<br />
azpikoa lur; erdia airek bethe zuten. Hb Egia 57.<br />
(Como primer miembro de comp.). Aire kolpe gordin bat aski baita bildotsari herioaren emateko. Dv Lab<br />
272. Haurrek ere on baitzuketen aire-sanja poxi bat. HU Zez 71. Aire izpirik ez, eta lurretik halako bafada bat!<br />
Uf! Barb Sup 71. Noizean bein, aide-bolarak zugaztia iñarrostean [...]. Txill Let 32.<br />
(G, AN, L, R). Ref.: VocPir 71; A; EI 101; ContR 517; EAEL 229. Viento. Tenpestatez, igortziriz, aire oro<br />
samurrik; [...] mundu oro iarriren da suiak arrasaturik. E 61. Zuek gidatzen tutzue / hedoi eta lainhoak, / zuek<br />
aldaratzen aire / gure kaltetakoak. EZ Noel 157. Haize kontrakoa denean. [...] Lehen baño lehenago itzultzeko<br />
eskerrak, / zeren darozkiguketzun eman aire lasterrak. EZ Man II 147. Espiritu Saindiaren ipar airiak akazatzen<br />
du bekatiaren odeia eta lanoa. Tt Arima 23 (v. tbn. 22). Zer ekustra erkin zrei desiertuan? Kaña aire guziuetra<br />
mobitan den zomait? Hual Mt 11, 7 (Lç, Dv, &c. haize). Gunian txuti izaririk manatu zion airer eta itxasoari<br />
aplaka litiala eta segitu zen sosegu andi bat. Ib. 8, 26. Nor da kaur zoini airek eta itxasuak obedezitan baitabei?<br />
Ib. 8, 27. Eta erabili zren airiak, eta emon zein indarrekin kalako etsiaren kontra. Ib. 7, 25.<br />
Ambiente. Pako etzan aide artara egiten eta bereala billatu zuan beste bizibide egokiagoa. NEtx LBB 41.<br />
Bereala aspertu zan giro artan. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman zuan. Ib. 39.<br />
Gazteentzat galduak dira orduko oitura ta legeak. Baiña guk oso gogoan ditugu aldi artako izaera ta aidea. Ib.<br />
18. Badakizu gure etxeko aidea nolakoa zan. Etxetik elizara, ta Jaungoikoak aparta emakumerik gure bidean<br />
sartu. Ib. 86.<br />
Hutsune-aideak, mukuluen hezurgiltzetan kokatuak. "Corrientes de espacio encajadas en la osamenta de los<br />
volúmenes". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).<br />
2. (Urt I 343), aide (V-gip ap. Etxba Eib). (Ref. al lugar, al espacio). Aire, atmósfera. "Ab aere, aireaz, airez,<br />
airean, airetik, arerik, airearekiñ" Urt I 343. "La atmósfera, el éter, el espacio vacio" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, aunque poco empleado fuera de los casos de declinación local (v.<br />
infra AIREAN (a), AIRERA(T), AIRETIK (a, b), AIRETAN). Al Sur su empleo es poco frecuente hasta el s.<br />
XX.<br />
Ebili izan baitzarete [...] airearen bothereko prinzearen araura. Lç Eph 2, 2 (He airetako, TB aireko; Ol, Ker<br />
aizeko nagusi). Eta ilhund zedin iguzkia eta airea putzuko khetik. Lç Apoc 9, 2 (He, TB, Dv, Ip aire; IBk ortzi,<br />
IBe egurats). Ezen zeru, lurrak zure dire eta airea. EZ Man II 130. Eta egiozu lekhu sehiekin artean, / aire<br />
guztia iraganik zeruaren gaiñean. Ib. 97. Iongoiko hegastinen plumez bestitzaillea, / alde batetik bertzera<br />
pasatzeko airea. Ib. 138. Gizona sortzen da trabailluko, eta hegaztina aireko. Ax 34 (V 20; tbn. en ES 184).<br />
Dohatsu da Kristo gure Iauna munduan sarthu zeneko eguna: orduan aingeruek bozkarioz bethe zuten airea eta<br />
gizonez lurra. Hm 208. Xoriek nora ere hegaldatzen baitira, bethi airea aurkitzen baitute. SP Phil 96 (He 98<br />
airea). Nola xoria joaten baita / airea ebakirikan, / eta untzia iragaten / itsasoa hautsirikan. Gç 162 (76 tbn.<br />
airea ebaki). Airearen errejione goretan hegaldatzen diren hegastinak. Bp I 142. Ta ainbeste bider nola aire<br />
guzian lauso edo atomo diran. Cb Eg II 126. Lore suerte guziak, usainik hoberenak oro, biltzen direla ene<br />
ingurunetara airearen bethetzeko urrin onez. MarIl 107. Erra erazi [hire korpitza] eta gero / aizatü airiari.<br />
Xarlem 517. Atrebi dadintzat erratera niri, airearen ume brillant, ariñari. Gy 287. Aire guzia handik xoriz<br />
estaltzean. Hb Esk 219. Ethortzean pilota eder besoari, / frixtan egorriren da beherekoari, / airea harraraziz<br />
ethorri bideaz, / Nonbait sarthu den arte / haustaile kolpeaz. Ib. 215. [Egilliak] lumaz jantzi zaituzte, airia<br />
ematen dizute. Bv AsL 100. Bego ura arrainari, / Desertuak lehoinari, / Hegaztinari airea. Canc. pop. in Barb<br />
Sup 52.<br />
(s. XX). Itsasoak arraiaz eta aidea egaztiaz betetzeko. Inza Azalp 35. Besoa hedaturik, airea hiru aldiz<br />
benedikatzen du kurutzearekin. Lf Murtuts 2. Tarteka, arri aundiak zeuden jarriak bide-mugak jakiteko. Aieri<br />
eskerrak, aidea garbitzen zanean, nora jo bazekian txoperrak. Anab Aprika 96. Eriotz deiak lañotua du / portu<br />
gaiñeko aidea. NEtx LBB 262. Aidea, izarrak utzitako argi-autsez betea zegoen. Ib. 193. Bat-batean... Soiñualaiak<br />
urratzen du aidea. Ib. 194. Zerua garretan zegoen, airea txoriz josia. MEIG I 60.<br />
v. tbn. Aide: Gand Elorri 33. Vill Jaink 125.<br />
(Pl.). Atheak idukiren tu zeruak idekirik. / Gisa berean zabalik lehor eta aireak, / Ezen Iaun haren eztuke<br />
mugarik podoreak. EZ Man I 84. Ez artilleria phezatik ilkhitzen den balak eztitu aireak hain laster, hain biziki<br />
erditik egiten. Dh 158. Zaldi-karroza suzkoan [...] aideak-zear pasiatzen da / Mari-gaizto. SMitx Aranz 19. Eta<br />
urak bethe zituen arrainez, eta aireak hegaztin mota guzietakoez. Zerb IxtS 8.<br />
(Ref. al cielo). Martxoan airea gorri, goizeko elhur berri. Zerb GH 1936, 307. Berehala ortzantza<br />
burrunbaka hasten da. Ximixtek, bat bertzearen ondotik, sutan emaiten dute, zipirti-zaparta, aire ilhuna. JEtchep<br />
49.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
556
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Aidia. Airean dagoenaz esan ohi da. [...] Zezeagak aidia kendu jotsak Ladutxeri eta or irabazi juek partidua<br />
(Airez jotzen ez diola utzi, alegia)" Elexp Berg.<br />
3. (VocBN), aide. Aire, melodía. "Air, terme de musique" VocBN. v. ahaire, doinu, ERES-AIRE.<br />
Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII. Al Sur sólo lo hallamos en Arrese Beitia y autores del<br />
s. XX.<br />
Spirituek hartuko tuzte gathanboreak / Eta hekin mintzatuko boza ederren aireak. EZ Man I 87. Iaunari<br />
diotzotzue / kanta aire berriak. EZ Noel 25. Entzun etzatzue, othoi, / gure kopla aireak. Ib. 157. Lauda, zeruak,<br />
lauda, / aire onez Iainkoa. / Lauda leku goran gora, / guztion gainekoa. Hm 97. Atsegin gehiago izanen dutela<br />
himno beren ezkaraz errateaz, aire berean ezkaraz emanen tut; eta gaiñerako bersuen airea komunzki guztiek<br />
badakite. Gç 31. Zenbait boz eder edo musikako aire xarmagarri aditzen duzunean. He Gudu 133. Dugun aire<br />
bat dantza, / lanari hasteko. AstLas 14. Sun egiliak emazie, / airerik fierrena, / uduri zait, ene mitilek / oro<br />
badakitzela. Ib. 14. Beltzuntze-ren koplen airean. Monho 26. Airea: Lauda zagun misterio handia. Ib. 74.<br />
Bigarren kanta. Airea: Adios ene maitea... Hb Esk 18. Airerik ederrenaz joz, trionfan baderamate Fuxeoko<br />
palaziorat. Laph 220. Piarresek ematen zioten bertsu bana, zakizkan aire guzietan. Elzb PAd 31. Huna zer<br />
kantatu zuen, ezti-eztia, aire zahar hamahiru pontuko batean. Ib. 9 (v. tbn. aire xahar en Barb Sup 107,<br />
Othoizlari 25-6-1955 (ap. DRA) e Iratz in Alzola Atalak 121). Hunen aire berezia ez dakitenentzat, aire ezagutu<br />
hau: Uholde baten pare. Zby RIEV 1908, 411. Jo, jo soñuak pozen, pozagaz / Orain musika zaleak, / Jo<br />
euskeldunen aire politak / Zortziko alegereak. AB AmaE 120. Hetarik batek egin zuen kantika bat, himno<br />
profano, Marseillesaren airean. Elsb Fram 115. Oraiko gazteek aire ergel batzu nahiago dituzte, eskualdun<br />
kanore ttikiena gabeko aire xanfarin batzu... Barb Sup 106s. Ikhazketako Mandoaren airean. Ib. 23n. Zozoa<br />
badoa [...] bidean bere lehenbiziko xixtu aireak ikasiz. Barb Leg 146.<br />
(s. XX). Etzutelarik bizkitartean elizako airerik baizik emaiten. JE Bur 184. Nere herriko besta. Airea: Adio<br />
izar ederra... Ox 157. Xirula, klarinet, ttunttun [...] eta ez dakit oraino bertze zoin musikek harrotzen zituztelarik<br />
dantzako aireak. JE Ber 94. Ango musika errian, dena, / aire berri biurturik. Or Eus 193. Dantza-orkesta<br />
dantzut, aldizka, kantak eta egungo aireak jotzen dituena. Txill Let 27. Harritxabaleta yaun apezaren abotsak<br />
asto-arrantzaren indarra euki bide zun segurki, baiñan, baita urretxindorraren eztitasuna ere kantuen aireak<br />
emateko. Etxde JJ 22. Rumba aidea... Aprika-aldeko soiñu-aide beroa! NEtx LBB 204. Izigarriko lanak emaiten<br />
dauzkit gehienetan, erran nahi nituzkenekin aire bat ongi joan arazteak. Xa Odol 67. Aire edo doñu aunitzen<br />
ezagutzea. Ib. 64. Aire tristean kantatuko dut tristea baitut suieta. Ib. 143. Konparazione: heriotze batetaz<br />
kantatzea ez dohakizu Uso xuria'ren airean. Ib. 64. Mus partida bat edo bertze eta kantu aire batzu elgarrekin<br />
emaiteko. Ib. 292 (293 kantu-aire). Aire bat entzun nuen / itsasoko aldetik / itsasoko aldetik / untzian kantaturik.<br />
Balad 137. Soinuak jotzen du batallaren aire berezia. Lf in Casve SGrazi 13. Kantatu nahi dut kanta bat [...].<br />
Edozein blue, / azkenengo modako airea. Lasa Poem 91. Chileko martxa hasi nuen. Irmo jarri ziren [...]. Gero<br />
beste aire batzu jo nituen. MEIG I 60. Euskal-aire zaharrak, euskaldunagoak bide ziren [...]; baina erdalkeria<br />
sartu zaigu harrezkero musikan ere. Ib. 48.<br />
v. tbn. Tt Onsa 87. Etcham 81. Iratz 24. Mde Pr 168. Lek SClar 107. Anab Poli 99. Mattin 90.<br />
[Irrintziak] dei larri baten antza du; artzaiak elkarri jotzen dioten lelo-aideren bat dirudi, [...] urrutitik<br />
datorren txistua bezelakoa. "Melopea que lanzan los pastores". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).<br />
Baliatü zaik malerusa / jalki behiz hebeti. / Ezi bestela ikusiren ian / bertan beste airerik. 'Car autrement tu<br />
aurais entendu (vu) une autre chanson (aire)". Xarlem 218.<br />
Andik egun asko bage, kanpaiak aide erabili eban barriro bere [...]. Kanpantorreko ezkilloiak dilin-dalan ekin<br />
eutsan. Erkiag Arran 170.<br />
4. (V; VocBN, H), aide (L, BN, S). Ref.: A; Lh y Lrq (aide). Aire, aspecto, ademán. "Allure" VocBN. "Badu<br />
zutik abiatzeko aireik? ¿Ya tiene aire de ponerse de pie y dar los primeros pasos? (Darric)" DRA. "Au fig. Aire<br />
gozo edo gaixtoz mintzatzea, parler d'un air agréable ou mauvais" H. "Aire (V), forma, apariencia" A. "Air,<br />
expression, physionomie" Lh. "Apparence" Lrq. Cf. infra AIRE HANDITAKO.<br />
Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVIII. Al Sur lo emplean autores del s. XX.<br />
Eta agertzen dugula aire serios bat, famillertasunik eta ergelkeriarik batere, urhundik ere, ez duena. He<br />
Gudu 109. Ikhusten dire giriztino direlako batzu aire haizatu, mundutiar batekin, eta solasean! Lg II 229. Haren<br />
maltsotasunak, haren aire modestak. Ib. 95. Zure ixiltasunaz eta aire pisu baten medioz erakuts diozozute<br />
atsegiñik ez duzula hartzen. Mih 65. Zenbat bertzeei eragin othe diozute zure arinkeriez, zure aire libroez, zure<br />
dosteta ergelez, zure kantu imodestez! Brtc 247s. Aire mundano eta arraitasun sobrarekin. Ib. 61. Nahi nikek<br />
ikusi / bataillatzeko airia / adret izala armetako / badiat enzütia. 'Ton allure au combat'. Xarlem 911. Bere<br />
airetan eta jaunzturetan banitaterik baizen erakhusten eztuena. Dh 256. Bere solas phozoatuez, bere jaunztura,<br />
moda, aire arinegiez. Ib. 162. Arima jainkotien aurpegian agertzen den aire ezti ta kontentak. Ib. 192. Iduki<br />
bezate ahalaz aire seriosa. Ib. 73. Ezpitez ibil [...] jende lazo, munduaren araberako sentimenduak dituzten, eta<br />
solasak eta aireak darabiltzatenekin. Ib. 72s. Üskal herriko anderik, dirade izar[r]en parik / bilhuak hoilli,<br />
begiak ordin eta ajil haien airik. 'Leur tournure légère'. Etch 524. Nik zer ikhüsi düdan Pauerako bidin: /<br />
Eihartxe et Miñau aski aide gaitzin. 'À assez grande allure'. Ib. 270. Izpiritu dohatsuen alegrantziazko eta<br />
estasiazko aire zerutarrarekin. MarIl 52. Eta aire idor bat harturik. Gy 84. Desterrutik Senekok erraten amari /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
557
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Korsek Iberiarra zutela iduri, / Seinalatuz berthute, aire bisaiako, / Oinetik bururaino zituzten soineko. Hb Esk<br />
11. Hitz horiek aire samur batekin erran ondoan. Ib. 95. Haren aire xarmantaz agrada niz bethi. ChantP 132.<br />
Phorrokatü dü büria / heren süge handiak. / Gaitza zen haren aidia, / bena goithu Mesiak. UNLilia 14.<br />
Ezagutzeko nuen, niri behatzen zitzaizkidan airetik beretik, maleziarik etzuten jende batzuekin nuela nere<br />
egitekoa. Prop 1894, 237. Erreginak aise ezagutu baitzuen bere airetik, eztiki zakon erran: Madama, zu zare<br />
hemengo etxeko-anderea. Elsb Fram 92.<br />
(s. XX). Yoan zaizkion mutikoarekin eta etxeko airea arek ere. Or QA 45. Iruñeko egonak, alako aide bat<br />
eman zion Izar-i; iri aundietako itxura ta nausitasuna artua zeuzkala, ematen zuan. NEtx Antz 157. Koko arek<br />
aiñ ei eban Batista kojuaren aide berdintsua, aren errenkako ibillia ta aiñ antzerako arpegia, edozeiñek berbera<br />
zala pentsatzeko moduan. SM Zirik 103. Aien ondoan, gure olerki auek, aide zaarregia izango dute<br />
norbaitentzat. NEtx LBB 212. Baiña... nolako aidea du? Langillea, zuzena, umilla? Ib. 138. Aire tristea dute<br />
hamarretik sortzik / etxean agertzeko ez izanki deusik, / omore txarra eta akidura baizik. Xa Odol 254.<br />
v. tbn. Etcham 82. Lek SClar 110.<br />
(Tras tema nominal nudo: adj. o, menos frec., sust.). Halako kasutan hobe da pixka bat mintzatzea, eta<br />
zenbait umore on aire guti bat erakhustea, ezenez trunko bat bezala bethi mutu egotea. Dh 74. Zikhoitz aire bat<br />
baitzuen. Gy 50. Abokat aire bat zuen / otso bat. Ib. 160. Elean hurri aire bat zuelakotz, baziren uste zuketenak<br />
ez zela zen bezen buru onekoa. HU Aurp 179. Betidanik ere ahul aire izana zen; xuhail eta mehe. Ib. 132. Itxuraz<br />
ere berak baitu jandarme aire bat. HU Zez 130. Zenbait amerikanoek badutela yudu aire bat. Elsb Fram 181.<br />
Azken hunek ez baitzezakeen sofri nihork har zezan deus nagusi airerik haren bistan, ororen buruzagi bera nahi<br />
zelakotz izan. Ib. 124.<br />
(s. XX). [Ogi-koskoak] gogor aire bat badu segurki, bainan gaixoa, ez dut bertzerik emaiteko. Barb Leg 139.<br />
Beldurtzen hasi zen ama, muthikoak ez othe zuen zozo aire bat. Ib. 145. Gogorki ederra da, nahiz bi bazterretako<br />
etxe-lerroek baduten guretzat halako pisu-aire bat. JE Ber 77s. Erdaraz mintzo da, lele-aire batekin, bere<br />
zereginaz iduri bailuke nardatuxea. Ib. 58. Bitxi aire bat omen zuen... eta maingua zen. Zerb Azk 17. Dorre<br />
handi batekin badu gaztelu aire bat. Ib. 11. Ondotxo zekian baita, Teatro artako triste-aire guztia txantxetakoa<br />
zana. Lek SClar 142. Beltz-aire bat bazuen haren larruak. JEtchep 82. [Mutiko gazteak] hiritar aire poxi bat<br />
bazuen menturaz. Ib. 79. Segur, tarrapata aire bat bazuen lan horrek. "Ce travail paraissait quelque peu<br />
précipité". Ardoy SFran 174. Hunen erakaspenak bazutela halako protestant aire bat. Ib. 56. [Gorputzak] fresko<br />
aire hura geroztik galduxea du. Ib. 268. Gero, markesa aideko neskatxa aizeti batek burua berotu dezaizula.<br />
NEtx LBB 138. Orregatik Pakotxori amandrea gertatu zitzaion ama-ordea. Bizitza guzian bere umezurtz-aidea<br />
zeramala, amandrearen oroitzak bete izan zion amaren utsunea. Ib. 37. Ahul-aire bat segur hartzen du /<br />
giristinoen fedeak. Mattin 62. Erranen dugu hor kausitzen dugula zaharren fedea, bere latz eta gogor airearekin.<br />
Larre in Xa Odol 17. Integrista airea hartzen diot nik Agirreri. MIH 382. Beste batzuek [...] halako prediku<br />
airea maizegi igertzen [omen zioten nobelari]. MEIG III 78.<br />
v. tbn. Larz Senper 60.<br />
(Jupiter) Lehenago zihauri deizugu / tripa xarra urraturen. (Satan) Eia, urra ezadazie / ale pergut paria, /<br />
orai xesteren duzie / ene besuaren airia. AstLas 24. Ene espataren airiak / Sarri ai ikaratüren. Xarlem 282.<br />
Ezagüt erazi nahi deiziet / ene ezpataren airia. 'Je veux vous faire connaître mon épée'. Ib. 349. Har itzak armak<br />
/ Zelerat ürgülütsia, / borogatü behar dük / dozeparen airia. 'La furie des douze pairs'. Ib. 455. Ene besuaren<br />
airia / düzü espantagarria. Abraham 304.<br />
"Aidia, [...] cierto parecido, cierto aire. Neri beti esan doste daukatela aittan aidia. / Nik eneuke esango antza<br />
daukazuenik baiña bai alako aide bat" Elexp Berg.<br />
5. Donaire, gracia. "Aireikgabea, sin formas o modales para un trabajo (B)" Inza RIEV 1928, 151. v. infra<br />
AIRE ON. Eta itzak beren lekuan, Gaztelaniaren kontra ifintze orretan Euskeraren era eder, aire edo txiste<br />
guzia dago. Cb EBO 58. "Anka aire ederra dauko gaur berorrek, goizen bañua artu ta etxera eta arratzaldean<br />
berriz atzera" FSeg.<br />
6. (Hb ap. Lh), aide (V-gip, G-goi). Ref.: Lh; AEF 1955, 106; Iz ArOñ (áide); JMB At (aide). "Aireak ditu,<br />
aireakin da (Hb), [le malade] a des vapeurs" Lh. "Reumatismo (aidea) (G-goi)" AEF 1955, 106 (tbn. en AEF<br />
1980, 63). "Áide, áidia, (la) enfermedad" Iz ArOñ. "Áidiak jo dau" Ib. "1.º dolor reumático; 2.º parálisis. Aideak<br />
jo do, le ha atacado la parálisis" JMB At. Cf. LzG: "Aire, por enfriamiento en una persona (Lagrán)". v. AIRE<br />
GAIZTO, AIRE-JO. [Ur bedinkatuaren] berhutez khentzatzu erhasunak, [...] gibela dezazu etsai herrosen<br />
entrepresa, / eta biziaren kontra den airea ere khasa. EZ Man II 60. --[Jaun mera] etxetik ateratzen ikusi dut<br />
egun goizean makil bati bermatuz. --Jesus! Hau da berria! Atzo akulua bezain xut pasatu baita karrikan, zer<br />
gertatu zaio bada? -- Airea sartu menturaz! Sasoin nahasi hauiekin zer nahi biltzen da. Lf Murtuts 37.<br />
"Aide, aideko, aidetikako, aire, el del aire. Numen o fuerza sobrenatural que ayuda o entorpece, según los<br />
casos, las acciones humanas. [...] Aide es responsable de todas las enfermedades cuyas causa naturales no se<br />
conocen" JMB OC I 17s.<br />
7. aide (V-gip, BN, R). Ref.: A; Elexp Berg. "Valor, resolución" A. "Aidia, [...] ánimo vital. Zuk, eztakitt,<br />
baiña nik beintzat eztaukat aide aundi aundirik. / Oin baiño aide geixao ezpadaukat, enaiz etorriko" Elexp Berg.<br />
Juan zan [Franzisko] bere semiak bildurik arkitzen ziran tokira, esanaz alaitasun ta aire aundi batekin:<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
558
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Onalaxen nai det nik, nere semiak eskera jun ta etortzia, kontentuz beterik. Bv AsL 82. Etxeko zeregiñak egiten<br />
zituan bitartean, alde batetik eta bestera [...] bizilekuaren lau aldeetan ebiltzan txoriak, txori alaiak, inguragia<br />
samurtasunez gaindituaz. --Gure neskeak darabillen aidea! --iñuan Iñesek. --Aspaldion eztogu, egia esan,<br />
gurean, olako kanturik aditu. Erkiag Arran 148.<br />
8. (L, BN, S ap. Lh; H). (Interj.). "Aire! Prenons-la (balle) à la volée!" H.<br />
9. (G-goi ap. DRA), aide (V-gip ap. Elexp Berg; A). (Interj.) "Aide, [...] se usa significando 'vete'" A. "Aire<br />
emendik! ¡Fuera de aquí! (G-goi)" DRA. "Aide! [...] ¡Largaos! Aide emendik, mutikuak! Aide danok kalera!"<br />
Elexp Berg. Aide, aide; or konpon, ondo ibilli; gorantziak eta eskuetako munak eta oiñetako igortziak<br />
oriodunari. A BeinB 69. Goazemak bada. [...] Ba al gera? Aide bada. Alz Ram 108. Andra-Mariren izena / ai<br />
ene! / deabruentzat txarrena. // Entzun duten ordukoxe / ai ene! motrolloan danak aide... SMitx Aranz 209.<br />
10. "Aire puska bat izatea, estar alegre, algo borracho (L; Darric)" DRA. Cf. infra AIRE PUSKATU.<br />
11. (Como posposición, en exprs. como bazter aire, ezker aire... 'hacia un lado, hacia la izquierda'..., hurbil<br />
aire 'bastante cerca'... .). v. BERANT AIRE (s.v. berandu). Gero, zeiarka bezala jartzen da, ezker aire. Barb<br />
Sup 159. Eta Jon Doni Petrik, gibel aire puxka bat gelditurik, ahapetik berehala jende heieri: [...]. Barb Leg 61.<br />
Etsia ez dute hartzen ene lagunek, Lasako herri bildu, ñimiñoa eskuinetarik, bazter-aire, ikustearekin baizik. JE<br />
Ber 12. Zelai hertsi, gixen batean sartuak gira. [...] Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala<br />
ibaiño batek kurritzen du. Ib. 74. Ikusi ditugu gero ontsa kokatuak Iruñen, "iguzkitik" ez urrun, erran nahi dut<br />
Erregearen ganik hurbil aire. "Assez près du roi". Ardoy SFran 39.<br />
12. Plastika buru-hauste bakoitzak bere aide berezia oi du. "Cada problema plástico tiene su valor particular".<br />
MEIG IX 140 (en colab. con NEtx).<br />
- AIRE-ALDATZE. Cambio de aires. Hartu zuen haren izabak haren berekin eramaiteko gogoa, phausuak<br />
et-air-aldatzeak berre ziotzontzat ber-indar gau-atzarrez ta nekheaz akhituak. Birjin 387.<br />
- AIREAN (BN-ciz; Urt, H; aidean V-arr-gip, G-azp, B). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aidian); Gte Erd 148.<br />
a) En el aire; por el aire. "Est in aere, airean da" Urt I 343. "Airean edukitzea, tenir en l'air" H. "Air, élément.<br />
Xoriak airean doazi, les oiseaux volent" Ib. "Aidian juaten dira sorgiñak, biderik okertu barik, [...] por el aire.<br />
Euzkixak, iratargixak eta izarrak, aidian osotzen dittue euren bidiak, [...] en el éter" Etxba Eib. "Ileak airean<br />
zabiltzan (BN-ciz), [...] ori aidian dijoa (G-azp), jo ta aidean bota zuen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Gte Erd<br />
148. "Aidian dago puxikia" Elexp Berg. "Aize-bolariak kapelia aidian eruan zostan" Ib. (s.v. aize-bolara).<br />
Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. Con el sentido de '(volar,<br />
andar, ir, desplazarse...) en el aire, por el aire', la forma gral. en todas las épocas y dialectos es airean (frente al<br />
escaso empleo de airetik (v. infra AIRETIK); sólo aisladamente se encuentra acompañado de zehar (AB AmaE<br />
433 airean zear doian lasto igar bat, y NEtx LBB 318 errota arriaren negarra / aidean zear doa), barna<br />
(StPierre 21 airian barna abiatu ziren) o barrena; cf. tbn. aideak zear en S. Mitxelena (v. ej. supra (2)).<br />
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63. Hala nola arkuari soka<br />
gibelatzean / Urrunago arthikitzen baitu fletxa airean. EZ Man I 91. Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean<br />
lanhoa. Ib. 113. Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean. EZ Noel 49. Eta arranoak airean dohanean, bere<br />
umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula. Ax 11 (V 5). Zuek ere hedoi belzak [...] aphur bat egon<br />
zaitezte / erori gabe airean. Gç 76. Plazerak, tresorak, gloria, airean dituk bolatu. Ib. 162. Airean doan osto<br />
baten / gisa nauzula moldatu. Ib. 180. Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala, hegalda nadintzat, airean<br />
noan. Ch III 31, 1. Mila zortzi ehun eta hogoi eta zortzian / Mirakulu bat gertatu zen eskualdunen artian. /<br />
Protestant bat ezkondurik Ezpeletako herrian / Neska koket bat harrapatu du zabilana airean. AstLas 65.<br />
Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát. LE Prog 120. Aidean egatzen diran<br />
egaztietatik pare bana. Ub 16. [Demoniuak] barreatzen dira airian eta dabiltza gure üngürünian gure<br />
tentatzeko. CatLan 29.<br />
(s. XIX). Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez<br />
diranak. Mg CC 221. Pozik egaz egiteko aidean. Añ LoraS 128. Ta aidean ezarten dirian tiroak legez, ilten<br />
eztitubezalako [...] bizio txarrak ta kaltetsuak. Ib. 148. Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa. VMg 34.<br />
Begira airean dabiltzan egaztiai. AA II 169 (III 282 aidean). Airean agertu bezain sarri suntsitzen den lanho<br />
bati bezala. Dh 126. Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira. fB<br />
Olg 34. Txori bat aidian. Astar (ap. H, s.v. aidatzea). Eta nola oihu egiten baitzuten goraki [...] aurthikitzen<br />
zuten herrauts airean. TB Act 22, 23. Ona non aingerubak / dabiltzan aidean, / Jesus Mariyarekin / Joseren<br />
gañean. Echag 57. Jainkoak airean / nai du ni ibiltzea, / zu berriz lurrean. It Fab 149. Bialdu zuen / usoa airean,<br />
/ eta biurtzen zaio, / ez joan bezela, / baizik oliba-adar bat / mokoan duela. Ib. 227. Amargarren illean / sartu<br />
ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean. Ib. 226 (ref. al diluvio universal). Ez aizeak ustekabean nondik<br />
ez dakiela arturik, airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Ulia bilhatzen du<br />
airean enadak. Hb Esk 237. Laphurdi bazterrean, iphar alderditik, / Bardoitz mendixken puntan, errekak artetik,<br />
/ Ikusten da airean bere lur mehekin, / Etxeak dituela xuri gusturekin. Ib. 151. Ots onen ondoren bereala airean<br />
agertu ziran suzko mingañ-antz batzuek. Lard 481. Kapak bota eta autsa airean banatzen zuten. Ib. 523. Lurrean<br />
legar izpi bezenbat, airean lauso edo pits bezenbat. Dv LEd 226. Jaungoikoaren Ama argiz eta gloriaz ingurutua<br />
airean agertzea. Arr May 176. Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean eta argiz inguratua. Laph 72.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
559
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Santuba airean goratuba [...] ikustearekin. Aran SIgn 83. Ikusi zuan bada airian zeguala, odei argi eder batek<br />
inguratua. Bv AsL 153. Ikusi zuten airian zijuala txit goi, begiz galtzeraño. Ib. 169. Egan doiala aidean. AB<br />
AmaE 280. Eguzkiak intza histen duanean / Apexa doa beti egalez airean. Elzb Po 188. Ostoak errautsarekin<br />
haizeak airean derabiltzan bezala, firrindan, xirurikan. HU Zez 118.<br />
(s. XX). Odei beltzak phausatü bena zer [sic] aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan. Xikito 7. Aphez<br />
bat da heltüko egüerdi phüntin / Edo debeiatüko mila urthez aidin. Ib. 6. Pilota jo eta jo airean dabilano. JE Bur<br />
29. --Auxen da gizona sartu zaiguna [...] bi bider kallua zanpatu dirazu. --Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan?<br />
Naizu aidian joatia? Iraola 19. Ezkilak ez direa... jotzeko, xoriak airean ibiltzeko bezala? Barb Sup 139. Ilhargi<br />
xuri denean / ametsak doaz airean. Ox 30. Aidian ezta errez ibiltzen / ego-muturrak moztuta. Tx B II 169. [Lurtxoriak]<br />
gora ta gora aidean altxatuz joaten diralako. Inza Azalp 119. [Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten,<br />
eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156. Bele banintz, / joan nindaite airean. Or Eus 26.<br />
Bidazti-begiek sarri / aidean baso ta iturri: / bertarañokoan ondarra gorri! Ldi BB 138. Izpiritu gaixtoak hartua<br />
naiz eta airean eremana. Barb Leg 127. Landak zidar diran unian / gogai au bajuat airian. "Se me escapa el<br />
pensamiento por el aire". Laux AB 88. Zirimolan, airean eta zirurika / Bira-bira doatzi amodio irriz. Iratz 131.<br />
Lertxunak lerro-lerro airean doazi. / Beroaren lekurat hotzaren ihesi. Zerb Azk 101. [Gizonak] aidean bira osoa<br />
egiten zuan. Oso ederki. Anab Poli 88. (Diru mota bat jaurtikitzen du airean, jira biraka) Aurpegia ala<br />
gurutzea? Arti Tobera 289. Ta ontzi artan igo bear al genuan aidean? Anab Aprika 102. Gizonak airean, harat<br />
jauzi, hunat jauzi. Oh! Oh! Oh. Ai hamar urtetan ikusi zirka! JEtchep 42. Nere irudimenak egindako amets baten<br />
pare izanen da. [...] Aidean asmatutako gaztelu bat, orra. Vill Jaink 92. Ostikadak alperrik aidean emanarazirik.<br />
Osk Kurl 43. Erran nioten: "Bazagon bihotz atzo elgarren aldean!... / Eta egungo hegaldatuak bi<br />
aldetarat airean!". Xa Odol 321. Tiro bat igortzen du airean. Lf in Casve SGrazi 13. Hizkuntza ez da hor goien<br />
bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea. MIH 392. Hor nonbait pilatuak dauden bonbak airean barrena<br />
bidaltzen hasten ez badira. Ib. 214. Hegaztiak, bere ehizerakoan aidean egiten duen ibil-ingurua. MEIG IX 140<br />
(en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Airean: Harb 263. O Po 52. SP Phil 59. Tt Onsa 52. Cb Eg II 32. Arch Fab 195. Gy 227. ChantP 24. Zby<br />
RIEV 1908, 771. Ip Hil 137. Canc. pop. in Arb Igand 8. Elsb Fram 135. UNLilia 11. Urruz Urz 16. Etcham 118.<br />
Gand Elorri 78 (66 aidean). Lasa Poem 86 (83 aidean). Berron Kijote 191. Balad 133. Aidean: msOñ 204v.<br />
Altuna 79. Enb 81. Mde Pr 163. NEtx Antz 12. Bilbao IpuiB 233. Lek SClar 104. And AUzta 94. Casve SGrazi<br />
122.<br />
(Ref. a palabras, sonidos, ruidos...). Nola uhiñak baititu, aserratu denean / bazterretara banatzen<br />
habarrotsak airean. EZ Man I 105. Ezen hitzak zer dira hitzak baizen? Airean dabiltza, bainan eztute harririk<br />
zaurtzen. SP Imit III 46, 1 (Mst baduatzü airian; Echve aiziak eramaten ditu). Baldin bazabiltza zure<br />
barrenaldien miratzen, eztuzu kontu handirik eginen airean dabiltzan hitzez. Ib. 28, 1 (Ch haizeak daramatzan<br />
hitzez). Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek. Bp I 145. Ezen zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean<br />
galtzen direnak. Ch III 46, 1. Baldin ez baduzue erraiten zuen hitzkuntzan endelga daiteken hitz bat, nola<br />
endelgatuko dute zer erraiten den? ezen airean mintzatuko zarete. TB 1 Cor 14, 9 (He airetan mintzo zarete).<br />
Eta aditu zutenean Jaun Jaungoikoaren [...] boza airean eguerdi ostean. Ur Gen 3, 8 (Dv arrastiriko haizearen<br />
mugan). [Lehoa] airian herots egitez / Eta sobera khexatzez, / Akitzen da eta flakatzen. Arch Fab 103. Askok<br />
itzegiten dute arintasun aundiarekin gizon onezaz. Itz bat ez dakite onen liburuetatik, airian desairez aditua<br />
baizik. Bv AsL 201. Soiñua aidean gelditu zan, zidarrezko eskilla baten durundia legez. Ag AL 104. Hor<br />
daudenak ikusten... jujale bortitzak! / Airean ez doatzi zahar hoien hitzak. Ox 181. Dulun-dulunka aidean berriz<br />
/ betiko eskari bera: / "Ermitatxoa eidazu eta / nerea izango zera". SMitx Aranz 95. Atsekabezko negar-intzirak<br />
aidean. Gand Elorri 99. Jai-bezpera [...]. Aidean, txibiriskoen zalaparta. Anab Poli 78. Airean ikusten duzue<br />
txistu soinua dantzan. MEIG I 63.<br />
Hacia arriba. v. AIREAN GORA. Gurútzean josirík gorazezáten airean. LE Ong 42r.<br />
(Usos prop. y fig.). En el aire, en el ambiente. Ta andikijeen Bigiria da Sarauba. Izenak mudeetan dira.<br />
Olgeetia ta desonestidadia bijeetan dabil airian. fB Olg 116. Beste desonestidade guztia lotsa bagarik airian<br />
darabilee dantza atan. Ib. 67 (v. tbn. 118). Jouffroy bizi zen mende eta mundu tzar batean; Erlijionearen eta<br />
Fedearen kontrako hainitz erakaspen zabiltzan airean. Lap 16 (V 10). Aidean ezetasun edo umedaderik baldin<br />
balego. Anab Aprika 85. Hotelero sartzen da. Ohartzen da, zerbeit behar ez den badabilala airean, bainan ez<br />
daki nor akusa. Larz Iru 70. Ipui-giro! Kontu zaarrak aidean! NEtx LBB 155. Ori Ameriketan etzan arritzekoa,<br />
baiña Logroñoko aidean oso lotsagarri jo zuten Anaren jatorria. Ib. 51.<br />
(Llevar, traer...) en volandas. "Volandas, en volandas, airean, egaldan" Lar. Khaliña bat lephoti jandarmak<br />
thirari, / ene zaiñek ez nahi khorpitza egari / heltü nündien airin, ezinez ebili. 'Ils m'y amenèrent en l'air, car je<br />
ne pouvais plus marcher'. Etch 182. Entierrua nai det egitia / neri bigarren klasian, / lau zapatarik eramatia /<br />
gañera berriz aidian. Auspoa 7, 27. Non errientak, beharri batetik harturik, hitz baten errateko ere denborarik<br />
utzi gabe, eskolaren erdira ereman baininduen airean! Elzb PAd 29. Aidean dakarre agintaria menditarrak<br />
beren besoetan. Ag AL 106. Zelan ezekiela, Arranondoko ondartzan arkitu eieben euren burua, iñongo min<br />
barik. Norbaitek aidean ekarri zitualakoa edo esateieben. Ag Kr 85s. Eltzen diyote bi belarriyetatik eta an<br />
daramate aidian. Iraola 35. Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
560
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
barne batetik besterat eri bat bezala airean zeramatela, haren zango dibinoek etzutelakotz lurrik hunkitu behar.<br />
Ardoy SFran 234.<br />
(Estar, quedar, tener...) en el aire, levantado sobre el suelo; en el aire, sin punto de apoyo. Besoak<br />
zedutzatela / airean altxatuak. EZ Noel 75 (v. tbn. Lf Murtuts 33 bi besoak airean, NEtx LBB 231 besoak zabal<br />
aidean). Kordegabe belauniko airean arkitzen zuten. [...] santua zeruko estasisean gelditzen zan. Cb Just 93.<br />
Azpian zuen mandoa aitzinat zohala, bera airean gelditu zen. Lg I 316. Geratzen zaio Ostia Santua auan airean.<br />
Itxi nai zukean aua, baña ezin zuan. AA I 430. Jaun andi onek airean bezala dauzka, Isaias Profetak dionez<br />
"egiak, aldapak, mendiak, itsasoak, ta mundu guzi guzia iru beatzekin [...]". Ib. 348s. [Astoa] tripaz gora<br />
jarririk, / zankoak airean, / orrontz-onotz jiraka. It Fab 63 (v. tbn. en contexto similar Gy 308 zangoak airean).<br />
Makilla bat asko du / baldin bada loirik, / or salto, emen salto / joateko airean, / oñak zikindu gabe / batere<br />
bidean. Ib. 169. Taula pisu altxatuak / doiean xotx batek airean dauzkanak. Gy 248 (ref. a una trampa para<br />
ratones). Aurrera korri, / atzera korri, / beti ezpata airean. Ib. 205. Soldadu batek ikusi zuen nola airean zegoan,<br />
ez zerurako eta ez lurrerako. Lard 200. Bertze zortzi gizon eman ziren lan berari. Eta, batzuk airean zaukatelarik<br />
birjina saindu hura, bertzeak hari zitzaizkon haren gorputza funditu beharrez gerren mehe batzuekin. Jnn SBi<br />
175. Geienak kaltzerpean eukezan eskuak, batek bakarrik erabilzan aidean. A BeinB 51. Euskaldunak,<br />
itxaropenik onena legez, lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean gizonen buru-gaiñetik,<br />
danak ikusi eien ondo. Ag AL 65.<br />
(s. XX). Bethi airean, konkolotx, emazte gaixoak ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua! Barb Sup<br />
8 (ref. a una mujer a quien el marido acarrea sobre sus hombros). Lau morrosko ederrek / Euren sorbaldakin, /<br />
Aidian dabille kutxa / Zirkin eta zarkin. Enb 183. [Muthikoak pirripitako] gibeleko errota bi eskuez airean dauka<br />
orai lurretik. JE Ber 46. [Balkoinak] ez dituzte baitezpada arinak, dela beren harrizko-zolaz, airean gogorki<br />
baita ere azpitik atxikia, dela beren burdin-grilla lodiez. Ib. 78. Iduri baitu atherbe luze bat ibaiaren gainean<br />
trebes, hegitik hegira airean jarria. [...] zurezko zubi estali bat. Ib. 44. Anka aidean dula katua geldi. Ldi UO 34.<br />
Oin-muturra lurrean, / orpoa, berriz, airean. "Levantados los talones". Or Eus 161. Lurra dardar darabil,<br />
airean besoak, / adar bi bekokian bailitu jaioak. "Echa al aire sus brazos". Ib. 375. Antxe eliza jaso bear zan, /<br />
amildegi artan kako, / erdi aidean, erdi zintzilik, / aitz zankar batean zalko. SMitx Aranz 85. Bet-betan kraska<br />
laiteke lur-axal guzia eta [...] berrehun mila zango airean! Lf Murtuts 13. Ohoinaren ondoan joaki, makila<br />
airean, errabia bihotzean. Ib. 42. Zaldiganeko ertzaiñak emen datoz lauazka. [...] sable sendoak aidean, zirti<br />
zarta asi dira, jentea burutik beera joten. Erkiag BatB 146s. Eta teillatu ori aidean legoke, iñungo aberik eta<br />
ormarik eusten eztiola. Vill Jaink 7. Aidean darabilla / dardaraz arabitar ankerrak / ojuka aztamakilla. "La<br />
lanza ya blandea". Gazt MusIx 99.<br />
(AN-gip; aidean BN-arb). Ref.: Gte Erd 283. A voleo (la pelota). v. AIRETIK (b). "Aidean jo du (BN-arb),<br />
[...] airen artu du (AN-gip)" Gte Erd 283. Pelota aidian artzen / frantzesaren maña, / indarraz artzen dio /<br />
nai duan tamaña. Ud 59. Etxarrik lênik bota du, goitik; / erdikoek ezin eldu; / Allik erantzun goitik aidean; /<br />
botean Uitzik galdu. "Ha respondido al aire devolviéndola alta". Or Eus 420.<br />
(Echar, lanzar, poner...) por los aires. Satorrak? Bai, bai. Oiek ere badute beren abillidade ederra: lurra<br />
aidian jartzen dute eta landariak igartu. Sor Bar 101. Bota zuan airian oñ askuan, aize aundi batek orbel igarra<br />
airatzen duan erraztasunarekin. Bv AsL 169. Fogonerua trenatik / egin zan erori, / amalau oiñ aidian /<br />
gutxienez ori. PE 121. Ogi errotadak (ruedos) aidean da edanontzia eskutik eskura ibilten dira. Ag Kr 48.<br />
Aizkoran egin dute / joan dan otsaillean, / eguna ere esan daigun, / ogei ta seiean; / diru eta papera / bazabil<br />
aidean, / gero zer pasako zan / iñork etzekian. EusJok 116. Palenkako lanean / doaiez jantzia [...] Bulkatu gabe<br />
ez da juan / airean burnia. EusJok II 20 (167 bota zuan aidian). Ingorri asko zabaltzen dabez / Baso-erri ta<br />
txaidian, / Asko alperrik eruan be bai / Ego-axiak aidian. Enb 36. Ta au neuk eruango naiuan burrukaraño<br />
ainbat ariñen, eta argi ta edontzi ta pitxer ta mai ta bastar gustijak aidian ibilliko zuazan. Kk Ab I 17. Lenengo<br />
adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian. Kk Ab II 127. Artzai batek aari-eulia bezala artu idi<br />
uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño. Or Mi 57. Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aiztodirdira!<br />
[...] Danak dagoz zauriz urratu! "Como por el aire". Laux AB 95. Olio-ontzi guztiak uretara, oju-egin<br />
zuan batean. Ta bereala lagun guztiak asi ziran olio ederra ontzi ta guzti aidean botatzen. Anab Poli 61.<br />
[Gerratean] dinamitaz aidean bota zuten auzoa. Anab Aprika 12. Aidean makhilakada sendo batez urrutira<br />
bidaldu. Osk Kurl 77. [Zezenak] arrapatzen zuana jo ta aidean botatzen asi zan. Salav 51. Pilota bezala airean<br />
igortzen zuela. Ardoy SFran 233.<br />
v. tbn. Aidean: Vill Jaink 82.<br />
En el aire, en situación pendiente, en situación incierta. "Zure asmuak aidian dagoz ondiokan, tus proyectos<br />
están en el aire todavía" Etxba Eib. --Orretara etorri naz ni ona, Adabaldo, ta iakin nai neuke zuk... Aidean<br />
gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari-aldean norbait oleska egoan. Ag AL<br />
45. Erdiko erraia onetara eldutean, emen emon bear dozue alkar-topekadea. Artu kontuan: amar milla pezeta<br />
dozuez aidean. Plazako giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten. Bilbao IpuiB 268s.<br />
Platonek ez du halakorik aipatzen: Aristotelek errana gatik ez du iduri haren erakasleak airean utzi dituen,<br />
han nunbait, ideia famatu hoik. Lf in Zait Plat XXI.<br />
b) (AN-5vill; aidean G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 230. (Tener, estar, poner...) en vilo, intranquilo, alterado.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
561
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Aidean egoten naiz (G-azp, AN-gip), airean egoten naiz haren zain (AN-5vill), [...] zainek atxikitzen gaituzte<br />
airean (BN-arb)" Gte Erd 230. Atzetzika zintzillik / zeukan joaleak, / iduki oi zituen / airean kaleak. It Fab<br />
133. Gure emakume batzuek aztoratu edo airean ipiñi gaituzte. Lard 472. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia,<br />
zure ahalgez! [...] Sendimenduiak airian eta bihotzetikan dolorez... / Ene xangrinez hilerazteko sorthuia zinen<br />
arauez! ChantP 292. Eta egin zuan irrintzi bat, eliza guztia aidean ipiñi zuana. Zab Gabon 74. Zerriyak ere<br />
asten dira kurrinkaz etxe guztiya aidian jartzen dutela. Sor Bar 102. Ikaran nagok aidean. Elzb Po 182.<br />
Jaidurarik ahalkegarrienek airean dadukate nere bihotza. Jnn SBi 79. Haren sendatzeak airean ezarri zuen hiri<br />
guzia eta jendeak etzuen aski mihi Jesusen laudatzeko. Ib. 24. Hunen gaztetasunaz eztugu zeren mintza. Ezen<br />
adin hartan airean zuen oraino izpiritua; etzuen maite Jainkoa. Ib. 75. Jaidurarik ahalkegarrienek airean<br />
dadukate nere bihotza. Ib. 79. Gau hartan izpiritu guziak xoratuak ziren, eta buruak airean; phentsatuz zer<br />
behar othe zen ikhusi, nehork ez zuen oherat yuateko gutiziarik. Elsb Fram 137.<br />
(s. XX). Ene jein ona: Orren balle kontra xitiaren boztarioak naka airian. Mdg 152. Eskribi beztad zerbait,<br />
bainago airian xakiteko ortaz. Ib. 143. Hango garbitasunaren egiteko, bi Italiano, alferrak eta jale handiak,<br />
oihuz karrasian gau eta egun bazterrak airean zauzkatenak. StPierre 23. Mendekoste arratsez Ainhoko izkilak /<br />
Botzik airean dauzka baserri hurbilak. Ox 25. --Denak haren ondotik gabiltza. --Ni ere heldu niz bada. Emekiemeki<br />
horra herri guzia airean. Lf Murtuts 7. Karrika guzia badauka marrumaz aidean (L). "En vilo". A EY IV<br />
31. Zer zaizte? Denak airean auzoko gertakariekin. Larz Senper 42. Zozokeria guti ibil zak gero enekin! Gau<br />
osoa airean nuk, hiregatik eta askitsu badiat. Larz Iru 80. Eta azeria, bihotza airean, tiroa bezala Itorrotzeko<br />
oihanerat itzuli zen. JEtchep 32. Eta burua airean nuen hea zer aterako zen. Hori nuen beti arrangura. Ib. 37.<br />
Zainek edukitzen gaituztela airean. Egia ote da hori? Ez naiz medikua galde horri ihardesteko; bainan eni<br />
iruditzen, bere buruaz segur denak mendera dezazkela zainak. Xa Odol 63.<br />
(En las exprs. beldurrak airean, beldurrez airean). "Beldurrak aidean bizi dira (G-azp)" Gte Erd 148.<br />
"Billurrez aidian, oso beldurtuta. Billurrez aidian egon giñan goizaldera agertu zan arte" Elexp Berg. Zer<br />
kezkak, gauak gizonaren zai, ta noiz berri gaistoren bat izango duen beldurrak aidean daudela? AA III 377. Zer<br />
izango dan iñork ez daki, / danak beldurrak aidian. Tx B II 93. Ezin egon gindezke beti beldurrak aidean! Lab<br />
SuEm 191 (v. tbn. 210). Aako zarata-ots izugarri ura, gau guzian beldurrak airean euki zituana. "Que tan<br />
suspensos y medrosos toda la noche los había tenido". Berron Kijote 226 (v. tbn. en la misma pág. beldurrak<br />
airean euki zuana). Horretan pentsatze hutsak beldurrez airean daukala? MIH 338.<br />
(En la expr. airean erabili, ibili 'tener en vilo'). Eta gauaz berriz, otsoen antsia izugarriak baso guzik aiek<br />
airean zerabilzkiten. Arr GB 68. Joxek makilla bategaz, Anastasik burduntziagaz, eta umeak nabo (arbi)<br />
buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria. Bilbao IpuiB 205s. Artu makilla lodi bat, ta zist eta zast, etxe<br />
guztian ibilli eban aidian ara ta ona txarri gaixua. Ib. 167. Artzak aña indar baizun, aidean ibiltzen zizkin<br />
danak. Karraxi ederrak izaten itun aren inguruan. Ataño TxanKan 142. Bein bijotzian leku emon ezkero,<br />
[gurari gaistoak] gizon nai emakume guztia darabilela airian, eurak gura dabeen lekura. fB Ic II 270.<br />
c) (aidean V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (Echar, expulsar de un lugar, marcharse, llegar...) inmediatamente,<br />
rápidamente. "Aidian bialdu, haizea hartzera bialdu. Tioi dirua eskatzen bajatsu aidian bialduko zaittu" Elexp<br />
Berg. v. infra AIRE BEREAN. --Juango naiz bada. --(Xefeina eskuiko lenengo ate-aldera bultziaz) Berriz?<br />
Emendik bai, aidian, juan biar dezula, ta orain bertan. Alz Burr 27. --Ez nazu izutuko zure arrunkakin. --Arrotu<br />
ta aidian bigalduko zaitut. Alz Bern 77. Tira, tira, sukaldera, aguro, aidian eraman zazute nere begiyen<br />
aurretik. Ib. 68. Aidean bigaldu det, eta ez bezaio utzi aurrera, etxian sartzen. Alz Txib 108. Ez daukagu ezer<br />
asmatu biarrik, eta etorri zeran bidetik juan zintezke. Aidian gero. Ib. 108. Zernai egingo zuen / izan balu beta, /<br />
aidian eraman du / Xerrai-ren meta. Tx B III 131. Aien jateko ekiñaldia! Inguruari begiratu gabe ere plateretik<br />
abora jakiak aidian zebiltzan. Muj PAm 39. Deabru gaizto lotsagabea; / zoaz emendik aidean! Baxurko Jesus 37<br />
(ap. DRA). Bere gogoz senar-emazteak aidean botako lituzke etxetik. Etxde JJ 105. Aidean joan bear erritik<br />
kanpora bizirik aterako baziran. Mikeleteak lagunduta Oyartzungo bidea artu zuten. Anab Poli 121 (35 aidean<br />
zijoala). --Egia ote da? Banoaie lasterka --erran zion Claudetek. Aidian etorri ziren, errateko moduan, Claudet,<br />
Pontac-eta sartu ziren dendara. Izeta DirG 117. Errixkotan sartzen diranean, aidean aldameneratzen zaizkiete<br />
emakumeak sendagai eske. Sorarrain Lili 91.<br />
"Como modo adv. de tiempo. En un momento. Aidian eiñ dittu etxeko zeregiñak, erromerixarako asmuan"<br />
Etxba Eib. "Aidian eiñ, etara, irabazi... [...] Aidian eittu etxeko lanak. Aidian etara dau kursua. Aidian irabazi<br />
zotsan Retegik Galartzai" Elexp Berg.<br />
d) (Ref. a una parte del cuerpo). Al aire, al descubierto. Erropa milla puska / egiña soñean, / Oñak erdi estali,<br />
/ aztalak aidean. Echag 235.<br />
e) (En exprs. temporales). Hacia, cerca de. Cf. infra (g). v. IRIAN. Egiten dute hiriaren itzulia, gauerdi<br />
airean, karrasia samin batzuk aitaraziz. Prop 1893, 232. Aratsaldean, laurak airean. Herr 24-5-1957 (ap. DRA).<br />
f) "Aidian juan (S), aller en l'air (c.à d. en voiture, par oppos. à: à pied)" Lh.<br />
g) (En exprs. espaciales como zeihar airean 'hacia un lado, un poco de lado', urrun airean 'algo alejado'). Cf.<br />
supra (e). Hiru haurrak jinak ditugu aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak, sorbaldez eta<br />
buruz zeihar-airean. JE Ber 29. Ez baitzitaken Xaberriko gaztelua aski azkar etsaien urruntzeko (doi doia bake<br />
denboran urrun airean atxikitzeko?). "Pour les tenir à distance". Ardoy SFran 46.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
562
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AIREAN AIRE. Rápidamente, en un momento. Adarbeltz duk lagun on bat / Ethorria hire ganat, / Ditukan<br />
penen, / Nahigabeen / Airean aire khentzerat. Ox 39.<br />
- AIRE HANDI. Aire, aire libre. Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian. Mih 36. Gauaz<br />
nonbeit eta nolazbeit lokhartzen gare, aire handian, izarren azpian. Prop 1893, 76. Nahasi denean barnea, ez da<br />
deus kanpoko aire handia bezalakorik, pirkoiltzeko. JE Ber 98. Karraskan bagoazi orai, gu ere. "Emeki, bada!<br />
Emeki, othoi! Zer dira manera hok! Goxa giten orai bedereen ittan bat! Holako aroarekin!" Aholku saminak,<br />
horiek: aire handiak sendatu baitzituen, gure andreenak. Hurritzen da berehala motorraren jokada. Ib. 101 (ref.<br />
a un auto que circula a gran velocidad).<br />
- AIRE HANDITAKO. (Persona) de aspecto y porte noble, distinguido. Etxe baten aitzinean khausitu zuen aire<br />
handitako andre bat. Laph 55. Aire handitako jaun gazte bat ethortzen da arrastiri batez. Ib. 103.<br />
- AIREAN GORA. Arriba, hacia arriba. Dagoenian jende oro aitzinian bildurik, / [iuje iauna] iauginen da<br />
rigoroski sainduieki zerutik; / Iosafaten egonen da airian gora iarririk / bekhatorer eginen du arrangura<br />
handirik. E 63. Gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean. Mat 190. Eta hura hala nola haztoreak<br />
xoria / Behatzez altxatzen baitu airean gora ttipia. EZ Man I 93. Arren zure gana igan bedi gure auhena, /<br />
airean gora bezala khe insensuarena. EZ Man II 97. Nola erro xipittotik / haritz miragarria / airean gora<br />
altxatzen / baita guztiz handia. EZ Noel 173. Eztuzue bada ikhusten / Airean gora argiak / Zeiñ klarki duten<br />
distiatzen / Eta zeiñ diren eztiak? Gç 76. Itzatu ondoan airean gora altxatu zutenean. Arg DevB 178. Bere<br />
xapela airean gora aurthiki ondoan. "Après avoir jeté son chapeau en l'air". Arch Gram 90. Beroa aidean gora<br />
igotzen da, aize otzari leku emanez. Anab Aprika 85.<br />
- AIREANZKO, AIDIANZKO. Hipótetico, no seguro, inconsistente. Eztira horik aidianzko elhe elibat; bena<br />
bai hanitxko ikhertzez untsa borogatürik izan direnak. Eskual 2-10-1908, 4.<br />
- AIRE HARTU (H). Tr. Documentado sólo en autores septentrionales.<br />
a) Tomar el aire, airearse, estar al aire libre. "Aire hartzea, prendre l'air" H. Airearen hartzea, pasajeatzea,<br />
[...] gitarraz edo zenbait bertze soinugarriz haritzea. SP Phil 366 (He 369 airehartzea). Egün hurak beitira jinik<br />
Barkoxen / Ahargo gañiala aidiaren hartzen. Etch 550. Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik<br />
hauzora bedere yalgiten ez denik aphur bat hats eta aire hartzera. Gy X. Arte zuen guziez hirirat jalgi; ez aire<br />
hartzerat ez eta bazter ikusterat [...]. HU Aurp 97. Xutitzera ginoazin aire hartzera joaiteko. JE Bur 106. Eta<br />
plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpiz-kalostrazpi [...]. Iduri luke harat-hunat irakurtzen ibiltzeko, edo aire<br />
hartzeko bederen, eginak izan direla. JE Ber 23. Pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua, dena alki: aire<br />
hartzeko toki goxoenetarik. Ib. 37.<br />
(Con determinantes). Erran darotzut lurrak zein duen on airea hartzea eta belhar zikhinik ez ekhartzea. Dv<br />
Lab 201. Yauregian badute non har aire ona. Hb Esk 148. Konpainiako menbro zaharrek eta flakoek aire ona<br />
han har zezaten. Laph 244. Nik uste Frantsesk bazuela bat batean aire poxi baten hartzearen beharra, eta<br />
Kagoshima bezalako hiri batean bazterrak hertsiegiz [...]. Ardoy SFran 219. Nire gainean lauza pisu bat<br />
baitago, / ez omen dut bururik kanpora jasoko; [...] airerik hartuko, / musu bat emango. Arti MaldanB 214.<br />
b) Tomar aire, respirar. "Aspiratio, haize egitea, airehártzea, hatsa hártzea, airatzea, hatsa aurthikitzea" Urt II<br />
432. "Afflatus, haizátua [...], airehártua, aireharturikakoa" Urt I 404. Sudurrik ez baginu aire hartzeko [...].<br />
JE Bur 90.<br />
(Con determinantes). "Non potest ducere aerem, eziñ har dezáke airea, hatsa" Urt I 342. Ez dela mundu<br />
huntan airerik edo hatsik hartu gabe bizitzen. Mong 587. Ezin munduko aire isuristatua har daite haren kutsu<br />
gaixtoa sentitu gabe. Ardura beraz zoaz bakharrik egotera; han aire garbi bat hatzarekin hartuko duzu. Mih 20.<br />
- AIRE-BAFADA. "Afflatus ventorum, [...] airebafada, haizebafada" Urt I 405. "Aire-bafada(k), vapores. J.<br />
Etchepare" DRA.<br />
- AIRE-BELAR. "Aide-belarra jo eta aren izardikin igurziaz kentzen die aideek (G-goi)" Arin AEF 1908, 63.<br />
- AIRE BELTZ (aide V-gip, G-goi). Ref.: AEF 1955, 108; Iz ArOñ. a) "Carbunco bacteriano (lipue o aide<br />
belza)" AEF 1955, 108 (ref. a enfermedades padecidas por las ovejas). "Aide baltza, 'aide, áidia', el aire, la<br />
enfermedad de las ovejas; mueren en seguida" Iz ArOñ.<br />
b) Uriaren buruzki erasota, berau oñazez yo du yainkoren batek, eskuetan sua ekarki, izurri ondagarria, ta<br />
Kadmutar erria ustuz doa: Aide beltza, berriz asgorapen eta auriz aberasten. 'El negro Hades'. Zait Sof 58.<br />
- AIRE BEREAN. (Echar de un lugar, marcharse, ir...) rápidamente, inmediatamente. Aire berean, Maria eta<br />
Josep haurrarekin abiatu ziren Esiptorat. Dih MarH 468 (ap. DRA). Eta kanporat aire berean igorri behar<br />
zinduzkedalarik, horra zertako barkatzen dautzudan. Barb Sup 161. Zertako ez dudan aire berean kanporat<br />
igortzen? Atx! Hori bertzerik da! Ib. 151. Zoazi beraz, eta berehala, zoazi Izpiritu Sainduaren kausitzera [...].<br />
Eta, aire berean, Izpiritu Sainduaren gana badoha Jon Doni Petri. Ib. 134. Eta bigaño hek behar dazkidatazu<br />
jan aire berean. [...] galdatu bezala egiten du eta bi sagarrak iresten, Jainkoaren lorian. Ib. 22. Erran eta egin,<br />
badoa, aire berean, untziko kapitain buruzagiaren gana. "Il fait comme il avait dit, et, dare dare, va trouver le<br />
capitaine commandant un navire". Barb Leg 138.<br />
- AIRE-BURU. "Aire-buru, ligero de cascos. Aire buru da (L; Darric)" DRA. v. HAIZE-BURU.<br />
- AIRE-HERRI. Zaradela laudatua beraz lur beherean / Aire herrietan eta Zeruen garaitean. EZ Man I 34 (II<br />
17 tbn. aire-herrietan).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
563
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AIRE GAIZTO (AN, L, BN-baig, Ae; Aq 572, H (a. gaixto), VocB; aidegaixto S; Foix ap. Lh). Ref.: VocPir<br />
90; A; A Apend; Lh (aide); Satr VocP; Iz Ulz; CEEN 1970, 346; Izeta BHizt2 (aide gaixto).<br />
a) Rayo. "Aire gaixtoa, foudre" H. "1.º rayo; 2.º (L-côte), meteoro, piedra, granizo" A. "Áire gáxtoak yóa, el<br />
herido del rayo" Iz Ulz. "Rayo. Aidegaixtoak il tu amar ardi" Izeta BHizt2. Ihortziria ixiltzearekin, aire-gaixto<br />
ukhaldi borthitz bati beha bagaudezke; maizenik zuhamu kaskoak erretzen ditu. Prop 1893, 214 (ap. DRA; la ref.<br />
es incorrecta). M. Irigoin pentzean zen, lanean ari [...]. Bat betan aire gaixtoa heien arterat erori da. Martin<br />
kolpean erori da gorputz. Herr 2-7-1959 (ap. DRA).<br />
b) "Airegaixtoak ioa da (Hb), il est atteint par une épidémie" Lh. "Aire gaxto, perlesiya" (AN-gip). v. supra (6).<br />
c) "Aidegaxto (L-sar), genio que forma y dirige todas las tormentas" JMB At. "Aire gaixtotikako gaitza (L; Hb),<br />
maléfice" Lh.<br />
- AIRE GOGORREAN. Inmediatamente, rápidamente. Kutxilloa eskuan artu dabenean, / igesi ezpaneutsa<br />
aide gogorrean; / onezkero, ay, Juakiñ joanda nenguan. AB AmaE 266.<br />
- AIRE-JO. a) "Aireio (L-côte), encogido" A. Cf. supra (6).<br />
b) "Aidéjua dauko, áidiak jo dau [sin. trad.]. Ardi bat aidejuak artu dost, se queda no pudiendo andar" Iz ArOñ.<br />
c) "Aire jo, aire jotu, añublar, atacar el añublo o rayo a las plantas (L; Lh)" DRA.<br />
d) Dar (a la pelota) a voleo. "Aide jo deu (V-gip)" Gte Erd 283 (junto a airera jo, aidean jo, boleo jo, etc., de<br />
otras zonas).<br />
- AIREKO (SP, Urt, Dv). a) Del aire, aéreo. "Aireko xoriak, oiseaux du ciel" SP. "Aereus, airezkóa, airez egiña,<br />
airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Vitium aeris, airearen, aireko urrin gaxtoa" Ib. 341. "Aérien" Dv. Cf. aireko.<br />
Lurreko bestién, itsasoko arrainén eta aireko xorién [...]. Lç Ins B 5r. Zuzi arraitsua, / lanpa airekoa, /<br />
artizar goiztiarra, / argi etzin gabea. EZ Man II 197. Zeruko, aireko eta lurreko gauza guztiek. Ax 37 (V 23).<br />
Lurreko animaliak, aireko hegaztinak, itsasoko arraiñak eta oihaneko zuhaitzak. Ib. 24 (V 14; v. tbn. aireko<br />
hegastin en Hm 42, Lg I 279, Monho 72, aireko hegatztiñ en EZ Eliç 371, aireko egazti en Lard 165, y aideko<br />
egazti en AA III 313 e Inza Azalp 32). Uzten bazintu erran hek guziak antsia gabe aireko fitsa bezala. Ch III 46,<br />
2. Bizi izan baitzarete [...] aireko botheren prinzearen arabera. TB Eph 2, 2. Mantentzen dituenak / aireko<br />
txoriak, / itsasoko arraiak, / lurreko piztiak. It Fab 168 (v. tbn. aireko (t)xori en Lg II 148, Bv AsL 210, Zerb IxtS<br />
53, y aideko txori en Uzt Sas 317). Ez Anano-ren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste adiragarriak izan ziran,<br />
Juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña. Lard 538. [Noek] lurreko eta aireko bizikor, kutxan iduki zituen<br />
guziak. Ib. 9. Belharrak ebasten diote lurreko gozoa eta ez dute uzten airekoa sartzera. Dv Lab 389. Nun zare<br />
aideko armadak / Gu jarri bagarik dar dar? AB AmaE 152. Lurreko ala aireko ihiziez. HU Aurp 97. Ezkura<br />
bear du zuaitz onek: aideko edo lurrekoa. Munita 152. Ez bait-die utsegiten aireko eltxoei, ezta lurreko artxoei<br />
ere. Berron Kijote 203. v. tbn. Gand Elorri 155.<br />
(airetako). Airetako bothereen prinze haren [...] nahikaretarat. He Eph 2, 2. Iduri [xoriak] airetako<br />
marinel direla. Hb Esk 237.<br />
(Para expresar aquello que es poco seguro, poco probable o inconsistente). Jauna: adiskideak gastigatu<br />
zidan unzien gainean ondo informatu naiz, baina ezta aireko gauzarik baizen. (c. 1597). FLV 1993, 464s. Gaur<br />
emen, bigar an eta etzi Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoak iges egin zebanean. Izt C 180. Ta zentzuz<br />
yokatzekotz, nihoiz segurekoa, / Airekoaren menturan ez dela utztekoa. Gy 29. Oiñbitakotan komun da<br />
gaizokeria hori: / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari. Ib. 127. Eta ez da hori xoilki aireko hitz bat, bainan<br />
lege bat hertxiki obligatzen gaituena. Lap 65 (V 33). Zer zorokeria den eskuko xoriaren uztea airekoaren<br />
menturan. Arb Igand 27.<br />
b) "Aidekua, flojo, inconstante. Berbetan zalla, baña ostian aideko gizona, obstinado hablando, pero en lo demás<br />
flojo" Etxba Eib. Galdez senarra aiñ kaltegarrizko alderian zergaitikxa, emaztiak aitzen emon zetsan esanaz,<br />
euren etxe obian sorgiñ gaiztuak tratu txarrian erebixelako, zurkatxa sarturik ariman barrurañok. Zaldunak,<br />
sinistu ezin-da orrelako aideko ipoñik [...]. Etxba Ibilt 467.<br />
[Serorak] bere eginbidetan gidatuz zeruak, / ez detzakete egin aireko buruak. Hb Esk 175.<br />
- AIREKO BARBER. Curandero que deshace hechizos y maleficios. Izatu da denbora, zeinetan barberak /<br />
Baitziren sendatzeko ahal zen baxerak. [...] Baziren ere bertze aireko barberak, / Sorgin kontra zuztenak balios<br />
indarrak. Hb Esk 204s.<br />
- AIRE-KOLIKA. "Chordapsus, sabeleko miña, sabeleko dolórea, kolika [...], aire kolika, kolika airosa" Urt V<br />
3.<br />
- AIRE-MIN. "Aidemin (G-goi), neuralgia" JMB At.<br />
- AIRE-OGI. "(BN-mix), trigo que se da al sacerdote por bendecir los campos" A.<br />
- AIRE ON. Donaire, gracia. Soñu zar pijoa, / onenetakoa, / jotzen dek, txanbolin, / aire onarekin. It Fab 204.<br />
- AIRE-ORRATZ. Antena. Ta gaur guk irratirako antolatua. [...] Bijoa gure aide-orratzetan. NEtx LBB 129.<br />
- AIRE-ORRO. "(BN-mix), ruido producido por la piedra que cae de las nubes" A.<br />
- AIRE-PISU (Lar, Dv, que cita a Otag REusk 1880, 123). Presión atmosférica. "Barómetro, airepisuaren<br />
neurria" Lar.<br />
- AIRE PUSKATU. "Aire puskatu, alegrarse, emborracharse ligeramente. Aire puskatua da, está alegrillo. Aire<br />
puskatzen da, se emborracha de vez en cuando (Darric)" DRA.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
564
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AIRERA(T). a) Al aire. "Aidera bota zotsan tirua txorixai" Elexp Berg. Eta hek heiagoraz zeudela [...] eta<br />
airerat errhautsa iraizten zutela. Lç Act 22, 23 (He, IBe airera(t); TB airean, Ol, Ker aizetara). Zazpigarren<br />
aingeruak isur zezan bere anpolá airera. Lç Apoc 16, 17. Hala zuek ere baldin adi daitekeen hitza mihiaz<br />
pronunzia ezpadezazue, nolatan adituren da erraiten dena? ezen airera minzazale izanen zarete. Lç 1 Cor 14, 9<br />
(He airetan mintzo zarete ezen). Gorputza manaiu gabe erortzen da lurrera / eta hatsean arima hegaldatzen<br />
airera. EZ Man I 45. [Gizon guztiek] gogoetak ere ilki behar dute airera / Eta bekhatu ixillek agertu jendartera.<br />
Ib. 62. Botatzen duela betan orho eder bat airera. Gy 21. Botarik airera / izkola miñ bat luzeki, egorri bainau<br />
ihesi. Ib. 220. Etxapleruak bota aidera / Igo dagien zerura. AB AmaE 121. Ez duzu xorieri airera beha egon<br />
beharko, bide hortan! Barb Sup 18. Aidera, noizbait, besoak goruntza luzatuz. Gand Elorri 148. Papelak artu ta<br />
aidera botatzen dituzte. NEtx LBB 210.<br />
(airetara). [Oillarra] bi besoz bezala, airetara altxatzen abiatzen zela. Gy 219.<br />
b) (Precedido de gen.). Con el aire, con el aspecto de. Areliok peintatzen ohi zituen egiten zituen imajinen<br />
begitarte guziak maite zituen emazteen idurira eta airera. SP Phil 2 (He 2 iduriko).<br />
c) A la ligera, sin fundamento. v. aireburuka, aireburuzka. Ez derrat ez hau airerat, / ezta ere asmu funtsgabe<br />
bat: / baña esperientziatik hartu yakitatea. "Ceci n'est pas un conte à plaisir inventé". Gy 83. Zuhurra<br />
denak ez luke sekulan itxureri bakharrik behatu behar, eta airerat mintzatu! Zerb IxtS 108. Ez gituk airerat nornahi<br />
zafraka lotzen... Frogak eskuratu ondoan, aintzinat ukhatzen ari direnak ditiagu hezten. Larz Senper 24s.<br />
Diote predikueri buruz biltzen zituela ahal zituen berri eta xehetasun guziak, ez gero 'airerat' predikutik artzeko.<br />
"Pour ne pas ensuite prêcher 'en l'air'". Ardoy SFran 316.<br />
d) (AN-5vill ap. Gte Erd). A voleo (la pelota). "Airera sartu da (AN-5vill), airera jo du (AN-5vill), [...] airera<br />
hartu du (AN-5vill)" Gte Erd 283 (junto a aidean, airetik, etc., de otras zonas).<br />
e) (Precedido de posesivo). A mi (tu, su, etc.) aire, a mi (tu, su, etc.) gusto. Oraintxe bere aidera luzatzen<br />
zaizu [...]; ta oraintxe bihurtzen da bere aldera ta okerrekoa egiten du. "Tan pronto se extiende libremente [...]<br />
como vuelve sobre sí misma y se contradice". MEIG IX 120s (en colab. con NEtx).<br />
- AIRERAINO. (Levantar) al aire, hacia arriba. v. AIREAN GORA. Bi eskuez Hostia du aireraño altxatzen, /<br />
Iesusen martirioa daroku gogoratzen. EZ Man II 48.<br />
- AIRETAN. a) Por el aire, por los aires; en el aire. v. AIREAN.<br />
Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales. Con el sentido de 'por el aire, por los aires', con zehar,<br />
se encuentra sólo en un ej. de Arrese Beitia (AmaE 160 arranoak aidetan zear dabillenean).<br />
Harrapaturen garate hekin batean hodeietan Iaunaren aitzinera airetan. Lç 1 Thess 4, 17 (He eramanak<br />
izanen gare hekiekien batean airetan hedoien gaiñean; TB airean, Ker aidean). Amudio duena bethi da boz,<br />
lausterka, eta airetan dabilla. "Amans volat, currit". Ch III 5, 4 (5, 6 airetan ibill bedi). Lanho guti bat, airetan<br />
altxatu den bezain laster suntsitzen dena. Dh 199. [Miru batek] harturik atzaparretan, / Badarama gora airetan.<br />
Gy 66. Biba, biba yende ariñak / Airetan bizi direnak! Ib. 276. Maipolis, gaphelu, makhila, gerriko, / Bozkarioz<br />
airetan, orok ibiliko. Hb Esk 215. Arrunpeka ibiliz haizkora airetan. Ib. 36. Iguzkiak bere berotasunaz lurrei eta<br />
itsasoei bethi khentzen diote beren gozoetarik eta gozo hekiek airetan dira. Dv Lab 73. Nahi nuena egin orduan,<br />
ni hautan, lorietan, / Lagunetara laster goan nintzen airetan. Elzb Po 216 (en boca de un pájaro). Hegalik gabe<br />
gora / ezin joan airetan. Zby RIEV 1908, 766. Haritz eder bat bada / gure mendietan, / zazpi adarrez dena /<br />
zabaltzen airetan. Id. ib. 1909, 396 (tbn. en Or Eus 199s). Ala arranoak airetan egan dabillenean. AB AmaE<br />
159. Dizipuluek ikusi zuten altxatzen zela lurretik, eta airetan joaiten zeruetarat. Lap 292 (V 133). Gudukatzeko<br />
xuti litazke / heien haur guziak betan, / Aita zaharren irrintzin gaitzak / adiaraziz airetan! Ox 162. Ez niza ke<br />
urdin egina tanpez? / Ez niza ibilki gora airetan? Iratz 69. Nihau otoitz egina niz... airetan nabila! Ib. 59.<br />
Euskal-Gogoa sutan / altxatuz airetan. Ib. 133. Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak<br />
itho ziren. Zerb IxtS 13s. Erratza-gañetan / Akelarrera dijoaz sorgiñak aidetan. SMitx Aranz 215. Sorginak<br />
airetan ibiltzen zirela. Zerb Azk 93.<br />
v. tbn. Arb Igand 54. Aidetan: Gand Elorri 131.<br />
Hala zuek ere baldinetariak bertze lengoaia batez mintzatzean ez bazarete klarki explikatzen, nola adituko<br />
dute zer erraten duzuen? Airetan mintzo zarete ezen. He 1 Cor 14, 9 (Lç airera minzazale, TB airean mintzatuko<br />
zarete, Dv haizeari ariko zarete mintzatzen, Ker ormeari berba egiten, IBk haizeari mintzo zaiona).<br />
(aireetan). Zeru gaineko aireetan, / jainkoen hasarrea. Arti MaldanB 199.<br />
Ehun errenkura da aditu herritan; / Etziren oro behar eginak airetan: / Eri guti zuenak biaiak berratzen; /<br />
Astean aski zena, goiz guziz ethortzen; / Yakin gabez zer eman sendatzeko gaitza, / akhabatzerat utzi erien<br />
gorphutza. Hb Esk 206 (ref. a los médicos).<br />
(airetan gora). Humildurik eta pobreturik ikhas dezatentzat ez abiatzen fidoski airetan gora. Ch III 7, 2 (SP<br />
ez hegaldatzen bere hegalez).<br />
b) Rápidamente. (No todos los ejs. son seguros). Ihesari eman zen lehenik airetan. / Bainan nola gardiak<br />
baitziren orotan, / unhatu zen ondoan, harrapatu zuten. Hb Esk 106. Kantuz goazi lerro-lerro, bihotz osoz<br />
airetan, / Lur huntako ilundurak ahantzirik osoki. Iratz 123. Elias delako suzko karroan joan zelarik airetan,<br />
bizkar-estalgi bat erortzerat utzi zuen. Zerb IxtS 66.<br />
- AIRETIK (Urt; aidetik V-gip ap. Elexp Berg). a) Desde el aire; por el aire. "Transire per aerem, airetik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
565
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iragátea" Urt I 343. "Aidetik ikusten da onduen Donostia" Elexp Berg. v. AIREAN. Tormentetan babazuza<br />
nola airetik lurrera. EZ Man I 97. Airetik iautsten aizen ihintza. EZ Man II 18. Airetik heldu den [...] fletxa. EZ<br />
Eliç 285. Zepelinakin aidetik eta / sumarinuak ur-pian. Tx B I 105. Bakixu gero aidetik egaiz-egin daikedanik.<br />
Altuna 82. Ontzia poliki-poliki beeraka [...]. Oran, erri zarra [...] aidetik ez beste ez nuan ikusi. Anab Aprika<br />
102. Zirritutatik edo airetik sartzen bait-zaie maite-miñaren gaitza. Berron Kijote 125.<br />
b) (BN-arb ap. Gte Erd 283; H). A voleo (la pelota). "Airetik pilota hartzea, prendre la balle sans la laisser<br />
rebondir" H. "Airetik hartu du (BN-arb)" Gte Erd 283 (junto a aidean, airera, etc., de otras zonas). Hain<br />
dituzte oinak zalhu, hain xuxen eta zorrotz behakoa, joa hain erne, gerruntzeak hain guri eta zainhart, halako<br />
eskuairea dute airetik --ezkerrarekin orobat--, punpe lasterretik, gainez, azpiz, itzulian, non gainditzen baitute<br />
bethi danik hazpandar pilotariek Eskual-herrian ukan duten omena. JE Bur 28. Indarrean badabila pilota, lore,<br />
gora, urrun, batzuetan aphalik, ximixta bezala; airetik emaiten diozkate gaitzeko zaflak [...]. Ib. 29. Airetik<br />
zafratuaren ariaz. Ib. 30. Pilota, galerietako zureria hunkitu-eta, huna non itzultzen den xuxen-xuxena<br />
predikariari buruz; honek airetik biltzen du. Lf Murtuts 14. Holako begi kolpea duzuela pilotaren airetik<br />
biltzeko. JEtchep 95. Zango ta beso, buru ta begi, / belaunak eta gerriak, / zaluak eta azkarrak izan / behar tu<br />
pilotariak. / Batzuek aintzinetik, / bota eta airetik; / bertzeak gibelariak / handiak... Mattin 59.<br />
- AIRETIKAKO. Aéreo. "Airetikako eritasuna (terme de superstition), mal attribué au malin esprit" H. Cf.<br />
airetikako. Bisitari-gelako hormak Gernika deseginaren airetikako argazkiz blei zeuzkana. MEIG I 256s.<br />
- AIRE TXAR. v. AIRE GAIZTO (c). Aide txarrak, sorgiñak eta oñaztarriak ez dirala inguratzen belar<br />
[eguzkibelar] edo lora oiek dauden etxera, esan oi da. JMB LEG 117. Ba! Sorgiñak eta aztiak, bebiltz beren<br />
bidetan. Nik naikoa det gure ola zarraren kezka. Emakumeak uxa ditzatela aide txarrak. NEtx Antz 13s.<br />
- AIREZ. Por el aire. Pilota dabil airez, ezin bara nihon. Hb Esk 214. Aidez dabillan egazti triste egarritua.<br />
AB AmaE 177 (v. tbn. 57). Meatze zuloetarik lantegietara mia eta oianetik labetara egurra, erematen dituzte<br />
airez [...]. Bi zirrika andiek ibiliazten dute sokatik dilindan paratzen dituzten burdinezko zareak eta oken<br />
barnean mia edo egurra. FIr 134. Orma-kontretan zenbat zurgu, / eta gezi zorrotzak airez! "¡Cuántas afiladas<br />
flechas por el aire van!". Laux AB 99. Ta bertan, dantza ta algara, / Mari-gaizto izarretara... / Ez dezu ikusten<br />
aidez iruten / sorginkerizko izara? SMitx Aranz 22. Orduan konturatu txango ura aidez joan banintz obeto egin<br />
izango nuala. Anab Aprika 58. Noren irrintzi gardena aidez zoli datorrena? Gand Elorri 63. Petarrialat diagü<br />
gero / aidez nasaiki igorten / indarra eta argia; / Herriko etxetan sarrazten. "Par câble". Casve SGrazi 38.<br />
Lehorrez, itsasoz eta airez darabilzkiten bonbatxoak. MIH 338.<br />
Hitzak xuxen arrimatuz, / piko, soinu berdinez, / dohazila lerrozkatuz, / airez, hegal arinez. / Artzain beltxa<br />
dago kantuz / berak hala eginez. Zby RIEV 1908, 758. Ama gaixoek nola zituzten / ondar musuak emaiten!! [...]<br />
bethi geroztik heien gogoak / airez aurrekin dabiltza... Ox 148 (ref. a los hijos emigrados a América).<br />
- AIRE ZABALEAN. Al aire libre. Han bederen aire zabalean, lanari borroka, iguzki gorriaren pean edo<br />
haizearen erdian. JEtchep 60.<br />
- AIREZ AIRE (L, BN, S ap. Lh; H; aidez aide S ap. Lh). a) Por los aires. "Airez-aire pilota egortzea, renvoyer<br />
(loin) la balle sans qu'elle touche terre" H. "Aidez-aide (S), par les airs" Lh. Iñharak horra airez aire / Nun<br />
doazin alde hartara. Zby RIEV 1909, 109. Lurra ez dela Iguzkiak noizbait airez-aire aurdiki ziliporta bat baizik.<br />
JE Ber 52. Teilak airez-aire hegaldatu. Barb Sup 142. Lorietan dut gogoa; / Airez aire banoa... / Zorionez naiz<br />
zoroa: / Nerekin dut Jainkoa! Iratz 55. Banoa, banoa ez dakit norat: / Gora airez aire mundutik harat. Ib. 69.<br />
Gaixorik dan orduko, / egan aidez-aide / an dezu Andra-Mari / aldatua araxe. SMitx Aranz 203. Mari-Antoni<br />
gelariak kadira aurdiki zion airez-aire, beharrik huts egin baitzuen. Lf Murtuts 5. Orriak airez aire, / ifartxo<br />
dultzea. Balad 202. Bera balinbada, igortzen dut ba airez aire antzara ferratzerat. Larz Senper 40. Aingeruek<br />
noizbait airez aire ekarria. "Par la voie des airs". Ardoy SFran 131. Hura oinez. Hau, airez aire. "Lui allait à<br />
pied. Celui-ci vole". Ib. 326 (ref. al viaje en avión). Etorrieraziaz odeiren batean airez-aire. "Trayendo por el<br />
aire". Berron Kijote 53.<br />
v. tbn. Mde Po 21. Aidez-aide: Gazt MusIx 83.<br />
Gizon edo emazte batek elhe tzar bat airez aire igorri duelakotz edo. JE Bur 163.<br />
Airez aire, / hi haiz lehen, Ferdinand Aire! Zerb in Xa Odol 26.<br />
Dena den, ezin sinhetsia izanikan ere "Santiagok" bere sabelean eta bizkarrean milako bat gizon<br />
zeramatzan... airez aire (zinez!). "Allègrement". Ardoy SFran 153.<br />
b) Rápidamente, velozmente; con prontitud. Eskuneko sei gizonek elgar aditu balute, lixta bat egin, airez-aire<br />
seiak deputatu izanen ziren. Herr 12-1-1956 (ap. DRA). Aita Guimon [predeikari] barkoxtarra, bolbora bezein<br />
bizia... bethi irakitan eta indarka ongiari buruz... Bazeraman airez-aire bere saila, [...] eta jo bethi aintzina, huts<br />
ala kausi. Etcheb GH 1959, 313. Zonbaitek taxi batzuen gainean pausatzen zituzten beren puskak, otoaren<br />
barnean sartu eta airez-aire joan. JEtchep 78. Batzuetan emazte edo gizon, norbait atheratzen da [ospitaletik],<br />
xuriz jauntzia. Airez-aire iragaiten dira, barneko beroaren ondotik hozpilduak. Ib. 99.<br />
c) Airez aire heldu zen gure Jatsuko semea eta burua gora itzuli bere herrirat, bere herriaren zerbitzatzerat.<br />
"Notre fils de Jatsu y parvint brillamment". Ardoy SFran 45.<br />
- AIREZKO (Urt, Dv). (Adnom.). "Aereus, airezkóa, airez egiña, airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Qui est d'air.<br />
Airezko agintza, vaine promesse" Dv. Airezko esparantza batek, edo agintza bano batek. Ch III 3, 3. Pilatusek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
566
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
etzuen lakhet bere sententzien ekhartzea arinki eta airezko akusuen gainean. Lg II 268. T'eguratsean, Jorrailgo<br />
garra, aidezko. 'La llama etérea de abril'. Gand Elorri 48. Aidezko zerbait dabil, / gupera ta garden, / gauzen ertz<br />
eta margo-/ argiak itzaltzen. 'Aéreo'. Ib. 196. Begiak begiotan / hitz asma ezin bat. / Maitasun aidezko / zure<br />
begion soinu / zoroarentzat. Azurm HitzB 26. [Ingude] batzuek, lirainak, kakotuak, zedarratuak, aidezko ontzikonponketan<br />
bikotuak dira. "Aparejados en áreas carenas". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).<br />
- AIREZKO BUELTA (aidezko V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Vuelta de campana. Eskillaran bera,<br />
aidezko bueltia eiñ neban" Etxba Eib. "Aidezko buelta, [...] vuelta en el aire, vuelta campana. Zelaixan ibilli ga<br />
aidezko bueltak eitten. Bizikletiakin baztarra jo, aidezko bueltia eiñ da errekara jausi nitzan" Elexp Berg.<br />
2 aire. "Peonada; medida agraria equivalente a poco más de 3 áreas. Lur aire bat = irthegun bat (Darric)" DRA.<br />
Cf. area.<br />
aireager. v. aireagerre.<br />
aireagerre, aireager (R-uzt ap. A). 1. "Lugar expuesto al viento" A. "Aire agerre, es un terreno descubierto<br />
donde le azotan todos los aires" Mdg 145.<br />
2. "Aireagerre (R-uzt), hondonada en que se arremolina la nieve" A.<br />
airehargia, aidehargia (S (Foix) ap. Lh). "1.º soupirail; 2.º pore" Lh.<br />
airehartoki. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak, airehartókiak" Urt<br />
V 133.<br />
aireatu, aideatu. "Levantar" DRA, que cita a Gand. Ta igon ta lasatu, / eguna legez, aidean / ta joan, /<br />
azkatu ta edatuz, / goruntz eta aundi beti, / zabal ta urdiñeko / izarrei darien / sua, gozokiro / t'eskas aideatuz.<br />
Gand Olerti 1961, 20.<br />
aireberritu, aideberritu. Renovar el aire, el ambiente. v. haizeberritu. Bata bestearen ondoren etorri<br />
ziran seme-alabak; lau nexka ta bi mutil, etxea aide-berritu zutenak. NEtx LBB 54.<br />
aireburuka. 1. A la ligera, ligeramente. v. aireburuzka. Xortean, osasun hazkarrekoa ez izanez, ez zuten<br />
on-hartu: soldadogoaz egin zituen koplak, lagunek galdeginik moldatu bide zituen aire-buruka. Lf Elit 254.<br />
Iduritu zait [...] abedeka behar nituela moltzo bat bederen aipatu, nahiz izen gehieneri ez dakidan, aire-buruka<br />
ere, zer begitarte eman, ez eta ere zer kargu. Lf CEEN 1973, 125.<br />
2. "De bote y voleo, indeliberadamente" T-L (sg. DRA).<br />
aireburuzka. A la ligera, sin fundamento. v. aireburuka. v. AIRERA (c). Hobeago litake hek bezala<br />
egitea ezen ez, hunat yitea, biziaren [...] hirriskutan. Horra zertako, nehor hortik hunat, aire buruzka, abia ez<br />
dadientzat, on den egia guzia erran dezadan. "Trop légèrement". Darthayet Manuel 423.<br />
aireder. "Apparatio, apparatus, preparazioa, [...] probisioa, [...] magnifizentzia, airedérra, molde ederra" Urt II<br />
177.<br />
airegaitz, aidegaitz (S-saug ap. Lh). 1. "Air irrité" Lh.<br />
2. "Rayo (G-nav, B)" A Apend. v. AIRE GAIZTO.<br />
- AIREGAITZEAN. "Aidegaitzian (S), en colère" Lh. Cf. aide gaitzin (Etch 270) en 1 aire (4).<br />
airegaiztu, aidegaiztu (S ap. Lh). "Se mettre en colère" Lh.<br />
airekari. Pelotari experto en volear. Nola ez du harrotzen pilota eta ba othe ditake airekari eta apuñakari<br />
miresgarriagorik? Herr 9-2-1956 (ap. DRA).<br />
aireketa. Tomando el aire. Cf. AIRE HARTU. Jendeak aireketa zabiltzan kanpoan, / heien ahotik hitz bat<br />
eskuaraz etzoan... / Zorigaitz! Kanboraino hiria da jina! Ox 185.<br />
aireko, airetako. 1. Aeroplano, avión. Cf. AIREKO. v. aireplano, hegazkin.<br />
Tr. Creación septentrional del s. XX. En DFrec hay 15 ejs. de aireko (14 septentrionales).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
567
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Le Touquet" itsas-irian artu ginuen airekoa eta egaldaldi labur batez iragan genuen erreka. AIr Egan 1956<br />
(3-4), 77. Boissieu kolonela airekoz heldu da Pariserat. Herr 27-4-1961 (ap. DRA). Beldurtu gira ez othe<br />
zauzkigun Algeretik hunarat ethorriko airetako zonbait, beren kargaren hemen pausatzerat. Larz Herr 27-4-<br />
1961 (ap. DRA). Eta airekoan, ez omen da phitsik senditzen, treinean baino gehiago, eta gain behera, xeheki<br />
ikus omen ditazke lur gaineko goiti behera guziak! Larz Iru 138. Goiz aldean gintuen hartu abionak, / leku<br />
ttipian zauden ene zorionak! // Beti bortxaz igaiten naiz ni airekora, / xori hori ez baita Jainkoaren obra. Xa<br />
Odol 229.<br />
2. + aideko (L-sar ap. JMB At). "Genio responsable de todas las enfermedades" JMB At. "Semejante a inguma<br />
[genio maléfico que aparece de noche en las casas] es aideko, a quien se le hace responsable de todas las<br />
enfermedades cuyas causas naturales no se conocen" JMB MitV 419 (v. tbn. OC I 17s.). v. airetikako. Bainan<br />
egiazko erlijioneak baduke traba handi bat gainditzeko [...]. Erran nahi dut airekoetan duten sinheste itsua.<br />
Prop 1888, 66. Egia dena da, hamar urthe huntan ezagutzen ditugun beltzentzat bederen, heien arabera deusik<br />
ez dela gerthatzen lur huntan, nun ez den aireko ezagun ez direnetarik heldu. Ib. 67.<br />
airekotiar. Aeronauta. Airekotiarrak abiatzearekin lurretik altxatzen, burdin karrankari batzuen puntan,<br />
mundua, orai Rusiari bezala, orduan Frantziari zagon, gogo-bihotzak pil-pil Ader-en denboran. Herr 27-4-1961<br />
(ap. DRA).<br />
aireño. 1. Dim. de aire (4). v. airetto. Gogoeta bakotxari bere lekua eratxikitzen dako, lumatik erortzera<br />
utzi baino lehen. Labur aireño bat othe duenez bizkitartean? JE Bur 159. Goiz hartan hila, zail aireño bat bezala<br />
bazuen oraino erbiak, egia da. Barb Sup 31. Sabelaratzearekin urdail bilakatzen denean ere, badu hertsi aireño<br />
bat giranoiak. JE Med 65. Garbiki jauntziak dira, langileen jauntzian; halere [...] hits-aireño batekin. JE Ber 46.<br />
Bainan Frantses ala Diegok, biek baitzuten, bakotxak bere gisan, kontrabandist aireño bat (eta airearekin pertsu<br />
zonbait ere!) [...]. "Un petit air de contrebandier". Ardoy SFran 249.<br />
2. Dim. de aire (3). v. airexka. Arbolaren adarraren aldazkaren / puntaren puntatik / txoriñua kantari; /<br />
nork eman dezake / aireño bat uni. Canc. pop. in ADonostia Itzald II 17.<br />
aireontzi, aide-ontzi. Aeroplano, avión. v. hegaontzi. Ikara gorrian gentozen. Gure aide-ontzia bira ta<br />
bira zetorren, ez bai-zeukan zuzenean joaterik. Ta eskerrak egalaria onenetakoa zala. Anab Aprika 103.<br />
airehor. "1.º enojadizo; 2.º asustadizo (animal) (B)" A Apend.<br />
airehotzhiri. "Algidum, paparokhíria, airehotzhiria , airhótza" Urt II 486.<br />
aireplano, aideplano, aireplan, aideplanu (G-azp ap. Gketx Loiola). Aeroplano, avión. "Aideplanuan ibilita<br />
nago" Gketx Loiola. "Aizearen utsuneetan, aideplanuek zabu aundiak egiten dituzte" Ib. (s.v. utsune). "Aizeutsuneetan<br />
aideplanuak zabu aundiak egiten omen dituzte. Ib. (s.v. aize-utsune). v. aeroplano, aireko. Galtza<br />
hek bazoazin orai, han, airean, ezti eztia, aireplan edo tresna hetarik bat bezala. Barb Sup 46. Gainera<br />
fotografiak, telegrafak, telefonek, beribilek, aireplanek [...]. JE Ber 50. Gauaz Anglesek harrotu gintuzten<br />
izigarriki beren aireplanekin. StPierre 18. Zueri ere eskutitz bat bidali nizuten, itxasontzitik jetxi eta aideplanoz.<br />
JJIrazusta NorkBB I 141.<br />
v. tbn. Aideplano: Salav 86. Alzola Atalak 79.<br />
aireragin. Hacer ahuyentar. "Hostem a portis auertere, [...] etsaia athetarik ihesiturik eman, [...] airatu, [...]<br />
airarazi, [...] aireragin" Urt III 157.<br />
aireratu, aideratu. Dirigirse al aire, levantarse al aire. Laster jaso da jorana [...]. Ta aideratuaz, txoriek<br />
goia / atsegindu dabeen letxik, / poztu naroa. 'Y mientras va subiendo'. Gand Elorri 164.<br />
aireratze. Desenterramiento (litm. 'acción de sacar al aire'). Hain luzaz oro harritzen zituen fresko aire<br />
hura geroztik galduxea du, ez baita harritzeko hainbeste eskupilatze, hainbeste lurreratze eta berriz aireratze<br />
ukan dituen gorputz gaixoarentzat. Bai, gaixo gorputza! Bizirik hainbeste ikusia zuenak, hil ondoan ere bakerik<br />
ez. "Enterré et déterré". Ardoy SFran 268.<br />
airetako. v. aireko.<br />
airetikako (BN-baig; H), aidetikako (L-sar, BN-baig). Ref.: A (aidetikako); Satr VocP; JMB MitV 135 (ap.<br />
DRA). "Airetikakoa du, il le tient du diable" H. "Familiares" A. "Airetikako, brujería, maleficio" Satr VocP.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
568
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Estos misteriosos seres, verdaderos genios familiares de las brujas, reciben los nombres de aidetikako (L-sar),<br />
famerijelak (V-ger), mamarroak (G-azp)" JMB MitV 135 (ap. DRA). "Aide, aideko, aidetikako, aire, el del aire.<br />
Numen o fuerza sobrenatural que ayuda o entorpece, según los casos, las acciones humanas" JMB OC I 17s. Cf.<br />
AIRETIKAKO. v. aireko (2). Balinbada eritasun edo nahigabe zerbeit jendetan edo kabaletan, ez bazaio<br />
familiari berari bururatzen, ethorriko da auzo bat: "Zer, hola zaudezte, behar da laster norapeit igitu [sic];<br />
airetikakoa duke". EskLAlm 1897, 3 (ap. DRA).<br />
airetsu. 1. "Venteux" Dv. 2. Airoso, garboso. v. airos. Arpegiya polita, / gorputza liraña / txikiz ez det<br />
esaten / oñaren tamaña; / ibiltzen airetsua, / jantziyan apaña, / aren graziyak dira / ezin esan aña. Bil 61.<br />
airetto. Dim. de aire (4). v. aireño. Hogoita bortz urthetako muthil azkar bat. [...] Baditake bizi airetto bat<br />
bazuen, minberaskoa ere othe zen, bainan gizagaizoak etzuen bertze itzalik ez erratekorik. Zerb Bahnar 102.<br />
airetxo. Dim. de aire (4). v. airetto. [Ulisseri] halako Luzifer-airetxo bat erantsi diote. MIH 324.<br />
airexka. Dim. de aire (3). v. aireño. Bertze afizione bat bazuen: txirula... Ez zituen airexka batzu joiten,<br />
bainan gauza bikain eta baliosak. Herr 12-1-1956 (ap. DRA).<br />
airezkari. Paracaidista. Zokoan baititugu soldado airezkarien jautsteko eremuak, beldurtu gira ez othe<br />
zauzkigun Algeretik hunarat ethorriko airetako zonbait, beren kargaren hemen pausatzerat. Larz Herr 27-4-<br />
1961 (ap. DRA).<br />
aireztaldi, aidestaldi (S ap. Lrq). "Aération" Lrq.<br />
aireztatu (Urt I 404, H), airestatu (S ap. Lh), aidestatu (S ap. Lrq). Airear(se). "Afflatus, haizátua, [...]<br />
airatua, [...] aireztátua, aireztaturikakoa" Urt I 404. "Aireztatzea (ogia), vanner le froment. [...] Aérer.<br />
Soinekoak aireztatzea, aérer des vêtements" H. "Ventiler, aérer" Lh. "1.º aérer; 2.º prendre l'air, rester au grand<br />
air" Lrq.<br />
aireztatzaile, aidestazale (S ap. Lrq). "Qui aère, qui prend l'air" Lrq.<br />
aireztatziri, aidestatziri (S ap. Lrq). "À mesure qu'on aère, etc." Lrq.<br />
airge (Lar). 1. "Tinieblas", "tenebrosidad" Lar. Orregatikan jarri zituen / Jaun Jaungoikoak, / Eguzkiyaren<br />
inguruetan / Laño trinkuak: / Orregatikan, umanten jiran / Airge goitsuak. Etxeg EE 1885b, 396.<br />
2. "Tenebroso, illuna, airgea" Lar.<br />
airis. v. ailis.<br />
1 airos (H), airoso, airus (S ap. Lh), aidoso. 1. (Aplicado a seres vivos). Airoso, garboso, con gracia, elegante;<br />
alegre. "D'air élégant en sa personne [...] Neskatxa airosa, fille qui a, (ou en mauvais part) se donne bonne grâce"<br />
H.<br />
Tr. Documentado al Norte en autores no suletinos desde principios del s. XIX, y al Sur en bersolaris y autores<br />
populares de finales del s. XIX y principios del XX. Los autores septentrionales emplean la forma airos y los<br />
meridionales airoso; hay aidoso en Xenpelar (junto a airoso) y Mokoroa (4). Hay airosa (fem.) en Bilintx e<br />
Iraola. En DFrec hay un ej. de airos, septentrional.<br />
Izan ere gorputza / dezu aproposa, / ikusi utsarekin / ematen du poza; / beste iñor ez dala / zu bezin airosa, /<br />
erri guziyan dago / banatua boza. Bil 74. Neskatxa gazte pare gabia [...] txoriya bezin airosa. Ib. 104.<br />
Gaineratiko erranguren gatik, banindabilan aski airos; bainan Sokorriko egitatearen orhoitzapena... ah! hura<br />
zen pizua eta samina! Eskual 3-10-1902, 1. Guztiz da txori eder pozduna, / egokiya ta liraña, / dama gazte bat<br />
beziñ airosa, / bera dan beziñ apaña. Iraola EEs 1913, 181. Agur, agur, Eskualdunak, / dantzari lerden, airos<br />
kantari, / nik ezin ahantz lagunak! Ox 149s. Bazen jende hainitz (Mugerreko teatroan), gazteria handia eta<br />
airosa. Herr 23-3-1956 (ap. DRA). Zapelatz airos eta ederra. A. Arkotxa Septentrio (Irun, 2001), 65.<br />
(Usos predicativo y adv.). Airoso; airosamente, con gracia y donaire; ágilmente, con ligereza. Nola dire<br />
huzartak [= 'los húsares'], zamari gainean, / Airosago agertzen, ezen ez lurrean. Hb Esk 218. Batek airos eta<br />
alegera bezain bertzeak ilhun eta goibel zuela bekhundea. Elzb PAd 27. Hegalttoak oraino ditut laburregi; [...]<br />
Bertzeak bezain airos ez naiteke segi / Laguneri. Elzb Po 216. Hartzen dut nere makhila, / Zer-nahi gertha<br />
dadila. / Airos banoha harekin, / Lagun ona dut nerekin. Canc. pop. in Arb Igand 44. Begira neskatxa orren /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 569<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dantzarako planta, / airoso altxatzen du / ezkerreko anka. Xe 184. Nago animoso, / ari naiz eroso, / oraindik<br />
airoso / ez desprezioso, / guztiyok nai genduke / biktorioso. AzpPr 61. Egun, airos eta hegalez hazkar, / Zalhu<br />
bazoazte [urtsoak] sustatuz elgar; / Ihiztari gaixtoen saretan bihar. Ox 27. Gero gazte zaharrek gudu bat ginuen,<br />
/ eskualdun jauzietan zoinek garraituren! / Beha zoin xuxen / guziak gauden, / airos eta lerden! Ib. 159. Huna<br />
nun diren [ziminoek] airos haitzetarik jautsi. Ib. 131. Eskual Herriak horra non zuen zonbeit menderen bakea; /<br />
Zazpi ahizpak airos zagozin, iganik bide nekea. Ib. 161. [Gure laboraria] heltzen da azkenean, ilhun beltzeko,<br />
bere mendirat. Behaztoparik gabe, xuxen, bertze egunetan baino hargatik apur bat airosago. JE Bur 171.<br />
Irugarren txandan ere Oluak / eldu zion animoso, / amaika arroako arria / ibillia du airoso. EusJok 60. Orduan<br />
bi oihu elgarri, eta berriz abiatzen gira zalu, hura bethi ta gibelago gu ganik, [...]. Airos halere guziak, etxerat<br />
gaur berean sartzeko esperantzarekin. JE Ber 90s. Goazen denak bat, airos harturik aitzurra eta aizkora. Iratz<br />
178. Hartz-ume heiek aldiz, / ama hilez geroz, / Arbola batetarat / igan dire airos. Etcham 232. Donibanetikan<br />
goiti / arratsalde apalean / airos heldu nintzalarikan / bizikletaren gainean. Xa EzinB 27. [Azariari] txakurrakin<br />
segika, / neskatxa gaixua, / bire gorrian gora / aidoso dijua. BasoM 29.<br />
Huna nun bat-batean zabaltzen zaikun airos behakoa, bulharrak beren aldetik hanpatzen zaizkularik<br />
nasaikiago: [...] gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik tanpez ibai. JE Ber 43.<br />
"[Se dit] d'une personne légère, évaporée" Dv.<br />
(No aplicado a seres vivos). "Soineko airosa, vêtement aux couleurs voyantes" H. "Kopla airosak, chansons<br />
légères" Ib. Soineko ederregiak edo airosegiak erabiliz. Dh 109. Nere arrosa: / Usain goxo ezti bat / Kolorez<br />
airosa, / Bere arropa ere / Anitz baliosa. Bordel 107. [Agotak] bertzen ondar guziak, arropatzat onak; / Bainan<br />
ederren zaizte bethi airosenak. Hb Esk 228. Xirola bastart eta trunpeta airosak / Bolatzen dituztela bizi<br />
hargamasak. Ib. 223 (ref. a una corrida de toros). Gorputz egoki, pausu aidoso, / lujo gabeko jantziya. Xe 168.<br />
Sartu ginen ezkerreko aldetik zen sukhalde airos batean. Elzb PAd 19. [Bazkari baten emaiteko tokia] airos eta<br />
goxoa ezin gehiago. HU Zez 117s. Atorra bat, gainetik dena xingola, urre eta girgileriaz apaindurik, zangar<br />
sahetsetan kuxkulak, airosago ziteken, eta nork daki etzutenetz ere nahiago zenbeitek? JE Bur 182. Golkoa<br />
betherik da hegaldaka hasten, / itzul airosak dauzkit airean egiten. Ox 146. Oiharzun airos arina! Ib. 153. Ene<br />
sort-herria, bere zeru ta mendixka airosekin. Larz Iru 148. [Haren asmu edo atheraldiak] airosago, argiago,<br />
joriago, mamitsuago agertzen baitziren. Lf in Zait Plat XIV. Dena irri goxo, behako ezti, solas airos, pereka leun<br />
eta musu handi. J. Dirassar Bihotzeko mina (Donostia, 1997), 78. Dena irri, ele eta oihu airos. P. Aintziart<br />
Santiago oinez (Donostia, 2000), 176. Conche, honen ondoan, leku airos eta biziz betea da. A. Arkotxa<br />
Septentrio (Irun, 2001), 138.<br />
(Uso adv.). Izerdia jauts bedi turrustan besotik, / bardin airos doazi kantuak ahotik, panpen ondotik! Ox<br />
168.<br />
"Se dit d'une paume qui bondit fort" Dv.<br />
"Uskara airusa (Eskual janv. 1925), basque élégant" Lh.<br />
2. "Chordapsus, sabeleko miña, sabeleko dolórea, kolika [...], aire kolika, kolika airosa" Urt V 3.<br />
2 airos. "Borea, airosa, airos hárria, airos harri preziatua, joia" Urt III 388.<br />
airoskeria. "Acte de légèreté de jeune personne" Dv. Nere jaunzturetako, aphainduretako ta bertze<br />
gisetako airoskeriak ta hanpuruskeriak. Dh 403.<br />
airoski (Dv). Airosamente; ágilmente, rápidamente. "Légèrement. Se prend ordinairement en bonne part" Dv.<br />
Hau zer da! [...] Zathozte ikhustera [...] Apoarmatuen andere erregiña / Dioana airoski hedoietan barna. Gy<br />
256. Sehiak airoski ditu eraikiten. Ib. 297. Buruaren plazan, buztana gidari, / nihoiz hartzen duenari! / Falta ez<br />
dakioke hari / trunbilka itzuliz-itzuli / ondikoz-ondiko bethi, / goatea airoski beheiti. Ib. 230. Xutik ago, zeruari<br />
so, / besoez azkar, gogoz arin, / ongarria hedazak airoski. Ox 138. Emak lanari, emak airoski. Ib. 143.<br />
Oiharzunak aldiz airoski / dio : "zeruan, zeruan!" Ib. 152. Belatsak lotu du xoria, peña borthitz gain hartan /<br />
eta, gero, berak airoski jan, / xehatuz aztaparretan. Ib. 171. Untzia jin deneko itsas-bazterrera, / Gaxuxak erosi<br />
tu bi saskiñotara; / Biak altxaturikan airoski burura, / Beha zoin laster doan karrika behera. Ib. 163. Sei gazte<br />
bihotz bero / Sei gazte / Bazaizte / Gain huntarat airoski iganak. Iratz 187. Mandoan ezarririk / guziak artoski, /<br />
irrintzinaz etxerat / badoa airoski. Etcham 149. Airoski eta bihotz onez behar dugula bakotxak gure kurutzea<br />
garreiatu? Barb Sup 7. Hunen anaia Pierre Betharrameko aitagai denak airoski kausitu du "baccalauréat"<br />
bigarren partea. Herr 10-8-1961 (ap. DRA, s.v. aitagai). En DFrec hay 4 ejs., 3 de ellos septentrionales.<br />
airosko. Rápidamente. Senpere aldeko gizonak, hori ikustean, ez zioian gainerateko xehetasunik galdatu,<br />
bainan airosko bere etxerat zuan itzuli han beretik. Larz GH 1959, 92.<br />
airoso. v. 1 airos.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
570
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
airostasun. 1. "Qualité de une étoffe voyante" H. "Qualité [...] d'une personne sans modestie" H.<br />
2. airostarzun. Ánimo, garbo, alegría. Jinkoa gurekin balinbada, zertako gal gogoa, zertako gal bihotzeko<br />
airostarzün hura, hitz batez, zertako etsi. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA).<br />
airostu. 1. "Devenir évaporé" Dv.<br />
2. Animar(se), alegrar(se). Ibarra [sic] guziak, eta errepira loreztatuak bere urtxoen musikaz, betetzen eta<br />
airosten zituen. Harispe EE 1885a, 359. Hainbertzetaraino zen airostu garaztar apeza [Detxepare] nun<br />
bethiereko bizia hitzeman baitzakon eskuarari. JE Axular 6. Joanden larunbatian denbora da goxatu, lanoak<br />
urratu eta urrundu, zeru xaharra agertu, iduzkia samindu, Mugerre herria airostu. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).<br />
Bat batean airostua, Frantses hor ere jauzika zohan, irriz eta kantuz. "Mis en joie tout à coup". Ardoy SFran<br />
233. En DFrec hay 1 ej., septentrional.<br />
airotz. v. aihotz.<br />
airubeta. v. aixubeta.<br />
airus. v. 1 airos.<br />
aisa. v. aise.<br />
aisa-arri. v. HAIZE-HARRI.<br />
aisaatu. v. haizatu.<br />
aisaera. "Holganza, quietud, reposo, asantza, aisaera" Lar. v. aisia, aiseria.<br />
aisago. "(R), comodidad, holganza" A. v. aisia, aiseria.<br />
aisakeria. 1. "Ocio, ociosidad" Lar. v. aisia, aiseria. 2. "Aisakeri, disipación (Darric)" DRA. "Aisakeri,<br />
libertinaje" BeraLzM.<br />
aisakondaira. "Novela, historia fingida" Lar. "Novelería, aisakondairak esatea" Ib. [...] liburuan arkitzen<br />
dira beste lau aisakondaira egille arenak berarenak. Otag EE 1882c, 415n.<br />
aisakondairakin. "Novelador, el que las escribe, aisakondairakiña" Lar.<br />
aisakor. "Indolent" Lh.<br />
aisalkorra (det.). "Esclirótica, túnica, córnea de los ojos" Lar.<br />
aisamentu. "(Sal), comodidad, holganza" A. v. aisia, aiseria.<br />
aisanahi. 1. Comodidad. v. aisia, aiseria. Au gugánik naidú, / gurí ongi náies, / zerén gara galdú / bai irur<br />
anáies: / Batzúk andináies, / batzúk gukotanáies / ta guzíok aisanáies. LE Kop 53.<br />
2. "(S) égoïste, négligent" Lh. Según el editor (que da el significado de "comodón, regalón"), hay aisanai en la<br />
Doctrina de Lizarraga de Elcano. Zer zan Kain? Langille aisa-naia, besterenaren zalea ta iñorekiko<br />
kartapartiak usterik gutxienean egiten zituena. Iñarra Ezale 1897, 301b.<br />
aisantzia. Comodidad, facilidad. Eztire aberats [...]; bainan ezpadute ere bizitzeko aisantzia handirik,<br />
bederen bihotz garbi eta xuxen batzuen jabe direla, hori gauza segura da. Prop 1892, 106. Badugu ere bertze,<br />
aisantzia bat gure katiximen egiteko. Kiterizaren herrietan Kizutarren mintzaire bera dute. Prop 1904, 21.<br />
aisarazi, aisaerazi. Facilitar. Gramatika hori haur hoien eskuetara hel artino, uste dut alegia igorten<br />
deitzedan hoiek aisaeraziren dereiela Franzesaren ikhastia. "Leur facilitera singulièrement l'étude de la langue<br />
française". Arch Fab 13.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
571
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aisatto. "Dim. de aisa, assez facilement (S)" Lrq.<br />
aisatu (B, S; Lar, Añ (G), Mg Nom, H, VocB), aisetu (B; SP (aisetzea, sin trad.), Urt Gram 388, H), aizatu. Ref.:<br />
A; Lh; Izeta BHizt2 (aisetu). 1. Aligerar, aliviar (una pena, molestia...); facilitar. "Devenir à son aise, aisetzéa,<br />
aisétu" Urt Gram 388. "Faciliter; s'habituer, acquérir la facilité de..." H. "Facilitar, aligerar" VocB. "(B), aliviar la<br />
carga" A. "Devenir facile" Lh. "Facilitar. Aparaxu orrekin lana aisetu ta nekeik gabe" Izeta BHizt2. Beldurra<br />
aseguratu, zorra kitatu, nekea aisetu, trabaillua arindu, tristiziá alegeratu [...]. Lç Adv ** 8r. Neke gau aisatzen<br />
da Jangoikoaren graziareki (250). LE-Ir. Zistatzen ta zilatzen da tela orratzak, baña zistatus ta zilatus aisatzen<br />
du bordadura (306). Ib. Emengo sua kriatu du Jangoikoaren miserikordiak gure amorios, gure ones ta<br />
onginaies, argitzeko, berotzeko ta bizitzain aisatzeko (320). Ib. Heritasunarén oñáze ta naigábeak suabetzekó ta<br />
aisatzekó ere dú bertúte Sakramentuak. LE Ong 24r. Suabetzentióte bizitzarén moléstiak, aisatzen tióte<br />
trabájuak. LE Matr2 86. Aisatzen dira bekatu egitera. Mg (ap. H). Aisatzea edo erraztea. AA (ap. H). [Parietera]<br />
jiten da muru zaharretan, tizanak aizatzen du hur xuriaren egitia. Alth Bot 16. Yainkoaren legea aisatu ta<br />
arindu bearrean. Ir YKBiz 398.<br />
2. aixetu (AN-olza ap. Bon-Ond 159). Descansar.<br />
aisatu. v. haizatu.<br />
aisaxeta-. "Aisatü (S), devenir facile. Dim.: -xetan" Lh (s.v. aisa).<br />
aisaxka (S ap. Lrq). "Assez facilement" Lrq. v. aisatto. Ihur ezta harritü Marcel Quheille gure herritarra<br />
aisaxka lehentü beita ürhentzian. Herr 17-10-1957 (ap. DRA).<br />
aise (G, AN, L, BN, Ae; Urt II 38 y IV 30, VocBN, H), aisa (G-or, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lar, H), aiza<br />
(G-bet, AN-gip), aiso (BN). Ref.: A (aidsa, aisa, aiza); EI 98, 383; Lrq /aiz!a/; ContR 517; Iz Ulz (áise).<br />
Tr. En la tradición septentrional se observa un notable aumento del uso de este término desde mediados del s.<br />
XIX, aunque falta, por ej., en autores como Duvoisin, Joannateguy o Inchauspe. Al Sur no se documenta hasta<br />
mediados del s. XVIII, y se encuentra en textos guipuzcoanos, alto-navarros y en Mendigacha (aisenetarik); los<br />
únicos ejs. vizcaínos corresponden a Arrese Beitia (aixa) y Erkiaga. La forma clásica de la tradición labortana es<br />
aise y la de la suletina aisa ( en un ej. de Casenave (SGrazi 46) posiblemente representación de una s<br />
sonora). En textos bajo-navarros se encuentran ambas formas (aise y aisa): Bordel (más frec. aisa), M.<br />
Elissamburu (más frec. aise), Etchamendy (más frec. aise) y Xalbador (proporción similar). Hay sólo aisa en<br />
CatLuz y sólo aise en Zubiri (74; en ambos casos un sólo ej.). En textos gipuzcoanos y alto-navarros la forma<br />
más frecuente es aisa, seguida de aixa (v. infra AIXA), alternando ambas formas en autores como Larramendi,<br />
D. Agirre, Illarramendi, Txirrita o Etxaniz. Hay además aiza en López, en dos ejs. de Iraola (115) y en otro de<br />
Etxaide; en una carta de finales del s. XVI y en Voltoire aparece aiz-, probablemente por ais-. En DFrec hay 52<br />
ejs. de aise, 6 de aisa y uno de aixa.<br />
1. Fácilmente; holgadamente, cómodamente. "Fácilmente", "holgadamente" Lar. "Aisa irabaz eta aisa igor<br />
(Sc), ganar fácilmente y gastar con igual facilidad" A. "Aidsa (Sc), [...]. Es la palabra aisa con la s modificada,<br />
como de costumbre, entre vocales" Ib. "Zahar bat eztuzu hañ aiza ebilten gaztia bezala" Lacombe Voc ms. (ap.<br />
DRA). AxN explica asti duzue (26), por aise zaute. v. erraz.<br />
Armada bortitzagorik etor ezpadadi, aise lo egingo dugu. (c. 1597). FLV 1993, 460s. Nekez irabazi<br />
tuken halaberki diruak, / eztetzakela despenda nola aise billduak. EZ Man II 160. O Iongoiko, iudutarrei<br />
eragiña gerize, / bero handitan hedoiaz iragateko aise. / Egidazu niri ere fabore Iongoikoa, / suportatzeko iguzki<br />
beroaren gaizkoa. Ib. 122. Enbarka zaite aisiago ioanen zara. "Plus à vôtre aize [sic]". Volt 205. Zerori<br />
bakharrik alfer, aise, egitekorik gabe, ongi iana eta hobeki edana zaudenean. Ax 160s (V 108) (v. tbn. en<br />
contexto similar 378 (V 249) aise egon, 422 (V 273) aise izan). Athea bere erroetan eta uhaletan ongi iarria eta<br />
pausatua dagoenean erraxki hertsten da eta idekitzen da, aise alde batera eta bertzera erabiltzen da. Ib. 45s (V<br />
29). Iokoan, gau egunak aise eta guti sentiturik iragateintutzu. Ib. 517 (V 332). Zatozte enegana [...] kargaturik<br />
zaudetenok eta nik arinduko eta aise ibeniko zaituztet. Ib. 483 (V 312). Enseia bedi, has bedi eta berehala<br />
berotuko da, [...], aise ibiliko da; eta gero eta gero aiseago [Iainkoaren zerbitzuan]. Ib. 490 (V 317). Untzia<br />
itsas-zabalean, denbora ederrarekin aise erabiltzen da. Ib. 217 (V 145). Ezkont-eguna, aise izanaren<br />
biharamuna. "Le jour auquel on se marie, est le lendemain du bon temps". O Pr 155. Mintzo bakhar bat baizik<br />
mundu-herri guztian etzenean, gizonak zein aise bizi ziren elkharren artean. ES 388.<br />
(s. XVIII). Baña zeiñ ere dan [gaia] goi, mee, ondatsu, ala oi darabilzu, aiñ aisa ta itobagez, beste esku-arteko<br />
beargai errazen bat baliz bezala. Lar, carta a Mb 277. Ta nere Jaun orren guztizko Ona nik ofenditu det, ta añ<br />
aisa ta ainbeste bider? Cb Eg II 32. Txit aisa, ardura gabe ta bere erara azi zuten. Ib. 188. Kontu oriek utzi, ta<br />
aisago bizi zedilla; konfesio jeneral eta beste gauzak gero egingo zituela. Ib. 189. Zenbat pekatuan, ura bezala,<br />
lo egitera aisa joango dira? Cb Eg III 323. Bere alaba zoroari aisa lajatzen dio festetan ta erromerietan ibiltzen.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
572
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ib. 361. Nekazariak ondo iltzeko ta salbatzeko, beste andi askok baño zer egin gutxiago dute, edo aisago daude.<br />
Ib. 331. [Bere erakusten guziak egin zitzaken] errazki ta aisa. Mb IArg I 153. Egondu zen [...] gaizkirik eta<br />
galzerik egin ezpalu bezain lasai ta aisa. Ib. 173. Garaitu zuen aisa aski ta laster. Ib. 351. Eta irugarrena da<br />
aisa bizi diranak, salzalle, langille ta beste beharsu gaisoekin duten gogorza. Ib. 117. Egiten dute aisa lo,<br />
aberats jaio ziranak. Ib. 203. Aditzen zuten guziak [...], nori bere hitzkunzan esaten baliote bezain aisa ta<br />
garbiro. Ib. 356 (254 ais eta ariñ). Lehenbizian penarekin egiten zen falta, ondoan aise eta errexki egiten da.<br />
Brtc 179. Bere ofiziotik aiza bizi zela. AR 248. Aisa entendatu dú aguda dénak. LE Prog 118.<br />
(s. XIX). Axaletik hasten bada / Bertuten asentua, / Beti flako izanen da, / Aise barreiatua. Monho 106. Sira,<br />
azepta ezazü / eta untsa paka / hantik atakiren beitüzü / gero aisa Franzia. 'Aisément'. Xarlem 311. Eztütük aisa<br />
erhaiten / gü bezalako gerrierak. 'Facilement'. Ib. 277. Bizize múnduan joán etorriketán, yá trabajátzen, yá<br />
deskansátzen, yá neketán, yá áisa, yá triste, yá alegre. LE Doc 278. Jesus ónak ta Mariak [...] aisa atrako<br />
zaitúte sálbo gaitz guzietáik. LE Ong 132v. Gauz onak aisa ta erraz egin zitzakeen beren inozenzian. AA III 268.<br />
[Egiaz amatzen duanak bere Jaungoikoa] sinistuko ditu aisa fedeko misterio guztiak. Ib. 305 (317 erraz edo<br />
aisa). --Zergatik deitzen da beniala? --Zeren gizona hartan aisa erortzen baita, eta aisa barkatzen baitzaio.<br />
CatLuz 23 (Legaz 43 aisa). Eguna aisa, denbora laster / igarotzen da lanean. Echag 118. Gizon zital dollorrak /<br />
aisa sinisturik, / gaude damuturik. Ib. 183. Begira [...] zein aisa eramaten / dituen ontziak, / naiz izan bere<br />
kontra / aize-mot guztiak. It Fab 101s. Gaur mundu guztia / bizi diteke aisa / beldur gabetanik; / iñork ez du<br />
aurrera / izango etsairik. Ib. 71. Bilho thirakan aisa bürüzagi dela! 'Qu'il est aisément le maître dans l'art de tirer<br />
les cheveux'. Etch 274. Hürrünian beitie bere sinhestia / ustez aisago egin han aberastia. Ib. 444. Etsaia aisa<br />
libertitzen da / beti gerla den etxian. Bordel 85. Hola mintzo zirela / aditzen badute, / zure mina dudala / ais'<br />
erranen dute. Ib. 73. Aise pasaturen dut / nere bizi ondarra. Ib. 102. Ez baita aise bidaiatzen, haiñbertze<br />
kargarekin. Gy 81. Arrazoiñ zuenez nik aise ez nerrake. Ib. 192. Doan bezaiñ aise naski dirua dathorkigu? Ib.<br />
88. Baiña iragan da lanyera. / Aise utzten dire ahantztera / zeruari eman hitzak. Ib. 284. Bertze edozein defaut /<br />
barkha dakioke aiseago, / trunpatu nahia baiño. Ib. 115. Bethi atsegin bat da erakurtzen dena aise konprenitzea.<br />
Ib. XII. Hire bizkarraren gaineti / Igaranen nuk adarretara: / Eta hanti / Aisa joanen nuk gora. Arch Fab 129.<br />
Eta ogi-zerra bat jan bezain erraz eta aisa guzia menderatuko zutela. Lard 90. Beren lanak aisago egin zitzaten.<br />
Ib. 118. Gaizkia egin zuken, aise da sinhesten; / Orai ere guti da bethi on egoten. Hb Esk 43. Norat nahi juan<br />
zadin aise ageriko zela, ez zela hura edozoin etxetako, edozoin herritako seme. Laph 198. Peregrin Jauna, gu<br />
aise galbiltza oinez, zu nekhatua zare. Ib. 35. Min-oñaziak ariñ eramaten zituan ta aisa. Bv AsL 111. Eta an<br />
bakardadian anima aisago [...] zeruronz goratzen dalako. Ib. 126. Noek sortu izan eban / zumu ain gozoa, /<br />
baita ere aisa edan / txopin bat osoa. JanEd I 114. Azpeitiko erriyan / eman ziran itzak [...] esan aisa egiñ ziran,<br />
/ kunplitutzen gaitzak. AzpPr 64. Nere erriko neskame eta serbitzaririk beartsuenak ere nik baño aisago<br />
daramate denbora. Aiek, orduak ordu suaren epelean jarrita ardatzean diardute. Arr GB 67. Bere promes guziai<br />
aisa eta erraz utsemateko usteetan. Arr May 85. Dozenaka tragatzen / zituen aleak [...] alako aisa nola / antxoa<br />
baleak. Bil 124. Aberats gutizian, aise nahi bizi; / Zer damua ez duten errentarik aski! Elzb Po 220. Hogoi<br />
urtheko muthil gazte batek bezain aise altxatzen zituen burua nola zangoak. Elzb PAd 19. Kaskoinen jostetetan /<br />
gostu badu ari, / Ez dela Eskualduna / aise du ageri. Zby RIEV 1908, 94 (tbn. en Arb Igand 45). Zenbat alfer,<br />
edale, / aise bizi nahi! / Eta zenbat emanak / gurikeriari! / Zenbat hortakotz aiher / Jainko legeari! / Aise<br />
jendetasuna / da ttikitzen ari. Zby RIEV 1909, 107. Ateak aise idek zitzazketen, ahulak baitziren. HU Zez 171.<br />
(s. XX). Sei edo zortzi illabetean, oso aisa txautu zuan Pedro Migelen aberastasuna. Ag G 258s. Etxean<br />
bezain aise dabila hirian! Ox 163. Ohartu ziren [...] zonbatekoa den mekanikaren indarra, zoin aise eta xuxen<br />
derabilan bere ahopiloa. Ib. 49. Batzuek aise eta bertziek nekez: / Bazterrak bethe dire bai kriolinez. Barb Sup<br />
24. Aisa nazute engañatu [...] bañan pagatu bear dezute. Ill Testim 12. Aisa bizi diranak eta osasun ona dutenak<br />
atera dezakee baruren bat. JBDei 1919, 173. Gure apaiza etzegoan aisa bere txokoan, atari zabalera atera<br />
gabe. Or SCruz 23. Ark ere aisa asolbitu nau / pekaturikan gabia. Tx B I 34. Ni langillia izanez geroz / aise<br />
biziko giñala. Ib. 122. Emezortzi bat neska ta mutil / jarriagatik gañian, / iriyak aisa tiratzen zuten / ondo<br />
zebiltzan lanian. Ib. 250. Mundua bertzelakatu da izpiño bat. Goxoegi, aisago eta hobeki aziak eta yauntziak bizi<br />
gira. Zub 90. Bestêk eman jana / ta poltsan bear dana, / aisa bizi diteke / bera nor dana. Canc. pop. in Or Eus<br />
93. Aisa atera azkenik garai. "Triunfa holgadamente". Or Eus 308. Gero ta aisego eultzia bira; / urbil daukate<br />
eguerdia. Ib. 341. Aise irabazia aise gastatzen. Zerb GH 1936, 115. Aisa irabazi eta aisa gasta (B). A EY III<br />
169. Aisa izana, aisa onda (B). Ib. 169. Aisa garaitu ahal izan ditu. Mde Pr 222. Herri bakotxak badu bere<br />
bizia, badu bere izaitea [...]. Kanpotik heldu denak ez ditu aise hartuko eta beretuko. Zerb Azk 30. Harritzeko da<br />
zoin aise egiten zituen pertsuak Hiribarrenek. Ib. 65. Ez zakiat aise konpreniko duzuen elkar! Larz Iru 94.<br />
Bainan eni iduritzen, gaxtaginak atzeman estakuruan, aisegi ditutzuela jendeak funditzen. Larz Senper 22.<br />
Mutilla Juanaren lagunarte-pozetan, aisa zebillen garoa biltzen eta gurdiratzen. NEtx LBB 22. Denbora hetan<br />
Nafarrako [sic] jende handiria aise zabilan eremu batetik bestera. "[Ils] circulaient aisément". Ardoy SFran 41.<br />
Bai, aisa dira arrapatzeko / bakarrik dauden ardiak. Xa EzinB 94 (Odol 231 aise). Huts batzu aise barka ditazke<br />
/ bihotzez maite denari. Mattin 77. Baserri ona daukagu eta / maxina berriak erosi, / zuk baino aisô lana eginez /<br />
semiak nai baitu bizi. Mattin in Xa EzinB 130. Hola dantzatzia beno aisago da / so egitia saihetsetik. Casve<br />
SGrazi 28. Eta ez "norat haize, harat aise" ibiltzale hetarik. Lf in JE Bur (ed. 1980), 7 (v. tbn. la misma expr. en<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
573
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lf Gram 33 y Othoizlari 1958, 174). Aise izana, aise galtzen (B). 'Bestek emana, nork berak irabazia baño<br />
aisago galtzera uzten'. Inza EsZarr 1968. Denik gutxien ohituak ere aise antzeman dizaioke. MIH 156 (254 aisa).<br />
Aitzakiak aise bilatuko lizkiokete, ordea, nahi balute. Ib. 318. Horixe egin zuten lehengo autoreek kezkarik gabe:<br />
aisegi, zenbaiten ustez. Ib. 252.<br />
v. tbn. ECocin 38. Elsb Fram 92. CatJauf IV. JE Bur 24. Const 33. Etcham 129 (183 aisa). Iratz 48. JEtchep 61.<br />
Erkiag Arran 40 (119 aisago). Aisa: ChantP 310. CatS VIII. Ud 112. Xe 198. Sor Bar 53. EusJok 66. FIr 138. EA<br />
OlBe 111. Txill Let 54. Izeta DirG 28. Vill Jaink 69 (106 aise). And AUzta 146. Ibiñ Virgil 70. Berron Kijote 91.<br />
Balad 118.<br />
(Con reduplicación intensiva). Gorputz lasaiegi, ta aisa aisa zure gurari gaistoetan orañdaño lege gabe<br />
oitua. Cb Eg II 42.<br />
(Con ari izan). --Aita ona, zer gerthatu zaitzu? [...] Zer egin zare? Erori naski? --Erori naizela, hi aise hari<br />
haiz. Nik dakidana lerratu naizela, nere azpian eta, ni baino bi metra aphalago, ura banuen toki batean. Prop<br />
1895, 85s. --Nehork ez dakike zuk bezala bere burua atxikitzen edo gobernatzen. --Ba, zu aise ari zira! Bizpahiru<br />
aldiz arrasak egin du ez bainiz urtzinzka hasi. Lf Murtuts 26. Aberastuko? Debruien urdeak! Aberastuko? Aise<br />
ari zirezte, zuek! Ib. 8. --Zer! Dirua ere eman baitiozu? --Bai, [...] berrehun bat libera doi-doia! --Doi-doia!<br />
Aise ari zira zu! Brien ariña, karako! Ib. 42.<br />
Aise zuen ba nihun ere ez gizon gixakorik ikusten! JEtchep 90.<br />
Ez nengoan aisa! Nere lan au bukatzean nora io ote dezaket? --ari nintzan--, eta orain ez daukat ezeren<br />
kezkarik. Or QA 149.<br />
(B, BN-ciz-arb), aisa (AN-5vill). Ref.: Gte Erd 34 y 178. Sin duda. "Ori jakina zen, [...] ori bistan zagon [...],<br />
bai aise! (B), bai aisa (AN-5vill), [...] egiazki! (BN-arb), [...] aixa (AN-gip), [...] aije! (BN-ciz-arb), errez! (Gazp)<br />
[...] aise! konprenitzen da! (BN-arb)" Gte Erd178. --Orduban oker dabill. --Aisa dabill oker. Frankotan<br />
ikusten al degu okerka. Sor Bar 53. --Erremediyo seguruba da. --Bai aisa. Sor AKaik 122. Eta oraindik ere nola<br />
ausartu ni gaztel-olerkian aisa nagusi diranok euskeraz emaiten? "Estos autores que son sin duda los mejores en<br />
la línea castellana". Or in Gazt MusIx 12. --[...]. Beharbada, hiru hilabethe gabe, berritz hemen ikusiko nuzu. --<br />
Ba, aise! Zuk esaten bai! Larz Iru 106 (Lek Bai! Aixa!).<br />
"(B), ad libitum. Bere aise gan zen mandoa Ataloztik Urepela (B), a sus anchas fue el macho desde Ataloz a<br />
Urepel" A. v. infra AISERA.<br />
"Aise! a placer, con todo gusto, con facilidad. (Término del juego de la pelota)" DRA.<br />
2. (SP, Ht VocGr 270, VocBN, H (L, BN)), aisa (AN-5vill, L, S, R; Lar, Arch VocGr, Gèze, H (V, G, BN, S)),<br />
aiza. Ref.: Lh; Lrq; Iz R 297; Gte Erd 302. (Adj.). Fácil. "Aisé, facile" SP y VocBN. "Fácil, erraza, eginkara,<br />
aisa" Lar. "Facílimo, facilísimo, txit erraza, aisa" Ib. "Facile" Arch VocGr y Gèze. "Aisa uzu! es fácil (Lacombe<br />
ms.)" DRA. "Ori ez da aisa jakitea (AN-5vill)" Gte Erd 302. Cf. Urt II 37: "Amerimnon, bihotz aiséa,<br />
bethibiziferdea".<br />
Bidia da xuxen, segur, hun, aski aisa. Tt Onsa 13. [Itz] ebétatik dá agéri, zabál, edér, aisa ta gustóso<br />
idurizekióla Jangoikoaren bidea sandari. LE Urt ms 95r (v. tbn. 95v). Bekatúen kargería, / lazería, neke-péna /<br />
Kén; ta nere bustarría / erman arin aisa déna. LE Kop 145. Zeren oro lo beitira / aisa beita erhaitia. 'Il est<br />
facile'. Xarlem 342. Ezen ene uztarria aisea da, eta ene karga arina. TB Mt 11, 30 (He, Dv eztia). Bena zük<br />
bazünü ükhen pazenzia / hori zatian aisa, sendo zeitin gaitza. 'Cela eût été facile, le mal aurait pu se guérir'. Etch<br />
80. Aise da, maitia, / kunkil izaitia / urgulu artzia; / oraino zerbait bada / gogoan pastia! Bordel 72. Latin,<br />
español edo franses yeloskorrak / goibeldu, ahal guziz, eskaldun zaharrak; / Berak ez mintzatzean, aise zen<br />
belztea: / Oi ezin sorrarazi hondatu mendea! Hb Esk 5. Enperadoreak arrazoin zuela aise da konprenditzeko.<br />
Elsb Fram 120 (132 aise da asmatzeko, 71 aisa da asmatzeko). Aise da haren erraitea, ez ordean egitea! Ib. 173.<br />
Nola ezagutuko ditugu framazonak? Aise da aise heien ezagutzea. Ib. 182. Egun, burdinazko bideri esker, aise<br />
eta fite laiteke bide horren kurritzea. Ib. 90. Gezurrak handiago eta sinhets arazteko aiseago. Ib. 71. Obeki<br />
entelegatzan isartandaud abezedarioko letra bakotxaren ele bat, llaburren eta aisenetarik. 'De las más cortas y<br />
fáciles'. Mdg 147. Heurorrek aukera ezak. [...] Aukera aisa dinat: Theresa hemen egonen dun. Mde HaurB 40.<br />
Mundu berrian bizitze aisago baten erideiteko. Mde Pr 241. Alkarrengandik urreegi egonik besuak erabilteko<br />
leku aiserik ezebela izango-ta. Erkiag Arran 139. Alare Pirmin, aitoren seme, munduko bide aisetan zebillan,<br />
ondasunetan gizenduz. "Dealbatiores vias saeculi cursitabat". Or Aitork 162s. Enetako aizago zen aien euskara,<br />
ezik Gipuzkoakoa. ZMoso 80 (90 aisa). Hiri handitarat junik, / lan, sos, eta bizi aisak! Casve SGrazi 64. Aisa<br />
zen gero besteren / naba botxetan joitia. 'Il était facile'. Ib. 162. Ahal denean letraz letra aldaturik. Ez da aise<br />
beti, ezinezkoa da sarritan. MIH 289.<br />
3. (Urt III 364), aisa (AN-larr ap. Asp). (Acompañando a un verbo). Mucho. "Blatero, hitzuntzia [...], aise<br />
mintzo dena, bere aisiara mintzo dena" Urt III 364. "Aisa, abundantemente, con holgura. Bota aisa azukrea<br />
kafiari" Asp Gehi. Bena halere hura die aisa errespetatzen / Zeren dien aisa nausi üzker handi egiten.<br />
'Malgré cela on le respecte grandement / Car il est grand maître dans l'art de péter haut'. Etch 364. Ez ditu hogoi<br />
urte izan behar, lauetan-hogoita-hamar edo gehiago urtetan, hila dela Xabatek. Aise ezagutu dugu beraz eta,<br />
[...] adixkide handi ginen. Zerb Azk 112. --Ez dakin? Kapillunbordako Martzelinarekin ibiltzen baitun? --Ha,<br />
Pantxo!... Ba, aise ezagutzen dut. Larz Iru 22 (Lek ondo).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
574
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Acompañando a un adv. o adj. comparativo). Uda lehen arrosa / neguan arraro, / osto bano arantze / aise<br />
gehiago. Bordel 106. [Larrun puntatik] xuri xuria, Baionatik eta Tarnosetik aise haratago ikus ditake itsashegia.<br />
Zerb Azk 38. Zu ere aise goxoago zinen / duela hamabortz urte! Mattin 98. Horrek latina bainan aise /<br />
eskuara du nahiago. Ib. 117. Lenago aise hobeki baitzen / denek lenguaia berian. Ib. 118. Arratsean baino aise<br />
azkarro / izaten bainaiz goizetan. Ib. 112. Salaburuk, ordea, nik baino hobeki ezagutzen du, aise hobeki. MEIG<br />
VI 115. Horrexegatik, hain juxtu, erabiltzen dugu erdarazkoa baino aise usuago. Ib. 170.<br />
Bena halere hura die aisa errespetatzen / Zeren dien aisa nausi üzker handi egiten. 'Malgré cela on le respecte<br />
grandement / Car il est grand maître dans l'art de péter haut'. Etch 364. Zaragolla hobenak haienak zirela? /<br />
Gizunentako aisa nausi zirela? 'Que les meilleures culottes étaient les leurs, qu'elles l'emportaient facilement sur<br />
les hommes'. Ib. 278.<br />
Manu oiek, oro ar, ez dira ain izigarriak. Izigarriago, aise, debekuak. Lf Egan 1955 (5-6), 7.<br />
4. "Holgado, ancho, aisa, lasai, nasai" Lar.<br />
5. aisa (L, S ap. Lh). Holgura, desahogo, comodidad. "Aisance" Lh. v. aisia. Laxükeriala eta aisala ekharri<br />
dena, bethi hersidüretan izanen da. Mst I 25, 7 (Ch aisian eta largotasunean bizi nahi duena, Ip aiseria<br />
txerkhatzen diana). Gure khorpitzen aisaren nahiküntia. Mst I 15, 2 (Ip gure aisaren nahiküntia; Ch gure aisien<br />
gutizia).<br />
6. (El) que vive con holgura y desahogo. Uste düzia mündü huni estekatürik daudian gizonek, deus edo<br />
aphur baizik eztiela soferitzeko? Etziniro bat ediren, txerkha zintzan ordian mündü huntako aisenak. Mst III 12,<br />
2 (Ch eztuzu hori kausituko munduko dohatsuenetan ere, Ip eztüzü edirenen siratsen erdian bizi direnen artian<br />
ere).<br />
- AISEAN, AISAN (S ap. Lh). Con comodidad, con desahogo. "À l'aise" Lh. v. AISIAN (s.v. aisia). [Nekez<br />
bizi zenak] bere deliberua hain xuxen eta hain prootxozki bere fortunaren eta bere salbamendiaren atxiki zizin,<br />
nun denbora laburrez net aizan jarri baitzen. AR 249. Nihori ez baitzuen ematen bere beharren berri, guziek<br />
aisian zaukaten zela. Atheka 171. Herabia da aisan eta phausian izateko amurio desordenatü bat, zuñek gure<br />
eginbider hüts eragiten beiteikü. CatS 9. Itsasotik athera dezakegunarekin, badugu aisean bizitzekoa. Prop 1903,<br />
89. Aldi batez, Eretan zagon Ganosse semiari erran zeron: Aisan zira. Ez düzü haurrik. Lagüntüxe behar<br />
züntüzke haurride gaxo horik. Const 42.<br />
(Precedido de pron. posesivo). "Bere aisean ez izan, no encontrarse a gusto (T-L)" DRA. Zure aizean eta<br />
egun klarez. "Tout à vôtre aise & du claire jour". Volt 170. Lehen gusua bere onetik ilkitzera zoan; ekurugaitz<br />
agiri zen, eta ez batere bere aisean areago. Mde HaurB 79. Herioak bere phena orotarik sendoturik eta<br />
delibraturik bere aise handian ezarten du. Tt Onsa 159.<br />
- AISE BAINO AISEAGO. Muy fácilmente. Horiek oro biziki estakuru ttipiak dira, aise baino aiseago<br />
antolatzen ahal direnak. Lf Murtuts 25. [Ipui] guziak dira biziak, egokiak eta aisa baino aisago irakurtzen diren<br />
horietakoak. MEIG II 146.<br />
- AISE BEZAIN ERRAZKI. Muy fácilmente. Soka estekatuko dugu eliza dorrean, eta Itsasuar guziek tiratuz<br />
aise bezain errexki urrunduko duzue eliza. Lf Murtuts 19.<br />
- AISE GABE. Zurekin batu / et' aise gabe, / su naiz bilhatu, / ta kisu labe. O Po 46 (Harriet traduce "sans<br />
loisir", y Lfn "après vous avoir jointe, et non sans peine").<br />
- AISENIK. Lo más fácilmente; holgadamente, cómodamente. AxN explica astirik (27), por aisenik. Bizia<br />
naramakan nihongo aisenik; / Ezdu Napoleonek halako egunik. Hb Esk 232. Bekhatü horietarik zuintara aisenik<br />
erorten gira? CatS 48.<br />
- AISERA (L, BN ap. A), AISARA. "Cómodamente" A. v. AISEAN.<br />
(Precedido de posesivo). Cómodamente, holgadamente, a mi (tu, su, etc.) gusto. [Gizon bat] mundu hontan,<br />
bere aisala, honez eta ederrez betherik bakhian bizi denian. Tt Onsa 149. Ementxe, baster ontantxe itzegingo<br />
degu gure aisara. TAg Uzt 206. Illargia, izarrak eta aizea ere, ez dabiltzala legegabe ta ajolagabe nunaitik eren<br />
aisara. Ib. 251.<br />
- AISEXEAGO, AISAXIGO (S ap. Lrq). a) "Un peu plus facilement" Lrq. Ahalgez urtua zabilan, alpotxak<br />
bizkarrean etxez-etxe. Bizkitartean, ahalgea behin zangopean ezarriz geroz, aisexago zoan. HU Zez 37.<br />
b) "Un peu plus facile (S)" Lrq.<br />
- AISEXEEN. "Aisaxen, à peu près le plus facile (S)" Lrq.<br />
- AIXA (V-gip, G-azp-to-bet-nav, AN-gip-5vill ap. EI 98). (Forma con palat., con o sin valor expresivo).<br />
Tr. Documentado al Sur desde Larramendi. Es la única forma en Iztueta, J.I. Arana, Arrese Beitia (AmaE<br />
412), Goñi (117), Inza, Mokoroa (4), Ugalde (Iltz 53), Basarri (148) y Uztapide. Para las variantes axa, axe, aixe,<br />
no documentadas en los textos, v. EI 98.<br />
San Agustiñ da argi-itxaso zabala, zeñean sartzen diran eskola guziak, ta aixa ta lasai kabitzen dira. Lar<br />
SAgust 10. Oiek, bai, dakitela seme-alaba leial piñak bezela, zure argiai eranzuten! Argatik dabiltza aiñ aixa<br />
birtute guztietan. Ib. 16. Aixa ill dezakegu / maiz konfesatuta, / orain degu denbora, / baita ere beta. Izt Po 56.<br />
Apustu onen ondoren bereala beste bat jokatu dute Bergarako plazan [...]; baita irabazi ere aixa aski. Izt C<br />
245s. Probinzia labur au beingoan ta aixa menperatzeko ustean etorri izan diran [etsaiak]. Ib. 33. Eta erosoago<br />
aixa legozke beren izketa ta itzaldi ederrakin animen onean lan egiteko. Aran SIgn 209. Beti keñuka zaude /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
575
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
loruaren gisa, / esanaz nagusitzen / zerala aixa. AzpPr 96. --Andretxua, beorrek pasako luke egun guztiya onla<br />
beste ezer egin gabe. --Bai; aixa pasa liteke beñepin onla. Denbora errez jun! Sor Bar 97. Aien gañian marka<br />
ondu dute aixa. Ud 123. Bai, zakurrak aixa ezagutzen dute zeiñ nolakoa dan, gizonak baño aixago noski. Ag G<br />
173. --Eta soldadu edo gudariak bereixten al dittuzu eztiranetatik? --Aixa, jauna. Inza Azalp 13. [Eskallerak jarri<br />
zituen] amona xarrak / aixa igotzeko gisan. Tx B III 138 (v. tbn. I 103). Aixa dijoa Pelixa. / Aixa, txoriaren gixa.<br />
/ Batez ere sarritxo / edaten duanean anixa. NEtx LBB 345 (v. tbn. en la misma pág. aisa dijoa Felisa). Egunez<br />
aixa gastatzen ziran / gaueko irabaziak. Uzt Sas 179. Emen aixago kantatutzen da / ondo bazkaldutakuan. Uzt<br />
Noiz 114. Goizian purru-salda, ta eguerdian azak; aixe kabitzen naute ipurdiko galtzak (AN-gip). Inza<br />
NaEsZarr 881. Aixe etorri, aixe yoan (AN-ulz). Ib. 1939. Dozenaka tragatzen zituen aliak / alako aixa nola<br />
antxua baliak. In MEIG VII 33.<br />
v. tbn. JanEd I 91. Xe 185. Ill Testim 27. EusJok 110. EusJok II 73. Etxde JJ 13 (265 aiza). BasoM 152.<br />
"Ori jakina zen, [...] ori bistan zagon [...], bai aise! (B), bai aisa (AN-5vill), [...] egiazki! (BN-arb), horixe!<br />
(G-azp, AN-gip), aixa (AN-gip), [...] aije! (BN-ciz-arb)" 178.<br />
Etim. Cf. fr., occit. àise, ant. adjetivo.<br />
aise. v. aisia.<br />
aiseatu. v. haizatu.<br />
aisegia. Comodidad, bienestar. v. aiseria. Debruak emaiten deie [sorginei] bizitzeko aisegia eta guziz au:<br />
indar berezia, herraz edo bekaizkeria amengatzeko eskua. L. Apestéguy GH 1923, 349.<br />
aiseki (L, BN ap. A; SP, Ht VocGr 270, Urt IV 30, H), aisaki (Sal, S (aidsaki) ap. A; H). Fácilmente;<br />
cómodamente, holgadamente. "Aisément, à l'aise" SP. "Holgadamente, largamente" A. v. aise, aiseski.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional; tbn. hallamos algunos pocos ejs. meridionales posteriores a 1950.<br />
Eta egidazu othoi liberalki grazia, / aiseki akhabatzeko bidearen goitia. EZ Man II 122. Nik erraitea baino<br />
zuk egitea aisekiago millatan daidizu. Harb 214. Maiz orraztatzen denak eztu traburik edireiten, eztu miñik<br />
hartzen, hura aiseki orraztatzen da buruan. Ax 547 (V 351). [Uste baituzu] aisekiago eta erraxkiago iltkiko<br />
zarela. Ib. 86 (V 58). Eta ez bekhatua ere ezta, egonaren buruan aisekiago erremediatzen. Ib. 81 (V 55).<br />
Hunekin batean hobekiago eta aisekiago iragaiten baitira mundu hunetako trabailluak eta atsekabeak. Ib. 496<br />
(V 320). Baldiñ zure meditazionea egiñ ahal badezazu Elizan, aiseki eta errepausuan, uste dut han egitea<br />
litekela hoberena. He Phil 94. Flakoak eta tontoak bezain aiseki borthitzak eta sineziosak ere [bentzutuko<br />
ditugula]. He Gudu 54. Ja, ja, Kapet, jai, / orai badizu aski / utzi behar dizu hor, / lo dadin aisaki. AstLas 28.<br />
Zer egin behar da bere bekhatiez aisaki oritzeko? CatLan 144. Aisakiago biziaren eramaiteko. Ib. 157. San<br />
Franzes Saleskoaren eta Luis Gonzaga Dohatsuaren biziak, aiseki erremarkatu duteke saindu hauiek zuten<br />
debozione nahikarakoa Jesus-Kristoren Bihotz Sakratuarentzat. JesBihD 9 (ap. DRA). Zure bekhatiez aisaki<br />
orhitzeko gogoman ezazü [...]. UskLiB 86. Gure etsaiak aisaki / goitüren beitütügü. Abraham 321. Hautsiren<br />
zütiegu beiriak bezain aisaki. Ib. (ap. DRA). Zük gizonak nik emaztiak / aisaki instrüi gintzakezü / Jinkuaren<br />
aldian fazilkiago / oro ezar gintzakezü. StJul 49. Zer egin behar da ikhertze horren aisakiago egiteko? CatS 82.<br />
Emeki, emeki, beharbada frango laster, aiseki, deus ez balitz bezala, kasik jostetan. Dih MarH 302 (ap. DRA).<br />
Alemanen jartzegi-denboran, Parisen egarria eztitzen ahal zen errexki, bainan gosea ez aiseki. Herr 23-10-1958,<br />
1. Biotzaren intziriak aiseki zabaldu ta egaztu daitezan. Erkiag Arran 183. Bigarrenaren hutsa aisekiago senda<br />
daiteke. MEIG IV 77s.<br />
aisere (L, BN, S ap. Lh). "Aisément" Lh. v. AISERA.<br />
aiseria (-ri BN-mix-baig ap. Lh). Comodidad, holgura, bienestar. "(Lf) aisance" Lh. "Aiseria beti miseria"<br />
(BN-ciz). v. aisia. Lazükeria eta aiseria txerkhatzen diana, bethi hersidüretan date. Ip Imit I 25, 7. [Gizonak]<br />
egürükitzen dütü khorpitzeko abantallak eta aiseriak. ArmUs 1896, 98. Bainan horra nun lur huntako aiseria<br />
berriek bake eta zorion gozo hori mustupilkatu behar zuten egun batez. JEtchep 47. Aiseriaren aldeko izan<br />
baitzitaizkete orobat, / kargaren beldurrik gabe eman fruituak mundu huntarat, / zuen bizia izan ez dadin uzta<br />
gabeko uda bat. Xa Odol 290. Aiseria eta miseria. Herr 15-7-2004, 8.<br />
- AISERIAN. Con comodidad, con holgura, cómodamente, holgadamente. [Aitak] beste aurrhidik, üzten<br />
aiserian. 'Lui lassait à mes frères et sœurs une existence facile'. Etch 176. Jende nekazailea / da maiz miserian, /<br />
Aberatsa uros da / beti aiserian. Etcham 208. Bizia goxoki eta aiserian iragaiteko kidekoen artean, urgulurik<br />
gabe, lañoki, bake eztian. Zub 67. Itzultzen zen bere sor-xokorat, ez aberats okitua, bana bizia aiserian<br />
iragaiteko doian, eta etxalde baten erosteko xedean. Ib. 86. Aiserian bizi garela pentsa dezakegu, sare azkar<br />
horri esker. Herr 15-7-2004, 8.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
576
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiseski (B ap. Izeta BHizt2), aisaski (B ap. A; VocB). "Fácilmente. Gure attune aiseski dabile" Izeta BHizt2. v.<br />
aiseki.<br />
aisetasun (L, B; SP, H), aisatasun (L, B; H, VocB), aisetarzun (Darric ap. DRA), aizatarzun. Ref.: A (aisetasun,<br />
aisatasun); Lh (aisa); Izeta BHizt2. Comodidad; facilidad. "Aise" SP. "Facilité" H. "Facilidad" VocB. "1.º (B),<br />
comodidad; 2.º (L), facilidad" A. "Facilidad. Nere lanteien badire aisetasun aundiek" Izeta BHizt2. v. aisitasun.<br />
. Zeuen ongiegiak, alferkeriak, aisetasunak iratxekitzen deratzue. Ax 26s (V 15). Aisatasunen ondoren ta<br />
lasaitasunen billan. Mb OtGai II 237. Aragirik etzen aren ortzetaratzen ta buruko ille billoaren berdinketak eta<br />
beste aisetasunak alde bat utziak zeduzkan onek. Mb IArg II 66. Bukatu zan emengo aisatasuna eta jan-edana.<br />
Mb (ap. H). Igoalki Jinkoa benedika liteke beharrean eta doi doiako aisetasunean, nola frankian eta<br />
goratasunean. Mih 160. Eta meditazionian nehork hartzen thien desir eta delibero guziek, xedetako uken behar<br />
dizie berthutiaren segitzeko aizatarzun haren jardirestia. AR 185. Familiarik beharrenetan ere, garbitasun eta<br />
aisetasun gehixago izan da gerlatik hunat. JE Med 117. Halere, han, hemen ez bezalako aisetasunik du,<br />
artzaingotik nahi badu diru egin! Larz Iru 29. Meriak geri dü handitü kabale ehogia eta, hor ezari, oraiko<br />
aisatarzünak. Herr 11-9-1958, 3. Nahiago izan du aisetasun lasaia barrenak eskatzen zigun borroka latza baino.<br />
MEIG I 111.<br />
aisetu. v. aisatu.<br />
aisexko, aisesko, aisasko. Dim. de aise. Bertzeak dauzka aldiz den iñorantenak, / Funtsik batere ez<br />
dutenak: / Eta bertze asko holako / Erraten diren aisesko. Gy 293. Eta Matin? igandetako meza hori? aisexko<br />
uzten? Herr 21-4-1960 (ap. DRA). Hunek aisasko gastatzen ditu / nik nekez irabaziak. Xa EzinB 89.<br />
aisfera. v. esfera.<br />
aisi. v. aisia.<br />
aisia (SP, Urt III 364, Ht VocGr 417, Lar (-ts-), Lar Sup, H), aisina (Arch ms. ap. DRA, Lecl). Comodidad;<br />
ociosidad. "Aise, commodité" SP. "Repos, aisia, fazegua" Ht VocGr. "Ociosidad" Lar Sup. "Aisina, ocio (Arch<br />
ms.)" DRA. "Aise, loisir, commodité (L). Astiari, aisiari iartzea, s'adonner au loisir à ses aises (Ax)" H. "Loisir"<br />
Lecl. Se encuentran además en algunos lexicógrafos, las siguientes formas, sin duda inferidas erróneamente de<br />
aisia: aisea (det. (AN)) en Añibarro: "descanso", "placer"; aise y aisi, en Azkue: "Aise (L, B, BN, S),<br />
comodidad, descanso, placer", "aisi, ocio" (citando a Ax); aisi tbn. en Apend: "Aisi, comodidad. Nere<br />
aisiengatik, por mi comodidad (B); 2.º facilidad (G-nav)". v. aisetasun.<br />
Tr. Documentado al Norte en Dechepare (v. infra AISIARAT), Leiçarraga y autores no suletinos. Al Sur se<br />
encuentra en Ubillos, Agirre de Asteasu y Lardizabal (v. AISIAN), y ya en el s. XX, en Aresti (v. AISIARA(T)).<br />
Parece que desde finales del s. XIX se emplea poco y prácticamente sólo en la expr. aisian (v. infra).<br />
Eta gizonék naturalki Iainkoaren ohoreaz baiño bere aisiáz eta probetxuaz arrangurago dutenaren gainean,<br />
erran behar da [...]. Lç Ins F 7v. Deusek eztu nihor galtzen hala nola aisiak. EZ Man II 108. Alferkeriari, ianedanari<br />
[...] eta aisiak dekhazkeien gaixtakeria suerte guztiei emanen zeiela. Ax 30 (V 18). Letra gabeko aisia,<br />
deus eztakienaren alferkeria, gizon biziaren hobia da eta sepultura. Ib. 42 (V 26). Paga bezate beraz iragan<br />
duten aisia eta alferkeria, presenteko penaz eta trabailluaz. Ib. 44 (V 27). Esperantza hunekin, neguak uda,<br />
gauak egun, uriak atheri, minak gozo, trabailluak aisia [...] iduritzen baitzaizkigu. Ib. 493 (V 319). Zeren maiz<br />
kofesatzeaz [...] aisia handi bat emanen diozu zeure buruari. Ib. 546s (V 351). Trabaillatzen zenean [...] kontu<br />
guti egiten zuen emaztez. Baiña astiari eta aisiari iarririk [...]. Ib. 380 (V 250). Zure probetxua eta aisiagatik,<br />
eta plazer zaitzunaren hobeki egitea gatik. SP Imit III 27, 2. Hagitz idekiak gare tentazionetara gure gorputza<br />
sobera sendo eta sobera flako denean; zeren bere aisiak [d]ituenean ergeltzen da eta eztituenean etsitzen du. SP<br />
Phil 317. [Jakintasunak] darabila nekhea eta trabaillua, bertzeak [enorantziak] aisia eta alferkeria. ES 178.<br />
Jeusik eztakienaren aisia dela gizon biziaren hobia eta thonba. Ib. 183. Lehen erran nuen aisia handia zela<br />
Munduan hitzkuntza bat baizik etzenean. Ib. 391. Aisiari eta alferkeriari bere buruak emanez. Ib. 179.<br />
Naturalezak maite du pausua eta gorputzaren aisia. Ch III 54, 7 (SP 54, 3 alfer egoitea, eta [...] gorputzeko<br />
pausua, Mst 54, 3 aurerkheria eta khorpitzaren pausia, Echve alferkeriya ta gorputzaren deskantsua). Bere<br />
buruen maitatzailleak [...], bere aisiak bilhatzen dituztenak. Ib. 32, 1. Graziak berriz eztio beiratzen bere aisiari<br />
eta probetxuari, baiñan bai bertzeren onari. Ib. 54, 4. Zenbait abantaillen esparantza eta gure aisien gutizia. Ch<br />
I 15, 2 (Mst, Ip aisa). Mespreza detzagun aberatstasunak, handitasunak eta gere komoditaten edo aisien bilhatze<br />
banoak. CatLav 366 (V 176). Bere aisiak bihurri errendatzen du. He Phil 319. Bilhatu, desiratu eta maitatu ditut<br />
denborako aisiak, plazerak, ohoreak, atseginak. Brtc 130. Ez naiz munduan plazeren edo aisien hartzeko. Ib. 80.<br />
Bethi gure naturalezak aisiyen billatzerat gakarzke. Mih 90. Nola erran dezakezu Jesusenzat pobre egin zarela,<br />
aberatstasunen trabak eta nekheak gabe, hek ematen dituzte aisiyak izan nahi ditutzunean? Ib. 81. Salomonek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
577
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bere azken egunetan bere aisia, alferkeria ta atsegin itsusi zikiñ-atsakiñ galdu zuan, Jainkoak emanikako<br />
jakinduria. Ub 43. Bere gogora, berak nai zituan aisia ta atsegin-kontentuz betea. Ib. 44. Munduko aisiak eta<br />
erakeriak utzi. Ib. 46.<br />
(ss. XIX-XX). Gorphutzeko aisiak ta gurikeriak. Dh 224. Abian herritik urrun, aisia bilhatzeko, / har bat zait<br />
asikiz hasten, eta ez baratuko. Hb Esk 19. Zenbat gaitz hiritarrek urrekin ibiltzen, / aisiari direnak hainitz<br />
yarrekitzen! Ib. 187. [Urriñako] herri horri dohako kanpotar biltzea [...] Ikustekoak dira ohoren egiten, / Atzeko<br />
yendeari aisia ematen. Hb Esk 123. Hamabortzgarren Louis zen behar handitan; / inguruan zituen tzar guziak<br />
mentan. / Hek zuten, aisiakotz, Chaubadon urrundu, / eta errexago bat gortherat hurbildu. Ib. 99. Argi izan<br />
ezbalitz egia, nork utziko zituen bere aisia, atsegin eta ontasun gaindiak? Hb Egia 88. Montebideorat noha<br />
zenbait urtherenzat / Aisia bildu nahiz azken egunentzat. Michel LPB 346. Hainbertze jan-edan, pausaldi eta<br />
aisia behargabeko. Jnn SBi 89. Gaztetasunean ibili zen zoratua atsegin eta aisia guzien ondotik. Ib. 75. Lurreko<br />
aisien eta atseginen erdian egotu ondoan. Ib. 128. Mundu huntako aisiak eta nahigabeak. Isoard 55 (ap. DRA).<br />
Lurreko intresak eta aisiak ziren bakharrik heien gostukoak. Ducq 53 (ap. DRA). Egunetik egunera hemengo<br />
jendea eta gobernamendua bera ere gero eta hobeak dire guretzat, gobernamenduak gero eta libertate edo aisia<br />
hobean ezartzen hari gaitu. Prop 1892, 94. Diruak sortu zuen aisia eta astia, idazleek idatz zezaten. MEIG IV<br />
86.<br />
- AISIAKO. Acomodado. [Neskatxa] aisiako ezbada, hari da lanean, / bildu nahiz zenbeit sos ezkon<br />
aitzinean. Hb Esk 177. Yende aisiakoa, gatheak emanik, / egorri Franziarat, sabela ariñik / Han gosetez hil dire<br />
gure arbasoak, / gaphoinez asetzean Kaskoin harrizkoak. Ib. 98.<br />
- AISIAN (Ht VocGr 417, H), AIXIAN. Cómodamente; ociosamente. "Il est en repos, aisian da, fazeguan da"<br />
Ht VocGr 417. "Aisian izaitea, être à son aise, dans l'aisance" H. v. AISEAN (s.v. aise), AISIARA(T).<br />
Tr. La forma aixian sólo se documenta en unos versos de EusJok.<br />
Aisian eta largotasunean bizi nahi duena. Ch I 25, 7. Zertako dire hain bakanak zure Komunioneak? Zeren<br />
beldurzen baituzu nekhea; nahi baituzu aisiyan bizi. Mih 42. Aisian, nai adiña aberasturik ta nai bezala<br />
bizitzeko. Ub 57. Mortifikazio mota onen premia geiago due aisian eta eraz bizi diran jendeak. AA III 616. Etxe<br />
guziak dire aisian agertzen, / Ontasun hoberenek dituzte gainditzen. Hb Esk 19. Sor lekhuko oihana lehoinak ez<br />
uzten, / Bere gerlen ondoan han loa egiten, / Mendez mende nihori khoroa ematen, / Mehe ala aisian errege<br />
egoten. Ib. 39. [Faraonek] israeltarrai ipiñitako kontuartzalleai agindu zien, estuago artu zitzatela; bada, aisian<br />
zeudelako, eskaera aiek egiten zituztela. Lard 67. Ni ere errege naiz, bainan ez aisian; / Bertzeak gainian eta ni<br />
bethi azpian. Zby RIEV 1909, 230. Nago nola gu, hemen aisian gaudenak, ez gitzeien, egiten ohi giren baino<br />
gehiago, urrikaltzen. JE Bur 207. Pixka bat deskantsatuko ahal naiz!... Badere, aisian eman behar naiz! Barb<br />
Sup 159. Ez bildurtu, ba, ama gaixua, / lasari egon etxian, / or bezalaxe Amerika ontan / semia dabil aixian; /<br />
naigabe oiek aztuko dira / ni zugana etortzian, / nere besotik ibilliko da / pasiatuaz kotxian. EusJok II 154. Ni<br />
moxkortuta ere / joaiten naiz aisian, / andria etzaut aitzen / neri erasian. Mattin in Xa EzinB 99. Senar-emazte<br />
biziko gira / elgarrekilan aisian. Mattin 96.<br />
Laborantza denean errotik ikhasten, / hasiko da yendea aisian ematen. Hb Esk 151.<br />
AISIA HANDIAN. Baina zuek, Iainkoaren laudorio eternaletan, añhitz loria, bozkario eta atsegin<br />
sekulakotz seguratuki dastatzen duzue aisia handian. Harb 261. Ikhusiko dutela zein aisia handian ibeniko<br />
dituzten bere buruak, zein kontent eta bere gogara biziko diren. Ax 483 (V 312). Eta hala aisia handian bizi<br />
ziren, zeren hitzkuntza bat bera baizik ez baitzuten. ES 384. Eta zerori ere, aitzinetik deskarguak eginez, aisia<br />
handi batean eta salbamenduko bidean oraidanik iarriko zara. Ax 249 (V 167). Aisia eta deskantsu<br />
handiagoan izan dela, munduaren eta Debruaren ondotik ibiliz izanen zen beino. Jaur 134.<br />
(Precedido de posesivo). Iongoikoa, gizonaren pena handietarik, / bidetan da ibilltzea etxetik kanporarik. /<br />
Milla ditutzula esker beraz ene mihian, / zeren aitziña higitzen naizen neure aisian. EZ Man II 126. Eta<br />
presontegian bezala bizi da, ezta izanen iagoitik bere aisian, eztu ukhanen plazerik ez phausurik. Tt Onsa 163.<br />
Iauna othoi, so egidazu, kartzelu hontarik libra nezazu [...] zuri neure aisian eta ene gogora, [...] neure<br />
adorazionen rendatzeko. Ib. 163. Haur bat Eliza-gizon egiten eztenean [...] benefizioak izaitea gatik eta bere<br />
aisian bizitzea gatik baizen. CatLav 316 (V 157).<br />
- AISIARA(T) (L ap. A). "A placer" A. Ezin bere isterra ez alderdia aisiarat manaia dezake, eta pena handia<br />
du etzana denian bere lekutik ezin altxatuz. Mong 590. Han [tenpluban] deskansuan eta aisiarat gustatzen<br />
zinduen Jinkoarekin bekhoz bekho egotea. Mih 18.<br />
(Precedido de pron. posesivo). Cómodamente, holgadamente, a mi (tu, su, etc.) gusto. "Bere aisiara emana,<br />
adonné à son aise" SP. "Blatero, hitzuntzia [...], aise mintzo dena, bere aisiara mintzo dena, bere plazerera<br />
mintzo dena" Urt III 364. Iudizio jeneralaz nola orhit eztira / bekhatutan bizi dira bethi bere aisira. E 49.<br />
Zeren bere gogoak eta haragiak diotsan bezala, bide zabalaz, bere aisiara baitabilla. Ax 479 (V 310). Utzten<br />
bazituen bere plazerera eta aisiara bizitzera, urguillutzeko eta nabusitzeko bidean iarriko zirela. Ib. 26 (V 15).<br />
Andre ingles hura bere aisiara eta gogara zegoen. Arti Ipuin 24.<br />
aisikeria, aisieria. Comodidad, ociosidad; facilidad. "Aisikeri, modo de vida comodona" Iñarra EE 1891, 531<br />
(ap. DRA). Tenorea laitake, zerbait kargu dugun Eskualdunak atzar gaiten eta gure aisieria, zumekeria eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
578
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
emaxte solasak beregisa utzirik [...]. Herr 28-11-1957, 4. Baita zer aisikeria / gük leheneko althian; / Gure lanak<br />
bürüratzen / oro alaide barnian. 'Et quelle facilité pour nous, par rapport à autrefois'. Casve SGrazi 38.<br />
aisina. v. aisia.<br />
aisira. v. AISIARA (s.v. aisia).<br />
aisit (BN; O-SP 225, SP, Lar Sup, H), axit (G-to, L-ain, B, BN-baig, S; Ht VocGr 379, Dv, H), aisita, aiset (BNbaig),<br />
aixit (S-saug; H (L, BN; que cita a SP)), aisik (S), aisika (S (aidsika)). Ref.: A (aisit, axit, aidsika); Lh<br />
(aiset, aixit, aisika); Lrq /ais!ík/; Satr VocP (axita). 1. Fácil, ligero. "Au langage de Soule veut dire facile, aisé"<br />
O-SP 225 SP. "Léger, ariña, axita" Ht VocGr 379. "Fácil" Lar Sup. "Subtil, léger" Dv. "Signifie facile, mais<br />
seulement facile à porter" H. "Aisit: [...] 2.º suave (LE); 3.º aisita (BNc), ligero, fácil" A. "Aidsika (S): 1.º ligero,<br />
ágil; 2.º trabajo fácil" Ib. "Commode" Lrq. "(Lan) aiseta, trabajo fácil (Lacombe ms.)" DRA. "Ligero; de fácil<br />
manejo" Satr VocP.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros. Además del más gral. aisit, hay axit en Duvoisin e<br />
Hiribarren.<br />
Sandaleak ziraden abarka edo berze oinetako arin eta aisit batzu. Lç Decl a) 6r. Ezen ene uztarria aisit da, eta<br />
ene kargá arin. Lç Mt 11, 30 (Ax 498 (V 321) aisit; TB aisea, Dv eztia). Gauza aisita da errezoñaizko<br />
jende arekin akordatzea. "C'est chose facile". Volt 261. Plazent, aisit, arin eta erraz da Iainkoaren zerbitzatzea.<br />
Ax 490 (V 317; v. tbn. 483 (V 312)). Guziak aisit zaizko. Guillaume d'Arche (ap. H (s.v. axita), que traduce "tout<br />
lui est léger"). Yago kuadratzenzáio biótz penatuarén ansiabát ta oroipenbát alakoetán, ezi milla gauza aisíta.<br />
LE Ong 56r. Erran den lurrari bertze iraulaldi axit [= arin] bat emozu, eraiteko aroa ethorri denean. Dv Lab 26.<br />
Bigarren iraulaldia lan axita da. [...] Lurra erabiliago, eta erabil errexago. Ib. 28. Hain errex da deus ez egitea!<br />
Eta are errexago [...], lan aisit bat har eta utz, nahi den bezala bizitzea! Dih MarH 437 (ap. DRA). Badire lan<br />
bortitzak, eta badire aisitagoak. Ib. 439 (ap. DRA). Etxeak aphalak dire Habanan eta hemengoak baino haxitago<br />
arruntean. Zerb GH 1925, 80. Xuberotar ardi muthur konkurrak, hango bereko dantza aijitak, urtzo phesaga...,<br />
hots, deus guti da ahantzirik izan. Herr 3-1-1956 (ap. DRA, que interpreta "ágil").<br />
Aho zabal zenbeitek badute erasten, / Hainitz diru dutela aphezek izaten, / Kaskodunak badaki, nihor<br />
gobernutik, / ez dela bere pagan hek baizen axitik. 'Quien tiene cabeza sabe que nadie es tan fácil como ellos en<br />
su paga del gobierno [que nadie cobra menos]'. Hb Esk 196.<br />
"(Hb) droit, élancé. Gizon axita (Hb), homme svelte" Lh.<br />
"Axite, [...] cosa pequeña o menuda. Aurten arto axite dugu. Axite, baño ona" Izeta BHizt2.<br />
2. (Sal, S (aidsit)), axit (AN-larr). Ref.: A (aisit, aidsit); Asp ANaf (axit). "Ligeramente (holgadamente)" A.<br />
"Axit bizi, vivir fácilmente, cómodamente. Lehen baiño axitago bizi da orain jendea" Asp ANaf.<br />
aisitasun, axitasun (L ap. Lh; Dv, H, A), aisitarzun. Facilidad. "Légèreté qui rend un objet facile à être<br />
manie" Dv. "Ligereza" A. v. aisetasun. Gaizua, ez gitik phürü / aisitarzünak arhintzen, / Bena gitik lan<br />
gogorrak / osoki gü ebakitzen! Casve SGrazi 86.<br />
aisitatu, axitatu (A). Aligerar. v. aisitu. Zimino beltzez bazen andana pullita, / Mainhatzen hari batzu,<br />
bertzeak josteta; / Lehoinak bere baithan: hau duk jaki keta! / Neure aseak badik orai zerk axita. Ox 130.<br />
aisitki, axitki (Dv, H), axiki (S, R ap. A (que cita a O); Ht VocGr 379). Fácilmente. "Légèrement" Ht VocGr<br />
379 y Dv. "Légèrement, facilement" H. "Ligeramente" A. --Lege guziaren somario bat egin ahal ginezake<br />
orain? --Bai, aisitki-ere, bi artikulutara hura itzuliz. Lç Ins D 8r.<br />
aisitu, axitu (AN-larr ap. Asp ANaf; Dv, Hb ap. Lh, H, A). Aligerar. "Rendre plus léger" Dv. "Rendre léger"<br />
H. "S'alléger; maigrir" Lh. "Aligerar" A, que cita a Dv. "Lana axitu, aligerar el trabajo. Gaurko trasnekin lana<br />
aunitz axitzen da" Asp ANaf. Zer kontseilu ematen darotazue ihardesteko populu horri, zeinak erran baitarot:<br />
Axit zazu zure aitak gure gainean ezarri duen uztarria? Dv 3 Reg 12, 9.<br />
aiskide. v. adiskide.<br />
aiskol. v. aizkol.<br />
aiskolta. v. aizkolta.<br />
aiskuamente. v. aizkomente.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
579
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiskuntza. Comodidad. Oraingo mundutarrak bezala munduan bizitu zen San Luis Gonzaga, ta bizitu zen<br />
nekazari, langille ta lurreko egitekoetan haste guzian sartuak dabiltzanak bezala ez, baizik honren ta ondasunen<br />
ta aiskuntzen artean, ta gis onetan bizi diranak dituzten perillen artean. Mb IArg II 99.<br />
aisolbe. v. aizolbe.<br />
aispiltu. v. azpildu.<br />
aist. "(V-gip), muy. Var. de agitz" A. v. hagitz (3).<br />
aista, aixta. (Interj.). Aista! Txinkurrun txankun ez naiz eroa, sardin burua baiño obe da oiloa (G). "!Ea!<br />
chincurrun chancun, no soy loca". A EY IV 49 (v. tbn. en Or Eus 23 aixta). Aista! txipiritona, txipiriton,<br />
txipiritona. Aista!, bataren gaitza bestearen ona. "!Ea!". Ib. 50 (v. más ejs. en la misma pág.; Or Eus 23 aixta).<br />
aisterko. v. aizturko.<br />
aisti. "Aisti ori! Tú, lerdo! (V-ger)" Ort Voc. "Aistie! Expresión que se aplica a individuo de escasa luces. Se<br />
emplea también despectivamente" Ib. --Ezetz, gixona: latiñ esango yuetak ela? --Aistie ez aix i be... aistie! --<br />
Eu esango aix i aistie... eu! Ort Oroig 16.<br />
aisti. v. axti.<br />
aistian. v. arestian.<br />
aistigar. v. astigar.<br />
aistor. v. aiztur.<br />
aistu. v. ahaztu.<br />
haistur. v. aiztur.<br />
aisuna. v. asun.<br />
aisune. Bestiak beste, azikako eta ogikako aisune bat ekharten du bi ogi mutaetarik ereitiak. Eskual 8-10-<br />
1908 (ap. DRA, que traduce "holgura").<br />
aisura (AN ap. A, que cita a LE). Comodidad, facilidad. "Facilidad" A. Ez emengo aisúra, gústo, ondásun,<br />
honra ta ditxa deitzen diren guzíak bateraturík ére. LE Doc 45. Obe da igortzea emen nekeak, ezi ez aisurak<br />
(13). LE-Ir. Batzuei iduri zaiote, ezi baleude sendo honratuak, ondasunes ta aisures beteak, obeki zerbitza<br />
lezaketela Jangoikoa (16). Ib. (v. tbn. 12, 322, 343, etc.). Arzázie nere bustárria zeurén gáñean, ta aurkituko<br />
dúzie deskánsu ta aisúra zeurén arimen, ezi ene bustárria dá suabe. LE Urt ms. 95r. [Karidadea] dá ere<br />
lenbiziko ta andiéna aisúran, ezi aisa edér dá amátzea Jangoikoa naibadúgu. Ib. 120v.<br />
ai(t)- (BN-ciz, S; ai O-SP 225, SP, Dv, H), ei-. Ref.: A (ai); Lh (aih- aik, ail-, ain- aitz-); Gte Erd 237. <br />
(Prefijo de votivo empleado para expresar un deseo (Lfn Syst I 494ss., II 98s., Gèze 94s, 122s, etc., Ip Verbe<br />
384s y Bon Verb 8s). Va unido siempre a formas verbales irreales o hipotéticas (con suf. -(e)la en uno de los ejs.<br />
de Pouvreau)). "Ailliotza, veut dire pleut à Dieu qu'il dit" O-SP 225. "Ailiz, plût à Dieu qu'il fût" SP. "Ailu, plût à<br />
Dieu qu'il eût" Ib. "(Jainkoak) ailliotsa liren asko (Ax 419)" Ib. "Ai, joint à litz, liotsa etc., plût à Dieu que! [...]<br />
Ailitz hainitz, que n'y en a-t-il beaucoup! Ailiotsa Iainkoari, que plût à Dieu!" H. "Ai: [...] 5.º partícula modal de<br />
la conjugación, indica el optativo del condicional y del condicional potencial. Jin ainintz, ojalá viniera yo; jin<br />
ainendi, ojalá pudiera venir; jan ailu, ojalá él comiera; jan aileza, ojalá pudiera el comer" A. "Ailliots, plegue"<br />
Ib. (que cita a Ax). "Aileki o baileki, ojalá lo supiera" A Morf 37. "Aih- (S), [...] aihintz! plût à Dieu que tu<br />
fusses! Aihü! plût à Dieu que tu eusses! Aihendi! (fut.) puisses-tu être! Aiheza! (fut.) puisses-tu avoir!" Lh. "Aik-<br />
(S), [...]. Aikina! plût à Dieu que nous fussions! Aikünü! plût à Dieu que nous eussions! Au futur: aikinte!<br />
puissions-nous être! Aikeneza! puissions-nous avoir! " Ib. "Ail- (S), [...]. Ailitz! plût à Dieu qu'il fût! Ailira! plût à<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 580<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Dieu qu'ils fussent! Ailu! ailie! plût à Dieu qu'il eût, qu'ils eussent! Ailiotsa, aliotsa, plût à..." Ib. "Ain- (S), [...].<br />
Ainintz! plût à Dieu que je fusse! Ainu! plût à Dieu que j'eusse! Ainendi! (fut.), puissé-je être! Aineza! (fut.)<br />
puissé-je avoir!" Ib. "Aitz, aiz- (S), [...], Aitzina! aitzinie! plût à Dieu que vous fussiez! Aitzünü! aitzünie! plût à<br />
Dieu que vous eussiez! Aitzinte! aitzinteie! puissiez-vous être! (fut.) Aitzeneza! aitzeneze! puissiez-vous avoir!"<br />
Ib. "Les anciens, pour exprimer l'optatif, se servaient des mêmes temps que nous, avec les mêmes nuances, mais<br />
remplaçaient le ba, si conditionnel par un ai votif. Ex.: ainaki, si je savais; ainitu, si je les avais! Aux formes<br />
périphrastiques, ils renversaient la construction. Ex.: Ainu jakin = jakin banu, si j'avais su! Ongi poxi bat ailute<br />
egiten = egiten balute, s'ils faisaient encore un peu de bien! Ailitz ethorri, que n'est-il venu! Ailadi eror, puisse-til<br />
tomber! Aileza ikus, puisse-t-il voir. Tout cela n'existe plus qu'en Soule. Pour distinguer le si conditionnel du si<br />
votif, les modernes ont parfois recours à l'interjection oxala, plaise à Dieu, d'origine espagnole. Ex.: oxala<br />
hobeak bazinete, plût à Dieu que vous fussiez meilleurs" Lf Gram 722. "Ailekigu balia (S), [...] ailizagu sarreraz<br />
hori burun barnen! (BN-ciz, S)" Gte Erd 237. Cf. ai. v. baldinba, oxala.<br />
Tr. Documentado en Leiçarraga, Garibay, Axular, Oihenart, Pouvreau, López, Inchauspe y, ya en el s. XX, en<br />
textos suletinos, y en Mirande, Zaitegi e Ibiñagabeitia. Salvo Leiçarraga, Pouvreau y Mirande, que lo emplean<br />
con relativa frec., en el resto de los autores no hay más que unos pocos testimonios. La forma ai- predomina<br />
claramente sobre ait-. Según Bonaparte e Inchauspe, ya sólo se usaba en suletino. Inchauspe (Verbe 384s)<br />
distingue futuro, presente y perfecto, con ainéndi, áinintz y áinintz más hel, heltzen y heltü. Según Lafon y<br />
Azkue (Morf 419), la construcción equivale a la moderna ai + ba-: Ai baletor, ai baneki, conocida también en S<br />
(Lfn Syst 495): Sos bánü! hóri banéki! Esto, con todo, es más dudoso que seguro. Un posible ej. antiguo es ai /<br />
ait joat gabiraia (V) 'véteme, gavilán' ya en 1536 (TAV 3.1.15), aunque no es un caso seguro de votivo. Cf. tbn.<br />
otro ej. antiguo, con verbo en pasado, documentado en el elogío dedicado a Felipe IV (Pamplona, 1666 (TAV<br />
3.1.28)): O kometa, gizonen / Lotsazale bortitza! / Ioan aitziñan Turkoaren / Buru kruela gentzera!, aunque<br />
quizá podría tratarse de altziñan, de valor equivalente.<br />
Aihinz hotz edo erakin. Lç Apoc 3, 15 (Ip aizina hotz edo bero; He oxala hotza baziñe edo beroa). Ainenzazue<br />
suporta aphurbat neure erhogoán. Lç 2 Cor 11, 1 (He nahi nuke paira bazinezate aphur bat ene ergelkeria).<br />
Aitzinezate regna, guk ere zuekin batean regna dezagunzát. Lç 1 Cor 4, 8. Ailitez trenka zuek trublatzen<br />
zaituztenak. Lç Gal 5, 12. Eder baliz, on ez eiliz. "Fuese hermosa y no buena". RG A56 (ref. a los que buscan en<br />
los matrimonios hermosura más que virtudes). Ederra bai liz, ona ez ei liz. "Si fuese hermosa, nunca fuese<br />
buena". Ib. B10. Nik bedere, / Aitnetza hek [zure manu sainduak] ungi guarda / Iauna ona, bethiere. EZ Eliç<br />
207s. Deus gelditzen bazaika ere, bilondoak, hondarrak, zahartzekoak gelditzen zaitza. Eta gaixtoeneko kontuan,<br />
aillekitza hek ere, edo hek bedere geldi. Ax 173 (V 116). Eztuzu zer ukha zarel' ogenduru. [...] Egundan' ez ailiz<br />
iaio gaxtagina, [...] edo iai' eta, berhala / hil ailiz, inhar bezala. O Po 18. Aigine mundu hunetan egun batez<br />
bedere prestuki ibilli! SP Imit I 23, 2 (Ch oxala). Ailu Iainkoak nahi halako beharrik ezpaliz. Ib. 25, 9. Egun<br />
bethi arraia, bethi segura [...]. Ailitzaiku egun hura ilkhi! ailute hemengo kauza guziek fin hartu! SP Imit III 48,<br />
1. Ailiotsa zure ontasunak nahi sobera hagitz kexa enendin etorkizuneko kasuak gatik. Ib. 39, 1. Aitzinitzat<br />
serbitza ahal bizi naizen egun guziez! Aininz baso zuri egun bateko bedere serbitzurik zuri egiteko dagotzun<br />
bezala! Ib. 10, 4. Ainadilla bada bizi egin merezi eta behar bezala. Ib. 14, 2. Jesus Jauna erran eta prometatu<br />
duzun bezala, egin ere bedi hala, eta ainadin merezidun gertha. Ib. 56, 4. Hala ere aineza oren erditsu hura<br />
bedere behar bezala iragan! SP Imit IV 1, 4. Sobera gihaur beithan poroanza diizi otoitzaren dugun beharraz,<br />
eta ailira poroanza suerte horiek bekanago. AR 97. Aikünü Mariak bezala begiratü lehen grazia hura! Ip Hil 16.<br />
(s.XX). Eta ailetze ogendünek ororek, beren hütsak aithort, ni orai egitera noan bezain lañoki. Eskual 14-2-<br />
1913 (ap. DRA). Iturriñoa bezela ainintz! / mundu otzari igesi. X. Peña "Iturria" (ap. DRA). Onuntz erakarri<br />
gaitun zaldun aitor-seme au ikusi al izatea, Yainkoren batek ai-lizu emango! Zait Sof 137 (136 ai-nintz). Aineza<br />
gal bizia goiz batez / [...] // Aininderor gaztaroan, nerau / ikurriñik et' ikurrik gabe / [...] // Ainitza gal hats,<br />
arima, odol. Mde Po 53 (HaurB 10 aileki, 64 ailira, 82 ailitz). Nere ezurrek bai gozaro atseden artuko luketela<br />
zuen txirulek, noizbait, nere maitemiña goraipatuko ba-lute! Zuen arteko ai-nintza, artzai edo zoritu matsbiltzaile.<br />
Ibiñ Virgil 63.<br />
(En exprs. con Jainko). "Quisiera Dios, que fueran bastantes, Jainkoari ailliotsa, liren asko" Lar Sup. "Jinkuak<br />
ailetsa! pluguiera a Dios (S; H)" DRA. "La vieille formule Jainkoak baletsa..., plaise à Dieu, nous paraît plus<br />
locale, mais elle n'existe presque plus. Ex.: Jainkoak baletsa hobeak izan zitezten, Dieu veuille que vous<br />
deveniez meilleurs. On rencontre une formule analogue dans les écrits de Hiriart-Urruty: Jainkoak ailema, que<br />
Dieu accorde..." Lf Gram 722. Hauk dira (eta Iainkoak ailliotsa liren asko) [...] erremediorik prinzipalenak.<br />
Ax 419 (V 271). Ailemo Jainkoak hunen irakurzaille guziari bere benedizinoa, finean zeruko loria, deskansu<br />
eternala. Hm X. Iainkoak ailliotsa bertuteen aitzinamendua elizen osoki loakartu zure baitan. SP Imit I 18, 6.<br />
Hark dio egin-ahalak eginen dituela Aur besoetakoak argia ikhus dezan Venezuelan. Ailetsate jainkoek! Mde Pr<br />
196.<br />
(En la expr. ailemo 'ojalá'). "On supprime d'ailleurs d'ordinaire le mot Jinkoak.. Ex.: Ailema denak salba<br />
gaitzan, puisse-t-il nous sauver tous" Lf Gram 722. Lapharrik, otherik, [...] baizik ez ageri, lehen sagar xuriz,<br />
gorriz eta horiz betheak ziren tokietan. Ailemo bederen ohiko sagardiak mahasti edo phentze gizendurik ikhusten<br />
bagintu! EGAlm 1896, 22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
581
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aita (gral.; Lcc (-ea, det.), Mic 8r, SP, Urt I 17, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; aitxa Vm-gip,<br />
G-azp-nav; aitxe V-ger-m-gip; atta G-goi-to-bet, AN-gip-5vill, L-ain, BN-lab, R-uzt; H; atte V-ger-plem,<br />
G-azp-goi-to, AN-larr-ulz). Ref.: VocPir 153; Bon-Ond 138; A (aita, ata, ate); EI 99; Lrq; Iz ArOñ (áitta),<br />
Als, To (aitta), Ulz (aite), R 297 y 282; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg (aitta); Gte Erd 14 y 54.<br />
1. Padre. "Aitea (V-oroz), el padre" A. "Aité, torri laguntzéra" Iz Ulz. "Áite allegatú zen" Ib. "Áita (sic), xin<br />
bedi kóna, padre, venga acá" Iz R 297.<br />
Tr. General en todas las épocas y dialectos. Aunque los nombres de parentesco no suelen aparecer con artículo<br />
(v. A Morf 448), en textos occidentales es frecuente aitea o aitia refiriéndose a la primera persona de la Trinidad:<br />
así en Capanaga, CatAnz (3), N. de Zubia (ConTAV 5.2.11, 152), Arzadun, Cardaberaz (CatV 22), Moguel (PAb<br />
57), fray Bartolomé (Ic III 280), J. J. Moguel (BasEsc 21), Astarloa (II 206), CatLlo (8), CatBus (53) e Iturzaeta<br />
(Azald 24); se conserva tbn. en textos posteriores, en expresiones como Aitearen egin 'santiguarse', Aitearen<br />
batean, etc. Fuera de esta acepción es bastante escaso, aunque se encuentra Lazarraga, en unos versos navarros<br />
de 1610 (escritos en una variedad occidental), en Capanaga, en Zavala y en Enbeita. Hay Aita (no Aitara) en<br />
textos salacencos (CatSal 26, Samper Mt 11, 27; cf. sin embargo aitara en Esparza ap. EI 100 y EAEL 41). En<br />
Leiçarraga hay vacilación entre formas con acento y sin él (v. por ej. Mt 11, 27: "Nehork eztu ezagutzen Semea<br />
Aiták baizen: ezeta Aita nehork eztu ezagutzen Semeak baizen").<br />
Aita Garcia de Agirri (980). Arzam 90. Casa de Egga Enneco (1028). Ib. 91. Eyta Acenare (1096). Ib. 91.<br />
Aitak bere haur maitia gaztigatu ohi du. E 241. Eta zein da zuetarik aitá, semea ogi eska badakió, harri bat<br />
emanen draukana? Lç Lc 11, 11. Aitak ezkondu ezpanagi, / neurau ni ezkonduko nax sarri. Lazarraga 1190r.<br />
Baegion aiteak erregutu / gau baten arren lagun legiola. Ib. (B) 1154rb. Aita zarra ta betse etena ezta<br />
gerena. "Padre viejo y abarca rota no es deshonra". RS 24. Gero guziok aita orri eragingo diogu (Azpeitia,<br />
1622). TAV 5.2.9, 124. Aita eta ama honra ditzagula. Ber Doc 88v (cf. aitama, aitetama). Bañan aitak nola baitu<br />
gaztigatzen umea, / zeñek behar baitu haren ontasunen iabea. EZ Man I 118. Geure aita propioak baiño<br />
maiteago gaitu geure konzientziak. Ax 424 (V 274). Arako seme prodigoa, aiteak emon eutsan ondasunak galdu<br />
zituzana. Cap 118. Esau presentatu zitzaion bere aitari eskuak zituela illez estaliak. SP Phil 277. Bere aita edo<br />
ama, / abride edo urkho, / adiskidezko bilduma, / badituzke lekhuko. Arg DevB 166. --Josef saintia Jesüs-Kristen<br />
aita deia? --Ez: honek eztü gizon bezala aitarik. Bp I 33. Zakharias bere aitaren izenaz deitzen zuten. ES 158.<br />
Jaiotzen badira aitagandik eta amagandik. OA 26. Apezak edo maistruak edo aitak galde iten diotenean. El 20.<br />
Ezta Jesusen aita baña bai ordekoa. Acto 373. Madarikatua ni sortu ninduen aita, ta erdi ninduen ama. Cb Eg II<br />
106. Hitz eman zion zerbitzaturen zuela haren aita zerbitzatu zuen leihaltasun berarekin. Lg I 313. Han aitak<br />
haurren kontra, haurrak aiten kontra, lagunak lagunen kontra, esposa esposaren kontra daudez. Brtc 147.<br />
Aitoren semiaren bastardak ahatz eztialarik sekülan nor zian aita. Egiat 276. Isaak izandu zan Jakob, beste<br />
izenez Israel zeritzan seme baten aita. Ub 18. Ezin helduz galeretarat / aita bidean hil bazen. Monho 42.<br />
(ss. XIX-XX). Seme on batek egiten ditu aitaren esanak. Mg CO 49. Ator, esaten dio aizpa batak besteari,<br />
ardoz moskor dezagun ta lo egin aitarekin. AA III 382. Nonbait aiteak au iragarri / nai yeuskuan ez besterik.<br />
Zav Fab RIEV 1909, 35. Begiratu duzun bezala Isaak Abraham bere aitaren eskuz sakrifikatua izaitetik. JesBih<br />
461. Euskaldun garbi garbia zan, bada, Tubal; baita beraren aita Jafet. Izt C 5. Ruben seme nagusia Bala bere<br />
aitaren emazteaz lilluratu zan. Lard 46. Aitaren aldetik Garaztarra zen, amaren aldetik Baztandarra. Laph 123.<br />
Jenobebak bere senarrarekin aitaren etxetik joan bear zuen egunean. Arr GB 7. Aita zarra arturik laster<br />
bizkarrean. AB AmaE 292. Aita artzaina zuen. Jnn SBi 84. Portügaleko Erregiaren alhabak zühürtarzün<br />
handirekin gobernatü zian Erresuma, aitak eta anayiak gerla egiten zielarik Türken kontre. Ip Hil 41. Aitak izan<br />
bear dau oso onak, ezkonduak izan bear dau oso onak, semeak izan bear dau oso onak. Itz Azald 199. Hain<br />
barna sarthua ukan dut zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori. JE Bur 10. Zure aita begira balego,<br />
nolako frankezakin tratatzen zaitudan, zer poza artuko lukian! Iraola 107. Aita han zuen, bi hurratsetan, hari<br />
beha. Barb Sup 181. Aitxe, erregiak euskeraz eztakije ala? Kk Ab II 35. Ba-dot atta, ta batta ama, ta anaiarrebak<br />
be. "Padre". Otx 12. Orain ezagutuko dezu nor dan gure aita. ABar Goi 75. Aita batek bazituen bi seme.<br />
Ir YKBiz 384. Ago ixillik, mingain urde orrekin nere aitarik aipatzeke. NEtx Antz 27. Ez dok izango, Joxe!<br />
Semiek makillaka erabilli euren aita? Bilbao IpuiB 55. Etxeaz orhoitzen niz. Aitaz, amaz, anaiaz. JEtchep 75.<br />
Biar, orduan, emen egongo al da zuen aita? Erkiag BatB 63. Gure aita zana bost urte luzean oiean gaxo eta<br />
geienean triste xamar egon bazan ere. Salav 19. Hor bizi izan dira San Frantsesen arbaso zonbait, aitaren<br />
aldetik. Ardoy SFran 48. Etxetik hasiko naiz kontu kontari. Aita xextogintzan aritzen zen. MIH 366.<br />
Gure zeruko Aita baño aitagorik ez dago. EgutAr 14-9-1957 (ap. DRA). Baita Jaungoikoa bere gure Aita<br />
dogu, ta aitarik aiteena. Ibarg Geroko 64 (ap. DRA).<br />
(Ref. a la primera pers. de la Trinidad). Tr. De uso general. [Iesus] unktatu izan dela Aitáz Regetan,<br />
Sakrifikadoretan eta Profetatan. Lç Ins C 2v. Sinistetan dot Iaungoiko Aitagan. Bet 6. Aitak nai duena nai du<br />
Semeak eta Espiritu Sanduak. Ber Doc 103r. O Amudio saindua / zure da ethorkia, / Aita eta Semearen /<br />
baitharik ethorria. EZ Noel 143. Aitea Iaungoikoa da? Cap 27. Glori' aitari, semeari / eta gogo sainduari. O Po<br />
64. Aita duzu, Ama gabe, / Zeruetako glorian. Gç 66. Zelian bere Aitaren aldesküñian delarik Jesüs-Krist. Bp I<br />
35. Espiritu Santua ote da Aita edo Semea? OA 22. Gloria bardina Aiteagaz da Espiritu Santuagaz. Arz 31.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
582
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aitak ni maitatu nauen bezala zaituztet maite. Ch III 30, 6. Sinisten det Aita Jainkoagan; sinisten det Seme<br />
Jainkoagan. Cb Eg III 303. Salbatzailleak, hiltzerakoan, othoitztu zuen bere aita bere burreuen fagoretan. Lg II<br />
280. Zu Aitaren Seme haste gabea. Monho 154. Iru Persona banakak; zeintzuk dira, Aitea, Semea, ta Espiritu<br />
Santua. Añ EL 1 232. Etzerate zuek itzegiten dezuenak, baizik nere Aitaren Espiritua da zuetan itzegiten duana.<br />
AA III 431. Zoiñ Jesüs-Kristek berak ofritzen beitü Jinko aitari. UskLiB 29. Nere Aitak prestatutako kaliza<br />
edango ez det? Lard 444. Jesukristo, bere burua bitimatzat Aita-Jainkoari eskeintzen deraukona. Arb Igand 96.<br />
Baldin Aita ez bada Semea eta Espiritu Santua ez bada Aita edo Semea. Itz Azald 25. --Aita Jaungoikoa ete-da?<br />
--Bai jauna, Aita Jaungoikoa da. KIkV 18. Yesusek esaten zien Yuduai, bera Yainko zala, aitarekin berdin. Ir<br />
YKBiz 107. Aitak Ni igorri nauen bezala, Nik igortzen zaituztet! Zerb IxtS 92. Madarikatzen Aitaren eta<br />
Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean. Zerb Azk 17. Aitak, Seme laztana, / mende-buruetan, / giza-jantziz<br />
ekusan. Gand Elorri 133. Irugarren or zatoz, / Espiritu Santu, / Aitaren ta Semearen / maitasun umatu. NEtx<br />
LBB 280. Zure Aitaren eskuetarik / badut kargu bat ukana. Xa Odol 265.<br />
(Ref. a Dios). Guziék Aita bat dugunaz geroz, eta elkharren haurride garenaz geroz. Lç Ins E 4v. --<br />
Zergatik deitzen duzu Iainkoa gure aita? --Zeren hura baita gure aita egiazkoa, bataz zeren hark kreatu eta<br />
munduan ezarri baikaitu. Mat 77. Aita misekordias beterik dagoanak. Ber Trat 94r. Ene Iainkoa! Ene Aita! Harb<br />
368. Iaungoiko omnipotente geure aitagaz. Cap 35. Gure Aita, zeiña baitzare zeruetan. Gç 37. O aita saintia,<br />
zük hala eragin düzü. Mst III 50, 3. O nere Jaun amoroso ta miserikordiazko Aita! Cb CatV 91. Oroi zaitez,<br />
Aita, zure Seme maite ta gure anai Jesusek esan zizunaz. Mb IArg I 336. Galdu dut ene Aita maitagarria. Brtc<br />
152. Nora, ezpada Zeugana, neure Aita, Egille ta Ongille maitea? Añ EL 1 146. Egiazko zoriona gure Aitaren<br />
erreinuan dagoan ezkero. Gco I 410. Jainko gure Aitaren alderat. Jaur 136. Ai nere Jesus ona! ai nere aita, eta<br />
aitarik hoberena! Dv LEd 83. Zure Aita, zure Jaun eta zure Juezaren aurrean. Arr May 84. Ikusirik eskatutera<br />
goazan gure Aita dala zeruetako erregea. Itz Azald 68. Zuregana gatoz gaur / Aita biotz-bera. Jaukol Biozk 104.<br />
Gurekin iñoiz eztala aiztuko / Urtzi, euzkotarren Aita. Enb 183. Zu, arean, Aita urrikaltsu, poztenago zera<br />
damudun bakarraz, damu-bearrik ez duten larogeita emeretzi zintzoz baiño. Or Aitork 188.<br />
Protector, amparador. Probeen aitea da (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 120. Populuaren aita arthaduria.<br />
ES 145. Atoz pobreen aita; atoz doaie emallea. Cb Eg III 304. Erromesen aitak billakatzen direlarik. Mih 84.<br />
Behardüner emaile, eskelen aita izaiteko. Egiat 265. Pobreen aita errukiorra. JJMg BasEsc 217. Ona guztion<br />
aita / gure Meltxor jauna. Echag 43. Sen Grat aita anhitz maitia. UskLiB 142 (cf. SGrat 26: Sancte Grate Pater<br />
amantissime). Ene haur maleruser aita jar zakitze. Etch 148. Hanbat beharren aita, Karteron barbera. Hb Esk<br />
150. Oh zu, alargun eta umezurtzen aita. Arr GB 37. Burzagitza Nagusia herritar guztien aita maitakorra da.<br />
Arti Tobera 265.<br />
2. (Pl.). "Aitak, [...] les ayeux" H. Lehenagoko Aita Israeliták. Lç Adv *** 2r. Gure aitei minzatu zaien<br />
bezala, Abrahami eta haren haziari iagoitikotz. Lç Lc 1, 55 (He, Oteiza aita; Dv, Ol, IBe arbaso, Brunet, Or,<br />
Ker, IBk guraso). Eta nihor iautsten ezta Aiten Linbo hartara. EZ Man I 129. Nola egin baitzituzten behiala<br />
zuenak, Sinaiko desertuan aita bihotz gogorrek. EZ Eliç 170. Egun hau aspaldi zuten / gure Aitek desiratu. Gç<br />
65. Gure lenbiziko aitenganik heredaturik. El 82. Zer egin duten aitek hemen egoteko, / bere sor lekhu maiten<br />
harmez beiratzeko. Hb Esk 4. Ene aiten egoitza utziz geroz. Laph 147. Goratu daian zure izen añ santua, [...] /<br />
gure lenengo Aitak beti ondratua. AB AmaE 27. Neskanegüna deithürik izan da gure leheneko aitez. Ip Hil 4. --<br />
Zoin eskualdetan egon ziren lehenik Izraeldarrak kaptibo? --Ejiptoan; gosete batez heien aitak harat joanik.<br />
CatJauf 33. Gure aitak mana yan zuten basa-bazterrean. Ir YKBiz 217. Maiz duzu edan Aitek garraitu etsaien<br />
odol gorria. Iratz 46. Hedatu duzu aiten fedea. Ardoy SFran 357.<br />
v. tbn. Elzb Po 199. Ox 161. Etcham 43. Mde Pr 291.<br />
(Sing.). Antepasado; patriarca. Eta eztezazuela presumi zeurok baithan erraitera, Abraham dugu aita; ezen<br />
badiotsuet Iainkoak harri hautarik ere Abrahami haur suszita ahal diezakeola. Lç Mt 3, 9 (He, TB, Dv, Ur, Ur<br />
(V), Ip, Echn, Hual, Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk aita; Arriand attalen). Adam gure lehenbiziko Aitaren<br />
bekatua dela kausa. Mat 161. Aita Adan eta Eva ganik. Ber Doc 167v. Iongoinkoren semea / iautsiko da lurrera,<br />
/ aita Adam eta haren / kastaren libratzera. EZ Noel 33. Adan gure leelengo aitak pekatu eginagaz. Cap 31.<br />
Adam lehenbiziko gizona eta gure aita ez jeusetarik egin edo kreatu. ES 86. Pekatu mortal batek Adan gure Aita<br />
bere ondorengo guziakin Paraisutik bota zuen. Cb Eg II 170. Yakob gure aitak ere ithurri huntako uretik eman<br />
daroku: ez bide duzu hark baino bothere gehiago. Lg II 136. Jendeen aita izango dana, eta erregeak bere<br />
odolean izango dituena. Lard 18. Nun dira bada, Tubal gure aita, / zure ondorengo garbiak? AB AmaE 4. Adam<br />
gure lehen Aitaren bekhatuaren ondorioz. CatJauf 40. Dena su, dena ximist da tanpez agertu / Aitor, Euskaldun<br />
Aita, Larrungo gainean. Iratz 39. Gure aita Dabid hil zen eta hobiratua izan zen. IBk Act 2, 29 (Dv Dabid<br />
patriarka, Ol Dabid gure arbasoa, Ker Dabid erri-gurasoa, IBe Dabid aitalehena).<br />
v. tbn. (ref. a Adán): Harb 135bis. Ax 417 (V 270). SP Phil 393. OA 64. El 38. Brtc 83. Gco II 71. CatLuz 22.<br />
Dv Lab 10. Arr May 73. UNLilia 14. MIH 192. (Ref. a Abraham): Hm 105. Ir YKBiz 324.<br />
3. Padre, creador. Ezen gezurti da [deabrua] eta gezurraren aita. Lç Io 8, 44 (He, LE, TB, Dv, EvS, Ol, Or,<br />
Ker, IBk, IBe aita). Diabruba da guzurraren aita, lelengo guzurra esan ebalako. fB Ic II 174. Argiaren aita eta /<br />
bertsolariena / Apolo zan Olinpon / iaunik galantena. Azc PB 293. Trobadorean aita, / Parnasoko argia. Ib. 225<br />
(se refiere a García Gutiérrez). Zorretan nago, / txirorik nago, / baña ogasun / Aitea / Belen urira / datorkigu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
583
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gaur. Enb 94. Euskeraren aita Aitor izan uan ba? Lab EEguna 86. Yaun orail eder [Eguzki], legorteen aita. Ldi<br />
BB 110. Oraingo jakintzaren aita dugun Descartes. Vill Jaink 310. Aita baten seme izanik, badute elkarren<br />
eitea, baina ez dira berdinak [bi nobelak]. MIH 334. [Soroa da] euskal teatro berriaren aita. MEIG III 52.<br />
Einstein lekuko, oraingo bonben aita delakoa. MEIG I 195.<br />
4. (Lh). Tratamiento dado a los religiosos.<br />
Tr. De uso general.<br />
Aita Materra San Franziskoren Ordenako fraide eta Reuleko gardianak egin duen Dotrina Kristiana. In Mat<br />
XIX. Aita Domingo Soto, doktor handi hari, iarraiki nahi natzaika. Ax 583s (V 375). Aita Trino juan zan bere<br />
probinziara (1655). ConTAV 5.2.9, 129. Casiano aita zaharrak eskiributan ezarri duen hitz bat. SP Phil 260. Ez<br />
kanbia aita kofesora. Tt Onsa 173. Aita Haranburu, Aita Serafikoaren ordenakoa. ES 157. Aita konfesore orri.<br />
El 18. Aita, jatxi zaite ortik, etzaitugu aditzen. Lar Cor 286. Ara zen Jesusen Konpañiko aita bat. Mb IArg II<br />
302. Eta bakizu nos asi zinian orrela pekatu egitera? Bai aita, urtebete... Zuzaeta 46. Aita frai Pedro Antonio<br />
Añibarrok birau dau Bizkaiko euskerara. Mg CO 294. Karmesetako Aiten Elizan sarthu zen. MarIl 97. Zeñaren<br />
aipamena egiten daben Aita Henaok. Izt C 468. Zure mezua eginen dut beraz, aita Iñazio. Laph 249.<br />
Benedikzionia Aphezari galthatü, erraiten delarik: Ene Aita, benedika nezazü. CatS 88. --Eta orduan piztuko<br />
dira hil guziak? --Bai, aita. Legaz 17. Aita on arrek kongregazioan artu. Arr May 168. Aita Joseph, kapuxina.<br />
Elsb Fram 168. Basamortuko aita bateri itandu eutsen. Itz Azald 76. Aita Astetek laburrago erantzuten du. Inza<br />
Azalp 99. Aietako batek esaten dio Santa Cruzi: "Aita, nerau noa nere gisa". Or SCruz 138. Euren zuzentzalea /<br />
zan Aita Lakuntza. Enb 32. Hemengo aita jesuisten erakaspenen aditzera. JE Ber 60. Aita Donostiren abesti au.<br />
NEtx Antz 70. Loiolako aitaren batek esamiñatu zuan mutilla. In Goñi 10. Aita Antonio Pérez Goyena,<br />
Iosulagundikoa. Alzola Atalak 105. Belaunika ziten zure aita erretoraren oinetan. "Votre Père curé". Ardoy<br />
SFran 335. Azkeneko lan hau aita Mokoroak aspaldi egin zuen. MIH 85.<br />
5. Padre fundador. Ikhas bezate gure aita san Franzes serafikoak hirur ordena bere erregelekin fundatu<br />
dituela. Harb 414. Gure Aita Franzisko maiz juaten zan Santiagoren obira. Bv AsL 128. San Benoat gure Aita<br />
loriosak atseginekin hartu zuen [...] haur gaztea. Jnn SBi 104. Gure aita Asistar Frantzisko deunak onela zion.<br />
Inza Azalp 152. Horrelakoxea zen gure Aita San Frantzisko. MEIG I 62. Amaseigarren mende edo eunkian<br />
sortuak dira [aurkalariak]. Beren lenengo aitta izan zan Martin Lutero. Inza Azalp 94. Jelkiden aita Sabin ixan<br />
zan. Enb 121. Horra protestanten lehen bi aitak. Zerb IxtS 107.<br />
6. Padre (de la Iglesia). v. ELIZAKO AITA. Bizitze Izpiritualeko aitek ongian finkatu ta seindutasunean<br />
aitzinatu nahi direnei handizki gomendatzen diote. Dh 62s. Mende guzietako Aitak bat dire, errateko Eliza ez<br />
ditekela engana. Hb Egia 113.<br />
7. (G-azp-to, AN, L-sar, Ae, Sal; atta AN-gip; H (G)). Ref.: Echaide Nav 324-325; EAEL 43. "Les parents,<br />
père et mère, los padres (esp.)" H. --Zuin dira Jinkuak kreatü dütian lehen Gizun eta Emaztia? --Adam eta<br />
Eva ziren gure lehen Aitak. CatS 22 (v. en un contexto similar, gurasoak en Añ LoraS 186, AA II 129, fB Ic III<br />
321 e Itz Azald 32, burhasoak en CatJauf 32 y Zerb IxtS 114, burrasoak en Etcham 206).<br />
8. Prior, padre superior. Bein batian galdetu zion Santuari Pazifikok: "Aita, zer iduritzen zaio bere<br />
buruaz?". Bv AsL 107. Emok hunako eskutiz hau, eskutik-eskura, fraiden aita edo yeneralari. Elzb PAd 81.<br />
9. Macho (de animales). "En Lekeitio se usa aitea para designar el padre de los pajarillos" A. Nola dein<br />
izena aitek, arraza bakotxarenak [...], nola erraiten zabein enbrer gora isatan drenian, eta [...] umer nola<br />
erraiten zabein. Mdg 149. Aretxerik aretxera salto, / bost txorikuma sinco, / aitearekin amearekin siete, /<br />
abidxearekin ocho (V-ger). A EY IV 318.<br />
"Lucano ciervo [...], los chicos de Ondárroa llaman a este insecto aita" Labayru Hist I 563.<br />
10. "Aitta [...], el suegro" Iz To.<br />
11. (Interj.). v. AITAREN. Aitea! Non il dozu orrenbeste txori! "¡Qué barbaridad!". Zam Man 2.<br />
- AITA AINTZATAKO. "Padre putativo, aita ustekoa, aintzatakoa" Lar y Añ.<br />
- AITA-AITONA. (Pl.). Padre y abuelo(s). Ah, su eder zori oneko nere illtegi ta obia, ta nere ait-aitonen obi<br />
ta illtegi izandu ziñana. Mb IArg I 143.<br />
- AITA-ALABA (Aq 248; aitalhabak S ap. Lh). (Pl.). Padre e hija(s). Eta aita alabak apostoluaren ganat<br />
badohatzi. Laph 217s. Alabak bi egun arto yorran, aita alabak egun bana. HerVal 255. Zenbat aldiz ez gira<br />
izan, gu biak, aitalabak elgarrekin. HU Aurp 184. An egon ziran aita-alabak zeintzuk ziran ondo iakinda gero.<br />
Ag AL 53. Urrengo domekan, Dari-ren etxera bazkaldutera joateko, berbatuta lotu zirean aitta-alabak. Echta<br />
Jos 317. Aita-alabak etxera biralduaz. Goñi 42. Aita-alabak beraz? Lab EEguna 102. Bein Zeanuriti Bilbora<br />
aita-alabak gatzetan yoan ziran. A EY II 367. Ogei egun barru, aita-alabak beren gaztelua utzi ta Salegiren<br />
arroztegira joan ziran. Etxde AlosT 56. Aitona ta aita-alabak apaltzen ari ziran sukaldean. Ugalde Iltz 37.<br />
(Forma sing.). Orok ulertu zuten aita-alabaren ixiltasuna ez-jakiñaren agindu ikaragarria zela. Etxde JJ<br />
254.<br />
- AITA-AMA. (Pl.). v. aitama.<br />
- AITA HANDI (BN-mix, S; Dv (BN-baig); aitahaundi S; aitaundi BN-baig). Ref.: Bon; A (aitahaundi); Lh; EI<br />
351s. a) Abuelo. Ezta hil Tristand d' Urtubie eta Clemant de Moneins, zure aita eta aita handien memoria. Tt<br />
Onsa 4. Antepasado. Behar beno handios izan nahiz, ikherterazi dü gorderik zagoana; ta nor zütien aita<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
584
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
handiak jakinerazten. Egiat 262.<br />
b) "Aita-aundia (G), una clase de castaña" A.<br />
- AITA AURREN. v. aitaurren.<br />
- AITA BESOETAKO (V, G; Aq 157 (G), Añ, vEys, H). Ref.: A; Etxba Eib. Padrino de bautismo. Beriala<br />
prestau ziran bautismorako billaturik exenplu ta doktriña oneko Aita-besuetakuak. JJMg BasEsc 22. Aita<br />
besuetakoak izan biar dira euren seme pontakuen zainzaile. Astar I 135. Etxe bautismua emoteko seinari, ez da<br />
biar, ez aita besuetakorik, ez ama besuetakorik. fB Ic III 41. Aita besoetako, / Don Pedro laztana, / nire pozatsegina<br />
/ bazentoz gugana! Azc PB 100. Aiton-amandre biak jetxi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren<br />
aitabitxi (aita ponteko, aitabesuetako = padrino) bezela. Ag G 70. Eskolatik kanpo ez zuen Theresak aita<br />
besoetakoaz beste inor ikusiko. Mde HaurB 46. Abadeak diardue ointxe Maintonen llobeari mun emoten;<br />
onen urrengo aita-besoetakoak dira. Zam RIEV 1907, 427 (se refiere a los padrinos de un misacantano).<br />
- AITA BETIEREKO (beth- H). Padre Eterno. Aita bethierekoa, / semea ere orobat, / spiritu sakratua / hura<br />
ere orobat. EZ Eliç 127. Aita bethierekoa / zeren baitzara segur. Hm 74. Elizak nahi dü [...] Aita bethierekoa<br />
othoi dezagün. Bp I 142. Aita bethierekoa, artzainetako Artzain soberanoa! Brtc 25 (tbn. en MarIl 53 y Arb<br />
Igand 199). Trinitateko bigarren presuna, Aita bethierekoa bezala Jainko dena. DvHtoy Io 1, 1n.<br />
- AITA BETIKO, BETIKO AITA. Padre Eterno. [Jesusek] hau erakutsiko ziela berak berez Aita<br />
betikoagandik igorriko zien Espiritu Santuz. Mb IArg I 348. Bekatuz aserretu genuen Betiko Aita palakatzeko.<br />
Ib. 150. O Aita betikoa! Begira Zeure Seme maitea bost milla azoteaz zatiturik. Añ EL 1 104. An zebiltzala gora<br />
beera Aingeruak, eta goieneko mallan Aita betikoa. AA I 533. Altara gainian guztioen osasuna gaiti Aita<br />
betikuari bildots garbija eskintzen deutseenak. fB Olg 170. Semea gizon egin zan unetik zegoan Aita Betikoari<br />
eskeñia. Lard 368 (479 betiko aita). Betiko Aitak asarraturik itxi ziola zerua. Zab Gabon 43 (105 aita betiko).<br />
Lauda dezagun gure Aita Betikua. Bv AsL 184. Bere Aita Betikoak prestau eutsan kalizea. Itz Azald 201. Aita<br />
Betikoak nola utzi zezaken bere seme gaitzik gabea alakoak eramaten? Inza Azalp 65.<br />
v. tbn. Astar II 215. ArgiDL 66.<br />
- AITA BURUZAGI. Padre superior. O asko fraide deboten / aita buruzagia, / zure orenen entzuteko / har<br />
ezazu astia. EZ Noel 152. Anaia maitea, ihardesten dio Franzizkanoak, ni deusere ez naiz hemen; Aita<br />
Buruzagiari behar diozu galde hori egin. Laph 61. Bere botuak Aita Buruzagiaren eskutean egin behar<br />
zitueneko. Ardoy SFran 143.<br />
- AITA DEUN, AITA DONE. Papa, Santo Padre. Atta deuna se emplea en V-arrig sg. EI 331 (en dos<br />
testimonios muy dudosos). Cf. Inza Azalp 155: "Asistar Frantzisko gure Aita Deunak" 'nuestro santo padre<br />
(fundador)'. v. AITA SANTU. Aita Donea edo Santua Burutzat dauken sinizmendunen batzakuntsea. A Cat<br />
15. Sergio Aita Donearen (Santuaren) da beste batzuen liburuetatik atera leike zeiñ zarra dan Mariaren<br />
iaioteguna ospatutea. Ag AL 109. Erromako Aita Doneak alan gura ebalako. Ag Kr 215. Trentoko Batzar ta<br />
Erromako Aita-Deunen agintzak. JBDei 1919, 292. Eskarrak baita amargarren Pi / Erromako Aita Deunari.<br />
Enb 33.<br />
- AITA-ERAILE. Matador de su padre. Gizon aita-eraille ta lizuna. Zait Sof 133.<br />
- AITA-ERRAIN. "Aittaerranak, el suegro y la nuera" Iz ArOñ.<br />
- AITA ESPIRITUAL, A. IZPIRITUAL. Padre espiritual, director espiritual. Konfesetan natxako Iaungoiko<br />
gustiz poderosoari [...] eta zuri aita espiritual orri. Bet 12. Bai aita spiritual / zu halaber neurea. EZ Eliç 38.<br />
Aita espiritual zuhurrak errazki konpli araziko deraue eskas hura. SP Phil 541. Bere aita espiritualen<br />
gidamentietan. Bp I 115. Goanen da berehala bere Aita izpirituala gana, yakitera zer egiñen duen, eta hersten<br />
duen etsaiaren kontra hari armak galdegitera. He Gudu 163. --Nor dira gure Izpiritu edo Animen Aita<br />
espiritualak? --Obispoak, Sazerdoteak ta Zerurako bidea erakusten diguen guziak. Ub 178.<br />
v. tbn. Harb 10. Tt Onsa 178. FPrS 9. OA 172. Cb CatV 87. CatLlo 89. CatB 12. UskLiB 14. Aita izpiritual:<br />
CatLuz 4.<br />
- AITA ESPIRITUKO, ESPIRITUKO AITA. Padre espiritual. Leon izan zan Santuaren aita espiritukua eta<br />
denbora berian sekretariua. Bv AsL 82. Franzisko aurkeztu zanian bere espirituko aitaren aurrian. Ib. 48.<br />
- AITA ETA AMA. (Pl.). v. aitetama.<br />
- AITA ETA AMAGINARREBA. v. aitamaginarreba.<br />
- AITA ETERNAL. Padre Eterno. v. AITA ETERNO.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional.<br />
Iainko Iaun, Aita eternal eta bothere guzitakoa. Lç Ins A 1r. Aita eternalaren Zu / bethi zare kidea, / Espiritu<br />
Sainduaren / bethi ere parea. EZ Noel 61. Aita Eternala nork egin du? Arg DevB 238. Zaren beraz laudatua eta<br />
lorifikatua o Jesus aita eternalaren zuhurtzia. Ch III 21, 7. Aita eternalak ederretsi zuen bere seme<br />
adoragarriaren bihotzeko humiltasuna. Lg II 128. Aita bat [badu Jesu Kristok], Jainko bezala, zein baita Aita<br />
eternala. CatLuz 31. Aita Eternalak sakrifikatzen zuela bere Seme bakharra. Jnn SBi 44. Ahuspez emaiten da<br />
Aita Eternalaren aintzinean. Barb Sup 133.<br />
v. tbn. Mat 212. Harb 1. Hm 199. SP Phil 547. Tt Onsa 166. Gç 37. CatLan 7. Xarlem 1232. Monho 152.<br />
UskLiB 48. Dv LEd 149. Arb Igand 92. UNLilia 6.<br />
- AITA ETERNO. Padre Eterno. Cf. LexBi: "El intestino más grande [del cerdo], al que llamaban aiteterno,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
585
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
como a la morcilla con él confeccionada". v. AITA ETERNAL.<br />
Tr. Al Norte sólo se encuentra en Etcheberri de Ziburu.<br />
Aita eternoari. Ber Trat 18r. Barkha hunen burgesa duk ene Aita eternoa. EZ Man I 30. Aita Eternoaren alde<br />
eskoatati. VJ 7. Etorriko zela Jesus beraren izenean ta Ait eternoak igorri ta Espiritu Santu konsolari ezin obea.<br />
Mb IArg I 355. Zugan aragiz yantziko zala / Ait'eternoaren Semea. Añ EL 2 231. Aita-Eternoari eskerrak eman<br />
ziozkan. Lard 440. Aita Eternoak eman zidan eskubidea, kartzelan sartzeko besteren gauza jabearen<br />
borondatearen kontra artzen zuena. Urruz Zer 63. Ait'eternoak zeru-lurrak behialako big band hartan sortu<br />
zituen antzera. MEIG V 111.<br />
v. tbn. CatAnz 2. OA 36. SermAN 1r. Cb Eg II 80. Ub 130. Mg CO 97. Gco I 461. JJMg BasEsc 64. Astar II 275.<br />
CatLlo 23. CatB 28. CatBus 45. Xe 203. Ud 90. Arrantz 156. Tx B I 203. Balad 220. Ait eterno: Ub 202. Arr GB<br />
137.<br />
- AITA ETXEKO. "Padre de familia, aita etxekoa" Lar y Añ.<br />
- AITA FAMILIAKO, FAMILIAKO AITA. Padre de familia. v. aitafamilia. Balaki aita familiako batek<br />
ohoiña gauaz zer orenez jin ladin. Tt Onsa 57. Zeruetako erresuma konparatzen da familiako aita batekien. He<br />
Mt 20, 1 (Samper familiako aita, TB, SalabBN, Echn aita familiako; Lç aitafamilia, Hual familiazko aita, Dv,<br />
Ur, Ip, Ol, Arriand, IBk etxeko jaun, Or etxe-jaun, Ker etxagun). Egin behar zutela familako aita batek bezala<br />
zeina erne bailagoke balaki zer mugaz edo zein gauez ethorri gogo duten ohoinek. Lg II 186. Familiako aita<br />
onak egin zuen bezala / sofritu nahi ez badu bere landan iraka. Monho 48. Famillako aita [...] / trankil lotara<br />
goatea / duk enganio tristea. Gy 283. Familiako aita prestu bat. Elzb PAd 52. [Ostatuan] daudezila gizon gazte<br />
langileak, aita familiako zaharrak, oro baltsan. HU Zez 26s. Aita familiakoari doako etxean egoitea, bere lanetik<br />
ez dadien aldara. JE Bur 171. Beharrik zen Oxalde aita familiako. Ox 199. Hala egon beharrak ziren hirur<br />
mendez, aita-familiakoek erranak familian eginez. Zerb IxtS 44. Lotuak ziren, gizonki eta girxtinoki, beren aita<br />
familiako eginbideeri. "Leur devoir de père de famille". Ardoy SFran 106.<br />
- AITA FAMILIAZKO, FAMILIAZKO AITA. Padre de familia. Aita familiazkoak emaiten badu auharia. Tt<br />
Arima 74. Aita familiazko bati bezala / orok deizügü so eginen. Abraham 312. Zeurien reinua urdu baita<br />
familiazko aita bati. Hual Mt 20, 1 (He familiako aita).<br />
- AITA GOIKO, GOIKO AITA. Dios padre. Aita Goikuak laztan gurenaz / besarkatuko gaituzan arte. Enb<br />
144. Autortu eta bake onian / jarri zan goiko aitiaz. Ib. 83. Nuan Goiko Aitaren erruki-altzora. Laux BBa 66.<br />
Aita Goikoa, zuk bai dakizu / parkatzen damutuari. BEnb NereA 259.<br />
- AITA-HILTZAILE. "(Hb), parricide" Lh. Bizi naizeño oiek yasango zetikat, ire oroia tinkatuz, aita-iltzalle<br />
ori! Zait Sof 144.<br />
- AITA-LEKUKO (lekh- BN-mix-baig, Sal ap. A; Dv). "Celui qui, dans un mariage ou autre acte public,<br />
remplace le père absent" Dv. "Tutor, el que reemplaza al padre, en la familia o en un acto público" A. v.<br />
aitaorde. --Etzen beraz Jesü-Kristoren Aita Sein Josef? --Ez, xoilki zen haren Aita leküko. CatLan 8 ( v. tbn.<br />
37).<br />
- AITA MEZA ENTZUTEKO. "(G-to), padrino de boda" A.<br />
- AITA-MUSU IZAN (aitta-mosu izan V-gip ap. Elexp Berg, s.v. mosu). Parecerse al padre.<br />
- AITA NAGUSI (Lar, Añ A, Izt 3v, Dv (G), H; aita-nausi G ap. A). a) "Abuelo" A (s.v. aitaita).<br />
b) (Tras Erromako). Papa, Santo Padre. Erromako Aita Nagusia, lurrean Kristoen Bikarioa. Cb CatV 28.<br />
Erromako Aita nagusia, lurrean Kristoren ordekoa. CatBus 17.<br />
c) Patriarca. Aita-Nagusien Erregiña. "Regina Patriarcharum". ArgiDL 115.<br />
d) Padre prior, superior. Prantziskotarrak Frías-en (Burgos) zuten komentuan [Añibarro] Aita-Nagusi izana<br />
zela ba-dakigu. Etxde 16 Seme 11. Biaramonean, aita-nagusiak bere aintzinera deitu eta erritan egin zion bere<br />
jokabide itxusiagatik. Etxde JJ 18. Bogotako Jesuiten Aita Nagusiek Aita Ozerinjauregigaiti ona zer esan oan.<br />
Akes Ipiñ 9.<br />
- AITA PONTEKO (V, G; Lcc, Lar, Dv (G), H; aita pontako Añ; aita pondako V-ger; aita punteko V;<br />
a(i)ttapunteko G-nav, AN-larr-araq; aitapuntako V-gip, G-nav; VocZeg 288). Ref.: A (aita besoetako, aitaponteko);<br />
Ond Bac (aita-puntako); Iz ArOñ (aittápuntako), UrrAnz (aittapuntakúa), Als (aitapuntaku); Echaide<br />
Nav 217; Elexp Berg (aitta puntako); Gte Erd 59. Padrino de bautismo. "Compadre" Lcc. "Padrino del<br />
baptizado" Lar. "Nere aittapuntako, Idurixoko Xanti" Elexp Berg. v. aitaponte, aitabitxi, apaidin. Aita<br />
pontekoak aurra besoetan artu. Cb Just 82. Aurrak ezin agindu zezakean au berez, eta orregatik aurraren lekuan<br />
jartzen dira aita ta ama pontekoak. AA I 80 (cf. aitama pontekoak s.v. aitama). Artzen du aita edo ama<br />
pontekoak (edo bestela Elizara ekarri duanak) aurra. Ib. 82. Emotia bateatuten danari aita besuetako edo<br />
pontakuak. Astar I 135. Eztago aitari eta aita pontekoari beren eginkizunak adirazteko apaiz bat. Arr GB 23. Eta<br />
aita-ponteko izatez landara, erregalatu zion aurrari urre-pillo galanta. Zab Gabon 80. Zer diraustazu<br />
aitapontekoen gañean? Itz Azald 130. Aiton-amandre biak jetxi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren<br />
aitabitxi (aita ponteko, aitabesuetako = padrino) bezela. Ag G 70. Osaba Juan Jose, nere aitapunteko biotzekoa.<br />
Loram 191s. Nere aita-pontekoa ere bera zan. BasoM 21.<br />
(Lcc; aittapuntako V-gip ap. Iz ArOñ). "Padrino de boda" Lcc.<br />
"Protector, padrino. Gerrara be, aitta puntakuak zeuzkenak, joan barik gelditzen zittuan" Elexp Berg. "Bixkor<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
586
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
urten dau kartzelatik. Aitta puntako onak izango zittuan" Ib. Ala neuzkan nere lan batzuek, noiz argitalduko<br />
zai. Aita ponteko bat bear zuten nere lanok. NEtx LBB 7.<br />
- AITA PONTENDEGIKO. "Padrino de pila, aita pontendegikoa" Mic 8r.<br />
- AITAREN (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) (Interj.). "Aittiaren!, interj. de asombro" Etxba Eib.<br />
"Aittiaren! Ori be badogu? Ezta egixa izango orraittio" Elexp Berg. Aitiaren! Au da emakumiaren<br />
lotsabakua! Kk Ab I 69. Aitxiaren! Zelako gauzek entzuten die gero! Ort Oroig 41. Aitaren!... Zein ederra<br />
zegoen, ointxoak iturriko ur garbian beratuz. Or Mi 50. Attearen; an sartzerik otu be egittia bakandereari! Otx<br />
88.<br />
Aitaren eta Semearen! Zer esaten du, Don Jose?Apaol 88. Iesus! Aitearen, Semearen... --esan eban<br />
Riktrudisek--. Zer dakark, Lope, euk onaiño? Ag AL 128. Aitaren, Semearen!... Au ere entzun bear genduan! Ag<br />
G 338. Eta, Aitearen, Semearen eta Espiritu Sant... Baña zer? Zer jazo ete yakon gero Petronilatxu gureari?<br />
Bilbao IpuiB 259. Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren! Jesus milla bider! Deabrua dabil, iñolaz ere,<br />
gure elizan. NEtx LBB 171.<br />
v. tbn. A Ardi 33. JAIraz Bizia 98. Aitearen ta semearen: Zam Man 2.<br />
b) (Sust.). Acto de santiguarse. Kristiñauak egiten daben Aitearen edo kurutze ori bere ez neban egiñ maia<br />
bedinkatutean. Ag AL 39. Amaika "Aitaren" eder artuaz kolkoan. Or Eus 250. Sori-egunez ere mâstian / oroitzen<br />
ziran aldiko, / lênen alea "Aitaren"ekin / Zimurriok zun asiko. Ib. 383. Dir-dir-aldiro "Aitaren"-entzat / eskuiña<br />
nai du jaberik... "Para santiguarse". Ib. 266. Pilpilka ikusten dut, oi ene anaia, / hil gabe egin duzun "Aitaren"<br />
nasaia. Iratz 87. Atzetik deabrua balute baiño "Aitaren" ugariago egiñaz. Berron Kijote 102.<br />
- AITAREN BATEAN. En un santiamén, rápidamente. "Aittiaren batian, con rapidez. Gaurko lapikuekin<br />
aittiaren batian gertatzen da jatordua" Elexp Berg. "Gure mutikuak aittiaren batian eittu gaur deberiak" Ib. Cf.<br />
Ag Kr 171: "Aitaren semearen esan orduko", Ag G 154: "Aitaren egiten dan baño ariñago". Asi zaitez joten<br />
edozein eresi-tresna ta aitearen baten ipiñikozu kale guztiya jentez beterik. Kk Ab II 124. Aitiaren baten ekarri<br />
ebezan ondora ebakuntzarako tresnak. Ib. 47. Aitaren baten bizirik / danok errian agiri. SMitx Aranz 223.<br />
Kapadozia, Jerusalen eta Damasko aitiaren baten artu ebazan. EgutAr 1956 (ap. DRA). Etxeko maillak aitearen<br />
batean igon zituan. Erkiag Arran 59. Baiña saguaren arrapaladea libre ikusi zanean! Aitaren baten sartzen da<br />
zuloan. EgutAr 5-11-1959 (ap. DRA).<br />
- AITAREN EGIN (V-gip, G-azp-to, B; Izt 108v; aitearen e. V, G; Añ; aitien e. V-arr-gip; aitearena e. V-gip;<br />
Añ). Ref.: A (aitea); AEF 1924, 48; Iz ArOñ (áitta); Etxba Eib; Elexp Berg. Santiguarse. "Signarse",<br />
"santiguarse" Añ. "Aittiaren egiñ, hacer el signo de la cruz, santiguarse" Etxba Eib. "Aittiarena eiñ biar dala" Ib.<br />
Zer da santiguatzea edo Aitaren egitea? Añ CatAN 12. Joxe-Mari, "Aitaren" egiñik, asi zan maiko orazio edo<br />
otoitzak esaten. Etxeg EE 1885b, 314. Zeñatutea eta Aitearen egitea. Itz Azald 9. Aitearen egi euen arritute,<br />
Izekotxuk esan euenean nik eneuela ordurarte eskolan oinik imini. A BGuzur 123. Belauniko, Aitaren egiñaz,<br />
negarrez ikusten dute. Ag G 327. Era bitan egiten dau kristiñauak gurutzea deritxon ezaugarri au: bata<br />
"Gurutze santuaren" egiñaz eta "Aitearen" egiñaz bestea. KIkV 6. "Aitaren" egitea, eskuiko beatzez gurutze bat<br />
egitea da. KIkG 4. Elizan sartzean Aittaren egiteko. Inza Azalp 125. Pernando, gaizki ari zera: egizu berriro<br />
Aitaren. Muj PAm 50. Mutilletatik batak, Aitiaren eginda, azkatu eutsan muzturra zaragiari. Kk Ab II 40.<br />
Estadu txarrik ekusi gabe / egin dezagun Aitaren. Auspoa 79-80-81, 114. "Aitaren" egin, eta / yo dezadan<br />
murkil. Ldi BB 6. Aitasok xutiturik, "Aitaren" eginez, / Su ondotik diola: Haurrak, has otoitza. Iratz 131. Aitaren<br />
egin ondoren, atera zen zuzen-zuzen. Etxde JJ 205. Aitearen egin dau Nikanor-ek, aspaldion orrelako gauza<br />
santu-usaiñekoetatik urrun erabilli arren bere bizimodua. Erkiag BatB 162. Alegere pasau ziran andik, Aitaren<br />
egin barik. Alzola Atalak 38. Aitaren egitera zijoan andrea. NEtx LBB 178.<br />
v. tbn. Urruz Zer 57. ABar Goi 53. A EY I 83. Osk Kurl 55. Berron Kijote 73.<br />
Goizean Aitarenik ez al dek egin, motel? NEtx Nola 32.<br />
- AITAREN EGIN ORDUKO (aittiaren eiñ orduko V-gip ap. Elexp Berg). En un santiamén, rápidamente. <br />
Aitaren egin orduko ezkutatu zitzatan. Ag G 97. Nik Aitearen egin orduko utsituten dot pitxarra. Zam Man 2.<br />
Joaten omen dira betik gora, zzzzzsit! "Aitaren" egin orduko. A Ardi 39. Mutikoak igesari emon eutsen aitearen<br />
egin orduko. Erkiag Arran 56.<br />
- AITAREN SEME. a) "Gu aitaren semeak gara (V, msOch), no tenemos un céntimo" A. "Desamparado, [...]<br />
aitaren seme gelditu (G)" A EY III 275.<br />
b) Hijo parecido al padre. Bigunegi azi zaituztet [...] edo etzerate aitaren semeak. Nik egun berean egin izan<br />
det beti emendik Bitorirako joan-etorria, oñez, ta zuek berriz zalpurdia bear dezute Bergara edo Zumarragaraño<br />
joateko. Ag G 18. --Ni samintzen nauena da bere elizarako gogo txarra. --Aitaren semea. ABar Goi 33.<br />
c) "Aitaren seme, de père en fils" Dv. v. AITARIK SEME.<br />
- AITARIK SEME. De padres a hijos. v. AITATIK SEMERA. Ezin leitiala ezerbere atera liburu santuetatik,<br />
ez aitarik seme igaroten dan irakatsitik. Ur BulaAl 25 (BulaV 16 aitarik seme; BulaG 529 aitatik seme). Eztakie<br />
nortzuk garean [...], ez euren berbetea ta ekanduak aittarik-seme beti maitte izan bear doguzanik. Echta Jos 347.<br />
- AITARREN ALABA. "(V-arr), padre e hija" A.<br />
- AITARREN SEME (V, G-bet ap. A). Padres e hijos. "Tanto padres como hijos" A. Gipuzkoatar sendagaill<br />
edo balore aundikoak, beren buruz, aitarren seme alkargana baturik irten oi ziraden ezpata luzeak artuta. Izt D<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
587
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
90 (interpretado erróneamente en la ed. de 1968, 200 como Aitorren seme). Probinziako jendea aitarren seme<br />
osotoro irten zedilla [...] etsaiari goien beean erasotzera. Izt C 374. Emanik zeukan ordena Gipuzkoako Erri<br />
guztietara, aitarren seme armatzeko. Ib. 389. Eta mirurik iñoz betorren / arrapetako ustean, / aitarren-seme<br />
jagiko giñan / ill edo goitu artean. AB AmaE 32. Iarkiko iakoz aurrez-aurre euskaldun guztiak, aitarren seme,<br />
morroi ta nagusi, ama ta alaba. Ag AL 49. Aitarren-seme altza bear gara danok. Ib. 125.<br />
- AITA SANTU (V, G, AN, L-sar, S, R-uzt; Lcc, Lar, Añ; a. saindu L, BN; SP, Ht VocGr, Urt III 422, Arch<br />
VocGr, Dv, H; a. saintu S, R-urz; a. seindu L-sar, BN-ciz-bard-arb; a. sandu AN-arce-erro-olza, Ae, Sal; ZMoso<br />
70; a. sendu L-côte-arcang, BN-ciz-ad). Ref.: A; Lh; EI 331; Etxba Eib; Elexp Berg (Aitta Santu).<br />
a) Papa, Santo Padre. "(Sumo) Pastor" Lar. v. AITA DEUN, ERROMAKO AITA, doipuru.<br />
Tr. De uso general. Según el editor, hay aita sandu en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. Para la distribución<br />
de variantes, v. 1 santu.<br />
Aita sanktu Nikolao laugarrenaren emona eta otorgadua, eta aita santu Sist laugarrenaren aprobadua. TAV<br />
3.2.2. Aita saindu, kardenale, aphez eta prelatuiak. E 59. Guk ditugu abhorritzen Aitasaindu erraiten denaren<br />
arauezko sinagogák. Lç Ins G 6r. Aita sandu Gregorio zazpigarrenak. Ber Trat 59r. Baldin xoill handia bada<br />
nihork egin hobena, / Aita Sainduak duela barkhatzeko zuzena. EZ Man I 21. Inozenzio izen hunetako<br />
hirurgarren Aita sainduak. Ax 533 (V 343). --Nor da Aita Santua? --Eromako Pontifizea. Cap 56. San Sixto Aita<br />
Saindua. SP Imit II 9, 2. Aita Sainduen thiarak. Gç 193. Elizako Bürü ageri zaikün Aita saintiaren pian. Bp I 37.<br />
Hala dio Gregorio Aita Saindu sainduak. ES 396. Apartatua izatea Sixto aita saindua hagitz samurki maite<br />
zuena ganik. Ch II 9, 2. Aita Santu Erromakoa. OA 43 (tbn. en Zuzaeta 92). Aita Santu san Pio bostgarrenak.<br />
Urqz 20. Orretarako Aita Santuaren eskua duenak. Cb Eg III 255. Aita Saintiaganik Büla ükhen artio. Mercy 10.<br />
Benedika zazu gure Aita saindua. Brtc 25. Zismatikoak dira Erromako Aita Santua Eleizaren burua dala ukatzen<br />
duenak. Ub 143.<br />
(s. XIX). Aita Saindua bera / bere kadiratik / mintzo denean ere. Monho 28. Erromako Apaiz nagusi edo Aita<br />
Santua. AA I 549. Aita Santu Alexandro zazpigarrenak. Astar II 242. Amalaugarren Klemente Aita Santu zanak.<br />
Añ EL 2 117. Othoitz eginez Aita Sainduaren xedetara. JesBih 467. Anaikidara goratu zeban Aita Santu Sixto Vgarrenak.<br />
Izt C 147. Eta benturaz jarririk aita saintiren kaideran. Etch 606. Aita Santu Erromako Pio<br />
Bostgarrena. Ur MarIl 50. Lehen hogoita hamabi Aita Sainduak hil ziren egiaren alde. Hb Egia 91. Eta gero<br />
bera ere Aita Santu izan zan. Bv AsL 71s. Aita Santua Jaungoikuaren / urrengo agintariya. Xe 362. Pelajio Aita<br />
Saintia ere eritarzün harek eraman zian. Ip Hil 180. Aita Saindu izendatuz geroz. HU Aurp 133. Barateru onen<br />
asmua / da azpiratu Aita Santua. Azc PB 214.<br />
(s. XX). Aita Saindua ez ditake tronpa. CatJauf 65. Eta eliz artako buru Artzobispoa zegoan, Aita Santuaren<br />
urrengo gizona. Ag G 114. Aita Santua Erroman dago, / oso gizon seriyua, / abisatzen du gañian dala /<br />
guziyentzat eriyua. Tx B I 205. Aita Santu zan Leon Amairugarrena, / Onetako baimena bialdu ebana. Enb 80.<br />
Hortakotz deitua zen Aita sainduaren Aholkularia. Zub 46. Ta emango dio Pedrori, ta gero aren ondoko Aita<br />
Sanduai Elizaren gañeko nausitusuna. Ir YKBiz 239. "Rerum Novarum" deritxon idazkian XIII Leon Aita<br />
Santuak dakartzan argibideak. Eguzk GizAuz 92. Celestinus Aitasainduak Palladius misionesta Hiberniarat<br />
igorri. Mde Pr 225. Aita Santuaren agindutara iraun zuten apaizak etzioten konstituziño zibillari aitormenik<br />
egin. Etxde JJ 20. Zuek, Aita Santua ta mundua, "jazzakin" da koka-kolakin nastau dozuez. SM Zirik 93. Aita<br />
Santuak esango baleust be ez neuke siñistuko. Bilbao IpuiB 73. Aita Santua zuzen dijoa / batasun eta pakera.<br />
Basarri 1. Bainan ez nuen esperantza izpirik hala izanen nintzala egun batez, gaur Aita Saindu izaiteko baino<br />
gehiago. Xa Odol 34. Ba omen ziren behinola bi Aita Santu, baten ordez, bata Erroman eta bestea Avignonen.<br />
MIH 80.<br />
"Norbait patxada handiz eta ezer egin gabe ikusten denean, honela egitenzaio errieta: mobidu ari ortik, aitta<br />
santuan moduan egon barik" Elexp Berg.<br />
Sumo sacerdote. Atzenean Anas eta Kaifas ziran Juduen Aita Santuak urteka. AA III 519. Aaron bera<br />
Apaiz-nagusi edo Aita santu zutela. Lard 84.<br />
b) (Pl.). Santos padres, patriarcas. Lenagoko aita santuai / Mesias prometitua, / Esaias profeteak / askotan<br />
deseatua. TAV 3.1.21, 120. Jatsi zala Infernuetara da atera zituzala arima Aita Santuenak, begira egozanak<br />
bere etorrera santuari. Arz 20 (v. tbn. aita santu en CatCeg 33, aita sandu en CatAe 12 y CatSal 13, aita saintu<br />
en CatR 13). Linboko Aita Sanktuak esan zituezan kanta-soñu gozoak Jesu Kristori, eldu-zalako eurak<br />
zorionduteko denporea. Añ EL 1 108 (EL 2 116 Guraso santuak). Heli Lege zarreko Aita Santu [...] zan gizon on<br />
bat. AA II 78.<br />
c) (Pl.). Santos (de los primeros tiempos de la Iglesia). So egin ezazü aita saintien exenplü bizier. "Sanctorum<br />
Patrum". Mst I 18, 1 (SP, Ch sainduak, Ol asaba deunak). Ala beitie aita saintiek desrtian bizitze herisa eta<br />
praubia kharreiatü! Ib. 18, 2.<br />
d) Padre de la Iglesia. Mariak ordurako Jaunari itzemanik zeukan, Elizaren Aitta Santuak diotenaz, beti<br />
osorik garbi bizitzeko. Inza Azalp 56. Athanase, Aita Saindu zen geroxago. Zerb IxtS 100. San Markos, Aita<br />
Santu ta Aitorle. Or MB 1146.<br />
- AITA-SEME (gral.; Aq 248). Ref.: A; Lh; Gte Erd 54; Elexp Berg. a) (Pl.). Padre e hijo. Labrit eta Errege /<br />
aita seme dirade (Pamplona, 1494). TAV 3.1.13. Bi soldadoak dira, bi aita seme. Tt Onsa 1. Bi Tobias aita<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
588
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
semen aitzinian. Tt Arima 82. Tobias Aita semeak, izen bateko Santu biak orobat. Cb Eg III 378. Eta mehenak<br />
saltsaturik / aita semei zerbitzatzen. 'Aux (Tisso) père et fils'. Monho 36. Aita seme batzuk juan dira sabaira,<br />
aita katu andijaz ta semia bere bai zerbaitakuan. Mg PAb 61. Aita semiak edanda dagoz / ama alabak jokuan.<br />
Ib. 61. Berak galdu eban Abel ta Cain, anae bijen arteko bakia [...]. Baita David ta Absalon aita semeena bere.<br />
fB Ic II 213. O Aita-Semeak, / Espiritu onaz / Yainko bat irurak! Añ EL 2 185. Asto bat zioan behiñ / eihara<br />
bateko aita-semeekiñ: / aita zen zaharra, / semea aldiz haurra. Gy 198. Aita semeak ikustearekin artuko zuten<br />
poza eta atsegiña. Lard 61. Aita-Semen amodio hori Izpiritu-Saindua da. Hb Egia VI. Seme bat zuan Jaun<br />
Parentek eta artu zuten Franziskoren Ordenako jantzi santua Aita-semiak. Bv AsL 85. Beha zazu oraino aita<br />
seme bi eskualdun aberats horier. Elsb Fram 134. Ixill-ixillik egozan aita-semeak Amandoren iarduna entzuten.<br />
Ag AL 137.<br />
(s. XX). Leaburuko Olazarreta aita-semeai Fr. Gabriel Batizek. A Ardi 133. Aitta-Semeak berengandik<br />
Espiritu Santua ateratzean. Inza Azalp 39. Aita-seme saskigileak. Or Mi 3. Ikusten ditugu biak etxean sartzen,<br />
aita seme batzuen arteko trebearekin elgarrentzat. JE Ber 27. Gertatzen oi-da maiz-samar, aita-semeen artean,<br />
semeak aitari erreal bikoa eskatu, bai, ta aitak ezezkoa ematea. Ldi IL 59. Aita-semeak ondotxo ezagutzen<br />
dizkiat eta nekez sortu leiokekan ori baño aukera oberik. Etxde AlosT 69. Memento bat kanpotik beha egonik,<br />
sartu ziren, gure aita-semeak. JEtchep 29. Aitona ta aita-semeak aurretik. Ugalde Iltz 41. Aita semek hau<br />
ontsasko enganatua zuten, beren etxean sartzeko. Larz Senper 44. Aita-semeak, biak ekarren idiskoa lotuta.<br />
Erkiag BatB 51. Aterpetxoa jaso zuten aita-semeak. NEtx LBB 96. Aita semak eta astoarena gertatzen zitzaigun<br />
guri ere. MIH 140.<br />
v. tbn. JJMg BasEsc 269. AstLas 69. Aran SIgn 92. HerVal 209. Zab Gabon 50. Ud 66. Zby RIEV 1908, 205.<br />
AzpPr 80. Tx B II 83. TAg Uzt 147.<br />
(Forma sing.). Gloria eta laudorio Aita Semearentzat, / balaber biz (Spiritu amulsua) zuretzat. EZ Man I<br />
40. Aita semean arnasak emen akabatuko dira. Ill Pill 27. Aitta semegandik datorrelako Espiritu Santua. Inza<br />
Azalp 79.<br />
"Padre e [...] hijos" Elexp Berg. Uda-partian aita-semiak / aritzen giñan labrantzan. Xe 270. Sartzen dire<br />
sukaldera eta pegarreko uretik edaten dute lau aita-semeek. HU Zez 71s. Itsasun, Ottarre bi anaia eta Zikirekin<br />
goizean, eta arratsaldean Ottarre hirur aita-semeekin. Zerb Azk 114. Aita-semeak elkarturik egotea nahi du<br />
baserritarrak. MIH 150.<br />
b) Gurtzipizio-gañeko / Aita-Seme Gurutzeko!: / gure zai zaude, promesadunak / noiz Zugana iritxiko... SMitx<br />
Aranz 129 (= 'hijo del padre'?).<br />
- AITA-SEME GORRI. "Mariquita (insecto). Aita-seme gorri, bihar ekhi ala euri (S; Darric)" DRA.<br />
- AITATIK AITARA. De generación en generación. Ikusi Eskalduna bizi bethi bera; / ezin ganbiatu zen<br />
aitatik aitara. Hb Esk 43.<br />
- AITATIK SEMERA. De padre(s) a hijo(s). v. AITARIK SEME. [Sineste] hok odolean bezala, aitatik<br />
semera, baiterakarzagu. JE Bur 174. Hok aitatik semera, umez ume, aldaskatu ziren Lapurdiko bazter<br />
hoberenetarat. JE Ber 33. Ez zituzten geiago aitatik semera lurreko erririk argituenaren arazoak zuzendu, bai<br />
ordea erriak berak askatasunean aukeratu zituelako. Mde Pr 34.<br />
- AITA USTEKO (G ap. A; Lar, Añ). "Padre putativo" Lar, Añ y A. Maria Santisima onen Ama da Erregiña<br />
ta Josef onen Esposo ta aren Aita Ustekoa. Cb JMJ 74. Jaungoikoaren Amaren Esposoa ta aren Aita ustekoa.<br />
Echve OngiB 155s. Zeruetako Errege Aurtxoa zapi txar batzuetan bilduta, Ama gaxtea eta aita-usteko gizon eldu<br />
bat beste lagun gabe. Lard 368. Bere Aita ustekoaren azken-orduan oni lagundu zionean. Arr Bearg 45.<br />
- AITA XURI. Padre blanco, de los misioneros de África. Bi osaba banituen apez, aita baino hogoi urtez<br />
zaharragoak. Bat, Afrikan, aitaxuri. Iratz in Alzola Atalak 119.<br />
- AITA ZAHAR (H). (Pl.). Antepasados; patriarcas. Aita zaharren Linboan sartzen ziren iustuak. EZ Man I<br />
128. Aita zaharren arimak hala ziren hegatu / Zarrategia Iesusek zuenean bortxatu. Ib. 129. Plazer hura gure<br />
aita / zaharrei egiteko, / eta agindu oroen / hitzaren konplitzeko. EZ Eliç 202. Aita zaharrek egin lanak<br />
baitazkite [mendi hoik]. Ox 29.<br />
- AITA-ZATI. Patrimonio. Ori [da], Ama Birjiñaren ait-zati edo bere-puxka. Iñarra EE 1892b, 559.<br />
- AITA ZELESTIAL. Padre Celestial. Othoitz egiten drauagu bada Aita zelestialá. Lç Ins A 2r (v. tbn. A 1v,<br />
A 4r, A 7r). Planta ene Aita zelestialak plantatu ez dion oro, arrankatruk izanen da izorrotik. Hual Mt 15, 13<br />
(Dv Aita zeruko).<br />
- AITA ZERUKO. v. ZERUKO AITA.<br />
- AITA ZERUTAR. Padre celestial. Burua beratu zuan bere Aitta zerutarrari eskerrak emanez. Inza Azalp<br />
120.<br />
- AITAZKO (Urt Gram 51). Cf. aitazko. a) Paternal. "Gaztigu aitazkoa (Darric)" DRA. Halaber dugu guk ere<br />
gaztigu aitazkoa. EZ Man I 127. Zuk zure aitazko bulharretan egundainotik arbola eder hura iduki eta begiratu<br />
duzu ene baratzeko. SP Phil 535 (He 543 aitakarakoaz). Jainkoaren Aitazko Probidenzia edo gobernua ikusi<br />
bear dezu. Cb Eg III 349. Zure Probidenzia dibino eta aitazkuaren arabera. CatLan 161. Jainkoaren aitazko<br />
ontasuna. Jaur 410. Jainkoaren aitazko amodioa da, nasaiki bere haurreri agertzen dena. Lap 76 (V 38). Jesus<br />
Umiaganako euki zenduban amodiyo aitazkoa gaitik. Oración trilingüe de Leon XIII a S. José (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
589
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) Referido al padre. "Aitazko solhasa, discours qu'on tient du père" SP.<br />
- AITEN AITA. a) (Pl.). Antepasados. Hire aitek ezpaitute ikhusi, ez hire aiten aitek, Lurarren gañean izatu<br />
diren egunaz geroztik. Urt Ex 10, 6 (Urt aitonak). Maite dut nik sorlekua / aiten aitek hautatua. Elzb Po 195<br />
(tbn. en Barb Sup 106 y Erkiag Arran 9). Txamarrak aiten aitak lenengo jantziak. AB AmaE 234. Aiten aitek<br />
erakatsia baiteie mintzai hori. HU Zez 122. Aiten aitek lurrarekin eta etsaiekin jasan guduek gogortua. Ardoy<br />
SFran 288. Aiten aiten aritik / zuzen atorrena, / ez duk ik lotsatuko / balankari zena. Or Eus 34.<br />
b) Papa. "Antipapa, Aita santuaren kidea, aiten aita kidea" Lar.<br />
- AITEN AITONA. (Pl.). Antepasados. Or ere gogor egingo dezu / aiten aitonak bezela. EusJok II 139. Gure<br />
izeben amen amonen / osaben aiten aitonak, / emen fueruak defenditutzen / ibillitako gizonak. Tx B I 130. Onek<br />
elkartzen gaitu aiten aitonekin. Or Eus 103.<br />
- ARIMAKO AITA. Director espiritual. Ni bekataria konfesatzen naitzaio Jangoiko guzia dezakanari [...], ta<br />
Zuri, nere Arimako Aita. Añ CatAN 68s (v. tbn. arimako aita en CatBus 40 y Legaz 57). Juan zan konfesetara<br />
Misionista bategana ta esan eutsan oni: Ai neure arimako Aita! Mg CO 151. Emon zeure gorputz gaistoari<br />
nekeren bat; baia onetan eta onelangoetan ez iños urten arimako aitak dirautsunerik. Añ EL 2 89. Jarraiturik<br />
arimako aita eta zuzentzalle jakitunaren eretxi eta esanai. Itz Azald 192.<br />
- ATTA (S). (Forma con palat. expr.; no incluimos aquí los casos en los que ésta parece ser meramente fonética).<br />
"Papa (puér.)" Lrq. Berak azkenekotzat atta agudiari / begiak ziokitzan hilltzean han hetsi. Gy 27. Atta, diote<br />
semeek, txit trankill bazaudezke. Ib. 44.<br />
- BETIKO AITA. v. AITA BETIKO.<br />
- ELIZAKO AITA. a) "Padres de la Iglesia, Eleizako aitak, gurasoak" Lar. v. ELIZAKO GURASO. Borthitz<br />
asko dire debotak nekhatu gabe obra bere egiteko, diote Elizako Aitek. Gç 29. Irakur badetzagu istorio zahar eta<br />
berri guztiak, eta oraino Elizako aitak eta doktorak. ES 400. Elizako aita guziek handizki altxatu dute Daviten<br />
emetasuna. Lg I 290. Era onetan hitz egiten due Elizako Aitak eta Maisuak diran beste santu askok. Gco II 67.<br />
Elizako aitak hartaz mintzo dire. Dh 260. Egin dezake, dio Elizako Aita batek, mundu bat kreatu duen hau beino<br />
ederragoa. MarIl 125. Sinheste bereko ziren Elizako Aita guziak. Hb Egia 108. Elizako Aiten arabera. Arb Igand<br />
143. Ezta irakurten ez Ebanjelio saintian ez Elizako Aiten librietan. Ip Hil 191.<br />
v. tbn. Jaur 162. Laph 46. Lap 318 (V 144).<br />
b) AITA ELIZAKO. Prohombre de la Iglesia. Hirur jaun izan tüzü aita elizako, / bat aphezküpü eta biga<br />
arxebixko. Etch 568.<br />
- ERROMAKO AITA (V-arr-gip, BN-lab-mix, S ap. EI 331). Papa, Santo Padre. Erromako Aita burutzat ez<br />
daukenak. KIkV 38. Erromako Aita utseziña da. KIkG 23.<br />
- ESPIRITUKO AITA. v. AITA ESPIRITUKO.<br />
- FAMILIAKO AITA. v. AITA FAMILIAKO.<br />
- GOIKO AITA. v. AITA GOIKO.<br />
- ZERUETAKO AITA, AITA ZERUETAKO. Padre Celestial. Zuen Aita zeruetakoak-ere zuei barkha<br />
dietzazuen zuen falták. Lç Mc 11, 25. Iainko Aita zeruetakoa. EZ Eliç 393. Zeruetako Aita, zeiña baitzare<br />
Jainkoa. Gç 125. Gloria duzula bethi, / Aita zeruetakoa. Ib. 145. Zeruetako Aita maitea. Añ EL 1 121. Zeruetako<br />
aita, jainko zarena, urrikal zakizkigu. Dh 78. Nik ere nere Aita Zeruetakoaren aurrean ukatuko det. Lard 394.<br />
Zeruetako Aitari arren egiten. Ag Kr 15.<br />
- ZERUKO AITA, AITA ZERUKO. Padre Celestial. "Zeruko aita, père céleste" SP. Barkhaturen drauzue<br />
zuei-ere zuen Aita zerukoak. Lç Mt 6, 14. Errezibi ezazu bada, Aita zerukoa, oferenda haur. Mat 219. Zatxezko<br />
bethi ere Zeruko aitaren eskuari. SP Phil 244 (Imit III 5, 1 aita zeruko). Eta barkha diezadazu, / Zeruko Aita<br />
emea. Gç 58. Zelüko Aita, Jesü Krist ene Jaunaren aita. Mst III 5, 1. Zeruko Aita maitea. Cb Eg III 292. Bihur<br />
gaiten Zeruko aita amultsua ganat. Lg II 112 (167 aita zeruko). Zure Aita zerukoaren intresa gatik. Mih 115.<br />
Oihuz Aita zerukoari. Monho 134 (152 zeruko aita). Izan zaiteze onak, zeuroen Aita zerukoa dan legez. Añ<br />
LoraS 177. Zuén Aita zerúkoak. LE Ong 77r. Zuen Aita zerukoa da zuetan itzegiten duana. AA III 441.<br />
Miserikordija baga juzgaduko zaituze Zeruko Aitak bere. Astar II 185 (32 aita zeruko). Berriturik zoriyon / gau<br />
arretakoa, / Zeruko Aitak berak / emanikakoa. Echag 96. Hortik izanen gare Zeruko Aitaren haurrak. Jaur 105<br />
(353 aita zeruko). Zeure Aita zerukua. Ur MarIl 15. Yesus bera deithua izan da Zeruko Aitaz. Hb Egia 107 (83<br />
aita zeruko). Ene Aita zerukoak. Dv Mt 15, 13 (TB, SalabBN, Samper, Leon Aita zerukoak, Ip Aita zelukuak, Ker<br />
zeruko nire aitak; Hual Aita zelestialak). Zuen Aita zerukoak mantentzen ditu. Arr GB 50 (80 zeruko aita). Gure<br />
Zeruko Aitaren onran. Bv AsL 54 (166 aita zeruko). Zelüko Aitaren hontarzünaz. Ip Hil 259. Gure Aita<br />
zelükoaren manüz. Ib. 127. Zeruko Aita ori deiezka daukazula jakitean. Ag G 341. Zeruko Aita othoitzazue. Ox<br />
69. Zeruko Aita on utsa, / Zeuretzat nire biotza. Enb 109. Yesusek berak bakarrik ikusi du Zeruko Aita. Ir YKBiz<br />
219 (127 aita zeruko). Aita Zerukoaren baimenik gabe. Vill Jaink 44. Zuk bezala dugun maita / gure Aita<br />
zerukoa. Ardoy SFran 354.<br />
v. tbn. He Gudu 108 (106 aita zeruko). Dh 225. fB Ic III 266 (262 aita zeruko). Laph 221. Xe 326. Ud 134.<br />
EusJok II 64. ArgiDL 113. Inza Azalp 134. Tx B I 49. SMitx Aranz 113. Mattin 131. Xa EzinB 122. Aita zeruko:<br />
Harb 313. Brtc 241. VMg 11. Jnn SBi 43. CatJauf 94. Aite Zeruko: ETZ 104 (Ororbia, 1769). Aita zeluko: Tt<br />
Arima 102. CatS 62.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
590
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etim. En contra de las apariencias, cabría que atta, forma única en varias zonas, sea anterior a aita: cf. la<br />
opinión de Holmer sobre matte 'querido, amado', más próximo al prototipo que maite: cf. irl. mait. En este<br />
supuesto podría estar relacionado con aquit. Atta- (dat. Attaconi, gen. Attaconis): v. Gorrochategui Aquit 147s.<br />
En la Edad Media, Aita (Eita, Ecta, Egga...) es una especie de praenomen, usado delante de un nombre propio:<br />
"El tal nombre de varón fue muy usado en la alta Edad Media, desde Portugal hasta el sur de Navarra" (M. Pidal,<br />
Toponimia prerrománica hispana, Madrid 1952, 223ss. [= RFE 35, 1951, 1-7]): Aita Garcia de Agirri, Aita<br />
Lioarriz, Aita Bellez, f. 260, 980; Aita Enecco f. 207, 1026. Hay pocas dudas acerca de la primera forma, aita, de<br />
donde Eita, Egga, etc. como lacte (lait-, leit-, etc.) en zona románica: v. "Echeaenne" Eusk I 1956, 19-22.<br />
Como se sabe at(t)a es frecuente como designación del 'padre': cf. incluso irl. aite 'ayo, tutor, persona que cría a<br />
un niño', de *attyo- (dudoso: v. Vendryes s.v.), que no se extendió al britónico.<br />
En territorio románico se atestigua un derivado antiguo, aitan, eitan, que se usó en Navarra y Aragón 'ayo', etc.<br />
ectanes; Valbanera DL 92, a, 1238. Según M. Pidal, ib. p. 230, comparable al vasc. mod. aitain, 'padrino, ayo,<br />
tutor'.<br />
ahita (BN-bard ap. A Dv (BN-bard)). "Ahita ou ahizun, sillon moins long que les autres dans un endroit où<br />
le champ se rétrécit" Dv A, donde se lee: "Surco más largo que los otros en un sitio en que el campo se<br />
estrecha".<br />
haita (L ap. A; Dv, H). 1. Golpe, vez. "Action courte faite sans interruption. Bi haitaz egin dute lan hori, ils<br />
ont fait ce travail en deux reprises" Dv. "Haita bat eman behar diogu lanari, nous devons donner un bon coup de<br />
main à l'ouvrage" H. Sg. Azkue: "momento de tiempo, poca cantidad, menudencia de algo". v. haitada, aitaldi.<br />
Bi haitaz altxatzen du / zama bizkarrera; / mila debruka gero / derama etxera. Zby RIEV 1908, 767.<br />
(Como segundo miembro de comp.). "Bidean uri haita bat izan dugu, nous avons eu une averse en chemin.<br />
Maiz heldu zaizko sukhar haitak, il lui vient souvent des accès de fièvre" Dv.<br />
2. (Dv), haitia (S ap. Lh). "Etsaia lehenbiziko haitan ihes igorri dute, ils ont mis l'ennemi en fuite à la première<br />
attaque" Dv. "(Eskual 1453), bataille, combat. Partheseko haitian kolpatürik" Lh.<br />
3. "Haita bat eman diot, je lui ai donné une bonne semonce, une bonne alerte" H.<br />
haita. v. hauta.<br />
aitahaide, aitaide (Lar). "(Parientes por) agnación, agnados, aitaidak" Lar.<br />
aitahaidera, aitaidera (Lar), aitaideera (Lar). "Agnación, parentesco por parte del padre" Lar. "Agnación<br />
rigurosa, [...] aitaideera arraza" Ib.<br />
aita-aita. v. aitaita.<br />
aita-aldeko. v. aitaldeko.<br />
aita-arka. "Patriarca" Dgs-Lar 10.<br />
aitaatxi. v. aitatxi.<br />
aita-aurren. v. aitaurren.<br />
aitabigoi (Lar DVC 152, H). Bisabuelo.<br />
aitabisaba (Lar, H). 1. Bisabuelo. Klararen aita-bisaba zeritzan Paulo. Bv AsL 89. Gure gurasoak dira 2;<br />
aitonak 4, aitabisabak 8. EgutTo 10-8-1918 (ap. DRA). Bertan nire aitabisaba (bisabuelo) masta nagusiari<br />
lotuta Rotako Ama-Birjiñari kandel-larria agindu unean. Etxde Itxas 24.<br />
2. "(Hb), ancêtre" Lh.<br />
aitabitxi (V, AN, L; SP, Ht VocGr 397, Lar, Añ, H), aitabutxa (AN-egüés-ilzarb), aitabutxi (H), aitagutxi (ANulz-erro,<br />
Ae; H; atta- AN-gip; aite- AN-ulz), aitaitxi (Arch VocGr, H), aitapitxi (G-goi), aitautxi (AN-gip-5villulz,<br />
Ae; aitta- AN-larr; aite- AN-ulz-erro), aitautsi (AN-gip), aitagutxa (Ae), aitebutxe (AN-olza), aitegutxe<br />
(AN-araq), aitutxi (AN-ulz), atautxi (AN-5vill-larr-ulz; atta- AN-larr; atte- AN-larr-araq). Ref.: Bon-Ond 139;<br />
VocPir 189; A (aita besoetako, aitautxi); A Apend (aitagutxi, aitapitxi); Asp Leiz (atautxi); Iz Ulz (aitutxi);<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
591
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Echaide Nav 216; CEEN 1970, 359; Gte Erd 59.<br />
1. Padrino de bautismo. "Parrain" SP y Lecl. "Padrino del baptizado" Lar. v. aitatxi, apaidin, AITA<br />
BESOETAKO, AITA PONTEKO. Cf. TAV 2.2.17 (L. García de Salazar, 1475): "Llegósele Ordoño, el sobrino,<br />
e [...] díxole: Ayta ujchia, que dize en vazcuençe: Padre, hermosas vichias e cosas" (este ej. admite también una<br />
interpretación por la que bitxi no es palabra independiente, sino el segundo miembro de aitabitxi; así el 'tío' se<br />
expresaba por medio de un comp. de aita; v. IC III 261, refiriendo el mismo episodio: Aita bitxia, ze bitxiak dira<br />
onek?). Kusiñari, koñatari, suiari, illobari, aitabitxiri eta zure ahaide guziei. "Parrain". Volt 204. Zer egin<br />
behar zaiote Katixima eztakitenei heldu direnean kofesatzera edo ezkonzera, aitabutxi edo amabutxi izatera?<br />
CatLav 18s (V 17). Aitabitxik besainka aurthikiko zuen ahur bat sos. Elsb Fram VI. Haurra, hi giristino izana<br />
beharra haiz; ni neroni izanen nauk hire aitautxi. Prop 1892, 73. Har ditake nor nahi aitabitxi edo amabitxitzat?<br />
CatJauf 107. Aiton-amandre biak jetsi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren aitabitxi (aita ponteko,<br />
aitabesuetako = padrino) bezela. Ag G 70. Eraman induen, jaio ta bateratsu, jaiegun batean elizpera, lenengo<br />
agertzen ziran gizaseme ta emakumea ire aita- ta ama-bitxi izateko. A Ardi 19. Aitabitxik ez dirurik, / haurrak ez<br />
dikek bururik. Ox 41. Aitagutxik lenbizikoz komulgatzerakoan soinekotxo bat egiten die besoetakoai (AN-larr).<br />
A EY I 188. Ezkondu-arte emoten dautso urtero besoetakoari aitabitxik zapata barriak, amabitxik mokotza (V).<br />
Ib. 189. Aitabitxi ta biok. Erkiag Arran 19.<br />
Fedez eta leialdadez bethe aita-bitxia, / entzuteaz zuk egizu ene othoitz larria. EZ Man II 31 (dirigiéndose al<br />
santo de su nombre).<br />
Padrino en gral. "Padrino [...] (aún de matrimonio)" A Apend. Aitabitxi bat egon oi dala gizonezkoentzat,<br />
eta amabitxi bat andrazkoentzat; oneek, aita eta ama pontekoetatik desbardinak izan bear dabeenak, artuten<br />
dituezala eginbearrak eurak eta senitasuna. Itz Azald 132 (hablando de los padrinos de la Confirmación).<br />
Maiean bost ginan soil-soilik: meza-emalea, aitabitxi, bi apaiz gazte [...] eta nerau. A Ardi 78 (se refiere al<br />
padrino en una primera misa). Aitabitxik: / Pozaren pozez, gañez egiñik, / dakust gaur zure biotza. Enb 99 (en<br />
una boda). Osaba Martinek ezkondu zitun eta Liberen ama Josebe eta Agerre izan ziran amabitxi ta aitabitxi.<br />
TAg Uzt 314.<br />
(Fig.). Ene adiskide maite ta bereterkide gartsu J.J. Arin ta J.M. Zuazti-ri. Gertiruditxo (novela) onen<br />
aitabitxi izatea, gizalegez, zueri dagokizute. A Ardi V. Anaidiko bazkideak asko ziran, aitabitxi ona zuten eta<br />
apez gaxoai geienez burua makur-arazi zien. Eguzk RIEV 1927, 432. Nondik dator liburu horiek argitaratzeko<br />
atzerapena? Dirurik ezetik, aitabitxi bat ez agertzetik... Akes Karmel 1977-2, 62.<br />
2. (AN-gulina), aitaitxi (AN-arce), aitautxi (AN-5vill, L-sar, Ae), aitautxu (AN-olza), aiteutxi (AN-erro),<br />
aititxi (L-côte), aitutxi (AN-ulz-erro), atautxi (VocNav (AN-5vill)). Ref.: EI 351; Iz Ulz (aitutxi). Abuelo. "Torri<br />
de aitútxi, ha v[enido] el abuelo" Iz Ulz.<br />
- AITABITXI-AMABITXI. (Pl.). Padrino y madrina. Zoin dire aitabitxi amabitxien eginbideak? CatJauf 107.<br />
Sabelkoien azken haurraren bathaioa da [...]. Gero aitabitxi-amabitxiak irri-egingarri. Ox 40.<br />
Etim. Se suele aceptar que aitabitxi es sencillamente aita + bitxi (Bähr...). Con todo, se puede pensar que no<br />
es, en contra de las apariencias, más que el resultado de aita + guti (palatalizado gutti, gutxi), ant. y arc. 'chico,<br />
pequeño'.<br />
aitabitxikida (Lar, Hb Lh). Padrinazgo.<br />
aitabortze (Sal (+ -rz-)). Ref.: VocPir 189; A (aitaborze); EI 352; Echaide Nav 217. 1. Padrino. Kemen<br />
usatze da, ardietra afizione duen mutikoari, ematen dako aitaborzeak (el padrino) axuri artxo bat. ZMoso 84.<br />
2. (-rz- Sal). Ref.: A y VocNav (aitaborze). Abuelo.<br />
Etim. Se trata, seguramente, de aita + bertze 'otro', pero también 'segundo', 'secundario'.<br />
aitabrahiraso (Urt H). Tatarabuelo. "Abavus, aitasoren aitasoa, aitabrahirasoa" Urt I 17. "Trisaïeul" H (y<br />
no 'bisaïeul' como le atribuyen Lh y DRA). v. Bähr Eusk 1935, 19n.<br />
aitabutxi. v. aitabitxi.<br />
haitada (L, BN ap. Lh). 1. Turno, vez, sesión. "Tour, tour de rôle. Lehenbiziko haitadan behar dugu joan (BNlab;<br />
Lf), nous devons partir avec la première voiturée" Lh. Tiene un valor próximo a 'intento, ensayo', como<br />
vasc. saio, que puede tomarse en buena o mala parte (cf. infra (2)). v. haita. Piarresek eman zuen haitada bat<br />
borthitza muxikoetan; denak gelditu ziren dantzatik hari behatzeko. Elzb PAd 55. Intzegaray, partidaren lehen<br />
haitadan, behin baino gehiagotan miretsi dugu eta bereziki ez dakigu nola lauda haren sake fierra. Herr 19-12-<br />
1957 (ap. DRA). Bazkal ondoan gaur izan dira pertsu haitada beroak. Xa Odol 161. Emazten eta gazten museko<br />
xapelgoko lehen haitada. Herr 24-2-1977, 6. Xapelgoaren azken aitada. Herr 5-5-1977, 3.<br />
2. Pelea. "Dispute" Lh. Bezperako haitadaz oraino naski orhoitzen zelarik. Elzb PAd 59. Orduan ere egin<br />
dutela batzuek eta bertzeek, ala kasailan ala kolpeka, haitada bat ona. Eskual 1-8-1902 (ap. A, que extrae de<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
592
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
este ej. el significado de "trabajo que se hace entre vecinos"). Roumagnère-kilako haitada hartan ere ez balitu<br />
Oxaldek Paskoeneko kapitain bat eta Uztaritzeko inspetur bat onak baino hobeak izan, etzukeen trixteak<br />
eskapurik . Ox 199 (se refiere a una pelea que tuvo Oxalde con un brigadier).<br />
aitader (R). Ref.: VocPir 189; A (ats); A Morf 12 Y; Iz R 283 y 301. Padrino. "Aitaderak atsa emon zaun aur<br />
koni (R-vid)" A (s.v. ats). "Zortzi aitadér, ocho padrinos" Iz R 283.<br />
- AITADER-AMANDER. "(R), padrino y madrina" A.<br />
- AITADER HOTZ. a) "Aitader otz, padrino frío. Llámase así al padrino que a la vuelta del templo no echa<br />
dinero a los niños (R-uzt)" A EY III 320. Uztarrotzen emoitan ez dionari "Aitader otz, egoatxean ur"; emoitan<br />
dionari "txiri marabedi, marabedi guziak niri". A EY I 184.<br />
b) "(R-uzt), criatura en cuyo bautizo no se echa dinero" A.<br />
aitadiape. "(Padre de) familias" Lar.<br />
aitadin. "Padrino" BeraLzM.<br />
haita erazi. v. hautarazi.<br />
aitafamilia. Padre de familia. v. AITA FAMILIAKO. Ezen konparatu da zeruetako resuma aitafamilia<br />
batekin, zein ilkhi izan baita argiaren begian langile alokatzera bere mahastikotzat. Lç Mt 20, 1 (Dv, HeH, Ip,<br />
Ur, IBk etxeko jaun). Aitafamilia iaiki datenean eta bortha ertsi dukeenean. Lç Lc 13, 25.<br />
aitagai (G-to ap. Iz To). 1. "Aittagaiye ta amagaiye, el futuro suegro y la futura suegra" Iz To. Aitagai<br />
maite, iragarle ori, egia al da ekaitza datorrela? A Ortzuri 114. Gaur agertu dit zure alabak / biotzez maite<br />
niñula, / aitagai maite, lenen sarreran / Jainkuak gau on dizula! Lazkao-Txiki in Mattin 149.<br />
2. Futuro religioso. Hunen anaia Pierre Betharrameko aitagai denak. Herr 10-8-1961 (ap. DRA).<br />
aitagaletu (Lar, H). "Padrear los animales" Lar. Aunque Harriet dice tomarlo de Aizkibel, no lo enconrtamos<br />
en éste.<br />
1 aitagarri. Acto por el que uno se vuelve, o puede volverse, padre. Baina piesta zaleen konzienzijaak<br />
oitura txaarren tintiagaz zetakatuta dagozan legez, sakrilejijo bat, adulterijo bat, edo aitagarri ta amagarri bat<br />
osotu artian, beste kastidadiaren kontrako desonestidade nasaija ezdaukee pekatutzat. fB Olg 181s.<br />
2 aitagarri. Digno de mención. v. aipagarri. Aitagarriak dira, benetan, Dostoiewski, Tolstoi eta Gorki<br />
idazleen izenak. TAg GaGo 87. Oitura aitagarriak. Ib. 87. An gertatu danik aitagarriena, eranegun Agerreren<br />
agotik entzun nuana den. TAg Uzt 273. Beste olerki auek ere, emen jartzen dizkitzuet. Auetan ez det ainbeste<br />
fede, baiña aitagarriak diralakoan nago. NEtx LBB 273.<br />
aitagilatu. "Padrear los animales" Lar.<br />
aitaginarreba (V, AN, L; SP, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Dv, H), aintinarreba, aitaarreba (AN-ulz-egüésilzarb,<br />
Ae; aite- AN-ulz), aitagiar (G-nav), aitagiarba (Sal), aitagiarraba (Lcc, Lar, Añ (G)), aitagiarraoa<br />
(Lar), aitagiarreba (G, Ae, S, R; Gèze (-giha-), H (G)), aitaginharrua (H), aitagier (G-nav), aitagierraba (-iye-<br />
G-nav), aitaginarraba (H; aitagiñharraba Urt I 400), aitaginarraua (H (V, G)), aitaginarreha (BN), aitaiarrea<br />
(BN-baig), aitaiarreba (G-azp-to, AN-gip-ulz-erro, B, Ae, R-uzt), aitainarreba (V-gip; aitañ- H), aitainharrea,<br />
aitaindarraba, aitariyarreba, aitearreba (AN-olza), aiteinarreba (V-gip), aitiarreba (L-sar, B; VocB),<br />
aitinarreba (-nh- Dv (BN-arb)). Ref.: VocPir 177; Bon-Ond 139; A (aitagiarreba, aitaiarrea, aitiarreba); Ond<br />
Bac (aita-giar); Iz ArOñ (aittá(g)iñarreba), UrrAnz (aittaiñarreba), To (aittaiarreba), Als (aitagierra,<br />
aitagiarreba), R 401 y 283; Echaide Nav 220; CEEN 1970, 359; Elexp Berg (aittagiñarreba); Izeta BHizt2<br />
(aitaiarreba).<br />
Suegro. Sg. Harriet hay aitaginarraba en Mendiburu y aitaginharrua en EZ (Noel), pero lo que<br />
encontramos en éste es ginharraba (q.v.). Cf. Etxba Eib: "Aittagiarreba, [...] raras veces en el habla corriente de<br />
Eibar suena esta voz". Cf. amaginarreba, ginarreba.<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos.<br />
Horra, hire aitagiñharraua igaten dun Timnathara bere ardiak murriztera. Urt Gen 38, 13. Ohoratu behar<br />
dire halaber aita-giharreba eta ama-giharrebak, tuturrak, osabak. CatLav 121 (V 66). Zen ezen Kaifasen<br />
aitaginarraua. He Io 18, 13 (HeH, Dv, Leon, Ker, IBk, IBe aitaginarreba, TB aitinarreba, EvS aitagiharreba,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
593
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ol, Or MB 369 aitagiarreba; Lç ginharreba). Berrogoi urthe iragan zituen bazkatzen mortuan bere<br />
aitaginarrabaren ardiak. Lg I 117. Aspertu zitzaizkon haren aita ginharrabari eta haren emazteari. Ib. 228.<br />
Onrau daiguzala aitagiñarrabak, amabigiñarrabak, ugaz-aita, ugazama, osaba, izekuak ta beste señidiak. CrIc<br />
69. Irten zan isilik aita giarabaren [sic] etxetik. AA III 631. Zure aita eta ama baitira nere aitariyarrebak dira<br />
oian dauden biyak (G-nav, 1833). ETZ 190. Jetro aitagiarrabak aditurik bere suia zer egitekoetan zebillen. Lard<br />
76. Gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar eta aita ginharrebak. Hb Egia 64. Aditu zuenean au<br />
bere aitagiarrebak. Ur Ex 18, 14. Jetro, Moisen aitaginarreba. Dv Ex 18, 5. Handik goiti othoitzak eginen<br />
zituela bere aitin-harrebarekin. Prop 1882, 276. Morde Berthier de Savigny, bere aita inharrea bezala hobenik<br />
gabea zena, mazakratua da. Elsb Fram 79. Nun ete dabil gaur Perrandesen aitagiñarreba izatekoa? A BeinB<br />
71.<br />
(s. XX). Neure aitagiñarreba izango zara. Ag Kr 187. Basa gizonak emaztea hartzen du, aintiñarrebari<br />
emanikako zenbeit ahuntzetan truk. Prop 1911, 169 (ap. DRA). Aitagiarrebaren suiekiko maitetasuna, / urriko<br />
eguzkiaren berotasuna. Ayerb EEs 1916, 145. Kaifaren aitagiarreba baitzan ori. Ir YKBiz 473. Tellen<br />
aitagiarreba ere antxe zan. Goen Y 1934, 89. Edozeñek esango luke nere aitagiarreba eztala poztutzen negarrez<br />
danak jarri artean. ABar Goi 66. Aitagiarrebaren zalpurdi ariñean. TAg Uzt 17. Adarast aitagiarrebatzat artu.<br />
Zait Sof 143. Bere semeak, senarrak edo aitagiarrebak aldizka lagunduta. Etxde AlosT 83. Suia, berriz,<br />
aitagiarrebak begiak itxi-zai, errian zegon zuaitz bakar ura botatzeko. Munita 26. Benetan, Poli ain aldakorra<br />
izan ez balitz, sukaldaria leukake aita-orde on-ona. Ez aita, ez aita-orde, baño bai aita... giarreba. Anab Poli 8.<br />
Nere aitin arrebak utzi nu merkatuko aferetan eta bertzetan 48 urthetan. Herr 9-6-1960 (ap. DRA, s.v. aitin). Zu<br />
aitaiarreba izango zera, / zure alaba emazte, / zu ez bildurtu, irabazten det / andre batentzat ainbeste. Lazkao in<br />
Xa EzinB 137.<br />
Etim. Hay mucho, y muy dispar, escrito sobre aita- y ama-ginarreba, sin que se haya llegado a una solución<br />
ampliamente aceptada. Obsérvese que Lç, supra, se conforma con ginharreba (la aspiración sólo era regular en<br />
comienzo de 2. a sílaba), por lo que aita (y ama?) puede ser una determinación más reciente.<br />
aitago. "(S; Chaho ms.), paternidad" A.<br />
aitagoi (G ap. A (s.v. aitaita); Lar, Dv, H). 1. Abuelo. O zein ona dan nere aitagoia! Ag G 285.<br />
2. Patriarca. [Mistral-en] eriotza --laurogei ta lau urtetan-- aitagoi batena izan zen. Elizakoak artu<br />
ondorean, etxeko guziak inguratu zuten nigarra zeritela [...]. Or Mi II. Itun zarreko aitagoi aietatik, naski:<br />
Abrahan, Isaak, Iakob, Moise. Or QA 209. Udaran, Mendaurko pagopean, ardiei begira gaudenean, gure<br />
mendietako aitagoi, Arrano, lengo gauzetaz maiz jardun zaigu. Eston Iz 53. Ioberen leiñu aintzatsua, Troa<br />
aitagoia ta Kintiu Troiarren iraslea. "Parens". Ibiñ Virgil 95.<br />
(Fig.). Orain, euskal-letrak umezurtz geldi dirala esan dezakegu, beren aitagoia [Orixe] il danean. Gazt<br />
MusIx 5. Ez dela beti izan Orixe, orain besterik badirudi ere, euskal letren aitagoi onetsia eta ezin ukituzko<br />
eredua. MIH 290.<br />
aitagoki (Lar), aitaegoki (Añ). "Paternidad" Lar y Añ.<br />
Aitagure (V-gip; Lar, Añ), Aitageure, Aitagore, Aitegure. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Padrenuestro. v.<br />
paternoster, pater.<br />
Tr. Documentado desde principios del s. XVIII en textos meridionales (al Norte sólo en CatLuz). Son ejs.<br />
seguros de Aitagurea, con -a constitutiva, los de Lizarraga, Añibarro, CatSal, Azkue y ArgiDL (102).<br />
Aitagurea erraten dugunean egunoro. SermAN 3. Paternosterra edo aitagurea. El 5. Aita gurea esateaz.<br />
CatBurg 37. Aita gurea esatean nogaz berba egiten dozu? Cb CatV 30. An bertan esaten Aita gurea ta beste<br />
otoitzak. Mb IArg I 253. Esazu Aita gurea. Ub 160. Aita gureko orazioa. Ib 158. Aita gureabát. LE Prog 100. Ez<br />
dakit nik euskeraz Aita gurerik, ta eranzungo dot erdera. Mg PAb 57. Ara ezdakijala aita geuria bere? Ib. 154.<br />
Aitagurean zer eskatzen duan ongi jakiteko. AA III 589. Jesusek berak erakutsi eutskun Aita geuria. fB Ic I 102.<br />
Aita guria errezetan dozubenian. Astar II 263. Esaizu Aita gurea bat. Añ EL 2 42. Aita gureako zazpi eskaariak.<br />
Ib. 123 (EL 1 116 Aita gureko). Errazu: nork erran zuen Aita gurea? CatLuz 14. Errezau egizuz iru bidar Aita<br />
guria, Abe Marija ta glorija. Ur MarIl 95s. Nork erran zuen aitagureara? CatSal 33 (CatSal2 35 Aitagurea).<br />
Aitagoria erraiten tzunian noreki mintzatan zra? CatR 33. Bakarrik agintzen zien [...] esatia iru aldiz Aita guria.<br />
Bv AsL 70. Purgatorioko animagatik iru Aita gure errezatzea. Arr May 112. Aita-gurearen iru eskabide<br />
lenengoak. Itz Azald 64. Sei Aitagurea ta Agur Maria gitxienez esan eroazan. A BeinB 45. Nik eztakit norañoko<br />
Aita gure ta Abe Mari-en errezkadea esaten dauen azkenean. Ag Kr 132. Aitaren egiñ, eta Aita gure eta Abe<br />
Maria arrendu edo errezatuaz! Urruz Zer 57. Ea esazu "Aitagurea". KIkG 30. Otoitz guztietan onena "Aitta<br />
gurea" da. Inza Azalp 129. "Aita Gure" bat gitxienian / esanik bijotz betiaz. Enb 83. Aterik-ate eskian "Aita<br />
guria" apalik errezatuaz ebillanian. Kk Ab II 166s. Ta "aita-gure" bat ere / biyoa, zu [oea] asmatu /<br />
zinduanarentzat. Ldi BB 4. Estolari mun, bikoa bota, / erreza Aitagure bana. Or Eus 418. Iru Aita gure ta Kredo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
594
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bat. Etxde JJ 263. Aitagurea errezatzen badakizu? And AUzta 100. Illobi aurrean Aitagure bat erresau neutsan.<br />
Alzola Atalak 77. Esan aita gure bana / eta an daukazu lana. Uzt Sas 70. Onhart zaidazu Aita Gure zail hau.<br />
Azurm HitzB 52.<br />
v. tbn. Lariz 53. Gco I 447. CatB 23. CatLlo 31. CatBus 32. CatAe 32. Legaz 19. Zab Gabon 48. EE 1882a, 132.<br />
AB AmaE 165. KIkV 45. Ir YKBiz 129. JAIraz Joañixio 12. Anab Poli 66. Erkiag Arran 183. Bilbao IpuiB 73.<br />
NEtx LBB 75. Aitageure: JJMg BasEsc 49. Aitegure: CatUt 38.<br />
Aitagureka. Rezando padrenuestros. Ta "aita-gure" bat ere / biyoa, zu [oea] asmatu / zinduanarentzat. //<br />
Baña... Lasatu nadin / orain, "aita-gure"ka / eraso baño lên. Ldi BB 4.<br />
aitagutxi. v. aitabitxi.<br />
aitain. "(Hb), père nourricier" Lh.<br />
aitaindarraba. v. aitaginarreba.<br />
aitaita (V; Añ, Dv (V), H (V), Lh; aittaitta V-ger-gip, G-azp; attaitta V-gip; aitaite V-ger-ple-arrig; aittaitte Vple;<br />
aiteite V-arr), aita-aita (Urt III 20), aitita (V-m; aittitta V-ger-m-gip, G-azp; attitta V-arrig, G-azp; aitite Vple;<br />
aittitte V-ger-ple-oroz-m; attitte V-ger, G-azp), ataita (BN, S), attatta (S), atxitxa (V-gip; atxitxe V-ger),<br />
atxite (atxitte V-ple). Ref.: A (aitaita, ataita); Lh (attatta); EI 351; Lrq /at'at'a/; Etxba Eib (attaitta, atxitxa);<br />
Holmer ApuntV (aitite); Elexp Berg (aittaitta).<br />
1. Abuelo. "Atxitxa. Forma popular de aittaitta" Etxba Eib. "Aspalditxoan aitt(a)itta eta amama sartu dira,<br />
aittajauna eta amandriaren ordez, familia askotan" Elexp Berg. Cf. Lar: "Taita es voz con que los niños llaman a<br />
sus padres y es bascongada, contracción de la repetición aitaita". v. aitona.<br />
Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos occidentales desde principios del s. XIX, pero es muy<br />
escaso hasta el XX. En DFrec hay 2 ejs., vizcaínos, de aitaita. Por el significado y el contexto en el que se utiliza<br />
el término, no es fácil determinar si cada forma palatalizada tiene o no valor expresivo.<br />
Ezagutu zutenak izen oneko zure Aita-Aita Jaun D. Xavier Maria Munibe ta Idiaquezko. VMg III. Eranzun<br />
zion mandakoak: zaldi grañoe galant bat zan nere Aita-aita. Ib. 82. Gaztea naz Aitaita / eta alan txikia, / baina<br />
biotza daukat / zeuretzat andia. Azc PB 100. Aitagandiko aitaita ta amandre zirean: Aranatar Jose Praisku [...]<br />
ta Gabriela Larrañaga-tarra Azkoitiko alabea. Barriz amagandikoak ziran: aitaita edo amaita Ioane Iñigo<br />
Abalzisketa-ko Irazusta Artola-tarra. Ezale 1897, 229a. Ire aitaita baizen sendoa enok. A BeinB 81. Nik badakit<br />
gertaera polit bat, neure aitaitari entzuna. Ag Kr 84. Ire aitaita Peru il zanetik gora oian egon nok? Zam RIEV<br />
1907, 424. Iñoizbe ezin sartu leiken ene aitaita elixan. EgutTo 22-8-1918 (ap. DRA). Ni baño askoz zarrau / baida<br />
kukua, / nire aitita baño / lenagokua. Enb 167. Guraso argi zintzoen seme, / aitite onan lobia. Ib. 131. Nire<br />
aita, ta nire aitita be bai, gure baserri-etxian yaiuak zuazan. Kk Ab II 183. Gure Bertoldak aittittari esaten<br />
entzun eutsanez. Otx 119. Nire aitita zanari. Bilbao IpuiB 189. Ez! ezetz, ain aguro ez. Bestela laster nok<br />
aitxitxa. SM Zirik 133. Lur au aita zureak atxurtua da, orma au aitaite zureak yasoa. Akes Ipiñ 22. Iruatxetako<br />
Juanen aitite. Ib. 13. Nire aitita ta amuma / gaztetxu ziran oraindik. Gand Elorri 198. Aren aita, aitita, osaba nai<br />
auzoko mutil sendoa. Erkiag BatB 50. Aitaita jesarrita, geldirik, umeai begira. Alzola Atalak 81. Nere aititak<br />
izena Manuel zuan. BasoM 21.<br />
v. tbn. Alt EEs 1917, 42.Osk Kurl 69. Aitite: Bilbao IpuiB 39.<br />
(Usado para dirigirse a un hombre anciano). Aitaita, adorerik bai al dozu artu dozun zeregiña bide onera<br />
eruateko? Kk Ab I 25. Eztago txarto esanda, ta bai poz andijaz, aitaita, parkatzen dautset. Ib. 27.<br />
2. "Attaittak, los abuelos, los antepasados. Gure attaittak legien aurretik zituen oitturak" Etxba Eib. Zeuk<br />
eztozu iñoz oldoztu ixango zenbat asaba edo zenbat aitita-amama ixan zenduzan Don Iñigo orren aldijan. Kk Ab<br />
I 88. Lau milla ta larogeta amasei (4.096) aitita-amama. Erdijak aititak, 2.048, eta beste erdijak amamak. Ib.<br />
88.<br />
3. "Suegro [...] (V-arr)" A Apend.<br />
- AITAITA-PIPA. "Pipa de yeso en que fumaban los aldeanos. Aratostietan jantzi eban umia baserritar, atxitxa<br />
pipiagaz" Etxba Eib.<br />
Etim. Podría ser en origen una formación reduplicada: aita + aita.<br />
aitaitaitaso. Bisabuelo. "Abpatruus [= hermano del tatarabuelo sg. el Digesto. En general, -so eleva en un<br />
grado el parentesco: se trataría, por lo tanto, del hermano del bisabuelo], [...] aitaitasoren [...] anaia" Urt I 37.<br />
Cf. amamamaso.<br />
aitaitxi. v. aitabitxi.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
595
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aita izan. Mencionar. v. 1 aitatu. Onetarako jakin biar da lelengo: orain aita ditugun seinak diriala jaijota<br />
dagozanak. fB Ic III 41. Orain aita dogun penitenzija da, Jaungoikua gaiti artuten dana. Ib. 99. Orregaiti,<br />
pekatuben parkazinoia aita danian, beti gogora ekarri biar dogu Jaungoikuaren beraren egikizuna dala au. Ib.<br />
151.<br />
aitaizun (S; Lar DVC 152, Arch VocGr, Dv, H), aitazun (L, S, R), aitaxun (S, R), aitizun (A). Ref.: VocPir<br />
185; A (aitazun); A Morf 12 C; Lh; Iz R 392 y 401. 1. Padrastro. Morde de Montesson tiroka hil zuten, bere<br />
aitzinean ikhusi zuen ondoan, nola haren aitaizunari zintzurrak egin tzazkoten. Elsb Fram 65.<br />
2. "(L) padrino" A.<br />
aitajaun, aitajein (R-is-uzt), aitajin (R-is-uzt), aitejin (R-urz). Ref.: EI 99; ContR 516; Iz R 283, 301. 1. Padre,<br />
señor padre. "Aitajína! Ikasi dúr biarnésa" ContR 511. "Berari dei egiterakoan bakarrik gaiñeratzen omen diote<br />
jéina ori" Iz R 283. Cf. IC II 24: "Llamaron a[it]e jauna, que quiere decir en lengua vascongada 'señor'".<br />
Tr. El único ej. seguro de -a constitutiva se encuentra en el Cantar de Alostorrea, recogido en Balad.<br />
Aita jaunak eresten dau elia, / ama andreak apainketan obia."Pues su padre bajaba gran hato de ganado".<br />
TAV 3.1.5. Gure Iainko eta Aita Iaunak [...] gida eta goberna gaitzala. Lç ABC B 1r. Karta bidali nizunean<br />
esaten nizun aita jaun orrek zer esan zidan (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Aingeru batek ziotzon / zure<br />
Aita Iaunari, / insensatzen hari zela, / berri on hauk ekharri. EZ Noel 162. Badaki munduak nola zure aita Iauna<br />
bere etxeaz, onez eta biziaz ere kontu guti eginik, ioan zen Donapalaiora. Ax 6 (V 3). Nahi zütüt disborsatü / eta<br />
hebetik igorri; / erran ezozü gorainzi / zure aita jaunari. Xarlem 723. Zure Aita jaun ta nere ongille D. Antonio<br />
Maria Munibekok. VMg IV. Zein ederki irtengo duen katuaren zortzikoak Aita jaunak biolinarekin laguntzen<br />
dizutela! Ib. VIII. [Emaitzak] eman zitzaizkan / nobi andreari, / aren aita-jaunari / eta amandreari. It Fab 234.<br />
Zeñek loitu zaitu zu / Alostorria? Ai nere Aita maite / Aita maitia / illtzia ondo egin dezu / Aita jaun maitia.<br />
Balad 48. Aita jauna neriak / niri eman zidan / imiñan dotia. Ib. 48. Bere aita jaunak erran dioenean oihu hoiek<br />
direla miriku handi baten deihadarrak. Elzb PAd 35. Dama orren aitak nere aitajauna / billatu zuan lenbizi. PE<br />
86. Aita jaun ori allegatu zat / ordena zuan bezela. Ib. 86. Guztiak batzandu ta / arratsalde baten / etxeko Aita<br />
iaunari / egozan esaten. Azc PB 46. Urrena aita jaun etortzerako / egiñen lana bikaiña. "Para la próxima vez<br />
que venga el padre, harán un trabajo excelente". Or Eus 78. Mikelek aita jaunaren naia / nai luke limurrarazi.<br />
"La voluntad paterna". Ib. 78.<br />
2. (V-ger-och-gip, G-azp-goi-to-nav, AN-ulz; -a V-gip), aitajun (V-gip, G-nav), aitaun (V-gip; attaun G-goi),<br />
aitijin (R), aitxajaun (V-gip). Ref.: A (aita jauna, aitaita, aitijin); EI 351; Iz ArOñ (aittájauna), UrrAnz<br />
(aitxajauna), Als; Etxba Eib (aitta-jauna); Elexp Berg. Abuelo. "Aittájauna bat, iru aittájauna" Iz ArOñ. v.<br />
aitona. Gure aitajaune zanak eta esaten zoen (G-goi). Arin AEF 1928, 81. Ama Birjiña argitu zanien emengo<br />
bildurgarri guztixek izkutau ziran; alan esateban gure aita jaunek (V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Gure<br />
aitajaunari nik entzundakoa. And AUzta 94. Aitajaun eta amandrearen ondoan ez da gaizki izango. NEtx LBB<br />
35. Billoba txikia kejatu omen zan, eta ez estutzeko esaten omen zion aitajaunak, laste etorriko zirala besteaketa.<br />
Uzt Sas 340s.<br />
3. (G, AN-gip; attajaun G-bet, AN-gip), aitajun (G-nav). Ref.: A (aita besoetako); EI 352. Padrino (en gral.).<br />
v. aitabitxi, apaidin, ugazaita (2). Ander-i galdetu zion ia aitajaun [= 'padrino de boda'] izango ote zan.<br />
JAIraz Bizia 64. Bidelagun egindako ermutarra aitajaun, Ander-en ordez, eta bestearen emaztea amandre. Ib.<br />
66s. Unamuno dakarkizut lauburu. Arroki dakarkizut, gañera; [...] aitajaun (padrino) aukerakoa dudalakoan.<br />
SMitx Unam 3. Aitajaun zorotzar maitagarriak, ordea, barkatu ez-zik zuzen-etsi ta are eder-etsi didakelakoan<br />
aurkezten natzaizu aren "aur ponteko". Ib. 3. Markesa eta bere aitajaunak goizean goizik joan ziren pistolakajakin;<br />
ni, nire aitajaunekin bazkalondoan txalopa batean sartu nintzen. Etxde Itxas 96. Aita-jaunak aita<br />
erakarri zula bere iru etxaldien jabegaitasuna neri kentzera. Etxde JJ 51. Batuarekin hasita, noraino izan zen<br />
zure erantzukizuna, edo noraino izan zinen batuaren aitajauna? In MEIG IX 76.<br />
- AITAJAUN-AMANDRE. (Pl.). Abuelo y abuela. "Artizko aittajauna-amandriak pe izan die mezatan" Elexp<br />
Berg.<br />
- AITAJAUN-BISABUELO. "Aittajauna-bisabuelo, bisabuelo" Elexp Berg.<br />
haitaka. "Ez da lanean haitaka baizik haritzen, il ne travaille que par boutades" Dv.<br />
aitakarako. Paternal. v. aitakarazko; cf. amakarako. Helas Jauna! zuk hautatu izan duzu zure Ontasun<br />
aitakarakoaz ene bihotzeko baratzea [...] han landatzeko Arbola eder hura. He Phil 543 (SP 535 zure aitazko<br />
bulharretan). Jainkoak zuretzat duen amodio ezti eta aita-karakoari. He Gudu 141 (Harriet, s.v. karazkoa, cita<br />
erróneamente amudio aitakarazkoa). Baldin bazinakite zer ikhustate aitakarakorekin behatzen dioen arima<br />
haren oinetarat beheratzen den bati. Birjin 219.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
596
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitakarazko. Paternal. v. aitakarako. Bere aitakarazko amodioaren musu donea ematen dioena bezala.<br />
Birjin 55. Haren esku aitakarazkoaren emaitz batzu bezala. Ib. 294.<br />
aitaketz. De parte del padre. Jongoiko Aitaketz zuen / [Gabrielek Birjina] salutatu korteski, / eta bere<br />
mandatua / deklaratu ederki. EZ Noel 42.<br />
aitakidaera. "Compadrazgo" Lar.<br />
aitakidago. "Compaternidad" Lar.<br />
aitakidatu. "Hacerse compadre" Lar (s.v. con).<br />
aitakide (Lar, Hb ap. Lh). Compadre. v. guraskide. Egun oietan, solasaldi zoragarriak izan zituan bere bi<br />
aitakideekin, apaizakin ta bizarlariakin. Berron Kijote 87. Eta jarrai aurrera, aitakide jauna, berandutzen ari<br />
du-ta. Ib. 82.<br />
aitakietxe. Casa solariega. Jaio zitzaigun San Ignazio [...] Loiolako aitaki-etxe eta gazteluan. 'Casa y<br />
castillo paterno'. Aran SIgn 1. Iñigo donearen amamaren Balda aitaki-etxetik Loiolarantz urtxu Baroikoa<br />
deritxon etxean [iaio zan Arana]. Ezale 1897, 229.<br />
aitakigo. "Compadrazgo" Lar.<br />
aitakilaso (H, s.v. aita). Bisabuelo.<br />
aitakiro. Paternalmente. Eta au guzia beti aiñ maitatsu, gozoro ta aitakiro danakiñ da bakoitzarekiñ<br />
ziarduela ta zebillela, eze bakoitzak uste zuen bera guzietan naiena ta maiteena zubela. Aran SIgn 110.<br />
Iainkozko gizon arrek aitakiro artu nindun, eta nere toki-alda maitaro ikusi zun, Apaizpiku antzo. Or Aitork 121.<br />
aitako. 1. Aum. despectivo de aita. Eztaukan ik erru guztia, eure Aitako sur-andiak baiño. A BeinB 68.<br />
2. "Aitako (V), padrazo y amako (V), madraza, que se aplican a muchacho y muchacha crecidotes" A Morf<br />
276. "Aittako (V-gip), padrazo, gandul" EI 382. v. aitakotzar.<br />
aitakoi. Paternal. Eta Jesus Aurraganako iduki zenduban amorio aitakoiyagatik. Oración trilingüe de León<br />
XIII a S. José (ap. DRA).<br />
aitakotzar. "Aittákotzaarra: i iñ aiz ..., se dice por el que ha crecido mucho" Iz ArOñ.<br />
aitakunde (R ap. A). "Día de compadres, jueves de Sexagésima" A. "Con la acepción de reunión se usa el<br />
sufijo [-kunde] en toda la Alta Navarra. Aitakunde, reunión de compadres" A Morf 69 B. "Naparroako ibar<br />
askotan garizuma-aurreko iru ostegunak askariz ospatzen dituzte. Septuagesima-ondoko ostegunak iru izen ditu:<br />
aitakunde Bidankozen, gizakunde Uztarrotzen, izakunde Baztanen" A EY I 54, pero el suf. -kunde es -kunte en R,<br />
-künte en S.<br />
aitalde. Figura en SP, sin trad., aunque DRA da el significado de 'suegro'.<br />
aitaldeko (Dv), aita-aldeko (G-azp). Paterno, de la parte del padre. "Aitaldeko izaba, tante paternelle" Dv. <br />
Eta Maala, Thersa, Hegla, Melka eta Noa eskondu ziren beren aita-aldeko osabaren semeekin, Manaseren<br />
familiatikakoak. Dv Num 36, 11s (Ol beren osabaen semeekin, Ker euren lengusuakaz).<br />
"Belarriak aitaldekoak ditu (AN-gip)" (Comunicación personal).<br />
Gurasoen seme gara gu, baina ez zeharo aitaldeko ez amaldeko. MEIG VII 68.<br />
aitaldi (B ap. Izeta), aialdi (B ap. Izeta). 1. "Tarea. Aialdie in te gosaldu" Izeta BHizt2. "Aitaldi bortitze" Ib.<br />
Cf. haitada.<br />
2. Actuación. Donostian egin diren Eskual bestetan arizanak dira Gartzaingo gazteak mutil-dantza<br />
dantzatzen; gure baztandar gazte oken aitaldiakin an bildu yendeketa aunitz poztu zen. Herr 5-10-1961 (ap.<br />
DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
597
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitalehen, aitalen (Lar, Añ). 1. Patriarca. Cf. Zerb IxtS 13n: "Patriarkeri aitalehenak erraten diote katixima<br />
berriak". v. aitalehenen. Gutaz balerrakete Aita lehen zaharrez izkirabak dioena, egunez betherik hil direla.<br />
Birjin 68s. Ama behar zitzaion jarraiki Abraham Aitalenaren sinheste bizi ta bizarroari. Ib. 240. Halako zen<br />
gure aita lehenen bizipena, maiñateki bizi ziradian beren parekila bezala. Egiat 267. Adan geure lelengo Aita,<br />
Abrahan Aitaleena, David erregia. Ur MarIl 61. Aita-gure eta Abe-Mariak garboso errezatuaz zirurien Lege<br />
zarreko Aitalen bat. Zab Gabon 48. Aitalen errespetozko zar bat bere seme eta umezumeen erdian bezela.<br />
"Anciano patriarca venerable". Otag EE 1882c, 510. San Jose Aitalen gloriosua. Etxe bakotxeko kristinau 4 (ap.<br />
DRA). Gure aita Adan, Aitalen Abraham, Errege David. Arr May 73. Bibliako aitalen ospetsu aren semeen<br />
antzera. A Eusk 1920-21 (I), 62. Dabid aitalehena hil zen eta lur eman zioten, eta hor dugu gaur ere haren<br />
hilobia. IBe Act 2, 2. Isaakek Jakob sortu zuen eta Jakobek hamabi aitalehenak. IBk Act 7, 8 (Lç, He, TB, Dv<br />
patriarka, Ol arbaso, Arriand erkabe, Ker erri-guraso).<br />
(Fig.). Euskaldunen eta euskerazaleen Aitalen otsandiko Larramendik. Aran SIgn 206. Franzisko santu<br />
aundiyaren eta pobrien aita-lenaren bizitza. Bv AsL 14. Abbadieko euskalduna ta euskaldunen aitalena. A<br />
BeinB 35. Nire izen ta izatetxuak ezin dabena, aitalen baten izate ta izen onak egin begi. Ib. 36.<br />
2. Padre fundador. Eskribatu zuen, luze, zearo ta garbi jaierazko itz-giro eztizkoan Aitalen [S. Inacio]<br />
santubaren bizitza. Aran SIgn I. Aitalen otsandieneko San Inazio, Jesusen Konpañiaren fundatzallea. Aran EE<br />
1885a, 72. Franzisko gure aita-len santua. Bv AsL 52. Asistik dijua Aita len santua Alverna mendirunz. Ib. 142.<br />
Gure Aita-len biyak Domingo eta Franzisko. Ib. 171. Cataneoko anai Pedro ta Ordenako Aita-len San<br />
Franzisko. Ib. 408. Mesa-barria Iñigo Aitalen donearen egunean emoteko. Ezale 1897, 230a.<br />
3. Padre prior. [Markiñako Karmengo Prailletxeko] Aitalen edo nausi Bernardino agurgarriari, beronen<br />
azpiko Aita eta beste guztiai. Ezale 1897, 372a. Sto. Domingoren egunerako Donostian Done aundi onen semeak<br />
zeukaten etxera juan zan; Aita lenenak (Prior) orretarako alegin aundiak egin ziozkalako. JAg JBDei 1921, 80.<br />
4. "Aitalen (V-arrig), bisabuelo" A.<br />
5. (G-azp ap. Gketx), aitalen. Antepasado. "Aitaleen. Primer padre. Gue aitteleen arek ze eitten zoon jakiñ izan<br />
balo..!" Gketx Loiola. Abarran dogu attalena. Arriand Mt 3, 9 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, Echn, Hual,<br />
Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk aita).<br />
6. Patriarca, obispo de ciertas sedes importantes. Aingeru-Josepe Roncalli jaun Kardinale Veniseko Aitalehenak.<br />
GAlm 1959, 31.<br />
aitalehendar, aitalendar (Lar). "Patriarcal" Lar.<br />
aitalehenen, aitalenen (Aizk). Patriarca. v. aitalehen. Aitalenen edo Patriarka, eta Igarla edo Profeten<br />
bitartez emoniko legia. Astar I 12. Ez, ezta orazinoe au Aitalenen edo Patriarkaren batek irakatsija, ez Igarla<br />
edo Profetaren batek konponduba. Astar II 250. Beren Aita-lenen Noe. Izt D 16n. Zori oneko Aitalenen Tubal<br />
maitagarri au. Izt C 1. Zorioneko gure Aitalenen Tubal gogoangarriak. Ib. 5. Aitalenen eta lege-emalle txit<br />
jakintsuak. 'El sapientísimo patriarca y legislador'. Aran SIgn 115. Esan dezagun nola ta zeren bidez izandu zan<br />
[Aitor] gure Aita-lenenaren etorrera. Etxeg EE 1882c, 561. Betetara badoaz / Igarlen esanak, / baita<br />
Aitalenenen / itxaropen danak. AB Olerk 639.<br />
Oraingo surren aitalenena / bardinik inos euki eztabena / sur disparate barregarria! / sur asko eukia! Azc PB<br />
261.<br />
aitalekuko. v. AITA-LEKUKO.<br />
aitalope. "Morcillón (V-arrig-oroz)" A Apend.<br />
aitama (gral.; Urt III 402), aita-ama (gral.; aitte-ama G-goi). Ref.: A (aita-amak); Lh; Echaide Nav 324; EAEL<br />
43; Elexp Berg (aitta-ama). (Pl.). Padre y madre. "Brephotrophium, [...] aitamarik gabeko haur erromesen<br />
ospitalea" Urt III 402. v. aitetama.<br />
Tr. Más frecuente al Norte y escaso en textos vizcaínos, donde no se documenta hasta finales del s. XIX<br />
(aunque sí aparece en Lazarraga).<br />
Zeinek bekhatu egin du, hunek ala hunen aitamék, hunela itsu sor ledin? Lç Io 9, 2 (Leon aitamek, HeH, EvS<br />
aita-amek; He burasoek, Dv burhasoek, LE buratsoék, Ol, IBk, IBe gurasoek, Or, Ker gurasoak). Aita-amaok<br />
efini dabe / Flora oi enzerradurik. Lazarraga 1179r. Erran zerauenean deabruak gure lehenbiziko aita amei. Ax<br />
64 (V 42). Eztuzu zer ukha, zarel' ogenduru, / ez zer har ait'amen nahia [e]stakuru. O Po 18. Aita-amak<br />
ohoratuko / lurrean aizen luzeki. Gç 214. Lekhuko dira Zakarias eta Elisabet Baptistaren aitamak. ES 158.<br />
Berandetsiko lukee ene ait-am gaisoak. Mb IArg I 95. Adam eta Eva gure lehenbiziko ait'amak. CatLan 30.<br />
Hondra itzazu zere ait-amak, ta orrela luzaro biziko zera. Ub 26. Esan nioten aita-amai, / zu bear zinduztala, /<br />
baldiñ bazuten nai. Izt Po 113. Hamabi urthetan utzi nituen aita amak. MarIl 71. Ustez erosten nian aitamen<br />
bakia / erosi ükhen nian ene thürmentia. Etch 180. Nere aita-amek, zioen, / edukatu ez ninduten. Gy 274. Aita-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
598
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ama batzuek [...] altxatu zituzten bere bi seme eta alaba bat Yainkoaren beldurrik gabe. Hb Egia 27. Ait-amak<br />
zerzaz farra galanki egiña izan zuten. Arr GB 116. Aita amek Pariserat igorri zuten eskola handien egiterat.<br />
Laph 123. Denborarik onena nuela lurrean, / igaro ait-amakin ume nintzanean. AB AmaE 283. Igaro zituan<br />
aurtasuneko urtiak ait-amen itzalian. Bv AsL 25. Aita ama leialen / ondorio gozoa. Zby RIEV 1909, 108 (1908,<br />
287 aitamen). Ardietsi zian aita-amenganik hantik elkhitia. Ip Hil 114. Ez da holako serorarik, ez erretorik, ez<br />
aita amarik, neskato gazten arimez arta duenik. HU Zez 105.<br />
(s. XX). Eladigaz nai neuke ezkondu, zeuek aittamok atzerapiderik ezpozue. Echta Jos 351. Negarrez zeudela<br />
aitamak, anaiak, illobatxoak. Ag G 125. Nork esan Isabel ta Eladi aitama batzuen aurrak zirala! A Ardi 19.<br />
Gizaki guztien Aita-ama edo gurasoak. Inza Azalp 45. Ait'amek ez balinbazakoten liburuetan eta kazetetan<br />
irakurtzen erakutsi. Barb Sup 9. Urguluntzi baten gatik aitamak ez ahal tuk utziko! Ox 136. Aitamak barre<br />
andijek egiten ebezan txikijen barriketa zolijekaz. Kk Ab II 35. Arlo bat landu zizun aitamek emana; / gaurgero<br />
ornitu dizu ezkontzeko on dana. Or Eus 104. Gizonak bere aita-amak utziko ditu, bere emazteari itsasteko. Ol<br />
Gen 2, 24 (Dv ait-amak; Urt ait'etamak). Hiltzen banintz, zertan litazke ene aitama gaixoak? Zerb IxtS 62. Aita<br />
amak adixkide batzuetara joanak dira. JAIraz Bizia 27. Esposa izan ziñan / ait-amen ixillik. Canc. pop. in Lek<br />
SClar 104. Nola senti ziñen aita-amak jan ondoren? Mde Pr 71. Aita-amen pentzura, gurasoen esanera kezka<br />
barik bizi zan txori kantariari. Erkiag Arran 59. Sei urte eukazala, il ei yakozan aitamak. Bilbao IpuiB 194. Ez<br />
niz ahalge erraiteko ene aitamak Indoxinako laborari ttipi batzu direla. JEtchep 94. Zure gorputz lirain eder ori<br />
aita-amak emana dezu. MAtx Gazt 16. Aitamak hilak.. aurhideak ere etxetik urrunduak. Ardoy SFran 145. Aitaama<br />
oberenak, bakoitzarenak (B). Inza NaEsZarr 2111.<br />
v. tbn. Lard 62 (421 aita-amak). ChantP 172. Oxald in Ox 190. Etcham 99. FIr 133. Larz Iru 28. Xa Odol 290.<br />
Mattin 78. Aita-ama: Lç Lc 8, 56. Egiat 173 (200 aita amaer). Jaur 129. Bordel 124. Elzb Po 180. Elsb Fram<br />
155. Arb Igand 141. CatJauf 16. Ir YKBiz 29. SMitx Aranz 209. Etxde JJ 35. Basarri 22. And AUzta 126. Zait<br />
Plat 7. Vill Jaink 167.<br />
(Forma sing.). Arnegatzen baitute [...] bathaioaz, aita-amaz eta Elizako gauza guztiez. Mat 106. Aita ama<br />
ohora itzak. Bp I 92. Zure aizpa odolkide ta aita-ama berberaren alaba etxetik datorrela. Zait Sof 20. Ordun,<br />
aita-amaren ixillean, Pizonera yoan nintzan. Ib. 79. Nortzu ote nire aita-ama? Ib. 86. Amabost seme-alaba eder<br />
/ aita-amaren inguruan. Basarri 117.<br />
Padres y madres. Eta altxaturen dirade haurrak aita-amén kontra, eta hil eraziren dituzté. Lç Mt 10, 21<br />
(He burasoen kontra, TB beren aiten eta amen kontra, Dv burhasoei, Ur, IBe gurasoen kontra, Ol, Ker, IBk<br />
gurasoen aurka). Aditzen dut geure Aita-amak gauza iustu guztietan obeditu behar ditugula. Mat 112. O<br />
itsasoko arroka gogorraren pareak / eta aita amen aldera karitate gabeak! EZ Man I 124. Halaber badira<br />
bertze iuramentuak [...] aita amek bere umei eta nabusiek ere bere sehiei egiten deraustezatenak. Ax 258 (V<br />
172). --Kristi güziek goiz arrats Jinkoa othoitü behar dieia? --Bai aita amek haurrek bezala. Bp I 126. Ajolkabea<br />
baizik ez diran guraso ta ait-amak, nagusi ta kargudunak. Mb IArg I 95. Aita amek ikhasten dute Yosef<br />
eta Mariaren eskola sainduan hartzen bere umeez artharik handiena. Lg II 125. Ait-amak daude orretara<br />
behartuak. Ub 198. Ai! aita-ama, behar bezain erregelatuki bizi etzaretenak. Dh 230. Aita-amen artean ahal da<br />
untza franko / bere umen gaiñean direnak itsusko. Gy 225. Herria kausten dute toki guzietan, / aita-amak<br />
ahanzten edozein sasitan. Hb Esk 40. Badakizu umeak izaten direla maizenik aita-amak iduriak. Dv Lab 252.<br />
Eta badatozala [gerratik] mutillak etxera, / Gabonak aitamakin pozik egitera. AB AmaE 257. Dotzena bat haur<br />
gazte [...], beren aita-ama maiteetarik norapait desherrituak. Arb Igand 84. Tenploan hartürik izan ziren<br />
neskatilak, aphez nausiek ützültzen zütien aita amer. Ip Hil 63. Aitamek, aitamatu direnetik, ez dakite gehiago<br />
zer den amodioa. JE Bur 98. Irugarren mallan zortzi, bigarreneko lauen aita-amak. Kk Ab I 89. Bete egizuez<br />
zuen aitamen aginduak pozez. Bilbao IpuiB 265. Haur guziak han dira beren ait-amekin. JEtchep 42.<br />
Gorputzeko bizia emango duten aita-ama asko dira. MAtx Gazt 106. Nork ditu aski kantatuko Eskualdun aitama<br />
xaharrak bizitzen eta hiltzen hain artoski lagundu dituzten "mutxurdinak"? Ardoy SFran 58.<br />
v. tbn. CatLan 90 (4 aita-ama). MarIl 11. Etch 444 (244 aita-ama). Bordel 34. Etcham 183. Xa Odol 212. Aitaama:<br />
CatS IX. Elsb Fram 164. Lap 21 (V 12). HU Zez 180. CatJauf VII. Vill Jaink 163.<br />
Umeak handitu diren arteraino [...] epher aitamak ez dituk umetarik urruntzen. Elzb PAd 12.<br />
- AITAMA FAMILIAKO. (Pl.). Padres de familia. Ez da oraino goren gorenerat heldua aitama familiako<br />
gaixoen batasuna. JE Bur 105.<br />
- AITAMA PONTEKO. (Pl.). Padrinos. Bataiatzen dana aurra ba-da, haren ordez Ait-ama Pontekoak<br />
eranzuten due. Ub 194. Aen [aur jaio-berrien] ordez Ait-ama Pontekoak egiten due guzia. Ib. 196.<br />
- AITAMA-SEME. (Pl.). Padres e hijo(s). Orduan, Aita-ama-semeak, beren malkoak oraindik legortu baño<br />
len, leize artatik irten ziran. Arr GB 111.<br />
- AITAMEN AITA. (Pl.). Antepasados. Odol beretik sortu semeak / elgarrentzat anai gauden, / ait'amen<br />
aitek utzi legeak / beiratzeko bethi lerden. Ox 162.<br />
- AITAMEN BAKOITZ. "Aitamen bakotxa (L; Hb), fils unique" Lh.<br />
aitamabitxi, aita-ama bitxi. (Pl.). Padrino y madrina. Erdel ixenak beiuaz euren / abixen billa or ziar... /<br />
Au jaristeko aita-ama bitxi / eruan Jon ta Itziar. Enb 195.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
599
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Padrino y madrina de boda. Pillomena ta Mogel, ezker-eskui, aita-ama bitxi zituztela. Organuan eztaimartxa...<br />
NEtx LBB 140.<br />
aitamaginarreba, aitamagiarraba, aitagi-amagiarreba, aita eta amaginarreba, aita ta ama indarraba. (Pl.)<br />
Suegros, suegro y suegra. Nere ait-amagi-arraba zarrai zere biotzak erakusten dizun guzia esaiezu. Arr GB<br />
125. Bardiñ egin biar dabe irugarren egunian suiñak euren aita ta ama indarrabakin. Akordagoitia EEs 1914, 4.<br />
Alabarik maitagarriena bezela artu zuten aitagi-amagiarrebak. Etxde JJ 98. Ene aita eta amaginarrebaren<br />
platinazko eztegi eguneko eginak. Ez naiz suhi bezala mintzo, bainan pertsulari bezala. Xa Odol 243.<br />
aitamatu. Hacerse padre y madre. Aitamek, aitamatu direnetik, ez dakite gehiago zer den amodioa. JE Bur<br />
98. Gero ait'amatzeko edukirik grazia, / irriz ari zitzaukun gure ustez bizia. Xa Odol 182. Espos berriek<br />
ait'amatzeko zerutik dute ordena. Ib. 212.<br />
aitamatzako. (Pl.). Padre y madre adoptivos. Onek gertaerok ostatuan igaroten zireanik ezekien Eladik,<br />
bere aittamak ez Ondartzako Josetxoren aittamatzakoak. Echta Jos 361.<br />
aitamen (V, G, AN-gip; SP (-th-), Lar, Añ, H), aitame (-th- SP). Ref.: A; Iz ArOñ (aittámena). Mención.<br />
"Aittámena emon dosku" Iz ArOñ. Cf. aipamen. --Eta ezer seguratu bage edo agindu bage aserrearekin<br />
aitatzea Jaungoikoaren izena [...] juramentu ote da? --Ezta juramentua: baizik da deitura edo aitamena. Gco II<br />
158. Baña Jainkoaren Semearen aitamena aditu zuenean, nastu zan. Lard 455. Eskritura Santak, munduaren<br />
asieraren gañean itzegitean, ez digu aingeruen aitamenik egiten. Ib. 2. Illeen aitamenik etzuen egin bear, zeren<br />
indar guzia oietan zeukan. Ib. 145. Eta etzan Israelen aien aitamenik geiago egin. Ib. 95. Nere diruen aitamen<br />
eman, / ukatzen azkar asi zan. PE 150. Mandatariak bakearen aitamenakin etorri ziran. Arr EE 1882c, 553.<br />
Josek etzuan iñola ere Zabaletaren aitamenik egin nai. Ag G 322. Pixka batian ez naiz aztuko / sartuagatik<br />
lurpian, / nere aitamenak izango dira / beste larogei urtian. Tx B II 70.<br />
aitamende (Añ), aitamene (Lar, Añ). "Patria potestad" Añ.<br />
aitamin. Sentimiento paternal. Maider ezagutu zun ezkeoz ordea ta biotz-biotzean arenganako aitamiña<br />
sortu, bere barrunbean eztenik zorrotzena zulaka asi zitzaion. Etxde JJ 267.<br />
aitamorokilo. "Lucano ciervo, [...] los chicos de Ondárroa llaman a este insecto, aita- aita morokillo" Labayru<br />
Hist I 563.<br />
aitanaia. Tío paterno. "Abpatruus, aitasoren aitanaia" Urt I 37.<br />
aitanditxarko. "(R-uzt), espantajo de los sembrados" A. "Ulzaman, bi ta irugarren inaute-egunetan, lastoz<br />
beteriko gizon andi bat ateratzen dute [...]. Uztarrotzen (Erronkarin) Aitandi txarko zuen erraldoiak izena" A EY I<br />
318. v. amanditxarko.<br />
aitansiti. "Patriarca" Lar.<br />
aitantza. Paternidad. v. aitatasun. Bada San Josefek izan zezaken Jesusen aitanz guzia zen Jesusen<br />
Amaren birjinzari zegokana. Mb IArg II 50. Zein andia den San Josefri bere aitanzaren alde zor zaion<br />
begitartea, errespetua eta honra. Ib. 53.<br />
aitañi (S, R-uzt; Gèze, Dv (S), H (S)). Ref.: A; EI 351; Lh (aurritu); Lrq /aitan'í/; ContR 530. Abuelo. "Aitañi<br />
aurritüxerik dizügü (S-saug)" Lh (s.v. aurritu).<br />
- AITAÑI BILO-XURI. "Aitañi bilho xuri (Sc), cierta semilla blanca y redonda, que brota de los árboles y es<br />
transportada por el viento" A.<br />
- AITAÑI-LILI (S ap. Alth A). Amargón, diente de león. "Pissenlit, aitañi lilia. Zeren din frütü bürü xuri"<br />
Alth Bot 17. Trenpa-eraz (arduan) bostpasei aitañi-lili phünta. Eskual 17-1-1908 (ap. DRA).<br />
aitaño (S ap A; Dv). 1. "(Haramb.), père nourricier" Dv. "Padre nutricio" A. Gure aitañoari, laborariari, /<br />
amodio dezogun eman haz-ordari. Elzb Po 219.<br />
2. "(L, BN), grand-père" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
600
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitaordain. Padre putativo. Maria bere Ama sainduarekin eta bere Aita ordain Josep, Mariaren lagun<br />
sainduarekin [bizi zen Jesus]. Dih GirLeg (ed. 1897), 17.<br />
aitaordari. Padre putativo. Merezitü dizü haitatürik izatia zure espustako eta Salbazaliaren aita<br />
ordaritako. Ip Hil 66.<br />
aitaordariko. Padre putativo. Jesüs haurra besarkatü düzün Aita-ordarikoaren amurioaz, othoitzen zütügü.<br />
Ip Hil 262.<br />
aitaorde (V, G; Añ, Darthayet ap. A), aitorde (V, BN-baig, R; Lar, Dv, H). Ref.: Bon; A (aitaorde, aitorde); Iz<br />
ArOñ; Elexp Berg (aitta-orde). Sustituto del padre (padrastro, tutor, padre adoptivo, etc.). "Padrastro" Lar, Añ,<br />
A e Iz ArOñ. "Père nourricier, tuteur, celui qui remplace le père dans les actes civils et religieux" Dv. "Parrain,<br />
ou tuteur, ou parâtre, indifféremment, qui tient la place du père" H. "Tutor, el que reemplaza al padre, en la<br />
familia o en un acto público" A. "Padre adoptivo" Elexp Berg. v. aitaordeko, AITA-LEKUKO; AITA<br />
USTEKO.<br />
--Nor da haren Aita? --Aita eternala, eta san Ioseph haren aita ordea. Arg DevB 240. Esker ta esker milla<br />
onelako aita ordeari, bizi bedi milla mendez. Betiko pakea Fernandori. Lar Fueros 8. Ta Jesus beraren Ait-orde<br />
San Josef. Mb OtGai III 391. Ta hau bera da orien ait-amak, ait-orde ta beste eskusle guziak orien eskutik uste<br />
dutena. Mb IArg II 28. Ikhusteaz Jainko haur egina, eta bera haren aita-ordetzat hautatua! Lg II 106. Josep<br />
aita-ordeak / Jesusen hazteko / jasan tuen nekeak / ez tu ahantziko. Monho 90. Beleneko sarreran / dago jaiolekuba,<br />
/ antxe dago zeruba, / an ama maitea, / an aita-ordea. Echag 123. Eztago aitari eta aita pontekoari<br />
beren eginkizunak adirazteko apaiz bat; ala bada amapontekoorde, aita-orde [= 'sustituto del padre'] eta apaizorde<br />
neronek egingo det. Arr GB 23. Nola legeak, halako orduetan, apezei berei manatzen baitzioten Tenploan<br />
zauden umexurtxen aita-orde izatea. Jnn SBi 36s. Jesus Haurra, bere Aita-ordearen eta bere Ama Sainduaren<br />
laguntzen. Ib. 19. Ikastetxeetan bizi nai izango dau [euskerak] ta irri egingo dautse erdaldunak, irri euskaldunak<br />
eurak, irri euskaldunen aita-ordeak. Ezale 1897, 53a. Andre Mariaren Senar guztiz garbia, ta Jesusen Aitorde<br />
zuzena, Jose Doatsua. ArgiDL 120. Beinola, nire aita-orde baltzak morroxkuagaz lanean iñarduela. "El negro<br />
de mi padrastro". Or Tormes 9. Nire aita-orde gizagaxua, zigorkatu ta esegi egin eben. Ib. 11. Aitaordeaganako<br />
azaldu zun eskertxarra. Etxde AlosT 98. Goraldu Jesus Aurren aitordea. EG 1956 (9-10), 5. Benetan, Poli ain<br />
aldakorra izan ez balitz, sukaldaria leukake aita-orde on-ona [...]. Ez aita, ez aita-orde, baño bai aita...<br />
giarreba. Anab Poli 8.<br />
v. tbn. Jaur 394. JesBih 444. KIkV 27. KIkG 18. Aiteorde: ETZ 110 (AN-olza, 1758).<br />
aitaordeko (V-gip, S; Añ). Ref.: Lh; Elexp Berg. 1. Sustituto del padre (padrastro, tutor, padre adoptivo, etc.).<br />
"Padre putativo" y "padrastro" Añ. "Aita-orduko [sin duda errata por aita-ordeko]: 1.º père adoptif; 2.º tuteur"<br />
Lh. "Padre adoptivo" Elexp Berg. Cf. Acto 373: "Ezta Jesusen aita baña bai ordekoa". Zori onekoa / izatea<br />
alako aurraren / aita ordekoa. GavS 14. Jesusek ama bere pobria eban. Aita ordekua bere pobria eban. fB Ic I<br />
73. Jesus guztiz gozoaren aita ordekoa. CatLlo 96. Bere seme ederra / arturik besoan, / ona aita ordeko /<br />
Joseren ondoan. Echag 102. Ez zan S. Jose Jesusen Aita benetakua, ezpada Aita Ordekua ta gizonen iretxikoa.<br />
CatBus 44. Faraonen aita-ordeko eta Ejipto guziko Nagusi egin nau. Lard 59. Bere Ama Maria guziz Santa eta<br />
bere aita-ordeko San Jose. Ib. 451. Begira zaiozu bere alargunari, eta bere umeen aitaordeko izan zaite. Arr GB<br />
31. Birjina Jainkoaren Ama notha gabeari juntatu zaituen afetzioneaz eta Jesu-Kristo besarkatu duzun aita<br />
ordeko amodioaz. San Josefi othoitza (tít. de una hojita publicada en Bayona, ap. DRA). Jesusen aitordeko Jose<br />
Santuak berak. ArgiDL 126. Jaungoiko Aurrak eta bere Amak alako aitta ordekoaren bearrak izango zittuelako.<br />
Inza Azalp 58. Haren ama, Ama Birjina, aita ordekoa, San Josep. Zerb IxtS 114. [San Jose] Jesus aurraren aitaordeko<br />
edo aitatzat zeukatena da: "paterna vice". Or MB 886.<br />
2. Padrino. "Según la señora de FSeg, que es de hacia Villafranca, que usó de aitaordekoa, amaordekoa" FSeg.<br />
Cf. fB Ic III 76: "Baita esaten jakue [aita besuetakoai] Aita ordekuak. Gurasuen paltaan, eurak kontu egin biar<br />
deutseelako seinari arimiaren onerako gauzetan".<br />
aitaordezko (V-gip), aitaordiazko (V-gip). Ref.: Etxba Eib (aita ordiazkua); Elexp Berg (aitta-orde). <br />
Sustituto del padre (padrastro, padre adoptivo, etc.). "Umezurtz gelditu zanian, aita-ordiazkuagaz jarri eben,<br />
cuando quedó huérfano, le pusieron con un padre adoptivo" Etxba Eib. "Padre adoptivo" Elexp Berg. Zurgina<br />
baitzen Josep, aita ordezkoa, / Jesusek bazeraman bere gaztaroa. Ox 67. Baiña nik, Don Kijoteren aita ez baiña<br />
aita-ordezko izanik, ez dut oraingo usariora ibilli nai. "Padrastro". Berron Kijote 17.<br />
aitapen. Fama. Cf. aitamen. Gora igo nai degu jakindurian, azkartasunean, aberaskietan, aitapenean da<br />
abar. Ayerb EEs 1914, 39. Echena, Erroman aitapenaren loretan zegoanean ere, oroitzen zan biziro oraindikan<br />
zutik dagoan bere jaioterriko etxezaz. Id. ib. 1915, 260s. Ordutik artu zuan aitapen izugarria ludi guzian. Ib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
601
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
279.<br />
aitapendu. Afamar. Echena etzan ordea egoaldia bezela aldatzen diran margo-berrizkera oien zale.<br />
Onegatik apika, gaurko margolari eta ertilari askok etzuten Echena jasotzen eta aitapentzen. Ayerb EEs 1915,<br />
297.<br />
aitapentsu. Famoso. Erroma bezin uri ederrik beretzat etzegoala esan oi zuan, eta uri aitapentsu ortan bizi<br />
izan zan 36 urtean. Ayerb EEs 1915, 262.<br />
aitapitxi. v. aitabitxi.<br />
aitaplara. "Abuelo" A Morf 12 X.<br />
- AITAPLARA-AMAPLARA. "Aitaplara amaplara (L-ain), padrino y madrina" A (s.v. aitader).<br />
aitaponte. Padrino de bautismo. v. AITA PONTEKO. Zuk orduan ezin erantzun zentzakean, baña zure<br />
ordean erantzun zuan zure Aita ponteak. AA III 272. Bai, ukatzen det, zure izenean erantzun zuan Aita ponteak<br />
edo an zeudenak. Ib. 273.<br />
aitapontekida. "Padrinazgo de baptismo" Lar.<br />
aitar. v. aitatar.<br />
(aitara). "Grada" LzG.<br />
haitarazi. v. hautarazi.<br />
aitarekilakatu. "Être avec le père" Lf Gram 438.<br />
aitarekilatu. "Aller avec le père" Lf Gram 438.<br />
aitarenganatu. Llegar al padre. Ni naiz bidea, egia ta bizia. Iñor ezin diteke Aitarenganatu, nere bidez<br />
ezpada. Ir YKBiz 448s.<br />
aitarenka, aitearenka (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Haciéndose cruces. "Santiguándose, aitearenka"<br />
Zam Man 161. "Aitiarenka geldittu zan, esan gentsanian egixa" Etxba Eib. "Aitarenka asi zan, comenzó a dar<br />
muestras de admiración (corriente en V)" DRA. "Aittiarenka, haciendo cruces. Aittiarenka egon giñan Elgetan<br />
bera bizikletan zetozen umiei begira" Elexp Berg. Atso guztiek egozan aitearen-ka ta ene-ka. A BGuzur 137. -<br />
-Orrek txinelok be!... Ordurartean zetan egoan an ba txinel ori? --Aitearenka gizona! Zam EEs 1913, 286.<br />
Bijaramonian Peruk eruan ebazan Erregen aurrera txingi edo pitxi gustijak, Errege ta bere ingurukuak<br />
aitiarenka isten ebazala. Kk Ab I 26. Jente guztia konkortuta egoan, aitearenka, gertakari ori ikustean. Erkiag<br />
Arran 187.<br />
aitasaba (Lar, Añ (G), Dv (G), H), aita asaba. 1. Abuelo. v. aitona. Nik entzun neutsan aita asaba bati<br />
antxina andikijak bere ebiltzala abarkakaz. Mg PAb 94. Lizenziadu Cristobal Lopez Zandategui, Jeneral Don<br />
Antonio Oquendoren aitasaba amaren aldetik. Izt C 467. Aitasaba Abraham-i egindako eskeñi andiak berriztu<br />
ziozkan [Jacob]. Lard 46. Absalom-ek ere bere aitasaba Gesurko Errege Tolmaigana iges-egin zuen. Ib. 195.<br />
Batuel aitasabaren etxera joan, eta Laban osabaren alaba batekin ezkondu zedilla [Jacob]. Ib. 34. Erakarri<br />
zituen aitasaba Nabucodonosor-ek Jerusalengo Elizatik eramandako urre eta zillarrezko ontziak. Ib. 319 (sg. la<br />
Vulgata (Dan 5, 2) "pater eius").<br />
2. "Aitasaba (G), bisaïeul" vEys (de quien lo toma seguramente Azkue).<br />
aitasaindugo (Lh), aitasaintugoa. Papado. Mila zazpi ehün eta hirur hogei eta hamabi den urthian, eta<br />
Gure Aita Saintügoako laur denian. Mercy 9. Bordeleko artxapezpikua altxatu zuten Aita Saindugorat. Zerb IxtS<br />
106. Gregorio XIII-en aita-saindugoan. Ardoy SFran 21.<br />
aitasaindutasun (Dv A, Lh), aitasaintutarzun (Lh). Papado. "Qualité de Pape" Dv. Zeren zerbait Elizarestanza<br />
aphur baita oraino Aitasaindutasun erraiten denean. Lç Ins G 6r.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
602
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitasaindutiar (Dv, A, Lh), aitasaindutar. Papista. O' Connel Aita-Saindutiarra. Hb Egia 115. Norbaitek<br />
deitu zuen O'Connel Aita-Saindutarra, trufatzeko bere ustez. Ib. 115. Aita-Saindutarra erran nahi dik: ene<br />
sinhestea Aita-Sainduz Aita-Saindu higaten dela Kristoraino. Ib. 115.<br />
aitasaindutu (Lh), aitasaintutu. Hacer(se) Papa. Gregori VII menüser botikatik aita santiaren kaideran<br />
jarrerazi, Sixto V urdezaiñgoatik orozbat aita saintütü. Egiat 244.<br />
aitasantuorde. Nuncio del Papa. Gaur zortzi-arratsaldean, orduan bere lagunak bultz eginda, Aita santuordeagana<br />
Zarautzera izan nintzan. A LEItz 130s.<br />
aitasantutza. Papado. San Pedro an etzan Aita-Santutzako lanetan kanpoan izan. Lard 522. Aldatuaz bere<br />
Aita Santutzako Aulkia Kristandadeko beste erriren batera. Ant EE 1885b, 285.<br />
aitasizun. "Abuelastro" BeraLzM.<br />
aitaso (L, BN; SP (-azo), Urt I 37, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Gèze, vEys, Dv, H). Ref.: A (aitaita); EI 351.<br />
Tr. Los testimonios anteriores a 1950 corresponden todos a la tradición septentrional.<br />
1. Abuelo. "Aitazo, grand père, abuelo" SP (cf. O-SP 224: "Il faut écrire aitaso et non aitazo"). "Aitaso (G, L,<br />
BN), [...] aïeul" vEys, a quien siguen tal vez Harriet y Azkue (s.v. aitita), que dan las mismas indicaciones<br />
dialectales; en el caso de vEys, la G se refiere a Larramendi. v. aitaxo, aitso. Minzatu nais zure aitari,<br />
aitasori, osabari. Volt 204. Obed hau gerthatu zen Isairen aita eta David erregeren aitasoa. Lg I 249. Alfonce<br />
Castillako erregea, San Louisen aitasoa. Lg II 390. Aitaso hasten da kantuz muxikoen airean. Dib Koblak 21.<br />
Aitasok xutiturik, "Aitaren" eginez, / su ondotik diola: Haurrak, has otoitza. Iratz 131. Ez othe duzu izan zure<br />
familian konkorrik? [...] Aitaso? Amaso? Lf Murtuts 39. Bathuelen alaba naiz eta ene aitaso Abrahamen anaia<br />
da. Zerb IxtS 22. Gurasoak ematen digu semearen esplikazioa; gurasoena, berriz, aitasoak ematen digu. Vill<br />
Jaink 58. Oiek [Erakleito, Parmenide, Pitagora, Enpedokel] baitzenituen Platonen aitaso, arbaso, okilaso ta<br />
tokibilaso. Zait Plat 81.<br />
(Ref. a ancianos). Aitaso bat ikusi dut / ahultzen eta xahartzen, / hil mihisea bezala / egunez egun xuritzen.<br />
Etcham 162. Lehenbiziko oto gurea, Tolosako kaskañoak zentzaturik edo, aitaso baten urrats zuhurrari jarri da<br />
tanpez; bigarrena badarraio gibeletik, berdin eme. JE Ber 77.<br />
2. (Pl.). Antepasados. "Au pl., aïeux" Gèze. Bizi izan zela deboki aitasoen legeen jarrikian. Egiat 177.<br />
Aitasuen erranak eta eginak, bethi burian erabiltzak. Arch (ap. DRA). Gure aitaso kantabreak / lo baitaude<br />
lurpean; / ez othe dire atzarriko / aire hau aditzean?. Elzb Po 198. Hitzeman dian bezala gure Aitasoer,<br />
Abrahami eta haren ondokoer mente güzietako. Ip Hil 79. Nago, ogiak eskuz oraino jotzen ziren denboran, gure<br />
aitasoek beren ogiak hala jo othe dituzten behinere, nola Xanetak gure Xoane. Barb Sup 98.<br />
Patriarca. Aitasoak beno / zaharrago / behar zunuke izan. "Autant qu'un patriarche il vous faudrait vieillir".<br />
Arch Fab 231.<br />
3. (O-SP 224, Gèze Dv y A). "Bisaïeul" Gèze. Ez erran haatik Frantses ez dela "Jatsukoa", haren<br />
aitatxik eta haren aitasok etzutela Jatsurekin deus ikustekorik! Ardoy SFran 41.<br />
- AITASO-AMASO. (Pl.). Abuelos. Gure aitaso-amasoek zuten arrazoinekin erraten hobe dela lastozko<br />
etxola bat berea, ezinez jauregi bat bertzena. Elsb LehE 22.<br />
- AITASOEN AITASO. (Pl.). Antepasados. Gure aitasoen aitasoek egin kadera zurezko batzu. Elsb LehE 22.<br />
Iatorriak ezilkor irauten du aitasoen aitasoak ioteraiño. Ibiñ Virgil 111.<br />
- HIRUGARREN AITASO. "Irugarren aitasoa, le trisaïeul" Lh, que cita a H, pero lo que encontramos en éste es<br />
Irugarren aitona.<br />
aitasotu (Dv). Hacerse abuelo; envejecer. "Aitasotu ondoan nahi du ezkondu, il veut se marier après être<br />
devenu grand-père" Dv. v. aguretu. Ikusten dugu gizon bat aitasotu danean, / etx'aintzinean jarririk alki<br />
baten gainean; / bere haurrak ezarririk bizi-molde onean, / / ilobaso xume bati dagola solasean. Dib Koblak 20.<br />
Hain da zahartua, aitasotua [eskuara]. HU Aurp 210.<br />
aitasohurren. Bisabuelo. "Abpatruus [...] aitasohurrenaren vel abrasoaren anaia" Urt I 37.<br />
aitasun. v. aitatasun; ahaidetasun.<br />
ahitasun. "Debilidad (Darric)" DRA.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
603
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitatar, aitatiar (Dv, A), aitar (Lar, Añ). 1. "(Lo) paternal" A. v. aitaldeko. Zenbatenaz bada ez da<br />
gogotikago kargatuko bihotz aitatiar bat, perfekzionerat heldu nahia aurkhitzen duen arima baten erabiltzeaz?<br />
He Phil XII.<br />
2. (V ap. A; Dv), aitatiar. Parecido al padre. "Parecido al padre, de su casta" A. Joanes Batista etxeko<br />
premua errotik aitatar da. GH 1930, 366 (ap. DRA). Adimenduz eta bere buruaren jabegoz aitatiarra da errotik.<br />
Herr 27-6-1963 (ap. DRA).<br />
aitatasun (c. sg. A; SP, Lar, Añ, H), aitatarzun, aitasun (Dv), aitetasun. Paternidad. "Paternité" SP y H.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga (aitatasunezko). Hay aitetasun en Guerrico y Añibarro, y aitasun en<br />
Garralda. En DFrec hay 3 ejs. de aitatasun.<br />
Izandu zuen Jesusen aitatasun-aitanz hau San Josefek. Mb IArg II 50. Zeren Aita-tasuna, Seme-tasuna ta<br />
Espiritu-Santu-tasuna gauza bana edo bereziak izanagatik, Jainkotasun bat baizik ez da Irutasun edo Trinidade<br />
hau guzia. Ub 126. Bada [gure aita eta ama] oek mundu onetan dira Jaungoikoaren Aitetasunaren imajiña<br />
batzuek bezela. Gco II 178. Jaungoiko eta gizonaren arteko mirarizko Aitatasun eta semetasun au. Astar I 122.<br />
Eta zü, o Sen Josef Aita loriusa, hel zakizkü zure aitatarzün photeretsiarekin. Ip Hil 268. Jainkoa xoilki da<br />
egiazko Nausi eta Aita bakharra, bainan gizona hein batean haren nausitasun eta aitatasunean parthalier egin<br />
ditake. DvHtoy Mt 23, 9n. Atze bage Mülleren egikuna: "gazta egiten den lekuan, aitasun ats egiten da". Garral<br />
EEs 1925, 22. Bere alaba aurrez-aurre ikusi orduko, berau laztantzeko lei bizi bat erne zitzaion, baiñan, ez<br />
zezaiokean ager bere aitatasunik. Etxde JJ 222. Aitatasunak ba-duela jainkozko zerbait. Vill Jaink 167.<br />
(Fig.). Loiolan dagon aitasun gabeko eskuzkribu Euskal-Errian argitaratuak dio. Ag Lar 551n. Bertso<br />
zoragarri horien aitasuna Peñafloridari eman nionean. MEIG I 215.<br />
Sentimiento, actitud paternal. Hargatik esker diogu zure Aitasunari. EZ Man II 159. Bere aitatasunak,<br />
semeagana zedukan amorio naturalak gibelatzen zuen. Ax 346s (V 230). Nik galdu izan dot zure seme izatea,<br />
baia zuk ez niganako aitatasuna. Añ EL 2 162 (EL 1 147 aitetasuna). Gizonak: semezko eskerra agirian eta<br />
berorik erakusteko, txalokatu daigun geure obispo jaunaren gizabidea ta aitatasuna. A EEs 1916, 108.<br />
- AITATASUNEZKO. Paternal. "Aitasunezko hitzak (Darric)" DRA. Zeren gauza guziak bere suiekzionean<br />
dituen Iainkoak, aitatasunezko artha batez beillatzen baitu gure gainean. Lç Ins G 2v. Iainkoa deitzen da<br />
aitatasunezko izen eme eta plazent hunez. Ib. E 4v. Aitatasunezko begi eme batez behatzen ohi zuena. Lç Adv *<br />
8v.<br />
aitatiar. v. aitatar.<br />
aitatoki. "Inséparable de son père" T-L.<br />
aitatokibilaso (H, s.v. aita). Bisabuelo.<br />
aitatsu. "Paternal" Lar y Añ.<br />
aitatto (Sal), aitato (Sal), attatto (S). Ref.: VocPir 164; A Morf 12 X; A Apend (aitato); EI 351; Echaide Nav<br />
216. 1. Abuelo. Aitatto bat iduri zuen, batzu bertzeak baketzerat aholkatzen zituena. Prop 1896, 19. Guk<br />
gure aita bezenbat gure haurrek maite zuten aitatto. HU Aurp 170. Aitatto, jarririkan bere zizeluan, / pafa pafa<br />
ari da pipa bat ahoan. Barb Sup 186. Aitattok berriz dauka pipa ezpainetan. Ib. 186.<br />
2. (L; aittatto AN-5vill). Ref.: Lh; EAEL 41. Dim. de aita. Zure aitatto. Iratz 118. Nahiz han Aitattoren<br />
hobia ikusi. Ib. 119. Eman ottori pa / eta dugun aitatto elgarrekin aipa. Ib. 118.<br />
1 aitatu (V, G, AN-gip; SP (aith-), Lar, Añ, Dv, H; atta- AN-larr), aitetu, aitxatu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ<br />
(aittátu), To (aittatu); Etxba Eib (aittatu, aitxatu); Asp Leiz (attatu); Elexp Berg. Mencionar, mentar.<br />
"Mencionar", "mentar", "chistar" Lar y Añ. Pouvreau lo da con -th-, lo que parece un cruce artificial con aiphatu.<br />
v. aipatu, aita izan.<br />
Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde RS, aunque no es de uso gral. hasta principios del<br />
s. XIX. Hay aitetu en Canala-Echevarria y, junto a aitatu, en Añibarro y Bilbao. En DFrec hay 52 ejs. de aitatu,<br />
36 de ellos en textos dialectales.<br />
Leloa berri dan artean aita. "En tanto que es nueva la canción, es nombrada". RS 515. Ezta aitatuko sokea<br />
urkatuen etsean. Mic 12v. Ez degu examina onetan aitatzen. OA 162. Aingeruak etzion Birjiñari Jainkoaren<br />
izenik aitatu. Lar, carta a Gandara 161. Ez egidazu geijago aitatu atso benteriaren konturik. Mg PAb 81. Orobat<br />
esan bear da len aitatu ditugun gauzeetan. Mg CC 108. Beste utsegite asko eztira emen aitatuten, berez<br />
ezagunak dirialako. Añ EL 1 239. Izentatu ta aitetu baga ze lekutan edo librutan dakarren dotoreak aek gauzak,<br />
sentenziak ta esanak. Añ GGero 4 (v. tbn. 60, 307, 325 et passim aitetu). Baña artu zuen Justiziak aitatu degun<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
604
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
arzaia. VMg 41. Zeren aitatzen danean Olioa beste eraskin gabe, olibena bakarrik aditzen dan. AA I 536. Ez<br />
dezu alperrik attatuko [sic; v. tbn. 28 y 31], edo autan artuko zure Jaungoikoaren izen Santua. AA II 27.<br />
Ugazabaak aitatu ditudan ezkero. JJMg BasEsc 200. Burua makurtu, aitatu, entzun edo irakurten danian<br />
Marijaren izena. Ur MarIl 4. Aitatu dirian obispo Jaunen eskari eta erreguz. Ur BulaAl 18. Etzan orainago<br />
aitatu dan zerutik jatxitako sua oraindik osotoro itzali. Lard 87. Ez da irrutira're / aitatzeko diña / itxasoko<br />
bagaren / kolore urdiña. Bil 58. Eta gure santuaren Erroma-bideko gauzarik ospatsuen eta oroigarriena emen<br />
aitatu dezagun. Aran SIgn 95. Amezketarrak? Ez ditzairala aitatu ere. Sor Bar 82. Zugatzak gaitik gauza andiak<br />
/ kantuz leitekez aitatu. AB AmaE 464. Bada Ebanjelistak ez dabe aitetuten [San Jose] ez esteguetan, ez eurak<br />
amaituta gero. Canala Jesucristo 21 nota. Ebanjelioak aitatuten dituzan dontzella zurrak legez. Itz Azald 17.<br />
(s. XX). --Dena burutik ateratzen du: ez dezu ikusi orlako kofrerik. Badakizu Castelar? --Bai. --Eztu aitatzeko<br />
baliyo! Iraola 91. Ezeizu aittatu ama ezkontza asmorik. Echta Jos 226. Auzo-billeretan iñor aberats-ipuirik<br />
aitatzen asi ezkero. Ag G 258. Atzen esakeratxo au amar aldiz aitatu izan edo zuen. A Ardi 76. Grazi eder au<br />
egiten zaitzu / aurten Irungo partian, / zure izena aitatuko da / beste larogei urtian. Tx B II 143. Ez nazakela<br />
bada neri orrelakorik aitatu. Alz Ram 98. Aitatu gura eztodan Bizkaiko erri txiki baten. Kk Ab II 7. Leen<br />
aitatutako aldi txar ark, orraatik, zerbait on ere erakutsi zigun. Ldi IL 135. Gorago attaturiko andrandijak. Otx<br />
48. Sozialistak legea beiñ baño sarriago aitatzen dabe. Eguzk GizAuz 98. Etzion neskak etxera joatekorik aitatu<br />
ere. TAg Uzt 261. Nunbait aitatu degu, Migel [...] seme zarraztelaren tankerakua zala. Etxde AlosT 58. Elkar<br />
ongi ezagutzen gendun maitetasunik aitatu gabe. JAIraz Bizia 23. Ez eutsan arazo ontan iñortxori ezer aitatuko.<br />
Erkiag Arran 64. Aitatu be olakorik Migel Permiñen aurrean! Bilbao IpuiB 116 (137 aitetu). Baztan alderdi<br />
zoragarria / zerbait aitatu dezagun. Basarri 81. Eta alperrik aitatuko didazue gizartea. Vill Jaink 85. Etzazula<br />
deabrurik aitatu emen eta ordu onetan. NEtx LBB 171. Herritarrei kantatzearren jutean plaza batera, /<br />
aitatutako gauzetaz kanpo zer gindezake atera? Xa Odol 270 (en versos cantados en Guipúzcoa). Holako gaien<br />
aitatzeko die / gisa hortako egunak, / asto-kontura dira gaur ere / hemen kantatzen tugunak. Mattin 136. Hau<br />
ejenplutzat aitatzen dut. MEIG VII 130.<br />
v. tbn. Zuzaeta 61. CrIc 57. Gco I 458. fB Olg 136. PE 67. Bv AsL 29. Apaol 28. EusJok 170. KIkV 64. KIkG 50.<br />
ArgiDL 149. Etxeg in Muj PAm 22. Altuna 59 (attattu). Enb 177. Lab EEguna 83. ABar Goi 71. Zait Sof 95.<br />
SMitx Aranz 49. Munita 8. Gand Elorri 27. MAtx Gazt 47. Or in Gazt MusIx 40. Alzola Atalak 145. Etxba Ibilt<br />
457. Uzt Sas 311. Berron Kijote 228.<br />
(BeraLzM). (Part. en función de adj.). Famoso. Jafa deritzan Siriako kai ondo aitatura allegatuta. 'Puerto<br />
de Siria bien conocido'. Aran SIgn 39. British Museum deritzaion liburutegi aitatuan. Lh EEs 1915, 233. Baiña<br />
Alain Robbe Grillet, Prantziko nobelagille sonatuenetako bat dezu; ta oraingo idazkera berrizale<br />
aitatuenetakoa, ala ere. NEtx LBB 101.<br />
(Part. en función de adj.). (El) citado. Beste gañerako guztien kontua Kardinal aitatuak utzi zuan Anbrosio<br />
zeritzan Cisterren Ordenako erlijioso baten eskuan. Bv AsL 205.<br />
- AITATU GABE. Sin mencionar, por no hablar de. Aurreratu ditu gutxienez anega bi gari, lau anega<br />
artoale, arroa erdi urdai, aitatu gabe sagar, kastaña, gaztae ta gozotan arrapatu ta irentsi oi dituztenak. VMg<br />
38.<br />
Sin contar. Etxe santua gaur deitzen zaion bizitoki dana, ganbara aitatu gabe, iru bizitzakoa da. Aran Sign<br />
3.<br />
- AITATUKERAN. Al mencionar. Zangurruak-eta aitatukeran, umiek uste izango dabe, bear bada, eurontzat<br />
idazten dodala ipuintxo au. Bilbao IpuiB 59.<br />
Etim. v. aipatu.<br />
2 aitatu (c. sg. A; SP, Dv, H, Lh). 1. Hacerse padre. "Rendre ou devenir père" SP. Bada Henok aitatu zen<br />
Iradez. Irad aitatu zen Mabiaelez. Mabiael aitatu zen Mathusaelez. Dv Gen 4, 18 (Urt gero Hirad sorthu zitzaion<br />
Henoki, eta Hiradek eniendratu zuen Mehuaiel). Sethez aitatuz geroztik, Adam bizi izan zen zortzi ehun urthe.<br />
Dv Gen 5, 4 (Urt enjendratu, Ur, BiblE izan, Ol, Ker sortu, Bibl ukan).<br />
2. Hacerse religioso. Zahartu niz eta aitatu. Prop 1890, 128.<br />
haitatu. v. hautatu.<br />
aitatxi (L-côte-sar, BN-arb-lab; Arch VocGr, H, VocB; aitetxi B), aitaatxi (BN-arb). Ref.: A (aita besoetako); EI<br />
352; Satr CEEN 1969, 85; Gte Erd 59. 1. Padrino. "Aitatxin urak berekin ditu [= 'se parece a su padrino'] (BNbaig)"<br />
Satr CEEN 1969, 85. v. aitabitxi, apaidin. Itzulipurdika dabiltza, pestaliarren zangoen artetik, aitatxi,<br />
amatxi, amañoa bera erortzer baitira. Ox 41. Aitatxi diru-gabe, aur buru-gabe (B). A EY I 186. Aitatxi ximurre,<br />
aitatxi ximurre (B). Ib. 186. --Hasian-hasi, zertako ez egin bathaioko bazkaria? --Aitatxi eta amatxirik gabe? Lf<br />
Murtuts 53. Osaba eta aitatxi zuen fraide xahar bat hil. Iratz 171. Zuk ninduzun bataioan besotan atxiki. / Zuk<br />
ninduzun Jainkoari eman amultsuki. / Bihotz hunek zer dautzun zor, Aitatxi, balaki! Ib. 171.<br />
2. (AN-burg, L, B, BN; aitetxi B). Ref.: EI 351s; Eusk 1928, 118; Echaide Nav 216; Izeta BHizt2 (aitetxi).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
605
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Abuelo. "Nere aitetxik adin aundie du" Izeta BHizt2. v. aitaso, aitona. Haurrak, ilobasoak, aho xilora oraino<br />
beren Aitatxi onari beha zagozkiolarik. Barb Sup 166. Egun, ganen haiz aitatxiren ikustera, heian pulliki den<br />
jakitera. "Tu vas aller voir grand-père". Barb Leg 146. Hila kausitu zuen bere aitatxi. Ib. 146. Hor aitatxik<br />
noiztenka hartzen duen hatsa! Herr 24-11-55 (ap. DRA). Biziki polita da ipui ori, aitatxi, baiñan negar egiten<br />
dut. Etxde JJ 92. Gogorat jin zitzauzkun aitaatxiren supazter-xokoko lamin eta arima herratuen ixtorio latzak.<br />
Larz GH 1959, 91. Nere aitatxi Lezon sortua / --han esaten dute jaio--. Mattin 43. Frantsesen aitatxi edo<br />
bederen aitaxo hango "auzapez" egonak baitziren. "Le grand-père ou du moins l'aïeul". Ardoy SFran 60.<br />
- AITATXI-AMATXI. (Pl.). Abuelo y abuela. Ordu da erran dezagun horgo zirela gure Sainduaren aitatxiamatxiak,<br />
Arnalt edo Eñaut eta Guillermina. Ardoy SFran 41.<br />
- AITATXI-LAGUN. Luzaiden aitatxi ta amatxik, bataiatzean, aitatxi-laguna ta amatxi-laguna eramaten<br />
zituen [...]; Credoa erraten zutelarik, berak uts egiten bazuen, lagunak Credoa uts bage errateko. "Solían llevar<br />
cada cual su acompañante". A EY I 187.<br />
- AITATXI-OPIL (B; aitetxi- B). Ref.: A; Izeta BHizt2 (aitetxi-opil). "Pan especial que los padrinos regalan a<br />
sus ahijados por Pascua de Resurrección. Aitetxi-opil goxa yan dugu aurten" Izeta BHizt2. v. tortel.<br />
- AITATXI XAHAR. "Aitatxi xaharra y amatxi xaharra es la manera de referirse a los abuelos (BN-baig)" Satr<br />
CEEN 1969, 181.<br />
aitatxo, aitatxu (V-ger ap. EAEL 41). Dim de aita. Aita, emen dira / egurra eta sua, / baña aberea / non<br />
dezu zuk iltzeko, / aitatxo nerea? It Fab 232s. Jaungoikoak dizula, / aitatxo, egun on. AB AmaE 356. Deitu<br />
egidan "ene aitatxo gogokua". Ib. 135. Etxakan ondo egiten / geure zaldunari / inok ez esatea / aitatxu berari.<br />
Azc PB 82. Aittatxo, enaz geiago joango. Echta Jos 36. Pa! aitatxori. Pa! Pedro Antoni. Pa! aitonari, maite<br />
maite zaituta. Ag G 75. Ez estutu, ene aitatxo, / ez eizu egin negarrik. Enb 95. Ez dakizu zer dan aitatxorik gabe<br />
/ gelditzea. Jaukol Biozk 76. Aitatxori esaten diot Donostira joan bear genukela bizitzera. Lab EEguna 74. Enaiz<br />
zure ugazama gaiztoa, zure aita maitea baizik, gudatik elduberririk dan zure aitatxo. Etxde AlosT 53. Maite<br />
ezazute bada aitatxo, ni maite nauzuten ainbat. Etxde JJ 219. Goazen ainbat ariñen gure aitatxoren etxera!<br />
Bilbao IpuiB 215. Aitatxu negarrez egongo yaku. Ib. 215.<br />
aitatzako (V ap. A). Supuesto padre. Cf. Ker EMeza 580 (ap. DRA): "Gaiñera, Jaungoikoak Kristoganako<br />
aitatzako betebear eta eskubide guztiak be, berari [San Joseri] ezarri eutsazan". v. AITA USTEKO. <br />
Madalenek orduan, Eñaut bere aitatzakoari agertu zion kezka larri auxe. Etxde JJ 201. Baiña are gitxiago<br />
dakizue [...] mundu onetara laster yatorkun sein errubagearen aitatzakoa nor dan, diñoenez beintzat. Erkiag<br />
Arran 143.<br />
aitatze (Añ), aitatute. Mención. Orduan alako gauzarik iñok adirazo ta aitatzen badeutso, aitetute berak<br />
ernegarazoten deutso, erneguz erre ta biraoka asten da. Añ GGero 226. Au da gauza bat aitatze utsak tripako<br />
miña egiten dirana. AJauregi EE 1885b, 215. "Urte berri, gogo berri"... Zuur-itz orrek baño, ez nau ezerk<br />
iguiñagotzen. Ain baitago eskukatua, alperreko aitatzez ain andeatua! Ldi IL 87. Judasen izena aitatze<br />
utsarekin. AA I 418. Ez det ezer esan nai seigarren mandamentuaren kontrako bekatuen gañean, zeren gertatu<br />
diran gauza nazkagarriak aitatze utsak zikindu litzakean zuen gogo ta biotzak. Ib. 249.<br />
aitaun. v. aitajaun.<br />
aitaurren (Lar, Añ A), aita-aurren (A, que cita a Añ). Patriarca. v. aitalehen. --Zenbat seme zituan<br />
[Jakobek]? --Amabi. --Nola zerizten? --Patriarkak edo Aitaurrenak. Ub 20. Aita-Aurreneen Erregiña. Añ EL 1<br />
229 (EL 2 242 Aita aurrenen Erregina). Antxinako Igarlak, Aita-len edo Aita-aurrenak ta Santuak asmau, atera<br />
ta esan zituezan oraziñoak. Añ CS 18. Jakob Aitaurren santuari. Añ GGero 316.<br />
aitautxi. v. aitabitxi.<br />
aitaxe (Añ (V) A (s.v. aitaita)). 1. Abuelo.<br />
2. (V-oroz), aitexa (V-arr). "Padre político. Con el artículo hace aitexea" Totor Arr. "Aitaginarreba" (V-oroz)<br />
A. Arejita Iker-21 (2008), 88n.<br />
aitaxo (L-sar-ain, BN-ad-baig-lab ap. EI 351). 1. (Dim. de aitaso). Abuelo. Haurrak oro aldean eman<br />
zitzaizkon, eta huna nola hasi zitzaioten Aitaxo. Barb Sup 163. Eta Eguerriko bere kondaira pollita hola<br />
bururatu zuen beraz gure Aitaxok. Ib. 166. Nere bi aitaxoak hil izan dira. Ib. 171. Erroak hazkar ditu<br />
Oihanaldeak, aitaxotik semeatxira. Ox in Barb Piar I 6. Ama zenarekin igaiten nintzen bada, noizean behin,<br />
aitaxo eta amaxoren ganat. JE Ber 9. Aitatxo [seguramente por aitaxo] hor jarria / ateaz kanpoan / pipa zango<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
606
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
luxe bat emanik ahoan, / Amaxo're han baitzen, / ni haren altzoan. Etcham 221. Aitaxo zapetain bat zen inguru<br />
guzian aiphatua. GAlm 1954, 14.<br />
2. Bisabuelo. Hor direla ehortziak San Frantsesen aitaxo eta amaxo. "L'aïeul et l'aïeule de Saint François".<br />
Ardoy SFran 42. Frantsesen aitatxi edo bederen aitaxo hango "auzapez" egonak baitziren. "Le grand-père ou du<br />
moins l'aïeul". Ib. 60.<br />
aitaxun. v. aitaizun.<br />
aitazko. Padrino. Cf. AITAZKO. Bere elizako aitazkoa (padrino eclesiástico) Aizpuru'tar Benigno Jauna,<br />
Zumaiko Apaiz Nagusia izango da. Erritiko aitazkoak (padrinos seglares), berriz, Berasaluze'tar Anizeto Jauna<br />
ta Aranguren'dar Estefania Andrea. NEtx Nola 37.<br />
aitazorro (AN-5vill; aitezorro B). Ref.: Gte Erd 217; Izeta BHizt2 (zorro). Apegado al padre. "Haur hori<br />
aitazorro da (AN-5vill)" Gte Erd 217. "Juan Martinen aurre berriz aitezorro [da]" Izeta BHizt2. Cf. amazorro.<br />
v. aitazulo.<br />
aitazulo (V, G), aitazilo (S), aitazillo (L, S, Sal). Ref.: A (-zulo, -zilo); Lh y Lrq (aitazilo); Elexp Berg. <br />
Apegado al padre. Cf. amazulo. v. aitazorro.<br />
aitazur. "Muy amante del padre" A (s.v. -zur).<br />
aitegi. "Padrón, padrote" Lar.<br />
aitelume. v. aitonume.<br />
haiteman. v. hauteman.<br />
aitenume. v. aitonume.<br />
haiterazi. v. hautarazi.<br />
aiterri. Patria. Cf. A BGuzur 157: "Aizorri esaten eida Oñati-aldean, aiterri edo asaberri edo iaioterri<br />
esateko". Cf. tbn. T-L: "Patrie, sort-herri, aiten herri, aberri". v. aberri. Bere aiterri dan Euskalerri<br />
eskeronekuak. La Abeja 1890 (enero), 1. Aiterria edo sor lekhia. ArmUs 1892, 133 (ap. DRA). Ni, aiterrian<br />
goldea sartzeko lur-mutur bat ere izan ez ta, or ibilli ninduan berrogai urtez yarraio. 'Dans ma patrie'. Or Mi 94.<br />
aiterrizale. (Neol.). Patriota. v. abertzale. Zaldun katoliko omentsu, euskaldun aiterrizale argitu eta goi.<br />
La Abeja 1890 (enero), 1.<br />
aitetama (G-nav, AN-araq-olza-gulina, L, BN, S, R; atte- AN-ulz), aitatama (AN-egüés-ilzarb, B, BN-baig, Ae,<br />
Sal, R-uzt), aitetaama (AN-burg), aita eta ama (AN-araq, BN-ad). Ref.: VocPir 155; Bon-Ond 152; Lh; Echaide<br />
Nav 324-325; EAEL 43. (Pl.). Padre y madre. (Sólo incluimos los ejs. de pl. tantum, no los del tipo aita eta<br />
ama, aitaren eta amaren, etc.). v. aitama. Bere aita eta amen maniak onsa begiartzen zütiala. Bp II 35.<br />
Gizonak utziko ditu bere ait'etamak eta lothuko zaio bere emazteari. Urt Gen 2, 24 (Dv, Bibl, BiblE aitamak, Ol,<br />
Ker aita-amak; Ur aita eta ama). Aténzio otoi aitetamak. LE Matr6 260. Haren aita etamak ziren /<br />
Compostelarik ützüli. Xarlem 1527-1528. Bederatzü gerrena nin nahi apheztü, / nahiz aita etamer ephatxüti<br />
khentü. Etch 176. Aitet-amen onratzea. "Honrar padre y madre". CatAe 44. Nork onratzen tu aitetamak? CatSal<br />
45. Da kura zoineki guziuak sortan baigra, eredatruk gore lein aitetamen ganik. CatR 55. Maria Birjina eraman<br />
zien bere aita eta amek [...] tenploala. Ip Hil 39. Ait-et-amez gabeturik / gelditu zen Xalbador. Ox 34.<br />
Ezkunt'egüna heltü zenian, aitetamak eta alaba elizalatü ziren. Mde Pr 122. Etxe txiki txukun baten / zure<br />
aitetamekin / zinan bizi, zintzo bizi. Mde Po 85. Ni ere ait'et'amek hain ninduten maite. Xa Odol 73.<br />
haitetsi. v. hautetsi.<br />
aitetxadi. "(Padre de) familias" Lar.<br />
aitetxeko. "(Hb), père de famille" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
607
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitexa. v. aitaxe.<br />
aitezarde. "Empadronamiento" Lar.<br />
aitezarle. "Empadronador" Lar.<br />
aitezarri. "Empadronar" Lar.<br />
ahitgarri. Agotador. Basa batzu bezala gira bizi, mendi sokotan, eta gerla molde hau biziki ahitgarria da<br />
zainentzat. Herr 4-10-1956 (ap. DRA).<br />
haitia. v. haita.<br />
aitijin. v. aitajaun.<br />
aitina, atxina (Aq 65 (AN)). Abuelo. Cf. amiña. Amairu: aitinak amona nai du (G-goi). "Trece: el abuelo<br />
quiere abuela". A EY III 123.<br />
aitiopiar. v. etiopiar.<br />
aitirabraso. "Abavus, aitáitaitaso, aitirabraso" Urt I 136. Cf. amirabraso.<br />
aitita. v. aitaita.<br />
aitizki. "Patronímico" Lar.<br />
aitizun. v. aitaizun.<br />
aitoa. v. aitobe.<br />
aitobe (V; Añ (V)), aitube (V-oroz), aitue (V-arr-arrig-oroz), aitoa (V-arr-oroz), aitua (V). Ref.: A (aitaita,<br />
aitobe, aitua); EI 351. Abuelo. Booz, beste urkoagoak zenitasuna lagatzen deutsala, eskonduten da Ruthegaz,<br />
eta dauko beragandik Obed David-en aitua. Galindez Ruth 4, tít. (Echn aituna). Antontxu, zelan esaten<br />
dausk iri Aituak (Aitaita, Aitona...)? Ezale 1897, 28a.<br />
Etim. Para su relación con aitona, v. FHV 149.<br />
aiton-. v. aitoren.<br />
aitona (G, AN; Lar, Añ (G), Dv (G), H (V, G); attona G-goi-azp-bet, AN-gip-larr-5vill, L-sar), aiton (G; atton<br />
G-to, AN-gip-larr-5vill), aituna (G-nav; VocB; a(i)ttune AN-araq-ulz), aitun (AN-ulz, B; aittun AN-araq; attun<br />
G-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz, B), aitxona (G-azp), aitxuna (aitxune G-nav), atxona (AN-gip; H (V)), atxuna<br />
(AN-erro; Aq 65 (AN); atxune AN-ulz-gulina). Ref.: A (aitaita, aituna, atton); A Apend (aitun); EI 351; Iz To,<br />
Als (attuna); Etxba Eib; Izeta BHizt2 (attun).<br />
Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana y alto-navarra (ya desde Mendiburu y Ubillos); desde 1950 se<br />
encuentra tbn. en textos septentrionales y vizcaínos (antes sólo en Agirre). Hay ejs. seguros de aiton en<br />
Lardizabal, Arrese Beitia, Udarregi, Beovide (AsL 80), Agirre (G 277), Urruzuno, Orixe, Txirrita, Lizardi,<br />
Salaverria (62) y Uztapide (Sas 196), en casi todos ellos alternando con aitona. Hay además attona en<br />
Hiribarren, aituna en Lizarraga de Elcano, en Echenique y en una canc. pop. citada por Orixe, y atxuna en<br />
Lizarraga de Elcano y ChantP. En DFrec hay 22 ejs. de aitona.<br />
1. Abuelo. v. aitaita, aitajaun, aitaso, aitatxi. Ah, su eder zori oneko nere illtegi ta obia, ta nere aitaitonen<br />
obi ta illtegi izandu ziñana. Mb IArg I 143. Aita, atxuna ta alzinekoen pinturak. LE-Ir. Zu norengánik?<br />
Aitagánik. Aita? Aitunagánik. LE Doc 127. Ez dituk bizi ire / aita ta aitona, / ezagutzen zutenak / beren zori ona.<br />
It Fab 64. Berriak ondorengoai emateko [...] ezin bide obeagorik aitonak seme, illoba eta oien humeen<br />
humeakin itzegitea baño. Lard 8. Ezkontzen da Ruthekin, eta izaten du aren ganik Obed, Isaiin aita eta Daviden<br />
aituna. Echn Ruth 4, tít. (Galindez aitua). Galtzera bota didak manta bat fina, / atxunaren denboran Kadiztik<br />
jina. ChantP 90 (donde se traduce "bisaïeul"). Gure aiton zar ori. Ud 156. Kapak... badu bere denboratxua,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 608<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jauna. Aitona zanena zan... ta arrek aitarena omen zuben ta... Sor Bar 36. Sagar au nere aitak sartua da; intxaur<br />
ori, nere aitonak. Apaol. 89. Zeiñ gozoro entzungo eben zeruetan bere aitona Arnoldo ta andre Luziak. Ag AL<br />
150. Aditu izan diyot beiñ bañan geiagotan nere aitonari. Moc Damu 5.<br />
(s. XX). Ori da gure aitonak ibiltzen zuen trikorniyua. Iraola 122. Aitona, ez bedi orrela betillundu. Jan beza.<br />
Ag G 190. Ondotxo bazkalduta bazijoazen aitona ta billoba trenera. Urruz Zer 114. Medelen aitona nere<br />
amaren bigarren kusua zan. A Ardi 32. Dozena t'erdi poto zurezko / aitona zanak utziyak. Tx B II 145.<br />
Aintziradi ontan, gure aitona gizagajoak iru beor-uztar zitun. Or Mi 46. Il ukan aitona. Lek EunD 15. Arekin<br />
aituna, / arekin amuna. Canc. pop. in Or Eus 14. Andoni...! Ator onera... Aitonari zer egin diok? ABar Goi 73.<br />
Atzeraxegotik, aitonak zeatzen zitun atxurrez goldeak iraulitako lur-mokor ezkoak. TAg Uzt 265. Zure aiton<br />
Saulen landa guziak biurtuko dizkizut; ta nere maiean yango duzu beti. Ol 2 Sam 9, 7. Aitonaren belaunetara<br />
atxiki kontu eskean. Etxde JJ 214. Eguraldia bero denean oso, aitona etxe aurrean jartzen dugu. Mde Pr 72.<br />
Esterenzubiko aitonak ala naita jarritako izenak. Anab Poli 74. Aitona eta amona zarra / negu gorrian<br />
bildurrez. BEnb NereA 201. Autolika, Odiseuren amaren aldeko aitona. Zait Plat 95. Gezaltzako aitona<br />
zaarrarekin bein mintzo nintzala. Vill Jaink 40. Nere etorreraz naiz / gipuzkoanoa, / nere aitona baitzen / han<br />
Lezon jaioa. Mattin 41. Tentatzen ari zerauzkit haurrak eta emaztea: / aitondu naizela, bainan ni naiz aitona<br />
gaztea. Xa Odol 186. Gure Arnauten aitonak inoiz bere burua Mauleko burjes eta merkatari bezala agertu<br />
zuena. MIH 236.<br />
v. tbn. Zab Gabon 67. Jaukol Biozk 49. In SM Zirik 100. Ugalde Iltz 38. And AUzta 72. Osk Kurl 69. Alzola<br />
Atalak 114.<br />
(G-azp-goi; attona AN-gip-5vill), aituna (attuna AN-5vill; attune AN-ulz), aitun (attun B), atoña (L-côte).<br />
Ref.: Iz Ulz (attuné); EAEL 48; Izeta BHizt2 (attun). Anciano. Attona zenbeit bada galtza motxen alde. Hb<br />
Esk 185. Deitu zion apaizak an inguruan bizi zan aiton bati. Bv AsL 80. Aitona eskale bati. Ib. 52. Mintza zaiteze<br />
agura zarrak, / aiton itzal aundikuak. AB AmaE 69. Arbola batetik, zeiñen ondoan zegoan aitona buru zuri bat.<br />
Apaol 24. Ta onako aitona zaar ule ta bizar zuridunagaz izketan dagoan ori. Ag AL 24. Aitona biak, oso<br />
samurturik, agur egiñ diote alkarri. Ag G 97. Aiton zar onek ditu / gauz asko ikusi, / zuek baño obeki / daki nola<br />
bizi. Urruz Zer 112. Oraintxe bai emango zaizu ardua gogo onarekin. Ar zazu, aitona, ar zazu. Kk Ab I 118 (en<br />
boca de un guipuzcoano). Aitona miñerituaren begiramen apurrik gabe. Mok 17. Aitona batek besteai galde /<br />
egiten zion lenguan, / eguzkitikan illargiraño / zenbatxo bide daguan. Tx B 194. Oraiñ artian ni izandu naiz, /<br />
aitona, zure nagusi, / errenta txintxo pagatu dezu / zere kapoi eta guzi. Tx B II 59. --Crauko ardoa gañezka dago<br />
edontzian; ots, topa dezagun, aiton! --Ene! --esan zuen aitonak--, denbora batean kantari ederra ninduan, baño<br />
orain zer nai duzue? Or Mi 7. Itz oietxek zor nizkizun, aiton buru-xuri begikoa. Ldi IL 114. Begi-gorri badator<br />
Aiton Olentzaro. Or Eus 139. Bestelako unkigarria izaten da aitona zarren azken-agurra. SMitx Aranz 194.<br />
Zortzi erritako aitona batzuk / egiña degu billera. And AUzta 137. Eskean zebiltzan aitona zar gizarajoai. Salav<br />
12. Eta euskeraz egiten degu / aitona batzuk bakarrak. Uzt Sas 292. Gogoan bait-dut arako Sileno aitonarena<br />
irakurri izana. "Aquel buen viejo Sileno". Berron Kijote 170.<br />
v. tbn. EusJok II 146. Munita 100. BEnb NereA 85.<br />
Leon treze il zaigu / gure aiton fiña. Tx B 167.<br />
2. (Dv, H). (Pl.). Antepasados. "Aitonak, les nobles aïeux" H. Ainbeste, non ikusi ez duten zure aitak eta<br />
aitonak lurraren gañean jaio ziradenetik gaurko eguneraño. "Avi". Ur Ex 10, 6 (Urt, Bibl aiten aitek, Dv<br />
arbasoak, Ol antziñekoak, Ker gurasoen gurasoak). Ondorengo semeai aitona lenagokoen batena [izengoitia]<br />
ezarritzea. Aran SIgn 4. Zor diot duda gabe Jaunari eskerra, / zergaitik bere eskuz ni nauen onera / erakarri<br />
aitonen euskaldun lurrera. AB AmaE 287. Euskaldunen iaio-leku / ta aitona zarren obia. Ag AL 32. Gure<br />
aitonak ostera jaioko balira, ezlitukie euren ondorengo asko ezagutuko. Ag Kr 213. Gure aitonen Jaungoiko<br />
aundi, / irutan santu zerana. "Dios de nuestros abuelos". Or Eus 255.<br />
(Sing.). Nik egingo zaitut ezin kontatu al adiña jenderen Guraso ta Aitona. Ub 17. [Noeren] aiton Adan eta<br />
beste Patriarkak landu eta erabilli zuten lur-bazterraren jaun eta jabetzat bere seme Sem utzi zuen. Lard 12.<br />
Ezin esan al-adiña jenderen guraso eta aiton egingo zaitut. Ib. 12. Arbola aundi bat bada Gernikan / aitona<br />
batek sartua. Tx B I 50.<br />
(Fig.). Ondore txit biurri eta gaiztoaren guraso eta aiton izan zan. Lard 7.<br />
(Fig., ref. a objetos). Hari-gabeko telefonua, egungo arradioaren aitona zan. Osk Kurl 126.<br />
- AITONA-AMANDRE. (Pl.). Abuelo y abuela. Zure aitamak, zure aiton-amandreak, zure anai ta aideak<br />
soro-lanetan dauden orduan. Ag G 342. Zabaletako aiton-amandreak. Ib. 206.<br />
- AITONA-AMONA. (Pl.). Abuelo y abuela. Abraham asabak erositako koban, ama Rebeka eta Abraham eta<br />
Sara ait-amonaen ondoan Isaak lurpetu zuten. Lard 47. Txoratzen aiton-amonak illobatxoaren mendu ta<br />
zerzeladak nai añan eziñ jasoaz. Ag G 136. Muxar-gurin au urre-ordaiñez / saldu oi da Naparroan; / aiton<br />
amonak gantzugaillutzat / darabilte zârtzaroan. Or Eus 88. Errez egin al izango dute ori aiton-amonen aurrean<br />
illobatxoak. F. Labayen in Munita 10. Gurasoekin eta besterik etzekiten aiton amonekin egingo yunagu<br />
[euskeraz]. Or QA 198. Aitona-amona batzuk bizi ziran euren illoba Josetxorekin. And AUzta 72. Gure aitonamonak<br />
soñuari berari ere inpernuko auspoa deitzen zioten. MAtx Gazt 66. Onen etxean mirabe izateko bidalia<br />
zuten Basaburuko aiton-amonak. NEtx LBB 39. Egun orretan aiton-amonak / danak meza nagusitan, / beren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
609
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erriko zaindariari / urteoroko bisitan. Uzt Sas 45. Gure gurasoen eta aiton-amonen aldiko Gipuzkoako idazleei.<br />
MEIG III 52.<br />
Ancianos y ancianas. Aiton-amonen au-altxorretan / kanta-zarrak iraun digu. SMitx Aranz 104. Egun<br />
orretan aiton-amonak / danak meza nagusitan. Uzt Sas 45.<br />
- AITONA-BELAR. "Aitona bedar [...], agrimonia" Elexp Berg.<br />
- AITONA HEREN. "Tatarabuelo, aitona erena, asaba erena" Lar. "Aitoneron (Hb), trisaïeul" Lh.<br />
- AITONA-ILOBA. (Pl.). Abuelo y nieto. Soroan, arta-biltzen zebiltzan aitona-illobak. Zab Gabon 64. Aitonillobak<br />
badabiltz Oñatiruntz. Ag G 198. Aiton-illoben arpegiak igortzitzen aizan. Ib. 281.<br />
- HIRUGARREN AITONA. Tatarabuelo. "Irugarren aitona, trisaïeul" H (s.v. aita). Heber Jaungoikoaren<br />
gizon ta Abraan santuaren Asaba erena edo irugarren Aitonak. Cb EBO 7.<br />
aitonatu. v. aitondu.<br />
aitonatxo. (Dim. de aitona). Viejecito. Ta an [Orreagan] aitonatxo bat, etxeko nagusia zala esan zigun, eta<br />
euskeraz nolako ederki egiten zuela gero! Uzt Sas 349.<br />
aitona-zahartu, aitona zartu. Envejecer, convertirse en abuelo. Orduan aurra banintzan ere / orain aitona<br />
zartua. Uzt Sas 44. Biotza asko xamurtzen zaio / bati aitona-zartzian. Ib. 44.<br />
aitonburuzko (aitton- AN-5vill ap. A), attonburuzko (AN-5vill ap. A). "Renacuajo" A.<br />
aitondu, aitonatu. Hacerse abuelo; hacerse viejo. Ontziaren soldadu eta mariñel guziyak aitonatuak<br />
giñirudien, gure buru eta aurpegiko illeak apar zuriz estaliyak giñituelako. Camp EE 1883b, 520. Aitondu naiz<br />
ta oroimen zarrak / beregan naramakite. EA EEs 1914, 110. Tentatzen ari zerauzkit haurrak eta emaztea: /<br />
aitondu naizela, bainan ni naiz aitona gaztea. Xa Odol 186. Orain aitondu zerate baña / lenagoizanak gaztiak.<br />
Uzt ZArg 1-9-1974, 2.<br />
aitonen. v. aitoren.<br />
aitoneron. v. AITONA HEREN.<br />
aitonezko. Noble. Cf. aitoren. Har zazue haren ganat buelta aitonezko ta bizarra bat. "Noble". Birjin 102.<br />
aitonki. [Unamunok] euskotarrok aipa bear gaitun bakoitzean [...] beti anaiki izendatzen gaitu. Anaiki baño<br />
re aitonki. SMitx Unam 21.<br />
aitontasun. Calidad de ser abuelo. Beldur nauk zaartzen asia ote-naizen... Aitontasunaren xamurra otezebilkidak<br />
barruan, aldiz-aurretik? Ldi IL 19.<br />
aitonume (G-goi), aitelume (aitt- G-goi), aitenume (aitt- G-goi). Ref.: A Apend; Arin AEF 1927, 5; AEF 1955,<br />
84; JMB At (aittelume). "Simple jornalero" A Apend. "Aatten-umeak [seguramente errata por aitten-] (G-goi)"<br />
AEF 1955, 84. "Persona o familia obrera o artesana sin tierras ni ganadería" JMB At. Denpora batean<br />
baserrietan bakarrik izan oi ziran zerrikumeak; bañan oraiñ Erribilduetako aitonumeak ere ekin zaiozka<br />
azitzeari. Izt C 186. Probintzin ez da izango beste erri bat Ataunen ainbe aiton-ume bizi danik. EEs 1913, 343.<br />
Etim. v. aitoren.<br />
1 aitor (-th- Dv, H), autor (V-gip ap. Iz ArOñ; H). I (Sust.). 1. Reconocimiento; confesión, profesión (de fe,<br />
etc.). "Aithor gora (Hm), éclatant hommage" Dv. "Louange, remerciement, action de grâces" H. "Autor aundirik<br />
ez, poco agradecimiento, reconocimiento" Iz ArOñ. v. FEDEZKO AITOR.<br />
Tr. Exclusivamente septentrional hasta el s. XX, cuando tbn. empiezan a usarlo autores meridionales. Cf., con<br />
el significado de 'testigo', en Beriayn.<br />
Apostoluén aithorra. Lç Lc 9, tít. Martharen aithorra. Lç Io 11, tít. (cf. Io 11, 21s: erran ziezón bada Marthak<br />
Iesusi, Iauna, baldin izan bahinz hemen, ene anaie etzukeán hil: baina orain-ere bazeakiat ezen zer-ere galde<br />
eginen baitraukak Iainkoari, emanen drauala hiri). Iauna duzula esker eta / aithor ene mihian. EZ Eliç 20. Zuk<br />
eskatzen duzuna da borondate ona, amorio egiazkoa, aithor bihotzetikakoa eta ohore perfeta. Harb 210. Izan<br />
faborez demogun / aithor laudatzaillea. Hm 37 (cf. AITOR EMAN). Hunen aitzinean dira / ohoreak balios, /<br />
hunen saindutasunean / aithor gorak lorios. Ib. 60. Baina gaizki egiten du gizonak Iainkoari aitorrik ez egiteaz<br />
eta eskerrik ez bihurtzeaz. SP Imit II 10, 2 (cf. AITOR EGIN). Guztiek aho batez aithor hau eta laudamen bera<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 610<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
emaiten diotela Sarako eskuarari. ES 156. Gaudezen tieso esperantza izateko egin izan dugun aithorrean. "Spei<br />
nostrae confessionem indeclinabilem". He He 10, 23. Mundu ororen aitzinian haren [Jesu-Kristo] aithortzeko,<br />
eta aithor edo fede hartan hiltzeko. AR 230s. Aithor bera egiten dute egun oroz, behin trebes ibili ondoan, osoki<br />
ta bihotz guziaz Jesu-Kristoren uztarri sakratuaren azpian jartzen direnek. Dh 191. Zuen fedearen aithorra.<br />
EgunO in Arb Igand 184. Egia saindueri aithorra diote, / hekin sustengatzeko beldurrik ezdute. Hb Esk 201.<br />
Orotan bazen zeruko laguntza beharren aithorra. Hb Egia 50. Ez diote Yuduek [Mahomet-i] eginen profetaren<br />
aithorra. Ib. 78. Aitor ontara ere bat etorri zan azkenik. Zait Plat 134. [Filosofuen] aitor arrigarri ta unkigarri<br />
onek indar aundia ematen dio Jainko ba-delako usteari. Vill Jaink 28.<br />
(SP, Urt I 449, VocBN, H). Confesión (de culpas, deudas, etc.); declaración, testimonio. "Aveu, confession"<br />
SP. "Confesión" Lar. "Aveu" VocBN. Cf. A: "Aitor (G, B), confesión (se usa en los derivados)". Ontzat<br />
errezibi zazu aithor bekhatuena. EZ Man II 84. Zeren zure gogoaz eta aithorraz ere probetxu guti du hartzeko<br />
duenak, pagamendurik eztenean. Ax 244 (V 164). Eztakiala ioan urterik / eur' aitorr' egin gaberik / gaizki<br />
eginez apezari. O Po 54. Heraberekiñ egiten dut aithor hori, halere erranen dut egia ene buruaren kontra. Ch<br />
III 52, 2. Zure bekhatuez egiten duzun aithor humilla. Ib. 6, 4 (Ol aitor; SP konfesione, Mst kofesione). Bere<br />
gaixkiez urriki izatetik eta aithor humil bat egitetik urrun. Lg I 323. Kutsatzen zenaz geroz, bere aithorraren<br />
arabera, Saulen heriotzean. Ib. 298. Zoaz mahain saindurat zure indinitateaz aithor zinziñesko bat egiñik. Mih<br />
43. Ene bekhatuen iakiteko [...] behar ez duzun arren ene aithorrik eta kofesiorik. Brtc 17 (tbn. en MarIl 46 y<br />
Arb Igand 192). Gaizkien aithorrik eginen ez duzu, ez izanen urriki. Hb Egia 128. Eta beren bekhatuen aithorra<br />
egiten zutelarik, haren eskutik bathaiatuak ziren Jordanean. Dv Mt 3, 6 (Lç bere bekhatuak konfesatzen<br />
zituztela). Bere bekatuen kofesioa edo aithorra. Lap 384 (V 175). Astoaren aithorra / dutenean entzun, / denek<br />
oihuz diote: / hoi da, hoi hobendun! Zby RIEV 1908, 763. Beldur itsusiago bat badut --barkatu lumatik erortzen<br />
bazait aithorra--, beldur niz Inazio gutarterat ager baledi [...], gor eta elkor egon ginitzozken. JE Ber 65. Bañan<br />
apaizpuruek eta batzar osoa Iesuren aurka zebiltzan gezurrezko aitor billa. Ol Mt 26, 59 (Dv, IBe gezurrezko<br />
lek(h)ukotasun, Ur lekukotasun gezurrezko, Ker guzurrezko testigutza, IBk gezurrezko testigantza). Gezurrezko<br />
aitorrik ez egin (Mc 10, 19). Or MB 877. Esteberen anaiak egin-aitorra aintzakotzat artu ezik ere [...], beste<br />
artzaien aitorrak ontzat jo bearrekoak ziran. Etxde JJ 194. Beren eziñezko maitasunaren aitorra bein eta<br />
berritan egiñaz. Ib. 73. Gizon guziok egiten dugu itsutasun-aitor au. Txill Let 127. Aithorraren beharrik ez dugu<br />
jakiteko ean den hobendun. Larz Senper 70. [Testigu biak] euren autorra amaitu dagienean, Pisti batek [...] il<br />
egingo dauz. Ker Apoc 11, 7. Ez dut uste inoiz gure hizkuntzan entzun denik horrelako hitz larririk, horren<br />
zinezko aitorrik, horrenbesteko garraxi sarkorrik. MIH 300. Utzi zizkigun maitasun agirien aitorra. Ib. 236.<br />
Horra non duzuen aitor garbia nola, besteak beste, gizonak lanaren, arriskuaren eta jakitearen podorioz eskura<br />
ditzakeen etekinak. MEIG IV 120.<br />
2. (-th- H). Testigo. (Salvo en Olabide, usado sólo como predicativo). Aingiru sanduak izanen dirade aitor<br />
gaizki egote ones. "Testigos de esta maldad". Ber Trat 32r. Zeren Iainkoa izendatuki, gezurraren aithor eta<br />
lekhuko ekhartzen baita. Ax 255 (V 170). Aditzen ez badizu, berriz, lagun bat edo birekin itzul zakizkio, bi edo<br />
iru aitorren aoz auzi oro erason dedin. Ol Mt 18, 16 (Lç testimonio, He, TB, Dv, Ur, Leon, IBe lek(h)uko, Ip<br />
jakile, Ker ikusle, IBk testigu). Eztu argatik zin-egitea, Yainkoa egiaren aitor ta yakiletzat ekartzea debekatzen.<br />
Ir YKBiz 124.<br />
3. (Dv), autor (V-gip ap. Iz ArOñ). Conformidad, anuencia. "Burhasoen aithorra gabe ezkondu da, il s'est<br />
marié sans le consentement de ses parents" Dv. "Neure autorra emun, dar mi conformidad" Iz ArOñ. Bethi<br />
behar zuten Aita-Sainduaren aithorra edo baimena. Hb Egia 115.<br />
4. (Dv). Reputación. "Nihon ere aithorrik ez duten gizon batzu, quelques hommes qui n'ont de créance nulle<br />
part" Dv. "Aithor oneko neskatxa, jeune fille de bonne réputation" Ib.<br />
5. "(G-to, AN-5vill), clase (se dice de tierras y árboles). Lur aitor onekoa, tierra de buena clase" A. "Lur attor<br />
onekoa" Asp Gehi. Urrena, mintzaeran dago gure euskeraren aitor ona. "La buena calidad de nuestra<br />
lengua". Or in Gazt MusIx 14.<br />
II (Adj.). 1. (G-to, B ap. A). Fértil. "Alor aitorra da etxeari datxikona (L-sar)" P. Garmendia (ap. DRA). <br />
Konstantinan lurralde / aitorra lantzen dutenenak. "El fértil suelo". Gazt MusIx 99. Gramatikan asi nintzanetik<br />
autemana nendukan, euskera lur aitorra zala izan-izate, ots, metafisikarako. Or ib. 10.<br />
Abundante. Orrez ganera ondasun-agerkai jabe zan, ta bankuetxetan eukazan gorderik agerkaiok. Or<br />
euken iturria aren etorri aitorrak. Erkiag BatB 47. Kale luze luzeak, etxe zabal jasoak, zugazti ikusgarriak,<br />
lorategi polit eta txukunak, inguru aberats aitorrak. Ib. 170. Errukiz ikusten eban maisuak, mutikoaren<br />
zabarkeria, berezko doai aitorren jabe izanik. Ib. 26.<br />
2. Clásico. Ikaskizun aitorrean erantzia zegola auteman nuan. "Liberalium disciplinarum". Or Aitork 109.<br />
Or dauzka ikaskizun aitorrak oraiño ahantzi gabe. Ib. 256 (corregido en la fe de erratas en iatorrak). Bertan iru<br />
kultura aundien ekarria biltzen da: hebertarra, aitorra ta kristauarra, alegia. Gazt MusIx 61. Latindar ta greziar<br />
aitorrak, batez ere Birgili ta Teokrito, irakurriz. Ib. 164. Orain dugu, Grial, / ikasgu aitorren epazartea. Ib. 113.<br />
XVI gn. mendeko bi gaztel-idazle aitorren olerki onenak. Ib. 8. (Con reduplicación intens.). Beraldiaren<br />
eskupea aitor-aitorra da, diño D. Alonsok [...]. Oratik bere-bere dun eskupea; baita Fray Luisek ere. Gazt<br />
MusIx 67.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
611
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Uso predicativo). Ikusi ere bear nitula aren gurasoak aundikien artean, errian omen aundiko, beren<br />
eskuko sortuak, aitor eta iator eskolatuak. "Honestam educationem liberalesque doctrinas". Or Aitork 163.<br />
3. "Simpático, abierto de carácter. Jende attorra" Asp Gehi.<br />
- AITOR-AGIRI. Testimonio, tablas de la Ley. Aitor-agiria kutxan sartu ta kutxaren alboetan agak eta kutxa<br />
gañean eringarria ipiñirik. Ol Ex 40, 20 (Ur testimonio, Dv Bibl lek(h)ukotasun, Ker alkartasun-agiri, BiblE<br />
itun-agiri).<br />
- AITOR-AULKI. Confesonario. Apaiz irakurgaikiñ gazte bat bere eleizako aitor-alkian jarria zegoan. Lh<br />
Itzald II 101.<br />
- AITOR BIHURTU. Reconocer. Bihurtu zioen aithorra Iainkoari zioela: Egiazki gizon hau zuzena zen. HeH<br />
Lc 23, 47 (Dv aithor bihurtu; Lç glorifika zezan Iainkoa, Ol Yainkoa goretsi zun). Adoran egonen naiz zure<br />
tenplo sainduan eta zure izenari diot bihurturen aithor. "Et confitebor nomini tui". Dv Ps 137, 2. Noek-ere<br />
aithor bihurturen baitarot gizonen aitzinean, nik ere aithorturen dut hura ene Aita zeruetan denaren aitzinean.<br />
Dv Mt 10, 32 (HeH aithortu).<br />
- AITOR EGIN, AITORRA EGIN. Dar testimonio.<br />
Tr. Documentado en Leiçarraga, en Hiribarren (que usan aithorra e.) y en autores meridionales modernos.<br />
Orain zeinek gure fedeaz aithorra eginen dugun bezala. Lç ABC B 6v. Atzetik bildu yendek egiten aithorra /<br />
gazte lerdena dela muthil Laphurtarra. Hb Esk 87. Yon da, berriz, Yainkoaren itzaz ta Iesu Kistoren aitorraz,<br />
dana ikusitakoan, aitor egin duna. Ol Apoc 1, 2 (Ker autor egin; He, Ur lek(h)ukotasuna eman, TB anontzatu,<br />
Dv lekhukotasun ekharri, Ip jakilegua ekharri, Ur (V) autorreria emon, Echn testimonioa eman, BiblE aitortu).<br />
Aitor egitera (nor zer dan esan, aitortu) etorri zan au, argiari aitor-egitera, aren bidez guziak siñetsi zezaten. Ir<br />
YKBiz 49. Yoan-ek Yesu-Kristoz aitor egin zuen, Yuduei erakutsi baitzien nor zan ura. Ib. 49n. Nik nere buruaz<br />
aitor-egiten badut, nere aitorrera ori ezta siñesgarria. Ib. 107. Etzan ori argia, argiari aitor-egin bear ziona<br />
baizik. Ib. 49. Zure aolkuak, ziñez, onuratsuak izan zazkidala, atiñez aitor dagiket. 'Puedo atestiguar que he<br />
experimentado provecho'. Zait Sof 189. Apokalipsiren azken-itzekin bukatuko yunagu: Gauza auetaz aitor egiten<br />
dunak, au dio. Or QA 210. Larraxako Etxebaniak ere zure aurka aitor egin du. Etxde JJ 192. Zuzenbagekeria<br />
onuragarri dala ezar bazeneza, baina, berau gaiztakeria ta itsusia dala aitor egin. Zait Plat 141.<br />
Ni ondatzearren gezur-aitor egin dezaikezute. Etxde JJ 70.<br />
- AITOR-EMAILE. "Aithor-emaile, qui rend hommage, qui reconnaît" Dv.<br />
- AITOR EMAN (AN-larr ap. Asp Gehi; Dv), AITORRA EMAN. Reconocer; declarar. "Aithor ematea,<br />
confesser, avouer, reconnaître" Dv. "Rendre hommage" Ib. "Gauza ageriari aithor-emozu, rendez-vous à<br />
l'evidence" Ib. "Aitor eman, darle la razón a alguien" Asp Gehi (s.v. attor). Badakit, eta badaki zor dudala,<br />
aithortzen diot [...]. Iduritzen zaitzu ezen baldin aithorra emaiten baduzu eta pagatzeko gogo baduzu, hain<br />
bertzez konplitzen duzula. Ax 244 (V 164). Eta, ezta ez asko, aithorraren emaitea. Ib. 243 (V 163). Elhiok berze<br />
tropekin, / emozue aithorra. Hm 98. Sinheste dut Eliza bakhar, saindu, katoliko eta apostolikoari. Aithor ematen<br />
diot bathaio bakhar bati. Dv LEd 9. Egiari aithor emanez, eta orai artean sinhetsi eta erakatsi dituen gezurrak<br />
deithoratuz. Laph 221. Onek aitor eman du: / "nai dunak ikusi, / Aita begietan du; / Arekin bat naiz ni". "El ha<br />
dado testimonio". Or BM 84s.<br />
Reconocer, aceptar. Apaizak oro, konstituziñoari aitor eman ziotenak eta etziotenak. Etxde JJ 21.<br />
- AITOR-ENTZULE. Confesor. Ezbaietan autor-entzuleari itandurik. KIkV 77. Autor-entzuleari geure<br />
obenak autortuaz. Ib. 99. Apez aitor-entzuleak galdegin zionean. Mde Pr 75. Apaiz aitor-entzule batengana.<br />
Mde HaurB 83. Arimeari buruz, errudunak autor-entzuleari egiten deutsan agerpen sakona. Erkiag BatB 195.<br />
- AITOR-ETXOLA. Tabernáculo del testimonio. Ordun lañoak Aitor-Etxola estali. Ol Ex 40, 34 (Ur<br />
testimonoko tabernakulo, Dv lekhukotasuneko tabernakle, Ker Batzar-Txabola, Bibl Aurki-karpa, BiblE<br />
elkarketa-etxola).<br />
- AITOR-KUTXA. Arca de la Alianza. Aitor-kutxaren aurrean urrezko lurrin-maia yarri. Ol Ex 40, 5 (Ur<br />
testimonioko kutxa, Dv lekhukotasuneko arkha, Ker Alkartasun-Kutxa, Bibl lekukotasun kutxa, BiblE itunkutxa).<br />
- AITOR ON. Agradecimiento, reconocimiento. "Aithor ona du, il est de bon [...]" SP.<br />
Goyenetche berritan egin da alkate, / guziek haren xedei aithor on diote. Hb Esk 131. Egiten da Caltesper<br />
yuie hautetarik, / aithor ona dohako hauzo orotarik. Ib. 116.<br />
- AITORRA EDUKI. Reconocer. "Autorra beti aukitten xaat ari, siempre le suelo estar agradecido, reconocido"<br />
Iz ArOñ. "Autórra bauko zor dabena, reconoce que lo debe. Ib.<br />
- AITORREAN. Confesando, declarando. "Zure izenaren aithorrean hil da" SP (sin trad.).<br />
- AITORRETIK. Con (su, etc.) conformidad, anuencia. "Ez duzu hori ene aithorretik egin, vous n'avez pas fait<br />
cela de mon aveu" Dv.<br />
- AITORREZ. (Precedido de gen.). Según, según la declaración de. Orrela, zeron aitorrez, igarleak il<br />
zitutenen seme zerate. "Itaque testimonio estis vobismetipsis". Ol Mt 23, 31. Orien aitorrez nire aita il bearra<br />
nun. Zait Sof 84. Abo zenbaiten aitorrez dakigu zuk zin egin zendula Hegiaphalia errauts biurtzea. Etxde JJ 192.<br />
Parmenide irurogei ta bost urteko gizona omen zan garai artan, Platon beraren aitorrez. Zait Plat 39. Joan da,<br />
barriz, Jaungoikoaren Berbaz eta Jesukristoren autorrez, ikusi dauan guztiari buruz autor egiten dauana. Ker<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
612
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Apoc 1, 2. Larrasquet-ek orobat, ilherri idazten du hiztegian beraren aitorrez ilhérri esaten dena. MEIG VII<br />
176.<br />
- AITORREZKO. Clásico. Fray Luisen Bibliarekiko jakite guzia, aitorrezko ta filosofi ta teoloji kultura<br />
bezela, ezta ainbateko aren egintzan. Gazt MusIx 61. Aitorrezko jakitearen berria. Ib. 62.<br />
- HIL-AITOR. v. 1 hil.<br />
2 aitor (Aizk, A). "(Chaho), partiarca" Aizk. "Patriarca, en general. ¿Se habrá originado de errata, de aiton?"<br />
A, que tbn. lo trae como nombre propio: "Aitor (c) [sic], patriarca legendario de Euskalerria, que se supone haber<br />
sido padre de siete hijas que representan las siete regiones del país". En realidad la supuesta leyenda tiene su<br />
origen en Chaho (Voyage 87), que extrae el nombre de aitoren seme, var. de aitonen seme. El sdo. que propone,<br />
"père universel, sublime", hace pensar en un compuesto con oro. J. Juaristi ("Las fuentes ocultas del<br />
romanticismo vasco", ASJU Gehigarriak XV, Donostia 1992, 362) lo relaciona con el "Padre Universal" del que<br />
habla J. B. Erro (El mundo primitivo o Examen filosófico de la antigüedad y cultura de la nación vascongada,<br />
Madrid 1815, 286). Jose, Aitor Doitsuba. Elizondo KristPE 260 (ap. DRA).<br />
Sueziatarren izkuntzan idatzi eban, baiña Finlandiako gaiak erabili zituan, eta ango olerkarien Aitor izan<br />
dala esan geinke. Alzola Atalak 95.<br />
aitorapilo. "Aitorapillo (Darric, Lf), nœud de tisserand" Lh.<br />
aitor-bildur. Temeroso de reconocer, de declarar. Eta bildurrak artu zun, gizonen aurrean Kristo aitorbildur<br />
ba zan, Onek bere aingeruen aurrean uka zezakela. Or Aitork 187.<br />
aitorde. v. aitaorde.<br />
aitoren, aitonen, aitor-, aiton-. Cf. Hb Esk 86: "Haltoa du arima, aitoren bihotza". Cf. tbn. aitonume.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional (aunque cf. los testimonios de Ibargüen-Cachopín, Echave e Isasti); en<br />
el s. XX se documenta tbn. en textos meridionales. Aitoren va desplazando a aitonen como forma más usual. En<br />
gral. las formas con aiton-, aitor- son modernas, aunque aitoralaba se encuentra ya en Oihenart, que parece ser<br />
su creador. En DFrec hay 9 ejs. de aitonseme, de Larrakoetxea.<br />
- AITOREN ALABA (Dv; aitor- O VocPo SP, Dv, H y A), AITONEN ALABA (SP, A (aiton-)). Dama,<br />
mujer noble. "Genti[lle]-femme, femme noble" O VocPo. Izan baliz bezala, / ez aitoralab' et' emazte, / ban'<br />
ezein nekazale gazte. O Po 51. Ezkuntürik izan zen Etxauzeko aitoralhaba batekin. ArmUs 1896, 104.<br />
Aitonalaba maiteok! Zait Sof 18. Ari oneko aitor-alabak. Ib. 18. Jauregi hotzean / aitoren-alhabak / nigar dagi.<br />
Mde Po 27. Aitor-alabak bere zorigaitz egunean soñian zituen zazpi gonai kendutako zatitxo batean. Etxde JJ<br />
96. Nor eta zer zen Añes? Errumako Aitün [sic] alhaba. Herr 14-1-1960 (ap. DRA). Johan Jatsuko semeak Maria<br />
galdegin zuen eta ardietsi espos laguntzat: Aitoren semeak aitoren alaba hartzea, etzen harrigarri. "Une fille de<br />
gentilhomme". Ardoy SFran 59.<br />
- AITOREN ETXE. Casa noble. Are aitor-etxeetan ere (etxe nobleetan, alegia) sortzen baitira ume ergelak.<br />
Ldi IL 136. Doña Fabiola de Mora y Aragón, Españiako aitoren-etxe batetako alaba. Herr 22-9-1960 (ap. DRA).<br />
- AITOREN SEME (SP (que cita a O), Ht VocGr 367, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze 334, Dv, H; aitorren s. S<br />
ap. A; VocBN; aituren s. Gèze), AITONEN SEME (SP, Urt I 150, VocS 138, H; aitunen s. S ap. A; Gèze, H (S);<br />
aitaonen s. Lar). Hidalgo; noble. "Aitaonaen semeak de la misma provincia, que quiere decir [...] hijos de buenos<br />
padres" IC III 343. "Hijos dalgo a quienes llamaban Aitonen semeak, que quiere decir hijos de buenos padres"<br />
Ech 70r (tbn. esta trad. y explicación en Is 40). "Gentilhomme" SP, Ht VocGr 367, VocBN y Gèze.<br />
"Gentilhombre" Lar. "Noble", "hidalgo", "infanzón" Lar y Añ. "Alcalde de hijosdalgo, [...] aitaonen semeen<br />
alkatea" Lar. "Noble, gentilhomme" Géze.<br />
Farisauak, ea, ilkhi / zakizkote bidera, / bai zuek Aitonen seme / nobleak aitzinera. EZ Noel 87. Establian<br />
sarthu dire / khoroak irauntzirik / bere Aitonen semeak / darraiztela ondotik. Ib. 67. Kapitainak [garai dezan]<br />
soldatua, dukeak baroina, prinzeak aitonen semea, erregeak prinzea. Harb 207. Errege bezti bedi oihalik<br />
hoberenaz; aitonen semea erdikoaz, eta nekhazalea arronteraz. Ax 417 (V 270). Ordenako aitonen seme eta<br />
erregeren konseillari famatuari. Ib. 3 (V 1). Kapare da bilaun eztena, ez eta xoil aitoren seme, bana bien arteko,<br />
Españan hidalgoa den bezala. O Pr 367. Ofiziale pobre, aitonen seme erori, donzeilla on behartu edo errumestu<br />
bat. SP Phil 215 (He 216 aitoren-seme; Echve Dev 251 kaballero). Erregia, prinzia, duka, kontia, markisa,<br />
baroiña, aitorensemea, laboraria. Tt Onsa 39. Lekhu sainduak bisitatu ondoan, aitoren seme bat hiltzen da<br />
amudioz Olibeseko mendian. Gç 170. Josef Arimatia aitürünsemiak. Bp II 52. Aitonen-seme eta estudiant gazte<br />
baten artean. Urt Gram 513. Alvaro Aitonen-Seme godo Kordobar hark. ES 167. Souza portuges zen, aitoren<br />
seme seinalatuenetarik. Egiat 157. Partikülarki badüzü / Jülien deitzen den bat / eta kalitatezko / aituren seme<br />
bat. StJul 100. Aphezen eta Aitoren-semen faboretan yustizia bera insultatzen duen pribilejio harrigarri hura.<br />
"Des Prêtres et des Nobles". Revol 105.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
613
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XIX). Gizon aiturun seme bat yoan zen lekhu urrun batetara, Erresuma baten nausitasunean sarzeko. TB<br />
Lc 19, 12 (Lç gizon noble bat, HeH ethorki handitako gizon batek, Dv sortze handiko gizon bat, Ol, Ker aundiki<br />
bat, IBk gizon haundiki bat). Sabelarentzat lan gitez akhiturik, / Aiton semen gisan bizi nahiturik. Arch Fab 121.<br />
Herena ere daukat nere / ni bainaiz aithorenseme. Gy 62. Lagun aitoren seme eta infanzunak. Hb Esk 84. Hogoi<br />
eta hamar urthetan naiz, aitoron seme handi. Laph 21 (29 aitonen seme). Haltzak eztü bihotzik, / ez gaztanberak<br />
ezürrik: / enian uste erraiten ziela Aitunen semek gezürrik (Cantar de Berterretche). ChantP 212. Aitoren Semeak<br />
lanternara. Elsb Fram 79. Haren Ama ere aitoren semen alaba zen. Jnn SBi 52. Bakarrik Murde erraiten<br />
dautzuna mintzo zautzu aitoren seme bazinauzka bezala... iduri trufaz. HU Zez 175. Franziako aitonenseme bat<br />
joan zela [...] Jerüsalemera. Ip Hil 186.<br />
(s. XX). Bi gerriko sedazkoak, aitoren semeer baizik ez baita gehiago halakorik ikusten. JE Bur 146. Ez naiz<br />
Aitoren semia, / erran behar dut egia. Etcham 43. Ziberoko aitunen semek / eros litake oro. Balad 110s. Yatorriz<br />
aiton-seme diranak. "Los que heredaron nobles estados". Or Tormes 5. Gurasoak aitoren seme izanik ere<br />
"landetxean, guraso-ondarea beren eskuz erabilki, bizi ziren". Or Mi I. Nafarroako etxe berexienetarik zen,<br />
aitorensemea. Zub 45. Ango aundikiak, ango aitor-seme edo nobleak ziran batez ere abertzale. Ldi IL 165.<br />
Zaldun aitor-seme au ikusi al izatea. Zait Sof 137. Aitunen seme kofraditarrak: / oroitu gaurko eguna, /<br />
Kondeagandik libra giñala / emen ospatzen deguna. SMitx Aranz 100. Nik aiekin egon bear / [...] / nik, eusko<br />
aitor-semeak. Mde Po 42. Haritz bati esegirik bizia galdu omen zuen zuberotar aitunen semeak. Mde Pr 187.<br />
Gales Herriko aitonsemeak bezala. Ib. 254. Platon aitoren seme zagon bere gogoeta eta hitz guzietan. Lf in Zait<br />
Plat XIV. Erregea, aitoren seme ta jauneria guziak. "Les nobles et tous les gens importants". Ardoy SFran 203.<br />
Lehenbiziko bi estatuek, aitoren seme eta eliz gizonek, gogor eginagatik ere. MIH 235.<br />
v. tbn. Aitoren seme: Dv Lab 7. Zby RIEV 1908, 87. Arb Igand 35 (104 aitoron seme).<br />
Etim. La expresión, al igual que rom. hidalgo, etc. plantea diversos problemas. Parece claro, desde el punto de<br />
vista vasco, que la variante más fiel al origen es el V ant. aita onaen seme (IC), que según el texto se aplicaba a<br />
los hijos de casas "antiguas infanzonadas" que, por no ser primogénitos, tenían asignadas por ley "un árbol sólo,<br />
con su tronco, ramas, raices y su tierra y no más", con lo que se convertían en "hijos de buenos padres<br />
desheredados": "los que quedan en las haciendas son llamados echagunac, que quiere decir caseros". Compárese<br />
con aitonumeak, de aita + on + ume. La explicación de Oihenart (Not 54) es inválida. v. BAP 1968, 3ss.<br />
aitorenalabatasun. "Qualité nobiliaire d'une fille ou femme de gentilhomme" Dv.<br />
aitorensemeeria. "Troupe de nobles, la noblesse" Dv.<br />
aitorensemetasun (Dv), aitonensemetasun. Nobleza. "Droit de noblesse, qualité de noble" Dv. Ethorkizko<br />
aitonen semetasuna, handien faborea, jendarteko ohorea, gauzak dire gure baitan eztirenak. SP Phil 198 (He<br />
200 noblezia).<br />
aitorensemetu (Dv). "Anoblir, recevoir des titres de noblesse" Dv. Bi kasta ere egin dütü orozbat<br />
gizonetan bena sekülan eztü erran laboraria etzela aitoren semetüren, ezetare aitoren semia langiletüren. Egiat<br />
167.<br />
aitorgarri (-th- S ap. Lh; Urt). 1. "Agnoscendus, aithortu behar dena [...], aithorgárria" Urt I 450. "Digne<br />
d'être avoué" Lh.<br />
2. Confesable, que se puede confesar. "Aithorgarri, qui peut être avoué" Dv. Eta bürütan joailek lana eta<br />
biziphidia bethi aithorgarri dieia? ArmUs 1900, 70.<br />
aitorgile, autorgilla (Dv (V)). Testigo. Antipas neure autorgilla leijala. Ur Apoc (V) 2, 13 (Dv aithorle).<br />
aitorgo (Lar; -th- S; H). Ref.: A y Lh (aithorgo). Confesión. v. aitormen.<br />
aitorgoratu. Confesarse. Aitorgoratu edo konfesatzen ziraden maiz-aski. Izt D 15.<br />
aitorgotegi. "Confesionario" Lar.<br />
aitorgume. "Penitente, de confesión" Lar.<br />
aitor izan (Mg Nom (G), Dv), autor izan (V ap. A; Mg Nom (V); Añ). 1. (Trans.). Confesar, reconocer.<br />
"Confesar, conceder" Mg Nom. "Conceder", "Confesar sus pecados" Añ. "Aithor dut huts egin dudala, je<br />
confesse que j'ai eu tort" Dv. v. aitortu. Ezen Saduzeuek erraiten dute eztela resurrekzionerik, ez aingerurik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
614
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ez spiriturik: baina Fariseuek bata eta berzea aithor dituzte. Lç Act 23, 8 (He sinhetsi, TB sostengatu, Dv, Ol,<br />
IBk ait(h)ortu, Ariand, Ker autortu). Aithor dugu kreaturek / eztutela [indar] askirik. EZ Noel 132. Iauna aithor<br />
dut ofensatu / zaitudala itsuski. EZ Eliç 64. Guztiarekin eztire / batre hirur iongoiko, / bañan solamentki bat da /<br />
aithor duguna iainko. Ib. 128. Bizi hunek (aitor dut hori) / ezin dirauke beti ehori. O Po 51. Aithor dizit net eri<br />
ehenhazale hun bat zirela. AR 15. Badira euskarazko libruak, esango didate. Aitor det. Mg CC VIII. Bazaut,<br />
autor dot ta ez daukat aztuta bizkaitar barrukuentzat gatx izango dala Kiputz euskeria ondo aditutia. Mg CO III.<br />
Autor deutsut ardao zaletxuba dala. Mg PAb 45. Juizijozko Erakusla guztiak autor dabee egija au. fB Olg 17.<br />
Jentilak bere autor dabeen gauzia da. fB Ic I app. 3. Jesüs Jauna, aithor dizüt enizala diñe zure errezebitzez.<br />
UskLiB 50. Ez da mundu onetan / iñon naziorik, / Jaungoiko bat badala / aitor ez duenik. It Fab 159s. David-ek,<br />
berriz, aitor zuen Jainkoari bakarrik zor zitzaiola [...] ain aisa iristea. Lard 187. Jainkoak bere seme egin nau<br />
eta bethi beretzat idukitzeko xedetan. Egia da eta aithor diot. Dv LEd 60. Aithor darotzut zure uzteak bihotza<br />
hausten darotala. Laph 13. Eskolan arras guti ibili naiz, eta aithor dut deus ez dakidala. Ib. 93. Gure damu gorri<br />
gaiztoan aitor degu [...] iñor sekulan gurekiñ infernuratu eztala. Arr May 161. Hartzek eta otsoek / berdin aithor<br />
dute / hek ere bai eginik / arthaldetan kalte. Zby RIEV 1908, 762.<br />
(s. XX). Aithor dugu zenbeit Eskualdun zuhurrek arak hartuak dituztela beren herritarren horrela<br />
bakartasunean ez uzteko. JE Bur 209. Harriturik gaude, aithor dugu, nola finkatu ahal izan diren [...]<br />
lagungoak. Ib. 201. Niri ere bai, Maria, aithor dut. Barb Sup 85. Alatsu baizebiltzen Maitea ta Gazte, / etzioten<br />
elkarri aitor "ene maite". Ldi UO 53. Belardi hêtan, galdetzen die, / ote-dakusten segari; / gazteek garbi aitor<br />
diote / deus etzaiela nabari. Or Eus 302. Aitor diñat Piarres baiño gogotsuago jarriko niñala oiñordeko Mattin.<br />
Etxde JJ 82. Bai, alagera nük, aithor diat, eta badiat nuntik. Mde Pr 47. Aithor du [Platonek] gizona herbail eta<br />
ahul dela. Lf in Zait Plat XX. Nik ere aithor dut zure letrek hanitz lagundu eta beiratu nutela. Larz Iru 120.<br />
Saindu behar litake izan nungo nahiko erresuma holako intres baten ez baliatzeko eta holakorik aitor dugu ez<br />
dugula ezagutzen. Ardoy SFran 325. Nere senarra, zuri kantatzen / oraitxe nauzu hasiko: / ni ere hortaz konten<br />
naizela / aitor dut lendabiziko. Mattin 95.<br />
2. Mostrar, revelar. Ezta nezesario figuratzen duena gauza guzietan egiarekin bardin dadin, baina asko da<br />
zerbait gauzatan elkhar aithor eta irudi dutén. "Qu'il y ait quelque semblance". Lç Ins D 5r. Esan bat edo bi<br />
gogoratuko ditut, geure plazeetako dantzeen sarija ondo autor dabeenak. fB Olg 76.<br />
aitorketa, autorketa. Confesión. Egin eben ama-alabak autorketa on bat Amandogaz, da goiz atan Gure<br />
Iauna artzeko ustean ziran. Ag AL 109. Aitorketa, urtean bein gutxienez, egitea. KIkG 60. Zer da aozko<br />
aitorketa? Ib. 75 (KIkV 98 zer da aozko autorkuntzea?). Aitorketan entzundako obenik. Ib. 75. Damutasunik<br />
gabeko aitorketa asko egiten dala. ArgiDL 129. Aurreko egunez beren aitorketak egiñaz, gertu ziran urrengo<br />
eguneko gudaka gogorrerako. Jaukol Ipui 51. Garbiketa utsa baita, ta egiazko aitorketa, bakardadean egiten<br />
dudan egonaldia. Txill Let 23. Apaiz bati deitu ta aitorketa edo konfesioa egin du dalako gizonezkoak. Basarri<br />
161. Beste probamenturik ezta behar, akusatuaren aitorketa baizik. Arti Tobera 268.<br />
aitorkidale. "Confesor" Lar.<br />
aitorkidatu (Lar), autorkidatu (Lar). "Confesar, oír de confesión" Lar.<br />
aitorkide. Cotestigo. Satanen egoitza ortan, berriz, Antipari, nere aitorkide ziñari, bizia kendu ziotenean<br />
ere, zuk, nere izenari eutsita, ez zenun nere siñestea ukatu. Ol Apoc 2, 13 (Dv aithorle).<br />
aitorkizun, autorkizun. 1. Confesión. Juezen aurrean deklaraziño edo autorkizun guzurrezkoak egitea.<br />
EgOn 41 (ap. DRA). Aitorkizun bat aitortu bear dizuet, euskaldun maiteak. Aita Mendibururen maitazale ta<br />
goresle zintzoenetarik bat naiz. Lh EEs 1915, 233. Agustiñ Gurenaren aitorkizunak. Or Aitork tít. Atsegin bekizu<br />
nere aitorkizun au, begi oietan aitortzen baitut, Iauna, siñesten dutala, etzerala alperrik ola mintzatu. Ib. 408.<br />
Etzun asmo bere pekatuaren aitorkizunik egiteko. Etxde JJ 163. Film hau, bakoitza bere arabera eta neurrira,<br />
San Agustin edo Rousseauren Aitorkizunen sailekoa dugu. MIH 319. Geure burua edertzen saiatzen gara geure<br />
aitorkizunetan. Ib. 372.<br />
2. "Aithorkizun, qui peût être avoué" Dv.<br />
- SINETS-AITORKIZUN. "Au nere gorputza, au nere odola" siñes-aitorkizun. "Es lo que se ha de creer y<br />
confesar". Or Poem 537.<br />
aitorkor. Propenso a confesar. Haurzaroa aithorkor da. "L'enfance est naïve". Arch Gram 16.<br />
aitorkun (Lar), autorkun (Lar). Confesión. Esan zuen betiko bizitzarako bidean jartzera zijoala goimaitasunezko<br />
aitorkun on bat egiñaz ta Elizakoak Jainko-zalez artuaz. Garit Usand 51.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
615
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitorkunde. Confesión, declaración. Gabrielaren aiurriak, ordea, beraren aitorkunde lotsagabekoetatik<br />
dazaugunaz [...] egia aski garbiki salatzen eta aldarrikatzen digu: berak du Irigaraiko jauna hil! Mde Pr 177.<br />
aitorkuntegi. "Confesonario" Lar.<br />
aitorkuntza (-th- Darric ap. DRA), autorkuntza (V ap. A). Confesión. "Aithorkuntza, confesión, otorgamiento<br />
(Darric)" DRA. Bekian Jaunak zetara joian orduko autorkuntzea. PasSant 10 (ap. A). Eta garbiturik gure<br />
biotzetako loitasun eta orban guztiak, autorkuntza edo konfesiñoko ur garbiagaz. JBDei 1919, 250. Bere<br />
autorkuntza dongaro egiten dauanak. KIkV 99 (KIkG 76 aitorketa). Autor-entzuleak autorkuntzan entzundako<br />
obenik ezegaitik be iragarri ezin leikelako. Ib. 99. Zer da aozko autorkuntzea? Ib. 98. Udabarriko autorkuntza.<br />
"Confesión de primavera". Laux AB 65. Neskatilla ederrari azalduriko autorkuntzearen ordezkotzat. Erkiag<br />
Arran 93. --Aren arimea, garbitua izan da. --Zelan? --Autorkuntza sakona egin dau. Erkiag BatB 178. En DFrec<br />
hay 4 ejs. de aitorkuntza.<br />
aitorlari. 1. Confesor. v. aitorle. Alako batean aren ixillik egoteaz (aitortegian) erdi lotsaturik zirt edo zart<br />
zerbeit egitiarren galdatzen dio gizon orrek aitorlariari. EgutTo 16-2-1924 (ap. DRA). Zerbeit egin dezakena<br />
eri-handiaren onerako, bere arronteko aitorlaria izango da. FIr 185.<br />
2. + autorlari. Testigo. Iesuren aurka zebiltzan gezurrezko aitor billa; ta ez zuten ezer idoro, gezurrezko<br />
aitorlari asko aurkeztu izan ziran arren. Ol Mt 26, 59s (Ker guzurrezko autorle). Autorlari biak. Ker Apoc 11,<br />
tít. (cf. 11, 3 testigu bik).<br />
aitorle (-th- Dv), autorle. 1. Testigo; el que da testimonio. "Celui qui avoue" Dv. Antipas, ene aithorle zina.<br />
"Antipas testis meus fidelis". Dv Apoc 2, 13 (IBe aitorle, Ker autorle; Lç, TB martir, He, IBk lek(h)uko, Ur (V)<br />
autorgilla, Ur (G) aitortzalle, Ip aithorzale, Ol aitorkide). Aitorleen Erregiña. "Regina Confessorum". ArgiDL<br />
115. Egiaren ama da ixtoria, aldimendearen leikide, egiteen gordairu, iragan-mendearen aitorle (Quijote IX).<br />
Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 210 ziñaldari, AIr RIEV 1928, 605 lekuko). Aren lagun giñan bizi zalarik, eta Ark<br />
egindako arrigarrien aitorle gara. Or Mi 134. Aitorle Jaunek ez dute ziñik / egin: aski da apez-itza. "Los señores<br />
testigos". Or Eus 420. Yainkoarren itzok siñetsi, Oidipu! Lenik, yainkoak aitorle dakartzin ziñaren ederrez, ta<br />
gero, nire ta aurkez dituzunen itzalez. Zait Sof 75. Yainko zaindaria aitorletzat artzen dut. Ib. 142. Jesusen aurka<br />
zebiltzan gezurrezko aitor billa, ta etzuten ezer arkitu, gezur-aitorle asko agertu arren (Mt 26, 59s). Or MB 322<br />
(Ur lekuko Ol aitorlari). San Hilario, Gotzai, Aitorle ta Irakasle. Ib. 825 (cf. infra SINETS-AITORLE). Bi<br />
baztarretan ipiñi ditugun bi aburu orien aitorleek. "Assertores". Or Aitork 362. Zuek zaree gauza guztion<br />
autorle. Ker Lc 24, 48.<br />
2. Confesor (de pecados). v. AITOR-ENTZULE (s.v. 1 aitor). Eta beste pekatu guztiak esan edo autortu<br />
eutsazanean aitorla edo konpesoreari. Ezale 1897, 391b. Aitorketa errezago ta laisterrago aitorlearen<br />
laguntzarik gabe egiten ikasiko dute. ArgiDL 131. Ondo aitortzen bazera ta aitorleak esaten dizun guzia betezen<br />
saiatu. MAtx Gazt 95. An bost urtez aitorle ta anima-guraso bezela eginbidea betetzera. Gazt MusIx 143. Eta<br />
aitorleari, estu ta larri, amar milla aldiz egindako galdera berrituko zion. NEtx LBB 47.<br />
- FEDE-AITORLE. v. SINETS-AITORLE.<br />
- SINETS-AITORLE. Confesor, el que confiesa su fe. "Confessor". Ona emen beste itz bat, egoki jarri ez<br />
dutena. Latin jatorrez beste itz bat bear du lagun: "fidei"; euskeraz esan, "fede-aitorle", edo."siñest-aitorle".<br />
Beti ere naspide du erderaz, pekatuak entzuten ditun apaizarekin. Or MB IX. Nik nere odolez irabazi nitun<br />
aleunka neskatxa gazte garbi, siñes-aitorle, odol-aitorle, aur errugabe. Or QA 207.<br />
aitorleku. Confesonario. Eliza bat dauke [Berrituk] Ondarroako elizan sartuko balitz, konfesonario edo<br />
autorleku bat irudi izango leukeena. A Ezale 1897, 2b. Irurak aldean pralle-errezkada / kandelargi banaz<br />
aitorlekutara... SMitx Aranz 174. Diru billa ator autorlekura? Esan egik "Ni pekataria", ta autortu egizak<br />
pekatuak. Bilbao IpuiB 161. Meza bukatu arte itxoin zion apaizari. Au aitor-lekuan sartu zaneko, joan zitzaion<br />
bere barruko larria ustutzera. NEtx LBB 27.<br />
aitormen (G, L (-th-) ap. A; -th- Dv, H), autormen (V, G ap. A; Izt 28r).<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos. Sobre la distribución de ait- / kaut-, v. aitortu.<br />
1. Confesión; reconocimiento. v. aitorpen. Aithormen eta kofesione hura egin du apostoliak berak: [...],<br />
eniz ni bizi, baina Iesus ene Iauna bizi da nitan. Tt Onsa 161. Biotzeko damua, aoko aitormena ta obrazko<br />
askiestea edo satisfakzioa. CatBurg 36. Sinetsi ta aitortu dezu fededun onak bezala dakizun egia. Bere aldirako<br />
gelditzen da zure aitormenari dagokan saria. Mb IArg II 114. Pilatosen hordurañoko aitormenak aski ezpalira<br />
bezala. Mb OtGai III 7. [Eraithorleak] haren aithormena aditu ta. Birjin 475. --Zer da Aitormena edo<br />
Konfesioa? --Gure bekatuen ezagumentu humill bat. Ub 167. Ni bekataria: Konfesio edo Aitormen jenerala. Añ<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 616<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
CatAN 68. Egiten det aitormen au orain bertan ere onen klaro ta nere biotz guztitik infernuari pena geiago<br />
emateko. Echve OngiB 142. Beti nai izan oi det / laburtxo gelditu, / ez kanta luzeakin / jendea nagartu: /<br />
aitormen au egiñik / ez iñor gogaitu. Echag 232. Jainko miserikordios [...] entzun zazu bihotzeko aithormenik<br />
humilenarekin bere hoben guzien barkhamendua galdegiteko egiten dautzun othoitza. JesBih 458s. Hori da<br />
fedezko sendimendu bat eta aithormen bat, bere sinheste eskasaren erreparatzeko. Aithortzen du bere<br />
Erostailearen Jainkotasuna. Jaur 167s. Ezta gitxi autormen au Erdaldunak egitea Euskaldunarentzako. Izt C<br />
481. Fariseoetara eraman zuten eta aitormen bera egin zien. Lard 414. Jainko egiazkoaren aitormena zuten<br />
guziak. Ib. 18. Jainko egiazkoaren aitormen gabea bazan ere [Faraon]. Ib. 14. Beren bekatuen aitormenarekin.<br />
Ib. 134. Karrikaren erdian egin zion Iñaziori bere krimaren aithormena. Laph 75. Erromako Aita Santuen fede,<br />
aitormen eta lenentasunean. 'En la fe, confesión y primacia'. Aran SIgn 7. Aitormen arrigarriak, txit arkisuriak<br />
egitea. "Confesiones maravillosas". Otag EE 1884a, 311. Nok ez dau sinistuko autormen au eginda / etxakola<br />
ausitu egingo biotza? AB AmaE 389. Gaizkindun baten barrundik Santu onek demonioai bortxaz atera erazi<br />
zien aitormen edo konfesioa. Arr May 161. Sen Dominikak aithormen horik elkhi ondoan debrien ahotik. Ip Hil<br />
218. Bere pekatuen autormena egitera (konpesetara). Ezale 1897, 391a. Zer da aozko autormena? Itz Azald 142.<br />
Aitormenik eman gabe. Otañ 107.<br />
(s. XX). Jose zuri zuri, konkortuta, Joanesen aitormena ezin siñisturik. Ag G 146. Lekuko askoren aurrean<br />
aittorturik daukazun aitormen ona. Inza Azalp 28. Aitormenerako egunetan luzaro aitortegian zegoan apaiz bati<br />
joan zitzaion gizon bat bere aitormen egitera. EgutTo 16-2-1924 (ap. DRA). Bazekian bai Jesusek nora / zijoan<br />
bere aitormena. Balad 237 (la versión orgjinal (Bast 22) dice konfesioa). Autormen otzak... / asmo epelak... /<br />
barriro errez / jausten garala lenian. Enb 102. Besteren batek oker egin da / neri nai ziran erantsi, / esaten zuen:<br />
"Ez al du aur orrek / aitormenikan merezi?" Tx B I 33. Urriki handi batekin, eta huts beretan berriz ez erortzeko<br />
xedearekin, egiten diotet aithormena. JE Ber 97. Pedroren aitormena. Ir YKBiz 237. Yuan daila aitzinetik<br />
aitormen bat, deblauki errana, gaitzikorrek ez dezaten uste heien makur zuzentzaile edo kizikatzailea nizala<br />
bakarrik. Zub 93. Honek bere amorioaz egin zion aitormen ergelak sumindu zuelakotz. Mde Pr 180. Ez omen du<br />
jauntto hunek bere aithormena sinatuko. Larz Senper 66. Aitortzen dut nor zaitudan bainan aitormen xoila<br />
bakarrik, / zure aski maitatzeko ez du ene bihotzak indarrik. Xa Odol 265. Beti izango degu / orren aitormena: /<br />
mundu onetan danik / sororik onena [itsasoa]. Uzt Sas 309. Krutwig izan zen, noski, besteak beste, bide<br />
horretatik lehenbizi abiatu zena eta merezi du aitormen hau aspaldi honetan ahaztuxea dagoenez gero. MIH 61.<br />
(Dv (que cita a Lard)). Reconocimiento (sentimiento), gratitud. Artu, jende maiteak, / Donostiakoak, /<br />
oroipen aitormenak / biotz gurekoak. Echag 137. Beraren esku oparotik artu zituen mesede andiakgatik esker<br />
onak emateko, eta bere aitormena erakusteko. Lard 10. Aitormena emango diot / portatzen danari. Xe 215. Zuk<br />
jarritako larre sendotan / indartuak dira nunbait; / ezaugarrizko aitormen on bat / ager nai dute nolabait.<br />
Basarri 41.<br />
2. Declaración. Esan dezaket [...] Ondarrabiko Ama Birjiña Guadalupekoaren agerpena gertatu zala, edo<br />
Arantzazukoa baño lenago, edo bedeintzat ordutik laster. Ara zer arrazoi daukadan aitormen au egiteko. Zab<br />
Gabon 87. Aita Santu Leon XIII garrenaren aitormen onen ondoren. "Ante la declaración de León XIII". Ant EE<br />
1885b, 285. Ez dut ezagutzen puntu horri buruzko Chomsky-gandik datorren aitormen zuzenik. MEIG VI 115.<br />
3. (G-bet ap. A). Fama. Zubietako bezino / estimagarriyak, / leialtadiaz daude / gogotan jarriyak, / modu<br />
oiek argatik / daude etorriyak, / aitormena dutela / gaude igarriyak, / sijnifikantza dauka / Aizpuruko erriyak.<br />
Ud 86.<br />
4. Prueba. --Ori al da nere semea? --Bai Aita, eta obetogo sinistatu dezan, orra bere kolkotik gaur kendu<br />
dioten berorren aitormena (ematen diyo eskapulariyua). Ill Pill 28.<br />
Indicio (?). Oraiñ esplikatzera / noa laugarrena, / sagardoa du lagun / bere amarrena; / fresko guarda<br />
dezagun / nork bere barrena, / urak badauka beti / bere aitormena. JanEd I 82.<br />
- AITORMENAREN BIDEZ. (Precedido de gen.). Según confesión de, según reconoce (reconocen, etc.). <br />
Alzairu garbi piña, Europa guztian dan oberentzat ezaguturik dagoana, gizon jakinduria andikoen<br />
autormenaren bidez. Izt C 72.<br />
- AITORMEN EGIN. Confesar, reconocer. Sortzetik hil artian herioaren beldurrak bere ariman, bere odolian<br />
eta bere hezurretan harritzen eta ikharatzen ziala [...], berak hilzian aithormen eta konfesione egin zian bezala.<br />
Tt Onsa 18.<br />
Dar testimonio. Honek, ikusi duenaren berri emanez, aitormen egiten dio Jaungoikoaren hitzari eta<br />
Jesukristoren aitormenari. IBk Apoc 1, 2 (Ol aitor egin).<br />
Reconocer, aceptar. Aita Santuaren agindutara iraun zuten apaizak etzioten konstituziño zibilari aitormenik<br />
egin eta zakur amorratuen gisa esetsi zituzten gobernuko jendeak. Etxde JJ 20.<br />
- AITORMENEZ. (Precedido de gen.). Con reconocimiento de. Guztion aitormenez irabazia zuen irakasletza<br />
eta gidaritza ukatu dio oraintsu batek baino gehiagok. MIH 292.<br />
aitormendu (-th- H). Confesión; reconocimiento. Akhabatuko duzu hasi bezala Kredoaz fede sainduaren<br />
aithormendutan lehen eta gero. Harb 46. Aithortzen dut ene ahal eskasa. Aithormendu hori ohoragarria da<br />
zuretzat. Mih 56.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
617
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitoron. v. aitonen.<br />
aitorpen (Bera), autorpen. Confesión; reconocimiento.<br />
Tr. Sólo se documenta desde la segunda década del s. XX. No cabe duda del mayor empleo espontáneo de<br />
aitormen. Pero, según la teoría, -pen indica acto y -men facultad, por lo que, en estas y otras palabras, se tendió a<br />
sustituir -men por -pen siempre que se hablara de actos, acciones, etc. y no de facultades y capacidades. En<br />
DFrec hay 23 ejs. aitorpen.<br />
[Bere pekatuen] aitorpen ederra bukatu. JBDei 1919, 254. Rousseauren Aitorpenak. Zink EEs 1920, 7. Andre<br />
Maria, Ama errukiorra, Jose Doatsua, nere Aingeru zaitzallea: guztiok lagundu zaidazue aitorpen on bat egiten.<br />
ArgiDL 24s. Bataioa ta Aittorpen edo konfesioa. Inza Azalp 109. Ez daukat ezer azketsi biarrik; eta orain, zure<br />
aitorpenaren ordañez, nik ere, beste aitorpen bat egin nai dizut. Zu ikusi bezain laister, zutzaz txoraturik gelditu<br />
naiz. Alz Txib 106. Iges egiten digu aren egizko egoeraz aitorpen bat-edo-bat atera nai diogunean. Amez<br />
Hamlet 82. Au da nere aitorpenen protxua, nolako nintzan ez-baiña nolako naizan aitortzea. Or Aitork 247.<br />
Zintzurran korapillaturik zeukan samintasuna norbaitekin ustu nai zuan, bere aitorpena aintzakotzat artuko zun<br />
notin batekin. Etxde JJ 56. Alkar-bearrez diranen aitorpen bigunberaak. Erkiag Arran 194. Maite-autorpena<br />
egin arren. Ib. 129. Agintarien aurrean egin ditu autorpen bi. Erkiag BatB 192. Claudet yaunak erabaki zuen<br />
Leblanc eta bere Lagunartekoei gaztigatzia, denak entzun zezaten Franzisen aitorpena. Izeta DirG 122s. Astiro<br />
ikusi nai izan zuten zertan gelditzen ote zan eskatu zitzaien aitorpen ura. Berron Kijote 63 (se refiere al<br />
reconocimiento de la belleza sin par de Dulcinea).<br />
Declaración. Ezin fida daiteke [...] dekretuaren ondorio miresgarrietan, ez ofizialkidetasun nahiz<br />
ofizialtasunezko aitorpenetan. In MEIG VI 45.<br />
aitorraldi. Tiempo de confesión. Baiña aitor aldian berean ezagutzen nauten ta ez nautenek ere iakin nai<br />
dute nigandik. "In ipso tempore confessionum mearum". Or Aitork 246.<br />
aitorrarau (-aba det., Lar). "Confesionario, confesional, en que se trata del modo de confesarse" Lar.<br />
aitorrarazi (Sal; aitor-arazi VocCB 347), aitorrerazi (-th- S; aithore- S), aitorrazi, aitortuazi, autortu erazo.<br />
Ref.: A; Lh (aithor); Lrq /aithoreás/. Hacer confesar. "Egiteko hortan gauza guzizkoa da lekhukoeri egiaren<br />
aithorraraztea" Dv (s.v. guzizkoa). Baña ekus-erazi zien Jangoikoak, eta aitor-erazi egi hau [judatar<br />
gogortuei]. Mb OtGai III 64. Haren karitate ezinago handiak guretzat ezteiküia ez aithorerazten, eztiala hark<br />
izan behar gütiago gure esparanzaren objeta? Mercy 14. Humiltasuna da berthute bat, zeinak ezagut-arazten<br />
bai daroku gure ezdeustasuna, eta aithor-arazten [...] hari laudoriak zor diotzagula. Brtc 215. Piarresek ez dio<br />
bakerik emaiten non zer gaitz duen aithorrarazi artino. Laph 164. Semea etxera etorri danean, bere gelan artu<br />
det txit estu, bañan, zeñek aitortu azi? Ill Testim 15. Nere orain arteko ziriketa ta jakin nai egarritsuak aitortuazi<br />
ezin izan duena. EEs 1921, 23. Ez neron berehala aitor-erazi ahal üken egia. Const 28. Jaungoikoak bakarrik<br />
barkatu dezazkela pekatuak Fariseoak aittortzean, Jesusek aittortu azten zien [...] bera Jaungoikoa zala. Inza<br />
Azalp 107. Aitorrazi dezaizula ni ez naizala eroa. Amez Hamlet 120. Bazekitela arro-arro uste zutena etzekitela<br />
aitor-arazi ondoren. Zait Plat 90. Makillazoka ta jipoika erabilli zuten, dirua nun zegoan aitor-arazi naiean. In<br />
Goñi 14. Zelan autortu-erazo deustez [polizi-gizonak] ainbeste zeetasun? Erkiag BatB 191. Jada egin-ahalak<br />
egin ditugu aithorarazi nahiz, ba eztitik eta ba bortitzetik. Larz Senper 60 (v. tbn. 66 y 24 aithora-).<br />
aitorrari (Lar), autorrari (Lar). "Confesante" Lar.<br />
aitorrera (G ap. A), autorrera (V ap. A, que cita a Ur; Dv (que cita a Ur)). Testimonio. Zeñek emon<br />
deutsan autorreria Jaungoikuaren berbiari, eta Jesukristoren autorreria, ikusi zituzan edozeintzuk gauzai. Ur<br />
(V) Apoc 1, 2 (Lç testimoniaje, TB, Ur (G) lek(h)ukotasun, Ip jakilegua, Echn testimonio, Ol aitor, Ker autor,<br />
IBk aitormen, IBe testigantza). Nik nere buruaz aitor-egiten badut, nere aitorrera ori ezta siñesgarria. Ir YKBiz<br />
107. Ori ikusi duenak aitortzen du, ta egiazkoa da orren aitorrera. Ib. 510. Yesusen aurkako (kontrako)<br />
aitorrera bat billatzen zuten, ura illarazteko. [...] Lagun askok gezurrezko aitorrerak egiten zituzten ari buruz,<br />
baña aien aitorrerak etzetozen batera. Ib. 476. Gizadi osoaren aitorrera [Jainkoaz]. Vill Jaink 15. Ez gera emen<br />
asiko aspaldiko kontu eta oiturak kontatzen: Konfuzio, Buda, San Pablo..., milla aitorrera aipa zitezken. Ib. 158.<br />
Aitorrera orretan dago oinarritua kristau fedea. Vill Aranzazu 1980, 6.<br />
Confesión; reconocimiento. Artu egizu nire gorputzaren usteltasun eta desegitia zure anditasunari egiten<br />
deutsadan autorreria legez. DRA. Amando apezpikoaren oiñetan autorrera (confesión) on bat egiteko usteagaz.<br />
Ag AL 20. Bada gaizki zegoan gizagaixoa [...] ta bere autorrera, azkenengokoa egiñ nai zeukan. Ag Ezale 1897,<br />
187b. Neuk maitetuko zaitut iñork baño geiago ta obeto. Ikusiko dezu [...]. Autorrera onek etzion Maleni onik<br />
egiñ. Ag G 231. Eta ona zer aitorrera egin zuen orduan Yoanek; aitortu zuen bada goraki ta etzuen ukatu, ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 618<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
esan zuen: "Ni ez naiz Kristo". Ir YKBiz 51.<br />
aitortegi (Lar, H (-th-)), autortegi (H). Confesonario. Eliza Juan Joxek berak zabaldutakoan, gizakume ta<br />
emakume arrapaztaka sartu ziran, bai laxter aitortegi-inguruak belztu ere. A Ardi 125. Nere aitortegira urbildu<br />
zan. Ib. 125. Aitortegian egia jakin oi danez, zuk jakingo dezu galdetzera noakizuna. JBDei 1921, 353s.<br />
Aitormenerako egunetan luzaro aitortegian zegoan apaiz bati joan zitzaion gizon bat bere aitormen egitera.<br />
EgutTo 16-2-1924 (ap. DRA s.v. aitormen). Lan aundia egiten du Iruñako komentuko aitortegi edo<br />
konfesonarioan. ZArg 1955, 234.<br />
aitortoki (-th- H), autortoki (H). Confesonario. Pernandok, apaizak barkamena eman zionean, eskua<br />
luzatu ta emakumien aitor-tokian dagon saretik duroa eskeñi zion. Muj PAm 72.<br />
aitortu (G, AN-larr-erro, L-ain, BN, R-uzt; Lar, Mg Nom 65 (G), Añ; aith- S; SP, Urt I 18, Arch VocGr, VocBN,<br />
Gèze, Dv, H), autortu (V; Lar, Mg Nom 65 (V), Añ, Izt 28r, Dv (V), H), atortu. Ref.: A (aitortu, autortu); Lrq<br />
/áithort/; Iz ArOñ (autórtu).<br />
1. Confesar; reconocer. AxN explica aithorraren emaitea (243) por aitortzea.<br />
Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. En el s. XX desplaza casi totalmente a konfesatu, tbn. en el<br />
sentido especializado de 'confesar los pecados en el sacramento de la penitencia'; v. infra ejs. de 'confesarse', con<br />
aux. intrans. La forma autortu se documenta en textos vizcaínos; tbn. la emplean autores guipuzcoanos como<br />
Guerrico, Iztueta o Arana (SIgn 103). Atortu sólo se encuentra en Ochoa de Arin. Algunos vizcaínos modernos<br />
como Lauaxeta (BBa 42) o Gandiaga (Elorri 128) emplean aitortu. En DFrec hay 250 ejs. de aitortu, 6 de<br />
autortu y uno de aittortu.<br />
O iaun hona, aitortzen dut bekhatore nizala / eta gaizki egitiaz ogen handi dudala. E 41. Guk dugu aithortzen<br />
eta erraiten ezen han behin batheiatu izan diradenak eztiradela berriz batheiatu behar. Lç Ins G 6r. Eta<br />
aithorturik ezen arrotz eta estranjér ziradela lurrean. Lç He 11, 13. Eta aithor zezan eta etzezan ukha: eta aithor<br />
zezan, zioela, Ez naiz ni Krist. Lç Io 1, 20 (He, TB, Dv, EvS, Ol, Leon, Or, IBk, IBe Ol ait(h)ortu, Ker autortu;<br />
LE konfesatu). Aithortzen dut ez-naizela zure errezibitzeko gai: ezagutzen dut neure indignetasuna. Mat 252.<br />
Urthean behin bedere aithor etzak gaizkiak. EZ Man I 19. Zure handitasunaren aithortzeko gogotik. EZ Man II<br />
85. Aithor dezadan neure falta. Harb 207. Berek bere borondatez agertu zuten eta aithortu hanbat denboraz<br />
estalirik eduki zuten gaixtakeria. Ax 440 (V 286). Zor iakinari eta aithortuari. Ib. 244 (V 164). Ez egin zure<br />
burua iakin handi, aitzitik zinetan aitorezazu zure iakingabea. SP Imit I 1, 3. Franzia orok aithortzen du zu iaun<br />
handi bat [...] zirela. Tt Onsa 2. Gaztigatzen gaitutzunean, / aithortzen ditugu faltak. Gç 217. Bekhatore girela<br />
aithortü behar dügüla. Bp I 142. Jinkoari aithortzeko harganik dütügüla hon güziak. Ib. 120. Egia atortzea edo<br />
deskubritzea inportadu zebanean, eutzi ote zeban atortu bage. OA 167. Aithortuko dut ene buruaren kontra ene<br />
injustutasuna. Ch III 20, 1. Ezagutzen eta aithorzen dut eznaizela gai zure aitzinean agerzeko. CatLav 1 (V 10).<br />
Egian aithortzen dit, trüfak eta mesperetxiak merexi dütüdala. Mst III 52, 2. Diogun egi hau aitor dezakee<br />
jokalari ta edale gaisto [...], beren joko ta edate galgarri beretara itzulzen diranak. Mb IArg I 95. Luisek aitortu<br />
zion: orañ egiten ditudan penitenziak nere etxeko edo lengoen aldean ezer eztira. Cb Just 45s. Aithor-agun indar<br />
handia duela othoitzak. Lg I 262. Aithortzen dut ofensatu zaitudala gogoz, hitzez eta obraz. Brtc 18 (tbn. en<br />
MarIl 46 y Arb Igand 192). Aiziari aldiz so egiten badügü ikhusiren dügü ta aithortüren gizonak khozü baizik<br />
eztiala hasmatzen. Egiat 195. [Bekatuak] aitortu ta agertu behar diozka Konfesariari. Ub 208.<br />
(s. XIX). Hoben hori / biek zuri / nahi ginautzuke aitortu. Monho 46. Aitortu edo agertu bear du konfesatuko<br />
danak zer egin duen. Mg CC 102. Baña ez deutsube autortuko euren erruz dala. Mg PAb 219. Aitortu nai ez<br />
zuen bere ezin artua, ta dio estalgarritzat: mordo oek ez dira oraindikan ondo eldu. VMg 64. Autortzen dezue<br />
[...] Jaungoiko egiazko bakar bat baizik eztala. Gco I 395. Bekatuak aitortu gabe. AA I 443. Zeren bera dan on<br />
guziaren emaillea, eta nai duan artzalleak ontartea ezagutzea eta aitortzea. AA II 41. [Bekhatu] guziak garbiki<br />
aithortzeko. Dh 129. Autortu ta konpesau esan dirian dantzaak pekatu mortaleko okasinoe urrekuak diriala. fB<br />
Olg 104. Gizonak ezagutu ta autortu egijeen Jangoikua zala gustieen jaube ta agintarija. JJMg BasEsc 32.<br />
Aithortzen dizüt, Jauna, enizala digne. UskLiB 65. Aithor dezagun gaitzaren handitasuna eta erremedioaren<br />
ezin bertzeko beharra. Jaur 147. Gipuzkoatarrak leialak [...] izan dirala, Españako Errege guztiak autortu izan<br />
dute nork bere txandan. Izt C 212s. Negarrakaz autortu ta agertuten deutsaz bere bizitzako pekatu guztijak. Ur<br />
MarIl 59. Baña gogor zeuden beren gaizki-egiña aitortzeko. Lard 471. Izpiritu dutela guziek aithortzen. Hb Esk<br />
144. Nola barkha etsaiei, nola aithor bekhatuak? Hb Egia 152. Aithortzen dut egia, egia dohakabeko hori. Dv<br />
LEd 94. Ahalkegarri da, bena aithortü behar düt eztakidala. Ip Dial 112. Amoriyorik gabe / pasatu eziñez, / nik<br />
damak maite ditut, / aitortzen det ziñez. Bil 75. Goraki aithortuz bertze Jainkorik ez dela aita handiaren Jainkoa<br />
baizik. Laph 207. Konfesatzera juanda / zenbaitek zer dauka? / txikiyenak aitortu, / aundiyenak uka. Ud 92. Gau<br />
artan bertan aitortu zituan bere pekatuak konfesiuan. Bv AsL 108. Emen autortu nai dot / nazala euskalduna.<br />
AB AmaE 178. Zenbat on eta grazia zerutik artu zituen, guziak Mariaren bitartez zirala, aoa betean aitortzen<br />
zuen. Arr May 173. Zuk aithortu gabe ikhusten dut zure barneko mina zer den. Arb Igand 107. Bere bekhatuen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
619
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitortzeko behar zuen kuraia. Jnn SBi 76. Zeruaz mintzatzen hastearekin, behar dugu berehala gure ahal eskasa<br />
aithortu. Lap 419 (V 191). Baina euren lapurretak / autortu ezinik. Azc PB 347. Eta emetik dator bearrekoa eta<br />
naita naiezekoa izatea pekatuak autortea edo konfesinoa. Itz Azald 134.<br />
(s. XX). Autortuten dot, begian aurrean daukagun egia data, danok erabatean izkiratutea askozaz dala garbi,<br />
obe ta errezagoa. Ag Kr 9. Autortu doa iñoiz ezkontza gogorik edo geroagorako ustantzarik? Echta Jos 48.<br />
Baziran sugurrak barbariñak ziruritenak [...], eta alare etzuten aitortu nai baztanga eruak juak zirala. Iraola<br />
137. Hobeak othe gira hoik baino? Aithor dezagun ezetz. JE Bur 167. Ogei bat urte aitortzen ditu / gorderik<br />
beste ainbeste. Urruz Zer 76. Oben astunen bat lotsaz autortu barik isten dauana. KIkV 99. Illero beintzat zure<br />
pekatuak aitortu itzatzu. ArgiDL 10. Hiltzerakoan bakarrik aithortu zion hori bere semeari. Barb Sup 180. Hire<br />
gezurrak oro alderat aithorzkik. Ox 119. Behar üken zian aitortü etzela latian trebe. Const 38. Eta zorra<br />
aitortzea, ordaintzeko biderik egokiena da. Muj PAm 24. Bere mutil mordoxka non zan aitortzen ezpazun, bost,<br />
lau, iru minutoko bizia zedukala. Or SCruz 45. Txadon orretan goxian, / Autortu eta Jaunartu dogu / danok<br />
alkarren pozian. Enb 33. Izkuntza danak gurgarri dira, / autortu nai dot egia. Ib. 45. Nik edadia aitortuko det /<br />
bautismuan dan bezela. Tx B II 36. Baña, lenbait-len aitor dezadan, errez-zale aserrekoiok ere bear-bearreko ta<br />
nai-ta-naiezko zaitutegula. Ldi IL 109. Pilatok ezagutu du ta aitortu ere bai ainbeste aldiz, Yesusek obenik<br />
eztuela. Ir YKBiz 490n. Gauzai truketako nai saltzeko dauken balioa, langillearen lanetik datorkiela autortu bear<br />
da. Eguzk GizAuz 52. Egiazkoa al-zan Zitok Malentxori aitortzen zion maitasuna? TAg Uzt 186. Beso hori<br />
muskildu-ta, hil nahi dut aitorturik: / "Maitatu dut Sort-Herria". Iratz 36. I izan aizela aitortzen ezpadion. Etxde<br />
AlosT 27. Beste ikaste-leku berezi-bereziak ere, oindiño ba dirala autortu bear, dana dan lez argi esateko.<br />
Erkiag Arran 133. Bizkaiko euskereak badau grazia berezi bat ipuiñetarako. Beste eskualdeetakoak be gogo<br />
onez autortzen dabe au. Vill ib. 7. Bere flakia aitortu bear. Txill Let 131. Neure bizitza zelangoa dan / egiten<br />
nua autortu. BEnb NereA 170. Ordu beren aitortu ginian zoin maite ginuen elgar. JEtchep 65. Zendako gauza ez<br />
aithort den bezala! SoEg Herr 27-4-1961 (ap. DRA). Bere asmoa aitortu bear izan zion. Zait Plat 16. Eta aitortu<br />
dezagun: egia zan guzti ori. Vill Jaink 43. Antonek aithortu dauku bere krima. Larz Iru 80. Biar Auzitegian nere<br />
txarkeriak aitortu bearko ditudala. NEtx LBB 117. Gurean [...] ez dira asko izan egiazko lirikoak. Lotsarik gabe<br />
aitor dezakegu. MIH 175. Orixerekiko zorra ez aitortu nahi izatea bezalatsu bailitzake. Ib. 290. Maisua, aho<br />
batez aitortuko zuketen guztiok, andoaindarra zen. MEIG V 107.<br />
(Aux. intrans.). Confesarse. Aitortzen natzaio Jainko aalguzikoari. CatBurg 46. Autortu zaite lotsa bagarik,<br />
/ arbola entzutetsua, / autortu zaite, etzara zu zeu / aretx danetan santua? AB AmaE 74. Autortu edo konfesau<br />
zan unean. Itz Azald 148. Zortzian beñ autortuten zan, euskaldun abade on baten oñetan. Ag Kr 116. Zer egin<br />
bearrean gelditzen da dongaro autortu dana? KIkV 99. Oben-nekea betetzeko asmorikan gabe aitortzen danak.<br />
KIkG 75. Illabete [...] da azkenekoz aitortu nintzala. ArgiDL 38. Aitortutako pekatariok, / gau-bijiliaren ondoz, /<br />
Pasio-osteko Berbizte-billa / orain jaunartzera gatoz. SMitx Aranz 175. Damuturik aitortuta il ziranak. Or QA<br />
115. Toribio errotaria bera be autortu zan-da. Bilbao IpuiB 238. Ondo aitortzen bazera ta aitorleak esaten dizun<br />
guzia betezen saiatu. MAtx Gazt 95. Ni, pekatari au, aitortzen nazaio Jaungoiko Alguztidunari. NEtx LBB 172.<br />
Proclamar la fe en algo o alguien. Deabruék Krist ezagutzen eta aithortzen. Lç Lc 4 tít. (cf. ib. 4, 41:<br />
zioitela, Hi aiz Krist Iainkoaren Semea). Nork-ere aithorturen bainau gizonen aitzinean, gizonaren Semeak ere<br />
aithorturen du hura Iainkoaren Aingeruén aitzinean. Lç Lc 12, 8. Aithorturen diát haren izena neure Aitaren<br />
aitzinean. Lç Apoc 3, 5 (Dv, Ip, Ur (G), Ol ait(h)ortu, Ur (V), Ker autortu). Iainko Semea aithorturen du bizi<br />
den guztiak. EZ Man I 76. Iustuen partaletasun aithortzen dut saindua. Ib. 200. Aithortzen eta ezagutzen diala<br />
Ienkoa ezpaiñez eta mihiaz solamente. Tt Onsa 28. Egia hauk siñhesten tugu / Eta aithortzen publiki. Gç 116.<br />
Jesüs-Kristen fedia goraki lotsa gabe haren etsai gaistoenen aitzinian aithortü behar dügüla. Bp I 65.<br />
Kristiñabak daukagun Fede au berau autortu edo konfesetako. Cb CatV 19s. Prometatzen dutela goraki ahoz,<br />
mundu ororen aitzinian haren [Jesu-Kristo] aithortzeko, eta aithor edo fede hartan hiltzeko. AR 230s. Sinistu ta<br />
aitortu behar ditu Kristau-Dotriñak erakusten dituan egia sinis-beharrak. Ub 195. Gure barruan sinisten<br />
ditugun fedeko misterioak eta egiak kanpotik edo agerian aitortzea edo deklaratzea. Gco I 28. Osasuna danean,<br />
/ bai ere indarra, / gizonak egin oi du / Jaungoikoaz farra; / baña galtzen baditu / bat eta bestea, / orduan<br />
aitortzen du / ark bere jabea. It Fab 159. Kristinauak daukagun Fede au autortu edo konfesetako. CatBus 12<br />
(CatLlo 15 fedi-au konfesetako). Bada nork ere aithortuko bainau gizonen aitzinean, eta nik ere hura aithortuko<br />
dut ene Aita zeruetan denaren aitzinean. HeH Mt 10, 32 (TB, Ur, Ip, Ol, Leon, Or, IBe ait(h)ortu, Ur (V), Ker<br />
autortu; Lç aboatu, He, SalabBN ezagutu, Dv aithor bihurtu, Echn salatu, IBk nire alde atera). Jainkoa askok<br />
bertatik aitortu eta alabatu zuten. Lard 508. Haren kontre jaiki ziren eta egiazko fediaren sinhestiak goraki<br />
aithortü zütien. Ip Hil 92. Badaukagu Fedea agirian autortuteko eginbearrik? Itz Azald 19.<br />
(s. XX). Onesimo ta Timoteo Pauloren ikasleak ere aldi ontan aitortu zuten itzez eta odolez Kristoren sinistea.<br />
EEs 1913, 163. Naita-naiezkoa da aittortu gendun siñesmenean irautekotan, zer aittortu gendun jakittea. Inza<br />
Azalp 18. Ordun aserrea gaindu zen, eta martiriak siñesmena aitortu zuten. Or Mi 128. Aurrenik Iaungoikoa,<br />
egun oinbestek uka ta iraintzen duten Iainkoa, nik, albait, aitor ta eder nai nukena. "A quien yo deseo, en lo<br />
posible, confesar y glorificar". Or BM 16. Akerra ukatzen dugu, Bildots Aurra aitortzen. Or Eus 287. Beti ta<br />
nonnai lotsarik gabe aitor dezagun beraz gure siñestea. Ir YKBiz 201n. Sadukarraik, ba, berbizkunderik eztala,<br />
ezta gotutsik, ezta gogorik esan dasae; parixetarraik, barriz, orreik bijoik dautorrez. Arriand Act 23, 8 (Lç<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
620
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aithor dituzte). Ez da Euskalerrin neri burua / makurtuko ez didanik. / Bearko ik ere, kristau erromes; / aitor<br />
nazak ik ere, ik. SMitx Aranz 20. Indarraren eskubidea garaitu nai bada eta eskubidearen indarraren<br />
indarreraiño iritxi, Jainkoa bearko da aitortu. Vill Jaink 185.<br />
v. tbn. Añ CatAN 16. Echve OngiB 142. CatB 23.<br />
Reconocer, aceptar. Moises-en legea lenago aitortu bear zutela, eta gero Jesus-enean sartu. Lard 499. Jaun<br />
oneik, sozialista izena daroen arren, bakotxaren jabetzea ezautu ta autortu dabe. Eguzk GizAuz 164. Aldi oro<br />
senarraren autoritatea aitortua eta ezagutua izan da. Vill Jaink 163. Ik ematen diok legea ire buruari. Gizonak<br />
eztu beste legegillerik aitortu bear. Ib. 95.<br />
(Dv, H). (Con -tzat, tema nominal nudo, etc.). Reconocer a alguien como algo. "Aithortzen [sic] zaitut neurri<br />
gabe alduna (Echve), je vous reconnais infiniment puissant" Dv. "Avouer, reconnaître pour" H. Iainkoaren<br />
egiazki on guziaren Iabe eta emaile bihotzez ezagutzea eta ahoz aithortzea. Lç Ins E 8r. Hoberentzat aithorturen<br />
dute Kristau legea. EZ Man I 72. Ezen Iesusek umetzat ez au aboaturen, / non ez nauken ni lurrean amatzat<br />
aithorturen. Ib. 31. Profeta dela falsoa dute predikaturen / Eta Kristotzat eztadin aithor denekaturen. Ib. 71.<br />
Monarka guztien hura / daiteke Nausia; / hura aithortuko dute / bere buruzagia. EZ Noel 34. Zu mundu<br />
hedatuaren / iaun puxantzat aithortzen. EZ Eliç 186. Loriaren Erregetzat / Kristo zaitut aithorzen. Hm 75.<br />
Bihotz baten izateaz / Errege zare aithortzen, / Eta mundu ttipi batez / Jongoikotzat adoratzen. Gç 79. Jesu-<br />
Kristo Erredentoretzat ezagutu ta aitortu nai izandu etzuen Juduak. Ub 112. Jesus Mesiastzat ezagutu eta aitortu<br />
zuen. Lard 377. Gaitzusai guzitik oso libre ta bagetzat Ignazio autortu ta eman zuben. Aran SIgn 103.<br />
(s. XX). Pedrok Jaungoikoaren Seme aittortu aurrean, otoitzean arkitzen zan Jesus. Inza Azalp 124. Simon<br />
onek bere lagun guzien aurrean eta beraien izenean Jaungoiko biziaren Semetako aittortzean. Ib. 88. Sarri<br />
billauko neban bixitza bidian / ta edertzat aitortu beraren gorputza. Laux BBa 42. Iñork ura Mesiatzat aitortzen<br />
bazuen, sinagogatik egozteko. Ir YKBiz 331. Apaizak alakoa satsu aitor beza. Ol Lev 13, 11 (Ker loitzat autortu,<br />
BiblE kutsatutzat aitortu; Ur loitzat eman, Dv lohitzat atheratu, Bibl lohietsi). Jende xearen kide bereko /<br />
[jauntxoak] burua aitortuz aurrenik. SMitx Aranz 76. Aintziñako Enperadoreak, jainkotzat aitortuak. Vill Jaink<br />
129. Auxen aukeratu zuan, bere amets guzien anderetzat aitortzeko. Berron Kijote 39. Baina zer da euskaldun<br />
izatea? Aurrena, beste arraza guziengandik berezi bizi den herriko-seme bere burua aitortzea. MEIG IX 131 (en<br />
colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Zait Sof 187. Ibiñ Virgil 42.<br />
(Aux. intrans.). Declararse. Zure zordun aithorturen naiz neure bizitzean. EZ Man II 119. Hilltzerano<br />
aithortzen naiz zure zerbitzaria. Ib. 56.<br />
(Part. en función de adj.). Confeso, declarado. "Confeso" Lar. Pillipe da nere anai aitortua eta egiyazkua.<br />
Ill Pill 12.<br />
Reconocer como propio. Bazteriak jarri da bi andreren jabe, / bainan ez du aitortu haurrikan batere.<br />
AstLas 73. Autoraren sinadura ez dakharken exenplario bakhotxa ez da izanen hartaz aithortua. "Seront réputés<br />
contrefaits". Gy II. Betoz nai duten kastiguak; bañan nik erri guztiyan aurrian aitortuko zaitut!. Ill Pill 12<br />
(dirigiéndose a su padre).<br />
2. (Mg Nom (G), HeH Voc, H), autortu (Mg Nom (V), Izt 27v, H). Conceder, otorgar. "Conceder" Mg Nom.<br />
"Aithortzea, egia erratea; galdatua emaitea" HeH Voc. "Accorder, concéder" H. Eta hek ethorri ziradenean<br />
Iesusgana, othoitz zegioten afekzionatuki, zioitela, ezen digne zela nehork hura aithor liezón. "Qu'il était digne<br />
qu'on lui octroyât cela". Lç Lc 7, 4 (TB gai zela hau ardiesteko, Dv merezi du hori egin dezazun harentzat).<br />
Arren aithor diezaguzu presenteko galdea. EZ Man II 134. Eskatu bezain sarri zaik / aithorturen nahia. EZ Eliç<br />
177. Aithor dietzakitzula / zeure nahi guztiak. Ib. 276. Aren Dibina majestadiak [...] autortu eutsan Adaneri<br />
eskubidia, Paraisoko fruta guztietatik jaateko; bat bakarra ukatu eutsan. msOñ 4v. Bialdu eusten Espiritu<br />
Santuba, zerura igo baño lenago autorturik itzi eusten legez. Ib. 10v. Jesus Dibinoak berak dauka autorturik<br />
bere Ebanjelio Santuban San Pedrori [...] Espiritu Santubaren laguntasuna eta argitasuna. Ib. 16v. Pilatos<br />
presidentiak autorturik [...] Agintari nagusien eskabidia. Ib. 21v. Gizonak autortu begio zorra emaztiari, eta<br />
orobat emaztiak bere gizonari. Ib. 223v. Itxaroten dogu emongo deuskula Jaunak osasuna, bizitzia, ondasunak<br />
[...], baña ezteuskuz Jaunak autortu edo konzedietan. Astar II 13. Bada eurai bakarrik autortu edo konzedidu<br />
eutsen Jesu Kristok ogi eta ardaua bere gorputz eta odol biurtuteko eskubide edo potestadia. Ib. 210. Gai da<br />
bere galdea aithor diozozun. HeH Lc 7, 4.<br />
(-th- Dv, H). Conceder, reconocer. "Ez diot holako zuzenik aithortzen, je ne lui reconnais pas de tels droits"<br />
Dv. Aithor diotzogun egin / darozkigun ungiak. EZ Eliç 296. Bakoitzari berea aitortu bear zaiok eta i, iñori<br />
laguntzeko edo mesede bat egiteko gizon ona aiz. Etxde JJ 125. Eta ezta nolanaiko doaia gizonari aitortzen<br />
diotena. Vill Jaink 65. Ezin aitor, ordea, horrelakorik Mendibururi. MIH 384. Barojaren euskalduntasuna<br />
aitortu berria da, edo salatu berria, gutxien uste genduen aldetik. Ib. 270. Zail ote litzateke bakoitzari berea<br />
aitortzen saiatzea? MEIG VII 171. Zor zaiona aitortzen badiogu egiari, gainera, eskasia eta are gabezia ez dira<br />
euskararen edo euskal hiztegiarenak, euskaldunonak baizik. Ib. 188.<br />
3. "(G-or) [G-goi? G-bet?], mentar, hacer mención" A. Eleiza txiki bat, non erregututzen zioten Aita San<br />
Blasi, len aitortu dedan auzokoak. Apaol 22. Bi agindu sail degu abertzaleok. Arana-Goirik aitortzen zitunak<br />
berberak: Yainkoaren aginduak eta aberriarenak. Ldi IL 156.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
621
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
4. Señalar. Bego arri meta au [...] zu oroitarri ontatik onuntz bein ere igaroko ez zerala aitortzeko. Ol Gen<br />
31, 51s (Urt lekhuko eta señale izan, Dv, Bibl, BiblE lek(h)uko izan, Ur testigu izan).<br />
Revelar, ser indicio de. Bere begien sakontasun eta bizitasunak bakar-bakarrik adimen argiko mutilla zala<br />
aitortzen zuten. Etxde JJ 9. Belardi onek auxe aitortzen du, emendik urruti gabe iturriren bat ba dala. "Dan<br />
testimonio de que". Berron Kijote 215.<br />
5. Confesar, oír en confesión. Zuk orain dauzkatzun urte oiek berak izan zitun zu aitortzen zaitun apaiz<br />
orrek ere. MAtx Gazt 92.<br />
- AITORTU ERAGIN. Hacer reconocer. v. aitorrarazi. Autortu eragin biar deutseegu, obeto aituko<br />
gaitubela geure olagizon, arotz, argiñ, errementari eta baserritarrak. Mg PAb 195.<br />
- AITORTZEKO. a) Que debe ser confesado, reconocido. "Aithortzeko da ezina nausitu zaiola, il faut avouer<br />
que l'impossibilité s'est imposée à lui" Dv. Ene Iauna, egia da / aihortzeko duguna. Arg DevB 24. Ongi axola<br />
gutikoak garela aithortzeko dugu. Dv Lab 293. Badaukala eskuarak zerbeit onik aitortzeko litake. HU Aurp 191.<br />
Aithortzeko zinuke xedea bethe zutela osoki. JE Ber 63.<br />
b) Que puede confesarse, declarase. "Etzen hori aithortzeko, ce n'était pas là une chose à avouer ou avouable"<br />
Dv.<br />
- AITORXETAN. "Aithorxetan (S), avouer un peu" Lh.<br />
- EZIN AITORTUZKO. "Ezin-aithortuzko, inavouable" Dv. Ba zekien aski zuela sakonkixeago pentsatzea,<br />
berriz ere bihotz-min ezin aitortuzkoa eratortzekotz. Mde HaurB 12.<br />
aitortza, autortza. Confesión (sacramento). Jesukristo geure Jaunak itxi euskun Autortzako Sakramentu<br />
Santuba, zeinetan parkatuten dirian pekatu guztiak. fB Ic III 111. Azkeneko pekatu-autortza ona Konpesoriari<br />
egin eutsaneti. Ib. 112. Zeruratzeko Sakramenturik bearrenak bi dira: Bataioa ta Aitortza. KIkG 67. Zetarako da<br />
autortza deritxon Sakramentua? KIkV 94. Damutasuna bear bearreko da, bada, aitortza ona izango bada.<br />
ArgiDL 29. Baña Ortarako nor berak aitortu bear bere gaizkiegiñak. Ortik ageri da bada Aitortzaren bearra. Ir<br />
YKBiz 531n. Barkapen oro iritxi-arte / aitortzaz eta jaunartzez. SMitx Aranz 123. Egun gutxi barru Elizakoak<br />
ekarri zizkioten. Aitortza on bat egin eta zaleki jaunartu ondoren bere anima Guztiz-Altsuari eskeñi zion. Etxde<br />
AlosT 89. Aitortza edo konfesioa / Apostoluai agindu. Baxurko Jesus 84 (ap. DRA). Aitortza on baten bidez zure<br />
biotza Jaungoikoaren graziak bete beza. EgutAr 8-3-1958 (ap. DRA). Orain, aitortza on bat egin ondoren, asi<br />
lanean benetan. MAtx Gazt 47. Zuk aitortzan agertutako pekatua. MAtx Gazt 93. Aitortza zirrarakorra uraxe!<br />
NEtx LBB 85.<br />
Confesión, declaración. Tolosar aren paperetan eta garbitasunetan irakurri nun aitaren aitortza ori, ta<br />
berari galde-nai aundia sortu zitzaidan. Or SCruz 85. Aitortza au egiteko lagun bakarra zu zeralakoan nago.<br />
Etxde JJ 104. Gure erritik aparte gaude, / ematen degu aitortza. Auspoa 77-78, 278. Aitortza egitia / nai nuke<br />
aurretik, / bertsolariyen berri / dakite aspalditik, / ez giñan ari kontra / egitiagatik. Lizaso in Uzt Noiz 46.<br />
Nihaur ohartua naiz ene jitearen aitortza askotan egin dutala, ezarri ditutan pertsuetan. Xa Odol 73. Judasi<br />
bere gaiztakeriaren zigorra, ta lapurrari bere autortzaren saria emon zeutsen Jaungoikoa. Ker EMeza 234.<br />
aitortzaile (-th- Urt), aitortzale, aitorzale (-th- S ap. Lh; -th- Gèze, Dv (BN, S), H). Testigo; el que da<br />
testimonio. "Cautor" Urt IV 246. "Témoin" Gèze y H. Ez eta egün haietan, zuñtan Antipas ene aithorzale<br />
leiala hil izan beita zien artian. Ip Apoc 2, 13 (Ur (G) aitortzalle; Dv aitorle). Onezkero aitortzallerik zertarako<br />
bear? Biraoa zerok entzunda zaudete. Ol Mc 14, 63s (He, TB, Dv, Leon, IBe lek(h)kuko, Or, IBe testigu). Aren<br />
berpizteaz aitortzalle gurekin dedin. Ol Act 1, 22 (Or MB 874 aitortzaille). Ene! erri ori! nere erriko andikiok!<br />
Ene! Dirkai-iturriok! eta gurdi ederdun Tebeko oian guren ori! zuek, beintzat, nere aitortzale zatzazkidate. Zait<br />
Sof 185.<br />
(-th- Dv), aitorzale (-th- S ap. Lrq; Arch Gram, Gèze). "Naïf, aithorzale" Arch Gram 15. "Confesseur" Gèze.<br />
"Celui qui avoue" Dv.<br />
aitortzapen. Confesión. Ar etzazu nere aitortzapen eta esker on. "Confessiones meas et gratiarum<br />
actiones". Or Aitork 225. Nere gogakoiek aitortzapen auek irakurtean irri dagikete biguiñ eta maite. Ib. 119.<br />
aitortze (-th- H), autortze (H), autortute. Confesión; reconocimiento. Zure lotsa ori, bekataria, egunetik<br />
egunera aziaz joango da, eta beti geroko utziko dezu zure utsegiteen aitortzea. AA III 531. Konpesinoe edo<br />
Autortze onaren asipena da pekatubak guztiak gogora ekartia. fB Ic III 111. Biotzeko damuaria, aozko autortute<br />
edo konfesiñoa. CatBus 30. Konpesio edo pekatuen aitortzea eskatzen du eta berriro iltzen da. Aran SIgn 52. --<br />
Zer da Kofesionia? --Gure bekhatiez egiten dügün aithortze bat. CatS 86. Eztüzü ene aithortziaren beharrik ene<br />
bekhatien jakiteko, o Jinko gaiza güziak dakitzüna! Ip Hil 224. Jaian Mezatxo bat entzun, urtian aitortze edo<br />
konpesio uxixa bat egin. Urruz JBDei 1919, 374. Eta zorra aitortzea, ordaintzeko biderik egokiena da. Ordea<br />
aitortze utsa ez da aski Iztuetari bere saria emateko. Etxeg in Muj PAm 24. Aitortze xalo ori ederrago baita nik<br />
iakin nai nukena baiño. Or Aitork 111. Bere burua atzipetu nahi ez duenak, ordea, aitortu behar du hala ez dela.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
622
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Halarik ere, aitortze horrek ez gaitu bortxatzen Euskararen alde deus egin gabe egoitera. Mde Pr 207.<br />
Profesión, declaración. Cf. Arr Doncella 21: "Fedearen aitortze edo konfesoreen Erregiña", sin duda errata<br />
por aitorle o aitortzalle. Halaber populiak eiten dizi [Kurutziaren señhalia], eta hori duzu giristiño orok eiten<br />
duten deklarazione edo aitortze publik bat bezala, Jesu-Kristo bere bihotzian karreatuko dutela. AR 230.<br />
ahits. "(S), décharné" Lh.<br />
haitsi. v. jaitsi.<br />
aitso (Sal). Ref.: A; EI 351. "Abuelo. Lo usan sin artículo, como ama, aita y aitaita" A. (Sal). Ref.: VocPir<br />
150; EAEL 48. "Vieillard, vieux" VocPir 150. (Probablemente se trate de síncopa de aitaso, q.v.).<br />
aitsu. Quejoso, que profiere ayes. Atsduna dala [atsua], atsa darijola, edo bai aitsuba dala, edo aika<br />
daguala. Mg PAb 173.<br />
aittitto, attitto (BN-ciz-mix-baig). Ref.: A y Satr VocP (attitto). Abuelo. "Attitto, abuelito (término familiar)"<br />
Satr VocP. Bere makilañoa tinkiago oraino atxikiz, begiak erne, hurbildu zen Attitto. Barb Sup 175. Attitto<br />
xutitu zelarik. Ib. 176.<br />
aittun(e). v. aitona.<br />
aitu. v. aditu; aritu.<br />
ahitu (V-gip, G, AN-gip-larr-erro, L; SP, Urt I 6, Hb ap. Lh, Dv, H; aitu Lar, Añ (G, AN), Izt 4r, VocZeg 286,<br />
Dv (G), H). Ref.: A (aitu, ahitu); Iz ArOñ y To (aittu); Gte Erd 77. v. akitu.<br />
Tr. Documentado en textos labortanos, guipuzcoanos y alto-navarros. En el s. XX se encuentra tbn. en autores<br />
de origen bajo-navarro como J. Etchepare, Barbier o Lafitte (antes hay un ej. en López, en lo que podría ser una<br />
errata por akitu, término que habitualmente usa), y en vizcaínos modernos como San Martín (Zirik 5) o<br />
Gandiaga.<br />
1. Acabar(se), agotar(se), consumir(se). "Diruak ahitu zaizkit" SP. "Abuti" Urt I 66. "Agotar" Lar. "Acabar",<br />
"apurar el vaso", &c. Lar y Añ. "Exhausto, aitua, bukatua" Lar y Añ. "Vinum non habent, les falta vino, traducen<br />
ardua aitu zaiote; este modo de hablar es común en Beterri" Ur (23-8-1857), carta a Bon. "Concluir, akabatu y<br />
aitu" VocZeg 286. "(Hb), user. Uriak xortaka ahitzen du arroka" Lh. Sg. Dv: "Akhitzea signifie épuiser en<br />
puisant, en ôtant; ahitzea signifie épuiser en usant".<br />
Uri eta babazuzak noiz daitezkeen ahi, / gerizean egonen da jende guztia geldi. EZ Man I 79. Asmatzak berze<br />
misterio komunak, partikularrak ahitu direnenan Iainkoak eman doroken antze hoberenaz. Ib. 169. O Iesus-Krist<br />
guztientzat ianhari aphaindua / eta ahitu gaberik guztiei zabaldua. Ib. 79. Zeren ezpaita ahitzen nihoiz zure<br />
urtherik. EZ Eliç 338. Bertze erremedio guztiak ahitu direnean. Ax 130 (V 85). Zuzia iratxekirik dagoenean bizi<br />
da, eta orduan hiltzen da, zeren orduan ahitzen baita. Ib. 63 (V 41). Haren miserikordia handia ezta sekulan<br />
ahituko. SP Imit IV 2, 6 (Ch ahitu; Mst hüstü, Echve agortu). Ogiaren eta arnoaren iduri eta itxura mehe<br />
batzuen azpian osorik egoitea, hartzen zaitustenek ehotzen edo ahitzen etzaitustela! Ib. 2, 5 (Ch konsumitu,<br />
Echve akabatu edo ezereztu). Ahiturikan [odol] guzia, / ur darizu lekhuko. Arg DevB 191. Ez dezazutela beldur,<br />
orregaitik emendatu, bukatu, aituko dala neurrigabeko argi au. Lar SAgust 9. Ez zitzaioela [olioa] ahituko<br />
guziak bethe artean. He Phil 199. Non da aren marfillezko oi-oatzea ta Inperioko tronua? Beraren eriotzarekin<br />
aitu dira arendako beinzat guziak. Mb IArg I 223. [Lurreko ondasunak] bildu ondoan galdu edo aitu ditezen<br />
beldurrarekin. Ib. 63. Oliorik edo beste gairik bagez aitzen da argia. Ib. 373. Baña [gure bizi hau] aitzen edo<br />
bukatzen den ezbaian. Ib. 320s. Ezta aitu gure eginbidea. Mb (ap. H). Ahituko ezdiren benedizione batzuen<br />
ithurburuba. Mih 13. Deuzek ezdu hala gizonaren berthutea ahitzen nola yendien konpania husuegiak. Ib. 20.<br />
(s. XIX). Ongi nai ura aitu edo itzali ez dedin. AA I 585. Orduan alde-aldean aitu zan mundua. Ib. 560.<br />
Denbora aitutzen zaiola. Ib. 542. Ezin aitu zitekean gure Jauna onratzeko degun eginbidea. AA II 46. Aitu dira<br />
Kristauak, eta amar aginteen bidetik ibilli nai duenak. Ib. 230. Juduen jatorria aitu baño len. AA III 465.<br />
Ardorik ukitu gabe, zeren aitu dan. Ib. 485. Txakolin-ardo guztiak edan edo aitu arteraño. Izt C 145. Asten zaie<br />
orduan / aitutzen indarra. It Fab 97. Non ezten orkatza / ahiturik hatsa / gelditu bizirik gabe. Ib. 144. Ura aitu<br />
zitzaien. Lard 237. Moisesi etzitzaiozkan naigabeak aitu. Ib. 88. Aiturik Egiptotik ekarri zituzten janariak. Ur<br />
Gen 43, 2 (Dv akhiturik). Egizkitzue ihetxetzen ez diren moltsak, zeruetara bil zatzue ahituko ez diren ontasunak.<br />
Dv Lc 12, 33 (He, Ol, IBk a(h)itu; Lç faltatu, TB, Ker, IBe (h)uts egin, Oteiza, Brunet falta izan). Mundua aitu<br />
edo akabatu baño lehen. Legaz 17. Gure arbola dago / indarrak aituta. PE 130. Ez da geio esnatuko [balea] /<br />
arnasa aitzian. Arrantz 33. --Ez al da eperrik? --Ez, jauna. --Akuririk? --Aitu dira. Sor AuOst 88. Eramankizuna<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
623
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitu zitzaion, desesperatu zuan. Bv AsL 63. Aitu zan oso Igaz, sekulan biztzeko. AB AmaE 159. Ez da jakiña<br />
gure bizitza / denborak duela aitutzen? Ib. 101. Mamiak aitu eta / ezurrak gogortu. Urruz Urz 56. Gure premiak<br />
etziran aittu. Ant JesBi 74.<br />
(s. XX). Etzen orrengatik guraso aien Ama Birjiñaganako konfiantza aitu. Goñi 70. Irrada aitu zanean. A<br />
Ardi 71. Arloa aitu zuenean. Ib. 70. Tiro-gaiak aitu zitzaizkigunean. Or SCruz 65. Fiesta aitzian konponduko da /<br />
ta bitartian dagol'an. Tx B I 250. Txurruak janaz ederki dabill / diruak aitu artian. Tx B II 132. Ardoa aitu baitzan.<br />
Ol Io 2, 3 (HeH akhitu). Olerti iturria agortu edo olerkariak aitu diralako. "Los poetas se extinguen".<br />
Aitzol in Laux BBa IV. Sukaldeko sua ez aitzearren. JMB ELG 91. Etxeko illobira eramaten diran oparien zati<br />
bat ildako animak aitzen dutela uste izatea. Ib. 90. Aitu dularik arnasa. "Cuando ha terminado la alentada". Or<br />
Eus 237. Au gelditzen da azkenik aîtuz [sic] lênengoa. Ib. 59. Kandelargiak eundaka / urtzen, aitzen, ñirñiraka...<br />
SMitx Aranz 136. Lur aitu baten azurki / penagarri ta larriak. Gand Elorri 38. Makur ibiliaren ibiliaz, Ideien<br />
gogorapena ere ahi, itzal eta ezaba ditake. Lf in Zait Plat XII. Munizioak aitu zirala. Salav 97. Bidean zekarrela<br />
aitu baizitzaion Errekari bizia. NEtx LBB 99. Gizona tristetzen da / indarrak aitzian. Uzt Sas 299. Gobernuak<br />
utzia du politika hori, baina politika horren ondoreak ez dira horregatik ahitu. MIH 186. Zoritxarrez ahitu egin<br />
omen da agertu bezain agudo liburutxo bikain eta apain hau. MEIG II 143.<br />
v. tbn. ETZ 200 (1833). Xe 213. Ud 103. Arr May 26. Apaol 24. AzpPr 22. Ill Testim 27. JanEd II 122. ArgiDL<br />
32. Lab EEguna 74. JAIraz Bizia 110. Etxde AlosT 21n. Anab Aprika 21.<br />
(SP A, H). "Illargia ahitu urren da, la lune est presque faillie" SP. Illhargia ahi arteranokoa deitzen<br />
dugu beherapena, zeren illhargia behera doan. EZ Eliç *** 1r.<br />
Acabar con (personas), eliminar. Iñakaz diarduten etsaiok oraingo yardunbidez aitu ditzagun beingoz. Zait<br />
Sof 45.<br />
2. (AN-larr-erro, L, BN ap. A; SP, Ht VocGr 378, HeH Voc, VocBN, Dv, H). Agotar(se), debilitar(se),<br />
consumir(se) las fuerzas. "Lasser" Ht VocGr. "Se fatiguer à l'excès, fatigué" VocBN. Izarrera ailtxa zagun<br />
utzirik berze mañak, / eta ofizio hartan ahi geure ezpaiñak. EZ Man II 18. Handik harat [bizitzen diren gauza]<br />
guztiak dohazi beheitituaz, ahituaz eta bere indarrean flakatuaz. Ax 118 (V 78). Eria hain dago ahitua eta<br />
usteldua, ezen ezpaitio purgak batere onik egiten. Ib. 108 (V 72). Doazkigunaz geroztik / gorputzak ahituaz. Arg<br />
DevB 130. Nekheak ahitzen du. "Multis laboribus atteritur". Ch III 48, 2 (SP porrokatu, Mst flakatü). Zergatik<br />
tristezia banoez ahitzen zare, eta nekatzen artha sobraniazkoez? Ib. 27, 2 (SP iaten zaitu, Mst zure osagarria<br />
mendretzen düzü, Echve akabatzen zera). Ekusten du aituz ta aituz doala Jesus, ta azkeneko bere asnaseetan<br />
sartzeko abian. Mb OtGai III 77. Zure burua nekhez ahituko duzunean. Mih 111. Oreiña ihistariez ahitia<br />
iturrietala heldu nahiz dabilen bezala. AR 210. Gorphutza, edo sukhar batez ahitua, edo oinhaze minez ihartua.<br />
Brtc 119. Eta bere guduetan, / haiñ da hebaiñdu fiñean, / non, akitua, ahitua, / muturraz lurrean baidago<br />
ezindua. "Sa fureur extrême le fatigue, l'abat". Gy 301. Eta barurik egortzen baditut bere etxetarat, ahituko dira<br />
bidean. "Deficient". HeH Mc 8, 3 (Dv ahitu; Lç, He, TB flakatu, Ol, IBk akitu, Or auldu, Ker ondezik jarri, IBe<br />
ahuleriak jo). Gosetuko da eta ahituko; urik ez du edanen eta akhituko da. "Esuriet et deficiet, non bibet aquam<br />
et lassescet". Dv Is 44, 12 (Ol akitturik, Ker makalduta). Begirozute zeñ aitua, galdua eta erkitua dagoan! Arr<br />
GB 112. Bere sermoi luze onen ondoren añ aunatua eta aitua geratu zan. Ib. 87. Ahituz banarama nere<br />
oinazeak. Elzb Po 180. Emakume xahar bat, eritasun trixte batekin zena, eta bere gaitzak ahituz-ahituz<br />
zaramana hobirat. Prop 1892, 64. Zurpil, akituak, ahituak hatsa ezin hartuarekin, baratzen dira apur bat<br />
pilotariak. JE Bur 30. Emaztekiak, gehienak --beren behatzak ez ahitzeko-- othe-adarrez eginikako xiriekin ari<br />
ziren. Barb Piar I 101. Sendagailurik ez zen neskatxarentzat. Eta [...] ahituz bazoan hobirat. "S'étiolant". Barb<br />
Leg 136. Erromes aituak, elizaren barren, / kantak atertuta, lerren baño lerren. SMitx Aranz 173. Ba omen dira<br />
gizon batzuk ia batere aurrerapenik egiten eztutenak, erdi abere edo erdi astotuak eta aituak daudenak. Vill<br />
Jaink 72.<br />
Haiñitzak (eta bereziki emakumeak) bertutean fiñkatuak eta ahituak direla imayinatzen dire, noiz eta ere<br />
usantza bat hartu baitute mihiz othoitz luzeak egitekoa, haiñitz meza entzutekoa. He Gudu 30. Morrontzan aitu<br />
ta gero, konde-tituluren bat eman oi zieten. "Después de hartos de servir". Berron Kijote 91.<br />
3. Secar(se). "(S; Foix), se flétrir" Lh. Khendu dakote azala (zuhaitzari), ahitu dute eta bederazi orenetan<br />
atheratzen zautzuten lehen paper zathia. EskLAlm 1911, 49 (ap. DRA).<br />
4. "(S; Ip), se corrompre, pourrir" Lh.<br />
5. "Tzarra ahitua (BN-baig), enteramente malo" A. Cf. okitu.<br />
- AHITU-EZ. "Inexhausto, [...] aitueza" Lar.<br />
- AHITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Salan ez daukat ezer askorik, / iya ustu zait ganbara, /<br />
nere bertsuak aituxe dira, / orain gaztien txanda da. Tx B III 135. Ene argi aratz, eta egurats, lurraren zorilaguna!<br />
Amaika erosta-eresi entzun, eta nere bular odolduaren buruzkiko amaika ukaldien berri izan duk, gau<br />
illuna aituxe. Zait Sof 15. Lizardi-ondokoak ahituxe ditugu honezkero eta horiekin batean agortu da Lizardiren<br />
garaiko eta aurreraxeagoko egoeraren berria. MEIG IV 129.<br />
- AHITZEKE. Sin agotar(se), sin acabar(se). Ogi ta ardao puska irudipean oso-osorik egotea, ta artzen<br />
zaituanak, zeu aitzeka, jatea. Pi Imit IV 2, 5. Ta ara! Moxeren begietan sasia sutan, aitzeke ordea. Ol Ex 3, 2.<br />
- EZIN AHITU. Incansable. Ezin ahitua zen. Bere amodioari azken koroaren emateko igan da gurutze baten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
624
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gañerat. Mih 57.<br />
- EZIN AHITUZKO (Dv, H). Inagotable, inacabable. "Inépuisable" Dv y H. Zeren herria iraitsiko da<br />
ilhunbetara, salbamendua izanen da ezin ahituzkoa, ezta grinarik bat ere izanen. SP Imit III 47, 2 (Ch ezin<br />
altaratuzkoa). Predestinatuen atseginetako ezin ahituzko tresora, mana nihork ezagutzen eztuena. "Trésor<br />
inépuisable". SP POB 78. Horra eziñ-ahituzko Ithurri hartarikako [...] xirripa xumeak. He Gudu 131. Ene baitan<br />
zare, ô ontasun guzien Ithurri eziñ ahituzkoa! Ib. 350. Zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzko / beste izate<br />
barrira / aldaturik nago. Gand Elorri 112.<br />
Etim. v. akitu.<br />
haitu. v. aritu; hautu.<br />
aitua. v. aitobe.<br />
aituazo. v. adierazi.<br />
aitube. v. aitobe.<br />
aitubide. v. adibide.<br />
aitue. v. aitobe.<br />
aituera. v. adiera.<br />
aituerazi. v. ahiarazi.<br />
aituerazo. v. adierazi; ahiarazi.<br />
aituerraz. v. adierraz.<br />
aituezin. v. adiezin.<br />
aitukor. v. adikor.<br />
aitumen. v. adimen.<br />
aitun(a). v. aitona.<br />
aituren. v. aitonen.<br />
aiturita. "Patricio" Lar.<br />
aituritar. "Patricio, lo que pertenece a los patricios" Lar.<br />
aiturun. v. aitonen.<br />
aitutasun. v. aditasun.<br />
aitute. v. aditze.<br />
ahitutezgarri. "Inacabable, [...] aitutezgarria" Lar.<br />
aitutxi. v. aitabitxi.<br />
aitxe. v. aratxe.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
625
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitxona. v. aitona.<br />
aitxuna. v. aitona.<br />
haitz (V-gip, G, AN, L, BN-baig; SP Dv, H; aitz Lar, Aq p. 63, Añ (G), Dv (V, G), H (V, G)), atx (V; Lcc,<br />
Mic 8v, Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)). Ref.: A (aitz, atx); Iz ArOñ (aitz), UrrAnz (aitza); Etxba Eib (aitza, atxa);<br />
Holmer ApuntV; Elexp Berg (aitz, atx). Peña, roca. "Pierre vive" SP. "No hay lugar ni ejercicio más gustoso,<br />
que donde uno se ha criado, aitzean aziak aitzera nai (G)" Aq p. 63 A (cf. infra RIs). "Aitz, haitz, harri, oro<br />
bat dituzu haukien arabera. Harri handi, mendietako kotorrer (rocher, peña), erraiten ohi zuten beihala aitza,<br />
Baigorriko eskualdean" JE Bur 153. "Aitz-zórrotz, peña afilada" Iz ArOñ. "Aitzgorri baño gorrixago agertzen da<br />
Anbotoko atxa" Etxba Eib (s.v. aitza). "Aitzetara bota zeban olatuak barkua. [...] Eguarbitzako atxian<br />
azkonarrak ei dabitz" Elexp Berg. v. harkaitz, 1 arroka, peña.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde los primeros textos (tbn. en Mendiburu y Orixe).<br />
Al Norte se encuentra sólo en unos pocos autores del s. XVII: Etcheberri de Ziburu, Oihenart e INav y en<br />
Hiribarren (ej. no claro). La forma atx aparece ya en Lazarraga, y es la propia de la tradición vizcaína, aunque<br />
algunos autores modernos parecen vacilar entre atx y aitz (Arrese Beitia emplea ambas formas); hay además aitx<br />
en E.M. Azcue y, salvo errata, aritz en la versión al habla de Olazagutia de la balada de Orreaga.<br />
Cui vocabulum est Sancte Marie de Izpea, subtus penna, in territorio Busturi (CSM 151, año 1051). TAV<br />
2.2.6. In Diacastello, unam mediam peçam in Aizkibel (307, 1218). Lac Irach 321. Mikael de Lerat (tenente),<br />
Aizluzean. Enekone de Oriz, Aizorroz (1187). Ib. 226. Aitzorrotz (1187). GLarr SJ 61. Aizluzean (1195). Ib. 80 y<br />
(1197) 94.<br />
Aitzean jaioak, aitzera nai. "El nacido en la peña quiere volver a la peña". RIs 1. Xori batek lehen luke<br />
Ozeana agortu / eta Kaukasako haitza bihika aldaratu. EZ Man I 111. Emaitzak hausten'tu haitzak. "Les rocs".<br />
O Pr 134. Zerren erria izanik ain banatua eta daukana etsagunzaak ainbat montaña eta atx artean. Cap (ed.<br />
1893), pról. Segidan da ilhabethe guztietan alba denean guarda zein haitzetan den. INav 162 (130 aitz). Orduña<br />
aldeko atxa / bego iregi baga, / zuok ere bazaozke or / gure mearik baga. BBizk 23. Bere lema galdu duen onzia<br />
itsasoko aizeak eta bagak [...] botatzen dute alde artako aitzen batera. Mb IArg I 199. Aisa galeraziko dute<br />
bekatuaren aitz gaizto ta putzu izugarrian. Ib. 199. Edatekorik etzuten aldian [...] agerzen zien aitz gogorrean<br />
iturria. Ib. 270. Ur bazterreko aitz andi [...] igitzen ez dena bezala. Mb IArg II 355. Uraren falta erremediatzeko<br />
Moisesek Jaungoikoaren ordenaz bere zigorraz aitz bat jo zuen; eta aitz artarik bereala urak ugari irten ziran.<br />
Gco I 122. Itsasten zate emengo gauzai olagarroa aitzari itsasten zaion eran. AA II 169. Arri eskergak eta atx<br />
ikaragarrijak datoz mendija beera bilinbolaka. Astar II X. Urduñoko atxeko zelatakadia. Ib. IX. Eguzkia<br />
ilunduten da; irargia odoldu; lurra ikaratu, ta atxak apurtu. Añ EL 2 226. [Auntzak] erriko aitzetan / saltoka. It<br />
Fab 183. Txakurrak ondoren darraiozkan basa auntza aitzetik aitzera saltoka ibilli oi dan bezala. Izt D 131.<br />
Mundua mundu dan arte iraungo duten mendi, aitz, muno, munaiska, lur [...]. Izt C 6. Hernioko aitzaren<br />
besangan. Ib. 78. San Adriango aitz zulatura. Ib. 502 (35: San Adrian-go mendia edo Aitzulatua). Udalako aitza.<br />
Ib. 56. Garaiko urak aitz bat egiñik geratu eta beekoak itsasoronz joan ziran, ibaiean bide zabal ederra uzten<br />
zutela. Lard 109. Horebko aitzaren gañean. Ur Ex 17, 6 (Dv harriaren gainean). Gorde ziran arzuloetan eta<br />
mendietako aitzetan. Ur (G) Apoc 6, 15 (Ur (V) atxetan; Lç hartokétan, TB arroken artean, Dv harkadietan, Ip<br />
botxietan, Ol arkaitzetan). Aitz gogorra. Ib. 184. Urriñak badu haitza, ez eskas harria, / kisugai ala biden<br />
antolagarria. Hb Esk122. [Basauntzak] aitzak eta sasiak ariñ eta azkar igaroaz. Arr GB 101. Ugarte beraren<br />
aitzetan printzatu eta purrukatu zuten [ontzia]. Aran SIgn 41. Asiera du mendi onek Pasaiako Arandoko aitzean.<br />
Zab Gabon 85. Euskaldunak zorroztuten dabeez bitartian euren yaurtigeiak eta aizkorak Ibañetako aitz eta<br />
arriyetan (V). Orreaga 26 (G, B aitz; G-nav aritz, L, S harri, AN-larr-araq-ulz malkor, AN-gulina peña, BNbaig<br />
arroka). Erdaldun izan baño lenago / Atxok nai dogu zelaitu, / Mendi tontorrok beera jausirik / Landa<br />
eginik geratu. AB AmaE 67s (102 aitz). Mendi eta atx altuak. Ib. 81s. Or dago [ontzia] itxas bazterrean / Atx<br />
kontran eginda erdi erdi bi. Ib. 381 (128 atxaren kontra). Aitz batzuek parete orma gisakuak. Bv AsL 146.<br />
Lenago urtuko ziran atx da lur guztiak menditarrai egindako iraiñak aztu baiño. Ag AL 124. Donian Batxi dago<br />
/ Gaztelugatxean / gaztelarrentzat gaitza / izan zan aitxean. Azc PB 96 (in Ur PoBasc 222 atxian).<br />
(s. XX). Legorrako atx irme gogorrakaz burruka [...] amorratuan. Ag Kr 139. Eutsiten geuntzan txalopeari,<br />
lapeak atxari baño gogorrago. Ib. 92. Anbotoko atxa, gogorra, legorra. Ib. 205. Itxasoak atxetara jaurti oi<br />
dituan abe zakarren irudira. Ib. 198. Joan zirean atxik-atx arrapatera lapa, lanperna [...]. Echta Jos 17. Jo eban<br />
txalupeak atx txikitxo bat. Ib. 82. --Alarauak entzun dituk beraz? --Ta nolakoak! Aitzari ere mara mara negar<br />
eragitekoak. Ag G 158. Kostata jetxi degu / Karrikara aitza, / txoferra're ezda juan / uste bezin aixa. Tx B III<br />
127. Euri-jasa arek aitz aietatik / iges eiten du jauzikor. Or Eus 183. Aitz batzuben ganetxuban eregiriko etxetxu<br />
aretan. Otx 106. Orduñako aitza. JMB ELG 98. Aitzur aitze'tik dator. Ib. 68. [Maitetasun-eskea] gogoak sarri<br />
askotan, aitz andiaren pisua baiño astunagotzat jo oi dauana. Erkiag Arran 94 (BatB 78 atx). Antxe eliza jaso<br />
bear zan, [...] aitz zankar batean zalko. SMitx Aranz 85. Poli aitz baten gañean jarri zan urari begira. Anab<br />
Poli 14. Atxuiko aitza. Gezaltzako baserriak aurrez-aurre daukaten aitz aundi bat da, Aloña-aldera. And AUzta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
626
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
55. Igeldo azpiko haitzetan. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Aitz: Ub 28. Enb 49. Jaukol Biozk 44. Ldi BB 120. TAg Uzt 190. EA OlBe 60. Arti MaldanB 191. Ibiñ<br />
Virgil 116. NEtx LBB 257. Lasa Poem 71. Atx: Zav Fab RIEV 1907, 542. Gand Elorri 185 (123 aitz).<br />
(Como segundo término de comparación, para ponderar la dureza de algo). "Atxa baño gogorraua aren biotza,<br />
más duro que la peña el corazón de aquel" Etxba Eib. Aztuten dira errukijaz, ta daukeez biotz batzuk atxak<br />
baño gogorraguak. Mg PAb 193 (CC 197 aitz). Arri atxak eurak baño / Gogorragoa zara zu. Añ EL 1 198.<br />
Salbau gagizuz, infernutarrok / Ikusi daien, / Pedro dagola atx bat duiñ gogor / Sinistean. AB AmaE 129. Bada<br />
minagaz Maria baino / izaten zan labanago: / baina asmo txarrik zundau ezkero / aitxa baino gogorrago. Azc<br />
PB 168 (in Ur PoBasc 272 atxa). Ernioko atxak baiño gogorragoko gizonak. Ag AL 49. Lurra atxa lakoxe<br />
gogorra egin zan, bedarrez bete zan [...]. Kk Ab II 144. Ugiñak, gau ta egun, jo ta jo daragoioen atxak eurak<br />
baño sendo ta zindduagua [da andrea]. Otx 30. Amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu artan edo arengan,<br />
edonork ere, baixaren edo atxaren sendotasuna antzeratuta ikusi oi eban-ta. Erkiag Arran 14. Baña ni leixala<br />
beziñ zara zu aitz gogorra, burutik eiñda narabizuna. Etxba Ibilt 485. [Karidadeak] al daben añan poztu<br />
alarguntzak, / Berak osatu sarri geixo eta gatxak, / Bigundu zeinbat biotz direanak atxak. AB AmaE 317. Iru<br />
egun igarota / geure eskonbarriak / ezin agur eginik / zizpuruka biak, / ta minak berba barik / egozan aitxa lez.<br />
Azc PB 148 (in Ur PoBasc 193 atxa lez).<br />
(Como primer miembro de comp.). Eta bidien parian arri eta atx pilo andijak. Astar II X. Bide orren<br />
itxasaldetik dagozan atx zati andiak [...] akatzez beteak eta zulotsuak. Ag Kr 139. Aitz-zulogunearen ondoko<br />
opal-maian. 'En lo más hondo de la gruta'. Zait Sof 148 (v. haitzulo). Bidetxiur biurrietan aitz-koskor eta arruleizeei<br />
iges egiñaz, iru bat oru ibilli-ondoren. NEtx Antz 135. Ipar-aldeti, barriz, Arratieko tarroa [dakusgu], atx<br />
txuntxurrez, baso illunez, etze zuriz apaindurik. Akes Ipiñ 21.<br />
(Formando parte de distintas exprs.). "Ori dok aitza! Hori dok sasoia. Kirolariak animatzeko batez ere. Ori,<br />
ori, Hilario! Ori dok aitza, ori!" Elexp Berg. Atxak dantzuela berba ori (V-ger). "No digas tal cosa; litm. que<br />
las peñas oigan esa palabra". A EY III 274. Atxak bakarrik entzutekoa (V-ple). "Cosa muy dura, extraña; litm.<br />
que sólo las peñas deben oír". Ib. 274. Bota nagizu atxik atx (V-ger). "No lo creo; litm. écheme usted de peña en<br />
peña". Ib. 267.<br />
"Haitz: [...] (BN-baig), piedra. Haitza haitzaren gainean igorri dako, le ha arrojado piedra sobre piedra" A.<br />
"Harri-xeheer erraiten ohi zuten beihala aitza Aldudan" Eskual 28-2-1908 (ap. DRA). "Aitz, [...] silex, pierre<br />
dure, pierre à lame d'instrument" Lh. Cf. karaitz. Berbarik badegizut poridadez, / gogorrik jarten zara<br />
bereala. / Askotan, zu bazina pedernala, / edo ni sufritzeko baninz atxez! Lazarraga 1187r. Burdinari ohartu<br />
aitzinean, gizonak aitz ado haitz zorrotz batzuekin urratzen zuela lurra. JE Bur 153.<br />
- HAITZ-AHO. [Mari-Gaiztok] Aloñaren malda du beste ezkuta-lekua. Gaizto-zuloko aitz-aoan barrena<br />
galtzen da orrelakoetan. NEtx Antz 11.<br />
- HAITZ-ADUR (atx-adur V-m ap. A). Estalactita. v. HAITZ-NEGAR.<br />
- HAITZ HANDI, ATXANDI (Lar). "Peñón, peñol, aiztzarra, arkaiztzarra, atxandia" Lar.<br />
- HAITZ-ARRAIN (atxarrain V-m ap. Zubk Ond). Pez de roca. Orregaitik joaten dira atxetara [...],<br />
kañabereagaz atxarrañ batzuk atara naian. Ag Kr 140. Murgua eritxon atxean atx-arrañak arrapaten. Echta Jos<br />
246 (v. tbn. 10). Bein baserriko arazoetan, bestean atx-arraintan [ibilten zan]. Ib. 262.<br />
- HAITZ-ARRANO (atxarrano V-ger-ple). Ref.: A; Arzdi Aves 160. "Ave de rapiña, mayor que el milano.<br />
Litm.: águila de peñas" A. "(Gyps fulvus), butria, putria; [...] buzoka, sai, atxarrano (V-ger)" Arzdi Aves 160. v.<br />
sai. Aitz-arranua baxen ego zabalduna. Enb 146. Egaz ebixan aitz-arranuak / Baño bere azkiago... Ib. 48 (v.<br />
tbn. 122).<br />
- HAITZ-HARRI (V-gip, G-nav; atxarri V-oroz-gip). Ref.: A (atxarri); Iz Als, ArOñ; Elexp Berg (atxarri).<br />
"Rocas o bajos de arroyos y ríos" A. "Aitz-arri, piedra caliza" Iz Als y ArOñ. v. KARE-HARRI, karaitz. Atx<br />
arrien batzuk jausiko ete ziran / neu beiñik bein asko nintzan izutzen. / Urakan gogorrak mendi goietatik, / beor<br />
eta beiak bota dauz beera. AB AmaE 364. Eta ondartza erreak dira atx arriakaz / ostendu, estaldu, desagertuta,<br />
ezkutauten. Ib. 452. Ez al nozue gogortzat arren iñok eukiko, / Ez nagizue, atxarrizkotzat iñok bota, / Ez nagiala<br />
zentzun bagakaz iñok bardindu, / Nire biotz au erdibiturik gaur dagota. Ib. 133. Berdindu neike atxarri,<br />
diamante edo beste gauzarik gogorrenen gogortasunagaz! Itz Berb I 289.<br />
- HAITZ-HARRIPE. Zona situada bajo peñas. Antxe gelditu zan Karlomagnon gudarozte geiena<br />
ikaragarrizko aitzarripeetan lertuta. AEmil AndreM 56.<br />
- HAITZ-ARRO. "Aitzarrua, la hondonada entre rocas" Iz ArOñ.<br />
- HAITZ ARTE. v. haitzarte.<br />
- HAITZ BAKAR, AXBAKAR (V-arr ap. A). "Peña suelta" A.<br />
- HAITZ-BELAR. "En estas alturas [1200-1300 m] crece la hierba fina, que los pastores llaman aitz belarra, y<br />
que se considera como la mejor para el ganado lanar (G-goi)" AEF 1955, 132. "Aitz bedarra (Origanum<br />
vulgare), orégano (V-m)" Arzdi Plant1 273. v. HAITZ-USAIN.<br />
- HAITZ-BITARTE. Cueva; desfiladero. v. haitzarte. Aitzbitarte ospatsu hura gaur [...] santutegi eder<br />
jaierazko batean biurtua arkitzen da. 'Aquella cueva ilustre'. Aran SIgn 23. Garai artan egurastiak aldaketa<br />
izugarriak egin zituan [...]; ibar eta aitzbitarte asko sakondu ziran. JMB ELG 13. Emen zegoala aiz-bitarte bat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
627
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iñor bizi ezin leikiana. And AUzta 64. Zubietati lasterrean, erreka-ertz-ertzean errenkadan dagozan atxbitarteak<br />
eta atx-zuloak lamiñek egiñek ei-dire. Akes Ipiñ 28.<br />
"Atxbitarte egoe, atxbitarte egoia, [...] viento que viene de la parte de Udalaitz-Anboto. Suroeste, o quizás,<br />
más bien, Este-Suroeste. Anboto aizia deitzen diote Elosun" Elexp Berg.<br />
- HAITZ BIZI. Roca viva. Ifinten du urdin urdin bera [iturria] irteten dan ur-ondoko aitz bizi bizia. Izt C 107.<br />
[Ibai au] legua erdiko bidastian ez da arretzen, aitz bizien tartean datorrelako. Ib. 107. Urnietako mendian<br />
arkitzen da zulo bat guztiz miraritsua, zeña dagoen aitz bizi bizian modu onetan. Ib. 66.<br />
- HAITZ-BIZKAR (atxbizkar V-gip ap. Etxba Eib). "Peña, peñasco. Anbotoko atxbizkarra agiri zan Bizkai<br />
aldetik, [...] el lomo de Amboto" Etxba Eib. Korikiar neskatx bakideak egurasten diran aitz-bizkartxomuñoaren<br />
gañean. 'Sobre la doble cima de la roca'. Zait Sof 193 (ref. al Parnaso).<br />
- HAITZ-BURU (atxburu, aizburu V-gip ap. Etxba Eib). Cabezo, peñón. "Peñón, acantilado. Ogoñoko aizburutik<br />
itxasora salto eittia gura eban, [...] desde el peñón de Ogoño" Etxba Eib. "Ogoñoko atxburutik itxasora<br />
jaurti zan, se tiró al mar del cabezo de Ogoño" Ib. Quarum prima peça est in Aranbide txipia, secunda est in<br />
Aranbide nagusia, in aitzburua in Irigaraiti [...]. SJuan 324 (1249), p. 320. Urgullua altxatzen du<br />
Sathan herraz betheak / Haitz buruaren gañera zangoetan gatheak; / Atalaietik egotzten du buruaz behera, /<br />
zain, hezur eta iunturen harrietan hautstera. EZ Man I 106.<br />
- HAITZ-ENARA. "(Pthynoprogne rupestris), avión roquero" MItziar Txoriak 91.<br />
- HAITZ-GAIN (atxgañ V-gip ap. Etxba Eib). Cumbre de peña. "Cumbre de la peña. Alluitzko atxgaña, bide<br />
txingor estu bat bezala, la encimera de Alluitz" Etxba Eib. Zeren billa zatoze ona, aitz ganiotara? Otx 107.<br />
Atx-gane orreitan [...] sarri ikusten ei-eudiezan [lamiñak]. Akes Ipiñ 28. (En casos locales de decl., en sing.).<br />
"Bancal, pedazo de tierra sobre peñas, aitzagañeko [sic] lurra" Lar. Jausi zirean mastak atx-ganera. Echta Jos<br />
339. Aitz-gañetik oldartzen dan ur-parrasta bezalaxe zijoakion noiznai asarrealdia bularpetik. TAg Uzt 190.<br />
Aitzgañetik amiltzen dan ur-jarioa. Ib. 203. Bere etxea, aitz gañean [eregi]. Eguzk GizAuz 187 (86 atx). Aitz<br />
gañean exeri dira. Zait Sof 111. Muzurutzgo atx-ganeti begitute. Akes Ipiñ 31. Madiña aitz-gaiñeko buetra ori<br />
nork leukakien! And AUzta 74.<br />
- HAITZ GORRI (atxgorri V-gip ap. Etxba Eib), AIZKORRI (Lar, s.v. zancarrón). "Peña desnuda y sin plantas"<br />
Lar. "Atxgorrixa, peña desnuda de vegetación. Anboto, atxgorrixa, Aitzgorri baño geixago, Amboto, peña<br />
desnuda más que el Aizgorri" Etxba Eib. Baiña onartzen dot aitz izatea, naiz arkaitz, naiz aizkorri. Otx Olerti<br />
1959, 165.<br />
- HAITZ-IRA, ATXIRA (V ap. A). "Atx ganeko ira, helecho purgante, que crece sobre las peñas" A.<br />
- HAITZ-KARRAMARRO (V-m ap. A), AIZKARRAMARRO (V-m ap. A). "Cangrejo, de entre peñas" A.<br />
"Garrámana (santu), cangrejo de peñas" Ib.<br />
- HAITZ-KATU. "Aiz-katua, el gato menor que el gato montés y con cola más corta" Iz ArOñ.<br />
- HAITZ-KRABELIN. "Atx-kabeliña (V-gip), clavel silvestre" A.<br />
- HAITZ-LUR. "Aiz-lurra, 'goxua', 'onena'; la negra y fácil" Iz ArOñ.<br />
- HAITZ-MENDI, AIZMENDI. Montaña rocosa, peñascosa. Aizmendi batean barruna banijoan, arkaitz<br />
ikaragarriz josirik eta leiza neurri guztitakoz zulaturik zegoan lekutik. EEs 1921, 18.<br />
- HAITZ-MUTUR. Roca, peña. Bertatik doaz ekitera / boladak, atx mustur onei pelean. / Neptunok ikusi<br />
zagizan, / triskauta zatika uren gañean. AB AmaE 381. Aldats garratzean, / igo ezinik dabil / atx mutur artean.<br />
Ib. 342. Aitz-mutur soillak, ur-tantorik gabeko erreten-zuloak, [...] egaztirik eta belar ezerik ezagun ez duten<br />
lurralde itsusiak. Mok 13. Aitz-mutur oietan gora ta bera, edozein aunatuko litzake, gazte. NEtx Antz 49. Etxean<br />
artalde bat badegu, ta Azkartzako basarte ta aitz-muturrak ondo miatuak dauzkat. Ib. 20. [Artzai txakurra]<br />
erreka, aitz muturretara igo ta [...] mendiko errege zan goi aretan. NEtx LBB 97.<br />
- HAITZ-NEGAR (atx-negar V-gip ap. A). Estalactita. v. HAITZ-ADUR.<br />
- HAITZ-PE. v. haizpe.<br />
- HAITZ-TONTOR. Punta, cima de roca. Gabeko bederatzietan asi zirean agertuten gazteok igaro bear eben<br />
bideko atx-tontorrak, eta ariñegi asi zirean atxak-zear illunetan. Echta Jos 36. Aiz-tontor onen gaiñera igotzen<br />
bazera, ikusiko dezu arri-pilla bat luzetara, gaiñaren atzeko aldean. Aranzazu (sept. 1965), 5. Aiako aitztontorrak<br />
gorrixkatsu ikusten dira. Alzola Atalak 69. Atx-tontor aundi batek erakusten dau bere gangar urtena<br />
mendito orren ganetik. Ib. 82.<br />
- HAITZ-UHARTE. "Isleo, aitzugartea" Lar.<br />
- HAITZ-UKALDI (BN-baig, Sal ap. A; atx-ukaldi R ap. A). a) "(BN-baig), pedrea. Aitzukaldian makilla bat<br />
egotzi diat (Sal), [...] he arrojado un palo como las ancianas" A. "(R): 1.º pedrea. 2.º pedrada" A. Ta orduan<br />
aitzukaldia norbaitek aurtiki'zako ta arriak atarian zilo andi bat egin zue (AN). A EY II 394.<br />
HAITZ-UKALDIKA. Tirando piedras. Aizkatu dukezu, aitz edo harri ukaldika zure agerretik iraizi. JE<br />
Bur 132. Harri edo haitz ukaldika handik iraizten: aitzkatzen. Ib. 152.<br />
b) (atxukaldi R ap. A; aitsukaldi Sal ap. A). "Indirecta, pulla" A.<br />
- HAITZ-UR (V-gip ap. Iz ArOñ; atxur V ap. A). "El agua caliza" A. "Aitzura, el agua caliza (de una fuente)" Iz<br />
ArOñ.<br />
- HAITZ-USAIN, ATXUSAIN (V-m; H). Ref.: A (atx-usain); Arzdi Plant1 274. v. HAITZ-BELAR. "Atx-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
628
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
uzaña, serpolet" H. "Orégano" A. "Atx usaña, Calamintha en Lekeitio" Arzdi Plant1 274.<br />
- HAITZ-USO. "Aitz-usoa. [...] Paloma bravía (columba livia). [...] Aitz-uso au, etxe-uso-aren odolekoa omen<br />
da. Itxas bazter eta... baita emen barruko arkaitz mendietan bizitza egiñaz, koba ta aitz zuloetan kabiak egiten<br />
omen dituzte" MItziar Txoriak 58.<br />
- HAITZ-ZULO. v. haitzulo.<br />
- BURDIN HAITZ. v. burdina.<br />
Etim. Según una opinión muy extendida, haitz es el primer elemento de varios nombres de instrumentos: aizto,<br />
aizkora, haitzur, etc. Según Vinson (Études... (París, 1878), 238s.) es la que sostienen "les savants du pays". Al<br />
parecer, A. Baudrimont (Histoire des Basques ou Euscaldunais primitifs (París, 1854)), sostiene ya que aizkora<br />
'hacha', viene de aitz. Aún si suponemos que esto es así, no se trata de algo excepcional puesto que, por ejemplo,<br />
la segunda parte de al. messer 'navaja' está considerada por todos como emparentada con lat. saxum 'peña', lo<br />
mismo que haitz.<br />
haitz. v. haritz.<br />
haitzaditar. "Serrano, [...] aitzaditarra" Lar.<br />
haitzaga (Lar, Añ (G), H (V, G)), atxaga (Lar, Añ (V)). "Peñascal, aitzaga" Lar y Añ (Añ tbn. atxaga).<br />
"Breñas, tierras ásperas y de peñascos, aitzetak, arkaizteak, atxagak" Lar.<br />
ahitzaile. (El, lo) que agota, consume. "Celui qui use, épuise, consomme. Bekhatore madarikatuak, su<br />
ahitzaileak etzaituztete menderen mendetan ahituko, O pécheurs maudits, le feu destructeur ne vous détruira pas<br />
dans le cours des siècles" Dv.<br />
aitzakia (V-gip, G, AN, L; SP, Lar, Añ (G), Dv (G, L-côte), H (G, L)), atxakia (V; Lcc, SP, Lar, Añ (V), Izt<br />
46v, Hb ap. Lh , H (V, G, L)), aitzeki (G-azp), atzekia (det., Urt Gram 7, H), atxekia (S), atxikia (atxikie<br />
B), aitziki (G-azp, AN-gip), atzikia (Ht VocGr 409), aitxakia (V-gip), atzakia (V-gip; det. H (G)), atxaikia<br />
(Lcc), aritzakia. Ref.: A (aitzaki, atxaki, atxeki), Iz ArOñ (atzákixa); Gte Erd 138; Elexp Berg; Izeta BHizt2<br />
(atxikie).<br />
Tr. Aitzaki(a) es la forma mejor documentada en textos guipuzcoanos, con pérdida de -a que aparece ya en<br />
Ubillos y parece generalizarse desde mediados del s. XIX; le sigue en menor frec. aitzeki, documentado desde<br />
finales del s. XIX. Al Norte es tbn. aitzakia la forma más gral. (cf. tbn. aitzakigabe (q.v.) en Etcheberri de<br />
Ziburu), si bien emplean atxakia Leiçarraga, Haramburu y Axular. En menor proporción se encuentran además:<br />
aitzekia en Haraneder (junto a atzekia), Chourio, Baratciart (junto a atzekia) y Duhalde (en éste junto a<br />
aitzaki(a)), atzekia en Mihura y Jauretche, atzakia en HeH y aritzakia en ArmUs. Atxakia es la forma propia de<br />
la tradición vizcaína (atxaki en algunos autores modernos), si bien hay atxekija en f. Bartolomé (junto a<br />
atxakija), aitxaki en E.M. Azkue y aitzaki(a) en autores modernos. Lazarraga emplea atxaki. En la tradición altonavarra<br />
hay aitzaki en Mendiburu, atxekia en Lizarraga de Elcano, atxaki en un texto de Fuenterrabía de finales<br />
del s. XVIII (PlFuent 289), aitzeki y aitziki en otro de Goldaraz de la primera mitad del XIX, aitzeki en Inza y<br />
aitzaki(a) en Iraizoz. El baztanés Echenique emplea aitzakia. En DFrec hay 45 ejs. de aitzakia, 14 de atxakia, 4<br />
de aitzeki y 2 de aitxakia.<br />
1. Excusa, pretexto, disculpa. "Ocasión o achaque, atxakia" Lcc. "Achacar, atxaikia ifiñi" Ib. "Ésas son<br />
excusas, aitzakiak dirade oriek. Anda buscando pretextos, aitzaki billa, atxaki eske dabil" Lar (s.v. achaque).<br />
"Excusar, [...] aitzakiatu, [...] aitzakiak eman" Ib. "Excusa, pretexto. Gaur aitzakixan bat asmau biakot etxian,<br />
bestela entzun biakoittu ederrak" Elexp Berg. "Excusa. Zu beti atxikiekin. Zure atxikiek eztute deus balio" Izeta<br />
BHizt2. AxN explica desenkusa (50) y estakuru (57) por aitzegi [sic], desenkusarik (27) por aitzikierik y<br />
aitzintzeaz [?] (295) por aitzeki. v. estakuru, desenkusa, apuko, esesio, akiakula, eskusa. Tr. Documentado<br />
en la tradición meridional desde Lazarraga. Al Norte sólo se encuentra en textos labortanos hasta finales del s.<br />
XIX y en Xalbador.<br />
Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea. Lazarraga (B) 1182vb. Hala edireiten ditugu<br />
bada guk ere okhasinoak, desenkusak, estakuruak, atxakiak eta itzurpideak bekhatutan egoiteko. Ax 51 (V 33).<br />
Egun gelditzen bazare aitzakia baten gatik, bihar naski estakuru handiago bat etorriko zaitzu. SP Imit IV 10, 4<br />
(Ch arrazoiñ, Mst gaiza, Echve gauz). Ahal dukeien aitzakiarik hoberena ekhartzen dugula haren faboretan. SP<br />
Phil 347 (v. tbn. aitzakia ekharri Dh 249; aitzekiatzat ekharri He Gudu 97). Ezen ezta aitzakiarik, ez<br />
desenkusarik bat bederak sortzetikako hitzkuntzaren ez jakiteko. ES 168. Eta zabiltza zure buruaren edertatzeko<br />
aitzekia billha. Ch III 46, 1 (Echve eskusak). Hura da xoilki lagunza bat gure flakotasunarenzat, ez ordean<br />
aitzakia bat gure laxotasunarenzat. CatLav 308 (V 153). Baña orduan bertan junta etzidin batzarrerik, asmatu<br />
zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik [...]. Lar Fueros 226. Aitzekia edo estakuru ederren azpian. He Gudu 69<br />
(v. infra AITZAKIAN). Zer aitzaki ager dezakezu eskatzen dizkitzun bezain gauz errazak ez egiteko? Mb IArg I<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
629
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
319. Esku zazu errazki eta aitzaki andirik bage utzi oi dituzun gauz oriek berak. Ib. 82. Zure aitzakia edo eskusak<br />
Jainkoaren aurrean ezdizute balio. Cb Eg III 391 (CatV 84 atxakia). Jainkoak debekaturik dauka, Prinzipe edo<br />
Buru agintari nagusien kontra asaldatzea, naiz dala edozein aitzakirekin. Ub 119. Beldurra eta errespetua<br />
dakarsketzu aitsekiatzat. Mih 41. Konfesoriak emoten deutsan penitenzia atxakian [sic, sin duda por atxakia] ta<br />
atzerapen andi baga egitia. CrIc 158. Oh! gu ezkára sanduak, diote atxekiatáko. LE Bail 227. Ezpanióte<br />
mintzátu, ez lukéte bekaturík: baña orái eztute atxekiarik berén bekatuarén. LE Io 15, 22 (Dv, IBk e IBe<br />
aitzakiarik, Ker atxakirik; Lç exkusarik, He ezenkusarik, Ol zuribiderik).<br />
(s. XIX) Aitzakiarik edo eskusarik eztuen fede bagea. Gco I 38. Bekatu itsusi au gaiñ-txuritzen edo aitzakiaren<br />
batekin edertzen. AA II 193 (177 aitzaki). Bizi dira lapurretan, beartsuak dirala aitzakiatzat arturik. Ib. 175 (v.<br />
infra AITZAKIA HARTU). Dakuskun oraiñ ze aitzakiak ematen dituen dotrinara ez etortzeko. Ib. 409 (v. tbn.<br />
aitzakia eman en Cb Eg III 229, Lard 416 e Ibiñ Virgil 91, atxaki(ja) eman en Mg CO 67, Añ EL 1 44, Astar II<br />
156 y fB Ic I 74). Batzuk aitzaki batez, bertzek bertze batez, oraino giristino gehienek alde bat uzten dute<br />
meditazioneko exerzizioa. Dh 93 (249 aitzakia guzien, 127s aitzekiek). Oh, zeure laguna juzgetan dozuna!<br />
Atxekija bagarik galduko zara. fB Ic II 225. Ezta an [yudizioan] izango gauzeen edergarririk, ez atxakia onik.<br />
Añ EL 2 36. Eskuses edo aizikies beterik arkitzen da mundue ez baruzeko, baño zure tribunalean Jaun Dibinoa ez<br />
dute baliatzen aizekiek (Goldaraz, 1834). ETZ 219. Beraz ez dago atxakia edo eskusarik pekatuak zuzen ez<br />
konfesetako? CatBus 52. Nai edozeinbere atxakiyagaz. Ur BulaAl 20 (BulaG 527 aitzakiarekin). Gaurgero<br />
aitzaki eta apukorik ezin ipiñiko zutela Lard 507 (40 aitzakia). Bainan, elkhar aditurik bezala, hasi ziren guziak<br />
atzakia [sic] bilhatzen. HeH Lc 14, 18 (Lç exkusatzen, Dv estakuruka). Aitzakia bilha dabilana Yainkoari esker<br />
onik ez bihurtzeko. Hb Egia 37. Etorriren da ordua, non arima hau irazia izanen baita gorphutz hunetarik [...].<br />
Eta huni ezin aitzakiarik eman, ezin itzur, ezin ihes-egin. Dv LEd 154. Beti aitzaki azpiyan bizi zerate. Sor Bar<br />
21. Eta orlako mokadu goxuak jateko bidea izan ta beti aitzakia aitzakien gañean dezute. Ib. 101. Kuntsellüko<br />
bozkan azkarrago dirate arrazuak edo aritzakiak gure eginbider ükho egin erazteko. ArmUs 1892, 130. Horra<br />
zertako dabiltzan batzu aitzakia edo estakuru bila. HU Aurp 84. Ezekien zer esan / euren aitxakitzat. Azc PB 146<br />
(in Ur PoBasc 192 euren deskargutzat). Aitzaki txikiak bearko dira orretarako, uskeria bat izango da naikoa. Ag<br />
AL 76 (151 atxakiak). Atxakiarik batbere iminten ez dogula geure buruak garbituteko. Itz Azald 143 (v. tbn.<br />
atxakija ifini en Astar II 159, aitzakirik jarri en ArgiDL 43, atxakirik ipiñi en Kk Ab II 54, aitzeki batzuk jarri en<br />
Txill Let 88).<br />
(s. XX). Alabak ere, eskuak izarditzen zaiozkan aitzakiyakin, aguro laja zuen senar gai kojua. Iraola 24.<br />
Masimak uste eban atxakiak eta asmoak izango zireala aren negarrak eta esate guztiak. Echta Jos 161. Nai zuan<br />
zerbait gaiztoaren aitzeki, Juduak nai zuten bezala Jesus gurutzean josirik il erazitzeko. Inza Azalp 68. Farisau<br />
arroak ordea, orra zer aitzaki ateratzen duten Yesusi ez siñesteko. Ir YKBiz 101. Oztopoz dala jauzia / ateratzen<br />
aitzakia. "Alega como excusa que ha tropezado y caído". Or Eus 173 (31n aitzaki). Langilleen alogerak pizka<br />
bat geitzeko atxaki asko. Eguzk GizAuz 28. Zoro Zu!... Urliak, billatuz aitzaki, / zoro-merikura nindun eramaki.<br />
Or Poem 548. Ezen Marcellek jantzi dotoreak ere maitexka zituen; hori zuten bien arteko liskar aitzaki bakarra.<br />
Baina Pierre ez zen batere aserrekor, eta liskarrok ez zuten irauten. Mde Pr 147. Eta ortik artu dute aitzaki<br />
fedegabeek Jainkoaren siñestea gaur alperrikakoa egin dela esateko. Vill Jaink 31. Izaten dau [...] atxaki ta<br />
akiakula ederrik, luzapideak lortzeko. Erkiag BatB 152. Alperra beti atxaki billa nundik lanai iges eingo. BEnb<br />
NereA 52. Edozer zala aitzaki, burrukan hasten zitzizkion beste muttikoak ikastetxean. Osk Kurl 64.<br />
Basarritarrak badu / naiko malizia, / aitzakia eman du / esne-eskasia. Prezio ortan bada / zeñek erosia. Uzt Sas<br />
237. Entzuten dugu: "Sortu gabeen galtzea ez da gaizkia". / Kontzientzia ixil arazi nahiaren aitzakia! Xa Odol<br />
220. Aitzaki emanaz, alegia, ez zuala ezer arkitu paperetan. "Disculpándose". Berron Kijote 106. Aitzakia bila<br />
gabiltza Venezuelan, geure eginbeharrari ihes egiteko. MIH 363.<br />
v. tbn. Mg CC 121s. VMg 2. It Fab 132. Lap 236 (V 105). Arb Igand 48. Jnn SBi 228. Urruz Urz 38 (39 aitzaki).<br />
EusJok II 25 (det.). AzpPr 67. KIkG 62 (det.). Aitzaki: JBDei 1919, 175. Xe 282. Bv AsL 197. Goñi 71. Gand<br />
Elorri 60. Zait Plat 2. Anab Aprika 77. NEtx LBB 48. Atxakia: CrIc 58. Mg PAb 51 (-ija). JJMg BasEsc 125 (ija).<br />
Enb 150. Bilbao IpuiB 105. Atxaki: Otx 151. Aitzekia: Brtc 7 (235 atzekia (det.)). Ud 99 (det.). Aitzeki: PE<br />
88. EusJok 22. Lab EEguna 107. Txill Let 87. Ugalde Iltz 58. Atzekia: Jaur 128.<br />
(aitzakia hortan). v. infra AITZAKIAN. Asturiastik ekarri-ttuzte / onera sagardo-pillak, / aitzaki ortan<br />
etorri eta / txikitu'ituzte botillak. Tx B I 174. Animaliya gaixtuentzako / dezula diozu griña, / aitzaki ortan juaten<br />
zera, / ori da gauza jakiña. Agirre in Xa EzinB 127.<br />
(Indet., precedido de tema nominal nudo). Bajo el pretexto de, con la excusa de. v. infra AITZAKIAN. <br />
Gizonak berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan. Tx B II 64 (ref. a los gitanos). Gurasoak surik ez<br />
bazan egiten, etxea sugez betetzen zala esan oi ziguten. Nik uste, sugearen bildur aitzaki, inguruko sasi ta oteak<br />
garbitzea nai izaten zutela. MAtx Gazt 54.<br />
2. atxakia, atxekia (V-gip ap. Etxba Eib). Defecto, pega, tacha; queja. "Achaque, queja, molestia. [...]<br />
Atxekixia eta illetia ugari ba dau beronek beintzat" Etxba Eib. Cf. Lar s.v. achaque. v. atxakio. Eri denak edo<br />
zenbeit atxakia gorputzean duenak. Lç Adv ** 6rs. Gure arimetako eritasunén eta atxakia handién sendatzeko<br />
eta remediatzeko moien bakhoitza. Ib. ** 6v. Zeure perfetasun infinituaz ene tatxak eta atxakiak perfetzea gatik.<br />
Harb 209. Ez nihoiz nihoren aitzakiak mira, bai bertuteak. Hm 234. Aditu zituan aien aitzaki arrazoi-moduak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
630
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Kardinalak. Bv AsL 197. Zuen erriko janarik / beti dizkie aitzakik; / nik eztizkiat nai ta / jaitzak ik. P.<br />
Amezketarra Auspoa 54, 83. Guztiak ezkongaitan / txit prestubak dira. / Ezkondu eta gero / aitzekiak milla. Sor<br />
AKaik 116. --Biantxa polita dezu, adiskidea. [...] --Biar izango ditu amairu illabete. (Alderdi guztiak<br />
begiratuaz). --Itxurazkoa da. Eztu aitzekiarik. Ag G 86. Biyak txit onak zeuden / egiya esateko, / etzegon<br />
aitzekirik / kozinerantzako. JanEd II 101. Etxian da kanpuan / tabernan t'elizan, / bi urtez zaitu zaitut / zu nola<br />
zabiltzan; / beste aitzakiyarik / ez dezu deus izan: / piska bat mudakorra / gaur askoren gisan. Tx B II 161. Artu<br />
liteke lurrean, ainbat / aitzaki duen apeza. "Un cura que no tenga mayores defectos". Or Eus 422. Biotz-eragin<br />
sendoa baitute ordea, aitzaki ortatik lekura daude. "Las redime, sin embargo, de ese escollo que apunta, la<br />
caudal corriente de sentimiento que las empapa". Or BM 22. Lan kontuan ordea, Piarresi ezin leioken aitzekirik<br />
jarri eta eztiñat uste beste arrazoibiderik gabe ken nezaiokenik. Etxde JJ 82. Aitzaki batzuk asieran baña ondo<br />
daukazu burua, prosan asi-ta bertsoz amaituz, zu, neretzat eredua. In SM Zirik 96. Libre zeukan [Polik] nai aña<br />
jatea ta pastel ta txotxo osoak jan naita ere ez lioteke aitzaki aundirik jarriko. Anab Poli 77. Uste al dezu garaiz<br />
iritxiko gerala bazkaritarako? galdetu nion txoperrari. Nik, egiazki, ez nuan aitzakirik berarentzat. Galdera<br />
orrekin nik nai nuana zan ginjoazen bezin azkarrik jarrai zezan. Anab Aprika 96. Geure lan edo ofiziotan /<br />
danok ditugu aitzakiak / aspertzen gaitu bizimodua / lana eginda ateratziak, / ariñaguak dirala uste / besteren<br />
bizibidiak. And AUzta 113 (v. tbn. 137). Etxeak etzeukan aitzakirik. Etxe ederra zan benetan. NEtx LBB 39.<br />
Ganaduaren aitzaki danak / lenengo adierazi. Uzt Sas 200. Mundu onetan etxe geienak / dute zerbait aitzakia. Ib.<br />
39. Ura egur neurtzen ari bazan, etzuan ez saltzalleak eta ez erosi zituan arotzak ere aitzaki aundirik izango.<br />
Gizon jatorra zan ura ta zuzena. Ib. 337. Eguraldiak ez du aitzakiarik. Haize epelak badu halako udaberrisusmo<br />
goiztar bat. MIH 135. Dmytryken lanak ez du aitzakiarik: hitzaldi bikaina egiten digu. MEIG I 196.<br />
"Atxiki (L-ain, B) culpa" A. An egon giñan amabi egunez kartutxoen begira, ta ez ageri. Noren aitzakiz?<br />
Enaiz oraindio jabetu, baño jabetzeko bidea izango da. Or SCruz 66s.<br />
Bai gutxi dakizula, Santxo, zalduntzarekiko aitzakitan. [...] Isildu ta eraman onekoa izan zaite. "De achaque<br />
de caballería". Berron Kijote 194. Begi-itxiriki batean garbituko dizkitzut aitzaki oiek guziak. "Todas vuestras<br />
dificultades". Ib. 19.<br />
- AITZAKIA HARTU. a) Personak klaru biar / leuke jokatu, / ez zenbatek bezela / atxakia artu. / Jentiak euki<br />
eban / ainbat erreparu, / argaitik esan eben: / Ak irabazi du. (Interpr?). EusJok II 78.<br />
b) Tomar como excusa, tomar por excusa. Laister asi zen, zerbaiten aitzeki artuta, Etxahuniara bear baiño<br />
geiago lerratzen. Etxde JJ 109. Askok lan ori aitzaki artu / ta utzi beste guziak. Uzt Sas 179. Ez da ibili bere<br />
burua [...] goratu beharrean Jesusen bizitza aitzakia harturik. MEIG II 59. Esquilache hartu du aitzakia maite<br />
dituen gauzak goratzeko. MEIG I 192.<br />
- AITZAKIA EGIN. (Precedido de gen.). Pretextar, poner la excusa de. "Qui non potest coire culpat naturae<br />
mulieris labra, alua ezin io dezakenak alupizarraren atzékia subaud egiten du" Urt I 468. Trabaillatu nahi<br />
etzuenak, otzaren atxakia egin zuen: barutzera herabe zuenak, buruan min zuela erran zuen. Ax 51 (V 33).<br />
Konfesiyuan esan / dena dan moduban, / iñoren aitzakirik / ez egin orduban. Ud 92. (Sin egin explícito). <br />
Uztarriari paltak billatzen / ibilli zaitez poliki, / iri oiek zer janda dabiltzan / jendiak baldin baleki; / debildadiak<br />
ematen dizten / buruko miñak izaki; / besterik eziñ asmatu du ta / uztargillien aitzaki. In Uzt LEG I 207.<br />
(Con completiva). Etxekoai ustekabeki azaldu nai zitzaiela egin zun aitzeki, baña Beltranek ba'zerabilkin<br />
aspaldi artan beste zerbait buruan. Etxde AlosT 86.<br />
- AITZAKIA EGOTZI. Achacar, echar la culpa. v. AITZAKIA EMAN. Beraz etzaiote bear atxakia egotzi<br />
lurrai, zergaitik ez diran artarako gai. 'No debe pues imputarse el defecto a la tierra'. Izt C 138.<br />
- AITZAKIA EMAN. (No se han incluido en este apartado ejs. del tipo aitzakiak eman 'dar excusas, excusarse').<br />
a) (Con complemento en dat.). Echar, achacar la culpa (a algo, a alguien). "Atxikia eman (B) echar la culpa a<br />
alguien" A. Cf. supra (2).<br />
Eztugu bertzeri zer atxakia emanik, eta ez zer hoben egotzirik, geureak ditugu faltak. Ax 563 (V 360). Eta<br />
neurk dut falta, eztu bertzek parterik: ezin demaiot bertzeri atxakiarik, neurk neure burua galdu dut. Ib. 595 (V<br />
383). Ezlitzake bada kalterik orain ere, anziñaeran bezala baleude Podagiñak matsdiak ifinteko [...]. Ez du bada<br />
iñork ere zer atxakiarik eman Gipuzkoaren mugapeko lurrai. 'No se haga pues ninguna acusación a las tierras de<br />
la jurisdicción de Guipúzcoa'. Izt C 148s. Zenbatek galtzen duten bizia / ezin diteke sinistu, / Batak besteri aitzeki<br />
eman, / baña illik ezin piztu. / Kamioetan gabiltzan danok / beti gaude arrixkutan. Basarri 169. Ta begirok<br />
arduari ur-tantorik sekulan bota neri aitzakiya eman ez dizadatekan. Anab Poli 42 (palabras de un tabernero al<br />
sirviente). Aspalditxuan ikusten zaitut / lan egitiaz mindurik, / jatekoari atxaki emon ta / geldi egon gurarik; /<br />
ezer ein bage jan eta edan, / ez dozu gura besterik. Benb NereA 102. v. tbn. Uzt Sas 337.<br />
(Precedido de gen.). Zure aitzaki ematen du ark / zerala biyotz gogorra. Lizaso in Uzt Noiz 108.<br />
b) Poner pegas, quejarse. Cf. supra (2). Baña bein Zarautzko arotz batekin aserretu omen zan. Beti aitzakia<br />
ematen ari omen zan da aspertu zan entzuten. [...] egur neurtzen zebilkian zinta utzi omen zuan. Berak neurtzeko<br />
esan omen zion. Uzt Sas 337.<br />
- AITZAKIAN (SP, Lar, Añ). (Precedido de gen. u oración subordinada; en el 2.º caso, si el vb. está conjugado,<br />
éste lleva suf. -(e)lako, y si se trata de un sust. vbal., -t(z)eko). Con la excusa (de), bajo el pretexto (de).<br />
"Soldaduen aitzakian, sous prétexte des soldats" SP. "Socapa, pretexto, aitzakian" Lar. "Socolor" Añ. v.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
631
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
AITZAKITAN, AITZAKIAREKIN, AITZAKIAZ.<br />
Zorigaitz zuentzat, eskribau eta farisau hipokritak, zeren iresten baiditutzue alargunen etxeak zuen orazione<br />
luzeen atzekian. He Mt 23, 14 (Echn otoitz luzeak 'iteko aitzakian; TB otoiz luzen egiteko estakuruan, Hual<br />
pretestorekin). [...], zeiñek, maiz eziñtasun edo inposibilitate itxurazko baten atzekian, ez baitute nahi solamente<br />
bizitze debotari lotzera pensatu ere. He Phil VII (ed. 1853, X aitzekian). Funts-gabeko eginbide baten aitzekian<br />
inkietatu eta nahasi nahi baitzaitu. He Gudu 118. Santuen aitzakian [...] fede ta lotsa gabe, Jainkoaren ofensa<br />
nazkagarriak ta Santuen desonra itsusiak nai edo erakarten dituzte. Cb Eg III 359. Jainkoa hondratzen zuelako<br />
aitzakian, gaitz itsusi asko eragitea-gatik. Ub 36. Hunen ondotik mintzatzeko / Nor zen diñe justizian, / Erretor<br />
on baten galtzeko / Zenbait hitzen aitzakian? Monho 44. Jaiera edo debozioaren aitzakian goiza igarotzen badu<br />
ezer egin gabe. AA I 587. Jaunaren miserikordia andia dalako aitzakian, aienatzen dezu zere biotzetik<br />
Jainkoaren itza. AA II 597. Eguraldi gaiztoaren aitzakian. Izt C 347. Illuna gañean zalako aitzakian inguruko<br />
errietara bialdu zituen. Lard 400. Biltzen du azienda hamabortz guzian, / Bertzerik ere saltzen hekin aitzakian.<br />
Hb Esk 115. Lurraren aitzakian, urgulua eta nausi izan nahia ziren yokoan. Hb Egia 44. Eta hortakotz igorriak<br />
izatu ziren, tokirik etzelako aitzakian, etxe batetik bertzera. Jnn SBi 11. Danak emen ditugu / oraingo aldian, /<br />
burnizko bide traste / oien aitzakian. Xe 223.<br />
(s. XX). Tolos'aldera maiz bajatzen zan / deus gutxiren aitzakiyan. Tx B I 144. Bazterrak nasten dabillelako<br />
aitzakian, lotuko dute. Ir YKBiz 391. Norabait joan bearra zutelako aitzakian, istillu aspergarri artatik aldendu<br />
ziran. TAg Uzt 41. Langilleak batbatean zuzendu ditue gerriak, ikusmiñaren aitzakian, atsedenaldia artuz. Ib.<br />
81. Ain zuzen ere orretxegatik utzi nikan artzaingoa ajien aitzekian. Etxde JJ 41. Pixa egiteko aitzakian atera<br />
nintzan eskolatik. Uzt LEG 61. Inguru hauetako artzain gehienak harat biltzen dira. Artzain ez dena frango ere<br />
ba, haragiz asetzerat, artzainen aitzakian. Xa Odol 233.<br />
v. tbn. Or Aitork 193.<br />
(Precedido de part. o adj.). Egun batean, andre negartiarekin solasaldi bat egin aitzekian, etxera deitu zion.<br />
Etxde JJ 22. Ta aren txiro aitzekian nire ogasunaz gabetu nai niñuzuten. Ib. 77 (v. tbn.78).<br />
- AITZAKIAREKIN, ATXAKIAGAZ. (Precedido de gen. u oración subordinada; en el 2.º caso, si el vb. está<br />
conjugado, éste lleva suf. -(e)lako, y si se trata de un sust. vbal., -t(z)eko). Con la excusa (de), bajo el pretexto<br />
(de). v. AITZAKIAN. Eta aranzazko koroa gogor bat ifini zioen bere buruan, [...] bere burua Juduen Errege<br />
egin zualako aitzakiarekin. Ub 88. Ezagutzen dezu, batere lotsarik gabe egingo dizkitzula ongi ez dirudien<br />
mirapilliak, gaztañak, ta sagarrak ateratzeko aitzakiakin. AA III 553. Baina inok ukatu ezin legi pasiuaren<br />
atxakijagaz gauza txaar asko egiten diriana. fB Olg 32. Zer esan, arako jaijegunak karobija sutan artuten<br />
dabenian, laguntzeko atxakijagaz juan oi diranak gaitik, egubarterik geijeena nasaitasunian igarotera. JJMg<br />
BasEsc 119. Orregaitik [...] guraso askok, interes begitandubeen atxakijagaz, [...] eta isten deutsee euretara<br />
[bigiretara] juaten. Ib. 115. Alkarregaz ezkontzeko atxekijagaz. fB Ic III 328 (363 ezkontza atxakijagaz). Alabiak<br />
ez eban gura [baru bat egitia], ezin ebalako atxakijagaz: bere eziña barriz ez zan besterik, ez guria baño. Ur<br />
MarIl 105. Emakume eder aiek, zerbait saltzeko aitzakiarekin, Israeleronz joan ziran. Lard 103. Tellatu ta ate<br />
berria egiñ bear zitzaizkiolako aitzakiarekiñ, zarrak kendu ta berririk egiñ ez. Urruz Zer 117. Astia irakurtzen<br />
emateko aitzakiakin, basopeko itzalera joan zan. TAg Uzt 263. Joanategi soldadoak, kontrabandoaren<br />
aitzakiarekin, portuetan hil zuen Beñat gurea. Arti Tobera 278. [...], eta oien aitzakiakin Jainkoa bera ukatzea.<br />
Vill Jaink 32. Poli, Donostiako kaieko umezurtz bihurria, itsasora darama egileak, ihes egiteko aitzakiarekin<br />
bada ere. MEIG II 105.<br />
v. tbn. Gco II 16. Anab Aprika 24.<br />
(Precedido de oración de relativo). Emakume arraio arek, Pako anaia zuan aitzakiarekin, etzuan erdijantzirik<br />
agertzeko lotsarik. NEtx LBB 71.<br />
- AITZAKIAZ. (Precedido de gen. u oración subordinada; en el 2.º caso, si el vb. está conjugado, éste lleva suf. -<br />
(e)lako, y si se trata de un sust. vbal., -t(z)eko). Con la excusa de, bajo el pretexto de. v. AITZAKIAN. <br />
Hainitzetan horrelakoek buruan sartu duten ustezko ezinaren aitzakiaz eztutela orhoitu ere nahi bizitze debotari<br />
lotzeaz. SP Phil b 4v. Onak dirialako atxakiaz. CrIc 52 (v. Mg CC 127 konfesore ezagunik etzedukalako aitzaki<br />
edo estalkiaz). Yesusek eriak yai-egunean sendatzen dituelako, asarretzen dira Yuduak, ori lan-egitea ta beraz<br />
yai-egunean debekatua dalako aitzakiaz. Ir YKBiz 104. Ez ken iñori eskubiderik. / Dunak dezala berea. / Pobreaitzakiz<br />
ez euskaldunoi / leñargia uka, ordea! SMitx Aranz 77. Jaian atxakiz nai ete dozun / bideko laguntasuna.<br />
BEnb NereA 220. Medinako Fray Bartoloma domekarrak Inkisiziora salatzen, ez-siñesgarritzat artzen ziran gai<br />
batzuen aldezle zalako aitzakiz. Gazt MusIx 57. Urrengo egunetan, Anjelen berri jakiteko aitzakiz, egunik<br />
utsegin gabe, an joaten zan mutilaren etxera gure neskatxa. NEtx LBB 143.<br />
- AITZAKIAZKO. "Qui est de prétexte. Zure aitzakiazko solasak etzaizkitzu deusetan baliatuko, les paroles de<br />
prétexte que vous avancez ne vous serviront de rien" Dv.<br />
- AITZAKI-EMAILE. Persona que presenta una pega o queja. Aditu zituan aien aitzaki arrazoi-moduak<br />
Kardinalak [...]. Gero [...] aitzaki-emalliak [...]. Bv AsL 197s.<br />
- AITZAKI ETA MAITZAKI. Buscando pretextos. Amerikarrak, Guamen etzuten atzerritarrik ikusi nahi.<br />
(Ondo zeok, e!). Aitzaki ta maitzaki, anka egin izan bear zuten Kantabriako buruñurdunak. Olerti 1961, 157.<br />
Aitzeki ta maitzeki, zu lurra baño ustelagoa (AN-ulz). Inza EsZarr 168.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
632
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AITZAKI-MAITZAKI. a) Buscando excusas. Aitzaki maitzaki, gezur ta abar, non da nere gogoa an da nere<br />
zankoa, Iñazio Mari azalduko zan azoka zelaian, arro arro, [...] gizonik oituena [...], premiazkoena bezela. Ag<br />
G 128. Ta sarritan ez al du gure zabarkeriak bide ori lazten? Batzutan, ez al gabiltza aitzeki-maitzeki? Lab Egan<br />
1955, 56. Ez ibilli aitzeki-maitzeki, Biedermann jauna. Lab SuEm 170. Aitzeki-maitzeki, lurre baño ustelagoa aiz<br />
i (AN-ulz). 'Alferrari ta ordaintzale gezurtiari esana'. Inza NaEsZarr 1869.<br />
b) Excusa, pretexto. An erabakitzen dute, aitzaki-maitzaki bidez, Gabonetan, gaztelu nagusienetzaz yabetzea.<br />
Goen Y 1934, 90. Asia zen aitzeki-maitzeki baten billa ziñaren indarra deusezteko. Etxde JJ 67. Gizon batek<br />
semearen eztaietara otsegin zien bazkaldarrai, baña auek aitzakiz-maitzakiz etziren etorri. EgutAr 29-9-1966<br />
(ap. DRA).<br />
- AITZAKI-NESKA. Concubina. Bere aitzaki-neska atetik sartzen nabaritu zuan ezkero [...]. "Su coima".<br />
Berron Kijote 180.<br />
- AITZAKITAN. a) Con la excusa de, bajo el pretexto de. v. AITZAKIAN. Aitari Hebronera joateko<br />
baimena eskatu zion [...] Jaunari egindako promes bat betetzeko aitzakitan. Lard 196. Apostolu santuen obi<br />
ederrak ikusteko aitzakitan, jo zuan Erromara. Bv AsL 39. Ta arrera-on-eginzale aiek, txurrut baten aitzakitan,<br />
artsaldekoa prestatu diote ostatuan. Mok 19. v. tbn. NEtx LBB 92.<br />
b) Engañando, buscando pretextos. Ez dut iñor maite, ezta gorroto ere; ez nabil ni onekin aitzakitan eta<br />
arekin eskean. "No engaño a éste ni solicito a aquél". Berron Kijote 161.<br />
- AITZAKITARAKO. (Ref. a mujeres). De mal vivir, rameras. Bi neska gazte zeuden, ara, etxeko atean,<br />
"aitzakitarako" esan oi zaien oietakoak. "Destas que llaman del partido". Berron Kijote 45. Multzoko bat-lez ez<br />
zaitut nik maite / ez nabill zure ondoren morroi-antzean / aitzakitarako zatzaizkidan; / askoz-ere obeak dira nere<br />
asmoak. "Por lo de barraganía". Ib. 130.<br />
Etim. Inferido de atxakia; cf. cast. achaque. v. FHV 184.<br />
aitzakiabide. Motivo de queja. Euskera-garbi-zale purrukatuentzat, alde orretan eztau ba aitzakibide<br />
txikiyenik ere agertzen Aitta Galdosen lanak. RIEV 1928, 654.<br />
aitzakiadun, atxakiadun, aitzakidun, atxekiadun (V-gip ap. Etxba Eib), atxakidun (Lar). 1. Defectuoso;<br />
achacoso. "Achaquiento, el que se queja de poco mal" Lar. "Enfermo, paciente. Atxekixadunez beteta beti<br />
osagille aren etxia" Etxba Eib. v. aitzakiatsu. Ganadu aitzakiduna, gari berotua edo serenak jorik dagoana<br />
[eman]. Gco II 264. Edo gauza kaltetua edo atxakia-duna esan bagarik ontzat sartu. Añ EL 2 151.<br />
2. (Dv). (El, lo) que tiene excusa. "Aitzakiadun, celui qui a un prétexte" Dv. Hargatik, oi gizon juiatzen hari<br />
haizena, nor-nahi hadien, ez haiz aitzakiadun. Dv Rom 2, 1 (Lç exkusa gabe aiz, TB eskusik bage zare, Ol<br />
zuribiderik ez duzu).<br />
aitzakiagabe, aitzekigabe. 1. (Adj.). Sin tacha, sin defecto; intachable. Iongoiko handiak, bada, nola iustu<br />
Iujeak / Sentenzia ematen du aitzakia gabeak. EZ Man I 58. Zuena ere etxe ederra da, aitzekigabea. Etxde JJ 54.<br />
Tratua izan bedi / aitzaki gabia, / ia pasatzen degun / egun bat obia. Uzt Sas 238.<br />
2. atxakiabage. Inexcusable. Ta emetik etorriko da, ikaragarriagoa izatea gure kondenaziño galtzaera ta<br />
ondamendia, atxakia ta eskusa bagea gure bekatua. Añ LoraS 71.<br />
- AITZAKIAGABEKO. Sin tacha, sin mancha; intachable. Ona emen aitzakia gabeko ta lotsa andiko<br />
Testiguak: oek dakite zer igaro dan. VMg 3. Giro beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri txingortsua<br />
ekarri zun eta goietan berriz aitzeki gabeko elurra. Etxde JJ 257.<br />
aitzakiagarri (Lar; aitzakigarri Lar y Añ (V)), atxakiagarri (Añ (V)). Excusable, disculpable. <br />
Makaltasunez-edo iñoiz edo bein andraren batek oben egin arren, atxakigarri dira, gixonen aldian samurraguak<br />
diralako eta olako utsetan jauskorraguak. Otx 21.<br />
aitzakiaro. "Disculpadamente" Lar.<br />
aitzakiatsu. 1. "Fertile en prétextes" Dv. v. aitzakiadun.<br />
2. atxekiatsu (V-gip ap. Etxba Eib). "Quejoso, achacoso. Aiñ zan atxekixatsua, benetan ziarduanian be ez<br />
genduan aintzakotzat artzen" Etxba Eib.<br />
aitzakiatu, atxakiatu (V-m ap. Bon). 1. Manchar(se) (la pureza o perfección de alguien o algo con una falta,<br />
pecado, enfermedad...). "Noizbait atxakijauriko iturriko ura, edan oi da (V-m)" Bon n.º 9. Halako maneraz<br />
non diraden sainduenek-ere, [atxakio] hari resistitzen eta bihurtzen enseiatzen bazaizkio-ere, infirmitatez eta<br />
faltaz atxakiatu izatea mundu hunetan diradeno ezpaitute utziten. Lç Ins G 3r (ref. al pecado original).<br />
2. (Lar, Añ, Dv), atxakiatu (Lar, Añ). Excusar, disculpar, pretextar, justificar (a alguien o algo). "Prétexter"<br />
Dv. Pekatu mortala egingo dozube, zeuben ezjakinak edo fede onak atxakijetan edo eskusetan ezpazaitube.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 633<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Astar II 38. Zere bekatuak aitzakiatu edo eskusatuaz. Arr Orac 170.<br />
3. (Lar H), atxakiatu (Lar H). "Achacar. [...] Le achacan que, aitzakiatzen diote, ezen" Lar.<br />
4. Poner pegas (a algo), buscar defectos, criticar. "Baña au saltsau eztozue atxakiatuko, pero a esta salsa no le<br />
pondréis pegas" (V-m). --Zer esan biar da Kristinau asko gaitik, zeintzuk lagunaren egite onetan bere atxakia<br />
ta egiera txarrak asmau daruezan? --Diriala Fariseo madarikatuben lagunak, zeintzuk beti oi ebiltzan Jesu<br />
Kristoren egiterik onenak atxakietan. CrIc 92. Ez arimarik mantxau ta demoniuari entregau, dan ziurreenak<br />
balira bere ezkontzako berbaak. Garbija dalako, ez dau sekula iñok iñor atxakijau ezkonduteko, borondatia euki<br />
ezkero. Baña alan balitz bere, leenago da arimia, beste gauza gustijak baño. JJMg BasEsc 250. Siniste au izan<br />
zedilla ezelanbere iñoz atxakiau eta gitxitan eukia. Ur BulaV 10 (BulaG 526 aitzakiatu). Gure etxekoandreak<br />
porru-salda egiten eztaki, eta alare nik egiten dedan jateko guzia aitzakitzen du. Ezale 1897, 400a.<br />
5. Excusarse. Berein onango gizonen artean! / [...] / al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 533. Tentatzen zaituzte aragiak eta [...] al dezuten gustu guziak berari ematen diozute. Eta gero nai<br />
izango dezute aitzakiatzea edo exkusatzea esanaz demonioak tentatzen zaituztela? Kortazar Serm 182. Baldin<br />
deitua izango baziña, ez aitzekiatu (ez aitzakiak atera). ZArg 1955, 254 (ap. DRA).<br />
- EZIN AITZAKIATUZKO. "Qu'on ne peut couvrir de prétexte; inexcusable" Dv.<br />
aitzakiezgarri. "Indisculpable", "inexcusable" Lar.<br />
aitzakioso, atxakios. Lleno de defectos. Cf. Lcc: "Achacoso, atxaikiosoa" (corregido en atxakosoa). v.<br />
atxakoso. Ni [...] munduko inorantena, atxakiosena eta kulpantena. Harb 205.<br />
haitzalde. Zona de peñas. Bertan iturri gerezi-ondo / zardai baten kerizpean, / eta basauntzen edan-tokia /<br />
aitzalde-txulo batean. EA OlBe 87.<br />
haitzarte, atxarte (V-ple-gip; H (V)), aitztarte, atxtarte, aiztarte. Ref.: Etxba Eib (atxarte); Holmer ApuntV<br />
(aitz). Lugar entre peñas; desfiladero. "Creux de rocher, caverne" H. "Garganta, hoz. Atxarte estu baten doia<br />
luzero ibaixa, landa zabal argi batera agertu baño len" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Además de los más frecuentes aitzarte<br />
y atxarte, hay aitztarte en algún ej. de Iztueta, y atxtarte y aiztarte en sendos ejs. de D. Agirre y Otxolua<br />
respectivamente.<br />
Ibilliko dira atxarte eta leza billa. Mg (ap. H). Baztertu edo erretiretan dira mendi, muru, baso, atxarte eta<br />
basamortubera. Astar II VI. Darabilez jarrai mendirik mendi, [...] atxartetik atxarte eta amiletatik amileta. Astar<br />
II VI. Atxarte, bidezigor, aldatz eta jirabirak. Ib. VII. Denpora gitxiren epean ikusiko dira Gipuzkoako aldats,<br />
aitzarte eta lur arro guztiak sagastiz beteak. Izt C 142 (v. tbn. 161). Tubalen etorreran ez ezik gerozko aldi bitan<br />
ere, aitztarte oei zor die Españako Erresuma andiak bere izate guztia. Ib. 4. Bidea utseginda, izugarrizko<br />
aitzarte edo leize-moduko batean beera [...] irristatu ta amildu zan. 'En un precipicio espantoso'. Aran SIgn 87s.<br />
An ikusten dira arkaitz batzuek goitik bera ebakiak, eta aien tartean leize illunak [...]. Aitz-arte aietako batian<br />
izkiribitu zuan San Franziskok [...]. Bv AsL 183. Bere leizetik irten, eta zuhaitz zar eta aitz-arteetan oroldio igar<br />
biguña bildu [...]. Arr GB 46. Itxi ninduen mendi zorrotzez inguraturik, / Itxi ninduen atx arte baten txito preso.<br />
AB AmaE 170. Zergaitik bear dogun / guk toki txarretan / irago atx arte ta / leku labanetan. Ib. 359. Atx arte eta<br />
erripa bildurgarrietatik. Ib. 447s. Gu emen atx arteetan / bizi gara ondo. Ib. 354. [Uger da uger] egun da erdi<br />
barru eldu nintzen Bermeo-ondoko atxarte batera. A BGuzur 133. Ura, bere iauskeran, atxarterik atxarte,<br />
garbituten da ta billatuten dau atsedena itxaso zabalean. Ezale 1898, 105a.<br />
(s. XX). Atx tarte orreitara jaurti oi ditu itxasoak [...] egur [...] da zakar guztiak. Ag Kr 139. Arrapau eban<br />
gorazko erresaka aserre batek, eta goikoz-bera ta azpikoz-ganera erabili ta gero, berantzean sartu eban atxarte<br />
baten. Echta Jos 59. Eroan eben Izaroko portua esaten eutsen atxarte batera. Ib. 83. Ondartzatik urre samar<br />
egoan itxasertza, atxak, atxarteko arritzak [...] karramarro ta abar. Ib. 10. Atxartietako osiñetan arrapetan<br />
ebezan noizbait, abrusko, karaspio [...]. Ib. 33. Baña zaldia aiek bezelako aitzartietan oitu gabe zegon eta<br />
nekatu, itxutu egin zan. E. Larrañaga EEs 1923, 21. Egiñen goralgarri bat egingo zendukie guri geure<br />
aiztartietako legorpera bixi ixaten juaten iztiaz. Otx 179. Zati-zati eginda geratu yakun an beko atx-arte aretan.<br />
Bilbao IpuiB 86. Jo zuan bidetan zear erreka zulo eta aitz arte soilletara. NEtx LBB 97. Itxas ertzeko aitzarte<br />
baten / jaso dute gaur goizean. Ib. 270. Arantzazuko atx arte ontan estalpe-zale zu beti. Gand Elorri 57.<br />
(Con suf. local de decl., en sing.). Ondartzaren andiko buruan, aitzartean, arrizko mallak daude goiko<br />
bidera igotzeko. TAg Uzt 37. Atx-artean egoan lur-atal garbian. Erkiag BatB 40. Zuaitz kaxkarra da, biurria,<br />
[...] aitzartean sortzen dana. Vill in Gand Elorri 9.<br />
aitza-sagar. "Algunas variedades de manzanas: aitza-sagar (G); [...] aldaman-sagar (G), manzana oblonga,<br />
puntiaguda" A (s.v. sagar).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
634
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ait-zati. v. AITA-ZATI.<br />
aitz-buru. "Cubo de rueda (AN-larr-ulz)" A Apend.<br />
ahitze. Acción de consumirse, acabarse, agotarse. Egunetik egunera ahitze eta flakatze hura, zer da, luzaro<br />
hiltze bat baizen? Ax 63 (V 41). Mana-ren aitzea. Lard 110.<br />
aitze-kabra (V-m ap. Zubk Ond 235; Arzdi Peces 375, Elizdo EEs 1926 33, FauMar 92). "Rascacio,<br />
cabracho, raño, escorpión (Scorpaena scrofa), kabrarroka, aitzekabra, itsas-kabra" FauMar 92. v. itsaskabra,<br />
krabarroka.<br />
aitzeki. v. aitzakia.<br />
haitzeki (G ap. A), atxeki (V-m ap. A), atxegi (V-oroz-m ap. A). "Peñasco", "(V-oroz-m), peñasco suelto" A.<br />
aitze-maitze. Habladuría, murmuración. Cf. aditze. Umien belarritara aurtzarorik xaloenean eldu ziren<br />
aitaren ibillerak sortutako aitze-maitzeak. [...] biozkada ezkutu batek tai gabe esaten zien, jendeak beren aitari<br />
buruz zebilzkin marmarioak bidezkoak zirala. Etxde JJ 215.<br />
haitzerrez, atxerrez. Costeando, navegando por la costa. Kosterrez goaz (atxerrez, kostearen errez, atxen<br />
errez, kostatik urre). Berriat Bermeo 388. Orain ez goaz kosterrez (ez goaz atxerrez), zabaletik baiño. Ib. 390.<br />
haitzeta (Lar), atxeta (H ). "Breñas, tierras ásperas y de peñascos, aitzetak, arkaizteak, atxagak" Lar.<br />
"Lieu de beaucoup de rochers" H.<br />
aitzetik. v. aitzitik.<br />
aitzi. (Precedido de dat. o gen.). Contra. "Aitzi (S, arc), contra. Guri aitzi, contra nosotros" A, aunque no lo<br />
recogen los lexicógrafos Gèze y Larrasquet ni se documenta en ningún texto suletino, ni antiguo ni moderno<br />
(pero cf. Ip s.v. aitziko). Aresti en "Léxico empleado por Leizarraga de Briscous" (FLV 1973, 65), trae aitzi<br />
'contra', al parecer inferido de aitzitik (q.v.), que no figura en su lista. v. aurka.<br />
Eta gero oraino aithor zetzatela, fraide lagunen aitzinean, beren erregelaren aitzi edo kontra huts guziak. Jnn<br />
SBi II 222 (ap. DRA). Neskatxaren nahiaren aitzi edo kontra. Prop 1904, 59. Kantua ere araberan, kakol bezain<br />
ilhuna, ilhun bezain kakola. Xamardunak etzezaken ahulagorik hatzeman bere aitzi (contre lui; contra si). JE Bur<br />
148. Ni ezniz phüntsützen hebenko kaseta erdaldünek erabilten dütien elhez baten althe edo bester aitzi (kaltez,<br />
aurrezka, kontra). Lh EEs 1914, 244. Berriki asaldatuak, Madero delakoaren aitzi. FIr GH 1922, 545. Guziok<br />
nere buruaren aitzi, gezi-yaurtika diarduzute. Zait Sof 190. Ire aitaren aitzi aserretuta al ator? Ib. 179. Josu<br />
bar-Joseph, ba dut burhau 'in zuri aitzi: / bihotzean osk bainituen zazpi ziraun. Mde Po 94. Descartes,<br />
eskolastikuen metafisikari aitzi oldatzen ikusten dugu. Mde Pr 141. Olako etsaigo gaiztoaren aitzi. Gazt MusIx<br />
135. Liberalkeriari aitzi (título de la versión vasca de F. Krutwig (1968) del opúsculo de Mao Ze Dong).<br />
- AITZITIK AITZIKORA. De una cosa a su contraria. Gauza oro beraren aitzikoak ernerazia dalako [...].<br />
Bizi-oarpen guztia aitzitik-aitzikora ari dan igikun onexek erne-arazia bait da. Ibiñ EG 1957 (1-2), 61.<br />
aitzika (S ap. Lh). Contra. Gizonki, beraz, edozer eraman bear dezu, ta yarki litzazuken aitzika beso gogor<br />
erabilli. Ol Imit III 35, 1. Ez yaiki, ordea, Yauberen aurka; ez yaiki gure aurka; gure Yainko Yauberen<br />
opamaiari aitzika opaimairik eraikiz. Ol Ios 22, 19 (Dv kontra, Ker aurka). Enda Ederrekoak ez antzo,<br />
beansidheak oro emakumezkoak eta gure lamiñen aitzika, giza alabak bezala ziren aurpegiz eta kaizuz. Mde Pr<br />
268. Gure indarren aitzika / ez düte etsaiek ahala. Casve SGrazi 152.<br />
aitzika. v. aintzika.<br />
aitziko. 1. Contrario, adversario. Hersa gakitzon gure beharrüne güzietan konfidantza handienarekin, eta<br />
gure arimaren aitziko eztiren ber, segür izan gitian haren bidez ardietsiren dütügüla gure galthoak. Ip Hil 149.<br />
Ene aburua orri aitzikoa (contrario, opuesto) delakotz. Broussain Eusk 1919-20 (II), 31. Onak eta arduragarriak<br />
dituzu batzuek; gaiztoak eta Jainko gure Jaunaren legearen aitzikoak beste batzuek. Mok EEs 1924, 108. Zure<br />
aitzikoari alki zakizkio lenbaitlen, bidean arekin zoazaño: berak ebazleari, ta ebazleak amaiñari emana ta<br />
morroillopean itxia ez izateko. Ol Mt 5, 25 (Lç partida kontrasta, He, Dv partida, Ur, Ip, Or, Leon, IBk e IBe<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
635
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
etsai, Echn, Hual, Samper kontrario, Ker arerio). Beraz, onak eta iakitunak kidea gainditzerik eluke nai izango,<br />
kide eztan eta aitziko zaiona baizik. Zait Plat 144.<br />
2. Antónimo. Itzak moltzokatu bear dira ikur-buruka; moltzoan berberan bildurik ikur bati ditxezkan itz<br />
guziak, bai ainbatekoak, bai aitzikoak, bai zera oso orri, bat bere zati bakoitzari dagozkienak. Ol EEs 1919, 27.<br />
Opuesto, cosa opuesta. Gauza oro beraren aitzikoak ernerazia dalako. Ibiñ EG 1957 (1-2), 61.<br />
(Lo) contrario, que contradice. Nik neronek, beintzat, eztitut aitzikorik esango, oiekiko gorrotagarri gerta<br />
enadin. Zait Plat 147.<br />
aitzikotasun. Animadversión, hostilidad. Asto lasterrak egin ondoren izan zun zuzenaldi au, baiño,<br />
onbideratze ontan bildurrak eta jendearen aitzikotasunak (animadversión) eragin zion soilki, ez gaizki egiñaren<br />
damuak. Etxde JJ 199.<br />
aitzin. Tr. Palabra de los dialectos orientales, correlato del occ. aurre. La única forma documentada en la<br />
tradición labortana hasta mediados del s. XVIII es aitzin. A partir de Haraneder comienza a utilizarse tbn.<br />
aintzin, que parece ir ganando terreno en los ss. XIX y XX, pero sin llegar a imponerse totalmente. No faltan<br />
autores que vacilan entre las dos formas, y Duvoisin emplea casi sistemáticamente aitzin en la traducción de la<br />
Biblia y aintzin en sus otras obras. En suletino --tanto antiguo como moderno-- y en textos baztaneses sólo se<br />
encuentra aitzin. En alto-navarro hay aitzin en Mendiburu, en un ms. de Muruzábal del s. XVIII, en el CatAN de<br />
Añibarro, en Legaz, en CatCla y en F. Irigaray, alzin en SermAN, en un texto de Cildoz y en Lizarraga de Elcano<br />
(pero aurre en Beryain), ailzin en un texto de Erro del s. XIX (ETZ 271), donde tbn. se lee alzin (ib. 266), y<br />
ailltzin en el catecismo de Ulzama. En salacenco hay al(t)zin, y en roncalés antzin, que tbn. aparece en un texto<br />
de Lesaca de 1857 (ETZ 255). En la literatura guipuzcoana no se documenta hasta el s. XX (si exceptuamos un<br />
ej. dudoso de aitziña en Iztueta). En textos vizcaínos, además de atxina 'adelante' en Añibarro, Zavala y Enbeita,<br />
sólo se documenta en Otxolua (antziñian) y en Gandiaga (Elorri 84). En DFrec hay 35 ejs. (6 septentrionales) de<br />
aitzin y 104 (66 septentrionales) de aintzin. Cf. antzina.<br />
I (Sust.). 1. Momento anterior. Zeren azken fineko aitzin hartan irauten eta perseberatzen duenak,<br />
perseberatzen ohi du komunzki azken finean berean ere. Ax 460 (V 299). Azken urthean, heriotzeko aitzinean<br />
denbora aphur batez ongi bizitzen denak. Ib. 457 (V 297).<br />
2. (SP, Gèze, H), aintzin (B, BN-arb; Dv, H), altzin (-lz- Dv (AN-mer)). Ref.: Izeta BHizt (ainzin); Gte Erd 31.<br />
Zona situada frente a, delante de. "Le devant" SP y H. "Devant" Dv. "Ainzin hortan dago" Izeta BHizt (sin trad.;<br />
cf. infra AITZIN HORRETAN). "Aiherrako aintzinean gelditu zen (BN-arb)" Gte Erd 31. Sg. Bon-Ond 153:<br />
"aurre, aitzin (AN-egüés-ilzarb-olza)", pero no especifica el significado ni el uso; cf. ib. 166 altzinean, altzinera,<br />
altzinetik. Cf. infra AITZINEAN, AITZINEKO, AITZINERA, etc.; cf. tbn. etxe-aitzin (2). Gizon batzuek<br />
aldare aitzin guzian lerro-lerro ezarriak zituzten behinere ikusiak ez nintuen halako berinazko punpulatto batzu.<br />
JE Bur 72. Proesionea bazoan bizkitartean, andarka, ahal zuen bezala, hogoi'ta bortzek elgar koskatzen zutela,<br />
han, aintzin hartan, norbait osoki gelditurik, ezkila xarmatuari beira eta beira. Barb Sup 139. Bainan ez zuten<br />
[dupa] baño baizik kausitu ahal izan, dena ere txarrez, txarregiz, aintzin hartan utzia. Lf Murtuts 16. Mutiko<br />
gaztea garako aintzinean zagon. JEtchep 79. Eta gradatu faltsu bat banintz, Pariseko gara aintzinetan kausitzen<br />
diren bezala? Ib. 92. Joka-lekhua: Donibane Garaziko ostatu baten aintzina, zenbait mahain eta kaderekin. Larz<br />
Iru 12.<br />
3. (Ht VocGr, Lar, Añ (AN)), aintzin (BN-baig ap. Satr VocP). Parte delantera de un objeto. "Face, muturra,<br />
musua, aitziña" Ht VocGr 358. "Delantera" Lar y Añ. "Testera" Lar. "Delantera. Etxe aintzina" Satr VocP. Cf.<br />
etxe-aitzin. v. aitzinalde. Aitzin guzia zauri, kopetan odola, / Hortakotz gehiago urgulutan dela. Hb Esk 36.<br />
Etxe ttipitto, aintzin zuri bat / Lau haitz ondoren erdian. Elzb Po 195. Bere karrikak zuzen-zuzen egiñak daude;<br />
ta jauregi ta etxe guzien aintziñak gizonak al dezaken edertasunaz eraikiak dira. Bera EEs 1915, 216. Atorrahas,<br />
aitzina urrezko edergailuz, botoinen ordez. Zub 115. Eleizalde'tar Koldobika zanaren gorazarrez, yaiotetxeaitzinean<br />
yarritako oroitarria agertzea egingo du. Ldi IL 128. Argi gorri, pherde eta blu batzuek argitzen<br />
zituzten ostatu, kafe eta zinemetako aintzin ederrak. JEtchep 78. Itsas-ontzi aintzinako kobrearen metal<br />
zaharrak. Lasa Poem 62.<br />
4. altzin (-lz- AN ap. A Aq). "Ancianidad, alzina (AN)" Aq 961. Se trata tal vez de confusión con el occ.<br />
antzina (q.v.).<br />
5. altxin (Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 115. Delantal.<br />
II (Usado como adv. o como posposición). 1. + aintzin. (Precedido de gen.). Por delante (de), precediendo (a).<br />
Ni, dio Iaunak, ibilliko naiz zure aitzin eta lurreko urguilluak sapatuko itut. SP Imit III 23, 3. Hauzi bat<br />
dugunean, abokat baten gainean kontatzen dugu hartarik ongi atheratzeko; itsuak bere bizia bera bere aitzin<br />
joatearen, askotan haur baten eskuetan ezartzen du. Dh 235.<br />
(Sin gen.). Horra gure erregea aitzin dabilku, hura gure alde iarriko da gure etsaien kontra. "Ingreditur<br />
ante nos". SP Imit III, 56, 5 (Ch gure aitziñean, Mst gure aitzinetik, Ol gure aurrean, Leon aitzinean). Ta<br />
erakusteko bera aitzin dabillela errazkiago guri eragiteagatik onak izateko ta zerua irabazteko egin behar<br />
duguna. Mb IArg II 61. Eta burua alto, papoa aintzin, [...] sartu zen Alkate-Jauna bere sukaldean. Barb Sup 39.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 636<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etxeko andreak kausitzen du nausia, begiak itsu, bi besoak aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. "Les<br />
bras en avant". Barb Leg 143.<br />
(Precedido de gen.). Ante, delante (de), frente (a). Agertu ziran bein hau ta beste bataitu Tiburzio bat,<br />
zitzaken bataitu guziak galtzen zebillen juez baten aitzin tribunalean. Mb IArg II 73. (Sin gen.). Oi tokian<br />
eserita nindagola, ikasleak aitzin neduzkala. Or Aitork 137.<br />
2. (B), aintzin (B, BN-arb-baig). Ref.: Satr VocP (aintzin); Izeta BHizt2; Gte Erd 246. (Precedido de part. o<br />
rad. vbal.). Antes (de). "Término pospositivo: ikus aintzin, bazkal aintzin" Satr VocP. "Goatzera gan aitzin,<br />
ibilaldi bet" Izeta BHizt2. "Arribatu aintzin (BN-arb)" Gte Erd 246. Cf. gosalaitzin. Ait-et-ama galdu aintzin,<br />
/ Barnea ez nian berdin. Ox 42. Gure artzainak bortuko bider lotzerat orai abian; / Bainan joan aintzin eginen<br />
dute ohiko besta herrian. Ib. 28. Suaren eta uraren artetik behar duzu iragan, goza-lekurat heldu aitzin. Leon<br />
Imit I 22, 5. Hamar orenak jo aintzin han zen. Lf Murtuts 30. Bazkal-aitzin ordu erdi batez doktrina irakasten<br />
zigularik. Mde Pr 295. Gerla gelditu aintzin, Maitek jakin zuen [...] Piarrañok gerlako kurutzea ukaiten zuela.<br />
JEtchep 59. Platonek uste du sortu-aitzin arimek ikusi dituztela Ideiak. Lf in Zait Plat XXII. Zerbait bero hartuko<br />
duzia, urrundu aintzin? Larz Iru 94. Saindutu aintzin ere, gazte baten bihotzaren berri barne barnetik zakien.<br />
Ardoy SFran 92. Elgarretarik berex aintzin. Ib. 135. Ainitz enganatzen da / sobra fidatu-ta: / ihizia hil aintzin /<br />
jaleik ez gomita! Mattin 109. Aztertu dezagun / joan aintzin hoin urrun / hartze zuten laguntzik eman diegun. Xa<br />
Odol 167.<br />
(Tras gen. o tema nominal nudo). Hor andere Xinhaurri, / Loth, har, bil eta kurri, / Lasterka bazabilan, /<br />
Negu aitzin, dena lan. Ox 117. Pazko aintzin ditutzu Egurgin errege. Ib. 23. Elizan sar-atera Letarien aitzin. Or<br />
Eus 251. Segur zirea gauerdi aintzin zurekin zela Anton? Larz Senper 84.<br />
(Tras sust. det.). Irlandara berriaren garaiko idazki hoberenetarik bat da hau, azken menderdiko<br />
berpizkundea aitzin. Mde Pr 235.<br />
Aldiz-aintzin eta aldiz-gain Zure Seme senibakarra aldagabe bizi dala. Or Aitork 168.<br />
3. (SP), altzin (-lz- AN ap. A), aintzin (AN-5vill ap. Gte Erd). "Zoaz aitzin" SP (sin trad.). "Adelante" A.<br />
"Lanak aintzin joxettugu (AN-5vill)" Gte Erd 157. v. infra AITZINA. Aitzin baitoa lurpekoen urgazle oinxuria<br />
etxean barrena. Zait Sof 48. Maitasun-oiñaz aintzin zoan beinere utsegin gabe. Or Aitork 286.<br />
III (Como primer miembro de comp., cada vez más con valor casi de prefijo). 1. (Urt), aintzin (T-L). (Con el<br />
sentido de 'previo, anterior'). "Ambasitores, [...] aitzinjoailleak" Urt II 18. "Antecendens logice, argumentaren<br />
[...] lehen partea, aitzin partea" Urt II 132. "Avant-goût, aintzin-gustu" T-L. v. aitzinerran, aitzinsolas, etc. <br />
Ihabalia noiz ere ihabaliarekin liskartzen baita, aitzinioileak duke garhaita. "Celui qui frappe le premier". O Pr<br />
629. Baldin aitzin-ikusiek maiz ere zaurtzen badute, zer eginen dute ustegabekoek garratzki iasartziaz bertzerik?<br />
SP Imit III 35, 3 (Ch aitzinetik ikhusirik, Mst aitzinetik ikhus, Ol mugonez oartuak). Xoil bertze eta bertze dira<br />
Lege-zaharreko sakrifizioak, zeinak baitziren gerokoen aitzin-seinaleak. SP Imit IV 1, 6 (Ch figura). Mariaren<br />
Jinkoaz aitzingogoatzia eta hitzemaitia. Ip Hil 7. Aitzin hitzaldi bat. Lh in Const 13. Euskaldunek zutela delako<br />
hitza Kelten edo Aitzin-Kelten ganik jaso. Mde Pr 215. Hura ez zen giza-saldoaren aitzin-eritzietara makurtuko.<br />
Mde HaurB 9. Horra zertako gure lanari aintzin-izen hau emanen diogun. Zerb Azk 5. Iakitez eta aitzin-iakitez<br />
iantzia. "Scientia et praescientia". Or Aitork 337. <strong>Euskaltzaindia</strong>k 1968.ean Arantzazuko biltzarreetan agertu<br />
zuen bere jokabidea, egin zitekeen batasunaren aitzin lan bezala. In MEIG VI 42.<br />
2. (Con el sentido de 'precedente, que va delante'). v. aitzinbidari, aitzineskuko, aitzinurrats. Neurrizko<br />
alegrianza behar ohi da aitzin-nausi jarri gure konpartimenduetan. SP Phil 328. Ederkiago tresnatuei aitzinlekua<br />
eta ohorea emaiten derauegu. Ib. 384 (He 388 aitziñ pausua). Etsaiaren aurkako gure aitzin-sailla. Zait<br />
Sof 61.<br />
(Con el sentido de 'anterior, de delante'). "Avant-bec, aitzin-ostiko" T-L. "Avant-poste, aintzin-toki" Ib. v.<br />
aitzinezur, aitzinegur, aitzinpareta, etc. Bainan, Piarres orai pulliki airerat edo aintzin-aire plantaturik,<br />
hor, begiak hesteko artean, bardintzen dire. Barb Piar I 35 (DRA traduce "volea"). Zaldi bati anka bat falta<br />
zitzaion; elefante bati aintzin-isetsa (trompa); oillarrai kurruka. Etxde Itxas 26.<br />
- AITZINA (V-arr, L, BN, S; Lecl, H; aitzine B; aintzina AN-5vill, L-sar, BN-baig, R; VocBN (-nz-); altzina<br />
AN-erro, Ae, Sal; H; altziñe AN-ulz; alzina AN; aitzira AN-5vill; atxina V-ger-arr-och). Ref.: A (aitzina,<br />
aintzin, alzin, atxina); EI 116; Satr VocP (aintzina); Izt Ulz (altzíñe), R 392; Gte Erd 122; Izeta BHizt2 (aitzin).<br />
a) Adelante. "En avant" Lecl, VocBN y H. "Altzíñe, altzíñe, adelante, adelante" Iz Ulz. "Ez aintzina ta ez bigela,<br />
ortxe dago (AN-5vill)" Gte Erd 122. "Baztango mutildantzan ari direnean erraten dena: Aitzine pasa" Izeta<br />
BHizt2. v. infra AITZINAT, AITZINERA, AITZINERAT. Hots aitzina. Lç Ins C 4v. Goazén aitzina. Ib. C<br />
6v. Etzait niri eman zure laudorién aiphatzeaz hain aitzina abanzatzea. Lç Dedic * 5v. Egundaño ez bezala<br />
ioaten baita aitziña. EZ Man I 74. Bidez bide ibillirik portuetan aitziña. Ib. 26. Eta iragaiten naizela aitzina,<br />
derradan hutsik egin gabe. Ax 9 (V 5). Ezta Iainkoaren miserikordia hain aitzina heltzen, eta ez hedatzen. Ib.<br />
144 (V 95). Ederrenen bardina / (Ezpadohat' aitzina) / Da begitartez, eta / Diskret oboro ezina. O Po 27. Zoaza<br />
aitzina, aldebaterat, ez bertzerat, ezker ez eskuin makhurtu gabe. Tt Onsa 13. Eta noizere baitzare baxa bera<br />
bezain aitziña. INav 124. Ezin aitzina zangua heda dezakenean. Mong 589. Adinetan aitzina zoeno bere<br />
zühürtzia bethi gehiago erakusten ziala. Bp II 35. Ezen segur naiz etzela [Mariana] hain aitzina iraganen baldin<br />
Eskual-Herriko berri jakin izan balu. ES 120. Ni zeiña aitziña baiño gehiago bainoa gibela berthutearen bidean.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
637
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ch III 40, 2. Ez da hori bizitze izpiritualean haiñitz aiñtziña goateko moiena. He Gudu 145. Berthütian aitzina<br />
juaiteko. Mst III 6, 4. Etorri zen aitzina joateko bear zuten aizea. Mb IArg II 279.<br />
(s. XIX). Hots emazie bertan / Uruñeko hiriala / eta hantik aitzina / Gero Saragozera. Xarlem 568. Gure<br />
lanza kolpiegatik / bethi aitzina huna dira. 'Ils avancent toujours vers ici'. Ib. 426. Niór eztá gelditzen emén [...].<br />
Gú baño obeák joandíre alzína, Sántu ta Sanda goápoak. LE Ong 75r. Alzina doáie egúna. Ib. 41v. Orobat<br />
aitzina joanen dire kontu eman behar zaien bertze gauzak eta egitekoak. Dh 95. Gero atzeko oin bien ganean /<br />
zutunik yarri ta agaitik atxina / igo nai leuke, zer da azkenean / ak ez egina? Zav Fab RIEV 1907, 533. Kaleti<br />
atxina bazoaz, begiak batuta yoan. Añ EL 2 68 (EL 1 kaletik bazoaz). Adinetan aitzina / Izanikan ere. Bordel 181.<br />
Atsegin handirekin aintzina yarraikiko natzaio [solasari]. Dv Dial 48. Bara hor! ez urrhatsik egin aitzina! Laph<br />
204. Boz ezti batek ihardetsi zuenean: "aitzina!", sartu ginen. Elzb PAd 32. Yuan zadin aintzina bere bidean.<br />
Elsb Fram 91. Aitzina yohan baniz, segi nezazue. Ib. 119. Zubian aitzina dohazi. Arb Igand 102. Utz ditzagun<br />
ele alferrak, eta jo aitzina. HU Zez 210.<br />
(s. XX). Zer egin: hartan gelditu eta etxerat joan, zoin bere eskualde; ala jo aitzina? Gudukariek "aitzina"<br />
diote, gerlak alabainan norapeit hautsi behar baitu. JE Bur 30. Rosis iraganik nago, / Rosae-tan ez gibelago; /<br />
Rosarum joan da aitzina; / Rosis biharko latina. Const 16. Bego Aix-la-Chapelle bere dorren itzalean<br />
lokartzerat. Goazen aintzina. StPierre 26. --Hela!... Badea nehor?... --Aintzina, aintzina!... Barb Sup 10. --<br />
Guazen ostaturat. Hela! --Aitzina. Zub 74. Euzko-Deya, gaur legez, / gaste ta gordiña, / orain berrogei urte /<br />
Agertu baziña, / Lotsaturik antziña / Ebrotik atxiña / Juango zan betiko / Erdera zikiña. Enb 127. --Hela! --<br />
Aintzina! Lf Murtuts 9 (19 aitzina). Min izkutu orretxek / beti eragiña, / Euskal-kondaira doa / aitziña ta<br />
aitziña... SMitx Aranz 233. Bide onean aintzina doazanen obenak. Or Aitork 68. Etsi-etsia, beti aintzina abiatu<br />
nintzan. JEtchep 109. Gurdi bitore hori ba-dijoa aitzina. Vill Jaink 183. So bat ere egin gabe eskaini nahi zioten<br />
zaretra fruitari, joan zen aintzina. Ardoy SFran 227 (353 aitzina). Gauza hori ikusiz / gogoetan nago, / aintzina<br />
joanago / eta tristeago, / pertsulari-arraza / gutan den akabo. Xa Odol 119. Bardin heben bizitzia / Dua halere<br />
aitzina. Casve SGrazi 86.<br />
v. tbn. Hm 114. Egiat 232. Etch 388. Satr FLV 1975, 350 (BN-baig). Mde Pr 113. Aintzina: Jnn SBi 52. Larz<br />
Senper 26.<br />
[Ur] iragana aitzina da, ethorkizunekoa gibela dago, eta aitzinekoak aitzinean guti irauten du. Ax 155s (V<br />
103).<br />
Xahakotarrak zideie / bethik abokatü hunik, / Baita zien elhetan / aitzina eginetarik. 'Plus forts dans vos<br />
discours que dans vos actes'. Casve SGrazi 104.<br />
b) (SP, Ht VocGr, Añ (AN), H; atxina Añ (V)). (Tras hemendik, handik, etc.). En adelante. "Geroztik aitzina, de<br />
là en avant" SP. "Désormais, hemendik aitziña" Ht VocGr 347. "Désormais, dorénavant, hemendik aitzina" H.<br />
"Emetik atxina, mundutik atxina, como 'aurrera'" msOch. "(De allí) adelante, [...] andik atxina, (AN) aitzina" Añ.<br />
"Seiretatik atxine (V-occ)" (Comunicación personal).<br />
Iesus ona, zu izanen zara hemendik aitzina ene desiramendu guztien xedea eta fina. Mat 244. Gargoro<br />
hemendik aitzina eztut nahi nik nerorrek neure gainean bertze eskurik izan. Harb 409. Prometatzen deratzut<br />
ezen, hemendik aitzina, zure zerbitzari izanen naizela. Ax 205 (V 138). Etzuela handik aitzina arnorik edan<br />
behar. Ib. 406 (V 264). Begiratuko baitzaituzte hemendik aitzina bekhatu mortaletik. SP Phil 78. Didala bere<br />
grazia atratzeko faltak emendik alzina. SermAN 1r. Garaitu al ditut nik emendik aitziña nere aztura gaistoak!<br />
Mb OtGai I 194. Ta hantik aitzina bizi izan direlarik ustian deuserez falta elereikiela. Egiat 231. Satan othoi,<br />
parka, / gure muldegaizkeria / obeditüren zütügü / hebenti eta aitzina. AstLas 24. Zerorrek lagun nazazu<br />
hemendik aitzina. Dh 113. Kofesio huntarik aitzina bizi nadin zure borondatearekin. CatLuz 38. Zer nahi dugu<br />
bederen egin hemendik aintzina. Jaur 184. Hemendik aintzina, agintzen darotzut, nere bizitze guzia [...] zu bihotz<br />
guziz maithatzen iraganen dela. Dv LEd 52 (Cb Eg II 21 emendik aurrera). Ekunbeza pazienzia kemendik<br />
antzina. Mdg 143. Joko nauna gehiago, hemendik aintzina? Barb Sup 99. Egün hartarik aitzina. Const 35. Eztiat<br />
haboro ene büria frantses bezala khuntatzen, bena Üskaldün hüts nükek hebentik aitzina. Mde Pr 51. Atzotik<br />
aintzina / daukate jakina. Xa Odol 167. Otoitzturen zaitugu, / egiten dut zina, / orai arte bezala / hemendik<br />
aitzina: otoi, ezti gaitzatzu / gure bihotz mina! Mattin 53. Bena hebentik aitzina / zurekin egon nahi nüzü. Casve<br />
SGrazi 42.<br />
v. tbn. Mercy 4. CatB 74. JesBih 454. UskLiB 108.<br />
Eh bien! dugun ez yan aitziña hemendik / Bizia duken gauzarik. Gy 239.<br />
(Ref. a un vb., 'continuar haciendo lo que el vb. expresa'). "Aintzina janez mehatzen ahal bagine, si nous<br />
pouvions maigrir tout en continuant à manger" Lf Gram 491. Baña aizagun alzina zer dion S(andu)<br />
andigonek ongi egiten estitustenes. SermAN 6v. Alo Denisa hi ere / mintza adi aitzina / Jakin ahal dezagün /<br />
hire sendimentia. Xarlem 241. Bihotza gogor eta hotz sentitzen badaere, ez khexa horrengatik; kofesa aitzina ta<br />
har absoluzionea deskantsurekin. Dh 60. Egun oro errosarioa erratea eta horrekin batean aitzina bekhatuan<br />
bizitzea. Ib. 269. Iri koplak ematen, / zer tripako miña! / eniok aitziña. (Interpr?). Izt Po 73. Ermitauak aldiz<br />
aitzina baderro. Gy 317. Erhoa izan behar da makhur beretan aintzina ibiltzekotzat. Dv Lab 370. [Sukria] hartu<br />
dutenian, berreman zazu alderat duzuna eta aitzina grilla zazu. ECocin 44. Utz zezala lan hura, erran zion<br />
berriz-ere. Eta eskalea aintzina hari zen, deusik entzun ezpalu bezala. Jnn SBi 170. Ahal dutena egiten duten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
638
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
apezak oro aitzina beti sala. HU Aurp 138.<br />
(s. XX). Hortxeko horri emozue urrea, urrea oraino, urrea aitzina, urrea bethi. JE Bur 109. Aulimaleko<br />
parasola bat zabaltzen du eta pean gorderik aintzina mintzo da. Ox 50. Ene alki-lagun gaizoekin banagoke<br />
aitzina gogotik, emeki-emeki hek bezain haur bilakatuz. JE Ber 88. Lokartuarena egiten du aintzina, zurrunga<br />
handiago batean oraino. "Il continue à simuler le sommeil". Barb Leg 141. An daude Maitagarriak izkutaturik,<br />
aitzina munduan bizi ta egundaño eguzkirik ikusi gabe. Or Mi 71. Ezikusia eginik, aitzina erran zuen. Mde Pr<br />
154. Letra irakurtzen du aintzina. Larz Iru 96. Edo Xinan sartzeko, edo bidearen aintzina hartzeko. Ardoy SFran<br />
183. Egon gitian aitzina / horien entzüten egün. Casve SGrazi 66.<br />
v. tbn. Bordel 88. Zby RIEV 1908, 89. Lf Murtuts 8 (45 aintzina).<br />
c) A la zona de enfrente, a la zona situada delante. "Antevenire, [...] nihori aitziña, aitziñera [...] ethortzea" Urt<br />
II 143. Igan nahiari zaio ethorriren aitziña, / Kolerarekin egiten dioela hitz miña. EZ Man I 75. Jakina naiz<br />
zer dagokazuen enetzat, eta aitzina ethorri naizenaz geroz, ikhusten duzu ez nabilala gaztigu horren ihes. Laph<br />
115.<br />
d) Por delante. "Zein da aintzina daiena? (B)" Gte Erd 168 (en un partido de fútbol).<br />
- AITZINA HARTU (aintzina hartu Dv). Tomar la delantera. "Prendre l'avance" Dv. Zarpil-biltzaileari<br />
aitzina arturik, paper eta iskribua oro erreal erditan erosi nition. Or RIEV 1929, 7 (AIr RIEV 1928, 602<br />
aitzinduz).<br />
- AITZINADANIK (R; aintzina- R-urz; aintzine- BN-ciz). Ref.: A; EI 156. De antemano, desde antes, con<br />
antelación. "(R), hace mucho tiempo" A (pero cf. A Morf 479: "aitzinadanik (R), de antemano"). v. infra<br />
AITZINETIK. Aitzindanik erran zütian Jesüs-Kristek egariren zütian gaitzak. Bp II 105. Jente güzien gaitz<br />
bardinetik haren begiratüz eta bere graziaz aitzindanik Adamen bekhatiaren khozütik gibeltüz. Ib. 92. Profeta<br />
onek zion anzin denetik maiz aditzerat ematen Jangoikoaren justiziya (Lesaka, 1857). ETZ 254. Ikusirik<br />
anzindenetik ziudadiari gertatu biazetzaiona. Ib. 256. Hainitz aintzindanik, bardintarazi nuen eta belhar aziz<br />
eragin Eliza inguruko lurra. Prop 1897, 176. Gaiza kuek xin biar badei nai noke xakin antzina danik, etseko<br />
goberniuarentako. Mdg 129. Aunitz asmatu dute urtez aintziñadanik, eguzki-illargien itzal-aldietaz, zer eguntan,<br />
ordutan zenbat itzalekin. Or Aitork 104. [Isai profetak] iñork baiñon argiago iragarten baitu aintzinadanik<br />
Ebanjelioa. Ib. 222. Ez al ditizut esan aintzinadanik ene gaiztakeriak. Ib. 14.<br />
- AITZINADANIKO (?). Antiguo, pasado. Zeren anitx itzen onki kausitako biar dud pensamentiua eraman<br />
antzinadaneko tenpretra, antzerik baidazkad. Mdg 129.<br />
- AITZINA EMAN. A) (Con aitzina alativo). a) Continuar, seguir. Baldin egun hola abiatu, eta aintzina<br />
ematen baduzu, laster ohituko zare. Dv Lab 230. Gobernadorea, emazu aintzina. Jnn SBi 150. Emazu aintzina.<br />
Gero mintzatuko nuzu! Lf Murtuts 49. Ikaretan zen Fernandez azken lerroetarat heltzean. "Eman aintzina!" dio<br />
Frantsesek. "Continue!". Ardoy SFran 230.<br />
b) Continuar (una actividad). Othoiztzen zaitut aintzina eman dezozun [solasari] orai arteo bezala. Dv Dial 59<br />
(It jarrai dezazula, Ip jarraiki dezazün).<br />
c) Desarrollar. [Misionestei] errextasun handiak eman zizkieten [...] beren propaganda aitzina eman ahal<br />
lezaten. Mde Pr 229.<br />
B) (Con aitzin-a sust.). "Aintzina ematea, donner le pas, la préférence" Dv. Eman zagün aitzina, gük,<br />
boztarioari. UNLilia 11.<br />
- AITZINA ERAMAN. A) (Con aitzina alativo). a) Llevar, empujar a. Ezen gaitz hura hari da nihork ohartu<br />
eta sentitu gabe, eta baratxeko abiadurez aitzina darama kasu eta erorte handietara. SP Phil 258 (He 260 hots<br />
eman).<br />
b) Continuar (una actividad). Eta nola dorrea baitzaramaten aitzina, eta oraino aitzinago eraman gogo ere<br />
bai. ES 389s. Eta aitzina eraman gure othoitza kausitzen garen lekhutik, gibelat abiatu gabe. Dh 50.<br />
c) Realizar. Liburuaren egiteko xedea aitzina eremaiteko. Zub 17.<br />
B) (Con aitzin-a sust.). "Aintzina eramatea, gagner l'avance" Dv.<br />
- AITZINAGO (Lar; aintzinago R-uzt ap. Iz R 392; Dv). a) Más adelante. "Non plus ultra, [...] ez aitzinago" Lar.<br />
"Zoazi aintzinago, avancez davantage" Dv. Handik aitzinago iraganik. Lç Mt 4, 21 (He, TB, Dv, Ip aitzinago,<br />
Samper altzinago; Ur, IBe aurrerago, Hual antzinarago, Leon haratxago, Or aurreraxeago, Ker, IBk aurrera).<br />
Zuek baino aitzinago diraden lekhuetan ebanjeliza dezadan. "Plus outre". Lç 2 Cor 10, 16 (Dv zuen ganik<br />
haratago). Haur enzun zezatenean Priscillak eta Aquilak berekin har zezaten, eta aitzinago deklara ziezoten<br />
Iainkoaren bidea. "Plus avant". Lç Act 18, 26 (He hobekiago, TB xehekiago). Eta mandamendu hori ezta<br />
aitzinago hedatzen? Lç Ins D 7r. Obra onetan egunetik egunera aitzinago iragaitera enseiatzen direnak. Mat<br />
158. Eta apur bat aitzinago . "Y un poco más allá". Volt 143. Aitziñago ioatea. Ib. 149.<br />
Ene ephea laburtu da hanbatez gehiagoz / zenbat hegaldatu baitzait orenik aitzinago. EZ Man II 33. Zer izanen<br />
da bada, are aitzinago, heriotzeko oreneraiño [...] bethi hala dabillenaz eta ibili gogo duenaz? Ax 194 (V 131).<br />
Eztiteke marra hartarik aitzinago iragan. Ib. 114 (V 76). Goazin aitzinago. Ib. 237 (V 159). Origenes iakinsuna<br />
aitzinago doa, zeren konseillu emaiten deraue emazte ezkonduei botu egiteaz. SP Phil 414. Handik aitzinago<br />
badoa, edo honat utzultzeko bertan ioan bada. Tt Arima 75. Baldin ioaten bazare aitziñago. INav 23. Tubal<br />
eskualdunak hemendik aitzinago hedatu duela bere xedea. ES 118.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
639
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(ss. XIX-XX). Ez nuen arren nahi yoan urrunago, / segitzen dut lerroa hainitz aitzinago. Hb Esk 73. Publiko<br />
da Baigorrin / neskatuen solasa, / oraino aintzinago / ez baladi pasa. Bordel 169. Baldin lekhua biphila balitz,<br />
hedoiek aintzinago jo lezakete. Dv Lab 312. Urrats bat behar baino aintzinago edo gibelerat egiten duena,<br />
galdua da. HU Zez 22. Hauk bethi joanki, joanki bethi aitzinago, eta hura bethi haratago gibelatzen. JE Ber 80.<br />
Aintzinago doazi... Ox 81. Gaua ilunenetarik zen. Hiru urrats aitzinago etzen bihirik ageri. Zub 38. Apezpikuari<br />
kexatzen bazira, makurrago duzu, aintzinago baitoa. Or QA 109. Besotik heldu zitzaidan ostera eta aitzinago<br />
joan ginen. Mde Pr 110. Gizakumea zer litzake bere ustez? Pizti bat, abere bat, besteak baiño aitzinago eldu<br />
izan dena. Vill Jaink 64. Nun lohiarekin ez baititazke aintzinago joan gure bidariak. Ardoy SFran 131.<br />
Aitzinago heda gitian / nahi ala ez ütziko. Casve SGrazi 152.<br />
"Ni baino aintzinago zare, vous êtes avant moi, vous êtes plus avancé que moi" Dv.<br />
b) (Dv, H; altzinago Ae ap. A Aezk 289). Antes. "Aintzinago erran dutan bezala, comme je l'ai dit ci-dessus" Dv.<br />
"Antiguamente" A Aezk 289. Aitziñago abisua eta exenplua eman dugun bezala. EZ Man II 170. Erratzatzu<br />
meza ondoko othoitzak aitzinago diren bezala. EZ Eliç 61. Aintzinago baiño pena gehiago gertha daiteken<br />
bezala. He Gudu 116. Piarres, aitzinago hain iziper agertu zena, ez da batere herabe. Lg II 299. Lekuko dira<br />
nola orai ehun urte Iruñen yende geien-geiena mintzo zen gure eskual mintzairan, bai eta aintzinago gibelatzen<br />
balinbagira, zer gudu izigarriak izan dituzten beren artean. Zub 89. Goidelen ondotik beste inbasorerik ere<br />
sartu da Irlandan, Germanak etorri baino aitzinago. Mde Pr 222.<br />
c) En adelante, en lo sucesivo. "Eztugu aitzinago denborarik galdu behar, il ne nous faut pas perdre de temps<br />
désormais (Ax)" H (en realidad en Ax 167 (V 113) sólo hay: Eztugu aitzinerat gehiago denborarik galdu behar).<br />
Iauna dutenak gogoan / iustotarik iustoago / egizkik, et'aitzinago / gaiskigiler uztek pena, / gaizki eginez zor<br />
utena. "Reisque dele crimina". O Po 66. Bester plazer egiten dian gaizak, badizü opütz hun bat eta zure gogara<br />
denak, eztizü aitzinago profeitürik emanen. Mst III 49, 4. Badakit ez nautela / Grazian artuko; / Ni ez niz<br />
aintzinago / Deusetan sartuko. Bordel 185.<br />
- AITZINAGO EMAN. Adelantar, poner por delante. Eta gazte hoik esposatu balinbadire, oi, Ama! hiru<br />
ilabethe iragan ere gabe, Phazko emanik Erramu baino aintzinago, xixtuz eta kantuz hasten dire liztor pullit<br />
hoik! Barb Sup 110.<br />
- AITZINAGOKO (Urt, Añ (AN), A; aintzinagoko Dv; altziñaoko AN-ulz ap. Iz Ulz). a) Previo, anterior.<br />
"Antiquitas, [...] aitziñagoko denbora" Urt II 151. "Anterior" Añ. "Aintzinagoko, précédent, antérieur.<br />
Aintzinagoko eguna, le jour précédant celui dont on a parlé" Dv. "Aitzinagoko, precedente, anterior" A. "Altziñaókuak,<br />
los anteriores" Iz Ulz. Cf. aitzinagoko. v. infra AITZINEKO. Bigarren partea. [...]. Aitzinagoko<br />
galdeak. CatLav 100 (V 56). Lehenbizikoa, tentatua izan baino aintziñagokoa. Bigarrena, tentazione beraren<br />
denbora edo iraupena. Hirugarrena, tentazionea iragan denekoa. He Gudu 109. Mirakuillu hark ez du [...]<br />
exenplurik aitzinagoko denboretan, ez eta gerokoetan. Lg I 197. Agertu zuen haren manuen alderat, aitzinagoko<br />
uzkurtasunaren orde, lehiarik khartsuena. Ib. 211. Kala nola altzinagoko egunetan dilubioari prosegitzen<br />
baitzien gizonek xaten eta edaten. Samper Mt 24, 38 (Lç aitzineko). Baina horrek ere, bertze guziek bezala, bere<br />
aldia egin du, egina du. Ea badenez geroztik horren eta aitzinagokoen eta ondotikakoen ahanzten laguntezko<br />
bertzerik deus. HU Zez 143. Zerbeit zirenak oro kenduak dire. Hala nola Lucipia antzinagoko [sic] kontseiluaren<br />
buruzagia. Ib. 89. Barkhatzen ditu oraino aitzinagoko bekhatuak oro. CatJauf 105. Edo betidanik bazan, zergatik<br />
ain luzaro aintzinagoko aldien aldietan ola izaten utzirik, ain geroago artaz zerbait egin? Or Aitork 160.<br />
b) Posterior. Sheol itza, lehenengo aldiz agertzen da "Salterio" delakoan [...]. Aitzinagoko "revelazion" edo<br />
agerpenak argituko ditu itz-ilun ok, Purgatorio eta Inphernua, baita Abrahamen galtzarreak zerua erran nahi<br />
duela. FIr 186.<br />
- AITZINAGORIK. Desde antes. Zeren [...] giristinoak ezbaitziren barurzen Garizumako orzegunetan ez eta<br />
larunbatetan ere; eta hala aitzinagorik hasten zuten Garizuma. CatLav 379 (V 183).<br />
- AITZIN-AITZINEAN. (Forma con reduplicación intensiva de aitzinean). Precediendo. Erranen du<br />
zonbaitek orga ezarri dudala idien aitzinian, zeren neure onsa hiltzeko bidiaren brogatzeko Salomonen hitzak<br />
aitziñ aitziñian lehenik allegatu [...] baititut, eta gero ondoan Dabid erregiarena. Tt Onsa 42. Bere hitzaz<br />
berotzen ditu [soldadoak], sutatzen ditu, badoha bera aitzin aitzinean, murrailer gora lehen igaiten da eta hiria<br />
hartzen du. Laph 5. Beraz zer ikhusgarria Maillard tanbur soinuz aintzin aintzinean, eta haren ondotik sei edo<br />
zazpi mila emazte zantzaila. Elsb Fram 82. Hau [danbolina eta xilibitua] aintzin aintzinean, gero da musika<br />
osoa. Zby RIEV 1908, 85. Karrika buruan, ardi multzo bat ederra, Hergaraiko alderdirat ari. Aintzin<br />
aintzinean, artzaina, bildotx polliño bat bizkarrean. Barb Sup 93. Trionfa handitan sar-arazi zuen [Bakuntzako<br />
Arkha], bera aintzin-aintzinean kantuz, Jerusalemerat. Zerb IxtS 55.<br />
En la parte delantera. Lau kantoinetako trapa hiru aldetarik idekia da, osoki hutsa, aintzin-aintzinean<br />
eskaler ttipi batekin. Lf in Casve SGrazi 11.<br />
- AITZINAKOTZAT. (De aquí) en adelante. Ikhusazu zer kontu iduki duzun orai artean Jesu-Kristo<br />
imitatzeko duzun obligazioneaz, eta hortan jar zaite hemendik aitzinakotzat. Dh 259.<br />
- AITZINALA. De antemano. v. infra AITZINARA (c). Halaz zütien harrigilek / oso khantian phikatzen, /<br />
ordoki lantegietan / aitzinala epaitzen. Casve SGrazi 68.<br />
- AITZINARA. a) En adelante. Eta zure garaziarekin batean [urrikimendua] aitzinara emendatuko da. Harb<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
640
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
233. Hunarainokoan bezala aitzinara ere Iainkoak niri bere garazietarik errepartitzea gatik. Ib. 267. Orai<br />
alderdi ezpaniz bezi, / Aitzinara naiz hebainduko / Enbaldituko et' ezdeustuko. O Po 48. Behar diela aitzinara /<br />
hire ardiek khuntü xüxen. Casve SGrazi 94.<br />
b) Adelante. "(O), vers la partie antérieure" SP. Beha eztagoena aitzinara, lerra daite gibelara. O Pr 77.<br />
c) De antemano. Job sainduak aitzinara erran zuen nola phiztuko ziren Jesu-Kristo eta gizon guziak. CatLav<br />
398 (V 191).<br />
- AITZINARAGO. Más adelante. v. supra AITZINAGO. Igartan zelarik antzinarago, ekusi zion berze bi<br />
anaxe. Hual Mt 4, 21 (Lç aitzinago).<br />
- AITZINAT (Lar; aitzinet B; aintzinat B; Dv, H; aintzinet B). Ref.: Izeta BHizt2 (aitzin); Gte Erd 31. a)<br />
Adelante. "Precursor, aurrera bialdua, aitzinat egorria" Lar. "Aintzinat goatea, aller en avant" Dv. "Aintzinat eta<br />
gibelat ibiltzen gara (B)" Gte Erd 31. v. supra AITZINA.<br />
Oraiño bideazkoak gara, eta hunela gareiño iragan gaitezke aitzinat, eta bai gibelat ere bihur. Ax 195 (V<br />
131). Tentagarriak, iragan aitzinat, ezta hemen zuentzat ostaturik. Ib. 368 (V 242). Eta ioanentzare aitzinat<br />
Dobesko irla usten duzula ababorretik. INav 16. Hau da mandatari bat aitzinat berri jakitera bezala dohana. ES<br />
403. Eta aitzinat ezin iraganez. Ib. 392. Aitziñat goanik, bada, lausterrez igan zen sikomoro ondo baten gaiñerat.<br />
He Lc 19, 4. Joan ziran beren bidez aitziñat, itsuak zionaz kasorik egiten etzutela. Mb IArg II 353. Ta hura ala<br />
ekusi ta soldadu Badagak asi ziran, hura aurrer-aitziñat diña, gibelat igeska. Ib. 301. Oin bat ere aitziñat igitzen<br />
badezue. Ib. 300. Bazohazen bethi aitzinat. Lg I 259. Berthutearen bidean ainziñat ezdoana gibelat lerratzen da.<br />
Mih 11. Adiñetan ainziñat zoazen eredura. Ib. 16. Neskatxa, sinhets nazazu, / Zoazi aitziñat, xuhurra<br />
baduzu. Gy 200. Orhoituz hemen sobra nohala aitzinat , / Itzuli behar dugu aphur bat gibelat. Hb Esk<br />
48. Aitzinat jo zaldiak, ezda egoterik / Lur handia oraino urrun da gutarik. Ib. 60. Ezker eta eskuin biratzen<br />
zelarik, aitzinat salto, gibelat salto. Elzb PAd 56. Huna non, zenbatenaz aintzinat baitohazi eta hanbatenaz, bere<br />
ustez, ikusten zuten lurra, urruntzen zaioten! Lap 43 (V 24). Ene lagun hartzen haut / hemendik aitzinat. Zby<br />
RIEV 1908, 766. Azkarateko herriaren hegitik aitzinat goazilarik. JE Bur 11. Badoazi aintzinat, eskuin, eta<br />
Marie eta Goaña agertzen dire ezkerretik. Barb Sup 56. Kanaaneko lurra nolakoa eta zertan zer ikusteko,<br />
Moisek aintzinat igorri zituen hamabi gizon. Zerb IxtS 40. Haren ilede aberats eta ederra adarretan kurubilkatu<br />
zen eta mandoa aintzinat joan. Ib. 56.<br />
b) (Lar, Añ (AN)). En adelante. "De aquí adelante, [...], emendik aitzinat" Lar. "(En) adelante" Añ. Gero<br />
bigarrenean, bizikiago eta sendokiago deitzen eta thiratzen gaitu: eta hala hirurgarrenean eta aitzinat ere. Ax<br />
102 (V 69). Hemendik aitziñat asaldurik gabe / Zuen aferer hots demozuekete. Gy 137. Aitziñat ongiegitetik ez<br />
da gelditzen ere. Ib. 72. Nahi dut izan zaitezen, hemendik aitzinat, nere korteko miriku bat! Elzb PAd 64.<br />
(Referido a un vb., con el sentido de 'continuar'). "Aintzinat jotzea, continuer son chemin" Dv. Jardun begio<br />
aitzinat ere lan oni, gai guztiak prestarutik dauden ezkero (Carta a Larramendi, 1746). Aq EE 1887b, 26.<br />
Aitzinat oihuz daude / guziak halere: / "Hiltzea merezi du; / ez barkha batere". Zby RIEV 1908, 213. Ene arimagidari<br />
bilakatu zen eta meza-laguntzaile gisa hartu ninduen: ene pertsu makurrez beteak erakusten niozkan eta<br />
arek: Jo aintzinat. Iratz in Alzola Atalak 120. Nik uste, hamabortz garrena diagu, bainan edan dezagun<br />
aintzinat... Larz Iru 56. Frogak eskuratu ondoan, aintzinat ukhatzen ari direnak ditiagu hezten. Larz Senper 26.<br />
c) A la presencia de. Jakin ez duela [haur gaxo hunek] gizonen aintzinean agertzeko usaiarik-eta, aski kopeta<br />
izan duzue hunarat bakarrik sar-arazteko? Eta oraino, kriminel tzar horren aintzinat. Larz Senper 92.<br />
- AITZINAT EMAN. "Emazu aintzinat, continuez (soit un travail, soit un discours)" Dv.<br />
- AITZINAXEAGO. a) Un poco más adelante. "Aintzinaxago, un peu plus avant. [...] Zoaz [...] aintzinaxago"<br />
Dv. Eta aitzinaxiago ioanik, ahozpez iar zedin, othoitz egiten zuela. Lç Mt 26, 39. Yautsten dire biak:<br />
beharriluz phozik / Badoa aitzinean, hutsik. / Handik aitziñaxeago / topatzen dute hulako. Gy 201. Eta nahi zuen<br />
bidean ere, bia balin baziren elkharrekin, etzitezela egon bat bertzearen aldean, bainan zohala bat aintzinaxago.<br />
Jnn SBi 62. Ordun berean nere lau gizonek jauzi egin zuten urerat, untziaren arintzeko; aitzinaxago ere<br />
kurriarazi ninduten pusaka. Prop 1904, 181. Ezkonberritan, beren buruak maitasun lorietan mozkortutak<br />
somatzen dituzte eta aintzinaxeago begiratuz aita-ama zorionekoak diran aldia bere poxpolintxoakin sutondoan<br />
jostari. Etxde JJ 35. [Zerren] harek mubletako zur barnean aitzinaxago eremanen orduan bere ziloa. JE Med<br />
100s. Lehenekoan koplari gaztez / hasi ginuen solasa, / aintzinaxago ereman gabe / orai ez naiteke pasa. Xa<br />
EzinB 56.<br />
b) Un poco antes. "Antzinaxago erran dutan bezala, comme je l'ai dit tout à l'heure, comme je viens de le dire"<br />
Dv.<br />
- AITZINAZ. "Ante todas cosas, guztien (V, G) aurrez, aurreti, (AN) aitzinaz, -natik" Añ.<br />
- AITZINDANIK. v. AITZINADANIK.<br />
- AITZINEALA. a) (Precedido de gen.). A la presencia (de). "Aitziniala, au devant" Arch VocFab. v. infra<br />
AITZINERA. Eladin ager eskiak hütsik haren aitziniala. Bp I 120. Eroan zien Anna eta Caifaren aitziniala.<br />
Bp II 47. Gizonen aitziniala agertziari ihesi egitia. Mst III 45, 5. Sarerazi zien Erregeren aitziniala. Egiat 238.<br />
Haren begien aitziniala sekülan oldekiak eztirade agertzen. Ib. 255. Pierris, behar duzu juan / Katixan txerkara /<br />
ene aitzinala ekar / bertan interrogatzera. AstLas 57. Menazatzen naik deitzez / jujiaren aitzinila. Ib. 56. Jiten<br />
nüzü zure aitziniala. UskLiB 20. Agertü Jesüs-Kristen Tribünalaren aitzinila jüjeatia izateko. Ib. 76.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
641
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tximinoaren aitziniala / Jiten dira bi aizoak. Arch Fab 99. Jinkuaren aitziniala juanen da, jüjatürik izateko.<br />
CatS 5. Jinen gira haren ohoretan eraiki dügün althariaren aitziniala, haren laidatzera. Ip Hil 3. Khiristi hunak<br />
egün oroz haien aitziniala bildüko dira. Ib. 2. Biharamunian Süperiürrak bildü zian kontseillia eta deitü zian<br />
Haritchabalet haren aitziniala. Const 19. (Sin gen.). Jerusalemeko jente honak Jesüs Jaunari, hiri hartara<br />
sartzian, aitziniala elkhirik ohorez. Bp I 142. Huna non ordian aitziniala agertzen zaien gizon zahar gürgarri<br />
bat. Ip Hil 117.<br />
b) Adelante, a la zona de adelante. "Aintzineala mirigiten eztuena, gibeleala erortzen (Sal)" A (s.v. aintzindu).<br />
- AITZINEALAT. (Precedido de gen.). A la presencia de. Hügü zian jenten aitzinialat agertzia. Ip Hil 77.<br />
- AITZINEAN (AN, L, B, BN, S; Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Gèze, H; aintzinean B; H; antzinean R; altzinean<br />
AN-egüés; altziñen AN-ulz; ailltzinean Ae). Ref.: Bon-Ond 166; A (aitzin, ailltzin, antzin); Lh; Lrq /aicinín/;<br />
ContR 517; Iz Ulz (altzíñen); Izeta BHizt2.<br />
a) Ante, frente a, cara a, en presencia de; a los ojos de. "Présence, aitziña, aurrea. En présence, aitziñean,<br />
aurrean" Ht VocGr 408. "Devant" Ib. 348. "(En) público, [...] guzien [...] aitzinean" Lar. "(A) vista de esto, au<br />
ikusi ta [...] onen aurrean, aldean, (AN) aitzinean" Añ. "(En la) presencia de Dios, Jaungoikoaren aurrean,<br />
(AN) aitzinean" Ib. "Aitzinean duzu, vous l'avez devant" H. "Aitzin (AN, L, S), delante" A (el ej. del Evangelio<br />
que cita es de aitzinean; cf. tbn. s.v. ailltzin y antzin). "Devant" Lrq. "Ántziniàn, delante" (R-is) ContR 517.<br />
"Delante" Iz Ulz.<br />
Dagoenian jende oro aitzinian bildurik, / Iauginen da rigoroski sainduieki zerutik. E 63. Ieinkoari han<br />
gomenda bere etxe sainduian; / han sartzian pensa ezak aitzinian nor duian. Ib. 15. Eta ziraden zazpi lanpa suz<br />
zaxetenik trono aitzinean. Lç Apoc 4, 5 (He, TB, Dv, Echn -(r)en aitzinean; Ur (V y G), IBe -(r)en aurrean; Ol,<br />
Ker, IBk aulki aurrean). Pensa ahal dezakegun baino hogendunago garela hire iujemendu aitzinean. Lç Ins A<br />
5v. Arrasta hau maiestatez erran dugun menean, / Iaun Iujeak emanen du guztien aitziñean. EZ Man I 62. O<br />
dohatsu, zeiñen baitut / aitziñean itxura. EZ Eliç 31. Zure semearen aitzinean ararteko on gertha zakizkit. Harb<br />
100. Isurezazu zeure bihotza, ura bezala, Iainkoaren aitzinean. Ax 531 (V 342). Ohearen aitzinean, / maiz<br />
demotzagun kantak. "Ante thorum". Hm 48. Zarena zare, eta ezin zarateske Iainkoaren aitzinean zaren baino<br />
geiago. SP Imit II 6, 3 (Ch Iainkoaren ezagutzan). Zien begien aitziñian ikhusten banunduzie bezala. Tt Onsa 59.<br />
Belhauriko imajina saindu baten aitziñean. Gç 35. Orhitüz Jinkoaren aitzinian girela. Bp I 106. Hartarakotz<br />
frogantzak begien aitzinean tugu. ES 118. Nihork huts bat egiten badu zure aitziñean. Ch I 25, 5. Aien aitzinean<br />
konfesio eskatzea. El 71. Har zazu beraz begien aintziñean etsai hura. He Gudu 99. Mündü hunek<br />
mesperetxatzen zütian; bena Jinkuaren aitzinian prezius eta maithagarri ziren. Mst I 18, 4. Belaunikatu dira<br />
oatz aitziñean. Mb IArg I 191. Josue eman izan zen ahuspez lurrean arkaen aitzinean. Lg I 192. Presentatu<br />
zinuen bere senarraren alzinean nearrez (Sal). HomLM 1026. Beraz behera zaite zure Jinkoaren ainziñean. Mih<br />
44. Izatekó emastéki protxúskoa ta honrátua munduain alzinean ere. LE Prog 118. Sakramentü Saintiaren<br />
aitzinian. Mercy 26. Zenbat exenplu on ez nuen begien aitzinean! Brtc 81.<br />
(s. XIX). Erregeren aintzinean / Gerlan ari den soldadua / Kausitzen da bihotzean / Handizki kuraiestatua.<br />
Monho 148. Amatzat eta arartekotzat balia dakigun Jainkoaren aitzinean. Dh 274. Bada Jangoikoa danez gauza<br />
guziak dauzka aitzinian, ta eztu memoriaren bearrik. Añ CatAN 22. Zure altharen aitzinian. UskLiB 103. Ezkoa<br />
urtzen den bezala suaren aintzinean. JesBih 460. Jesu-Kristoren tribunalaren aintzinean. Jaur 109. Hoien<br />
khantatzera, arrebari bortha aintzinian. Etch 324. Guzien alzinean erraten zuela (Erro, s. XIX). ETZ 266. Nik,<br />
aingeruen begien azpian, eta ardura gizonen aintzinean, mazelakoka ibili dut nere Jainkoa. Dv LEd 112.<br />
Errearazten labian edo su aintzinian. ECocin 46. Ikhusgarri horren aitzinean plaza guzia nigarrez dago. Laph<br />
220. Harat hunat zabilan Dona Justeko eliza aitzinean. Ib. 85. Hurak benedikatü, eta haien aitzinian igain<br />
Zelialat. CatS 30. Gisa untan, aitzinean paratzen datzuten ikasbidean ezta izanen itzik aditu ez dezakezunik.<br />
Legaz III. Printzesaren aintzinean pasatzean. Elsb Fram 113. Ematen zelarik belhauniko haren aintzinean. Jnn<br />
SBi 12. Hürrün zen Jinkoaren dohainez bere büriaren handitzetik, ez bere beithan, ez gizonen aitzinian. Ip Hil<br />
113. Zer ateraldiak, arno zorta bat aitzinean, baso bedera eskuan jarri eta ostatu zoko batean. HU Zez 205.<br />
(s. XX). Jaun erretoraren aitzinean ezkontzen. CatJauf 130. Antzinian dakad karta errana. Mdg 139.<br />
Jaungoikoai kontu matia mundu guzien aillziñen. CatUlz 48. Haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien<br />
aitzinean, guziz jateko tenoretan. JE Bur 10. Aurkitu nuen [Misionesta] etxe aitzinean, xitxuketa ari. Ib. 128. Sü<br />
eder baten aitzinian. Const 16. Yon Ugutzallea zure aitzinean [...] yauzi zan bezela. Ol Imit IV 17, 3. Eskola<br />
berria egin zuten, kaperaren aintzinean. Barb Sup 137. Bazkaitea zoalarik mai aitzinean yarrita. Zub 61. Irutan<br />
bat dena [...] aitzinean duzu. Or BM 132. Bakaldun aurrian eta zure antziñian abua itxitta eukitteko aginddu<br />
garratzak emon dautsadaz. Otx 147. Jesus Pilatusen aintzinean. Zerb IxtS 89. Delako hura hor zuten begien<br />
aintzinean. Lf Murtuts 18. Nere burua uriaren aitziñean ez diat nai gezurtatu. Zait Sof 179. Bospasei lagun<br />
bazituen aintzinean. Loriatuak zauden haren jokoari beha. JEtchep 104. Gorriz motatutako / urdin aintzinean.<br />
Gand Elorri 84. An bildu ziren lagun guziek Claudeten aitzinean. Izeta DirG 123. Eta biziaren aitorrera onen<br />
aintzinean, zer dezakete sistema guztiek? Vill Jaink 89. Ez duela gizonen aintzinean agertzeko usaiarik. Larz<br />
Senper 92. Azkenean maitasunaren aitzinean amor ematen dio. Ibiñ Virgil 62. Sumindu zen Frantses, eta kopeta<br />
gaitzean mintzatu zitzaioten egun batez jende aintzinean. Ardoy SFran 222. Liburu hau bekizu beti hel menean, /<br />
zabalik ezartzeko haren aintzinean. Xa Odol 21.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
642
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Mat 286. Volt 222. O Po 63. Arg DevB 2. INav 6. Urt Gen 45, 1. CatLav A 8 r (V 9). He Gudu 122. ETZ<br />
64 (Muruzábal, s. XVIII). Egiat 225. Xarlem 240. CatLuz 29. MarIl 35. Arch Fab 97. HeH Mt 5, 16. Hb Egia<br />
88. CatCla 71. Elzb PAd 23. Arb Igand 90. Mde Pr 94. Ardoy SFran 237. Aintzinean: StPierre 31. Ox 57. Iratz<br />
157. Etxde JJ 205. Or Aitork 33. Osk Kurl 159. Antzinean: Hual Mt 5, 16.<br />
(AN-5vill-burg, L-sar, B, BN-baig; Urt II 133; aintzinean AN-5vill, L-sar, B; Urt II 133, Dv; antzinean AN-<br />
5vill; altzinean AN-ulz-erro, Ae, Sal; atzinean Ae). Ref.: Echaide Nav 262-263. Delante, por delante de,<br />
precediendo. "Antecedere, [...] lehenik, aintziñean [...] goatea" Urt II 133. "Artzaña arthaldearen aitziñean<br />
doha" Ib. 133. "Aintzinean goatea, aller devant" Dv.<br />
Izarra haién aitzinean ioaiten zen. Lç Mt 2, 9 (He, TB, Dv, Dv, Ip, Echn aitzinean, SalabBN, Leon aintzinean,<br />
Samper altzinean, Hual antzinean; Ur, Ol, Ker, IBk, IBe aurretik, Arriand aurrez). Baina resuszita nadin<br />
ondoan, zuen aitzinean ioanen naiz Galileara. "Devant vous". Ib. 26, 32 (Hual antzinetik). Eta aitzinean<br />
zioazenék, eta iarreikiten ziradenék, oihu egiten zuten. Lç Mc 11, 9. Orai, denbora aitzinean duzuiño, egizu ahal<br />
dagizuna. Ax 153s (V 101). Etxean sartzean, etzarela aitzinean sarthuko, edatean eztuzula lehenik edanen. Ib.<br />
257 (V 171). Orgak idien aitzinian. Saug 138. Zure itzala bezala / Iragan zen aitziñean, / Noizbait emanen ziñela<br />
/ Gure bizia Habean. Gç 66. Testamentuko kutx aitzinean egin zuten apezak beren soñu andi bizia. Mb IArg I<br />
390. Ihesi bere etsaien aitzinean. Lg I 198. Ta [arka] arren aizinéan [sic, ¿por alzinéan?] dantzatzeko ansía, /<br />
ponpan zeramatenéan. LE Kop 106. Eihartx'aldiz juaiten galopaz aintzinin. 'S'en allait en tête au galop'. Etch<br />
270. Asto-zaiñ bat behiñ zetro bat eskuan / Ale enperadore romano, zioan / Beharri luze-dun bi abre aitziñean.<br />
Gy 305. Disputa handitan izatu baitziren / Aitzinean zoiñ ganen zen. Ib. 228. "Ez dezakegu ez harat, ez hunat<br />
egin", diote aitzinean direnek. Laph 204. Deputatuak orduan ziren Erreboluzionearen aitzinean edo buruzagi<br />
bezala abiatu, eta ez ziren behar baratu bide erditan. Elsb Fram 60. Kasingo fraide guziek, gurutzea aintzinean,<br />
lagundu zituzten komentuko athetaraino. Jnn SBi 107. Prosesioniaren burü jarri zen, eta aitzinian ekhar erazi<br />
zian Sen Lükasek egin Ama Birjinaren imajina. Ip Hil 180. "Jaun Oihanburu", edo "Jaun Errekarte"? Ez eta ere<br />
Errekarte edo Oihanburu jauna. Izenaren aitzinean ala ondotik, bardin gaizki doa jaun hori. HU Zez 176.<br />
(s. XX). Langile handi eta hartze hun zelakoz, denbora orotan, jakitatez bere lagünen aitzinian egon zen.<br />
Const 18. Garagistaren lantegian sartzen, pirripita madarikatua kirrinkaz aitzinean deramatela. JE Ber 48.<br />
Artaldearen aitzinean marroek eta zikiroek bere bulunba ozenekin inarrosten dute herria. Zub 97. Gidari zintzo<br />
gertu bat izan / nai bazenduke bezela / gure antziñan zabiltza beti / txoriño maiten-maitena. EA OlBe 12. Hasi<br />
ziren [...] Galliako eskualderat aldegiten, Germanen aitzinean ihes. Mde Pr 215. Zu, aintzinean-ordez, gibelean<br />
uzten zaitutenen ibilleraz. Or Aitork 41. Amaren aintzinean abiatu nintzan patarrari goiti. JEtchep 37. Kurutzea<br />
haur bati har-arazten zion bere aintzinean. Ardoy SFran 191. Japoniako jaun haundi bat "zerien" eta<br />
"zakurren" lerroan denen aitzinean ezartzerat menturatzen zena. Ib. 289. Ez ote da hau aspaldiko orga idien<br />
aitzinean hura berbera? MIH 389. Ez zegoen holakoetan e baizik, bokal aitzinean, maizenik, behinik behin, j<br />
bihurtu zena. MEIG VI 191.<br />
v. tbn. Hb Egia 136. Elzb PAd 11. Zby RIEV 1908, 414. Ibiñ Virgil 55. Aintzinean: Barb Leg 150.<br />
Delante, en la parte delantera. Laur animal begiz betheak aitzinean eta gibelean. Lç Apoc 4, 6 (TB, Echn,<br />
Ip aitzinean (e)ta gibelean; He, Dv aitzin gibeletan, Ur (G y V) aurretik (e)ta atzetik, Ol, Ker aurre atzetik, IBe<br />
atze eta aurre). Bi eskuak iuntaturik bulharren aitziñean. EZ Man II 13. Aitzinean badu nondik lot, baiña ez<br />
gibelean. Ax 153 (V 101). Hartu zuen oihal bat aitzinean, eta eman zen bere apostoluen oineen garbitzen. Lg II<br />
253. Bi zorro nausi handiak ezari dikuzu; / Bata gibelian / Bestia aitzinian. Arch Fab 185. Aitarekin hitz, eskuak<br />
gurutz belaun aitzinean. Or Poem 520.<br />
b) (Tras vb.). Antes de. "Zu sorthu aitziñean" Urt II 142.<br />
Tr. El uso más extendido es con participio. Se encuentra con radical en Hiribarren, Elissamburu e Inchauspe,<br />
con -t(z)eko en Axular, CatLav, CatLan, Larreguy, Legaz, Elissamburu y Barbier, y con -t(z)erako en Axular.<br />
Duvoisin lo emplea además tras verbo conjugado.<br />
Ian aitzinean. Lç ABC B 4r. Konfesatu aitzinean eriak. EZ Man II 83. Errezibitu aitzinean hirur pontu egiteko<br />
dira. Harb 154. Bada azken urthean, hiltzerako aitzinean, falta gabe, falta guztiak erremediatukoitut. Ax 193 (V<br />
130). Zahartzeko aitzinean enseiatu nintzen ongi bizitzera, eta zahartzean ongi hiltzera. "Ante senectutem". Ib.<br />
186 (V 126). Ian aitzinian eta ondoan erraiteko diren othoitzez. Bp I 131. Erakusteko haren jin aitzinian<br />
mündian ülhünpia zela. Bp II 17. Komuniatzeko aitzinean eta ondoan ezpainak dafailaz xukatu behar dire?<br />
CatLav 251 (V 127). Zer ari zen Jinkua Zeriaren eta Lürraren kreatzeko aitzinian? CatLan 27. Lazara bizteko<br />
aitzinean egin ziren nigar eta othoitzek. Lg II 205. Ezpanaiz hil aitzinean denbora aphur batez penitentziazko<br />
egintzetan [...] ahal guziez enplegatzen. Dh 131. Gelditzen zelarik hau birjina erdi aitzinean, erditzean eta erdi<br />
ondoan. CatLuz 7. Aisiako ezbada, hari da lanean / Bildu nahiz zenbeit sos ezkon aitzinean. Hb Esk 177.<br />
Adamek bazituen aria handiak Yainkoarekin eta aingeruekin, erori aitzinean. Hb Egia 43. Lurrak barna irauli<br />
behar du, eta irauli aintzinean hedatzen den ongarritik pharte bat barnegi sartzen da. Dv Lab 144. Ez-dezazula<br />
bihia erain gisua mariatu den aintzinean. Ib. 183. Urrixa ez dela urthea bethe duen aintzinean akhetxera<br />
hurbilarazi behar. Ib. 282. Gelditzen zela hau Birjina erditzeko aitzinean, erditzean eta erdi ezkero. Legaz 4.<br />
Bozkatzeko aitzinean, gerla zibila ikhusi da herrietan. Elsb Fram 147. Burua estekatu zakoten baino lehen taula<br />
ikharagarriari marraza eror aitzinean. Ib. 123. Jesu Kristo ethorri ondoan ala aintzinean mintzatu den. Jnn SBi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
643
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
3. Goizeko mezan, komuniatu aitzinean. Arb Igand 8. Mesias agindua lurrerat ethorri aintzinean. Lap 156 (V<br />
69). Mezaren has aitzinian. Ip Hil 223. Birjina zen amatü aitzinian, eta birjina egon zen amatü ondoan. Ib. 112.<br />
Zurekin Jainkoa bera / Han ari zen lanean, / Munduaren argitzera / Agertu aintzinean. Zby RIEV 1908, 411.<br />
(s. XX). Noizbeit, lehenago, burdinari ohartu aitzinean. JE Bur 153. Iguzkia jali aintzinean. Balad 85. Zer<br />
egin behar da komuniatu aitzinean? CatJauf 116. Mandozain sartü aitzinian. Const 27. Betelemen David<br />
erregeak, erregetu aintzinean bezala! Barb Sup 181. Bihar, errege ethortzeko aintzinean. "Un peu avant l'arrivée<br />
du roi". Barb Leg 133. Guduari lothu aintzinean botu bat egina bazuen. Zerb IxtS 47. Ezkont aintzinean zuten<br />
amodio bera eta suhar hura bera zaukaten bihotzean. JEtchep 58. Ori guzie Mainkerrak aitortu zuen il<br />
aitzinean. Izeta DirG 77. Espirituan bi aldiz pasa / zerbeit erran aitzinian. Mattin 89.<br />
(Tras gen.o tema nominal nudo). Goizeko eta arratseko orazionén aitzinean egitéko Konfesionea. Lç ABC<br />
A 7r. Guziak zenbat-ere ene aitzinean ethorri baitirade ohoin dirade eta gaixtagin. Lç Io 10, 8. Bazko aitzinean.<br />
Ib. 11, 55 (He, Dv, EvS Bazko aitzinean, Leon Phazko aintzinean, LE bázkoa-altzinean; TB, IBk, IBe Bazko(a)<br />
baino lehen, Ol Paska aurrean, Ker Pazko-aurretik). Oren bakhotxaren bada debotki aitziñean / ziña zaite<br />
egoteko zeure eginbidean. EZ Man II 42. Iauna orhit zite zure zerbutzariez, mutil eta neskatoez, gure aitzinian<br />
ioan direnez, fede honian, eta lo honian lo egiten dutenez. Tt Onsa 80. Abentiaren lehen igantiaren aitzinian<br />
erraiteko. Bp II 14. --Noiz hori gerthatuko da? --Munduaren akhabanzan, Jujamenduaren aitzinean. CatLav 98<br />
(V 56). Zoin dira komünioniaren aitzinian egin behar diren aktuak? CatLan 141. Benedikzionearen aitzinean.<br />
Brtc 35. Hainitz probotxus laiteke meza aitzinean irakurtzea mezako sakrifizioaz den meditazionea. Ib. 9. Zure<br />
aitzinean izan diren gizon eta emaztekiak non dire? Ib. 112.<br />
(ss. XIX-XX). Konfesio-alzinean. LE Ong 25r. Dilijenzien alzinean. LE Urt ms. 37r. Kontsekrazionezko<br />
aktaren aintzinean. JesBih 434. Komunionearen aintzinean, denboran eta ondoan. Jaur 351. Bertzea sorthu zen,<br />
518 urthe Yesus aitzinean. Hb Egia 72. Hau egin diteke memento bat bazkariaren aintzinian. ECocin 46. Bildu<br />
baitzituen meza aitzinean lau sos hilentzat othoitz egiteko. Elzb PAd 20. Meza Sainduko othoitzak. Meza<br />
aitzinean. Jnn Bihotz 289. Bere itzulika guzien ondoan, ez aitzinean, behin ere ez du apeztasuna eta erlisionea<br />
ohoratu baizik. HU Aurp 149s. Akzione printzipalen aitzinean eta ondoan. CatJauf 46. Gerla-aitzinean,<br />
Espainiako haundi-maundiek Zarauz-rat udako jitea laket zuten. JE Ber 79. Gau-erdiko meza aintzinean. Barb<br />
Sup 13. Kalerna aintzinean gauzak bezala, oro ixilik zauden. Ib. 147. Hemen agertuko ditugun letra horien<br />
aintzinean beste batzu izan dira. JEtchep 63. Lehen, gerla aitzinean, Orixek bizkaieraz zerbait idatzi zuen. MIH<br />
123.<br />
(S ap. Lh; Gèze, Foix ap. Lh; aintzinean Dv). (Sin determinantes). Antes. "Avant" Gèze. "Aintzinean bezala<br />
orai ere, aujourd'hui comme avant" Dv. "Anciennement" Lh. Ezen gauza guti bat lizate baldin [kondizione]<br />
hau bethiere aitzinean ioaiten ezpaliz. Lç Ins D 6v. Trunpaturik hañitz da itzuliren onera / aitziñean arnegatu<br />
zuten lege berera. EZ Man I 72. Othoitz prinzipalak aitzinean erraten dire, eta xeheak ondoan. EZ Man II 162.<br />
Bigarren lekzionia. Aitzinian jakin beharra. CatLan 20. Orobat meza entzuterat joan eta, aitzinean edo ondoan,<br />
Jainkoak daki zenbat denbora galtzen dute elheketan eta funsgabekerietan. Dh 71. Aita aintzinian eta / arreba<br />
ondoko. Balad 215. Hau ezta enganio baizen; / Luzaro ezbaitu irauten: / Lehen urhatsean ezen, / Aitziñean zena,<br />
da bethi agertzen. Gy 269. Gu ere berriz phizturen garela aintzinean baino ederragorik. Dv Dial 8 (It, Ur len, Ip<br />
lehen). Aintzinean esplikatua izan dena. Lap 35 (V 20). Lagunkina baitzen aitzinean, horra orai berekoi jarria.<br />
JE Bur 132. Aintzinean han-hemenka zenbeit lan ttipi balin bazuen eginik, eta agerarazirik, erran ditake geroztik<br />
hedatu dela Zerbitzari. Zerb Azk 56. Aintzinean ere, gisa berean egiteko usaia bahina? Larz Senper 92. Eta<br />
aintzinean egin etzuena etzitakena aski goiz ondoan ere? Ardoy SFran 244. Aitzinean ere ez baitziren aberatsak.<br />
Ib. 172.<br />
- AITZINEAN ERABILI. Perseguir. Zakur guziek aintzinean erabilki naute zonbait egun hautan. Barb Leg<br />
138.<br />
- AITZINEAN IBILI. "Aintzinean ibili (BN-baig-lab), perseguir. Xakurrak axeria aintzinean ibili du, el perro ha<br />
perseguido al raposo" A.<br />
- AITZINEGI. Demasiado adelante. Erratean osoki Jesus Jaunaren eskuko jarri zela, menturaz aintzinegi<br />
gohazi. Jnn SBi 77.<br />
- AITZIN EGIN. Adelantar, ir adelante. Bere ez iakiñez etzegon oso iakin gabe, ta bere burua etzun ertsi nai<br />
ukan eleta zozoan, ez aintzin ez gibel egiteko eran. Or Aitork 111.<br />
Adelantarse a. Irrintziaren oiartzunari / laisterkan egiñik aintzi, / arroil batean atzeman eta / kalesak ilgogor<br />
utzi. "Adelantándose al eco". Or Eus 208.<br />
- AITZINEKO (S ap. Gte Erd 57; Urt, Ht VocGr 407, Lar, Añ (AN); aitzinako Añ (AN); aintzineko Dv).<br />
A) (Adnominal). a) Anterior en el tiempo, previo. "Antefactum, [...] aitziñeko akzionea" Urt II 136. "Précédent"<br />
Ht VocGr 407. "Previo" Lar. "Víspera del día, [...] (AN) aitzinako eguna" Añ. "Previo, [...] aitzenekoa [sic]" Ib.<br />
"Aintzineko egunean, l'autre jour" Dv. Cf. aitzineko.<br />
Aitzineko bekhatuén barkhamenduagatik. Lç Rom 3, 24 (Dv aitzineko; Ol egindako, Ker leen egindako, IBk,<br />
IBe lehengo). Geroko partea aitzinekoaren deklarazione baizen ezta. Lç Ins E 7r. Aitzineko obra onak eta<br />
perseberantzia dira ondoko fin onaren eta perseberantziaren bidea eta seiñalea. Ax 464 (V 301). Eztaduka<br />
konturik bere iaialekuaz eta aitzineko burasoez. SP Imit III 54, 6. Aitzineko tentazionea geroko konsolazionearen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
644
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
seinale ohi da. "Tentatio praecedens". SP Imit II 9, 7 (Echve igaro dan tentazioaren). Erran dian bezala<br />
aitzineko doktor berak libru berian. Tt Onsa 28. Lehen egiñ izan zintuen espantuak bere perilletarik<br />
libratzeagatik gure aita aitziñekoak. Gç 50. Aitzineko astetik. Bp I 20. Aitzineko kapituluan frogatu dudan<br />
bezala. ES 108. Aitzineko mendetan Eskual-herritik ilkhi izatu diren presunaia ohoratu eta ospe handitako<br />
hetarik. Ib. 116. Aitzineko lekzione hautan esplikatu diren Jesu-Kristo gure Jaunaren misterioen Istorioa.<br />
CatLav 53 (V 34). Eta maiz obra onak hañitzez gutiago plazer egiten dio, ezenez aiñtziñeko mortifikazioneak. He<br />
Gudu 154. Zerengatik alziñeko urte zenbaites faltatu ziren zenbait paper (Cildoz, 1773). RIEV 1932, 565.<br />
(s. XIX). Bizitzeko erregela. Aitzineko abisuak. Dh 45. Ikhus ongi zertan eta nola iragan den aitzineko astea.<br />
Ib. 58. Igantez orhit zite aitzineko astian egin dütüzün hütsetaz. UskLiB 77. Hurran kofesionean erran behar du<br />
aitzinekoan nola ahatzi zitzaion. CatLuz 33. Aintzineko Aita Sainduek eman izatu diozkaten pribilio guziak.<br />
JesBih 391. Eta etxean ezartzen du [haur prodigoa] aintzineko dretxo beretan. Jaur 125s. Aintzineko eguneko<br />
zure solasak hainitz dostatu ninduen. Dv Dial 3 (It lengo eguneko, Ur leengo eguneko, Ip igaran egüneko).<br />
Aitzineko mendetan ere sinheste bera zen. Hb Egia 4. Aintzineko gau guzia atxikia zuten Jesus Jauna lorik gabe.<br />
Jnn SBi 29. Aitzineko boz-aldian. HU Aurp 103. Eta popüliak, aitzineko igantian trionfan Jerusalemen<br />
errezebitü zianak, oihüz galthatü zian kruzifika lezen. Ip Hil 162.<br />
(s. XX). Nik antzineko ilabetian eskribitunaun kartan. Mdg 143. Ageri zen etzela aitzineko gauetan lo<br />
handirik egina. JE Bur 131. Berriz ere hari bürüz abiatü ginen, aitzineko xede berian. Const 13. Ogi bat,<br />
aintzinekoa baino ere ederragoa. Barb Leg 140. Irakurri nahi balukete lau eun urte aitzineko beren mintzaira.<br />
Zub 18. Aitzineko denbora urrundu hetan. Ib. 29. Jesu-Krixtoren Imitazione berri bat etorri zitzaukula, euskara<br />
ederrez egina, aintzineko guzieri aise nausi dena. Zerb Azk 59. Bere aitzineko bizitzako moral merezimenduak.<br />
Mde Pr 351. Ondarreko aldian ilabete bat osoa pasatu nian, aintzinekoan hamabost egun. JEtchep 99.<br />
Aintzineko esposak hil zitzaizkon haurrik eman gabe. Ardoy SFran 54. Laster itzuli ziren beren aitzineko<br />
heinerat. Ib. 172. Lixta berria ere muntatu / aintzinekua ukaturik, arrotz bat buru harturik. Mattin 91. Etxekitzen<br />
dütie azkar / aitzineko ohidürak. Casve SGrazi 24 (cf. ANTZINAKO).<br />
v. tbn. CatCla 100. Aintzineko: Monho 38. Bordel 90. Lap 12 (V 8).<br />
(Tras gen. o tema nominal nudo). "Eguerri aintzineko egunean" Dv. Ezen hala persekutatu ukhan dituzté<br />
zuen aitzineko Profeták. Lç Mt 5, 12 (HeH zuen aitzinean izen diren profetei). Dilubioaren aitzineko egunetan.<br />
Ib. 24, 38 (He, TB, Dv, Ip, Echn -(r)en aitzineko, SalabBN -(r)en aintzineko, Hual -(r)en antzineko; Ur ugoldea<br />
baño lenagoko, IBk uholde aurreko). Orenen aitziñeko eta ondoko othoitzak. EZ Man II 209. Meza aitziñeko eta<br />
ondoko othoitzak. EZ Eliç 33. Hunen aitzineko kapituluan eman diren arrazoinen arauaz. Ax 499 (V 322). Bere<br />
herio Pasioniaren sei aitzineko egünian. Bp I 44. Azaroaren aitzineko igantian erraiteko. Ib. 125.<br />
Komunionearen aitzineko Meza saindua erratean. CatLav 250 (V 126). Prozezione haren aitzineko igantian.<br />
Mercy 32. Eguberriren aitzineko astea. Dh 64. Bai komunione aitzineko aphaintza, bai ondoko eskerrak ematea.<br />
Ib. 62. Meditazionearen aintzineko aktak. MarIl 61. Mez-aintzineko othoitza. Dv LEd 1. Ez entzutea nihor<br />
mintzatzen haren aitzineko erregez. Hb Egia 32. Mende hunen aitzineko izkribatzaile gaxtoek. Arb Igand 109.<br />
Boz aitzineko egunetan. HU Zez 49. Azkenaren aitzineko aldian naski erraten ginuen [...]. Ib. 48. [Aita Saindu]<br />
hau eta hunen aitzinekoa. HU Aurp 133. Trinitateko Iganterik Abentiaren aitzineko neskanegünerano. Ip Hil<br />
247. Konsekrazione aitzineko othoitziak. Ib. 232. Mgr. D'Astros gure aitzineko Baionako Aphezpiku goretsi [...]<br />
izanak. CatJauf III. Meza aintzineko ezkila ttipia. Lf Murtuts 35. Kristo aitzineko 2640garren urtean. Mde Pr<br />
223. Irlandararen hitz-joskeran eta morfologian ere nabarmenak utzi ditu Indoeuroparren aitzineko hizkuntzak.<br />
Ib. 219. Errege aintzineko egunen batean. Osk Kurl 74. Ez zituen holako hire aintzineko gazteak, ez eta ere hire<br />
lagun Pantxo hori! Larz Iru 72. Krima aintzineko zortzi egun horietan. Larz Senper 62. Silabaren bokalaitzinekoetan<br />
behar zituztela izan istilurik garratzenak. MEIG VII 179.<br />
v. tbn. Brtc 68. CatLuz 38. Laph 153. Aintzineko: JesBih 468.<br />
(Precedido de instr.). Hori dakikegu gutaz aitzineko mende eta gizonen eginmoldetik. Arb Igand 122.<br />
(Tras vb.). Ian aitzineko berze othoitzá. Lç ABC B 3v. Zená zelebraturen den aitzineko igandean. Lç Ins B<br />
3r. Errezibi aitzineko othoitza. Harb 198. Jan aitzineko eta jan ondoko, goizeko eta arratseko othoitzak. Brtc 57.<br />
Hortan eman diteke etzan-aitzinekotzat seinalatua den mementotto hura. Dh 59. Ian aitzineko othoitza. CatLuz<br />
39. Hil aitzineko egunetan, ba eta lehenago ere. HU Aurp 177. Sor-aintzineko bizi hori salbu. Zait Plat XXII.<br />
b) (R-uzt; Urt, Lar; aitzinako Lar, Añ (AN); aintzineko Dv; antzineko R-is; altziñeko AN-ulz). Ref.: Iz R 392 y<br />
402, Ulz (altziñékua). De delante, anterior. "Janua anterior, aitziñeko [...] athea" Urt II 142. "(El de) delante",<br />
"delantero", "anterior en lugar" Lar. "Anterior" Añ (tras adelantar). "Aintzineko oihala, serviette, tablier de<br />
cuisine" Dv. "Áitzinekoa átzidiara, lo de adelante atrás (R-uzt)" Iz R 392. "Ántzinekua átzirian (R-is)" Ib. 402.<br />
"Altziñékua atzéra" Iz Ulz. Zer dio sutondokoak? zer baitio sut-aitzinekoak. "Celui qui est assis au devant du<br />
feu". O Pr 73. Altxa itzak / hire zanko aitzinekoak. Arch Fab 129. Bi zorro nausi handiak ezari dikuzu; / Bata<br />
gibelian / Bestia aitzinian. / Gure hutsak gibelekoan ditugu ezarten, / Besteren hutsak aldiz aitzinekoan ekharten.<br />
Ib. 185. Ondartu zuten untzia; eta aitzineko muthurra gogor zagoen. Dv Act 27, 41 (Lç unzi aitzinea, TB<br />
untziaren aitzinea, He, Ol, IBk, IBe branka, Ker aurrekaldea). Bildotsei urthe buruan aldatzen zaizkote<br />
aintzineko bi hortzak. Dv Lab 271. Denek dakigu nola eskualdunek Ibañetako lepoan moztu zuten bi zatitan<br />
Enperadorearen armada. Batzu borrokatu ziren Auritzeko ordokian; besteak, aitzineko zatikoak, Ibañetatik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
645
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
beherakoan. Zub 30. Galtz-aintzineko botoina. Lf Murtuts 39. Arotza, xixpa eskuan, aintzineko atetik. Zerb Azk<br />
107. Antziñekuak nolako, gibelekuak alako (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1618.<br />
(Con reduplicación intensiva). Kalonjeen jar-alkiek eta elizako kantoreak jendeen aitzin-aitzineko jartokiak<br />
hartzen dituzte, haletan non mezatiarrek ez baitezakete ikus aldarea! JE Ber 22.<br />
Anterior en orden. Ene ondoan ethorten dena, ni baino aitzinekoago da: ezen ni baino lehen zen. "Qui est<br />
préféré à moi". Lç Io 1, 15 (He ni baiño lehen dena, TB lehenkatua zautana, Dv ene gaineko ezarria dena).<br />
De delante, que está frente a. Iainko probeditzaillea / iauts zaite mahañera, / aitziñeko ianharien / othoi<br />
bedinkatzera. EZ Eliç 23. Bere etxolaren aintzineko bidearen gainean zelarik. Jnn SBi 64. Ohe aitzineko<br />
"tapizaren" orde, kalainka edo mihise zahar bat. JE Bur 190. Elizaren trebeseko bideak aldare-aitzineko<br />
grillatik berexten duena. JE Ber 22. Jauregiaren aitzineko eremuñoa hutsa zela. JE Ber 56. Kamelua eta<br />
Mikaela heldu dira ezkerretik, aintzineko aldetik, gordagiatik hurbil. Barb Sup 55. Berriz ere urrunera amari<br />
beha dagolarik, aintzineko oihal handia aphalduko dute. Ib. 19. Aldare aitzineko argiak. Ib. 142. Jauregi<br />
aintzineko erreka-estalia behar duzu berehal berehala urratu. Barb Leg 135. Gure aintzineko iosta-mai batean<br />
liburu bat auteman zun. Or Aitork 195.<br />
B) (Adverbial). Para delante de. v. infra AITZINEKOZ. Iesus Kristen odol guregatik isuri izan denari, gu pur<br />
eta xahu Iainkoaren aitzineko egin genzanzat. Lç Ins F 2v. Hobiago dela Jinkuaren aitzineko gizon bekhatüz<br />
estalirik lizan bat ere [...] eziez süperbios [...] bat. Mst XIX. Montiatunáiak zerbáit óngi Jangoikoarén alzinéko.<br />
LE Prog 106. Yago baliodú Jangoikoarén alzinéko aorrátzea edo edekitzea bekatubát, ezi ez jai ta prozesio ta<br />
errézu guziak. Ib. 108. Aitarén alzinéko dúgu Jesus bere sémea Abogádu. LE Ong 121r (v. tbn. 132v).<br />
- AITZINEKO ALDEAN. En comparación con lo anterior. Ene semia diat etxen / bere emazte-haurrekilan, /<br />
Ta aitzineko althian / aisago ebakitzen lan. Casve SGrazi 88.<br />
- AITZINEKO EGOKI. (Pl.). Antepasados. v. aitzineko, antzinako. Baldin zeren sortzez noble den, eztuzu<br />
hura bera laudatzen, baina bai haren burasoak eta aitzineko egokiak. ES 105. Bere aitzineko egokien eta<br />
burasoen merezimendu guztiak. Ib. 106.<br />
- AITZINEKOTAN. Antes; antiguamente. Heben dirade batetan / artzaiñ eta laborari, / Aitzinekotan<br />
ofizialdün / ziren ere zunbait jarri. Casve SGrazi 22. Etzaiziela uste ükhen / dela arren aitzinekotan / Ebilkatü<br />
mentez mente / Urdatx nere gabetan. Ib. 126. Arinberte hiri deiat, / ene aitzindari handia, / aitzinekotan bezala, /<br />
ene armadan gomendia. Ib. 150.<br />
- AITZINEKOZ. (Precedido de gen.). Para delante de, para la presencia de. v. supra AITZINEKO (B). Eman<br />
diazadazun zure begi sainduen aitzinekoz gai eta propi errendatzeko dohaina. Harb 13.<br />
- AITZINEKOZ GIBELA. Al revés, lo de delante detrás. "Aintzinekoz bigela jarria dago (AN-5vill)" Gte Erd<br />
275. Cf. GIBELEKOZ AITZIN(A) (s.v. 1 gibel). (Fig.). "Aintzinekoz bigela entenditu duzu (AN-5vill)" Gte<br />
Erd 11.<br />
- AITZINEKOZ GIBEL EMAN. "Ez aintzinekoaz gibel eman, no ponga hacia atrás lo que está adelante<br />
(Darric)" DRA.<br />
- AITZINEKOZ GIBELERA (B ap. Izeta BHizt2). Al revés. "Zu aitzinekoz gibelera mintzetzen zara" Izeta<br />
BHizt2. "Aintzinekoz gibelera" Ib.<br />
- AITZINENIK. "Zu zare bethi aintzinenik, vous êtes toujours le plus avancé" Dv.<br />
- AITZINERA (Urt; aintzinera Dv; altzinera AN-egüés ap. Bon-Ond 166). a) A la presencia de, a la zona frente<br />
a. "Antevenire [...] nihori aitziñ, aitziñera [...] ethortzea" Urt II 143. "Aintzinera goatea, aller au devant" Dv<br />
(que lo opone a aintzinat goatea). "Nere altzinera joan da (AN-egüés)" Bon-Ond 166.<br />
Digne ezpaniz aipatzera zure izen sainduia / Ez jitera aitzinera, zeren bainiz satsuia. E 73. Erioa manatzen<br />
du, ezein falta gaberik / hilak oro dakatzela aitzinera bizirik. Ib. 51. Eta Iesus eraman zedin Gobernadorearen<br />
aitzinera. Lç Mt 27, 11 (Dv, Echn aitzinera, SalabBN aintzinera; He aitziñean, TB aitzinerat, Ip aitziniala,<br />
Samper altzinean, Hual antzinian, Ur, Or aurrera, Ol, Ker, IBe aurrean). Eta baldin konberti ezpagaitez gure<br />
gainera heldu dela dakusagun iujemenduari aitzinera ilkhi giaizkionzat. Lç Ins A 5r. Aitziñera <br />
begiratzen eztuena. "Devant soi". Volt 238. Arima denean bada sarthu Zeruetara / Dohatsuak heldu zaizko<br />
arraiki aitziñera. EZ Man I 132. Zenbait pena direla iustuki ordenatzen / Gero bere aitziñera duela<br />
erakhartzen. Ib. 120. Banoha zuk ordenatu derautazun iujearen aitzinera. Harb 187. Ekhartzen zeraukatenean<br />
gizon bat bere aitzinera, akusaturik erraiten zela ezen alferra zela. Ax 32 (V 19). Ekhartzea bere aitzinera beira<br />
bat ur. Ib. 406 (V 264). Aitzinera zatozkote / Bozkarioz betherik. Hm 86. Aberatsak ez lausenga, eta handien<br />
aitzinera ez ager gogotik. SP Imit I 8, 1. Bolurra agertzen da armak eskuan haren aitzinera. Tt Onsa 63. Ogi bat<br />
zaio aitziñera / Ohorezki zerbitzatzen. Gç 112. Ekharri ziotzan aitzinera animalia eta hegaztina guziak. ES 86.<br />
Zeren lauster bixta arthikitzen baitute aitziñera heldu zaizkoten sensuen gogarako gauzen gaiñerat. Ch III 33, 2.<br />
Baldin zenbeit gauza edo objet begien aiñtziñera edo gogora ofreitzen bazaio. He Gudu 59. Ta sar-erazten dute<br />
erreg-aitzinera. Mb IArg I 392. Aitzinera ethor dakiola Aingeruen tropa. Brtc 264. Zerüko Esposaren aitzinera<br />
juatiaz dien bozkalenzia. CatLan 155.<br />
(ss. XIX-XX). Osoki beldur da beraz Jainkoaren aitzinera dohan bekhatuz kargaturik. Dh 129. Guziok<br />
piztuko gerala Jangoikoaren aitzinera, berari kontu ertsia emateko. Añ CatAN 26. Atheratu nintzen Elizatik eta<br />
bihurtu Birjina Sainduaren potretaren aintzinera. MarIl 74. Erortzen zaio nonbaitik / xinaurri bat aitziñera. Gy<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
646
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
53. Horrek erakharri nau zure begien aintzinera. Dv LEd 149. Atso madarizione hori, errienta ondotik, heldu<br />
duk gure aitzinera. Elzb PAd 49s. Oste haren aitzinera jin zen bakharrik Errege. Elsb Fram 86. Bil arazi<br />
zituenean bere aintzinera bere komentuko fraide guziak. Jnn SBi 111. Bainan handik athera deneko, huna non<br />
aitzinera duen oixtiko erostun hura bera. JE Bur 170. Ruso bat ekarri zuten heien aitzinera. StPierre 35.<br />
Balentriaka bezala, eta mendekioz ere bai, xakurrari joan zitzaion aintzinera. Barb Sup 104. Bizkarrean<br />
[barrika] ereman athe aintzinera. Ib. 146. Azkenez, zure aitziñera etortzea erabaki nun. Zait Sof 167. Aitanagusiak<br />
bere aintzinera deitu eta erritan egin zion. Etxde JJ 18. Aterik ez zedukan delako etxolak, eta aitzinera<br />
heltzean ikusi zuen Theresa barruan. Mde HaurB 43. Aren otoitza irixten zan Zure aintzinera. Or Aitork 71.<br />
Ekarri zuten Piztia Claudeten aitzinera. Izeta DirG 79. Doi-doia jastarazi dautzutan bazter xoragarria, harek<br />
zehar-nabar emanen dautzu begien aintzinera. Lf in Zait Plat XXIII.<br />
v. tbn. Mat 183. Arg DevB 145. CatLav 209 (V 106). HU Zez 61. Aintzinera: JesBih 462. Jaur 176.<br />
(Con reduplicación intensiva). Eta aintzin aintzinera heldu zitzaiola [...] erbi bat ederra. Barb Sup 29.<br />
b) Por delante, adelantándose a. "Precursor, [...] aurerra, (AN) aitzinera bidaldua" Añ. Eta aitzinera laster<br />
eginik igan zedin basafikotze batetara. "Il accourut devant". Lç Lc 19, 4 (He aitziñat goan, TB, Dv aitzinerat<br />
laster egin, Oteiza aurretik joan, Brunet aurreratu, Ol, Or, Ker aurrea artu, Leon haratxago joan, IBe<br />
aurrerago joan).<br />
(Con valor de part.). Soldadoak beren kapitainarekin eliza-aitzinera direnean. HU Zez 134.<br />
c) (AN-5vill). Adelante. v. supra AITZINA. Nola baitu gurdiari iratxaki firrilla / Uztarriak aitzinera itzultzen<br />
biribilla, / Gaixtoen ere hala da itzuliren tropela. EZ Man I 87. Eragin diezaguntzat aitziñera bidea. EZ Man II<br />
147. Amek ekhartzen zituzten / aitziñera eskuak. EZ Noel 74.<br />
En adelante. Erortzetik guarda nadin hemendik aitzinera. EZ Man II 34. Egundanik aitzinera egiazki<br />
derradan / ez ni baiñan zaradela zu bizi ene baithan. Ib. 79. Aitziñera eztezagun guztiz gal esperantza. Ib. 131.<br />
Bañan badut esperantza / hemendik aitziñera / faboratuko nauzula. EZ Eliç 235. Hemendikan aitzinera, /<br />
Iakiñen dut nor naizen. Arg DevB 157. Hitz eman eztela aitzinera ber bekhatiala eroriren. Bp I 116. Eta<br />
hemendik aintzinera, zuk nahi duzun bezala, nere salbamendua [...] bilha dezadan. Dv LEd 57.<br />
d) Antes; de antemano. "Gauzak aintzinera xuxentzea, préparer les choses à l'avance" Dv. v. infra AITZINETIK.<br />
Aitziñera eman dugu hori ezagutzera / eta gaizki bakhotxaren tormenta aditzera. EZ Man I 109. Jende<br />
batzuen, egia da, ohi dela errana, / Bañan segurantza gabe aitziñera emana, / Iujamendua egin eta munduaren<br />
gañera / Illhunbetik ethorriko direla egotera. Ib. 130.<br />
- AITZINERAINO. Hasta la zona situada frente a. Thonbaren aitzineraño / Piarres saindua baño / Joan zen<br />
Joanes lasterrago. Gç 93. Ez ordean komentuko athe-nausiari buruz, bainan ba, bihurrian, bertze athearen<br />
aitzineraino. JE Ber 55.<br />
- AITZINERAKO. a) (Adverbial). Para lo sucesivo. "Urruxa au aintziñarako utzi behar dugu (AN-5vill, B)" Gte<br />
Erd 149. Bada zer idurizaizie orai zuen lenagoko amarrenes? Eta zer proposito daukazie alzinerako?<br />
SermAN 8v. Gauz arrigarri ta milagro hau ekusi ta, arritu ziran Jesusen ogitik jan zutenak eta asi ziran<br />
aitzinerako beren neurri zenbait arzen. Mb IArg I 252.<br />
b) (Adnom.). "Aintzinerako [...] qui tend vers le devant, vers l'avenir" Dv.<br />
- AITZINERAKOAN (Lar, Hb ap. Lh). "En adelante, [...] aitzinerakoan, gerokoan" Lar. Zeren ordea egiteko<br />
baten hastetik egiten diren huts xipiak, aitzinerakoan emendatzen baitira, eta azkenean ezin kasik erremedia<br />
baititezke. SP Phil 2 (He 2 kontinuatzen). Ea bada, demogun aitzinerakoan gure buruari guardia. Ib. 239.<br />
- AITZINERAT. a) En adelante. Eta zure hatse honetik dadin aitzinerat augmenta, kontinua eta publika<br />
mundu guzietara. E 7. Eta aitzinerat erortzetik begira gaitzala Iainkoari othoitz egiten diogula. Mat 111.<br />
Benturaz orai ezpadut ere, izanen dut aitzinerat, ongi egiteko gogo. Ax 73 (V 49). Aitzinerat alfer egoiteko<br />
desenkusarik etzutentzat. Ib. 27 (V 16). Ikhusiko duzu zuk-ere nola behar duzun aitzinerat ethorkizunean eta<br />
bethiere bizi eta gobernatu. ES 185. Hartzen dügü zure aitzinian erresolüzione fermo bat hain aitzinerat<br />
ebitatzeko. CatLan 164. Premia zaioen adaburua bildu arteo ez-lezake aintzinerat egin berriz. Dv Lab 357.<br />
Orizue, aitzinerat, zer gerta ere, atorra mihisen artean sar eskuara poxiño bat. HU Aurp 208. Horra hegalak<br />
aintzinerat moztuak sekulan ager ditazken heretiko berrieri! Zerb IxtS 112.<br />
b) (aintzinerat L-côte ap. EI 116). Hacia adelante. Badira lan batzuk eta obra batzuk, aitzinerat, gibelerat,<br />
saihetserat edo norat nahi den beha dagoela eginagatik ezpaita antsia, nola baita iatea, edatea, mintzatzea. Ax<br />
468 (V 304). Bethi kontu edukitzen dela eta aitzinerat artez behatzen dela. Ib. 468 (V 304). Jesusek bere<br />
aitziñerat / Beheratzean burua. Gç 88. Sekulan gibelerat, bethi aitzinerat. Laph 228. Bi gizon mozkor, besozbeso,<br />
batek bertzea deramala; bi, hiru urrats oldarrez aitzinerat, gibelerat. HU Zez 202. Eskuak libro zituztenek,<br />
hegalak iduri, aintzinerat eta gibelerat zalhu bazabilzkaten. Prop 1901, 84. Eta zoin bitxiki dabilan! Aitzinerat<br />
batzutan, artetan guti edo aski gibelerat ere ba. JE Ber 101. Itsu batek baino gehiago aitzinerat behatu gabe. Ib.<br />
45. Orduan Jakobe botzik aintzinerat joan zen bere bidean. Zerb IxtS 24. Bidean abian nintzan, ezker, eskuin eta<br />
aintzinerat beha. JEtchep 37.<br />
Botoin hori batek biltzen deie osoan, aitzinerat, ixtapeko galtza. JE Bur 26.<br />
c) "(Iré a su) presencia, [...] joanen naz aren aitzinerat" Lar. "Aintzinerat agertzea, paraître devant, comparaître"<br />
Dv. Eta ioanen tzare muillatzerat Ermitaren aitziñerat. INav 16. Eta ioanen tzare Baiona aitzinerat. Ib. 16.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
647
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Isaik erakharri zuen Samuelen aitzinerat. Lg I 274. Non Elizabeth yoan baitzitzaion aitzinerat. Lg II 101. Eman<br />
zioten begien aitzinerat bere gaixtakeria. Ib. 238. Bere obrek segitu dute Jujearen aitzinerat. Brtc 124.<br />
Dathortzkotela aitzinerat Aingeru sainduak. Ib. 270. Bethi bistan izan zazue begien ainziñerat eman darotzuedan<br />
exenplua. Mih 63. Altxatu behar zaizkola / Jaunari aitzinerat. Monho 78. Hain izigarriki laidoztatu,<br />
phorroskatu, hil-arazi dukeian Jesu Kristo haren aitzinerat. Dh 223. Ethortzean zezena zaldi aitzinerat, /<br />
Adarrak bulharretan hari miratzerat. Hb Esk 223. Ez nuke erreparorik izanen aren anziñerat presentatzeko<br />
(Lesaka, 1857). ETZ 255. Traste hortan agertu zen Toledako artxapezpikuaren aitzinerat. Laph 91. Biltzen dire,<br />
oste handian, Reveillonen etxearen aintzinerat. Elsb Fram 66. Gazteluko bortha prinzipalaren aitzinerat. Ib.<br />
119. Herodes erregearen aintzinerat eremanak, hari ere egin zioten galde bera. Jnn SBi 15. Hurbildu zitzakon<br />
aitzinerat auzapeza. JE Bur 183. Herriko auzapezaren aintzinerat agertu zelarik. Ox 189. Jauregian sartzen da;<br />
baderamate eriaren aintzinerat. Barb Leg 136. Gorria, gure xakur ernea, aintzinerat ethorria nuen, niri begira.<br />
Ib. 149. Jainkoaren aintzinerat agertu beharra niz. Lf Murtuts 50. Begien aintzinerat heldu zaukun liburu eder<br />
bat. Zerb Azk 62. Aintzinerat ethorri zaitalarik Graxi ezagutu nuen. JEtchep 111. Mundu hunetan gertatzen dira<br />
/ holaxet ezinbertziak, / basurde bat ekarri zion / aintzinerat suertiak. Xa EzinB 117. Teatro aintzinerat heldu<br />
dira. Lf in Casve SGrazi 12. Eskual-herriko ixtorio kantail bat emana zaiku begien aintzinerat. Lf in MEIG III<br />
116.<br />
d) Por delante, adelantándose a. Hauk aitzinerát ioanik iguriki genzaten Troasen. "Étant allés devant". Lç Act<br />
20, 5 (He aitzinerat goan; TB aitzinean yoan, Dv aitzinean goan, Ol, Ker aurreratu, IBk, IBe aurrea hartu).<br />
Hartakotz laster egin zuen aitzinerat, eta igan zen marthotza-piko baten gaierat. TB Lc 19, 4 (Dv aitzinerat; Lç<br />
aitzinera).<br />
- AITZINERAT HARTU. Adelantarse. Bizkitartean Jesusek, baitzeakizkien haren gaiñean gerthatu behar<br />
ziren guziak, hartu zuen aitziñerat eta erran zaroen: "Noren bilha zabiltzate?". "Processit". He Io 18, 4 (Lç<br />
aitzinaratu).<br />
- AITZINERATEKO. "Aintzinerateko, qui tend vers le devant, vers l'avenir" Dv.<br />
- AITZINERUNTZ (aitzineronz Lar, Añ (AN)). "Acia delante" Lar y Añ.<br />
- AITZIN ETA GIBEL. Por delante y por detrás. Eskuin eta ezker, aitzin eta gibel, alde orotarik soldadoz<br />
azkarki zaindua. HU Zez 181.<br />
- AITZINETAKO. Adelantado. Mintza-eskoletan "aintzinetako" nintzan, eta aupatzen nintzan aundinaiezko<br />
zora-edariz. "Maior". Or Aitork 57.<br />
- AITZINETIK (L-ain, BN-ciz-mix, S; Urt II 136, Lar, Lecl, H; aitzineti S; aintzinetik L-côte-arcang, BN-ad, Ruzt;<br />
Dv; aitzinatik Añ (AN); aintzinatik BN-ciz; altzinetik AN-ulz-erro, Ae; altzinatik AN-erro). Ref.: A<br />
(aintzin); EI 155s; Lrq (aitzineti).<br />
a) De antemano, con antelación, desde antes. "Antefactum, [...] aitziñetik egiñikako obra" Urt II 136.<br />
"Antemano, de antemano, lenago, lenagotik, aitzinetik" Lar. "Predecir, [...] aitzinetik erran" Ib. "(De) antemano"<br />
Añ. "D'avance" Lecl y H. "Aintzinetik erratea, prédire" Dv. "Aintzinetik egina, geroko egina (Sal), lo hecho de<br />
antemano, hecho para luego" A. En EI no se da trad.; aparece al lado tanto de aintzinadanik como de ejs.<br />
occidentales de antzinatik 'desde antiguo'. v. supra AITZINADANIK.<br />
Egun hartan gal ezkiten, aitzinetik begira, / Han orduian eztukegu ehork ere aizina. E 49. Seinaliak jinen dira<br />
aitzinetik tristerik, / Elementak ebiliren oro tribulaturik. Ib. 61. Huná, aitzinetik erran drauzuet. Lç Mt 24, 25<br />
(He, Dv, Ip, Echn aitzinetik, SalabBN, Leon aintzinetik, Samper altzinetik, Hual antzinetik; Ur lenagotik, Ol, Or<br />
aurretik, Ker aurretiaz, IBk, IBe aldez aurretik). Aitzinetik adbertiturik honestoki, reberenziarekin eta<br />
ordenanza onean bide bezala datozen. Lç Ins B 5r. Gogoan deliberaturik eta aitzinetik pensaturik egiten den<br />
heriotzea. Mat 30. Lehen ere aitziñetik gintuen abisatu. EZ Man I 70. Erho dela zeñak uste baitu Parabisua /<br />
Aitziñetik obretara eman gabe eskua. Ib. 35. Herioa aitziñetik senti eta nabaritzeko. EZ Man II 174. Herrarik,<br />
gaitzerizkoarik edo arrankurarik bere giristino lagunarekin duena aitzinetik baketuko da eta satisfazino emanen<br />
du. Harb 429. Aitzinetik, aitzinetik, eritu baiño lehen eta heriotzeko hersturan iarri baiño lehen, behar da<br />
bekhatua utzi. Ax 207s (V 139). Igorri zerautzan bere anaia hari aitzinetik presentak. Ib. 71 (V 46). Lan<br />
aitzineti pagatua ihesi doa. "Le travail payé par avance, s'en fuit". O Pr 293. Etorkizunari aitzinetik ez behatzea.<br />
SP Imit I 1, 4. Ahal bezain ardura prepara zite aitzinetik, bilhoa urdintzera eta xuritzera utzi gabe. Tt Onsa 84.<br />
Aitzinetik gogoatürik egiten den heriotzia. Bp I 57. Eta aitziñetik ikhusirik heldu zaizkigunak-ere haiñ miñ<br />
bazaizkigu, zein dorpheak dire bada ustekabetik zaurtzen gaitusten kolpeak. Ch III 45, 3. Bekhatu benialik<br />
batere bere nahitara aitzinetik deliberaturik ez egiteko. CatLav 245 (V 124). Berriz ez erortzeko indarrak<br />
aiñtziñetik hartzea. He Gudu 51. Gizonen heñak eta mereximentiak phezatzen beitütü, eta gaizak oro aitzinetik<br />
xüxen ezarten. Mst I 13, 6. Etorri zen guzioi etorriko zaikun azken hordua ta aitzinetik etorri oi den eritasuna.<br />
Mb IArg I 204. Aitzinetik bere barneak behar bezala garbitzen dituztela. Lg II 224. Bazakiten Jinkoak ainzinetik<br />
ikusi dituela pairatzen ditugun gaitzak. Mih 125.<br />
(s. XIX). Hortara ziren aintzinetik / Artoski preparatuak. Monho 38. Supitoki othe, ala aitzinetik ezagutzen<br />
dudala hilzerat nohala? Dh 122. Biharamuneko besta buruaz alegera zaitezte aitzinetik. EgunO in Arb Igand<br />
175. Jinkuaren ofensatzeko okazione ordinarioak aitzinetik ikhus ditzagün. UskLiB 12. Aintzinetik zenbeit<br />
egunez barurtzen ziren. MarIl 114. Gaztetasunak labur ditu mugarriak; / Aitzinetik zuhurrak hartzen neurriak.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
648
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Hb Esk 183. Ezagun da aintzinetik noiztsu ilkhiko den. Dv Lab 296. Sakramentiek eztizie arren Grazia emaiten,<br />
aitzinetik behar dügünaz geroz ükhen grazia hura? CatS 68. Han osoki kukutuko zuela ilargiak iguzkia jakina<br />
zen aitzinetik. HU Zez 95. Aldia behar aitzinetik hartu, hamabortz, hamasei lagun baizik ez baititazke betan<br />
koka. Ib. 118.<br />
(s. XX). Profeta heiek aitzinetik jakin-arazten zuten Kristok zer sofrikario pairatu behar zuen. CatJauf 28.<br />
Gehienak oraiko egunean zorigaitzez mintzo giren bezala, gogoan aitzinetik apaindu gabe badariogularik. JE<br />
Bur 134. Etzian lüma etxekiten ahal nun etzian aitzinetik botilla bat ardu edaten. Const 41. Lerro hauk abiatu<br />
baino lehen, yuan daila aitzinetik aitormen bat, deblauki errana. Zub 93. Aintzinetik banakien nik segurik joan<br />
beharko nuela. JEtchep 36. Aintzinetik, elhez eta zinemaz ere, ahal bezen ontsa argitzen ditut hango harat<br />
hunatez. Larz Iru 26. Japonian sartu lehen apezak nola jakinen zuen, aintzinetik, zer zen Japonia? Ardoy SFran<br />
315. Igandean izan da, / bildurik laguntza, / Aintzinetikan gogoz / hil dute ahuntza. Mattin 109. Aintzinetik<br />
milesker, eta goraintzi handi bat Pithiviers-etik. Xa Odol 293.<br />
v. tbn. Gç 56. Mercy 29. Brtc 54. Gy 169. Aintzinetik: Jaur 398. Zby RIEV 1908, 761.<br />
(Precedido de gen.). Antes (de). Zein prometatu ukhan baitu Iainko gezurti eztenak denbora eternalén<br />
aitzinetik. Lç Tit 1, 2. Zeren Sabbathoaren aitzinetik den preparazioneko eguna baitzén. Lç Mc 15, 42 (Dv<br />
larunbat aitzineko, Ker zapatu-aurreko). Eta enjendratua / mende guztien aitziñetik. EZ Eliç 130. Aphezak<br />
khürütxiaren zeinhariak [...] egiten dütianian elebazioniaren aitzineti. UskLiB 58. Komünioniaren aitzinetik eta<br />
ondotik. CatS 77. Lacombe-n aitzinetik beste eskualzale berri batek [...] erran zien etzela gisa batera Laphurtar<br />
mintzorik. Zub 103.<br />
(Con vb.). Sakramendu Sainduaren errezibitzeko aitzinetik egiteko othoitza. Arg DevB 198. Iguzkia bere<br />
arrutan partitzeko aitzinetik, / Alba agertu baiño lehen lebanteko uhartzetik. Gy 77. Eta erakusten nula<br />
Salbazalia mündiala agertü aitzinetik heltü ziren gaizak, haren ondotikueki josirik diren. CatS XI. Egia hori<br />
ezagutu aintzinetik. Jnn SBi 82. Ikusi dugu gorago Profetak nola mintzo ziren Jesu Kristo gure Jaunaz, hura<br />
mundurat ethorri aintzinetik. Ib. 33. Barnarik lanthu lurra nahi zuen, hazia aurdiki aitzinetik. EOnAlm 1905, 20<br />
(ap. DRA). Eta komunioneak eman ziozkan bet-betan edo kolpe-kolpez, barur egiten hasi aintzinetik zituen indar<br />
guziak. Ib. 85. Berrikarian sarthu aitzinetik. JE Bur 5. Hortzen artean karruskatu aitzinetik. Ib. 155. Eritu<br />
aitzinetik ongi ezagutzen bazuen bere senarra, erituz gero etzakien burutik makurrago othe zagon. FIr 185.<br />
(Con el tiempo expresado en caso instr. o absoluto). Romanoék gobernamendu oroz Iuduak billuzirik hogei<br />
eta hamazazpi urtheren ingurunea aitzinetik, ordenatu ukhan zuten. Lç Adv ** 2v. Ezkonza bat zelebra daiten<br />
baino lehen, elkharren ondoan hirur igandez aitzinetik publikatzen dela Elizán. Lç Ins B 5r. Kofesatu eta<br />
komuniatu behar da bia edo hirur egunez aitzinetik. CatLav 319 (V 158). --Orai noiz hasten da Abendoa? --<br />
Eguberri baino lehen laur igandez aitzinetik. Ib. 359 (V 174). Bildüko dira [...] oren erdi bat bezperen aitzinetik.<br />
Mercy 29. Hark bethetzen ditu profetek erran guziak hogoi mende aitzinetik. Hb Egia 50. Oihan baten<br />
landatzeko gogoa hartzen duzunean, zilhoak larrean urthe bat aintzinetik egizkitzu. Dv Lab 341. Anhitz egun<br />
aitzinetik, anontzatua da besta hori. Elsb Fram 75. Banoa hau eskuan mendiari goiti, oraino ezagutzen ez nuen<br />
misionestaren ganat, bi egun ezteien aitzinetik. JE Bur 128. Bizpahirur egun aintzinetik, erdi barurik egoiten<br />
naiz. Barb Sup 21.<br />
Antes; antiguamente. Jinkuari [apairiak] oferitüz, xüxen aitzineti Benedicte orazionia erranez. CatLan 109.<br />
Eta oraino, aintzinetik baino ere maiteago zituen Jesus eta Maria. Jnn SBi 164. Aitzinetik erran dutan bezala,<br />
nekez ikusten da eskualdun harro autarik. Zub 66. Ulertzen dukezue egun, aitzinetik ihoiz ulertu duzuen baino<br />
hobeki. Mde Pr 294. Aitzinetik, Basa Jaunak / ogi eta bihien üztatzen / Zeikün guri ikhasazi. 'Autrefois'. Casve<br />
SGrazi 52. Han bizi zen aitzinetik / Gure aia lanetarik. Ib. 76.<br />
b) De delante de, de la presencia de. "Acatamiento, presencia, y se usa en ablativo, [...] aitzinean, aitzinetik" Lar.<br />
Hek bada ioan zitezen alegerarik konseiluaren aitzinetik. "De devant le conseil". Lç Act 5, 41 (TB, Dv -(r)en<br />
aitzinetik; Ol batzarre aurreandik). Eman izan zaizkan emazteari [...] bi hegal, hegalda ledinzát sugearen<br />
aitzinetik desertura, bere lekhura. "De devant le serpent en son lieu". Lç Apoc 12, 14 (TB -(r)en aitzinetik; He -<br />
(r)en bistatik kanpoan, Ur (G), Ip -(r)en ik(h)usbidetik, Ur (V) -(r)en ikusbegitik, Dv -(r)en ganik, Ker -(r)en<br />
arpegitik). Haien [faltak] kausaz hire aitzinetik iraitz ezgaitezenzat. Lç ABC B 4v. Zatoskit, zeruko eztitasuna,<br />
eta lizunkeria guzia bihoa ihesi zure aitzinetik. "A facie tua". SP Imit III 48, 5. Jerusalemera joanik Bestaren<br />
ohoratzera Mariareki eta Josef bere hatzaliareki, itzuri zaien aitzinetik zoin gero Elizan ediren baitzien. Bp II<br />
34. Ahalkeria hura bada bere begien aitzinetik khentzeagatik. ES 168. Eta begien aitzinetik jalkiz geroz, gogotik<br />
ere berhala jalkiten da. Mst I 23, 1. Hel zite zelüko eztitarzüna, eta bihuatz ihesi, zure aitzinetik, theiarzünak<br />
oro. Mst III 48, 5. Khen akit aitzinetik / phüta herrestatia. Xarlem 695. Suntsi bitez horiek guziak gure begien<br />
aitzinetik. Dh 170. Hire profeitutan hi ere / ken akit aitzineti. AstLas 33. Ene Jinko huna enezazüla urthuki zure<br />
begien aitzinetik. UskLiB 66. Ihes dohazila haren beithartearen aintzinetik. JesBih 460. Non ene ondotik ihes<br />
egiten baituzu suge baten aintzinetik bezala. MarIl 71. Erho bat zare, zoazkit aitzinetik. Laph 81. Ohakit begien<br />
aintzinetik. Jnn SBi 58. Gen akida ene antzinetik sekulako. Mdg 133. Bainan nolaz eta norat begien aitzinetik<br />
zaikun ibaia itzali, gaude gogoetatuak. JE Ber 44.<br />
c) "Ante todas cosas, guztien (V, G) aurrez, aurreti, (AN) aitzinaz, -natik" Añ. Bada gauza ororen aitzinetik,<br />
ene anaieák, iura eztezazuela ez zeruaz ez lurraz. "Avant toutes choses". Lç Iac 5, 12 (He guzien gainetik, Dv<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
649
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
oro baino lehen, Ol baitik bat, Ker leenengo ta bein, IBe batez ere).<br />
d) Por delante. "(Dios) delante, Jainkoa aurretik, aitzinetik" Lar. Ibilli ezpazinizkigu aitzinetik eta bidea<br />
irakasi ezpazenerauku, nork izanen zuen axolarik zuri iarraikitzeaz? SP Imit III 18, 3. Bertze hitzkuntzek izenari<br />
aitzinetik finkatzen dioten emendaillua deitzen ohi dute preposizinoa. ES 89. Haur dela gure erregia, gure<br />
aitzinetik ebilten dena. Mst III 56, 5 (SP gure aitzin). Ara daramatzi bera beren aitzinetik dutela, ta guziak<br />
dijoaz, bat ere gelditu bage, aren ondotik. Mb IArg I 372. Josuek egorri zituen aitzinetik ixilik yendeak,<br />
yakitekotzat hiri hartako berri. Lg I 189. Kürütxia ainzinetik, / bandera haren ondoti. UskLiB 219. Baia<br />
erresuzitatiarekin ni fanen naz xen antzinetik Galilean. Hual Mt 26, 32 (Lç aitzinean). Zortziak aldean izian<br />
ziren ura zaldiz eta bidaria aitzinetik etxolatik atera zirelarik. FIr 149. Lotsa al gizak aintzinetik ioan aieri<br />
iarraitzeko, eta lotsa ez, ez iarraitzeko? Or Aitork 199.<br />
Delante, en la parte delantera Badu [apezak] aitzinetik eta gibeletik gure Salbatzaillearen gurutzearen<br />
Seinalea. SP Imit IV 5, 3. Eztiztatuak direnean buru aitzinetik eta bere hegalxoetarik. SP Phil 408. Ile beltzak<br />
zituzten papilotatuak, / Beharri aitzinetik flokan hedatuak. Hb Esk 181. Bi ate ederrak, aitzinetik eta bazterretik,<br />
baderamate ikuslea barnerat. Zerb Azk 11. Gerrikoaren azpian, aintzinetik, gaitzeko botoin bat, ezpel xuri xuriz<br />
egina, erdiko sakela handiaren hesteko. Barb Sup 9.<br />
Egun arek ordu asko aitzinetik zituela, eta zer gertatuko zitzeien etzakitela. FIr 141.<br />
e) De frente, por delante. "A fronte, aitziñetik, aitziñetikan" Urt I 9. Ala hitzez ala obraz, ala ixillik ala<br />
ageriki, ala aitzineti ala gibeletik [lagun giriztinoa desohoratu]. EZ Eliç 149. Erran dezagun bi hitzez gizon hori<br />
aitzinetik ikhusiz, zer itxuretakoa zen. Elzb PAd 5. Eta holako milagur eta solas eder, hitz legun, irri zuri eta<br />
pereku... aintzinetik; eta gero gibeletik ausiki. HU Zez 99. Egiak baditu hiru itxura, baldin beha egoiten<br />
bazaizkio aitzinetik, parrean, edo, han harat joan eta, gibeletik. JE Bur 163. Aitzinetik ederki, eta gibeletik<br />
autsiki (BN-baig). Inza NaEsZarr 2418.<br />
f) Desde delante, desde el espacio situado enfrente. Jaunak arri alzinetík / dió, agertudenéko: / Ea berla jautsi<br />
ordík. LE Kop 139. Salhatzerat ausartatu zen aldare-aitzinetik Salbatore egun batez. Lf Murtuts 5. Batzuek<br />
aintzinetik, / bota eta airetik; / Bertzeak gibelariak. Mattin 59. Aldare aintzinetik kondatu zaukun nola [...]<br />
gogoratu zitzaioten Urepeleko buruzagieri, gure herriak ere behar zuela bere eliza. Xa Odol 89.<br />
g) Por delante de, por el espacio situado enfrente. "Nere altzinetik pasatu da (AN-egüés)" Bon-Ond 166. <br />
Ilargia zela iguzkiaren aintzinetik iraganki. HU Zez 94s. Frantsesen aitzinetik iragan zen harritua, piltzar bat<br />
iduri, Alemanek oihuka zerabilkatela. StPierre 36. [Ulzaman] Sunbillenea deitzen den etxeko artzaia gauero<br />
udaberrian zulo aren ailtzinetik igarotzen zen, abatz bete gaztanbera buruan zuela. A EY II 427. Berriz aldare<br />
nagusi aintzinetik iragan zanean. Osk Kurl 38.<br />
h) "Antes bien, [...] (AN) aitzinatik" Añ. v. aitzitik.<br />
- AITZINETIKO (aitzinetikako Urt; aintzinetikako Dv). Cf. aitzinetiko. a) Anterior, previo; anticipado.<br />
"Antefactum, [...] aitziñetikako akzionea" Urt II 136. "Aintzinetikako, qui est d'un temps anterieur" Dv. Zeren<br />
hain lorioski handitu eta aitzinetik hautatu ditudan, bere buruz etzutelarik aitzinetiko meriturik bat ere. SP Imit<br />
III 58, 4 (Mst, Ip aitzinetiko; Ol aurretiko). Hautatuak direnei Jainko Aitaren aitzinetikako jakiñaren arauera.<br />
"Secundum præscientiam". He 1 Petr 1, 2 (TB, Ol, Ker bet(h)iko, Dv egundainotikako, IBe aurrez). Ala<br />
beizütüzü aitzinetiko ikhuste handi bateki abisatü. Mst III 45, 4. Bihotzian zunbait ordüz senditzen düzün gozua<br />
eta eztitarzüna, presenteko graziaren obra düzü, eta aitzinetiko zelüko plazeren txestallü bat. Ib. 6, 2.<br />
(Tras vb.). Katiximan sar aitzinetiko kapitülia. CatS 17.<br />
(Precedido de gen.). Previo, anterior a. Rejenerazionearen aitzinetiko obrak gaixto. Lç Ins D 1r. Zü<br />
ziratekiala zure aitzinetiko ororen lehena ardi saldütik pharte bat haiñ bazka huniala eraman dükezüna. Mst XI.<br />
b) Anterior, de delante. "Janua anterior, aitziñeko vel aitziñetikako [...] athea" Urt II 142.<br />
Anterior, antepuesto. Quis aitzinetikako berretkailuekin: Aliquis, aliqua, aliquod. ES 221. Zein dira<br />
juntagaillu aitzinetikakoak? Ib. 370.<br />
- AITZINEXEAN. Un poco antes (de). v. AITZINTXEAN (s.v. aitzintxe). Zergatik letheriñak egiten dira<br />
Salbatore bestaren aitzinexian? Bp II 66. Hil aitzinexian, orano ari zen bere lanari. Herr 23-2-1956 (ap. DRA).<br />
- AITZINEZ. a) De frente. "Itzul zaite aitzinez, tournez-vous de face" H. Ixtantean botoin bat ez zaio<br />
geldituko ene soinekoari! Aintzinez, gibelez ala saheska joka, nihundik ezin athera... Barb Sup 25. Gizagaizo<br />
Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak!... Eta bizkitartean, aintzinez emanik, gibelez emanik,<br />
zortzi asto baizik ez izaki Ellandek! Ib. 73.<br />
b) De antemano. v. supra AITZINETIK. Areago zenion entzuten bertatik bertara ta aintziñez erabaki-legez<br />
ari ziñan. Or Aitork 116.<br />
- AITZINEZ AITZIN (L; SP, Ht VocGr, H; ain- AN, BN (-nz-); VocBN (-nz-), Dv). Ref.: A (ainzinez-ainzin,<br />
aitzinez aitzin). a) Frente a frente. "Vis-à-vis, aitzinez aitzin erran dio, il lui a dit tête à tête" SP. "Vis-à-vis" Ht<br />
VocGr. "Face à face" VocBN y H. "Cara a cara" A. Hartu zituen bada gauza horiok guziak, eta erditik egin<br />
zituen, eta eman zuen erdi bakotxa bata bertzearen aitziñaz aitziñ. "Et utrasque partes contra se altrinsecus<br />
posuit". Urt Gen 15, 10 (Dv parrean-par, Ur bata bestearen aurrean, BiblE bata bestearen aurrez). Vitorian,<br />
hiriko apez etxiari aitzinez aitzin zien bi ofizierek beren egongia. Const 38.<br />
b) (aitziñaz aitziñ Urt). Antes. "Anterius, aitziñetik, aitziñean, aitziñaz aitziñ" Urt II 142. Tal vez error; cf. supra<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
650
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ej. de la Biblia.<br />
- AITZIN-ONDOKO. De antes y después. Ene argia eta loria aitzin ondoko itzala gabe ikus dezakezuntzat.<br />
"Sine vicissitudinis umbra". SP Imit III 49, 1 (Mst khanbiamentiaren itzalik gabe, Ol alda-itzalik gabe).<br />
Bilkhuetan, aintzin ondoko othoitzak presidentak abiatuko ditu. JesBih 427.<br />
- AITZIN HONETAN. Anteriormente, hace un momento. "Ci-devant, aitziñ huntan" Ht VocGr 345. Eliza<br />
Ama Sainduak egin du aitzin huntan esplikatu diren sei manamenduez bertze manamendurik? CatLav 157 (V<br />
80). Aitzin huntan minzatu garen graziez berze alde. Ib. 207 (V 106). Aitzin huntan aiphatu den Ebanjelioko<br />
partida. Ib. 299 (V 148).<br />
- AITZIN HORRETAN. "Aintzin hortan, il y a peu de jours, ces jours derniers" Dv. "Aitzin hortan (L), [...] il y a<br />
peu de temps, naguère" H. "Aitziñ hortan (Lc), en esta temporada" A (s.v. aitzine). Aitziñ hortan behiñ,<br />
arrastoa segi, / Banindarraioten asto bi ederrei. Gy 293.<br />
Etim. Parece necesario dividir aitzi-n donde -n es la desinencia de inesivo que, a su vez, puede llevar alguna<br />
otra: p. ej. -a, o -era (aitzina 'hacia adelante', etc). v. aitzi y, sobre todo, aitzitik. El término, con variantes, fue un<br />
día común de Vizcaya a Zuberoa. La toponimia parece indicar que aurre (aurr-) es más antiguo que aitzin en el<br />
sentido de 'parte anterior'.<br />
aitzina. v. antzina.<br />
aitzinabide. Progreso, adelanto. Nik uste nuen [...] jakiundea eta jakinduria ez zeudela hain aurreratuak<br />
Euskal herrian, aitzina bide ederra egin badugu ere. MIH 399.<br />
aitzinagoko, aintzinagoko. Antepasado. Cf. AITZINAGOKO. Khen diazadazu bizia, ezen ez naiz ene<br />
aitzinagokoak baino hobea. Lg I 355. Jainkoak begira nazala saltzetik ene aitzinagokoen primuza. Ib. 360.<br />
Errege hunen bekhatuak bere aitzinagokoenak baino areagoak ziren. Ib. 347. Ez bakarrik ait'ametarik bainan<br />
aintzinagokoetarik ere bai [heldu da odola]. "Des ancêtres". Ardoy SFran 26.<br />
Antecesor. (Aita Saindu) hunen aitzinagokoari zer nahi afruntu eginik. EOnAlm 1905, 20 (ap. DRA).<br />
aitzinagotu (Lar, Añ (AN)). (Aux. intrans.). Avanzar, adelantar. "Adelantar más" Lar y Añ. Arren gero<br />
agudokiago bidean abia, eta bizitze debotean aitzinago dadin. SP Phil e) 2v. Bainan ebita zatzu solas profano eta<br />
banoak, ezen aitzinagotuko dire bihotz gogortasunean. TB 2 Tim 2, 16 (Lç abanzatu, Ol areagotu, Ker geroago<br />
ta geiago aurreratu, Bibl gero ta barnago sartu).<br />
aitzinakari, aintzinakari (T-L). "Progressiste" T-L.<br />
aitzinako. v. aitzineko.<br />
aitzinakoi, aintzinakoi (T-L). "Progressiste" T-L.<br />
aitzinakor. "(Amigo de) adelantarse" Lar.<br />
aitzinalde (B; SP, Urt II 142, Ht VocGr 359, Arch VocGr, H, VocB, A), aintzinalde (B; Dv, T-L), altzinalde<br />
(ZMoso 67), alzinalde. Ref.: Izeta BHizt2. 1. Parte delantera. "Aitzin aldean, par le devant" SP. "Façade" Ht<br />
VocGr y Arch VocGr. "Aintzinalde, côté de devant, avancée" Dv. "Aintzinaldeko, qui est du devant" Ib.<br />
"L'endroit d'un object" H. "Aitzinalde (etxearen), frontis" VocB. "Proue" T-L. "Fachada. [...] Etxe orrek<br />
aitzinalde ederra du" Izeta BHizt2. "Aintzinaldean loreak" Ib. v. aurrealde. Okhasinoa kopetan, belarrean,<br />
aitzin aldean, illetsu da eta xerlotsu, baiña garhaitean, garzetan, gibel aldean, motz, soil, garbal, karsoil eta ille<br />
gabe. Ax 153 (V 101). Begiak [...] ortako imini tigu Jangoikoak aurpegian ala nola arimain etxeko alzinaldean<br />
(199). LE-Ir. [Zintzur-sagarra] plaka bat da zintzur-tutuaren aitzinaldeari ginarriño batzuez lotua. JE Med 54.<br />
Eskultura ugari batzuek musikatzen diote [armairuari] aitzinalde guzia. JE Ber 64. Badituela komentu-aitzinalde<br />
hunek gibelerat bi hegal luze. Ib. 54. Komentuko aitzinaldetik gureganatago aphur bat, badira bi platana-lerro.<br />
Ib. 54. Otoaren aitzinaldea inguraturik. Ib. 45. Eta neraunen gibelaldean kukatu banintzan aitzinaldea ez<br />
ikusteko, itsusi, biurri, zikin, itzaltsu, zauritsu bainintzan, Zuk iratzuli zenidan lepoa, nere aurpegia ikusi nenzan.<br />
Or Aitork 197s.<br />
2. Principio. Uste onen ustez, iraduka irakurrarazi nion aitzinaldetik [iskribua]. "El principio". Or RIEV<br />
1929, 7 (Ldi ib. 209, AIr RIEV 1928, 602, Anab ib. 609 asiera).<br />
3. aintzinalde. (Adv.). Adelante. v. AITZINA. Lurreko guduan / gaiten hau buruan: / aintzin alde joan /<br />
sineste fermuan / saria badaukala Jaunak zeruan. Xa Odol 169.<br />
- AITZINALDEA HARTU (B; aintzinaldea B; aintzinkaldea AN-5vill). Ref.: Gte Erd 31; Izeta BHizt2. Tomar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
651
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
la delantera, adelantar a. "Aintzinatu dut [un coche] (BN-arb), aintzinpidea, aintzinkaldea artu (AN-5vill)" Gte<br />
Erd 31. "Aitzinaldie artuik lasterketa irabazi" Izeta BHizt2. "Aintzinaldie hartu dakute" Ib. Egiazki erten<br />
datzuet, publikanoek eta 'mazteki galduek aitzinaldea artuko datzuela Yangoikoain erreinurakoan. Echn Mt 21,<br />
31 (Lç aitzinzen zaizkizuela).<br />
- AITZINALDEA ERAMAN. Llevar ventaja. Eta pena hark, gerok geure borondatez hartzen dugunak,<br />
eramaiten dio aitzin aldea bertze penari, bertzek emaiten derakunari, pazientki errezibitua izanagatik ere. Ax<br />
158 (V 105). Altzinaldia erman daukie. 'Nos ha llevado la delantera'. ZMoso 59.<br />
aitzinalderatu, aintzinalderatu (Dv). "S'avancer vers le devant" Dv.<br />
aitzinaldi (A), aintzinaldi (Dv). 1. "Avancement, pousée en avant" Dv. "Avance" A.<br />
2. "(Hb), tour de faveur" Lh.<br />
aitzinamendu (SP, Ht VocGr 330), aintzinamendu (Dv), aitzinamentu (S (Foix) ap. Lh). Avance, progreso,<br />
adelanto. "Avancement, progrés" SP. "Avancement" Dv. "Aintzinamendu hartzea, progresser" Ib. v.<br />
aitzinaramendu. Elizako aitzinamendua gatik. Harb 47. Errezibitze hau balia dakidan neure salbamendutan<br />
[...] eta berthute guztien aitzinamendutan. Ib. 220. Non da bataz, urthe hunetan egin ahal zendukeien irabazia<br />
eta aitzinamendua? Ax 153 (V 101). Aitzinamendu espiritualaz dugun ansia aphurrak. SP Imit I 10, 2. Hargatik<br />
eztute bertutean aintzinamendurik egiten. SP Imit III 37, 2. Horrelakoetan eztatza gizonaren aitzinamendua eta<br />
prefekzionea. Ib. 25, 2. Bere loriatan eta bere Elizaren aitzinamendutan. SP Phil 548 (He 556 onetan).<br />
Oihenartok eskuarari iratxekitzen diotzan aitzinamenduak, edergailluak, laguntzak, ohoreak eta fagoreak. ES<br />
166. Gizonaren aitzinamendu egiazkoa bizitze spiritualean datza. "Verus profectus hominis". Ch III 39, 4 (SP<br />
egiazko probetxua, Mst egiazko profeitia, Echve egiyazko aurreratzea, Ol aurrerabidea). Emotzu eskerrak<br />
Jaiñkoari zure deliberazionea hartu ziñduenetik eta hunat zure bizitzean aurkhitu dukezun nolazbaiteko ere<br />
irabazi eta aitzinamendu aphurraz. He Phil 529 (ed. 1853, 437 aintziñamendu). Seindutasunean egiten dituzten<br />
aitzinamendu handiak. Dh 93. Maiz othoitz eginen du kongragazionearen aitzinamenduarentzat. JesBih 419.<br />
Behin sarthuz geroz perfekzioneko bidean etzen behin ere handik ilkhi; aitzitik aintzinamendu handiak egiten<br />
ikhusten zen. MarIl 110. Buru batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. HU Zez<br />
115. Haurren onarentzat baizik ez zen bizi, ez zen goizetik arrats hekien aintzinamenduaz baizik griñatzen. Prop<br />
1905, 247. Zure merezimendua, ezen, eta aitzinamendua ez datxizkote konsolamenduer eta atseginer. Leon Imit<br />
II 12, 14.<br />
aitzinanda. Antecedente. Jakin nahi badüzü haren [= amorioaren] izairia, haren sortzepena, haren<br />
aitzinandak, haren zaiñak, haren zelakaudiak ta haren obrak. Egiat 206.<br />
aitzinant, aintzinant (T-L). "Homme de progrès" T-L.<br />
aitzinantza. "Avanzo, [...] aitzinanza. Lat., pecuniae representatio" Lar.<br />
aitzinapen. 1. Adelanto (de una cantidad). "Avanzo, [...]. Lat., pecuniae representatio" Lar.<br />
2. (Añ (AN), H, A). Adelanto, progreso. "Avancement, progrés en avant" H. "Adelantamiento" Añ y A. <br />
Bainan Jainkoaren hitzak egiten zuen aitzinapen eta hedatzen zen. TB Act 12, 24 (Lç abanzatzen zen, He<br />
berretuz zihoan, Dv aitzinatuz zihoan, Ol aurreratzen ziyoan).<br />
aitzinaramendu. Avance, progreso. Eta Iesus Krist Iaunagana Pastor prinzipalagana eta Ipizpikuetako<br />
prinzeagana bil eta erekhar ditezen, hartan gerotik gerora iustizia eta sanktitate guzitara aitzinaramendu har<br />
ahal dezaten. Lç Ins A 7v. Errazu zin zinez, eztuzula zure aitzinaramendua ezagutu nahi, hartaz bozteko zure<br />
buruarekin, baina bai Iainkoa baitan. SP Phil 511 (He 518 aitziñamendua).<br />
aitzinaratu. 1. Avanzar, progresar. v. aitzineratu, aitzinatu. Elizaren aitzinaratzeko eta abanzatzeko hazia<br />
[...] martirioen odola da. Lç Adv ** 7r. Iainkoaren beldurrean aitzinaratzen eta konfirmatzen delarik. Lç Ins G<br />
6r. Eta Iainkoaren hitza aitzinaratzen zen, eta hagitz multiplikatzen zen diszipuluén kontua Ierusalemen. Lç Act<br />
6, 7 (He aitziñat zihoan, TB handitzen zen, Dv hedatzen). Aitzinaratzen zaretela Iainkoaren ezagutzean. Lç Col<br />
1, 10 (He, TB, Dv aitzinatu, Ol, Ker aurreratu, Bibl handitu). Ezkonza bat zelebra daiten baino lehen [...]<br />
publikatzen dela Elizán, baldin zenbeit inpedimentu nehork balaki gauzá aitzinaratuago gabe, erraitera ethor<br />
dadinzát. Lç Ins B 5r.<br />
Adelantarse, avanzar. Iesusek bada zakizkialarik haren gainera ethorteko ziradenen gauza guziak,<br />
aitzinaraturik erran ziezén, Noren bilha zabiltzate? "Iesus [...] s'avança". Lç Io 18, 4 (TB aitzinaratu; He<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
652
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitziñerat hartu; HeH, EvS, Dv aitzinatu, LE alzinatu; Ol, Or, Ker aurreratu, IBk bidera atera).<br />
Ene emaztea duk bere egunetan aitzinaratua. Lç Lc 1, 18 (He -an aitziñaratua; Oteiza, Brunet, Or, Ker, IBk,<br />
IBe -an aurreratua, Dv -an goana).<br />
2. Presentar. Gure kongregazioneak difamatu nahiz aitzinaratu izan diraden enormitatezko eta<br />
beilhakeriazko akusazione falsuetarik [defendatu]. Lç Ins F 8r.<br />
3. Llevar adelante. Bere Seme lehen iaioa mundura aitzinaratzen duenean. "Quand il met en avant". Lç He<br />
1, 6 (Dv ekharri, Ol sartu, IBe sar erazi).<br />
aitzinarazi (A), aitzina arazi, aintzinarazi (Dv). 1. Hacer adelantar, hacer progresar. "Aintzinarazi, faire<br />
avancer" Dv. "Eman du lanen aintzinarazteko manua, il a donné l'ordre de faire avancer les travaux" Ib. "Hacer<br />
avanzar" A. Hori eginen du [...] gure aitzina arazitzeko humiltasun sainduan. SP Phil 227 (He 228<br />
aiñzinarazteko). Aitzinarazi behar bidean, nahiago bailukete [eskuara] ikhusi osoki iraungia eta ehortzia. ES<br />
165s. Zeinek bere Erresumetako hitzkuntzak galtzera utzi gabe, begiratzeko eta aitzinarazteko. Ib. 402. Ez duzu<br />
aski billatzen ene ohorea eta loria aintziñaraztea. Mih 264. [Kofesor bat] hek bere hutsetarik korreji-araztea ta<br />
prestutasunean aitzina-araztea bilhatzen duena. Dh 59. [Nahigabe eta persekuzione] horien guzien gatik<br />
aitzinarazi, khordokatu gabe, bere bide zuzenean. Elsb Fram 109 (sg. DRA, pero no lo encontramos en esa pág.).<br />
Ez baita irakurtze salbagarriagorik eta arimen berthutean aintzinarazteko gaiago denik. In Jnn SBi II.<br />
Zarelakotz leiala eta eztia eta zuzena; eta zure eskuinak miragarrik zaitu aintzinaraziko. Dih MarH 108 (ap.<br />
DRA). Azken mendearen ondartsurat hiru gizon agertu izan dira bizkitartean, hanitz aitzinarazi dutenak<br />
muinetako zeluzez, eta heier datxikiten hari-piruez, ginaukan jakintza. JE Med 32.<br />
2. (Urt). Adelantar. "Approperare" Urt II 212. Oporraldia aundinaiez aintzinarazi nula. Or Aitork 213.<br />
- EZIN AITZINARAZIZKO. "Ezin-aintzinarazizko, qu'on ne peut faire avancer" Dv.<br />
aitzinarazle, aitzina-erazizale, aintzinarazle (Dv). (El) que hace avanzar. "Celui qui fait avancer, qui pousse<br />
en avant" Dv. Zeren ni beiniz egiaren barnian erakuslia, bihotzaren ikherzalia, phensamentien<br />
enthelegazalia, egitaten aitzina erazizalia. Mst III 43, 4 (SP obrak aitzinatzen ditudana).<br />
aitzinari. v. aitzindari.<br />
aitzinarrastelu (Hb ap. Lh), aintzinarrestelu. "Aitzin-arrastelu (Hb), rateau à fumier" Lh. "Bieldo de hierro<br />
de varias púas, intziñ-arrastulua [por aitziñ-?] (AN-5vill)" Caro CEEN 1969, 227. "Aintzin-arrestelu, horca para<br />
hacinar mieses, etc. (Premorena)" DRA.<br />
aitzinatto. "Un peu en avant (S)" Lrq.<br />
aitzinatu (AN-egüés, S; Lar, Añ (AN)), aintzinatu (-nz- VocBN), altzinatu (-lz- H), antzinatu. Ref.: Bon-Ond<br />
156; Lrq; Gte Erd 296. v. aitzindu; aurreratu.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros, y, ya en la segunda mitad del s. XX, en textos<br />
occidentales. En DFrec hay 4 ejs. de aintzinatu (2 septentrionales) y 10 de aitzinatu.<br />
1. Avanzar; progresar. "Alargarse", "avanzar" Lar y Añ. "S'avancer" VocBN y Lrq. "Adinez aitzinatiak dira (S),<br />
adinez aitzinatürik da (S)" Gte Erd 296.<br />
Tr. En los textos navarros y en Orixe aparece con aux. trans. (pero cf. infra, con el significado de 'adelantarse,<br />
acercarse' en Mendiburu y Lizarraga, con aux. intrans.).<br />
Giristino onak, urthe batez, aitzinatzen dira, baiña zu nola aitzinatuko zaren ezen gibelatzen zara, anhitz<br />
bekhatu eta gaixtakeria egiten duzula. Ax 153 (V 101). Ezta aitzinatzen eta ez gibelatzen, bethi dago egoitza<br />
batean. Ib. 602 (V 387). Ontasunean aitzinatzeko ahala, indarra eta libertatea. Ib. 158 (V 105). Nahi baduzu<br />
bertutearen bidean aitzinatu, zaude Iainkoaren beldurtasunean. SP Imit I 21, 1. Adinian eta zühürtzian bethi<br />
aitzinatüren dira. Bp II 36. Benedika ditzan lürreko frütü aitzinatzen hasi direnak. Ib. 60. Zeren behin adinean<br />
aitzinatuz geroz, eztituzu errazkiago manukortuko. ES 181. Hargatik ordea dakusagu hitzkuntza hek bethiere<br />
dohazila aitzinatuz, hedatuz eta edertuz. Ib. 398. Zenbatenaz nihor aitziñatzen baita gehiago bizitze spiritualean.<br />
Ch I 22, 2. Bere salbamenduko bidean ez dire batere aintziñatzen, baiñan oraiño gibela dohaz. He Gudu 80.<br />
Hunkiaren egiteko bizitarzün handi bat ükhen behar dü [...] bide hartan aitzinatü nahi denak. Mst I 19, 2. Arima<br />
ephelak ez du berthutean aitzinatzeko lehiarik. Lg II 197. Berthutian laxatzen hasten den ordutik bere<br />
perfekzionian aitzinatzia ahatziko diela. AR 20.<br />
(s. XIX). Alzina edo aurrera gaitezen. LE (ap. H). Ongian aphur bat aitzinatuak direnek. Dh 99. Zer<br />
aitzinatzen duzute zeren plazer eta gustoakin (AN-ulz, 1833). ETZ 221. Zure kofesorak ikhus dezan berthütian<br />
aitzinatü ala gibeltü zirenez. UskLiB 80. Heresia, harritua bezala, baratu zen eta gelditu aintzinatzetik. MarIl<br />
121. Etxean ez badute haurrek gider onik, / Guti aitzinaturen, eskolan egonik. Hb Esk 167. Deus ez da higitzen;<br />
ezda barnerik urruntzeko, ez kanporik aitzinatzeko. Hb Egia X. Bada, Jaunaren hitza aitzinatuz eta hedatuz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
653
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zihoan. Dv Act 12, 24. Goregi xederratuz, izerdia beheiti jauts laiteke eta arbolak gibelerat egin lezake,<br />
aintzinatu behar bidean. Dv Lab 356s. Ni gauza frogatuen gainean aintzinatzen naiz. Ib. 42. Eta Pilatosek<br />
ikusiik etzuela deusere aitzinatzen, baño ango nastura berratzen zela geiago. Echn Mt 27, 24 (Hual antzinatu,<br />
Samper altzinatu; Lç probetxatu, Ur, Ur (V), Ker aurreratu). Hogoi eta hamar urthetan naiz, aitoron seme<br />
handi, munduan aitzinatzeko behar diren guziak baditut. Laph 21. Etzira oroitzen nola adinean aitzinatuz bezala<br />
aitzinatu zinuen ere gaixtakerian? (BN-baig, 1869). ETZ 283. Jakin bidearen gañerakoan aitzinatuagorik<br />
direnendako. Legaz II. Jadanik adinean aintzinatua zelarik. Jnn SBi 162. Hala eta ederkiago aitzinatu zen<br />
[iguzkia] eta zeruko eremu zabalaz jabetu. Arb Igand 67. Emaiten dü jüstoari ontsan iraiteko eta aitzinatzeko<br />
nahia eta indarra. Ip Hil 30. Eta zenbat eskualdun seme-alaba, astomakiletarik ez hanbat aitzinatuago, eskuaraz<br />
baino nahiago baitute frantsesez izkribatu elgarri. HU Aurp 203.<br />
(s. XX). Bere tenpran xin zen orren azken Otsailaren 17ko karta; artaz ekustan dud antzinatan diona<br />
uskarazko lan andi damanian. Mdg 120. Aita Dubernar adinean aitzinatuegia zen eta ahulduegia urrun joaiteko.<br />
Prop 1906, 6. Kokatzen zen errotaren barnean, eta han besoez bermatzen zelarik eta zangoez iduri aitzinatzen,<br />
tokiaren gainean zagolarik bizkitartean, bere azpian ibilarazten zuen errota, itzuli, itzuli. JE Bur 61. Ez dakigü<br />
zerentako etzen jarraiki soldado zerbütxiari, ezi ofizier zen, eta bazian aski eskola aitzinatzeko. Const 37.<br />
Gogortuz doazi [hezurrak], gizona adinean aitzinatu arauz. JE Med 21. Heletako alderat xuxen aitzinatuz. JE<br />
Ber 8. Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala, ederrago, garbiago, argiago ere ba. Ib. 20. Nazionalismua<br />
aitzinatuz zoan araura. Mde Pr 241. Gezur-eskola artan aintzinatu ez nezakela etsirik, oberik ezean, artan lasai<br />
egotea erabaki nuan. Or Aitork 117. Etzitzaiola gustatzen ikustea nola zen aitzinatzen ari Jainko legea. Ardoy<br />
SFran 224. Bizkitartean erranen dut holako fedearekin hasi ondoan zerbaitetan aintzinatu dela bertsolari<br />
krixtaua. Larre in Xa Odol 17.<br />
v. tbn. CatLav 261 (V 132). Brtc 238. Mih 122. Leon Imit I 10, 2. Aintzinatu: JesBih 397.<br />
Adelantarse, avanzar, acercarse. "Aitzina zaite, avancez" H. Guziak iaikiren dire adin gordiñenean / Eta<br />
gizonak indarra gehien duenean. / Haurrak bada men hartara dire aitziñaturen / Eta agureak ere harat<br />
gibelaturen. EZ Man I 81. Ekusten dezunean zuk an Jesus maitagarria zuganako bidean asia, aizinatuko zara.<br />
Mb OtGai III 383. Jesus bada xakinik agituko-zén guzía beraréki, alzinatu-zé, ta errán: Nor billatzen-dúzie? LE<br />
Io 18, 4 (HeH, Dv, EvS aitzinatu; Lç aitzinaratu). Ganbaran sartzen da eta aitzinatzen gobernadorearen<br />
ondoraino. Laph 6. Gero aitzinatu zen zenbait urhats [...] gizonen alderat. Elsb Fram 111. Urruntxago, lerro<br />
bakotxean elgarri lotzen dira mendixkak; ezkerreko bat aitzinatzen da, eskuin-aldean parrekoa hunki nahiz<br />
bezala, hau ere aitzinatzen zaiolarik edo... gibelatzen. JE Ber 42. Jesus bazkariz Bethania-ko Simunen baithan<br />
zen batez, / Emazteki bat, jakin gabean aitzinatzen ahal zenez, / Sartu zen eta zirudiela jina sendagailu galdez.<br />
Ox 73.<br />
2. (S ap. Lrq; SP, Ht VocGr 330, Lar, VocS, Añ (AN), Gèze, H), aintzinatu (VocBN (-nz-), Dv), altzinatu (H).<br />
Hacer progresar, hacer avanzar. "Pousser en avant" SP. "Avancer" Ht VocGr, VocS, VocBN, Gèze, Dv, H y Lrq.<br />
"Adelantar" Lar y Añ. "Amener devant, avancer" Gèze. "Aitzinatzen duzu hekin ona, vous faîtes progresser leur<br />
bien (EZ Man)" H. Harriet añade las var. atxinatzea y antxinatzea (cf. atxina), de las que no encontramos ningún<br />
otro testimonio.<br />
Hala duenean bada [Antekristek] hisia aitziñatu / Eta onei penen lotsaz aharantza tapatu / Olibetko mendira<br />
da urguillurik iganen. EZ Man I 74. Eta nekean iragan zinduena bizia, / arren aitziña ezazu entrepresa ttipia.<br />
EZ Man II 114. Lana aitzinatu eta. Ib. 37. Nik gehiago aitzinatu gabe. Harb a) 8r. Zeren nola ardurako<br />
trabailluak lan guztiak aitzinatzen baititu, hala alferkeriak gibelatzeintu. Ax 37 (V 23). Eta halakotz egun oroz<br />
bere probetxu espirituala aitzinatzen zuten eta grazia handiago ardietsten Iainkoaren aitzinean. SP Imit I 18, 4.<br />
Zeren ni naiz [...] gogoak ezagutzen, obrak aitzinatzen ditudana. SP Imit III 34, 4. Jauna othoitz egiten<br />
darotzugu, aitziñatzatzu zure inspirazionez gure akzione gustiak. Gç 56. Nihork ere baino gehiago hedatu eta<br />
aitzinatu zuten bere Inperioa edo Erresuma. ES 402. Hala batzuek nola bertzek bere hitzkuntza propiala [...]<br />
bethi ohoratzen, abantailatzen eta aitzinatzen zuten. Ib. 165. Gure salbamendua eta gure lagunaren<br />
salbamendua aitzina ahal detzaketen gauza guziak. CatLav 325 (V 161). Beren buruak Zeruko bideetan haiñitz<br />
aiñtziñatuak baidauzkate. He Gudu 35. Jainkoaren loria eta arimen ona aitzinatu nahiz. Dh 46. Hitz horrek ez<br />
bide baitu nehoren jakitatea hanbat aintzinatu. HU Zez 95. Donibane eta Ziburu arteko zubi berria, orai<br />
aintzinatua da, eta erran behar dugu itxura ederra hartzen ari duela. Herr 18-5-1961 (ap. DRA). Hizkuntza<br />
sendotzeko eta aitzinatzeko egiten ari diren [...] lanen berri ematen. MEIG VIII 118. Sail hau, berez,<br />
merkataritzaren antzekoa da, "import-export" gisakoa, etxekoek eta erbestekoek elkarrekiko har-emanetan<br />
aitzinatu behar duguna. Ib. 99. Sari hori, molda-arteak aitzinatzeko pentsatua. Ib. 57.<br />
"Sua aitzinatzea, attiser le feu" SP. "Eztago sua aitzinaturik (Darric)" DRA. Emaztearen begiei,<br />
begitarteari, gorputzari, edertasunari eta ibilguneari beha egoite hark, sua pitzten du, aitzinatzen du eta<br />
azkenean erratzen du. Ax 392 (V 256).<br />
3. (Sc ap. A; Lar, Añ (AN), H), alzinatu. Adelantar, anticipar. "Anticipar" Lar, Añ y A. "Aitzinatu duzu ephea,<br />
vous avez avancé le terme (EZ Man)" H. Eta zenbat ohi baitu aitziñatu ephea, / Hanbat sari ematen du, edo<br />
pena dorphea. EZ Man I 52. Alde guziétaik dá ón alzinátzea langói. LE Ong 21v. Zenbait egunez aitzina diteke<br />
kofesioa, zenbait besta seinalatu gerthatzen denean. Dh 58. Aitzinatzen dü miraküllien hasteko thenoria eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
654
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
khanbiatzen dü hura ardu hobeniala. Ip Hil 149.<br />
4. (Sc ap. A). Guiar, conducir, llevar. "Guiar" A. Orhoit adi hire gatik zenbat duten pairatu / Eta hi<br />
aitziñatzeko zenbat diren nekhatu [heureak]. EZ Man I 126. Bigarrenean kidatzen da eta aitzinatzen<br />
luzamenduak utzirik, bere hala, bere egin bideari lothu nahi zaikana. Ax tít. Hark berak [konzientziak] bere<br />
ahal guziaz aitzinatzen eta bulkhatzen gaitu ongi egitera. Ib. 420 (V 272).<br />
5. Adelantar, llevar adelante, poner delante. Badirudi ezen zuk xedea aitzinatu duzula, marra iragan duzula.<br />
Ax 8 (V 4). [Burua] atxiki behar da geldirik eta xuxen, aitzinatu edo gibelatu gabe, eta higitu gabe. CatLav 252<br />
(V 127). Aphür bat aitzinatü behar da [mihia] peko ezpañaren gañera. CatLan 139. Besoa aitzinatuz, eskua<br />
hetsirik. HU Zez 127.<br />
Perpaus zatiak aurreratzea edo aitzinatzea, fronting delakoa. MEIG VI 159.<br />
6. Presentar. "Présenter", "amener devant" Gèze. --Zer da juramentu egitea? --Hura da aitzinatzen dugun<br />
solasaren lekhukotzat harzea Jainkoa edo zenbait kreatura. CatLav 113 (V 62). Othoizgilek aitzinatüren dütie<br />
bere botoak eta othoitziak zure persona argi eta sakratiaren konserbazioniagatik. Mercy 12.<br />
7. Enviar por delante. "Allegatus, [...] aitziñatua, aitziñaturikakoa" Urt I 515.<br />
8. (Sc ap. A; Lar, Lar DVC, Añ (AN), Izt 5v, Arch VocGr), altzinatu (AN ap. A; -lz- H), antzinatu.<br />
Adelantarse, anticiparse. "Adelantarse" Lar. "Adelantar, anteceder, preceder" Lar DVC 152. "Prevenir,<br />
anticiparse" Lar y Añ. "Anteceder, preceder" Añ. "S'avancer, prendre le devant" Arch VocGr. "Altzinatu (AN),<br />
anticiparse" A. "Adelantarse" Ib. v. aitzindu. Guk bada amazágun Jangoikoa, dió S. Juanek, zerén bere<br />
Majestadea alzinatudá amatzerá gú. "Ipse prior dilexit". LE Ong 120r. Alzinátus geurók konfesátzera geurén<br />
kúlpak. Ib. 21v. Eta sartu zrelarik etsen antzinatu zitzaun Jesus erraiten: Zer urdu zaizu, Simon? Hual Mt 17, 25<br />
(Samper altzinatu zitziozun; Lç aitzin zekión). Hiru edo lau ehun urtez aitzinatu zela haren denborako gizonen<br />
artekotik. Zub 34. Erromara aitzinatu zitzaidan, zuzenbidea ikasteko. "Praecesserat". Or Aitork 138s.<br />
9. "Anteponer, [...] (AN) aitzinatu" Añ.<br />
10. Adelantar, dar por adelantado, prestar. Ez-diote [etxetiarreri] deusere aintzinatu nahi, beldurrez gal<br />
beren dirua. Dv Lab 87.<br />
11. "(B) barrer, limpiar" A.<br />
12. Adelantar, sobrepasar. "Aintzinatu dut [un coche] (BN-arb), aintzinpidea, aintzinkaldea artu (AN-5vill)"<br />
Gte Erd 31.<br />
13. Adelantar (un reloj). "Erleju unek aitzinetu du" Izeta BHizt2.<br />
14. + aintzinatu. (Part. en función de adj.). Avanzado. Bizitza ona dá adin aizinátua, edo zartasuna. LE Urt<br />
ms. 12v (seguramente errata por alzin-). Jakintsun aintzinatu batzuek. Zerb Azk 96. Dublingo "University<br />
College" eta Ikaskuntza aitzinatuetarako Institutak Engelera darabilte. Mde Pr 243. Bi izen hauiek eta<br />
clasificaziokoen arte aintzinatuen zaudenek bethetan zituzten gizonen jakintza guztia. Osk Kurl 144. Gizakumea,<br />
abere uts bat: besteak baiño pixka bat aitzinatuagoa. Vill Jaink 64. Kokotza meharra eta aintzinatua,<br />
sudurrari urbildu nahia. Zub 47.<br />
- AITZINATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Adinez aintzinatuxe (S)" Gte Erd 296. --Ahoa nola<br />
ideki behar da? --Ez sobra, ez gutiegi, eta mihia azpiko ezpainaren gainerat aitzinatuxerik. CatLav 252 (V 127).<br />
Ahoa erdi idekia eta mihia peko ezpainaren gainerat aitzinatuxea. CatJauf 117.<br />
aitzinatxe. (Aprox. de aitzinat). Un poco más adelante. Eskualdunen eta Eskual-herriko berririk<br />
jakingabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken aierupenezko kontairei sobera fede emanik [Mariana], aitxinatxe<br />
iragan zela. ES 120.<br />
aitzinatzaile (SP), aintzinatzaile. 1. Incitador, promotor; (ref. al fuego) avivador. "Promoteur, solliciteur" SP.<br />
"Atizador. Su-aitzinatzaile (Darric)" DRA. Egiazko fedearen eta legearen defendatzaille eta aitzinatzaille<br />
buruzagiak. Ax 6 (V 3). Eta su hura ezta behin ere ttipitzen eta ez iraungitzen. Eta eztu hark egurrik ere behar,<br />
eta ez aitzinatzailerik. Ib. 586 (V 376). Halaber edo zein aphez, kontseilu edo Bilkhura bilpidearen bidatzaile<br />
edo aintzinatzaile batetako lagunetarik denari. Prop 1908, 101.<br />
2. aitzinatzale (Lar). "Adelantador", "anticipador" Lar.<br />
3. aintzinatzale. Prestador, que adelanta (dinero). Diru aintzinatzalek uste zuten, zerbitzu handia eginez, ez<br />
zutela afera txarra ere egiten. Herr 9-3-1961 (ap. DRA).<br />
4. aintzinatzaile. "Jefe (Darric)" DRA.<br />
aitzinatze (Lar). 1. Progreso, adelanto. "Adelantamiento", "promoción" Lar. Zien ardier Zelüko bidia har<br />
erazi nahi bederiezie, eta honen aitzinatzia. Bp II 6. Bena gero tentazioniak hunki dütianian, ohiko gaizetara<br />
ützültzen dira, hartakoz eztie berthütian aitzinatzerik egiten. Mst III 37, 2 (SP aitzinamendu). Berthutiaren desir<br />
bortitz horren ukheitia hain nezesario duzu, nun hartarik baituha gure abanzu edo aitzinatze ispirituala. AR 18.<br />
Ez dut uste beste asmorik gabe nere burua "aitzinatzen" saiatu naizenik. Aitzinatze hori, gehienez ere, gure<br />
herriarekin batean aitzinatzeko asmotan izan da. MIH 372.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
655
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. Continuación. Zergatik hasten dira letheriñak? [...] Letheriñen aitzinatzian zer diogü? Bp II 61s.<br />
3. Legación. "Allegatio" Urt I 515.<br />
4. "Anticipación" Lar.<br />
5. Adelantamiento, acción de dejar atrás. Errespondatukodúte, úrlia ilda. O ditxósoa, dióte: alzinátzea<br />
indigu guziék inbeardúgun bidea[n]. LE Urt ms. 1v (ed. 1846, 3 alzinatzea edo aurrea artzea).<br />
aitzinaxe (S ap. Lrq). (Aprox. de aitzina). "Aitzinaxe, un peu en avant" Lrq.<br />
- AITZINAXETAN. "(S), un peu avancé" Lh.<br />
aitzinaxka. "(S), assez en avant" Lh.<br />
aitzinaxko. "(S), un peu trop en avant" Lh.<br />
aitzinazale. Progresista, partidario de avanzar. Euskara batuak, izkribuzko batasunaren bitartez, juduentzat<br />
adina jentilentzat egina behar du izan; bestela esan, aitzinazaleentzat adina atzerazaleentzat. MIH 124.<br />
aitzinbegi. "Prólogo (Arch ms.)" DRA. Aitzin-begi. "Préface". Arch Fab 9.<br />
aitzinbidari, aintzin-bidari (Dv A). 1. Precursor. "Précurseur" Dv. Jesus gure aitzin-bidaria sarthu den<br />
tokiraino. "Praecursor". Dv He 6, 20 (Lç aitzindari). Kristoren beste aintzin-bidari bat, beste "Batista" egiazko<br />
bat. Ardoy SFran 134.<br />
2. Guía. Menditarrak ziren eta gure aintzinbidariak. Prop 1901, 84.<br />
aitzinbide, aintzinbide (T-L). Preparativo. "Préparatif" T-L. Hil ondoan aurkhitu ziozkaten bere<br />
izkiribuetan debozione hunen aintzin-bideak, zeinez baliatu baitire progotxu handirekin ondokoak. JesBih 9.<br />
Berehala egin eta / Gure azken aitzinbidiak, / Gizunek die beharritan / hitzartüko kuxeliak. Casve SGrazi 144.<br />
- AITZINBIDEA HARTU. "Aintzinatu dut [un coche] (BN-arb), aintzinpidea, aintzinkaldea artu (AN-5vill)"<br />
Gte Erd 31.<br />
aitzin-bigel. v. aitzin-gibel.<br />
aitzindapen (Lar, H). "Adelantamiento" Lar. "Avancement, progrès en avant" H.<br />
aitzindari (B, S; SP, Gèze), aitzintari, aintzindari, altzindari (AN, Ae). Ref.: A (aintzindari, altzindari); A Aezk<br />
289.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional (tbn. en Lizarraga de Elcano); a partir de aprox. 1930 tbn. se<br />
encuentra en algunos textos guipuzcoanos, en incluso en algún vizcaíno como Alzola. En la tradición<br />
septentrional parece que, con el paso del tiempo, va afianzándose el sentido de 'jefe' y abandonándose el de<br />
'precursor'. Para la distribución de aitzin-/aintzin-, v. s.v. aitzin; hay además al(t)zindari en Lizarraga de Elcano,<br />
aitzinari en Oihenart y aitzintari en TB. En DFrec hay 19 ejs. de aintzindari y 21 de aitzindari.<br />
1. Precursor. "Avantcoureur" SP. "Précurseur" Gèze. Non Iesus aitzindari guregatik sarthu izan baita.<br />
"Précurseur". Lç He 6, 20 (He aitzindari, TB aitzintari, IBe aintzindari; Dv aitzin-bidari, Ol aurren, Ker leenen,<br />
IBk aurrelari). Eztiagu gehiagorik herioaren beldur izan behar [...], baina Iesus Krist gure Buru eta Kapitain<br />
bakhoitz gure aitzindari iarri izan zaikunari [...] iarreiki. "Qui nous y précède". Lç Ins C 4v. Jondone Joani<br />
Batista, zure aitzindari doatsu, sainduen beregainekoa. SP Imit IV 17, 3 (Mst aitzinetik jilia, Echve prekursore,<br />
Ol aurrelari). --Nor da Jondane Johane Batista? --Jesus-Kristen aitzindaria. Bp II 112. (Eskandalo-emallea da)<br />
Satanasen alzindari ta zerbitzaria (151). LE-Ir. Jesukristo da predestinatuen alzindari (377). Ib. San Juan<br />
Bautista Kristoren altzindari edo aurrekoa. LE Urt 24 (ms. 9v alzindária). Hi haiz beraz Judas berri bat [...],<br />
debru bat haiz, Jesu-Kristok berak Judas hire aitzindariaz erran zian bezala. Dh 222. Antxe aitzindari bat eta<br />
zalpurdi batean zioan gizon bat upatu nitun. 'Un heraldo'. Zait Sof 79. Yainko berak ditut berri orren aldarrikari<br />
aintzindari. 'Los propios dioses, como heraldos, me lo anuncian'. Ib. 148. Platonen nolabaiteko aintzindaria da<br />
Enpedokel. Zait Plat 75. Maritain filosofoa mintzatzen baita askotan "mystique naturelle" delako batez, banago<br />
Platon ez othe behar litaken izendatu mistika lurtiar horren aintzindari! Lf ib. XX. Soroa, euskal teatro<br />
berriaren aitzindari ernea. MEIG III 124. Juduen profetak kristautasunaren aintzindariak dira guretzat. Ib. 117.<br />
Aintzindari izan genuen Larramendi. MEIG VII 35. Txillardegi eta Leturiaren egunkari ezkutua gizaldi berri<br />
baten eta gizaldi horren obren aitzindari gisa agertzen zaizkit. MIH 302.<br />
(Fig., ref. a cosas). Denbora hau [abendoa] saindua da, / Kristoren aitzindari: / Kristo Iauna iaiatzeko, /<br />
Guretzat defendari. Hm 183. Afekzione on eta amolsu hura presenteko graziaren obra da eta zeruko herriaren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
656
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitzindari bat. SP Imit III 6, 2. (Las diversiones y cosas del mundo son) bekatuen alzindari (328). LE-Ir. Aztibegia,<br />
Agosti Xaho Basabürütarrak Ziberu herri maitiari Pariserik igorririk, beste hanitxen aitzindari. Chaho<br />
AztiB tít. Ta ikus orbelez dan erantzia / ta apaingarri berriez yantzia, / baso zabalen aitzindari? "Heraldo de los<br />
bosques anchurosos". Ldi BB 112. Izar urdin bat piztu da goien / arratsaren aintzindari. EA OlBe 66. Aizeak<br />
gero ta oldartsuago datoz neguaren aintzindari. Etxde JJ 25. Gure lan asmoaren jarraiki jo dezagun euskalkanta-zaharretara,<br />
auetxek izan baiditugu belaunez-belaun gureganaturik euskal-literaturaren aintzindariak.<br />
Etxde EG 1956 (5-6), 44. Neguaren etorrera nabaitzen dut arratsetan: bere aintzindari dira aize-bolada otz<br />
auek. Txill Let 94. Sor zaite egunaren aintzindari Lukiper goren. Ibiñ Virgil 54. Eta hemen bertan galdera bat,<br />
gerokoen aitzindari, egiteko gogoak hartu nau. MEIG VII 180. Eta aintzindari nabarmenak, zeru-lurretako<br />
nahaste ikaragarriak, izango zituena [gertakaria]. MEIG I 193. Alargun eta soil agertzen zaigu liburua bere<br />
betean, ondorengo eske, etortzeko zen uzta joriaren aitzindari bakarti, izan zitekeenaren lekuko elbarri. MIH 48.<br />
(Uso adj.). Ezen hunelako batasunaren egitera zure garazia aitzindariak [= 'gracia preveniente'] ernatu<br />
nau. Harb 199.<br />
Anticipado. Sekulako gozotasunen gustu aitzindari xipi batzu dira, Iainkoak haren bilha dabiltzan arimei<br />
emaiten derauztenak. SP Phil 477s (He 484 gostu aiñtziñdari bat).<br />
2. (B, S; Urt, Lar, Gèze), aintzindari (-nz- VocBN), altzindari (Ae), aitzinari. Ref.: A; A Aezk 289. Guía.<br />
"Antecessor" Urt II 135. "Guía", "adalid" Lar. "Conducteur" VocBN y Gèze. Barreneko aitzindari haur edo<br />
argi egille haur --zein deitzen baitute doktorek Synderesis--, da gure konzientzia edo arrazoi naturala. Zeren<br />
ezta munduan halako aitzindaririk, gidaririk, argi-egillerik eta ez erakuslerik. Ax 420 (V 272). Har dezagun<br />
geure aitzindari San Tomas, Doktor handi hura, zeren harekin batean izanen gara ongi kidatuak. Ib. 574 (V<br />
368). Goihets Sion Salbaria / Artzain eta aitzinaria / Kantoretan, koblatan. "Lauda ducem et pastorem". O Not<br />
(ed. RIEV 1926), 355. Gauza guztietan behar dela aitzindari edo gidari on bat bide onerat gidatua eta ongi<br />
gobernatua izaiteko. ES 141. Halatan beraz baderraket eskuarazko Autoretarik hau [Axular] dela aitzindaria,<br />
buruzagia eta lehena. Ib. 143. Hura izanen da gure laguntzaille, gidari, aitzindari. "Dux noster & praecessor".<br />
Ch III 56, 6 (Mst aitzinetiko). --Zergatik haurrari emaiten zaio saindu baten izena? --[...] Hari emaitea gatik<br />
imita dezakenzat aitzindari eta exenplu bat. CatLav 221 (V 111). Zerén trabájuen bidegóntaik baitoáie<br />
gloriaráko dirénen prozésio luze edér luzitua, baitúgu kidári, alzindári ta lagún goápoak. LE Ong 52r. Bainan<br />
Jainkoak, Moise aitzindari, athera zituen heien eskuetarik. CatJauf 26. Beren [marroen eta zikiroen] urratsen<br />
arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea, aintzindarien ondotik. Zub 97. Pitz gaiten eta airez-aire<br />
joan, hek zerurat aintzindari. Iratz 150. Zakurrak aintzindari ta gidari zituztela. Etxde JJ 261. San Tomas [...]<br />
gure ezkerraren [...] aintzindari eta gidari bihurturik. MEIG V 134.<br />
(Uso adj.). "Ángel de la Guarda, Aingeru [...] aitzindaria" Lar.<br />
3. (AN, L, B, S; Ht VocGr 337, Lar, Añ (AN), Arch VocGr, Gèze), aintzindari (AN-burg, B, BN, S; VocBN (nz-),<br />
Dv, H; -eri B). Ref.: A (aitzindari, aintzindari); Lrq; Satr VocP (aintzindari); EAEL 39; Gte Erd 198; Izeta<br />
BHizt2. Jefe. "Capitaine" Ht VocGr 337. "Caudillo" Lar. "Presidir, (c.) buru, aurrena, (AN) aitzindari izan"<br />
Añ. "Chef, officier" Gèze. "Chef" Arch VocGr, VocBN, Dv, H y Lrq. "Jefe", "prelado" A. "Poliziain aintzinderia<br />
(B)" Gte Erd 198. "Líder. Zu zara gure aitzindarie" Izeta BHizt2.<br />
Eta Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria, egin zen deabru, eta deabru guztien buruzagi, kidoin eta<br />
kapitain. Ax 139 (V 92). Alferkeria, bizio guztien aitzindaria eta ithurria. "Magistra". ES 182. Munduko<br />
Erresuma eta jendaki guztien artean Kristoren lege Sainduaren hedarazteko aitzindaritzat zebiltzan aingiruak.<br />
"Praesidebant". Ib. 124. Nolako errespetua eta obedienzia bere aitzindarienzat. Ch I 18, 5. Gure aitzindari<br />
guziak, hala dire gure Aita Saindua, gure Jaun Aphezpikua, gure Errotora, Errege, kargudunak, gure nausiak,<br />
&c. CatLav 121s (V 67). Etzen supherago agertu ikhusteaz bere burua halako armada baten aitzindari. Lg I<br />
208. Lekhu hartako [presondegiko] aitzindariak eman baitzion nausitasuna preso zaudenen bertze guzien<br />
gainean (Gen 39, 21s). Ib. 97 (Urt presondegiko nausi, Ur karzelazai). Debora aitzindari zela. Ib. 202s. Printze<br />
hunek bildu zituen bere meneko zituen aitzindariak. Ib. 374. Saulen aitzindaritarik bat, Doeg zaritzona. Ib. 283.<br />
President edo ainzindariak ordena ona atxikaraziko du bilzarrean. Revol 125.<br />
(s. XIX). Jaunak beira gaitzala, / Angleterra bezala / Xisma bat eginik, / Errege aintzindari / Emanez Elizari.<br />
Monho 28. Sinagogako aitzindari bat ethorri zen, zoina belhaurikatu baitzen haren aitzinean. TB Mt 9, 18.<br />
(SalabBN sinagogako aintzindari, Ip, Dv aitzindari, Leon aintzindari; Lç iaun, Ur agintari, Ur (V) prinzipe,<br />
Hual sinagogako nausi, Ol aundiki). Bere aintzindariek eta bere erregelek manatzen ziozkaten gauza guziei. Jaur<br />
385. Bere anaien, bere aitzindarien minzajia. "De leurs magistrats". Arch Fab 11. Mintzatu zitzaion bere<br />
arthaldeari, / Aitziñdari, oste, bildotxei bereri. "Les chefs, la multitude, et jusqu'au moindre agneau". Gy 253.<br />
Anaia Isidor du, Laphurdi guzian, / Bidetan aitzindari, omen berezian. Hb Esk 76. Hiriart gardetan da gora<br />
aitzindari. Ib. 139. Naierako dukia tropa hetarik baten aitzindari zen. Laph 4 (78 aintzindari). Dio koleran<br />
eskol-etxeko aitzindariak. Ib. 111. Gazteluko eta hiriko aitzindariek elgar adituko duzue. Ib. 7. Merezi duzula,<br />
nihork baino gehiago, Sarako herri famatuaren aitzindari izatea. Elzb PAd 77. Bortz ehun soldadu, bere<br />
aitzindariekin. Ib. 81. Jourdan zuten beraz hautatu aintzindaritzat Versaillarat yuan ziren gizon kiskil eta<br />
gaixtoek. Elsb Fram 85 (83 aitzindari). Alde hetako Fraide-aintzindari batzuk. Jnn SBi 86. Komentu hartako<br />
abadea edo lehen aintzindaria. Ib. 52. Ospitaleko aintzindariek. Ib. 91. Ordretako aitzindarien eta berrogei eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
657
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamar mila khiristien aitzinian. Ip Hil 18. Soldado aitzindari giristino bat. HU Zez 136. Gobernamenduko<br />
aitzindarien mehatxu eta gaztiguak. Ib. 77.<br />
(s. XX). Ethiopiako erreginaren azpiko aitzindariaren bathaioa. CatJauf 106. Armadetako aitzindari, général<br />
bat. JE Bur 25. Kanpaderako aintzindariak. StPierre 32. Elizako aitzindariek, orduan, Jainkoaren zuzenak<br />
ostikatzerat ez uzteko, hetsi zuten kapera. Barb Sup 137. Bi aitzindari ohiek behar zütien ordian soldado<br />
denborako gora beherak elez arraberrikatü. Const 38. Beharrik zituen on eta luzakor, okhaztaturik zauzkan<br />
aintzindari gehienak. Etzuen bertzela bi urtherik iraunen guardagoan. Ox 199. Guarden aintzindari lehenak? Ib.<br />
200. Bere Eliza osoaren Buru ta Aitzindari egiten du [Pedro]. Ir YKBiz 538n. Naiz-eta, noiz-bein, mutilzai zutik /<br />
arnasez ziteken ari, / erakutsia emanez zuten / bizkorrenen aitzindari. "Era el jefe de los mejores dándoles<br />
ejemplo". Or Eus 194. Askotan ikusi tut ibilki herrian / aitzindari eneak ezpata gerrian. Lf in Onaind MEOE<br />
1137. Berrogei mila auher eta gosejankin, emazte bizitza gaiztoko bat aitzindari. Mde Pr 49. Erromatar<br />
gudalostean aintzindari izandakoa. Ib. 248. Herriaren aldilako errebia saintu bat ikusi nai ginuke aitzindarien<br />
urhatsetan. Gazte 1958 (Buruila), 3 (ap. DRA). Ertzañen aitzindaria. Izeta DirG 75. Ez balin bazuen gehiago<br />
gerlako aintzindari beharrik bere mugen zaintzeko. Ardoy SFran 106. Español armaden aitzindaria. Ib. 49.<br />
Jadanik ene menpeko / aitzindari agüdueri / Düt arrunt jakinerazi. Casve SGrazi 154.<br />
v. tbn. Brtc 60. Dh 46. Arb Igand 163. Aintzindari: Dv LEd 250. Lap 326 (V 149). Zub 59. Zerb IxtS 77.<br />
(Fig.). Gurutzearen bandera aitzindari harturik, / Eta zure izen Saindua foborera deithurik. EZ Man II 53.<br />
(Uso adj.). Beraz, sehiak itzuli ziren sakrifikatzaile aitzindarietarat eta farisauetarat. TB Io 7, 45 (EvS<br />
sakrifikazale aitzindarietara; Lç sakrifikadore prinzipaletara, Dv aphez nausietara, IBk apaiz nagusietara).<br />
Gristino aintzindari guzien preso altxatzeko manuak. Jnn SBi 156. Gure Aita aintzindariaren manuz irakurri eta<br />
etsaminatu dugu [...] liburu hau. Ib. pról.<br />
4. (El) que va delante, (el) que encabeza. "Guía, de danzas, juegos, &c." Lar. "Aintzindari, capitán de los<br />
jinetes [= el que encabeza la cabalgata] (AN-larr)" CEEN 1970, 180. Antzezlari eta koroen aintzindari<br />
ezpatakiko zaldun bat agertu zen. Etxde JJ 173.<br />
(Fig.). Franzes eta Uskara begiz begi ezarrier, jarraikitzen zaie hitztegi uskalduna, aitzindari joaiten<br />
zerelarik uskaldun minzo gainen hatsarre bat. "Et précédés d'une introduction à la langue euskarienne". Arch<br />
Fab 11. Ondoan datozen galderen ordena, galdegilea dutela beti aitzindari, ageri da jaun ta jabe. MEIG VI<br />
150.<br />
5. (B, S), altzindari (Ae). Ref.: A; A Aezk 289. "Delantero" A. "Altzindari, jugador delantero" A Aezk 289. v.<br />
aurrelari.<br />
6. Protagonista. Eskutitz au Pakita izeneko andra bateri egin eutson. El sí de las niñas antzerki-laneko<br />
protagonista, aintzindaria, dala uste izan dabe irizlari batzuk. Alzola Atalak 144.<br />
- AITZINDARI ORDE. Vicario. Zeina baitzen orduan bakhartegi hartarik hurbil zen Bapildeko [sic, por<br />
Bapilde] batetako Aintzindari orde. Birjin 495.<br />
- AITZINDARIZKO. Anticipado, previo. Hek ezagutzen tu aitzindarizko iakintasun batez (hura Theologek<br />
deitzen baitute bisioneko iakintza) miratzen dituela gauzak hekin izaitean. "Science anticipée". SP POB 40.<br />
Aitzindarizko eta ordu bereko seinalek. SP Phil 349. Aitzindarizko promes haren bidez. Ib. 415 (He 418 agintza<br />
aitziñatu horren bidez).<br />
aitzindarigo (S ap. Lrq (-gua); A), aintzindarigo (Dv), aintzindariko. Jefatura; rango de jefe. "La charge de<br />
chef" Dv. "Rang de chef" Lrq. v. aitzindaritasun. Mila soldadoren aintzindarigoa ematea. Etcheberry (ap.<br />
Dv). Establitua zuen bere Eliza, eta Jaun Doni Petriri eman zioen haren aintzindarikoa. Lap 291 (V 133).<br />
Gerlari batzu zirela hiruak Nabarreko erregeren meneko, jende xumeetarik ororen arabera, bainan emeki-emeki<br />
aitzindarigorat helduak. JE Ber 33.<br />
aitzindaritasun (H), aitzindaritarzun (S ap. Lh), aintzidaritasun (Dv, A). Jefatura, mando; rango de jefe;<br />
primacía. "La qualité de chef" Dv. "Qualité de supérieur (Dh)" H. --Zertan dago [Jondoni Petriren] lehena<br />
izaite edo aitzindaritasun hura? --Ohorez eta juridikzionez gehiago izaitean. CatLav 56 (V 37). Zeren Jondoni<br />
Petriri Jesu-Kristok eman baitzion Elizako aitzindaritasuna. Ib. 426 (V 202). Eman zion gerla-gizon multzo<br />
baten aitzindaritasuna. Lg I 280. Aitzindaritasuna izan zuen denbora guzian, populua ez zitzaion behinere erori<br />
idolatrian. Ib. 200. Errezibi beza San Mikhael Jainkoaren Arkhanieluak, zeinak merezitu baitu Zeruetako<br />
armaden aintzindaritasuna. JesBih 462. Jinkoaren ministro bezala gobernioa edo aitzindaritasuna atxikitzen<br />
zuten. Egunaria 1853 (ap. DRA). Aitzindaritasunak arthu [sic] behar dire humilki, ez ohore bezala, bainan karga<br />
bezala. A.M. Beovide San Francizco (Baiona, 1874), 89 (ap. DRA). Jaundone Petrik zuen aintzindaritasuna edo<br />
eskualdea gozatu baitute [...] Erromako Aphezpikuek. Arb Erlis 132. Hortakotz uzten zion gobernamenduak bere<br />
aitzindaritasuna, soldado aintzindari guziez goragokoa. HU Aurp 73. Buruaren gain aldean, dilindan emana<br />
zaio bere kalota gorria, bere aintzindaritasunaren seinale. Prop 1907, 178.<br />
aitzindaritza. Eguzki-galdaz izerditutako bidaztiyari aitzindaritza (de guía) egin nairikan [mitxirrika]. J.M.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
658
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tolosa EEs 1913, 114.<br />
aitzindarixka, aintzindarixka. (Dim. de aitzindari). Oficial o jefe de bajo rango. Hamahiru aleman -soldado<br />
eta aintzindarixka, orotarik-- jali ziren ilhunbetik. Barb Piar II 97.<br />
aitzindatu. "Preferir" Lar.<br />
aitzindatze. "Anticipación", "prelación" Lar.<br />
aitzinde. 1. "Anticipación" Lar. "Anticipadamente, aurreeraz, aitzineraz, aitzindeaz" Ib.<br />
2. "Preferencia" Lar. "(Hb), primauté, préférence" Lh.<br />
3. "Partie de devant d'une habitation, d'un bâtiment" H. "(BN-lab; Lf), devant; façade" Lh.<br />
aitzindegi (L ap. A; SP, Hb ap. Lh, H), aintzindegi (Dv, A, T-L), aintzindei. 1. Fachada, parte delantera de<br />
una construcción; escaparate. "Devant de maison" SP. "Partie de devant d'une habitation, d'un bâtiment" H.<br />
"Face, façade, partie de devant d'un édifice" Dv. "Fachada" A. "Façade d'un bâtiment" Lh. "Vitrine, [...]<br />
aintzindegi" T-L. Bertze batek aldiz zion: etxe aitzindegi hori, / Ez zait iduritzen ongi ni naizen sinpleari. Gy<br />
105. Luphean zilho bat nolazpait egin, aintzindegi bat eman, eta hara gisu-labea. Dv Lab 188. Jaunaren<br />
aitzinean zen kobrezko aldarea berriz, khendu zuen tenploko aitzindegitik, eta aldarearen lekhutik. "Transtulit de<br />
facie templi". Dv 4 Reg 16, 14. Magasin aintzindegiak gostu handirekin berregindu dituzte. Herr 25-12-1958<br />
(ap. DRA). Nork ez du Atharratzetik goiti ezagutzen Santa Madalenaren kapera? Egun hautan, tenpesta dela<br />
karia, aintzindei guzia erori da. Herr 12-1-1961 (ap. DRA).<br />
"Le devant des choses en général: d'une étoffe, endroit, la poitrine, etc." H. Helaz! nork du ifernuak baizen /<br />
aitzindegien asmatu hanpatzen? Rob in Onaind MEOE 444 (Harriet traduce: "la poitrine, le sein"). Eta, gerlako<br />
kapitain balin badire, izan dezakete aintzindeian bada-gathu edo bertze basa-ihizi zenbeiten larrua. Prop 1893,<br />
158. Xantza duzu giren tenoren baigira... Bertzenaz, zure buru aintzindegi horrek bero-aldi bat har bailezake.<br />
Larz Bozak 32.<br />
2. aintzindegi (Dv y A (que citan a He)). Preferencia. "Aintzindegia ematea (He), donner la préférence" Dv. <br />
Fama ona kanpoko señale bat bezala da, bertutea non egoten den erakhusten duena: hargatik beraz behar zaio<br />
eman bertuteari toki guzietan eta gauza guzietan aiñtziñdegia. He Phil 226 (SP 224 abantailla).<br />
3. (H), aintzindegi (Dv, A). Jefatura. "Aintzindegia ematea [...], donner l'autorité" Dv. "2.º autoridad; 3.º<br />
mando de un ejército" A. Aunque Duvoisin y Azkue citan a Larreguy, en éste sólo encontramos aitzin-. Hain<br />
zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik igurik ahal zitezkeien<br />
guziak. Lg I 204. Xedea hartu zuen khentzeko Joabi armadetako aitzindegia, ematekotzat Amasari. Ib. 318.<br />
Zanbri bizi zitekeien dohatsu eta deskantsuan: aski ohoratua aurkhitzen zen armadetan zadukan aitzindegiaz. Ib.<br />
348. Eman zion Piarresi bere arthalde guziaren aitzindegia. Lg II 294. Bere ontasun guzien ainzindegia eman<br />
dio [Jinkoak Mariari], haren medioz nahi ditu hek gure ganat hedatu. Mih 268.<br />
4. Zona situada delante, enfrente. Kanporat athera zen orduan [Petri], ezkaratz aintzindegirat, eta oilarrak<br />
kantatu zuen. Leon Mc 14, 68 (He eskaratzaren aitziñerat, Dv ezkaratz aitzinerat, Ol, Ker ataurrera, IBk etxe<br />
aurrera). Hil-herrietan ez zen kasik dupaz bertzerik ageri: iduri zukeen dupagin handi baten etxe-aintzindeia. Lf<br />
Murtuts 16. Bixkotx saltzale baten aintzindeian bi haur, badaude paztizeri beha zoin hartuko duten. Egunaria<br />
1958 (ap. DRA). "(BN-lab), coro junto al altar mayor" A.<br />
aitzindegitasun. "Commandement" H (que cita a Lg; cf. aitzindegi).<br />
aitzindera. "Anticipación" Lar.<br />
aitzindu (AN, L, BN, S ap. A; SP, Urt, Lar, Añ (AN), H), aintzindu (L, BN ap. A; VocBN (-nz-), Dv), aitzintu<br />
(Gèze), aitzitu (SP), alzindu (AN ap. A), aizindu (S ap. A).<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional y alto-navarra. En el s. XX tbn. se encuentra en algunos autores<br />
occidentales, con un significado algo diferenciado.<br />
1. Adelantarse, anticiparse; (con aux. trans.) preceder. "Aitzindu edo aitzitu nahi natzaio, je le veux prévenir,<br />
devancer" SP. "Ego antecapiens dixi, nik aitzintzen naizela erran dut" Urt II 132. "Prevenir, anticiparse" Lar y<br />
Añ. "Devancer" VocBN. "Aller au devant, prévenir, devancer" Gèze. "Galduko zaitu aintzintzen ez bazaizko, il<br />
vous perdra si vous ne le prévenez" Dv. "Devancer, précéder [...]. Aitzindu natzaio, je l'ai devancé" H. "1.º<br />
adelantarse; 2.º (AN-erro), prevenir. Gaitzari aitzin zakizko, precave el mal (Urt Gram 449)" A. "Aintzindu (L,<br />
BN), anticiparse" Ib.<br />
Tr. La construcción más usual es con aux. intrans. bipersonal, aunque Axular, Haraneder, Larreguy, MarIl,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
659
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Goyhetche, Larralde y Laphitz lo emplean con aux. trans. bipersonal. Axular lo usa tbn. con aux. intrans.<br />
unipersonal.<br />
Etxean sarthu izan zenean, aitzin zekión Iesus, zioela: Simon, zer irudi zaik? Lç Mt 17, 25 (Ip aitzintü zeion;<br />
Samper altzinatu zitziozun, Hual antzinatu zitzaun; Ur aurrea artu zion, Echn mintzatu zuen lenik, Or aurreratu<br />
zitzaion). Gu bizirik goitiko garatenok Iaunaren adbenimenduan ez gaitzaiztela aitzinduren lo daunzatenei.<br />
"Nous [...] ne préviendrons point ceux qui dorment". Lç 1 Thess 4, 15 (Dv lo daudenei ez garela aitzinduko;<br />
Bibl ez ditugu (herioan) lokartuak aintzinduko; IBe ez diegu hil direnei aurrea hartuko). Guziak gatik nola<br />
iustuak Iustizia eginen duzula badakit penitenzia egitera zuk hargatik igurikitzen derautazun bezala, aitzin<br />
ezpanakizu. Harb 236s. Hartarakotzat, aintzindurik bezala, ordenatzen du legeak egotz ahal dezakezula obra<br />
berria. Ax 79 (V 53). Eta baldin faltak zureak badira, hobenduri zerori bazara, orduan zu zara obligatu<br />
aitzintzera eta hitz eske iarraikitzera. Ib. 295 (V 196). Egin nahiaren ezin egina, bekhatuak berak aitzintzea; ez<br />
guk bekhatuen, baiña bekhatuek gure utztea. Ib. 176 (V 119). Hau aspaldi zinioen / agindu jendeari: / promes<br />
hau aitzindu zeikan / pobluen mendeari. Hm 173s. Ene Iainko Iauna, aitzin zakisko zure serbitzariari zure<br />
eztitasuneko benedizinoez. "Praeveni". SP Imit IV 4, 1 (Mst aitzinetik hel erazi, Ol aurrendu). Ni aitzitu<br />
(aitzindu) natzaie neure dulzuraren benedizinoez. SP Imit III 58, 3. Ordea hori eztuzu ardietsiko, haren grazia<br />
aitzintzen ezpazaitzu eta erakartzen ezpazaitu. SP Imit II 8, 5. Jainkoaren justiziari [...] eta penei aitzin<br />
gakizkoten, mundu huntan penitenzia eginez. CatLav 446 (V 209). Ez xoilki deliberatuko dut goardian egotea<br />
hura ez ofensatzeko, baiñan oraiño hari aiñtziñtzeko preparatuko ditut hitzik eztienak. He Phil 120 (SP 117 hari<br />
aitzintzeko). Bazinaki nor den edaterat galdetzen darotzuna, aintzinduren zinaizkon, eta zerorrek galdeginen<br />
zinoen edaterat. Lg II 136. Eta bere erraietan zakharkeiela, sei ilhabete hetan, Salbatzaillea aitzindu behar<br />
zuena. Ib. 101. Jinkoaren ama izan arren, Birjina humil hark ez du idurikitzen Elisabeth aiñzin dakioen. Mih 61.<br />
(ss. XIX-XX). Aitzindu zaizko zure nausiari / Heriotzeaz, sortzeaz bezala. Monho 160 (se refiere al Bautista).<br />
Hala nola argi izarrak aintzintzen baitu iruzkia eta hunen etortzea Lurraren argitzeko eta berotzeko [...]. MarIl<br />
93. Prodigo gaztearen Aita urrikalmenduz hunkitua da: badohako aintzintzera, besarkatzen du. Jaur 125 (tal vez<br />
error por aintzinera). Alba ethorri baiño lehen / Zutela yaiki arazten: / Eta oillarraren kantua / Bethi zuela<br />
aitzindua. Gy 59. Ohatzetik hurbilxko / zabiltzala etsaiak. / Ai! lanjera aitzintzeko / ditut nik hegalak. Larralde in<br />
Onaind MEOE 453. Ikhusten zuen galdua zela Frantsesek oseba aintzintzen balinbazuten. Laph 9. Halere<br />
handia izan zen gure bozkarioa, sarthu ginenean gure misionest lagun maiteen egoitzan, erregeren manuer<br />
aitzindurik. Prop 1887, 163. Kintaleko harri bat / hartzak hor hartzen du. / Ukhaldiari zaio / ulia aitzindu; /<br />
Jaunaren kaskoa du / harriak arraildu. Zby RIEV 1908, 765. --Beharrik aintzindu baititugu! --Ba, bainan ez dut<br />
uste luze igurikatuko dugun. Barb Sup 57. Ziriku merkatariari aitzinduz erosi nition mutilari gutun eta palasa<br />
guziak. AIr RIEV 1928, 602. Europako bertze gizadi guzier aitzinduz, itsasoz-itsaso helduak ziren Asiako<br />
hegietarat. JE Ber 68. Oilar gazte bat, iziturik, ustez eta iguzkia aintzindu zitzaion egun hartan. Barb Leg 25.<br />
Wellington aitzindu zitzaion eta burua itzul artean Larrungo mendiaz jabetu. Zerb Azk 34. Xedea aintzintzen<br />
zaiola heltzeko bideari. Lf in Zait Plat XXII.<br />
(Con sintagma verbal con suf. -tzera). Adelantarse (a hacer algo). "Agurraren egitera aintzintzen [sic, con ain-<br />
] banaiz (Ax), si je prends le devant pour saluer" Dv. Elkharri ohoratzera aitzinzen zaitzatela. "Prévenant l'un<br />
l'autre par honneur". Lç Rom 12, 10 (He aitzin zazue batak bertzea elkhar ohoratzen, Dv ohore ekhartzera bata<br />
bertzeari aitzin). Neror agur egitera aitzintzen banaiz. Ax 295 (V 197). Ama, aitzint zazkio puta deitzera. "Ma<br />
mère, avancez-vous à l'appeler putain". O Pr 484.<br />
2. (AN-5vill, B; Lar), aintzindu (B), alzindu (Dv (que cita LE Kop)). Ref.: Gte Erd 284; Izeta BHizt2.<br />
Preceder, ir por delante; adelantarse, dejar atrás. "Anteceder" Lar (cf. nota: "mejor se hacen con aurrera joan,<br />
aitzinat gan"). "Advantage [en el tenis], aitzindu da (AN-5vill)" Gte Erd 284. "Adelantar; aventajar. Aitzindu ta<br />
irabazi" Izeta BHizt2. "Aintzindu beti" Ib.<br />
Tr. La construcción normal es con aux. intrans. bipersonal. Con aux. trans. se encuentra en TB y Duvoisin.<br />
Egiaz erraiten drautzuet ezen publikanoak eta paillardák aitzinzen zaizkizuela Iainkoaren resumara. "Les<br />
peagers et les paillardes vont devant vous". Lç Mt 21, 31 (HeH aitzinduko zaizkitzue, Dv aitzinduren<br />
zaizkitzuela, SalabBN aintzinduko zautzie, Leon aintzinduko zaizkitzuela; TB aitzintzen zaituztela; Ur joango<br />
dirala zuen aurretik, Ip lehentüren zaitziela). Baina resustiza nadinean aitzinduren natzaizue Galileara. "J'irai<br />
devant vous en Galilée". Lç Mc 14, 28 (TB zuen aitzinean yoanen naiz, Leon aintzinduko nitzaitzue, Or aurrea<br />
artuko dizuet). Lasterka ziren Piarres / eta Joanis partitu; / Joanis gaztea, ordean, / Piarresi aitzindu. EZ Noel<br />
107. Hargatik aute errege / arrotzek abertitu; / zeren, bada, ez atzaie / Betleena aitzindu? Ib. 72. Aitzinduko<br />
zaika sua / etsaien erretzeko (Ps 96, 3). "Ignis ante ipsum praecedet". Hm 62 (Dv sua goanen da haren<br />
aitzinean). Arrazoin guzia, bilhatze edo galdegite naturala behar zaio fedeari iarraiki, ez aitzindu, ez eta kontra<br />
iarri. "Non praecedere". SP Imit IV 18, 5 (Ch aitziñean ibilli, Mst aitzinetik juan, Echve aurreratu). Lenbiz<br />
galzále galdúak / alzindudire judúak, / Berén ustés bai sandúak, / baña egiáz deabrúak. LE Kop 163. Bainan<br />
hiletarik piztuko naizenean, aitzinduko zaituztet Galileara. Dv Mt 26, 32 (Lç zuen aitzinean ioan, HeH zuek<br />
baino lehen ioan, Ur zuek baño lenago joango, Ip lehentüren nitzaizik). Nehondik eztela [eskuara] bertzen<br />
urratsari jarraiki ahalko; ja puskaz aitzinduak dituela oro alde orotarat. HU Aurp 202s. Athean harat [Xoane]<br />
badoha orai. Xaneta haren ondotik, bainan Xoane aintzintzen zaio: alabainan hogoi urthe hartan jan dituen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
660
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
oilaxko ixterrek gantza guti trabatzen diote! Barb Sup 98. Zoko batean gelditu zen eta bidaria aitzindu zitzaion<br />
erraten ziola: galbiderik ikusten ezpaduzu, ziztukaldi bat. FIr 150.<br />
3. + aintzindu (Dv). Adelantar, sobrepasar; superar. "Bertzeen aintzintzerakoan zangoa hautsi zuen, au<br />
moment de devancer les autres, il se cassa la jambe" Dv. Ezpainak, arros' orri / Gorriak bezain gorri: /<br />
Hortzak aitzintzen, xuriz, / Ezein esne isurkorri. 'Ses dents dépassent en blancheur n'importe quelle goutte de<br />
lait'. O Po 36. Urhats-urrik bethi ganez aitzindu du panttupan [apoarmatuak herbia]. Gy 58. Ximiztan doa lau<br />
arrudetakoa, aitzinduz eta gorriraziz, lasterrean, burdin bidetako hegastinak. Hb Egia 145. Miserable harrek,<br />
zaldiz galopan, aintzindu zuen Erregeren karrosa. Elsb Fram 91. Halaber jakitate mota guzietako itsu [...]<br />
badire, asko begiduni aitzindu baitzazkote ernearen ernez, jarraikiaren jarraikiz. HU Aurp 189. Hortan, bertze<br />
askotan bezala, gure auzo alemanek aspaldian aitzinduak gituzte. JE Bur 49. Tripan izigarriko guduak ari<br />
zaizkon: arnoek ezin elgar adi, ilhar-xehea lur-sagarrari aitzindu nahi, oilakia antzarkiari, gasna eta kafea<br />
azari. Lf Murtuts 27.<br />
4. Adelantar, mover hacia adelante. Eta hark bere eskua aitzindu, eta hartu izan zuen [usoa] eta erretiratu<br />
beregana arkan barna. Urt Gen 8, 9 (Dv, Ur luzatu).<br />
5. Ir adelante, avanzar. v. aitzinatu. Gero Abram partitu zen handik zihoala eta aitzintzen zela eguberdi<br />
aldera. Urt Gen 12, 9 (Dv goan zen aitzinat, urrunago jotzen zuelarik hegoaldera, Ker aurreratu zan).<br />
6. (Urt, Lar). Hacer avanzar, hacer progresar. "Amplificare fortunam, gloriam, fortuna, loria aitzintzea,<br />
hobeago errendatzea" Urt II 62. "Augescere, [...] haunditzea, berertzea, haztea, abantzatzea, ai[t]zintzea" Urt<br />
III 173. "Adelantar" Lar. v. aitzinatu (2).<br />
7. (L-ain ap. A; Lar, Añ (AN)), altzindu (Sal ap. A). "Anticipar" Lar, Añ y A.<br />
8. (Lar, Añ (AN)). "Anteponer" Lar y Añ.<br />
9. Prevenir (a una persona). Lilluraren aurka aintzindu gaitzaketen ezarkiak begiratzea. "Atender a las<br />
circunstancias que nos pueden prevenir contra la ilusión". Zink Crit 28. Ustez eroso, bañan ikuskin / arenganako<br />
bidea / aintzindu gabe goazenentzat / sasi ta zuloz betea. EA OlBe 79s.<br />
- EZIN AITZINDUZKO. "Ezin-aintzinduzko, qu'on ne peut devancer, prévenir" Dv.<br />
aitzinduagotu. "Adelantar más" Lar.<br />
aitzinduegitu. "Adelantar demasiado" Lar.<br />
aitzine (S; Añ (AN), Lecl, Arch VocGr), aintzine (-nz- BN ap. A VocBN). 1. (Sust.). Parte delantera.<br />
"Frente, fachada, [...] (AN) aitzenea [sic]" Añ. "Le devant" Lecl y Arch VocGr. "Façade, partie antérieure d'un<br />
corps" VocBN. "Façade" Lrq. v. aitzindegi. Eta unzi aitzinea landaturik tink zegoen: eta unzi gibela hausten<br />
zen bagén botherez. "Du côté de la proue". Lç Act 27, 41 (TB untziaren aitzinea; He, Ol, IBk, IBe branka, Dv<br />
aitzineko muthurra, Ker aurrekaldea). Hek angurák unzi aitzinetik hedaturen. Lç Act 27, 30. Artzaña bada<br />
beztitzen, / Josliak tü gomendatzen / Zaragollen alderdi bata oihal hobez ezar dezen. / Halere higatüren dizü<br />
aitzinia beno lehen. 'Plus tôt que le devant'. Etch 302 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281).<br />
2. aintzine (-nz- VocBN). "Espace devant un corps" VocBN.<br />
3. (Añ (AN)). Cosa previa, lo que va antes. "Salutación del sermón, sermoi [...] aitzinea" Añ.<br />
- AITZINE HORRETAN. "Aitzine hortan (BN-baig), en esta temporada" A. v. AITZIN HORRETAN. Ene<br />
lagunen ganik jakin duzu aitzine hortan eria nintzala. Prop 1888, 115.<br />
aitzinegitu (Lar), aitzinagitu (Añ (AN)). "Adelantar demasiado" Lar y Añ.<br />
aitzinegun, aintzinegun (R-uzt ap. A). Víspera. "Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean, eskila<br />
durrundaka ari da xei-aintzin egunean" A (s.v. aintzin). v. aurregun. Hirur ase hauk aditzen dira<br />
barureguneko baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Aitzinegüneko edo<br />
bezperako irakur-aldia. Ip Hil 1.<br />
aitzine egun. Día anterior. "Aitzine egün batez (S)" Gte Erd 57.<br />
aitzinegur. "(Sc), la leña que se pone delante para sostener a las demás" A.<br />
aitzineko (SP, H, VocB, A), aintzineko (G-nav, AN-5vill; Dv), aitzinako (Lar, Añ (AN)). Ref.: Iz Als<br />
(aintzinekuk); Gte Erd 21. 1. (Gralmte. pl.). Antepasado. "Aitzinekoak, majeurs, ancêtres" SP. "Antepasados"<br />
Lar y Añ. "On le dit quelquefois pour ancêtres" Dv. "Aintzinekoak [...], anciens" H. "Aintzinekuk, los<br />
antepasados. Gure aintzinekuk" Iz Als. "Hau amaren aldekoa da (G-azp), ori aintzinekotik eldu da (AN-5vill),<br />
hori heldu da aintzinekotara (AN-5vill)" Gte Erd 21. Cf. AITZINEKO. Según el editor hay aizineko 'antepasado'<br />
en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.<br />
Zergatik hire diszipuluék iragaiten dute aitzinekoen ordenanza? "L'ordonnance des anciens". Lç Mt 15, 2<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 661<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(He, TB, Dv, Ip, SalabBN, IBk, IBe zahar, Ur, Or aurreko, Ol asaba, Ker aurretiko). Iesus Kristen burhaso eta<br />
haragiaren arauezko aitzinekoak. Ib. 1, tít. Ezazula bergantza har / gure falten gañean, / ez eta hain guti gure /<br />
aitzinekoenean. EZ Eliç 343. Niri neure aitzinekoak utzi derautan hazienda haur. Ax 245 (V 165). Hunelakoak<br />
ziren zure aita Iauna eta bai bertze zure aitzinekoak ere. Ib. 7 (V 3). Aitzinekoak ordenatu duten bezala.<br />
"Secundum majorem institutionem". SP Imit IV 10, 7. Hilak hil dira, gure aitzinekoak ioan dira. Tt Onsa 79.<br />
Gure aitzineko hilen arima honak. Bp I 130. Gure aitzinekoen nahiak, zoñek hasperenez galthatzen baitzien<br />
Mesia jin ladin. Bp II 15. D. Miguel Carlos Oquendo Sanmiliango Markesa eta haukien bertze aitzineko hainitz.<br />
ES 117. Halatan beraz erran behar da gure aitzinekoek hemendik hartu zutela gure herriaren izena. Ib. 162.<br />
Esta supherbiatzen bere sortzeaz, estu prezatzen bere aitziñekoen noblezia. Ch III 54, 14. Zuen aitzineko<br />
israeldarrak [...] jan zuten mana. Mb IArg I 388. Arzen dituzte zenbaitek beren aitzineko ongi arkitzen ziranen<br />
itxe bateko gauzak eta bazterrak. Ib. 221. Mesias onen aitzineko ezin izan zitekeen humerik bage iltzen zen<br />
ezkondua. Mb IArg II 147. Nola hartzen zuen Ruth bere emaztetzat, nahiz begiratu aitzinekoen izena. Lg I 249.<br />
Gure aitzinekoak itzaltzen diradeano. Egiat 167.<br />
(ss. XIX-XX). Itzul zaite aitzinekoen lurrera, eta zure ahaidegora. Dv Gen 31, 3 (Urt hire aiten herrira, Ur<br />
zure gurasoen lurrera). Ikusazu non diren zure aintzinekoek utzi izan zerotzuten etxea. Dv LEd 252 (Cb Eg II<br />
lenagokoak). Ez gaizki har aintzinekoen erran zaharrak ere. Dv Imit I 5, 2. Gure aitzinekoek sinhetsi dute Eliza.<br />
Hb Egia 148. Beren aitzinekoetarik zauzkaten sinheste eta egitate gaixtoak osoki galdu ez direno. Prop 1888, 86.<br />
Morde de Belzunze, zoinen aitzinekoak Eskual herritik atheratzen baitziren. Elsb Fram 64. Manu harrek<br />
ekhartzen zuen nongo ere baitzituen bat-bederak bere aintzinekoak eta arbasoak. Jnn SBi 10. Eta beraz, Igandeegunaren<br />
sainduesteaz den bezenbatean, zer diote gure aitzinekoek? Arb Igand 122. Ez guk egina [eskuara],<br />
bainan aitzinekoetarik ukan bezala beiratu behar duguna. HU Aurp 177. Bazakiten hori gure aitzinekoek, guk<br />
ahantzia baldin badugu ere, edo zorokeriaz utzia. JE Bur 93. Horra Nafarroako ohidura zaharrenetarik bat,<br />
zoinek erakusten dauku zer fede suharra zuten gure aitzinekoek. Zub 79. Aintzinekoak oihuz baitzauden, zuri<br />
baitzauden osoki. Iratz 102. Badakizue zuen aintzinekoeri erran izan zaiotela. Leon Mt 5, 33 (Lç, TB, HeH<br />
lehenagokoei, Dv zaharrei, Echn zagarrei). Biriatu bere aintzineko guzien herria zuen. Zerb Azk 84.<br />
Hamahirugarren mendetik hunat haren aintzinekoek ukana zuten [...] Xaberriko edo Etxaberriko etxaldea.<br />
Ardoy SFran 57. Gure aintzinekoen kantuko gostua. Xa Odol 118.<br />
2. (B ap. A Apend; H), aintzineko (H). Superior, jefe. "Supérieur, chef" H. "Persona influyente" A Apend. <br />
Aita-amén eta bere aitzinekoén eta gehienén desobedient diradenak. Lç Ins B 3v. Gure rejitzeko eta irakasteko<br />
ezarri dituán aitzinekoetara dozil eta obedient garate. Lç ABC B 2v. Bere borondate propioa utzirik bere<br />
aitzinekoen eta gaiñekoen borondatearen azpian iartzea. Mat 149. Nork eman daie sinestea / Aski dela<br />
salbatzeko / Heren-ordenan izaitea / Mentaberri aintzineko. 'Sous les ordres de Mentaberry'. Monho 36.<br />
Bertzeren manupean bizi denak guzien gainetik amor eman behar deraie bere aitzinekoei. Dh 72. Neure<br />
aitzinekoa don Martin Cordobakoa dut, Nafarroko aintzindari berria, harekilakoa naiz. Laph 78. Sinhesten<br />
duzu, Frantziak, hainitz urthez bere buru eta aintzineko izan duela, Napoleon lehena. Lap 37 (V 21). Ferry zen<br />
orduan ministroen buruzagi. Hura zuten framazon edo harginbeltz direlako gizon tzar horiek orok beren<br />
aitzineko. HU Aurp 64.<br />
3. (BN-baig ap. Lh; H), aintzineko (Dv). Intermediario, comisionado, representante. "Aintzinekoa se dit d'une<br />
personne qui prend en main les intérêts d'une personne engagée dans quelque affaire. Il se prend quelquefois<br />
pour protecteur, et d'autres fois pour représentant, mandataire, agent" Dv. "Garant, intercesseur, intermediaire<br />
(que l'on envoie devant)" H. "(Lf), avoué" Lh. Iesus Krist adbokat dugula eta hura aitzineko ezarten dugula.<br />
Lç Ins E 3v. Gauzak hain ongi hasiak ongi akabatzeko, / Garat eta Ithurbide behartu aintzineko. 'Il nous faut<br />
Garat et Ithurbide comme représentants'. Monho 56. Zaldia, hantxet, aintzineko on baten gomendio utzirik...<br />
Bainan aintzineko on horrek ez du denborarik galtzen [...]: horra nun joan den ximixta bezala. Lf Murtuts 42.<br />
4. + aintzineko (Dv, H). Predecesor (en un cargo, etc.). "Les prédécesseurs" Dv. Bizkitartean haren kortea<br />
ederrago eta loreago zen, egundaino haren aitzinekoen mendetan izan zen baino. SP Phil 541. Gure jaun<br />
apezküpiak bere aitzinekoen herexa saintier jarraikirik berrizki nahi dü [...] egin dezen pronoa. Bp I 18. Nahi<br />
dügü permesione haur, hala nula beste zoin ere jardietsi edo ukhen beitzüntükeie gure aitzinekoetarik edo gure<br />
ganik, deüs baliotako diren. Mercy 17 (palabras del obispo de Oloron). Izan dire hirur ehun Aita-Saindu; ez da<br />
bat aitzinekoen sinhestea utzi duenik. Hb Egia 112. Aingeruen komentuko serorak beren aitzinekoen<br />
khartsutarsuna ahantzirik, lazotarsun galgarri batean eroriak ziren. Laph 73. Errege inozent harek behar zuen<br />
pagatu haren aitzineko hobendunentzat. Elsb Fram 57. Aiphatu zuen [erretor berriak] bere aitzinekoa. JE Bur<br />
184.<br />
+ aintzineko (Dv, VocBN (-nz-), H). Predecesor, antecesor. "Devancier" VocBN. Introdukzione hunetan<br />
ezin eskiriba dezaket [...] gure aitzinekoek debozionearen gainean iadanik argira eman dutenaz bertzerik. SP<br />
Phil b 4v. Framazonek [Tenploko xebalier] hek dituzte oraino ezagutzen beren aitzinekotzat. Elsb Fram 10.<br />
(Ref. a cosas). [Pastoral] hauk Frantziako teatro xaharretik jalgi dira [...]. Bi hitz, aintzineko arrotz<br />
horietaz. Lf in Casve SGrazi 8.<br />
5. + aintzineko (H). Guía. Cf. ITSU-AITZINEKO. Erdu ziten Betlemera, / Izar bera / Iarririk aitzineko. 'La<br />
même étoile les guidant'. O Po 62. Egungo-egunean Frantzia guzia, gobernamendua aintzineko, kexatua dabila<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
662
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ikhusirik zenbait tokitan [...] gure batentzat hiru biltzen duela laborariak. Dv Lab 86. Soldadu tropa baten / bera<br />
aintzineko, / Heldu da Judas, eta, / ez huts egiteko, / Nori ere musu bat / emanen baitako, / Hori da seinalea, /<br />
hori lot bekizko. Zby RIEV 1908, 212. Etxetik untziraino artzain zuhur baten menean hel, hau aitzineko. JE Bur<br />
208. Itsuak itsua balin badu aitzineko, biak errekarako dire. Etcheb Zeruari 81 (ap. DRA).<br />
6. Adversario. Antola zaite lehen bai lehen zure aitzinekoarekin, harekin bidean zareino, eman etzaitzan<br />
iuiearen eskuetara. "Adversario tuo". HeH Mt 5, 25 (Lç partida kontrasta, He, Dv partida, Ur, Ip, Or, Leon, IBk<br />
e IBe etsai, Echn, Hual y Samper kontrario, Ker arerio).<br />
7. (BN-ciz-baig ap. A; H), aintzineko. "Aitzineko ona duk! voilà un bon sujet! Zer aitzinekoa! [...] quel bon<br />
sujet! H. "Aitzinekoak (BN-ciz-baig), perillanes" A. Ez dakit Larrondo guarda ezagutu duzuenez lehenago.<br />
Nik bethi bai. Zer aintzinekoa! Ez batere gizon gaixtoa, nahi baduzue, bainan ezin gehiago bitxia eta jostakina.<br />
Barb Sup 5. --Heien idurikoak! Fa! zer aintzinekoak guretzat! --Lurraren gainean egundaino ez ahal da bi liztor<br />
horiek bezalakorik ikusi! Ib. 108.<br />
8. "La serviette, ainzinekoa" Darthayet Manuel 231.<br />
9. Antecedente, cosa que ocurre antes. Gertakizunen aitzineko ta ondorengoen billakuntza. Vill Jaink 67.<br />
Zergati urbilla edo urkoa izango genuke argitan ipiñia, ots, fenomenuen aitzinekoak. Ib. 62.<br />
aitzinera (Lar, Añ (AN)). "Anterioridad" Lar. "Anticipación" Lar y Añ.<br />
- AITZINERAZ. "Anticipadamente" Lar.<br />
aitzineramendu. Figura en Pouvreau, sin trad. Cf. aitzinaramendu.<br />
aitzineratu. 1. Avanzar. v. aitzinatu, aitzinaratu. Hitz hartan batbedera bere mende guzián probetxatzen<br />
eta Iainkoaren beldurrean aitzinaratzen eta konfirmatzen delarik ardura gehiago aitzineratu eta abanzatu behar<br />
denaren araura. Lç Ins G 6r. Jesusek aitzineraturik erran ziezen: Noren bilha zabiltzate? (S). Io 18, 4 (ap. DRA,<br />
que no da más datos; podría tratarse de una transcripción errónea de la versión de Leiçarraga: Iesusek bada<br />
zakizkialarik haren gainera ethorteko ziradenen gauza guziak, aitzinaraturik erran ziezén, Noren bilha<br />
zabiltzate?).<br />
2. Mover hacia adelante. "Pousser en avant" SP. Jiten zaiku emeki, urrats luzean haatik, soin-gaina dengutien<br />
bat aitzineratua. JE Ber 30.<br />
aitzinerran (Urt, Gèze). 1. "Astrologorum predictio, astrologuen [...] aitziñerranak, aitziñerrateak" Urt III 11.<br />
"Prédiction, prophétie" Gèze.<br />
2. (L, BN, S ap. Lh; H). "Préface" H.<br />
aitzineskuko. "Aitzineskuko (AN), bailarín principal en una danza" A.<br />
aitzinetako. "Aintzinetako, progreso. Aintzinetakorik ez du, no hay progresión, no hay mejoría en su enfermedad<br />
(Dv)" DRA (pero no lo encontramos en Dv).<br />
aitzinetiko. Guía. Cf. AITZINETIKO. v. aitzineko. Gure ajütazale dateke, gure gida eta aitzinetiko izan<br />
dena. "Dux noster & praecessor". Mst III 56, 6 (SP aitzin gidaria, Ch aitzindari).<br />
aitzinetto.<br />
- AITZINETTOAN. "Aitzinettoan (Hb), un peu en avant" Lh. "Aitzinetun /aicinettún/, un peu en avant (S)" Lrq.<br />
v. AITZINTTOAN (s.v. aitzintto). Ikhusi zütian, hedallo hilik, bere üngürünetan, aitzinettoan debotegiz erriz<br />
eta nausaz ari zeitzonak. MaiMarIl 114.<br />
aitzinezur (Lar, Hb ap. Lh). "Agujas, costillas delanteras del animal, [...] aitzin ezurrak" Lar.<br />
aitzin-gibel (SP, H). I (Adv.). 1. (En la expr. aitzin-gibel behatu, 'mirar adelante y atrás, considerar<br />
detenidamente'). "Aitzin gibel behatu gabe" SP. "Aitzin-gibel, itzul-inguru behatzea, regarder devant et derrière,<br />
tout autour" H. Ontasunak munduko plazeren ondoan nenbilala aitzin-gibel behatu gabe gastatu ditudana.<br />
Mat 225. Hango doloren konsideratzeak, hobeki ukitzen gaitu eta aitzin-gibel beha arazitzen deraku. Ax 574 (V<br />
368). [Ezta] aitzin-gibel behatu gabe egin behar iuramentua. Ib. 255 (V 171). Erho batek bezala, aitzin gibel<br />
behatu gabe. Ib. 280 (V 187). Erregek aitzin gibel guti behaturik, eta Salomonen konseilluaz ere kontu guti<br />
eginik [...]. Ib. 345 (V 229). Gauza ongi konsideraturik eta aitzingibel behaturik. Ib. 273 (V 182).<br />
2. Del revés. "Hitzak aitzin-gibel erratea, dire les paroles, les discours sans devant derrière, de travers,<br />
confusément" H.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
663
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
3. En longitud. Etxe gora bat da, bi estai bederen badituzkena, bainan gora baino puska batez hertsiago, ez<br />
hain barna ere aitzin-gibel. JE Ber 56. Ez da handia pikor hura: zabalerat, zentimetra bat eta erdi; aitzingibel,<br />
zentimetra bat ez arras; zentimetra erdi bat gain-beheiti. JE Med 37.<br />
4. Aitzin-gibel, ezker-eskuin, / gain ta barne / neurtzen ari nauzun Begi. "Por delante y por detrás". Or BM 28.<br />
II (Sust.). 1. (SP), aintzin-gibel (Dv, A). (Pl.). Partes delantera y trasera. "Le devant et le derrière" SP. "Antzingibelak,<br />
les devants et derrières d'un lieu quelconque" Dv. "Aintzin-gibelak, las partes anterior y posterior de un<br />
lugar" A. Nurat nahi juanik ere [zamaria] eror eta ützülarrika, / aitzin gibelez ez kuka, sal'zak fite edo trüka.<br />
"Il ne se cabre ni du devant ni du derrière". ChantP 350.<br />
aintzin-gibel (Dv, A). (Fig.). "Aintzin-gibelak [...], au fig., les faces diverses d'une affaire" Dv. "[...], los<br />
aspectos diversos de un asunto" A. Utzten ditut plazer haren aitzin-gibelak, anarteraiñoko eta ondoreko<br />
egitekoak eta atsekabeak, handiak baitira. Ax 383 (V 251). Eta "tasun" auek eta aitzin-gibel aiek dituelako,<br />
orregatik izaki au da bakarra, bakoitza, kidekorik eztuena. Vill Jaink 66. Jainkoaren auzi au, aitzin-gibel<br />
askokoa da, eta saiets guztietaik eldu nai izan diot. Ib. 9. Beste bide bat, zabalagoa oraindik, aintzin-gibel<br />
askoduna gaiñera. Ib. 117.<br />
2. "Aitzin-gibelak sendoak ditu gizon ark, aquel hombre es muy fuerte (B)" A EY III 293.<br />
- AITZIN-GIBELA. Adelante y atrás. "Aintzin bigela aunitz ibiltzen gera (AN-5vill)" Gte Erd 31.<br />
- AITZIN-GIBELEKO. a) (Que es) de cara y a sus espaldas. Hitz gaixtoak, aitzin gibeleko gaizki erranak,<br />
urgoiak, eranzuteak, liskarrak [...]. "Injurias, oblocutiones, reprehensiones". SP Imit III 35, 2.<br />
b) Anterior y posterior a. Darabilen hauziaren muina ez da, azken buruan, Espainiako gerratea besterik:<br />
gerratea eta gerratearen aitzin-gibelekoak. MEIG VIII 34.<br />
- AITZIN-GIBELETAN. Delante y detrás. Tronuaren erditsuan eta inguruan ziren laur animalia begiz<br />
betheak aitzin gibeletan. He Apoc 4, 6 (Dv aitzin gibeletan; Lç, TB, Echn, Ip aitzinean (e)ta gibelean; Ur (G y<br />
V) aurretik (e)ta atzetik, Ol, Ker aurre atzetik, IBe atze eta aurre). Eta etzen bozkariozko eta musikako xirola eta<br />
soinurik errepikatzen etzutenik arkaen aitzin gibeletan. Lg I 300. Apaindurik, / Zaia zikinak kendurik! / Xingolak<br />
aintzin-gibeletan / Mantelinak galtzar-azpitan, / Apaindurik. Monho 34. Bigarrenak bi taula badauzka aintzin<br />
gibeletan, bera "zanduitx" dagola erdian. Larz Iru 64.<br />
aitzin-gibelka, aintzin-gibelka (Dv). 1. Del revés. "Aintzin-gibelka ezartzea, mettre une chose le devant<br />
derrière" Dv. Aintzin-gibelka itzulikaturik. Herr 18-5-1961 (ap. DRA). Guk ez dugu ele-iraulketarik,<br />
oraingoek ala egozten badigute ere; ez duguz ipinten itzak aintzin-gibelka. Or in Gazt MusIx 26.<br />
2. "Aintzin-gibelka ibiltzea, aller à reculons, c.-à-d., devant derrière" Dv. "Ez dute aintzinatzerik; aintzin<br />
gibelka erailki dira (BN-arb)" Gte Erd 31.<br />
3. (Sust.). Vaivén. Urdin-urdina, ez [itsasoa]; osoki laua ere, ez. Urak, bere aitzin-gibelka ezin geldituzkoan<br />
nun-nahi egiten daizkon izuren hegiak, erran zinezake zilar-biziz dituela. JE Ber 81.<br />
aitzingidari, aitzinkidari (Lar). 1. Guía. "Conductor, el que lleva" Lar. Izar berri bat dutela / Bere<br />
aitzingidari. EZ Noel 54. Hura da gure kapitaina eta aitzin gidaria, helduko eta lagunduko zaiku. "Dux noster &<br />
praecessor". SP Imit III 56, 6 (Ch aitzindari, Mst aitzinetiko). Gorphutzetik horren arima separatzen denean,<br />
merezi dezan sartzea Zeruko Glorian, aitzingidaritzat duela Jesu-Kristo gure Jauna. Brtc 271. Disputa handitan<br />
izatu baitziren [burua eta buztana] / Aitziñean zoiñ ganen zen. / Burua orduraiño bethi / Zen izan aitzingidari.<br />
Gy 228. Ez diet lehen esanei oraingoan deus kendu nahi, baina, halaz ere, erakutsi nahi nuke izan dituela bide<br />
horretan aitzin-gidari zaharrak. MEIG V 59.<br />
2. Precursor. Iaunak hautatu zintuen [Iaundoni Iauni] / bere aitzingidari, / eta bere ethortzeko / bideen<br />
aphaingarri. EZ Noel 161. Hura [Jondoni Joani Baptista] zen gizon bat Jainkoak igorria Juduei Jesu-Kristoren<br />
ezagut arazteko, eta Jaun haren ethortzera gizonen preparatzeko eta hargatik da deithua Jesu-Kristoren<br />
aitzingidaria. CatLav 423 (V 201). Aintzingidari saindua [Jondoni Joani Batista], zuk egun / Atzar gaitzazu gure<br />
lokumatik. Monho 160. Jaunaren aintzin-gidari, / Gorenaren profetak. Ib. 106. Euskal literaturan Jauregi izan<br />
da batipat, joeraz, hizkeraz, neurriz, ez gaiei buruz, giro berrien aintzingidari. MEIG IX 44.<br />
(Fig.). Oinetako lur hau ikara dabilkigu eta ez dira oraindik ixildu dardara berrien aitzin-gidari datozen<br />
trumoi-hots ilunak. MIH 334.<br />
3. Superior, jefe. "Agere primas partes, buruzagi vel aintzingidari izatea" Urt I 455. Bere aitzingidariak<br />
gogotik eta bihotz onez obeditzen estituenak erakusten du estuela haragia ungi hezia. "Suo superiori". Ch III 13,<br />
1 (SP superior, Mst gehien, Echve agintari). Hark egiten gaitu obedient gure aitzingidarien alderat. "Praelatis".<br />
Ib. 5, 7. Erran zuten Lazedemoniako aitzingidariek. ES 168. Zorigaitz herri huni / Zeren aitzin-gidari / itsugidari<br />
itsuak / Izan diren hautatuak. Monho 54. Alde batetik aitzinkidariak artubak, eta bestetik naspillak janak.<br />
Sor Emigr 92.<br />
aitzingidatu, aitzinkidatu (Lar). "Conducir, guiar" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
664
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitzingo. Antiguo, viejo. Cf. antzina. Aitzingo ene adiskide maithagarri batek Bizkaitik idazki edo letera<br />
bat igorri daut. Harispe Euzk 1929, 39 (ap. DRA).<br />
aitzin-hitz, aintzin-hitz (S ap. Lh, que lo califica como neol.). Prefacio.<br />
(Pl.). Artzain beltxaren neurthitzak. Aintzin hitzak. Zby RIEV 1908, 757.<br />
aitzinka. 1. Corriendo. Hagitz arinki begi kolpe bat aurdiki dut ene bizitzearen gainerat, eta ondoan<br />
berehala aitzinka joan naiz kofesoraren oinetarat. Brtc 161.<br />
2. (H), aintzinka (-nz- BN ap. A VocBN). (Con dat.). A adelantar a. "À qui plus avancer, à mouvement<br />
empressé" VocBN. "Aitzinka, aintxika jostatzea (L), s'amuser au plus courir, à se devancer" H. Europako<br />
gobernamenduak ari direlarik elgarri aitzinka, bata alde batetik bertzea bertzetik. Prop 1891, 40. Laboraria<br />
lanarekin borroka, goizetan argiari aitzinka, aratsetan ilhunari desafioka. Gazte Sept. 1958 (ap. DRA).<br />
3. (Tras tema nominal nudo). Antes de. Ala gure oinhazkatzerat jina zira hunat, tenore aintzinka. "Ante<br />
tempus". Leon Mt 8, 29 (Dv ordua baino lehen).<br />
4. "Devant soi (S)" Lrq.<br />
5. (-e B ap. Izeta), aintzinka (-e B ap. Izeta). "Hacia adelante. Zu beti aitzinke" Izeta BHizt2. "Aintzinke beti"<br />
Ib.<br />
aitzinkar, aintzinkar. 1. De antemano. Ezen hunelakoen atakadak sustengatzeko estatuan aurkhi<br />
gaitezentzat, goizdanik aiñtziñkar hartu behar dugu, haukien garaitzeko deliberazione fermu bat. He Gudu 170s.<br />
Urrundik ikhustera entsaia zaite beraz, khexa edo inkieta ahal zaitzaketen gauza guziak, eta zaude aiñtziñkar<br />
preparatua hek pasienziarekin yasatera. Ib. 152. Zure burua urrhundik eta aiñtziñkar preparatzen duzula, hauk<br />
errezibitzera. Ib. 105.<br />
2. "Abrupte, presaz, presaka, presatuki, khexatuki, aintzinkar" Urt I 41.<br />
aitzinkari, aintzinkari (Dv, A). "Se dit des chevaux qui cherchent à se dépasser" Dv.<br />
aitzinki. 1. "Collis, menditxoa, ikhea, ikhetxoa, aitzinkia" Urt V 349.<br />
2. aintzinki. "Préfixe" T-L.<br />
aitzinlari, aintzinlari. Delantero, que juega delante. Atano VII aintzinlari hoberena izan da. Herr 11-12-<br />
1958 (ap. DRA).<br />
aitzinle (Lar). 1. (El) que hace avanzar. "Adelantador" Lar.<br />
2. Precursor. Joanes Batista, Jesusen aitzinlea, agindua. DvHtoy Lc 1, 13.<br />
aitzinopil, altzinopil (Sal ap. A). "Torta pequeña" A.<br />
aitzinpareta. Fachada. v. aitzinalde. Athe ala leiho-inguruetako harri pikatuak gaitzak dituzte; balkoinez<br />
brokatuak dira aitzin-pareta gehienak. JE Ber 78. Herri bakotxak baduela bere etxeetarik bateko aitzin-paretan<br />
burdinazko plaka xuri bat: huntan beltzez thindaturik herriaren bi izenak. Ib. 38. Aitzin-paretatik hitz larri<br />
batzuek iragartzen daukute, han moldatu adailuari sua ezin ditakela aiher. Ib. 83.<br />
aitzinpen, aintzinpen (Dv, A). "Avance, action de devancer" Dv. "Avance" A.<br />
- AITZINPENEZ. "Aintzinpenez, par anticipation" Dv.<br />
aitzinperediku, aintzinperediku. Prólogo de las pastorales. v. LEHEN PREDIKU. Ondarrean azken<br />
peredikia jaliko dute, aintzin-peredikia egin zen bezala. Lf in Casve SGrazi 14.<br />
aitzinsolas (L, B, BN), aitzinsolaz (S), aintzinsolas (B; Dv). Ref.: Lh; Izeta BHizt2. Prólogo; palabras de<br />
presentación. "Liburu baten aitzinsolasa" Izeta BHizt2. "Apezain aintzinsolasa" Ib. v. hitzaurre. Miguel<br />
Saavedra Cervantestarrak, skribatu zuen Don Kixote Gerthakariak deitzen den liburuko aintzin-solasa eta hari<br />
darreitzan hirur burutxoak, Duvoisin Capitanak Zubiburun zegoela Laphurdiko heuskaraz emanak. (Título de<br />
un libro publicado en Biarritz en 1904. v. J. Bilbao III 75 y DRA). Aitzin-solas horren ondotik, huna orai zonbeit<br />
xehetasun ene harat-hunaten gainean. Prop 1888, 142. Aitzin-solhasa. Jnn Bihotz III. Aintzin-solhasa. Dih<br />
GirLeg s/n. Aitzin-solas. JE Ber 5. Aintzin solasa. Barb Sup V. Azkalar gertakariaren (drame) aintzin solasa.<br />
Iratz 42. Aintzin-solhas bat hasi dut, paidophiliaren edertasuna euskaldun jendeari aurkheztekotz. Mde Pr 195.<br />
Idazle handi bezen apez ona zen Michel Chourio [...], dio Darretxek bere aintzin-solasean. Zerb Azk 60. Aitzin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 665<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
solas bezala zer erranen dugu? Ib. 5. Berak ene pertsuen burukitan aintzin solas bat ezarririk. Xa Odol 87.<br />
Aintzin solas hortan gauza hainitz laburki eta kasik hitz-erdika eman ditugu. Lf in Casve SGrazi 17. Aitzin-solas<br />
ederra ezarri dio. MIH 165. Nik esan dezakedan baino hobeki azaltzen du aintzin solasean P. Lafitte euskaltzain<br />
jaunak. MEIG III 70.<br />
v. tbn. Aintzin-solas: Xarriton in JEtchep 9. Larz Iru 9. Ardoy SFran 7. Larre in Xa Odol 11.<br />
(Pl.). Aitzin-solhasak publikoari. Gy V. Aitzin solasak. Arb Igand 7.<br />
aitzintasun. 1. Preferencia. "Anteferre, [...] preferentzia, abantailla, aitziña, aitzintasuna ematea" Urt II 136.<br />
2. aintzintasun. "Adelantamiento, avance, progreso. Zer da aintzintasuna? (Darric)" DRA.<br />
aitzinteka. v. aitzintoka.<br />
aitzintoka (S-saug ap. Lh), aitzinteka. "(Aller, mener) devant" Lh. Bidez bide txiñgilika duatza arresak,<br />
artzaña aitzinteka eramaiten dielarik. D. Béhéty GH 1931, 450.<br />
aitzintto, aintzinto.<br />
- AITZINTTOAN. Un poco antes de. Gudu baten aitzinttoan bildu zituen lagun oro bere gelarat. Hb Egia 35.<br />
Bi orenak aitzinttoan, ezin gehiago jasanean bere oinhazeak, egin zuen oihu handia. Prop 1906, 13. Bainan<br />
bertze batzuek hobeki zakiten irrintzinak ondarrerat, hiru zizken aitzinttoan, daukan irrizko karrasia. JE Bur<br />
150. Gero, primadera aintzintoan, hirurgarren eta azken iraulaldia. Dass GAlm 1936, 82 (ap. DRA). Uhalde<br />
aintzinttoan jendea ari zen alabainan jan eta edan. Leon Mt 24, 38 (Lç dilubioaren aitzineko egunetan). Mixel<br />
hiltzeko gauean, Margoren arrapatzerat izan hiza, gauerdi aintzinttoan? Larz Senper 92. Erromara heldu zen<br />
1538 aintzinttoan. "Un peu avant 1538". Ardoy SFran 136. Bozak aintzinttoan. Herr 7-7-1977, 4.<br />
aitzintxe, aitzinxe (Hb ap. Lh), aintzintxe (Dv, A). 1. "Un peu trop avant" Dv. "Un poco demasiado delante"<br />
A. "Un peu trop en avant" Lh.<br />
2. Un poco antes, hace poco. v. AITZINTXEAN. Aitzintxe, zurbil, lurra landu bitartean txistuka ari<br />
nintzan. Or Mi 114. Aitzintxe an geunden beiko muturrean, eta izarretatik ikusten giñuzen Compostelara gure<br />
seme ta illobaren il-obian otoitz egitera doazin bidezkoak. Ib. 123. Oartu nauk aintzintxe, dio ontzizaiak, larga<br />
madarikaturen bat deramagula. Ib. 62. Lagun-antzean galdegiten zioten zergatik, eta aintzintxe esan dutan<br />
arrazoina emaiten zien. Or Aitork 229.<br />
- AITZINTXEAGO. a) Poco antes. Aitzinxago emana zaundan sista bihotzaren gainean bainuen, oldartu<br />
nintzaion aitoren seme hari. JE Ber 35.<br />
b) Un poco más adelante. "Aintzintxiago zoazi (AN-5vill)" Gte Erd 259. v. AITZINAXEAGO.<br />
- AITZINTXEAN (aintzin- Dv). a) Un poco antes, hace un momento. "Aintzintxean, peu auparavant" Dv. <br />
Puntu hunen gainean eztugu zer ibili froga berriketan, zeren ja aitzintxean ikhusi baituzu Eskuarak hirur hogoi<br />
eta hamar urthez eztuela mudantzarik bathere errebizitu. ES 108. P. Axular gure Eskualerrian presunaia fama<br />
eta ospe handitakoa, eta aitzintxean Sarako Errotora. Ib. 146. Badakizu aitzinxean zer erran dudan. Ib. 101.<br />
Erakhustera emaiteko zein bozkario handia zuen gure Jaunaren phizteaz, zeinaren hila ikhusteaz aitzinxean<br />
nigarrez baitzegoen [Eliza]. CatLav 396s (V 191). Eta horrengatik premia dira jorrak, bereziki belhar tzarrak<br />
hazitzen hari direnean edo aintzintxean. Dv Lab 72. Apirila, biribila, urdandegian urde hila. Urde-zaina hesi<br />
artean, gasnapuska hitz artean, arto-puska galtzarpean, Izan balitu aitzintzean [sic] etzuken hilen agian (BNciz).<br />
A EY III 152 (que traduce erroneamente 'al adelantarse').<br />
(Precedido de vb.). Konfesatseko aitzinxian eta Aphezak absolüzionia emaiten dienian. CatLan 143. Eztaut<br />
nihork edekitzen bizia, erran zuen berak hiltzeko aitzintxean. Dh 241. Belhar usain oneko zerbait ematen<br />
bazaioete hil aintzinxean. Dv Dial 98s (It ill baño lentxeago, Ur ill baño lentxuago, Ip eho beno lehen). Sodoma<br />
eta Gomorra suntsitu aintzintxean. Zerb IxtS 20.<br />
(Precedido de sust.). Eguerdi aintzintxean, behatzen diote tupinari eta ikusten dute, hek utzi bezal bezala<br />
dela tupina. "Un peu avant midi". Barb Leg 132. Bezperak-aintzinxean jaun erretorak igan-arazi zuen Murtutsen<br />
tokirat. Lf Murtuts 26.<br />
b) "Aitzinxean (Hb), un peu trop en avant" Lh.<br />
- AITZINTXEON. Un poco antes, hace un momento. Aitzintxeon erran dudan bezala. ES 126.<br />
- AITZINTXETIK (Lar). Poco antes. "Poco ha" Lar. Eta eridenik Aquila deitzen zen Ponte nazioneko Iudu<br />
bat, zein aitzinxetik ethorri baitzén Italiatik. Lç Act 18, 2 (He berriroki, TB ez aspaldi, Dv berriki, IBk denbora<br />
gutxi zela; Ol etorri-berriak). Aintzintxetik, ferrak ematen zaizkote [idiei], amoratuz eta ez joka erabiliz. Dv Lab<br />
240. Sasitartean zinkurin batzuk aditu-iduri ditiat aintzintxetik. Or Mi 67.<br />
aitzintxetto.<br />
- AITZINTXETTOAN. "Aitzinxettoan (Hb), un tout petit peu en avant" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
666
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitzintxo. (Dim. de aitzin). "Areola domus, [...] etxe aitzintxoa" Urt II 287.<br />
aitzintzaile. 1. Promotor, que mueve. v. aitzinatzaile. Litaniak Iainkoari [...]. Marearen eragillea.<br />
Guaiaren gelditzaillea. Haizeen aitzintzaillea. EZ Man II 191.<br />
"Accusator, [...] aitzintzáillea" Urt I 90.<br />
2. aintzintzaile (Dv). Que se adelanta, se anticipa. "Aintzintzailea, qui prévient, qui devance" Dv. Azkue,<br />
aunque dice tomarlo de Duvoisin, da la forma aintzintzale y el significado de "precursor".<br />
aitzintze. "Antecessio" Urt II 135.<br />
aitzintziketa. v. antxintxiketa.<br />
aitzinurrats, aintzin-urhats (Dv). 1. "Prééminence, préséance. Aintzin-urhatsa daukanak ez du ondokoa jautsi<br />
nahi, celui qui tient le premier rang ne veut pas descendre au second. Aintzin-urhatsa ematea, céder le pas.<br />
Aintzin-urhatsa hartzea, prendre le pas, prendre le devant" Dv.<br />
2. aintzin-urhats (T-L). "Préparatif" T-L.<br />
aitzin-urren, aintzin-urren. Sucesión. Zergatik ziran aldien aintzin-urren, ageriko ioan-etorri eta abar.<br />
"Ordinem temporum". Or Aitork 105.<br />
aitzitasun. Oposición. Arlo ontan, erlijiñoaren eta erlijiñorik gabeko munduaren arteko aitzitasuna ezin<br />
gordiñagoa izan; eta noski, erlijiñoaren aitzitasunari politikarena jarkitzen (oponerse) zitzaion. Etxde Itxas 7.<br />
aitzitik (L, BN-lab; SP, Urt I 68, Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Lecl, Izt 12r, Dv, H), aitzetik, ainziti (Dv, que cita a<br />
O), aitziti, aitzitikan. Ref.: A; Gte Erd 203. 1. Al contrario. "Au contraire, mais" SP. "Antes bien, bai aitzitik"<br />
Lar (Añ aitzitik bai). Harriet añade una supuesta var. vizcaína atxiti, que no encontramos con este significado en<br />
ningún otro lugar; cf. antxiti.<br />
Tr. Documentado profusamente en textos septentrionales (no suletinos), hasta finales del s. XIX, época a partir<br />
de la cual su frecuencia va disminuyendo; en Jean Etchepare, por ej., sólo se encuentra en una ocasión; cf. Dv:<br />
"presque tous les auteurs se servent de ce mot perdu dans l'usage commun". En la tradición alto-navarra se<br />
documenta en las versión del Padrenuestro de Beryain y en otro texto del s. XVII. En textos guipuzcoanos o<br />
vizcaínos aparece en Ubillos y Beovide, y en algunos autores del s. XX. Además del más usual aitzitik, hay<br />
aitzetik en Leiçarraga (un sólo ej., junto a numerosos de aitzitik), en Beryain y en Chourio, ainziti en Oihenart,<br />
aitzitikan en Argaignarats y en la aprobación de Onsa de Tartas, y aitziti en Ubillos. En DFrec hay 37 ejs. de<br />
aitzitik y 4 de aitziti, ninguno de ellos en textos del Norte.<br />
Baina hark etzuen egin nahi ukhan, aitzitik ioanik ezar zezan hura presoinean. Lç Mt 18, 30 (He, Dv aitzitik;<br />
Ur baizik, Hual beizik, Samper baizik ere). Ezen eztu halako erakutsi nahi bere burua hala egiten duenak, aitzitik<br />
Iesus Krist desaboatzen eta ukhatzen bezala du. Lç Ins F 6r. Gure bekhatuén kausaz hire hirá iraxeki izan duk:<br />
baina aizén orhoit, ezen hire izena gure gainean inbokatzen dela, eta hire merká eta señalea ekhartzen dugula.<br />
Aitzitik entreteni ezak eure graziaz gutan hasi ukhan duan obrá. Ib. A 6r. Eta ezkaizazula utzi tentazioan<br />
erortera, aitzetik libra gaizazu gaizetik. Ber Doc 84r (ConTAV 5.2.8, 117 (AN) aitzitik; CatMaq 380, Añ CatAN<br />
3, CatB 10, CatCla 13, CatUlz 3 y Legaz 5 baizik, CatAe 4, CatSal 5 y CatR 5 baia). Ez nazazula zeure ganik<br />
egotz: aitzitik fabora nazazu. Mat 289. Ea beraz bat bedera eztadilla engana, / Aitzitik dadukan promes<br />
Baptismuan emana. EZ Man I 71. Ez nazazula zure koleran zenza. Aitzitik, Iauna, duzun nitzaz pietate. Harb<br />
319. Erran zioten, arren zegiola Iainkoari hetzaz othoitz. Ihardetsi zerauen Frai Gilek: Aitzitik, Iaunak, zuek<br />
egiozue nitzaz. Ax 149 (V 98). Amorioz eta gogotik dabilzanen trabailluak eztira trabaillu, aitzitik, hetan atsegin<br />
hartzen da. Ib. 488 (V 315). Baldin uste baduzu emaztetan anhitz usatzeaz, emaztetako gutizia gutituko zaitzula,<br />
enganatzen zara. Aitzitik [...] emaztekin usatzeaz ere, egiten da emakhoiago. Ib. 386 (V 253). Etzitzauzte<br />
hurbiltu, ez heltu / Aitzitik zitzauzte gibeltu. O Po 48. Ezi esta deuskai edertasuna, / Lagun ezpadu hontarsuna; /<br />
Ainziti, ederrik gaitz dena, duzu / Berhala, nol' esne' uluzu / denean. Ib. 17. Gizonek hetaz horditurik eta<br />
itsuturik, eztute hori ezagutzen; aitzitik abre mutuak bezala guthizien arauera doaz. SP Imit III 12, 4. (Mst bena,<br />
Echve ezbada). Hainitzetan badirudi karitatez hari garela, eta aitzitik sensuen oldez hari gare. SP Imit I 15, 2.<br />
Eztugu deusik kausitu fedearen kontrako denik: aitzitikan dugu iuiatu bide hon bat bezala dela [...]<br />
abanzaeraziteko. In Tt Onsa 9. Ene desgraziez alegera direnak bihur beite desohorearekin. Eta aitzitik zure<br />
bilha dabiltzanak ediren bezate zure baithan bere bozkarioaren materia. Gç 54.<br />
(s. XVIII). Eta esperantza dut [...] hunen ahoak eta mihiak bathere ahalketan eman gabe, aitzitik ohorezki<br />
egietan atherako nautela. ES 400. Ez duzun zeure buruaz urguilluzko gogoetarik; aitzitik aithorzazu garbiki zure<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
667
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iakingabetasuna. Ch I, 2, 3 (Mst bena, Echve ezbada, Ol ordea; v. tbn. Ch I 19, 4 aitzetik). Eta ez gaitzatzula utz<br />
tentamendutan erorzera; aitzitik begira gaitzatzu gaitzetik. CatLav 5 (V 11; Mg PAb 157 (en boca de un<br />
labortano), Jaur 19 aitzitik; CatLan 12, CatS 119 bena, CatLuz 3, Dih GirLeg 1, CatJauf 2 bainan). Urrun da<br />
ordean benjamintarrek laudatu baitzuten bere anaieen galdea; yarri ziren aitzitik, gabaatarren alde. Lg I 240.<br />
Samariako erregek nahi zituen hil-arazi guziak; ordean Eliseak gibelatu zuen hartarik. Aitzitik, eman-arazi<br />
zioten hura hartu nahiz zabiltzanei yaterat eta edaterat. Ib. 375. Bainan bederen ez ditu ukhatu eta arnegatu<br />
Aita, Semea eta Izpiritu saindua, aitzitik Jainko gauza guzien Kreatzailea laialki adoratu du. Brtc 269s. --Zer<br />
gaiztakeri egin zuen bada kristauak, etsaiak ain gaizki aek erabiltzeko? --Bat-ere; aitziti egiten zuen egin al ongi<br />
guzia. Ub 116. Ez dio orregatik Eleizak iñori eragozten, Aldareko Sakramendua maizago artzen; aitzitik naiko<br />
luke komulga litezkean guziak enzuten dituen Meza guzietan. Ib. 184.<br />
(s. XIX). Beti da disposatua / Umilen altxatzerat: / Urgulutsuak aitzitik / Kentzen ditu bihotzetik. Monho 150.<br />
Jende prestuek elkhar hantatzeak eztakharke berenaz deus gaizkirik; aitzitik arimakotzat hori on diteke. Dh 74.<br />
Behin sarthuz geroz perfekzioneko bidean, etzen behin ere handik ilkhi; aitzitik aintzinamendu handiak egiten<br />
ikhusten zen. MarIl 110. Harrek bere bihotzean, / Zure kasta guziari / Gaitz nahi izan dio bethi. / Bertze<br />
animalea aitzitik, / Hagitz urrun guri gaitzik egitetik. Gy 220. Urrun da beraz deus egin nahiko dudan haren<br />
kontra; aitzitik eginen ditut haren alde egin ahal guziak. Hb Egia 118. Hori ez-da gauza gutia; aitzitik hain<br />
handia dagokat, non ez-bainaiz ausartatzen bigarren erraitekoaz aiphatzera. Dv Lab 28. Kanpuaren<br />
edertasunari etziokan batere gustorik artu; aitzitik [...] orañ guztiak gogoan jotzen zuten. Bv AsL 30. Zaldizkuak<br />
esaten zien oñezkuai, aiek baño obeto burrukatu zirala etsaiarekin; eta oñezkuak aitzitik beste ainbeste<br />
zaldizkuai. Ib. 214. Adiarazi zioten etzela ongi parti zetzaten beren artean heien erlakiak. Aitzitik behar zituztela<br />
ezarri guziak elkharrekin toki berean. Jnn SBi 147.<br />
(s. XX). Buru-ahuleria mikorik badutela ez dirudi; aitzitik, gogoa bizi-molde bati finkatua dute ezagun. JE<br />
Bur 67. Ez dela han pizten demendren eztabaida edo lipista; aitzitik, adixkidantza osoan egiten dituztela gauzak.<br />
Zub 55. Nik zure ordez enuke oinbeste ibilli alper egiñen, aidiskide; aitzitik mutillari esanen nioke: geldi, gero,<br />
mutil. Or Mi 92. Yesusek etzituen ezeztatu ta kendu bear; aitzitik, bete ta osotu egin bear zituen bere lege<br />
berrian. Ir YKBiz 121. Semeak, aitzitik, aita zapuztuz, aberri-nagusi izan naiago zuten. Zait Sof 118.<br />
Kofraditarren asmoa, aitzitik: / urra bidea arañoxe. SMitx Aranz 68. Ene itza damaizut ez dizudala txarkeririk<br />
eginen. Aitzitik (antes bien, por el contrario), nire zuganako eskerrona betikoa izanen da. Etxde JJ 160.<br />
Geroztik, Irlandarak ezin irabazi du atzera orduan galdu zuen eremua: aitzitik, geroago eta ahulago izan da.<br />
Mde Pr 211. Biotzak gauza bat, zuk, / aitzitik, beste bat. Gand Elorri 105. Ezta [giza-banakoa], beraz,<br />
gizartearentzat. Aitzitik, gizartea da gizonen onerako jarria, gizonari laguntzeko. Vill Jaink 174. Ez natorkizu<br />
lan billa, ez. Baita zera ere! Aitzitik! Burrukarako gogo guzia galdua dizut. Lab SuEm 168. Gure<br />
hizkuntzarentzat kaltegarria gainera, esango du agian norbaitek. Hori, egia esan, ez dut uste. Probetxuzkoa<br />
deritzat, aitzitik. MIH 226. Lan horretan abiatuko banintz, neronek ere molda nitzakeela [...] gizartean<br />
gehiegizko lotsarik gabe ager litezkeenak. Aitzitik, berriz, etengabe ari banintz ere bertsoetan, ez zait iruditzen<br />
Bilintxen zenbaiti alderatzekorik sortuko nukeenik. MEIG III 84.<br />
v. tbn. Hm 171. Arg DevB 173 (17 aitzitikan). He Gudu 55. TB 2 Cor 2, 7. Gazt MusIx 59. Ibiñ Virgil 89.<br />
(Precedido de baina). --Eta berze aldera, erranen dugu ezen gazterik hiltzen dena, Iainkoaz maradikatua<br />
dela? --Ez: baina aitzitik gerthaturen da batzutan, Iainkoak maitén dituenak, sarrienik mundu hunetarik<br />
retiraturen baitituke. Lç Ins D 6r. Eztuan permetitu nahi gauza hauk sekulan ahanz dakizkigun: baina aitzitik<br />
gure bihotzetan inprimituak ditugularik, abanza gaitezen. Ib. A 4v. Eta etzaretela beldur gorputza hiltzen<br />
dutenén[...]: bainaitzitik zareten beldur arimá eta gorputza Gehennán gal ahal ditzakenaren. Lç Mt 10, 18.<br />
Zeñak ez baitire nihoiz / konbertitzen onera, / bañan aitzitik baitoaz / gaixtatuz aitzinera. EZ Eliç 308. Ez ditugu<br />
niholere hek imitatu behar, bainan aitzitik ihes egin behar diogu hekin konpainiari. CatLav 381 (V 184).<br />
(Seguido de bai). Konbertitu nahi denik ezpaituzu arbuiatzen, aitzitik bai miserikordioski errezibitzen. Harb<br />
235. Nere dirua ez da geitu zuek esan bezela, aitzitik bai gutxitu. Bv AsL 131. Giristinoak eztire zure etsaiak,<br />
aitzitik bai zure zerbitzaririk hoberenak. Jnn SBi 133.<br />
(Seguido de ere). Aiek, baña, ordi ta itxu dirala-ta, ez dute oartzen; aitzitik ere [...] gogoaren eriotzara<br />
yotzen dute. Ol Imit III 12, 4. Burrukan ari naiz, ez aize yoka, gero. Aitzitik ere, soña astintzen dut. Ol 1 Cor 9,<br />
25s. Buruak oñei [ezin esan] ere: zuen bearrik ez dut. Aitzitik ere, ergalenak diruditen atalak dira bearrenak.<br />
Zait Plat 126.<br />
(Acompañado de kontrariora). Asko du hark anhitzez egin izan zaion reprotxu hunez. Hala non kontrariora<br />
barkha diezozuen aitzitik, eta konsola dezazuen. Lç 2 Cor 2, 6s. --Baina halakotz erranen dugu ezen Kristinoa<br />
[...] bere obréz iustifikatzen dela [...]? --Ez, baina aitzitik kontrariora, ezen skribatua da bizi denik eztela<br />
iustifikaturen nehor-ere Iainkoaren aitzinean. Lç Ins D 1v (v. tbn. F 5r; cf. E 2v: aitzitik kontrarioa, tal vez<br />
errata).<br />
(Acompañado de ordean). Denboran hain urrikari / Ditu gizon flakoak / Justu bezain miragarri / Agertzen<br />
den Jainkoak. / Aitzitik ordean / Ez eternitatean. Monho 124.<br />
(En respuestas a preguntas negativas, tras bai). --Eta komunione hori ezta Zenán baizen egiten? --Bai<br />
aitzetik: ezen Ebanjelioaren predikazioneaz-ere Krist komunikatzen zaiku. Lç Ins F 4v. --Bada irakasten zaikun<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
668
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
doktrinaren enzutera eta ikhastera eztugu dilijenziarik ezarteko? --Bai aitzitik. Eta batbedera bere aldetik<br />
Iainkoak eman draukan maneraren auraura enseiatzeko da. Ib. E 8v. --Zerua eta lurra erraiten duanean, eztituk<br />
berze goitiko kreaturak-ere aditzen? ---Bai-aitzitik: baina bi hitz hetan konprehenditzen dirade kreatura guziak.<br />
Ib. C 1v.<br />
2. (Sin valor adversativo). Por otra parte. Triste izate horrek berak, zein artha handia zuetan obratu ukhan<br />
du: aitzitik zer satisfakzionea, aitzitik indignazionea, aitzitik beldurra, aitzitik desir handia, aitzitik afekzione<br />
handia, aitzitik mendekioa? "Voire [...] voire [...] voire". Lç 2 Cor 7, 11 (Dv zenbateko grina [...] eta oraino, zer<br />
khexua [...]).<br />
3. (Adv.). Contrariamente, en sentido contrario, de modo contario. Askotxok esana dute San Iñazio<br />
euskaldun baño kataluniar geiago dala [...]. Gaur egun, ordea, Kataluniari ontan batere kendu gabe, edeslari<br />
ziñenak aitzitik ari dira. SMitx Aranz 155n.<br />
- AITZITIK AITZIKORA. v. aitzi.<br />
aitzitiko. "Contrario" A DBols.<br />
aitzitu. Oriez [Cleofas ta besteaz] urrikaldurik aitzitu zituen Jesus biztuak bidari baten gisan jarraiki ta. Mb<br />
IArg I 283 (tal vez var. de atzitu, atxitu).<br />
aitzitu. v. aitzindu.<br />
aitziz. Por el contrario. v. aitzitik. Ez ezazu tirriatu; biurkeririk ez bait-dizuet barkatuko, nere izena<br />
arengan dago-ta. Aitziz aren mintzoa badantzuzu, ta esango dizudana badagizu, Ni zure etsaien etsai [...]<br />
azalduko naiz. Ol Ex 23, 22 (Ur baña, Bibl bainan, BiblE ordea).<br />
haitzkanda. v. harizkando.<br />
aitzkume. v. haizkume.<br />
haitzondo. Gizonaren laguntzarik orduraño [...] artu bageko aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen<br />
ugari, [...] ondo janzitako Gerixa [...] eta beste anitz Ezkur mueta gozo, Iturri garbi on eta berar osasungille<br />
askorekin. 'En aquellas laderas [rocosas] llenas de humedad'. Izt C 2. Bazkan ari ziran [...] abelgorriak soada<br />
batez obeki begietaratzeko, larre gaiñeko malkor koxkor batera igo zen eta andixek, aitzondo baten kerizpe<br />
ozkirrian exerita eguzki diztirakorrari gibel emanaz, [...]. (Interpr?). Etxde JJ 11.<br />
aitztarte. v. haitzarte.<br />
haitzulo (V, G, L; H), aitz-zulo, aiz-zulo (V-gip), atx zulo, atxulo (H ), aitz-zilo, aizulo. Ref.: A<br />
(aitzulo); Elexp Berg (aitzulo, aiz-zulo). Cueva, gruta; cavidad, hueco de una roca. "Trou, caverne en un<br />
rocher, rocher percé" H. "Gruta" A. "Zulo txikixak dienian, kuebara aillegatzen eztienian, aixerixak sartzeko ero.<br />
Kanpazarko aitzian, uste dot antxe esaten jakola Sorginzulo oinddio be, kueba bat dagolako, aiz-zulo bati. [...]<br />
Handia denean kueba" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Aizulo, agujero en el suelo (Abárzuza)". v. haizpe, hartzulo.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFRec hay 45 ejs. de haitzulo.<br />
Joan zen bereala [...] aitz zulo batera. Mb IArg II 166. Ango [Manresako] aizulo edo kueban. Cb SIgn 42 (41<br />
Manresako arzuloan). Aizpe eta aitzuloak. Lard (ap. H). Bere bakardade sarrienetako aitzulo aretzaz gañera,<br />
lau etxek [...] Santuari ostatu emateko ditxa izan zuten. Aran SIgn 30. Nai ez nebala aurkitu nintzan / Itxasuaren<br />
aurrian / [...] / Gaba egiten geratu nintzan / Bertan atx zulo batian. AB AmaE 19. Ganadu agurua / guretzat<br />
kaltian / [...] / ark batu ditu oiek / aitz-zulo batian. // Aitz-zulo orretara / laister giñan bildu, / zakurrak<br />
irrintziyaz, / guk ezin ixildu. Ud 101. Goiz-berandutxoan agertu zan Ontziagintaria, iñok ezekizan ezkutuko bere<br />
atx-zuloetatik; zorroa bete lanpernagaz. Ag Kr 142. Iskiratan, atx zuloetako osintxoetan besuak sartuta. Ib. 62. -<br />
-Gipuzkoako aitz-zulo ezaugarrienak zein dira? --Gipuzkoako aitz-zulo ezaugarrienak oek dira: Aitzgorrin San<br />
Adrian deritzan aitz-zuloa. [...] Errenteriko Landarbaso aitz zuloak gogoangarriak dira bertan billatu diran ezur<br />
ugariarren. EEs 1915, 15. Zu Benartetxu Zubiruz'ari / Aitz-zillo ortatik urtena. Enb 33 (ref. a la Virgen de<br />
Lourdes). Menditarte baten sartu arren mendiyen beste aldetik ikusi; baita atxulo baten sartuta be. Kk Ab II<br />
135. [Pistitzarrak] Rodanopeko aitzulo batera derama atzeman-ala guzi. 'Caverne'. Or Mi 136. Aitzuloaren<br />
sarrera estu ta latzean. 'De la caverne'. Ib. 71. Nork burutu leoi amarekin, aizulora itzulitakoan, umea an<br />
arkitzen ez ba du?. Ib. 97. Capako aizulotik ateratzen den negarti-taldea ikusi nai al dun? 'Trou de la Cape'. Ib.<br />
104. Andik, mendiko aitzulo batera eraman ninduten, Elorrio alderago. Or SCruz 49. Piztiaren aitzulora<br />
bertara. TAg Uzt 169. An da [Mari Gaizto] bere aitz-zulotik atera nairik. NEtx Antz 11. Anboton du bere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
669
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gordeleku nagusiena. Aitzulo aundi batean gordeta [...]. Ib. 11. Erreka ertz-ertzean errenkadan dagozan atxbitarteak<br />
eta atx-zuloak lamiñek egiñek ei-dire. Akes Ipiñ 28 (v. tbn. 30). Mendietako aitz-zuloetan / artzen dot<br />
neure ostatu. BEnb NereA 170. Ego zabalak izan, eta aitz-zulo mear baten barruan ibiltzera beartuak egon. Vill<br />
Jaink 125. Oianetan, iize-aitzuloen artean. Ibiñ Virgil 63. Gure oea loretan, / leoi-aitzuloz bilbil ertsia. "De<br />
cuevas de leones enlazado". Gazt MusIx 189. Etzun arima [...] gau beltzeko aitzulo ortatik argitara gabe utziko.<br />
Onaind in Gazt MusIx 149. Gabaz mendiak oro beltz zauden aitzulo illun iduririk. NEtx LBB 349. Haitz-zuloetan<br />
arkitzen ditugun Kantauri lurreko arrastoak. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Aitzulo: EEs 1921, 18. Atutxa Mugarra 60. Aitz zulo: MItziar Txoriak 58.<br />
haitzulodun. Cavernoso, que tiene muchas cavernas. Alpina aitzulodunaren tontor garaiak igi-iduri ziren<br />
eguzki izpitara. 'L'Alpille caverneuse'. Or Mi 100.<br />
haitzune. Cueva. v. haitzulo. Laster billatu zuen uritik urrean aitzune ezkutatu bat. 'Halló pronto cerca de<br />
la ciudad una cueva escondida'. Aran SIgn 23.<br />
aitzur (G, L, B, BN, Ae, Sal, S; Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze (+ h-), Dv (h- BN), H (L, BN, S)), atxur<br />
(V, G, AN-larr-5vill, S (h-), R; Mic 5r, Lar, Aq 122 (G), Añ, Dv (V), H (V, G)), ailtzur (AN-5vill-ulz-olza; Dv<br />
(h-, G)), altzur (AN-5vill-araq-ulz-egüés-arce-erro-ilzarb; alzur AN-ulz-erro), (h)aintzur (AN-5vill, L, BN, S;<br />
SP (ainzur), Urt II 236 (h-), Ht VocGr 298 (hainzur), Lar (ainzur), Dv (h-), H (+ h-)), aitxur (G-nav), antzur<br />
(AN-erro), a(t)zur (AN-erro), eltzur (AN-larr-araq-olza). Ref.: Bon-Ond 157; A (aintzur, aitzur, atxur); A Apend<br />
(ailtzur); Lh; Lrq /háicür/; Etxbe EEs 1931, 35: ContR 517 y 530; BU Arano (ukullu-atxur); Iz ArOñ, To y<br />
UrrAnz (atxur), Als (aitxur); IzG y Ulz (ailtzur); Etxba Eib (atxurra); Echaide Nav 177; EAEL 138; Ibarra Dima<br />
(atxurre); Elexp Berg (atxur); Gte Erd 69; Izeta BHizt2 (sonbor-aitzur). v. tbn. ilustración en Lh 400. EAEL<br />
recoge además altxur en G-bet (Rentería), antxur en AN-gip (Fuenterrabía) y haintzor en L-côte (Ziburu).<br />
1. Azada. "Tranche, marre, bêche" SP. "Bêche, pioche" Ht VocGr 332. "Azada", "azadón" Lar. "Bêche" Arch<br />
VocGr y VocBN. "Pioche" Dv y Gèze. "Pioche, bêche, houe" H. "Haitzür (Sc), haitzur (BN), azadón" A. "Atxur<br />
(V, G, R), azadón" Ib. "Atxurra. Eskuz lurra maneatzeko ortz zabala duen tresna (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 35.<br />
"Pioche (mais non pas 'bêche' ni 'houe')" Lrq. "Itxuatxurra, la [azada] de cuatro dientes para sacar el estiércol" Iz<br />
ArOñ. "Kaletarrak maillukiakin bezela, baserritarrak atxurragaz ataratzen dabe bizimodua, [...] con el azadón"<br />
Etxba Eib. Cf. JE Bur 153: "Jakintsunek baitiote, noizbeit, lehenago, burdinari ohartu aitzinean, gizonak aitz edo<br />
haitz zorrotz batzuekin urratzen zuela lurra, ageri da nola gure arbasoer mihirat jin zitzeien hitz hau: aitzurra edo<br />
haitzurra. Hastapenean erraiten bide zuten: aitzlurra, haitzlurra, bainan emeki emeki jan zakoketen hitz huni zer<br />
ere baitzukeen ahokotzat gogorrik eta hura, athera baitzen: aitzurra, haitzurra". Cf. LzG achur (Araya). Cf. tbn.<br />
VocNav: "Aizurre. Nombre vasco de la azada (Baztán)". Para los nombres de diversas clases de azadas, v. Azkue<br />
s.v. aitzur y EGIPV s.v. azada. Cf. ondeaitzur, otaitzur, GOROTZ-AITZUR, LANDARE-AITZUR,<br />
MAHASTI-AITZUR...<br />
Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Oihenart, Haraneder y<br />
posteriormente en textos desde mediados del XIX. Atxur es la única forma empleada en la tradición vizcaína<br />
desde los primeros textos. En autores guipuzcoanos se documentan tanto aitzur como atxur (esta segunda forma<br />
ya en GavS y Aguirre de Asteasu), alternando ambas formas en algunos autores. Al Norte la forma mayoritaria<br />
es aitzur (con aspiración inicial en Duvoisin y Leon), seguido del menos frec. haintzur (ya en Haraneder). Hay<br />
ailtzur en Lizarraga de Elcano (junto a alzur) y Garbizu. En DFrec hay 7 ejs. aitzur y 1 de aitxur.<br />
Estas son las bustaliças de Luçayde [...]: Ayçurra (1284). Lac VM 45.<br />
Iorraia aitzurraren bardin nahi. "La bêche" O Pr 271. Artzen badet aitzurra [...]; arzen badet jorrai txiki bat<br />
[...]. Lar Cor 152. Aitzur, golde, bost orzeko ta lurrak ongi maneatzeko zituen erremient andi-ederrak. Mb IArg I<br />
211. Atxur burdiñara, ta / golde biurturik, Nekazari langiñak / ongi giaturik: / Emango ditu lurrak / garia ta<br />
artoa. GavS 33s. Jorratu soluan / artua atxurragaz. DurPl 69. Utzi alzúrra eta láia atárian. LE Prog 98 (LE-Ir<br />
(381) ailtzurra). Zoijak txikartu biar dira atxurraz. Mg PAb 150. Erdibitu bear danian [agoia], imiten deutsa<br />
gatzamalliak atxurra, ta gabi-mallubak emoten deutsan joaldi edo kolpiaz erdibituten da. Ib. 127. Garbituten da<br />
solo bat atxurragaz lurra saratuta. Mg CO 80s. Baldin zuk erosi al bazentzake aitzur bat, kolpe bakoitzean<br />
ukuitzen duan guztia, dala arria, dala lurra, urre do zillar biurtzen duana [...]. AA III 359. Ezta geiago iñausiko<br />
eta podatuko; ez du beregan geiago ekusiko aitzurrik; ta estaliko due guztia sasiak, larrak, aranzak. Ib. 356s. Ez<br />
dau lurrak emoten / berez ondasunik, / atxur ta laieagaz / eragin bagarik. Zav Fab RIEV 1909, 38. Golde<br />
nabarrez / Batuzie itzultzen, / Eta aitzurrez / Barnaixka aitzurtzen. Arch Fab 171. Bakhotxak berea du bilduren<br />
ardura, / Hartuz orratza edo kanpoko haintzurra. Hb Esk 177. Komentuko langilen aitzurrak obra zahar bat jo<br />
du, harririk ederrenez egina. Laph 239. Ona ganbelu anai / gizon jakitunak, / gaba ala eguna / dan ez dakitenak;<br />
/ jan-edanian daude / neurritik irtenak, / bi aitzurrentzat ai zer / nolako kirtenak! Urruz Urz 18 (59 atxur).<br />
Eskuan zuan atxurrarekin bost edo sei artalandara zatituaz. Apaol 47. Hartzen du bi eskuz aitzurra, eta emekiño<br />
hasten da lur igituaren altxatzen. HU Zez 54. Jenioa mudatzen du aitzurrak eta palak. EE XXIX 220 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
670
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Oro soldado eta jende eskolatu... / Nork beharko dik gero haintzurrari lotu? Zby RIEV 1909, 230.<br />
(s. XX). --Lehertzen baginio / [satorrari] haintzurraz kabeza? Etcham 62 (189 aitzur). Atxurrez zelaia joaz edo<br />
laiakaz lurra jasotzeko itxurak egiñaz. Ag G 51. Herriko sendalaria deithu zuten lehiatuki, eta harek atzartasun<br />
handiz ikusi zuen, eta erran jenderat itzulirik: "Laur aitzurretako sakhia du", erran nahi baitzen, lau aitzurleren<br />
egun bateko saria hartze zukeela. Prop 1912, 36 (ap. DRA, s.v. aitzurle). Eskuz edo atxurrez atara biar dira<br />
[landara gaiztuak]. Kk Ab I 31s. Ailtzur motx-motx bat / arrotzeko loi-mordoa. Garbiz EEs 1925, 64s. Goizean<br />
aitak esan dit txitxareta joateko, artu ditut aitzurra eta potua, atera naiz kalera [...]. Ill Testim 8. Sorbaldan<br />
atxurrakin [...] dator zulogillea. Jaukol Biozk 50. Pellok aitzurra dabil begirapen bage, / epurditik erauziz an<br />
diran landare. Or Eus 284. Aitzurrez lurra landu. Ib. 104. Aitonak zeatzen zitun atxurrez goldeak iraulitako lurmokor<br />
ezkoak. TAg Uzt 256. Lañoa eta langilea, aitzurrari lotzeko lotsatzen etzena. Zub 87. Aitzurrarekin eldu<br />
eta buelta ematen genioten [ildakoei], eta gero lur pixka batekin doi-doi estali. Salav 84. Esku idor batzu zituen,<br />
aitzur eta palaren ibiltzen usatuak. JEtchep 81. Baserritan batzuk aitzurraz ziarduen baratze batean. Osk Kurl<br />
113. Gaurko gaztiak maite baititu / motorra eta trakturra; / hau berriz beti hementxe dago / dirudun gogolaburra,<br />
/ nik sasira botako ditut / gaur sega eta aitzurra. Mattin in Xa EzinB 132. Segarekin ta aitzurrarekin /<br />
lan egiten ginueno, / zorrik ez ginuen nehon. Xa EzinB 132. Ez duzu ur garbirik aterako atxurrakin emanez; utzi<br />
bere kasa, bera argituko da (AN-larr). Inza NaEsZarr 692.<br />
v. tbn. HerVal 99 (aizur). Echag 61. It Fab 101. Bv AsL 127. Arr GB 116s. Elsb Fram 136. AzpPr 131. Tx B 33<br />
(213 atxur). JMB ELG 68. Iratz 178. Zait Sof 192. Salav 18. Ibiñ Virgil 90. ZMoso 34. Berron Kijote 28. Atxur:<br />
Astar II 204. Izt C 178. NecCart 3. Elzb Po 196 (h-). JanEd I 56. Muj PAm 47. Altuna 51. SMitx Aranz 70. Uzt<br />
Sas 84. Haintzur: Oxald "Kilo-egilearen kantuak" (ap. DRA). Ox 168 (169 aintzur). Zerb IxtS 101.<br />
+ atxurra (V-gip). Trabajo, labor hecha con la azada. "Atxurra, atxurria. Atxur lana. Atxurria baiño obe da<br />
neskatia" Elexp Berg. "Atxurrarako mutill edarra da" Ib. Cf. Prop 1912, 36 (ap. DRA s.v. aitzurle): "Laur<br />
aitzurretako sakhia du", erran nahi baitzen, lau aitzurleren egun bateko saria hartze zukeela. v. AITZUR-LAN,<br />
aitzurre. Cf. AITZURREAN, AITZURRERA. Zer eginen dut, nausiak khentzen darotanez geroz ene<br />
kargua? haitzurreko, ez naiz; eskatzeko, ahalke. Dv Lc 16, 3 (Leon haitzurrean artzeko, IBk, IBe aitzurrerako).<br />
Atxurrak dakaz maastijak ta oneen ardaua. Atxurrak dakar linua edo jaazteko duin duina. Nekezarijak<br />
gizenduten ditu idijak, okela ona jaateko. Mg PAb 149. Bernardo Errekalde / ta Pello Errota / biyak bertsuak<br />
jartzen / jaun onen kontra, / kontestatuko diye, / ez diyo inporta, / atxurrerako baño / obia dago ta. AzpPr 106.<br />
2. atxur (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Fam.). Borrachera. "Bart ikusi neban zure laguna atxur aundi<br />
batekin, anoche vi a tu amigo con una gran merluza" Etxba Eib. "Atxur dezentia karriau giñuan atzo" Elexp<br />
Berg. --Badakit beiñ ardoa edango balu, gure senitartean laster sartuko litzakela. --Bai, bai; zuk atzo ere<br />
"atxur" ederra bazenduen zedorrekiñ. Urruz Urz 55. Beste batek barriz, ardao-zalea izanarren, ezeban iñoiz<br />
katurik edo atxurrik edo sapalorarik edo moskorrik artuten. Ezale 1897, 198b.<br />
3. (V, G), atxur (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Cuchilla de afeitar. "Maquinilla de afeitar no automática.<br />
Atxurrakin kentzen da onduen bizarra" Elexp Berg. Cf. BasoM 128: "Amabost egunekoa baiño aundiago<br />
askotan bizarra, ta batzuek labanarekin kendu, eta besteak atxurra-moduko tresna txiki orrekin".<br />
- AITZUR-AHO. Filo de la azada. "Le tranchant de la houe" H. v. AITZUR-EZPAIN, A.-MUTUR, A.-SUDUR.<br />
- AITZUR-BEGI (H; atxurbegi G-goi ap. Etxbe). "Œil" H. "Atxurbegie. Atxurrak lanerako ortzetik eskulekue<br />
sartzeko zulora bitartean izaten duen estu-unea (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 35.<br />
- AITZUR-BURU. Mocheta. "Atxurburua, atxurrak lanerako ortzaren beste aldetik izaten duen burua (G-goi)"<br />
Etxbe EEs 1931, 35.<br />
- AITZUR-EZPAIN. Filo, borde de la azada. v. AITZUR-AHO. Atxur-ezpañez zuztarretik jota, lurpetik<br />
aterako ditu. Bijoaz alde batera masalastoak eta bestera zuztarrak. TAg Uzt 291.<br />
- AITZUR-GANGA (BN, Sal, S). Ref.: A; Lh 400. "(Sal), mazo de acero de la azada" A.<br />
- AITZUR-GIDER (L ap. Lh 400; a.-kider AN-erro ap. AEF). "Mangos de azadas (aitzur kiderrak)<br />
(AN-erro)" AEF 1926, 9. v. AITZUR-KIRTEN.<br />
- AITZUR-KIRTEN. Mango de la azada. "Atxurkirtena, atxurrean egiteko eskuz eltzen zaion makilla" (G-goi)<br />
Etxbe EEs 1931, 35. v. AITZUR-GIDER. [Esku] laija, atxur ta askora kirtenakaz azaldubak. Mg PAb 48s. Ta<br />
azkenean, atxur kirtenakaz, dsartada galantak emoteutsiezen erdiko zaragidunei... zaragi gañean. Ag Kr 60.<br />
Gizon ta emakume, beren besoak atxur kertenaren gañean tolestatuta, eztaietakoai begira gelditu ziran danak.<br />
Ag G 44. Zerbait egin edo jaso bear dezula: etxea, lantegia, borda, atxur-kirtena, nai dezuna... basora bear<br />
dezu. Munita 22. Besoak aitzur kirtenaren gainean. Osk Kurl 83.<br />
v. tbn. Atxur-kirten: Otx 105.<br />
Bruto, inculto. v. kirten (3). --Bai! [...] ori saiatzen da ikasten [...]. Ondo egiten dik --esan zuan amak-- ez,<br />
i bezala izango duk, atxur kerten ori... Apaol 48.<br />
- AITZUR-KOLPE. Golpe de azada. v. aitzurkada. Nekazari: / nire hitza / zure haitzur kolpea da. Azurm<br />
HitzB 62.<br />
- AITZUR-LAN (atxurlan Añ, haintzur-lan Dv). "Labor [...] de tierra, etc., (c.) [...] lurlana, atxurlana" Añ.<br />
"Piochage" Dv. Atxur-lanean egoala gizon on au, aror non topatu eban urregorrizko joia [...] bat. Añ MisE<br />
239. Zertako eman mintzo ezin ikhasia, / Doiean badu haurrak eskaraz astia? / Zertako Española, zertako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
671
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Fransesa, / Haintzur lana denean biziko herresa? Hb Esk 166. Igande egunaren legea kolpatzen, goiz osoak<br />
lanean, aitzur-lanean? HU Zez 13. Aitzur-lanean ez naiteke ari, ta eskean ibiltzeaz lotsatzen naiz (Lc 16, 3). Ir<br />
YKBiz 303.<br />
- AITZUR LUZE (L, S (h-); haintzur lüze S-saug). Ref.: A; Lh (aitzur, haintzur); Lrq (haitzür-lüz). "Azadón" A.<br />
"Longue bêche" Lh. "Pioche à tranchant très long" Lrq.<br />
- AITZUR-MAKILA. "Piolet, aintzur-makhil" T-L.<br />
- AITZUR MEHAR (a. medar A; a. bedar A). "Azada pequeña que se usa en terrenos pedregosos" A.<br />
- AITZUR-MULA. "La partie épaisse où est percé l'œil" H.<br />
- AITZUR-MUTUR (aitzür-müthür S ap. Lh 400). Filo de la azada. v. AITZUR-AHO.<br />
- AITZUR NAGUSI. "Aitzur nagosi, el azadón" A. v. AITZUR-ZABAL.<br />
- AITZUR-NESKA Muchacha bruta. Emakume aietatik bata, Iñazio Marin ezkontzako egunean ezagutu<br />
genduan atxur-neska zan, arako Luisa tuntuna. Ag G 236. Matralla gizen gorridun atxur neska batek: [...]. Ib.<br />
45.<br />
- AITZUR-PALA. "Atxurpala (V-al), azada para cortar pedazos de tierra que se destina a hacer paredes de<br />
adobe" A.<br />
- AITZUR-PIKO. "Aitzur-phiko (BN), pic" H.<br />
- AITZUR PIKOTX. "Atxur pikotx (R), pico, piqueta" A.<br />
- AITZURREAN (H (aitzurran), A; haintzurrean Urt I 416 y 464, Dv, A (que cita a He)). Cavando con la azada.<br />
"Affodere, jorratzea [...] haintzúrrean haritzea" Urt I 416s. "Haintzurrean aritzea, piocher" Dv. "Aitzurren<br />
haritzea, bêcher" H. "Aitzurren, cavando" A (s.v. aitzur). v. AITZURKETAN (s.v. aitzurketa). Haintzurrean<br />
ezin ari naiteke; ahalke naiz eske ibiltzerat. He Lc 16, 3 (Oteiza atxurrean ezin det, Ol atxurrean ezin dut, Leon<br />
haitzurrean artzeko ez nuk on; Dv haitzurreko, ez naiz). Atxurren, laijetan, irabatuten, landara jorraan. Mg PAb<br />
59. Asko emakume dirala, etxean egotea baño, naiago duenak gizartean laian eta atxurrean aritzea. AA I 579<br />
(III 361 aitzurrean aritzea). Goizetik arratsera / beti aitzurrean, / osasun onarekin, / umore onean. It Fab 165s.<br />
Tratuaren antzeak nihor gutik ditu; / Gehienek hobeko haintzurren segitu. Hb Esk 120. Atxurren ala arrikatza<br />
iragoten ibilli. Echta Jos 153. Soloan atxurren edo mokil-joten iarduenean. Ib. 193. Atxurrean edo laietan jateko<br />
aña irabazi egingo likek. Ag G 299. Egingo diat [...] eta ala ere aitzurren baino pozago. A Ardi 68. Aitzurrean,<br />
lurra iraultzen ginduan gizonkiro. Or Mi 94. Arratsean, fraideekin aitzurrean. Iratz 122. Atxurrean jardun aldezue?<br />
NEtx Antz 78. Atxurrean ari zana izarditzeko bildurrik gabe... JAIraz Bizia 53s.<br />
v. tbn. Atxurrean: BasoM 164. Atxurren: AB AmaE 231.<br />
"Atxurrean, a fueras (a la pelota)" Vill.<br />
- AITZURREAN EGIN (atxurrean G-goi; Añ; atxurran V-gip). Ref.: Etxbe EEs 1931, 35; Elexp Berg (atxurran<br />
eiñ). Cavar con la azada. "Cavar con azada, (c.) atxurtu, aitzurtu, atxurrean egin" Añ. "Trabajar con la azada. Ire<br />
eskuak atxurran eitteko baiño tabernarako obiak dittun" Elexp Berg. Beste lan batzuek dira gorputzaren<br />
nekea berezkiro eskatzen duenak, nola diran laian edo atxurrean egitea. AA II 51. Gipuzkoatik neska gazte bat /<br />
segan jokatu nayian, / artan bezela berdin eiten du / atxurrian eta layian. Tx B I 232. Atxurkirtena, atxurrean<br />
egiteko eskuz eltzen zaion makilla. Etxbe EEs 1931, 35. Ezin egin daiket atxurran, lotsatu egiten naz eskean<br />
ibilten. Ker Lc 16, 3.<br />
- AITZURRERA (atxurrera R-uzt; atxurrara V-gip). "Atxurrera, a cavar. Xuáitan da atxurrera" Iz R 285.<br />
"Atxurrara noia" Elexp Berg. Udara bada, ganadu, zerri, egazti eta beste guztien kontuak egiñ ta juten gera<br />
atxurrera edo laiaa lanera. Sor Bar 103. --Ta lanera joaten altzera? --Zetara ba? Atxurrera edo laietara edo<br />
bear danera. Ag G 7.<br />
- AITZURRETIK. De cavar con la azada. "Atxurratik nator" Elexp Berg.<br />
- AITZUR-SARA (atxursarie (det.) V-ger ap. EAEL 139). Arado. Cf. AITZUR-SARAN.<br />
- AITZUR-SARAN. "Atxur-saran (V-ger), arando ligeramente, binando la tierra" A.<br />
- AITZUR-SARDE (BN-baig). "[Azada] de dos púas agudas (bidente)" A.<br />
- AITZUR-SUDUR (aitzür-südür S ap. Lh 400). Filo de la azada. v. AITZUR-AHO.<br />
- AITZUR TXIKI. "Klase askotako atxurrek daus: atxur txikie (landarak sartzeako), [...] atxur sabala (yorrarako<br />
da); landari atxurre (estu bet eta lusea da basoko landarak sartzeako)" Ibarra Dima 262.<br />
- AITZUR ZABAL (A; atxur zabal V-arr ap. Ibarra). "El azadón" A. "Klase askotako atxurrek daus: atxur txikie<br />
(landarak sartzeako), [...] atxur sabala (yorrarako da); landari atxurre (estu bet eta lusea da basoko landarak<br />
sartzeako)" Ibarra Dima 262.<br />
- AITZUR-ZOHI. "Tepe de azada" Asp Leiz2.<br />
- AITZUR-ZULO. Hoyo cavado con una azada. An, aitzur-zulorik ez baitzan; yorraiaz urratutako lur-lorriñik<br />
ere ez. Zait Sof 168.<br />
Etim. Se ha supuesto que en su formación entra haitz 'peña'. Según Caro (Los pueblos del Norte en la<br />
Península Ibérica (Madrid, 1943), 116s.), haitz es componente, no sólo de aizkora, sino también de aitzur ("por<br />
lo tanto ha habido una fase en la que el pueblo antepasado del vasco actual ha usado azadas que tendrían el<br />
mango de madera, pero la parte fundamental de piedra, tal como ahora se usan en pueblos muy primitivos"). Con<br />
todo, no puede afirmarse nada seguro sobre su origen.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
672
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitzurdin, atxurdin (S sg. A; h- S ap. Lh). Mármol. v. marmol. Or arria, bere burua edertu-bearrez,<br />
aitzurdin (marmol) biurtu. Ldi IL 125. Atxurdiñezko irudi bat. GMant LEItz 74. Aitzurdiñezko irudia eregi<br />
eutsan. Eguzk LEItz 123. Aitz-urdin landua bezain itzaldi legun, tinko [...]. Zait Plat 112. Atxurdin landuzko<br />
irudi bat. Ibiñ Virgil 52. Perlak, aren ortzak; [...] atxurdin, aren bularrak. Berron Kijote 148.<br />
v. tbn. Atxurdin: Zink EEs 1927, 84.<br />
aitzurdura. "Bêcheur, hainzurdura" Ht VocGr 333.<br />
aitzurgarri, haintzurgarri (Urt II 234). "Arabilis, iraultzeko ondéna, haintzurtzékoa, [...], haintzurgárria,<br />
jorragarria, haintzurtu beharra" Urt II 234.<br />
aitzurgintza, atxurkintza (Lar, Añ A, H), aitzurkintza (Lar, H), haintzurkintza (H). Agricultura, labranza.<br />
"Oficio de cavadores", "labranza, la ocupación del labrador" Lar. "Agricultura" Añ. "Métier de bêcheur" H.<br />
"Labourage, métier de laboureur" Ib. Jendadi maitagarri onen langintzarik aurrenengoak eta ezagutuenak<br />
dira artzaintza, atxurkintza, ikatzgintza [...]. Izt C 219. Gaurko egunean eroria dago arras atxurkintza lanbide<br />
au. "Este ramo de agricultura". Ib. 147s. Atxurkintzako legearen gañean argitaratu izan zeban [...] liburuan. Ib.<br />
185. Neke geiago egin bagetanik, atxurkintzan diardunik [...]. Ib. 144. Atxurkintzari ekiten zaiozkan nekazariak.<br />
Ib. 315.<br />
aitzurka, aintzurka, atxurka (V-gip ap. Etxba Eib). Cavando; golpeando con la azada. v. AITZURREAN. <br />
Atxurka ta arrika il ebela [Ordoiño erregea]. Ezale 1897, 392b. Baratzean atxurka lan eginik,<br />
euskeraren lurrak astindu zituen. RIEV 1931, 641. Maiz doazkit pertsu xortak bihotz barnetik gaindika, / Ene<br />
fraide anaiekin nabilalarik aintzurka. Iratz 195. Zeruko ondasunak bil etzatzute; an ez baita erdoirik, ez sitsik<br />
zirtzikatzeko, ez lapurrik aitzurka ostutzeko (Mt 6, 20). Or MB 162.<br />
- AITZURKA EGIN. Cavar. "Andra gazte ederra izan arren, atxurka eitten dau erreme soluan, [...] trabaja<br />
fuerte con el azadón en la era" Etxba Eib.<br />
aitzurkada (Lar), aitzurrada (Lar), atxurkada (V-gip ap. Etxba Eib; Lar), atxurrada (Lar). Golpe de azada.<br />
"Azadonada" Lar. "Alkate jaunak jaurti eban lelengo atxurkadia konseju barrixa eitten ekitzerakuan, el señor<br />
alcalde dio el primer golpe de azadón al iniciarse la construcción del nuevo ayuntamiento" Etxba Eib. v.<br />
aitzurkaldi, AITZUR-KOLPE. Azkenengo atxurkadak geroago-ta-astiroago irautsala, dzanga, egin ei-eutsan<br />
atxurrak, iñola-bere arri gogorren bat yo-ta. Alt EEs 1917, 43s. Erlojuak Machadoren amar atxurkadaz<br />
zulatzen du gaua. LMuj BideG 98.<br />
(Uso fig.). Gogoan eukiko dezuten, atzo aipatu nizutena Kantaren azkeneko kopla oni buruz, nolako<br />
Erdiaro-usaia darion [...]. Ontan egingo dizutet gaur beste atxurkadaren bat, gauzak bere lekuan obeto utzi<br />
ditzagun. Lek SClar 123.<br />
aitzurkaldi, haintzurkaldi. Golpe de azada. v. aitzurkada. Europan etxe baten egiteko lehen harria<br />
pausatzen duenak morteroa berak eman behar dio harriari: hemen aldiz haintzurkaldi bat nuen emateko. Zerb<br />
Bahnar 153.<br />
aitzurkatu, atxurkatu (R ap. A), atxukatu (V ap. A). "Atxukatu (V), escardar, remover ligeramente las tierras<br />
con azada pequeña. Es operación algo más profunda que la de azalatu" A.<br />
aitzurketa, atxurketa, haintzurketa (Urt II 235), atxurreta (A Morf 154, que cita a Ur). Acción de cavar, de<br />
labrar la tierra. "Arationes, laborantza & jorraketak, haintzurketak, lur iraulketak" Urt II 235. v. aitzurtza,<br />
aitzurtze, aitzurgintza. Jostia, eunetia, gorubetia, atxurketa ta beste onelako biar modu edozeñek dakizanak.<br />
CrIc 62. Lanen bat astera zuazanian, esaterako jostia, atxurretia [...]. Ur MarIl 3. "[...] artzu aitzur bat ta jarrai<br />
niri". [...] "Jo emen." Baita aguro [...] esana egin ere; sekulan alako aitzurketarik etzuan egin. Bv AsL 127.<br />
Karobia zala, laia zala, atxurketea zala, zimaurrak eramatea zala [...] zeregin andia sortzen zitzaien. Ag G 21.<br />
Orrelakoxea bear du, gogo-lurra ur asegarria artzeko gertzen duan atxurketak. Ldi IL 77.<br />
- AITZURKETAN (A (s.v. aitzur); atxurretan V-gip ap. Etxba Eib). Cavando. "Egun guztia atxurretan emon dot<br />
etxe-azpiko soluan, todo el día he pasado con el azadón" Etxba Eib. Soluetan dakuskuz atxurretan, laijetan,<br />
saraketan, jorraan ta edozein biar egiten. Mg PAb 148. Oraiñ ere atxurketan ari zera? Sor Bar 41. Etxea<br />
eraikitzeko, atxurketan sakonduz azpia. Ol Lc 6, 48. Soluan atxurretan aberrija goralduko nebala uste baneu,<br />
laster itxiko neuke lan au. Laux BBa 142. Atxurketan ekandurikua ezpetteke aztamakillaketan asi. Otx 179.<br />
- AITZURKETAN EGIN. Cavar. "Atxurketan eittia dogu gaur ira-sallian, hoy nos toca trabajar con el azadón<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
673
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
en los helechales" Etxba Eib.<br />
aitzurkin, azurkin (BeraLzM). "Azurkin (de aitzur), labor de azada" BeraLzM.<br />
1 aitzurko, haintzurko (Urt I 464). "Agricolatio, jorranharítzea, laborántza, jorrátzea, haintzurkóa,<br />
haintzurtzea, haintzurrean harítzea" Urt I 464. v. aitzurgintza.<br />
2 aitzurko (A Apend), atxurko (R ap. A), ailtzurko (AN-ulz ap. A Apend), ailtxurko (AN-ulz ap. Iz Ulz). <br />
"Escarda, azada muy pequeña que se maneja con una mano" A. "Ailtxúrkua, la escarda" Iz Ulz.<br />
aitzurkulu, atxurkulu (Aq (G) A), aitzurkula (A), atxurkula (V-m-al), haintzurkula (BN-baig ap. Lh). Ref.:<br />
A (atxurkula); Lh (haintzurkula); Onaind EEs 1931, 54. Bidente. "Harpón, makoa (AN), atxurkulua (G)" Aq<br />
212. "Harpón o azada de dos o más dientes, atxurkulua" Ib. 266. "Las [azadas] de dos púas (biortzeko, ortzbiko,<br />
atxurkula, lai atxur, aizurrotz) y la escarda aitzutua" 5.º CongrEV 28. Atxurra. Atxurkuluba. Artajorraija.<br />
Galjorraija. Laijak. Mg PAb 148 (en una lista de aperos de labranza).<br />
aitzurlari (G; Lar, H), atxurlari (V, G, R; Lar, Añ, Dv, H), haintzurlari (Urt I 463; a- T-L), atxulari (V),<br />
aitzurrari (Lar). Ref.: A (aitzurlari, atxulari, atxulari); Iz ArOñ (atxurlaarixak). Labrador, campesino.<br />
"Agricola, laborária, nekhazálea, jorralária, haintzurlária" Urt I 463. "Cavador" Lar y Añ. "Gastador en el<br />
ejército, aitzurraria" Lar. "Labrador" Añ. "Piocheur" T-L. "Atxurlaarixak, cavadores; larra-atxurlaarixak" Iz<br />
ArOñ. v. nekazari.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales, principalmente vizcaínos, desde mediados del s. XVIII. Al Norte<br />
hay un ej. de Herr (haintzurlari). Todos los ejs. meridionales corresponden a la forma atxurlari.<br />
Beti atxurlari, ta bear egiñaz garbiro bere arto puska irabazi. Cb Eg III 348. S. Isidro atxurlariaren bizitza ta<br />
birtuteak. Cb Senar 14. Atxurlari alperrak legez, zeñen soloa dagoan laarrez [...] beterik. Mg PAb 195. Baña len<br />
ta gero izan zala Adan atxurlarija ta baserrikua. Ib. 149. Nekez irabazten dau atxurlarijak bere ogija. Ib. 149.<br />
Aberats batek [obligaziño] geijago nekezaliak baño, tratulari batek atxurlarijak baño. Mg CO 19. Nekatzalle<br />
atxurlari baten eskua gogortuten dan legez. Añ MisE 176. Atxurlari oek alde egiten dutenean, jango degu ezarri<br />
duten azia. VMg 25. Letra bat bakarra ere ezagutzen ez duten artzain, atxurlari, ikazgin eta oen gisako asko. Izt<br />
C 215. O! Erri jaungoikozko eta atxurlaria, / Atxai burruka kentzen dautsazu ogia. AB AmaE 26. Txit lan asko<br />
egin zuan luzaro, tellagintzan, atxurlari, ardizai, gurigille, esnesaltzalle. Ag G 254. Euskal alorretan dabiltzan<br />
atxurlariyak. RIEV 1931, 641. Hor dira berrogoi bat haintzurlari [...] gerriko gorri, galtza lur kolore batzuekin.<br />
Herr 25-12-1958 (ap. DRA).<br />
v. tbn. Atxurlari: Astar II 156. Zav Fab RIEV 1907, 530. Arr CDoc 165 (ap. Zait EG 1958, 413).<br />
aitzurlaritza (A), atxurlaritza. Oficio de agricultor. "Oficio de cavador" A. Gizon jakitunak guzurra<br />
esaezpeeban, atxurlaritzia da artez artez Jangoikuak emoniko lana, lenengo gizonagandi datorrena. Mg PAb<br />
150.<br />
aitzurle (Lar, Gèze (haitzürle), H), atxurle (Lar, Dv, H), aintzurle (SP (-nz-), Dv (h-)). "Marreur" SP.<br />
"Cavador", "labrador" Lar. "Piocheur, pionnier" Dv. "Ouvrier agricole" Gèze. v. aitzurtzaile, aitzurlari. Ta<br />
ez atxurle ta nekazariak bakarrik; [...] urietako jaun azkar burutsuak ere bai. Ag G 349. Herriko sendalaria<br />
deithu zuten lehiatuki, eta harek atzartasun handiz ikusi zuen, eta erran jenderat itzulirik: "Laur aitzurretako<br />
sakhia du", erran nahi baitzen, lau aitzurleren egun bateko saria hartze zukeela. Prop 1912, 36 (ap. DRA).<br />
aitzurraldi (h- S ap. Lrq; Lar, H), haintzurraldi (Dv, H), atxur-aldi (H). "Labor de la tierra" Lar. "Renda,<br />
segunda cava de las viñas, bigarren aitzurraldia" Ib. "Travail de pioche fait sur une terre" Dv. "Un labour à la<br />
bêche, un bêchage" H. "Piochage" Lrq. Iraul zazue ere barna / eman haitzurraldi bat ona. Leon "Laborari<br />
aita-semeak" (ap. DRA).<br />
aitzurrarazi (S ap. Lh), aitzurrazi (S ap. Lh). "Faire bêcher" Lh.<br />
aitzurraraztu, atxurraraztu (V-arr-oroz ap. A). Escardar.<br />
aitzurre. Labor hecha con la azada. v. aitzur, AITZUR-LAN. Zer eginen dut, neure nabusiak despensaren<br />
kargua edekiten drautanaz geroz? aitzurrerik ezin daidit, eske ebiltera ahalke naiz. "Je ne puis fouir la terre". Lç<br />
Lc 16, 3 (TB ez dezaket aitzurt lurra, Dv haitzurreko, ez naiz).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
674
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitzurrotx (V-gip, BN, R ap. A; VocBN, Dv, H (aitzur-hotx)), atxur[r]ortz (R ap. A), aitzur-hortx (H (BN)),<br />
haintzurrotx. Bidente, tridente. "Trident, bident" VocBN. "Pioche à 2 ou 3 dents" Dv. "Bêche à dents: bident,<br />
trident, à 4 dents" H. "Tridente, instrumento agrícola con que se desmenuzaban los abonos, etc." A (s.v.<br />
atxurortz). "Aitzurrotx [...] bidente" Ib. (s.v. aitzur). "(AN, BN), tridente" Ib. (s.v. aitzurrotx). Aitzurrotx<br />
berri bat. HerVal 19b. Kapera barnian, zürezko saindü bat, haintzürrotxa eskian. Eskual 30-5-1913 (ap.<br />
DRA). Bat batean, ohartzen da muthila bere haitzurrotxa landan ahantzi duela; eta tresna haren beharretan ere<br />
delakotz arthoen errekatzeko [...]. "Sa pioche à deux dents". Barb Leg 126 (v. tbn. 127).<br />
aitzursaratu. "Atxúrsaatu, atxúrsaaketan, descortezar la tierra con azada" Iz ArOñ. Cf. AITZUR-SARAN, v.<br />
saratu.<br />
1 aitzurtu (AN-larr, L, BN, S; Lar, Añ (G), VocBN, Arch VocGr, Gèze, H, A), atxurtu (V-gip; Lar, Añ (V)),<br />
(h)aintzurtu (SP (a-), Urt I 417 (hainzur-) y II 235, Ht VocGr 333 (hainzur-), Lar (ainzur), Dv (h-)), aitxurtu,<br />
alzurtu. Ref.: Lh; Lrq (haitzürt); Asp Leiz2 (azal-a.); Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (atxurtu).<br />
1. Cavar; trabajar (la tierra) con la azada. "Marrer, fouir" SP. "Bêcher, piocher" Ht VocGr. "Zapar, zapatu,<br />
zapaz aitzurtu" Lar. "Labrar tierras" Ib. "Bêcher" VocBN, Arch VocGr y H. "Piocher" Dv, Gèze y Lrq. "Cavar<br />
con el azadón. Airear la tierra con el azadón. Basuak be, noizian beiñ, atxurtu biarra eukitzen dabe iriak urten<br />
deixan" Etxba Eib. "Orrek larrok, gurako leukie atxurtutzia" Ib. "Baso saill aundi bat atxurtzia gura dogu<br />
aurten" Ib. "Baiña, zetan atxurtu dozu ori, perrejilla ereinda neukan da" Elexp Berg. Cf. AITZURREAN. v.<br />
AZAL-AITZURTU.<br />
Tr. Documentado al Sur desde finales del s. XVIII. Al Norte, antes del s. XIX, sólo lo emplean Leiçarraga y<br />
Haraneder.<br />
In loquo quem dicunt aiçurtucua (1099). Arzam.<br />
Aitzur zezan lurrean, eta gorde zezan bere nabusiaren dirua. Lç Mt 25, 18 (Ur, Ol aitzurtu; He, TB, Dv, Ker,<br />
IBk, IBe lurrean zilo / zulo (bat) egin). Irudi du etxe bat edifikatzen duen gizona, zeinek aitzurtu eta barna ireki<br />
baitu, eta ezarri fundamenta arroka baten gainean. Lç Lc 6, 48 (He barna haintzurturik, TB aitzurtu eta zilhatu,<br />
Oteiza atxurtu). Utzi ezak are urthe hunetan, inguru aitzurtu dukedano, eta ungarri eman dezakeodano. Ib. 13, 8.<br />
[Nekazalgoko lanak] nola lantzea, alzurtzea, laiatzea, eraikitzea (69). LE-Ir. Ereingo dute lino-azia, lurra<br />
atxurtu ta zimaurturik. VMg 24. Utziko det [mastia] etze; ezta moztuko, edo iñausiko, ez eta atxurtuko ere. AA<br />
III 434. Mastuia atxurtu, / soyak apurtu. / Ta azpiko lurrak ganera. / Katanarrua etzan agertu, / ez eta beste<br />
dirurik; / baya mastuiak alan atxurtu, / eta mats-mordaz [sic] beterik [...]. Zav Fab RIEV 1909, 35. Solua<br />
atxurtu baga, erin baga. Astar II 20. Ez dezaket aitzurt lurra; eta eskatzeko ahalke naiz. TB Lc 16, 3. Soroak<br />
ondeatu, zelaiak atxurtu, [...] sasiak erre. Izt C 180. Berentzako labaki andi bat zillegi lurretan jo, atxurtu, [...]<br />
eta garia bertan ereiñik ifintea. Ib. 238. Aurten iñauteriko / festa egunean / gaude baratzgilleak [...] aitzurtzen<br />
eta dantzan / denbora berean. Echag 257. Atxurtu eta giyetan ez dan lurrak, emoten ditu arantza eta larrak. Ur<br />
MarBi 166. Golde nabarrez / batuzie itzultzen, / eta aitzurrez / barnaixka aitzurtzen. Arch Fab 171. [Larre-lur]<br />
haintzurtu berriak ez du hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Mahastiak estekatzea eta<br />
haintzurtzea. Ib. 206. Ebakitzerakoan, lurra haintzurtzen da inguru guzian. Ib. 376 (Dv Is 5, 6 haitzurtu). Zen<br />
familiazko aita bat zoinek plantatu baizion arduntze bat eta zerratu unguriuan; eta atxurtuz egin zion artan lago<br />
bat, eta obratu zion torre bat. Hual Mt 21, 33 (Samper aitzurtuz; SalabBN zilatzen). Adierazi dizadaten, neronek<br />
aitzurtu nuela putzu au. Ur Gen 21, 30 (Urt zillhatu, Dv zilhatua). Ni illtzen naiz, obiratuko nazu Canaango<br />
lurrean neretzat aitzurtu nuen obian. Ib. 50, 5. Lurrak laiatu ta aitzurtzera. A. Arzac EE 1884a, 34. Hanitz pena<br />
gosta zen aintzurtzean, ezin helduz hain behera. Ducq 377 (ap. DRA). Batek [baratzeñoa] aintzur, bertzeak ihizta<br />
eta jorra. EGAlm 1895, 37 (ap. DRA, s.v. aintzur). Lur iraultzea, haitzurtzea eta bertze hainitz horrelako. Arb<br />
Igand 83. [Lurrak] iduri zuen irauli edo aitzurtu berria. HU Zez 51. [Lurrak] atxurtu, arretu ta erein. NecCart 5.<br />
(s. XX). Mâstia aitzurtzen kirten motzekin / ari duten egiñala. Or Eus 237. Gaurko azal gogorra atxurtu,<br />
jorratu ta lurpean ezkutaturik [euskerak] daukan altxor bikaña azaleratu egin bear degu. Etxde AlosT 12.<br />
Lurraldeak aurretiaz goldatu, atxurtu, saratu. Erkiag BatB 92. Ametsez haintzurtzen ari denak ez du hezurrik<br />
hautsiko. Egunaria 21-2-1964 (ap. DRA). Eurak, gizonak alegia, lurpe sakonetan aitzurtu altxabeetan oporrean<br />
bizi dira. Ibiñ Virgil 101. Soroa aitzurtu. Ib. 90. Bertze lanik ez zuenak, bere etxea aitxur (Sal). Inza NaEsZarr<br />
2369. Geldi gaitezen etxean, aitzur dezagun geure baratzatxoa. MEIG VIII 63. Ez da, haatik, esan horrenbestez<br />
gramatikaren eremu osoa, alor eta soro, erabat eta berdintsu aitzurtua zegoenik. Ib. 108.<br />
v. tbn. Iratz 179. Atxurtu: Añ MisE 76. Enb 184. Haintzurtu: Prop 1897, 127.<br />
2. atxurtu (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Emborracharse. Banoia etxera, ziero atxurtu baiño len" Elexp<br />
Berg.<br />
- AITZURTUXE (S ap. Lh). (Forma de dim.).<br />
- AITZURTZEKO. "Arabilis, iraultzeko ondéna, haintzurtzékoa, haintzurtzeko ondéna [...], haintzur daitena"<br />
Urt II 234. v. aitzurgarri.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
675
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2 aitzurtu. v. aitzutu.<br />
aitzurtxo, ailtzurtxo, atxurtxu. Dim. de aitzur. Artajorrako atxurtxuakaz. Ag Kr 59. Ailtzur motx-motx bat<br />
/ arrotzeko loi-mordoa; / ailtzurtxo motxaz arrotzen duten / txirla eta muxkulloaz / berealaxe betetzen dute /<br />
damaten otarretxoa. Garbiz EEs 1925, 64s.<br />
aitzurtza (Lar), atxurtza (Lar, Añ). "Labranza" Lar y Añ. v. aitzurgintza.<br />
aitzurtzaile, aintzurtzaile (SP (-nz-), Urt II 235 (h-)), haitzurzale (S ap. Lrq; a- Lh (s.v. aitzulari)), atxurzala. <br />
"Marreur" SP. "Arator, laboraria, lur iraulária, jorralária, haintzurlaria, [...], haintzurtzaillea" Urt II 235.<br />
"Piocheur" Lrq. v. aitzurlari, aitzurle. Kanpuan oba leuke atxurzala , / izango baleu bere beti<br />
presa, / mila monjaren baño abadesa. Lazarraga (B) 1182rb.<br />
aitzurtze (Lar), atxurtze (Lar), haintzurtze (Urt I 464). "Agricolatio, [...] haintzurkóa, haintzurtzea,<br />
haintzurrean harítzea" Urt I 464. "Cavadura" Lar. "Mulla, el mullir las viñas, arrotzea, atxurtzea" Ib. "Mullir,<br />
entre labradores es cavar las cepas, atxurtzeaz arrotu" Ib. v. aitzurtza, aitzurketa.<br />
aitzurxka. "Piochon, aintzurxka" T-L.<br />
haitzuspe. Cueva. v. haitzulo, lurruspe. Aitzuspe batean igaro zuen bizitza. 'Y vida que hizo en una<br />
cueva'. Aran SIgn 22. [Ama Birjiñak] aitzuspe artan [...] bisitatu zuen sarritan. Ib. 28.<br />
aitzutu (A, s.v. aitzur), aitzurtu (5.º CongrEV 28), atxutu (V, G, ap. A). "Escarda, azada muy pequeña que se<br />
maneja con una mano" A (s.v. aitzur).<br />
haitz-xori. "Hobereau (le). [...] [Belatzingak] zuhaitzetan eta harroka zilhoetan egiten du bere ohantzea. Haitzxoria<br />
bardin erraten diote leku batzuetan belatzingari" Dass-Eliss GH 1923, 380. Cf. aiztxori.<br />
aiu (V-m ap. A). Ojal. Aiuak urrez egizkiezu. Ol Ex 28, 13 (Ker urrezko aiuak; Ur kortxeta batzuek, Dv<br />
gantxoak).<br />
aiubet. v. aixubeta.<br />
aihubi (L, BN ap. Lh; Lar Sup , HeH Voc, H (+ aiubi)), aiuibi (Lcc Lar Sup), aiube (Hb ap. Lh),<br />
aihabe (Hb ap. Lh). "Alarido, " Lcc. "Alaridos dar, " Ib. "Clamor, gran voz, deadar<br />
andia, " Ib. "Alarido" Lar Sup. "Aharaia, bozkariozko kantuak, eresia, aihubia, ahairea" HeH Voc. "1.<br />
grand cri, clameur; [...] 2. cri de joie" H. "1.º (L; Dv, Lf), chant joyeux; 2.º (Hb), aiube, cri de douleur; 3.º (BN;<br />
Darric), hurlement de loup" Lh. v. aiui.<br />
aiuda. v. aiuta.<br />
aiudante. Ayudante. Don Antonio de Arriola Alferez, Kapitan Don Pedro Vicuñaren, eta gero Sarjento<br />
nagusiaren Aiudante Lonbardian. Izt C 476. Eskandaloso guziak dira / etsaien aiudanteak. PE 26. Jaun oiek<br />
egin zuten / lana gogotikan; / Eute zuten ango / itzaien kapitan, / eta aiudantia / Egiedertikan. Tx B III 130 (v.<br />
tbn. II 83).<br />
v. tbn. AzpPr 48.<br />
aiudatu. v. aiutatu.<br />
aiufu (L ap. A Morf 729; Urt). "Absit, aiúfu, balinbez, Jainkoari lakhet eztakíola" Urt I 48. "Aha, fi, fifi, aiúfu,<br />
baldinbez, baldinbez horlákorik" Ib. 466. "Interj. de repulsa" A, que cita a Urt Gram 8, donde se lee "aiüfu,<br />
absit".<br />
aiui, ajui (V ap. A). 1. "Alborozo, clamor de alegría" A. v. aihubi. Saltoka, brinkoka, ajui ta zanzuak<br />
egiten, eskubak alkarri emonda. Mg CO 132.<br />
2. (Interj. de alegría). Arratsaldean besta haundia. [...] Eta gero, aiui, aiui!! irrintzin ozenak. Zub 116. Aiui!<br />
Maitea dut besarka! / Ez dut, ez, iñolan utziko. Gazt EuskOl 1933, 46.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
676
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiuibi. v. aihubi.<br />
aiuika (V ap. A, que cita a Mg), ajuika. Lanzando gritos de alegría. "Clamando" A. Baña orain, aupadaka<br />
danzudaz, diadar ta ajuika dabilz neure billa, nire bildur ez dirianak legez. Mg PAb 202. Alan duaz plazati<br />
etxeruz aldi baten naastian ta morduan ajuika, diadarka, barreka ta oratuka, luxuriaren pestia ta atsa darijuela.<br />
fB Olg 72.<br />
aiule. v. 1 habaila.<br />
aiuma (G ap. A), aiuna. 1. "Quejido" A. Isabelek aldiz beraren zinkurin (queja) ta aiuma ta antziz larriago<br />
egiten zion nagusi zarrari biozmina. A Ardi 89. Il zaio ondoren bere ikulluko bei bat, eta, onen aiuma ta<br />
negarrak! EEs 1921, 96. Soiñu baten gozoak arintzen daust gogoko aiuna. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE<br />
768.<br />
2. "Ladrido de perro (G-to)" A Apend.<br />
- AIUMAZ. "Aiumaz (G), quejándose interiormente" A. v. aiumaka.<br />
aiumaka. "Aiumaka (G-z [?]), [...] quejándose interiormente" A.<br />
aiuna. v. aiuma.<br />
aiunke. "(R), yunque" A. v. ingude.<br />
aiuntamentu. 1. Afluencia, concurso, concurrencia. Bezpera artan jentez oi da / aiuntamentu andia.<br />
Lazarraga (B) 1198vb.<br />
2. Comunión (de los santos). Sinestatzen dut Spiritu Sanktu jaunagan eta Eliza Ama Sanktu katolikoagan,<br />
sanktuen aiuntamentuan. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206.<br />
3. (V-gip, G-nav), aiuntamento, aiuntamiento. Ref.: Iz Als; Elexp Berg. Ayuntamiento (ref. tanto a la casa<br />
consistorial como a la corporación). "Aiuntamentubák, gizékuei, guzíyeirí, sokán deen guziyeirí purú máten<br />
daue" Iz Als. v. kontzeju, bilguma, udal.<br />
Tr. Documentado sólo en textos peninsulares y, sobre todo, en textos de carácter popular o en obras de teatro.<br />
Compite primero con el larramendiano bilguma, y luego con udal (q.v.).<br />
Aiuntamentuetan elkar mugitzen duenak bidezko gauzen kontra itzegitera, botatzera. AA III 557.<br />
Konzejubaren onduan / balkoian jarririk, / aiuntamentukua / zala uste nuben nik. Xe 198. Aiuntamentubari /<br />
eman diye parte, / balkoiyan jarrita / daguela Almirante [zezena]. Ib. 201. Biba Kabildua ta / Aiuntamentuba, /<br />
esperatzen det oien / konsentimentuba. Ud 125. Donostian daguan / Aiuntamentubak / listo egin zituben / orduko<br />
kontuak. Ib. 76. Erriko batzarre edo Aiuntamentuak erabakitzen du derizkiona legeak bere mende ipintzen dituen<br />
gauzetan. OrdUs 1. Aiuntamentu guztietan gaur / dago Sekretarioa. Azc PB 361s. Oraintxe zazpi urte erri<br />
onetatik bateko Uri-batzarrari (aditu daien: Aiuntamientoari) [...]. A in Azc PB 16. Xandarmak, mendi-guardak<br />
eta Ayuntamentuko jaunak. Goñi 73. Baña Aiuntamentuak eztu ezer esango orrengatik, zergatik nai deguna<br />
egiten degu. Iraola 25 (v. tbn. 23). Udalaren idazkarijak (Aiuntamentubaren sekretarijuak). Altuna 26. Udaletxe<br />
edo Aiuntamentoetan, euskerari ordu-laurdentxo ori bederik eskeñia! Ldi IL 63s. Erabaki bear degu<br />
"Aiuntamentuak" osoak meza ortara joan bear duan ala ez. Lab EEguna 77. Zer zabiltza? Ez ziñan<br />
Aiuntamentuan egotekoa gu joan arte? Ib. 104. Caja de Ahorros eta Udal edo Aiuntamentu guztiak. Munita 7.<br />
Aiuntamentu donostiarrak / badauka zerbait meritu, / Peri jatorrak izatea nai, / naiz ta gastuak aunditu. Basarri<br />
60. Aiuntamentuak elizako aulkia zeukan bear baiño motxago. Mezetara zijoazenean kapakin, eziran kabitzen.<br />
And AUzta 86. Elizan eta Aiuntamentuan. NEtx LBB 45. Aiuntamentuko beean gelditu zan gurdia. Anab Poli<br />
109. Donostiko aiuntamentuan enpleatutzen diranak. Uzt Sas 287. Aiuntamentuko euskal eskolaz mintzatu naiz<br />
lehen. MIH 151s (v. tbn. 148).<br />
v. tbn. Salav 65.<br />
Aiuntamentu jauna, / alkate ta guzi, / sekretariyua ere / zan oyekin nasi. PE 123.<br />
Joan dan larunbatean izan zan nere ezkontza-eguna. Elizakoa eginda gero, Aiuntamentukoa egin bear izan<br />
genduan. NEtx LBB 46. Emen geienak Aiuntamentukoa egin ezkero, ez dute beste elizarako kezkarik izaten. Ib.<br />
46.<br />
aiuntamentuko. "El concejal" ZMoso 66.<br />
aiuri. v. ainuria.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
677
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiurri, adiurri (AN-larr ap. Asp Leiz2), adiurre (Lar), adiur (G-to ap. A). Tr. De sentido no bien definido, a<br />
partir de Azkue se especializa en la literatura en la acepción de 'carácter'. Antes sólo se encuentra en el dic. de<br />
Larramendi y en Aguirre de Asteasu. Las formas dominantes en el s. XX son ariurri y aiurri. En DFrec hay 3<br />
ejs. de aiurri.<br />
1. "Entendederas" Lar. "Adiur gaiztoa (G-to), de cabeza dura para el estudio" A. "Escasez o torpeza de<br />
entendimiento. Malas entendederas" Asp Leiz2. Izango dira batzuek edo batzuek aiñ ezibageak eta adiurre<br />
gaiztokoak animari dagozkan gauzetan, non sinistuko ez duen dotrinetan esaten dana. AA III 442.<br />
2. (G-to, AN-gip), adigorri (AN-araq), adiurri (AN-larr), adiur, ariurre, ariurri. Ref.: A (adigorri, aiurri);<br />
Asp ANaf (adiurri). Carácter, temperamento. "Aiurri gaiztokoa da, es de mal carácter" A. "Adiurri (de adi y<br />
urri: entendimiento escaso). Carácter, temperamento malo. Tiene siempre sentido peyorativo en Leiza. Hori<br />
mutikoaren adiurrie!" Asp ANaf.<br />
Bere zuzentasuna aiurriaren zerbait sendotasunekin lagundua dago. "Y su entereza está acompañada de<br />
cierta firmeza de carácter". Zink Crit 44. Kartagotarren aiurriaren antzezkian. Ib. 66. Erri bakoitzak, ez<br />
beingoan, baña urteak joan, urteak etorri bere aiurri, mendu ta izakera berezia artzen ditu. Eguzk LEItz 124. Gu<br />
ez gara onela izaeraz ez aiuriz [sic]. Or LEItz 35. Euskaldunari bere mendu ta aiurri (carácter) agiriena emoten<br />
dautsan euskera maitagarria. A LEItz 132s. Gizartean bizi izateko, alde andia daukate aurpegi-txuri, aiurri<br />
biguñdun gizonak. A Itzald II 71s. Berez ariurri bizikoa zan, bañan oso otzan biurtu zan. Or MB 846.<br />
Koipekeriok zuri, bai, nere ariurreari, ordea, ez dagozkio. Zait Sof 22. Etxahuniako aiurririk garaieneko<br />
(carácter dominante) gizona. Etxde JJ 40s. Piarres eta Sebastian soiñez eta aiurriz (en carácter) kutsu batekoak<br />
ez izanarren. Ib. 9. Gabrielaren aiurriak [...] --lizun, hipokrita, haundios, buru arin eta bihotz gogorreko zen<br />
Gabrielaren aiurriak-- egia aski garbiki salatzen eta aldarrikatzen digu. Mde Pr 177. Aiurri, mendu ta izakera<br />
atsegiña dau. Erkiag Arran 118. Emakume onek, ordea, pixua gizenetan daukana, ariurrian falta dau, jenioan<br />
dau utsa, peitua. Mana-barea, erabagi urrikoa izan ba. Erkiag BatB 132. Erri bakoitzak badu bere aiurri<br />
berezia, bere gogoa, gaitasun bereziak, joerak, griñak. Vill Jaink 172. [Erakleitoren] adiurre egon-ezinari zor<br />
dizkiogu. Zait Plat 36. Alakoa zan adiurrez, izan ere: egonarririk etzeukan, berri-nai itoa baizik. Ib. 37. Errien<br />
legedi, ekanduak eta ariurriak. Ib. 9. Olertitza [...] aratz orren pean, betiko erasoaldi mingarrien menpean<br />
zegoen baten aiurria nabari zaigu. Gazt MusIx 59. Norbaiten aiurri ta izakera. Onaind in Gazt MusIx 145. Adiur<br />
txarreko jendeak dire (AN-larr). 'Itxura edo oitura gaiztoko jendeak'. Inza NaEsZarr 300. "Zer adiurreko gizonak<br />
zerate zuek? (AN-larr). 'Zer gizon mota zerate?'. Ib. 549.<br />
(Ref. a cosas). Niretzat euskeraz etena aski da neurtitzari beure ariurria emaiteko. "Para caracterizar el<br />
ritmo". Or in Gazt MusIx 48.<br />
3. ariurre (G-to ap. A). "Intención" A.<br />
aiurruntzi. "Aiurruntzi / add-, iskanbilla" (G-to).<br />
aiuta. 1. Ayuda. v. aiutu. Sorthu eta hil ginate hark haz ezpaginitza; / Haziz gero egun oroz behar haren<br />
aiuta. E 119. Ezta on gizona bera den, dagiogun aiuta bat bera irudirik. Lç Ins B 5v. Gizonén aiutá bilhatzen<br />
dugu. Ib. E 1v. Gizonetarik aiuta galdatzea. Ib. E 1v. Baina Iainkoaren aiutáz aitutatu izanik iraun diát egungo<br />
egunerano. Lç Act 26, 22 (He Jainkoak lagundurik). Hari aiuta eskez. Lç Adv ** 1r. Zure ajutarik gabe ezin<br />
gaite defenda. EZ Man I 69. Ezen Iaunak eztu nahi tenta dadin gizonik / Indar duen eta ajuta baño gehiagorik.<br />
Ib. 70. Zeure garazia sainduaren aiuta eztiazaguzula ukha. Harb 404. Zu ere laudatuko zara [...] bekhatoreoi<br />
egin derakuzun aiuta gatik. Ib. 103. Zer debrü uhure / deitazü emaiten, / uste düzia ariren nizala / ni ajüta<br />
emaiten? Abraham 1136.<br />
v. tbn. Ajuta: StJul 26.<br />
2. (B, BN-baig, S ap. A; SP, Urt V 231, Lecl, Arch VocGr, Dv , H), aiuda (Añ), aiut (L ap. Lh), ajut (S<br />
ap. Lh), ajura (V-gip ap. Etxba Eib). Lavativa, enema, ayuda (ref. tanto al remedio como al instrumento para<br />
administrarlo). "Clystère, lavement" SP. "Clyster, aiuta, garbigárria. [...]; clysteriare, aiuta ematea [...];<br />
clysterium sumere, aiuta hartzea" Urt V 231. "Lavement, clystère" Dv. "1. lavement [...]; 2. instrument à<br />
administrer un clystère" H. "Ajüt eman (S), purger" Lh. "1.º lavement; 2.º seringue à lavement" Ib. "Método<br />
casero en indisposiciones de los niños. Ipiñixozu ajuria perrejil kertentxo batekin, ponle una ayuda con un tallito<br />
de perejil" Etxba Eib.<br />
Tr. La forma aiuta se documenta en textos septentrionales y aiuda en los meridionales.<br />
Eritarzun horren sendatzeko, aski da xoilki adar bat alderen alde zilhaturik eta hura olioz pherekaturik<br />
gibeleko aldetik aiuta bezala idiari edo beiari emaitia. Mong 591. Alo dugun etxeki / Polikor zuk eta nik / aiuta<br />
aldiz / eman ezok bertan hik. StJul 235. Kuradu, sangradu, aiudak emon. Astar II 70. Senhar miserablia batian<br />
ohin lo, / eta bestian aldiz kristelaren galtho; / primak ordin hur xahakinak bero / eta haiez ajüta eman gero.<br />
Etch 426. Txit ona arkitzen du / baba ta taloa. / Irteteko egun oro / erraz gorputzetik / onelakoak ez du / aiuda<br />
bearrik. It Fab 169s. Ezer ezin janik, / purgakin, aiudakin, [...] etziñik oean. Ib. 171. Arno fin, likur, xokolot eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
678
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mazapanetan, / Hanbat aise badoako, nola purga, aiutetan (Suberoa aldera, aiutari erraten diote labamendia).<br />
Gy 100.<br />
- AIUTA EMATEKO (-emaiteko H), AIUTEMATEKO (Dv). "Ajutemateko, seringue à clystère" Dv.<br />
"Instrument à administrer un clystère" H (s.v. aiuta).<br />
- AIUTA-ERREMINTA. "Catheter, unibersaltasuna [...], barber errementa, [...] aiuterrementa" Urt IV 302s.<br />
- AIUTA MASKURI. "Mangueta, cierta vejiga con su cañoncito, con que en lo antiguo se echaban las ayudas, y<br />
aún hoy también en nuestras caserías, ajuda maskuria" Lar. "Gaita, melecina, ziriskaria, aiuda, ajuda maskuria"<br />
Ib.<br />
- AIUTATAN. Como ayuda; (precedido de gen.) en (mi, tu, etc.) ayuda. Signoa rezebitzen dugu aiutatan,<br />
xuxenki Iesus Iaunagana gure salbamenduaren eta ontasun ororen ukhaitera gida gaitezenzát. Lç Ins F 2r.<br />
Zeren ezpaikara digne hark bere botherea gure aiutatan erakuts dezan. Ib. B 8v. Gure inperfekzionén eta<br />
infirmitatén aiutatan izan behar da hura. Ib. F 5v. Delibera zezaten aiutatan zerbaiten igortera Iudean<br />
habitatzen ziraden anaiei. Lç Act 11, 29 (He deliberatu zuten [...] igortzerat zerbait sokorri).<br />
aiutari. Auxiliador, ayudante. v. aiutatzaile. Ordu hartan hel zakitzat, othoi ama eztia, / Ararteko leial eta<br />
neure aiutaria. E 81. Markek, Aristarkek, Demasek eta Luk-ek, ene aiutariek, salutatzen auté. Lç Philem 24 (He,<br />
TB ene (obrako) lagunek, Dv ene laguntzen ari direnek; v. tbn. Lç Rom 16, 9). Bere süperbiak eta ikhasi nahiak<br />
hanitx tentazionetara eta bekhatütara eror erazitzen dütü: ni hen ajütari enizalakoz. Mst III 4, 3. Badikezüt zure<br />
grazia ajütari eta zure argia ene bihotzialat hüllantüren düzü. Ib. 8, 1 (SP, Ch alde, Ip heltüra eginen ditazü).<br />
Ezi adiskide hanitxek eztizie profeitürik emanen ez ajütari azkarrek sokhorririk. Ib. 59, 3.<br />
aiutatu, aiudatu. 1. (Aux. trans. bipersonal). Ayudar. Tr. Propio de la tradición septentrional antigua. Hay<br />
aiudatu en Txirrita, único ej. meridional documentado. Pazienzia dugun eta Ieinkoak gitzan aiuta. E 235.<br />
Hark aiuta ezpagitza, nola giren galduiak! Ib. 91. Baina Iainkoaren aiutaz aitutatu izanik iraun diát egungo<br />
egunerano. Lç Act 26, 22 (TB lagundua izanik Jainkoaren laguntzaz, Dv Jainkoaren laguntza heldurik). Zuekere<br />
aiutatzen gaituzuelarik guregatik eginen duzuen orazioneaz. Lç 2 Cor 1, 11. Aflijitu diradenén konsolatzeko<br />
edo aiutatzeko. Ib. B 7v. Anhitzetan mihiak aiutatzen du spiritua. Ib. E 3r. Legeáz eta Profetez aiutatu eta<br />
zerbitzatu behar gara. Ib. G 5r. Gure behar guzietan [...] bethi aiutatzen gaitualarik. Lç ABC B 6r. Eta behar<br />
guzietan zuk ezazu aiuta. EZ Man II 132. Arren aiuta gaitzatzu hel gaitezen portuan. Ib. 149. Eta hala aiuta<br />
nazazu gaitz guzietan. Harb 81. Eta ezpanaizü ajütatzen eta barnetik azkartzen erraz epheltzen eta laxatzen<br />
nüzü. Mst III 40, 1 (Ch, Ip laguntzen). Bena zü itxasuaren photeriaren bürzagi beitzira [...] jaiki zite, ajüta<br />
nezazü. Ib. 34, 4. [Jinkuak] ümilak ajütatzen beitütü. Mst I 7, 1. [Konseillerek] ajütatüren düie tresoriera urtheko<br />
bi sosen bilziaren egiten. Mercy 39. Tropesi batek arrapatuta / orduko orren pobreza, / baño lagunak izandu<br />
zuten / aiudatzeko nobleza. Tx B I 35.<br />
v. tbn. Tt Onsa 174. StJul 20 (aju-)<br />
2. (SP). Poner una lavativa. "Aiutatzea, donner clystère" SP.<br />
aiutatzaile, aiutazale. 1. Ayudante. v. aiutari. Timotheo gure anaie eta Iankoaren ministrea eta Kristen<br />
Ebanjelioan gure aiutazalea. Lç 1 Thess 3, 2. Klementekin eta ene berze aiutazalekin. Lç Phil 4, 3 (He lagun).<br />
Zuen bozkarioaren aiutazale garelakotz. Lç 2 Cor 1, 24 (He lagundu nahi baidugu zuen bozkarioa). Gure<br />
ajütazale dateke, gure gida eta aitzinetiko izan dena. Mst III 56, 6 (Ch laguntzaille, Ip laguntzale). Zure eskü<br />
ajütazalia hedatzen deitazünian. Ib. 40, 2.<br />
2. (El) que pone lavativas (?). Eri sendatzeko ere haukien pikor batek balio ditu ehun Sangrado eta<br />
Apuntador, erran nahi da, ehun barber eta aiutatzaile. Hb Egia 132.<br />
aiute. 1. "Acción de andar de prisa (Almandoz). Zer aiute daman gizon orrek" Izeta BHizt2.<br />
2. "Paliza. Aiute ederra artu ziken" Izeta BHizt2.<br />
aiuterrementa. v. AIUTA-ERREMINTA.<br />
aiutu. Ayuda. v. aiuta. Obligatzen baikutu hari ajutu eta sokhorri emaitera. Tt Arima 90s. Iinkoaren aiutu<br />
saindiarekila batian. Ib. VIII. Hargatik orogatik gaiza ezpiritualez debotki elestatziak profeitü ezpiritualian ajütü<br />
handirik emaiten dü. Mst I 10, 1 (Ip lagungoa handi bat). Zereneta jarraiki beita bere pasioniari, zuñek ezpeiteio<br />
ajütürik emaiten bake txerkhatzen dianaren ükheiteko. Ib. 6, 2. Zük hen konplitzeko ajütia emaiten. Mst III 2, 2<br />
(Ip zük düzü hen egiteko lagüntzen). Eta orazioniaren ajütiala laster egin ükhen zian, danjeretarik [...] libratü<br />
izateko. Ib. 38, 2.<br />
aiutu. v. adiutu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
679
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiutuko. v. adiutuko.<br />
aiuzkornia (det.). "El aiuzkornia no se si es castellano o bascuence, a tal hierba no he oído otro nombre" Mdg<br />
145.<br />
aixaatu. v. haizatu.<br />
aixaixorri. "Exclamación de alegría" DRA, que cita a Erkiaga. Gora geu, ta geutarrak! Aixaixorri! Ardormotxorruak<br />
kaiganean! Goiazan Maria Txatxarrenera, erriko bandan! Erkiag Arran 50.<br />
aixal-. v. AZERI- (s.v. azeri).<br />
aixalatu. "(Sal, R), hostigar" A. v. haizatu (6).<br />
aixalko. v. axeriko.<br />
aixalkuma. v. azerikume.<br />
aixar. v. aizar.<br />
aixare. Por lo visto. (Parece tratarse de aixa (aise) + ere). v. AGI DANEZ (s.v. 1 agi). Berriro or azaltzen<br />
da, [...] agiri ori izkidatu zanean Zarauzko erriya bazala. Itzegiten baita [...] zarauztarren diru mueta batzubez<br />
eta arranza aundiyaz; aixare beraz Zarauzko erriya bazan orduban. Eta darabilkidan agiriya bañon lenago<br />
ziradelako etxe, diru eta arranza aiek, lenagokoa ere zan beraz Zarauzko erriya. IPrad EEs 1912, 281.<br />
aixari. v. AXERI (s.v. azeri).<br />
aixatu. v. haizatu.<br />
aixeatu. v. haizatu.<br />
aixelko. v. axeriko.<br />
aixeme. "Cárbaso, variedad de lino muy delgado" DRA, que cita el ej. de EEs. Bi liño-mueta ziran. Bat<br />
epallaz ereiten zana; bestea baño motxegua zan au, baña biguñ eta goxogua; izena aixemea zuan. [...] Errezil<br />
inguruak omen ziran mueta ontatik asko ematen zutenak. J.M. Tolosa EEs 1923, 173.<br />
aixeneko, aiseneko. Blasfemia; maldición. v. aineneko. Blasfematu du; aixenekoa bota du.<br />
Zertako ditugu testiguak? Orañ bertan aditu dezute aixenekoa. Arr Bearg 197. Beren gaizki-esaka, aiseneko<br />
gaizto eta sakrilegio itsusiaz loitu eztitzaten. Ib. 87.<br />
aixenekoka. Maldiciendo, blasfemando. v. ainenekoka. Lapurretako bat ere Jesusi burlegiñaz, bere esku<br />
eta al izateaz aixenekoka eta madarikazioka zegokion. Arr Bearg 209.<br />
aixer (V-gip), aixar (V-gip). Ref.: Iz ArOñ, IzG 199; Vill. "Aixarra da, se dice, v. gr., de un niño que se<br />
despierta pronto; aixer egon, del que tiene sueño ligero; [...] lo aixerra = lo ariña; aixarra = uxakia, animal que<br />
se mueve pronto cuando ve a uno; aixar egon, lo aixarrekua da, lo aixarra eukiten dau, suele tener sueño ligero;<br />
aixerra, bildúrtixa" Iz ArOñ. "Aixar aixarra da, es huidizo, vivo. Iñola eskuratu ezin diteken mendi-bei igeslari<br />
bategatik edo otsik txikienakin esnaatzen dan lagun bategatik esan oi da Oñatin" Iz IzG 199. "Aixar, aixarra,<br />
asustadizo, nervioso, inquieto (V-gip)" Vill.<br />
aixeri. v. AXERI (s.v. azeri).<br />
aixertu. "Aixarra da, se dice, v. gr., de un niño que se despierta pronto; aixer egon, del que tiene sueño ligero;<br />
aixertuta dago, uxakatuta, v. gr., un animal" Iz ArOñ.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
680
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aixetu. v. aisatu; haizatu.<br />
haixexkot. "Aixexkot (S-saug), mauvais petit vent" Lh.<br />
aixian. v. aisian.<br />
ahixka. v. arinxka.<br />
haixkanda. v. harizkando.<br />
aixkide. v. adiskide.<br />
haixkiltu. v. haskilatu.<br />
aixkire. v. adiskide.<br />
aixkol. v. aizkol.<br />
aixkomente. v. aizkomente.<br />
aixkon. v. 2 azkon.<br />
aixkondari. "(Hb), cheville de fer de l'essieu" Lh.<br />
aixkondo. "(Hb), bout de l'essieu" Lh.<br />
haixkondor. v. harizkandor.<br />
aixkora. v. aizkora.<br />
aixku(a)mente. v. aizkomente.<br />
aixolbe. v. aizolbe.<br />
aixotz. v. haize.<br />
aixtean. v. arestian.<br />
aixto. v. aizto.<br />
aixtorko. v. aizturko.<br />
haixtur. v. aiztur.<br />
aixubeta (Aq 924), aixueta (V-gip), aiubet, abixeta (Aq 924), asubeta (Aq 924), ajueta (AN-gip), aujeta (Vgip).<br />
Ref.: Iz ArOñ (aixueta); Elexp Berg (aujeta). "Agujeta, abixeta, asubeta, aixubeta (AN, G)" Aq 924 (las<br />
dos últimas variantes suponen seguramente axubeta /as#ubeta/. En la ed. de Fita se lee abireta, asubeta, airubeta,<br />
que pasan a Azkue como abireta, axubeta [sic] y airubeta). "Aixueta bat, 'gonauntza' estutzeko lokarritxoa.<br />
Tiene un hierrito en la punta" Iz ArOñ. "Oiñ umiak libre ibiltzeittuk baiña orduan lotuta ibili biar izate zuan.<br />
Gorontza izaten zuan ba, aujetekin (?), zintekin lotzen zana, ajustauta" Elexp Berg. "Ajuetak, cordones (del<br />
zapato) (AN-gip)" (Comunicación personal). v. abuleta. Nondik noranai, atzerritar arloteren bat merke,<br />
merke! deadarrez, orratz, orrazi, aiubet, ispillu, labana, txilibitu, paper, luma, jostallu, eraztun, belarritakoak<br />
eskeñika. Ag G 180.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
681
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aixukatu. v. axukatu.<br />
aixuri. v. axuri.<br />
aiz. 1. "(V-ger), interjección con que se excita al ganado vacuno a que vaya hacia atrás (aurt es para que den<br />
vuelta)" A.<br />
2. Aiz aiz orri, aterritako aizeak egingo (do)tsu argi (V-m). "Agárrale a ése, el viento de tiempo lluvioso os<br />
alumbrará". A EY III 113.<br />
aiz. v. arauz.<br />
aiza (G, AN ap. A). "Compañía. Agur, Antonio ta aiza, adiós, Antonio y compañía" A. "Gipuzkoa eta<br />
Naparrako zenbiat tokietan aiza eta lagun gauza bera izaki, hola erraiten: "Agur Benat eta Aiza", "Agur Beñat eta<br />
lagun" erran nahiz" Herr 15-9-1960 (ap. DRA).<br />
aiza. v. ehiza.<br />
aizabe. v. haizebe.<br />
aizaberro. v. auzaberro.<br />
haizabolu. "Molino de viento, aizerrota, aizigara, aizabolua" Lar. Cf. Itza (ed. 1938), 15: Molinos de<br />
Axpolueta. v. HAIZE-ERROTA, HAIZE-EIHERA.<br />
aizabulgu. v. auzabilgu.<br />
aizadera. "(V-m), una hierba olorosa" A.<br />
haizagainetu. "Barloventear, aizagañetu" Lar.<br />
haizagarri. Arrojadizo. Erakutsi didazu Iauna [...] Zure sorkari oro on dala, ez aizagarri, esker egiñez ar<br />
baledi. "Nihilque abiciendum". Or Aitork 282.<br />
aizain (Hb ap. Lh). "Travaux de prestations" Lh.<br />
aizaka. v. haizeka.<br />
haizaketa. Acción de aventar (el grano). Ara gau ontan garagar-aizaketa dute larrañean. Ol Ruth 3, 2<br />
(Ker garagarra aizatuko dabe).<br />
haizakin. "Criblure" H.<br />
haizakor, haizekor (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. "Traduction littérale et figurée des mois: [...] Ventôse, aizekor"<br />
Revol 160. "Aisékorra, el tiempo propenso al viento" Iz ArOñ.<br />
2. "Volatil, qui s'évapore aisément" Dv.<br />
3. "Aizakor [...] (BN-baig), espantadizo" A. v. aizkor.<br />
4. "Aizakor (G-to, Sc), persona veleidosa" A.<br />
haizakortasun. "Volatilité" Dv.<br />
aizalan. v. auzolan.<br />
haizalbo. "Barlovento, aizaldea, aizalboa" Lar. v. HAIZE ALBO.<br />
aizaldar. [Gizona da] bere obretan haiñ aizaldar non hil denian abaiñak beno azkarrago ezpeitirade. Egiat<br />
257 (el ed. da azaleko, 'superficial' como sin.).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
682
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aizalde. v. haizealde.<br />
aizaldi. v. haizealdi.<br />
haizalpe (SP Dv y A). "Lieu à couvert du vent" SP. "Abri contre le vent" Dv. "Socaire, sitio resguardado<br />
del viento" A. v. aizolbe.<br />
haizalperatu. "Haizalperatzea" SP, sin trad. tras haizalpea. v. haizalpe.<br />
haizamakil. "Agolum, artzaiñ makhilla, arthalde haizamakhilla" Urt I 460.<br />
aizape. v. haizebe.<br />
haizapetu. v. haizebetu.<br />
aizapi. v. HAIZE-ZAPI.<br />
aizar (G-azp ap. Iz To), aixar (Ort Voc (V-ger)). 1. "Aixarra, gusana, lombriz de mar" Ort Voc. "Aizarra, la<br />
gusana marina. Itxax-bazterrean arkaitz ondoko ondarretan arkitzen dira ta oso onak dira amuan jartzeko: aizar<br />
bat (G-azp)" Iz To 158.<br />
2. "Aixarra, [...] muchacha guapa" Ort Voc.<br />
haizaratu. v. haizeratu.<br />
haizarazi, axazi (AN ap. A Aq (AN)). 1. "Azomar, axazi, axatu, con sus derivados (AN)" Aq 71. v.<br />
haizatu (6).<br />
2. + haiza-arazi. Ahuyentar. v. haizatu. Egin zituzten egin ahalak usoa haizarazteko oihuz, bainan etzuten<br />
higirazi ere. Hb Egia 17. Etxe handi hartarik senhar zenari eratxikiak ziren gauza guziak haiza-arazi nahi ukan<br />
zituen sorginen madarizione batzu bezala. JEtchep 60.<br />
aizari. "(V, G), granero en el molino" A.<br />
haizari. "Haizari ou haizatzaile, qui évente les grains, chasse les oiseaux" Dv. v. haizatzaile.<br />
aizarna. "Aizarna, aizarna-zulo (G), orificio por donde pasa el agua a la rueda del molino" A.<br />
aizaro (G ap. A; Lar, Añ (G, AN), Dv (G), H (V, G)). 1. "Jueves Santo, aizaroa, ostegun Santua" Lar (tbn. en<br />
Añ). "Noche de Jueves Santo" Ib. (tbn. en Añ). "Aizaro gaua, noche de Jueves Santo" Bon. "Nuit du Jeudi-saint"<br />
Dv. "Jeudi saint" H. "Noche de Jueves santo" A.<br />
"Tinieblas de Semana Santa, donaberak, aizaroak" Lar. "Derniers jours de la Semaine Sainte où l'on chante<br />
ténèbres" H. Aste Santuko aizaroetan / geldi dan kandela gorri. "En las Tinieblas de Semana Santa". Or Eus<br />
344.<br />
2. (Empleado gralmte. en pl.). "Aizaro (AN), tiniebla, oscuridad" A, que cita a LE. Lapurrak bezala eldu<br />
zarate preso egitera ni, eznazutelarik deus egin [...]. Baña au da zuen ordua eta aizaroen poderea. LE Urt 46<br />
(ms. 17v tenebren potestádea). Aizaro (illunbe) bildurgarrietan, sorgiñaren aurretik olloaren karaka entzuten<br />
zen. Or Mi 72. Eta bere baez talde zikiñ ua yoka, argorri koloreko pirrilak, iduriak eta arrasto argiak ematen<br />
zituen aizaroetan (illunbetan). Ib. 76. Zoazte aratago aizaroa astintzera! esan zien Tavenek. 'Battre les ténèbres'.<br />
Ib. 73. Lurra, ordea, ikus-eziñ eta antolagabe zegon, eta osiñ gaiñean aizaroak zeuden. Or Aitork 350. Eta<br />
begira espetxe gogorrean / aizaroz illunik esita dagon gaxo bat. "Cercado de tinieblas y tristeza". Gazt MusIx<br />
133. Eta aizaroz bilbil / oroi-ezaz lo datzan / lurrera begiak edatzean. Ib. 105. Tisifone zurbilla, Estigiako<br />
aizaroetatik igesi, egun argitara dator. Ibiñ Virgil 105. Bereala Euridike infernuko aizaroetan ostentzen da. Ib.<br />
107. Gauak bere illuntasunez aizaroak lodiagotzen omen ditu. Ib. 74.<br />
3. "Haizaroa, aizaroa, saison de vents" H.<br />
Etim. La trad. "saison des vents" de Harriet, no apoyada por textos, se basa en la explicación natural haiza- + -<br />
aro. De todos modos es general la idea de que aizaro (1) está formado con el suf. -(z)aro.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
683
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aizarotsu. Tenebroso. Gau aizarotsu ontan. Onaind in Gazt MusIx 148.<br />
aizartu. v. azartu.<br />
aizatu. v. aisatu.<br />
haizatu (L, AN-larr, BN, Sal, S; SP, Urt I 24, Dv, H), axatu (VocZeg 288), aixaatu, aisatu (V-m), aisaatu (H<br />
(V)), aiseatu. Ref.: A (aizatu, aisatu); Lh (haizatu, aitzatu); Asp Leiz2 (aizatu); AtSac 64. 1. Ahuyentar,<br />
espantar; disipar (el humo, el miedo, la confusión...); expulsar, echar. "Effaroucher" SP. "Abigere" Urt I 24.<br />
"Chasser les oiseaux, la volaille; effaroucher les animaux" Dv. "3. chasser, faire envoler des oiseaux; [...] 4.<br />
chasser, expulser, mettre en fuite; [...] 5. dissiper, faire évanouir" H. "Espantar animales" A. "Aizatu [...] (Ssaug),<br />
chasser au loin" Lh. "Despachar" Asp Leiz2. v. uxatu.<br />
Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur desde principios del XIX. (H)aizatu es la<br />
forma gral. Hay aixaatu en fray Bartolomé y aiseatu en Atutxa (ap. DRA). En DFrec hay 8 ejs. de haizatu.<br />
Etsaien guarda nazazu enganioetarik / Haizatzen tutzula urrun ere bazterretarik. EZ Man II 36. Zuk haiza<br />
diezadazu / infernuko belea, / ene ariman eztezan / egin bere ohatzea. EZ Noel 104. Satani bere bihotza / Zuk<br />
diozu harritzen / zure señale berak du / urrutira haizatzen. Ib. 102. Haiza tzatzu ametsak / Eta iduripen gaitzak.<br />
EZ Eliç 289. [Gogoeta gaixtoa] agertzen den bezain fite haizatu, urrundu eta zeureganik egotzi behar duzu. Ax<br />
368 (V 242). Haragiaren tentamenduen haizatzeko eta benzutzeko [...] garazia. Ib. 366 (V 241). Baiña hek<br />
guztiak, konzientzia onaren alegriantza [...], iguzkiak lanhoa bezala, haizatzen eta barraiatzen zerautzan. Ib.<br />
440s (V 287). Hala bethidanik, hura, / Ohi da bihotz bera [...]. Urgulluen alderakotz, / Eztu hala usatzen. /<br />
Baina ditu bereganik / Bere besoz haizatzen. Hm 162s. Eztuela, askotan behintzat, behar den atzartasuna ta<br />
lehia gogoeta gaxto hekien gudukatzeko ta haizatzeko Dh 142. Zaata andi bategaz esnaatuko dot munduba. [...]<br />
Aixaatuko ditut pekatari itxubaren begijetako lausuak. fB Ic II 290. Baldar-aphez onak du herria arthatzen, /<br />
aitaren begiekin gaizkia haizatzen. Hb Esk 192. [Eskaldunek] bethi haizatu dituzte bere artetik Higanote eta<br />
Yuduak. Hb Egia 139. Yesusek, harmarik gabe, hedatu du bakea, haizatu nahasdura. Ib. 85. Lau belatxek<br />
khendu nahi zioten sabeletik; bainan yaun batek haizatu ziotzan eta sendatu zioen hek egin zauria. Ib. 72.<br />
Bainan nola uki ondokoek aitzinekoen erakuspenak? Ez othe ziren haizatuak izanen, nola mende guzietako<br />
gauza berri asmatzaileak? Ib. 113. Eta hegastinak jautsi ziren hilikien gainera, eta Abramek haizatzen zituen.<br />
Dv Gen 15, 11 (Urt (ed. 1898) haizatu; Ker uxatu). Horiek dire adarrak, Juda eta Israel eta Jerusaleme haizatu<br />
zituztenak. "Cornua quae ventilaverunt". Dv Zach 1, 19 (Ker sakabanatu). [...] eta harroka baten gainerat<br />
aurthiki behar zutela abiatu ziren. Betbetan itsas kolpe batek haizatu zuen untzia harroka bidetik eta Zipreko<br />
islarat ereman. Laph 60. [Txakurra] lastimaz egoten zan / txarolan bakarrik; / postiari lotuta / geldirik alperrik,<br />
/ apenas izan duben / aizatu bildurrik. Noe 37. Egun ura igaro zuan bere burua zorionezko juaz aien [pobrien]<br />
artian. Gisa onetan aizatzen zituan munduko aiziak Franziskok. Bv AsL 39. Eta haizatu zuen Satan bere lagun<br />
guziekin, egiten zuelarik gurutzearen seinalea. Jnn SBi 112. Erranik da ere otso bat ethorri zela, eta beleak<br />
haizatu zuela hura ere. Ib. 153. Hautematen badiat / hurbiltzen ohoinik, / Eskale, makhiladun, / tzarki bezti<br />
denik; / Saingaz hasten nauk eta / haizatzen tiat nik. Zby RIEV 1908, 769. Egun batez, baratzera / huiatzen dute<br />
lanera [xakhurra], / doan oilo haizatzera. Zby RIEV 1909, 103. Beren gogoko ez dituztenak jo, ken, haiza<br />
Frantziatik eta Frantziako lurretarik. HU Zez 100. Eta bizkitartean zer dugu ikusten han-hemenka? Eskual-herri<br />
betean asko etxetarik haizatua eskuara; utzia, eta utzixea. Ib. 216. Haizatuko zuela gaitza. Ib. 162.<br />
(s. XX). Apezetarik batek erran behar ukan bazuela, zenbeit egun lehenago, norbeit bere athetik haizaturik,<br />
notariak ihardetsi makur zerasala: haizatzeko orde etzuenetz aizkatu? --Haizea bezala igorri dut handik. JE Bur<br />
132 (v. tbn. 152). Hitarik urrun haiza-zak othoi hi baithan den herabea. Ox 44. Badoazi biak / haizatuz uliak. Ib.<br />
104. Buztanaz uliak haizatuz. Barb Sup 71. Lehen bai lehen handik haizatu behar zuela [lamina]. Barb Leg 24.<br />
Gau biurria aizatuko din zuen bekoki bat-egiñen dirdaiak. Or Mi 139. Sasitik aizatzen den basurdea alaxe dabil<br />
muñoz muño Olinpo beltzean, eta atzetik darraizkon zakurrengana itzuli baño len [...]. 'Un sanglier qu'on a<br />
relancé dans ses broussailles'. Ib. 53. Tiro-jasarekin [...] izutu eta aizatu zituen liberalak. Or SCruz 42. Piralaren<br />
gezurrak [...] entzun ditugu Euskalerrian [...]. Gezur oiek aizatzen naiko lana badago, ta ez dira berealakoan<br />
ixilduko. Ib. 86. Zuk Jainko-Bildots [...] bialdu Mikel morroia, [...] aiza dezan suge loia. Or Eus 255. Irrikarkara<br />
ta kantu, loa aiza dezate. "Ahuyentan el sueño". Ib. 46. Ain laster ez deza aiza otzaren ikara, / ark aiza<br />
digun baiño barnetik bildurra. Ib. 134. Neketan aizatuz kea. "Penosamente evita el humo". Ib. 159. Euli-aizatzen<br />
ostoaz. Ib. 318. Zubia zabal bedi / aizatu bearrik ote-dan. "Por si hubiera que expulsar a alguno". Canc. pop. in<br />
Or Eus 21. Neure senar baldarko / laister ez da deustako; / alorrean landa zagun / txoriak aizatzeko. Id. ib. 67.<br />
[Argi xuri zirrintak] laster haizatu baitu gaua haitzetarik. Iratz 28. Ilunbeak haizatuz [...] jin zait Urte-Berri. Ib.<br />
62. Arenganako [...] beldurra aizatu baitidazu egun. Zait Sof 31. Orain atxiki nauten izu-ikarak aizatzeko Yaun<br />
oni eskariak egiten dizkiodan artean. Ib. 27. Nik ez dut aizatu liburu ontatik martiri; obekixago esan nai ba'zenu,<br />
esazu odol-aitorle, odolez aitorle. Or MB IX. Tenploan sarturik, hasi zen Jesus hango sal-erosleen haizatzen.<br />
Leon Mc 11, 15 (Dv iraizten). Argi ta dirdir egiñez aizatu duzu ene itsumena. Or Aitork 276. Etsitzen asi nintzan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
684
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ene kezkarik etzezakela aizatu. Ib. 110. Etxetik zakur amorratu bailitzan aizatu zutenean. Etxde JJ 268.<br />
Etxetikan aizatzeak baiño miñik aundiago egin zion Piarresi, aurrerantzean geiago itxaropenik ez zezakeala<br />
esateak. Ib. 247 (v. tbn. 271). Goizeko aire biphila sartzen zen nasaiki, [...] ganbara ephel eta garbi hortarat,<br />
gauazko aire bero nardagarria hai]t[zatzen zuela. JEtchep 25. Etxez-etxe zabilan, egunean eguneko ogiaren<br />
eske. Nehork eztuen etxetik haizatzen, denek baitzakiten etzela buhamia bainan etxe batetako azken xoria. Ib. 34.<br />
Zerren ez dabe yoten beingoan / mendietan eltzegorra / pizti goseak aiseatzeko / len oi eben ots sendorra?<br />
Atutxa Mugarra (ap. DRA). Iauntxo onek [...] Gelonekin elkartuta, Imeratik alde aizatu zituen Kartagotarrak.<br />
Zait Plat 75. Zu ez zaitugu oiu egiten dezuten oietakoa, jendearen aurrean beldurra aizatzeagatik. Lab SuEm<br />
170. Bildurrak eta gorrotoak, erabat, aizatu ditu egundoko berri nolabaitekoak. NEtx LBB 80. Metafisikak,<br />
siñeskeriak aizatu zituen. Vill Jaink 76. Ene izenean debruak haizatuko dituzte. Ardoy SFran 349. Petarrian<br />
lehen etsaiak / aizatürik bezaiñ sari, / Bestelibat tzaizkü heltzen / guretzat gaixtagin gorri. Casve SGrazi 144.<br />
Kabia aizatzen diten txorien antzera. "Como pájaros a quienes se destruye el nido". Or Eus 12.<br />
2. (V-gip (-zaa-), B, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN (+ a-), Gèze (aizatü), Dv, H (+ a- (S)), VocB), haizetu<br />
(V-ple; Lar, Añ (AN, G), H (+ a-)), axatu (R), axetu (Añ (V)), aixatu. Ref.: A (aizatu, aizetu, axatu); Lrq<br />
(aizatze); Iz R 285, ArOñ (aizáatu). Aventar (el grano), dispersar, esparcir (algo al viento, en el aire); airear,<br />
orear, ventilar. "Éventer" SP. "Éventer, éventé, haizatua" Ht VocGr. "Aventar el trigo, &c.", "orear [...], y si es<br />
secar al viento, aizeaz leortu, aizatu" Lar y Añ. "Orear, dar, sacudir el viento en alguna cosa, aizatu, aizeak jo"<br />
Lar. "Orear, poner al aire para que se seque, aizatzera ifiñi" Ib. "Aizatu, jeter au vent, subir, faire subir l'action du<br />
vent, éventé" VocBN. "Haizatu, venter, exposer les choses à l'action du vent" Ib. "Vanner" Gèze. "Éventer,<br />
ventile; [...] éventer les grains" Dv. "1. aérer, exposer à l'air; [...] 2. vanner du grain au vent" H. "Haizetzea, [...]<br />
ventiler, éventer, donner de l'air, aérer" Ib. "Aventar" VocB e Iz ArOñ. "Aizetu (V-ple), ventilar la casa" A.<br />
"Ventiler, vanner" Lrq. "Órai bar diáuzu áxatu éltzea, ahora tenemos que aventar la parva" Iz R 285. v.<br />
haizeratu, haizeztatu, haizeztu, airatu (2).<br />
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde mediados del s. XVIII.<br />
Baña Santuak lastoa berriz aizatu, ta len baño ere gari geiago atera zuen. Cb Eg III 337. Heldu den gauean<br />
haizaturen du bere garagarra eta landan etzanen da. Lg I 247. Burra Diable / Zer putikua zen kabalier hura /<br />
Ene ezürretako erhautsa / aizatu dereit untsa. 'Il m'a bien secoué / La poussière des os!'. Xarlem 227. Hire<br />
korpitza nahi diat / frikazeiatan ezarri / Erra erazi eta gero / aizatü airiari. 'Disperser [les cendres] au gré du<br />
vent'. Ib. 517 (770 aiziari aizatüren). Ateretan dituz nosik bein kanpora axetu ta eguzkitutera. Añ GGero 26 (Ax<br />
37 (V 22) airatzera). Eta su batetan erraerazirik / ororen erhautsak aizatu. Mustafa 78 (ap. DRA). Gau huntan<br />
haizatzen du garagarra bere larrainean. Dv Ruth 3, 2 (Echn, Ker aizatu; Lard 161 garagar-aizetzea du). Gora<br />
zaite, Iparra, ta zato, Egoa, aiza zazue nere baratzea, eta kurri dezatela aren ganik urrin onek. "Perfla hortum<br />
meum". Echn Cant 4, 16 (Dv aize emazue). Aldi gaizto batek adore baga itxi eban [Txanton]. Maripak, estu ta<br />
larri, olgetan asiaz damuturik, amantalaz beren senarra aizetu eban. A BeinB 79.<br />
(s. XX). Ondo aizetutako birikak geiagorako gai dira. Anab EEs 1919, 155. Satanasek eskatu du baimena<br />
zuek garia bezela aizatzeko (Lc 22, 31). Inza Azalp 43 (Ol zuek galbaitzeko). Aizatzen dute soingañekoa;<br />
eskuzarta egin dute; [...]. 'Au loin les vestes volent'. Or Mi 58. Iparrak bal-bal indarra artu du / garia aizatzeko<br />
diña. "Como para aventar el trigo". Or Eus 348. Aize-burrundak baitu aizatzen orbela. "Arrastra la hojarasca".<br />
Ib. 30. Sarritan esan dun arren dirala gezurra, / aiza beintzat [txurtenak], mindu ez dezaten ezurra. "Los arroja".<br />
Ib. 60. Atsetara aizatu, edota sakonki zulatutako auspean ezkutatu itzazu. 'Hazlo desaparecer por los aires'. Zait<br />
Sof 23.<br />
(Lar), aizetu (Lar, Añ (G)), axetu (Añ (V)). "Abanicarse" Lar y Añ. "Airearse", "orearse, secarse al aire,<br />
aizatu, aizeaz leortu" Lar. "Ventearse" Añ.<br />
(Urt, Lar), aisetu. (Part. en función de adj.). "Afflatus, haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua, [...]<br />
haizehártua, haizeharturikákoa" Urt I 404. "Aventado", "oreado, aizatua" Lar. Bake egunetan atera eruazan<br />
maisubak mutiltxo ikaslak erri aurre edo atarira, olgau zitezan, ta solastu toki aisetu edo askatubetan. Mg PAb<br />
217.<br />
"Haizatu (adj.), éventé, en parlant de buisson" Dv.<br />
(Dv). (Con aux. intrans.). Disiparse; dispersarse. "S'évaporer, en parlant des substances volatiles" Dv. Hek<br />
eginak ezdeustuko dira, eta gogoan zerabillaten guzia haizatuko da eta galduko. SP Imit II 6, 1 (Ch zunzitu,<br />
Echve galdu, Ol suntsitu). Dardatzatzu zure tragazak, eta haiza bitez etsaiaren gogoramendu gogoragarri<br />
guziak. SP Imit III 48, 5 (Ch ihesi igorri, Mst ezdeusetara jin, Ol porrokatu). Hain gora prezatu gauza hek,<br />
suntsituak; khe aphur bat, eta dena-ere haizatua. Dv LEd 155. Saiek ere lürrian, / nahiz ere diren erre, / aizatü<br />
ilhañak ere / phiztüren ixtantian. VocBN 209. Ire liburuaren urriñ ona ez duk aizatuko mila urtetan. Or Mi IV.<br />
[Aize-furrunda izugarri aiek] zutabe mei biurturik, urrutira aizatzen ziren ispirituak antzo. 'S'évanouissent'. Ib.<br />
129. Dispersar(se), distraer(se). "Arima haizatua, âme sans recueillement, livré aux choses du monde (Ch).<br />
Gogoa haizatu zaitzunean, quand votre sprit s'est dissipé, distrait (Ch)" H. Eta zer probetxu gelditzen zaitzu<br />
zure buruaren artha largaturik, kanpoan gogoa ibilliz haizatu zaitzunean? Ch II 5, 2. Ez da grazia hanitx<br />
denboraz egoten arima haisatu eta zeruko esposarenez landan bertzen begitatzeak billatzen dituen<br />
baten baitan. Mih 129. Dibertitzeko, edo pensamentua barraiatzeko edo aizatzeko motiboak ematen baditugu,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
685
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
orduan gure kulpa da. Gco I 404.<br />
(Con aux. trans.). Ventilar, gastar. Emen, Euskalerrian oa noiz-nai ardandegiz ardandegi: beti arkituko<br />
dituk beterik. Oa ostikoketa-zelaietara: an ere yendea zakarra bezela; bi, lau seina laurleko aizatu bear izan badituzte<br />
ere. Ldi IL 104.<br />
(V-gip ap. Elexp Berg). Airear, hacer público. "Aventar alguna noticia o asunto, generalmente cuando ésta<br />
convendría ser silenciada. Ik ixilik gordetzeko esaixok eta ikusikok; laster aizauko jok erri osuan" Elexp Berg. <br />
Zuzenbagekeri franku mordoka ta eskudaka erritarren aurrean astinduteko ta aizatuteko. Erkiag BatB 65.<br />
3. (Urt I 412, H), haizetu (H). Soplar, dar aire. "Afflare ignem, suári haize ematea, egitea, sua haizátzea,<br />
haizeztátzea, airátzea" Urt I 412. "Haizetzea, [...] souffler" H. Iñazio Danbolin, / txirula garbitu ezin; / aiza ta<br />
ziztu noizbait uxa du / tartean zedukan zikin. "Soplando y silbando". Or Eus 159. Ille bat errotikan erauzten<br />
duela, / ezpaiñez aizatu du, esanez onela: [...]. "Lo sopla con sus labios". Ib. 114.<br />
Avivar (un fuego, una llama...). Aizatuz maitasun-galda. "Avivando la llama del amor". Or Eus 76.<br />
Biotzean irudimenak aizatutako sua. TAg Uzt 247. Bearrik, iakite sendoaren su-txingarrek auspean zirauten, eta<br />
goriki aizatuko zituen Aristotelek, eta geroago Akinoko Toma gurenak. Zait Plat 42.<br />
4. "Soplar la dama, aiza dama" Lar (ref. al juego de damas).<br />
5. axetu. Echar a volar. v. airatu. Egaztiari emoten jakazan legez egoak axetuteko, egaz egiteko, alan<br />
gizonari eskuak bear egiteko. Añ GGero 23 (Ax 34 (V 20) airatzeko eta hegaldatzeko).<br />
6. (G), axatu (V-m, AN, B; Aq 1023 (AN)), axaatu, aixaatu (V-gip), aisatu (V-ger), aixeatu (V, G; H (que<br />
cita a Izt)), aiseatu (V, G), axiatu (G-to), axeatu (H), aizeatu (V-m, G), azeatu (LE Urt voc A), aziatu (G-to,<br />
AN-gip). Ref.: A (aizatu, axatu, aisatu, aiseatu, axiatu, aizeatu, aziatu); Iz ArOñ (aixáatu); Izeta BHizt2 (axatu).<br />
Incitar, azuzar. "Azomar" Aq 1023. "Exciter" H. "Aizatu (Gc), hostigar" A. "Aisatu (V-ger), azuzar" Ib. "Axiatu<br />
(G-to), azuzar los perros a la lucha" Ib. "Aizeatu [...] 2.º (G), provocar; 3.º (V-m), instigar" Ib. "Aixáatu daue, le<br />
han dado alas, le han incitado" Iz ArOñ. "Azuzar a los perros. Zakurre axatu ta mutikoa izitu zen" Izeta BHizt2.<br />
Cf. VocNav s.v. ashar, aishele, ashelar y ashetar. v. 2 xaxatu.<br />
Tr. Documentado primero en Iztueta y posteriormente en autores del s. XX. Las formas con palatal son las<br />
más documentadas. Hay aixeatu en Iztueta, axatu en Otxolua, Olabide, Tapia-Perurena, Zaitegi, Amezaga,<br />
Kerejeta, Orixe e Ibiñagabeitia, axaatu en Barandiarán, y aizatu en T. Agirre, Orixe y Erkiaga.<br />
Eta deitu omen zion zakur jabeari, bota zekiola bere artzanora andia. Esan ta egin, bota omen zion aixeatuaz<br />
[...]. Izt C 252. Eta beren ateondora zetorzen eskale gaixoai limosna eman bearrean zakur gaizto bat axaatzen<br />
emen zien. JMB LEItz 95. Bertolda jauregijan sartunaz batera txakurrak axatu ta aginka il egijen. Otx 68.<br />
Axatuko bai nioke gure Beltxa indartsua / Ta biotza zilatuko, baletor, izkilluaz. TP in Onaind MEOE 1041.<br />
Bañan apaiz nagusiek erria axatu zuten, Baraba bakarrik askatua izan zekion. Ol Mc 15, 11 (Ker axatu; Dv<br />
hizitatu). Zuen Yainko Yauberen begietan gaitz dana egiñez eta Ua axatuz. Ol Deut 4, 25 (Ker asarrerazo).<br />
Bakarra zan Atxomotxa kontu-erder-kontari. / Gazteek aixuka (aixatu, zirikatu) dute bat dezan ekarri. "Los<br />
jóvenes la provocan a que cuente algunos". Ib. 49. Jaso beza nork xinta biotzak aizatzen dion eran. Guzietakoak<br />
bear ditugu elertian. TAg Y 1933, 22. Etzeukan mutil onek iñork aizatu bearrik; gogoz eta sukar lotu zitzaion<br />
ekiñaldiari. TAg Uzt 137. Gaiztoaldiak aizatuta zebillela zirudin. Ib. 261. Aizatu ta ziztatu ta zirikatu zuen<br />
gazteen arteko asarrea. Ib. 48s. Isil-izketa onek kolkopean aizatu zion ekaitzaldiak eraginda. Ib. 28. Zurrumurru<br />
oek aizatuta, dirua lasai zijoan Getaritik jokalarien aurka. Ib. 219. Zaldiak oiuka aizatuz batera, aougalak eskuz<br />
iñarrosten zituten. Zait Sof 30. Muse txistu-zaleak axatuz zirikatzen baitzitun. 'Y provocaba a las Musas amigas<br />
de las flautas'. Ib. 188. Nik, illerazitako aita maite baten seme onek, ura apentzeko zeru ta lurrak axatutako onek<br />
[...]. Amez Hamlet 80s. Euskal-idazle adoretsuak pizkortu ta aizatzeko itz bero batzuk arkitzea? EG 1954 (11-<br />
12), 206. Ganboar ustel oiek, etzuten erria artzeko kemenik, eta [...] erria erretzea asmatu zuten, diabruak<br />
aizatuta. NEtx Antz 16. Gogoaren zokondoak argi beroz berpiztu ta aizatuaz. Erkiag Arran 93. Orrelakoxe laket<br />
aldiak zuzpertu ta aizatzen ditu kaieko lagunak, zar ta gazte, atso naiz agure. Ib. 33. Barrenean isiotu ta aizatu<br />
daroaguzan lilur ta egingoak. Ib. 30. [Arranegin azitako seme-alabok] iguripen sendoak aizatu ta zuzpertzen<br />
ditualako. Erkiag Arran 197. Oiek eizatzeko ezta zakurrik axatu bear. Ibiñ Virgil 101.<br />
"Aizeatu (V), reprender" A.<br />
Eta une artan bertan, deabruak asmo berri gaiztoa aizatu zion begitartera. TAg Uzt 199.<br />
7. (V, AN-gip ap. A), aizetu (B ap. Izeta BHizt2). Inflar(se), hinchar(se). "1.º (V), inflar, ventilar, llenar de<br />
viento, [...]; 2.º (AN-gip), hinchar" A. "Inflar. Aizetu beaut autoain zirrike" Izeta BHizt2. Itsas-aizeak zutoialak<br />
aizatuki, aurrera zeramatzin. Or Mi 117. Itsaso urrutian, laztuan, ikusten zun Santa aundien eliza<br />
gorrixta, legorrera datorren ontzi oial-aizatua bezala aundituz. Ib. 120. Gezur-jaurti eginda ezpaiñak aizatu.<br />
"Tira un lance falso, inflando sus carrillos". Or Eus 32. Aize biguiñak oiala aizatuz / doala, asten da kantari. Ib.<br />
205. Basoan jandako belarrak ere, aizetu zizkion nunbait, bere esteak. NEtx LBB 184. Beren Madrid,<br />
Barcelona, Amerika [...] gu gazteok ao-txabalka entzuten gendula oarturik, gozoak jartzen itun. Zanputza bezela<br />
aizatzen itun, motel. Ataño TxanKan 119. Bela haiza eta mugi zezakeen haizea. MEIG IX 62. Globoa ez da<br />
nolanahikoa, gaurko gure begiek ikusten dituztenen antzeko maxkuri haizatua. MEIG I 170.<br />
"Aizáatu, aizáaketan, inflarse, hincharse el vientre" Iz ArOñ. "Aizau [...], hincharse el ganado. Beixai arbiatala<br />
trabau jako eztarrixan da aizau ein dda" Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
686
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Dv), axetu, aixeatu (G-azp). Envanecer(se), engreir(se); llenar(sele) a uno la cabeza de viento. "S'évaporer,<br />
en parlant des personnes légères" Dv. "Se dissiper, devenir évaporé, plein de vanité" H. Ta munduko irabazien<br />
usteakin semea dibertitu, ta Relijiorako gogoa burutik kendu zioten [...]. Ainbeste mutil ori aizatu zan, non lengo<br />
birtuteak utzi ta bizio guztietan ondatu zan. Cb JMJ 114. Au bera gertatzen da ezkontzeko egarriarekin<br />
llilluratuak eta aizatuak dabiltzan zenbait gazterekin, ez due asmorik itzegite loiak, keñadak, edo oei darraizten<br />
gauzak betiko utzitzeko. AA III 515. Eztaben legez iñoren bearrik ta eukitea ondasunak ugari, onek soberbiatu,<br />
anditu, axetu, arrotuten dau [aberatsa]. Añ GGero 140. Erromatarrak eurak / datoz axeturik / zapaltzeko usteaz /<br />
alde au bertatik; / baia doaz igesi / ondo lotsaturik, / esku bete gizonek / arpegi emonik. Zav Fab RIEV 1907,<br />
92. Munduko aizia izanik galkorra, munduak aizatu ta buiatu zuan, bere biotzian esateraño: "Nik geiago dakit<br />
nere Aita-lenak baño". Bv AsL 199. [Aberatsak] aizatua, etzana, garaile-surrean, Yainkoa ukatzen du. 'Bouffi'.<br />
Or Mi 124.<br />
(Dv). (Part. en función de adj.). Orgulloso, engreído. "Évaporé, en parlant de jeunes gens" Dv. Ikhusten<br />
dire giristino direlako batzu aire haizatu mundutiar batekin, eta solasean, noiz? Askotan apheza aldarean dela.<br />
Lg II 229. Neskatxa haizatua. Lg (ap. H, que traduce "fille évaporée, vaniteuse, légère"). [Jaungoikuak] geijago<br />
gura deutsa pobre zintzuari, aberats arruari baino. Geijago kriadu leijal ta zuzenari, ugazaba aisaatubari ta<br />
bijotz gogorrekuari baino. fB Ic I 225. Zure izpiritu haizatua da gibelatzen zaituena haren entzutetik. Jaur 205.<br />
Hanitz mintzatzea maite duenak, bihotz eta gogo haizatu batzu dituela erakusten du. MarIl (ed. 1855), 136 (ap.<br />
DRA, pero la ref. es incorrecta). Ba-zuan idazteko erreztasun pixka bat eta noizean bein argitaratzen zituen idazlanekin<br />
aizetu xamarra ta oso iritzia zan gizona. NEtx LBB 72.<br />
aixaatu, aixetu. (En la expr. burua haizatu 'envanecer(se), llenar(sele) a alguien la cabeza de viento'). Ez<br />
daiguzan aixaatu ta arrotu geure burubak, indar geijago ta gorputzeko alizate geijago daukagulako. fB Ic I 266.<br />
Milla tatxa ta palta euki arren, aixaatuten deutsa buruba diabruak. fB Ic III 351. Buruak gura doguz guztiok<br />
gaur egiñ, / Pobreak izan arren aberatsaz bardiñ; / Beronek dakar gero galdurik mundua, / aixetu jakelako<br />
amaikai burua. AB AmaE 241.<br />
Inflar, exagerar. Onek Dorregaray-ri berak nai adiña aizatuta kontatu zion Egozkueren pusilatzea. Or<br />
SCruz 101.<br />
(V-gip). Alterar, inquietar. "Está astorado, astorauta dabil gaur gure mutikoa, aizatuta (V-gip)" Oregi<br />
(comunicación personal). Goi-Ameriketako Sarkaldeko kontu oiek, esate baterako, bei-zai arteko burrukak,<br />
abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak, kontatzen dituzten liburu oiek irakurtzen asten banaiz, azkeneraiño<br />
irakurri bear izaten ditut. [...] Ikusten dedanez, Vargan jauna, zure zalekeri oiek, geitxo aizatzen zaituzte. NEtx<br />
LBB 111.<br />
8. "Aizatu (Sc), agarrarle a una persona por los miembros y hacerle dar contra la tierra repetidas veces" A.<br />
"Faire toucher terre à quelqu'un; basculer, terrasser. A! ze holakuaren aizatzia! (S-saug), Ah! quelle envie de<br />
jeter à terre un tel" Lh.<br />
9. (G-goi). "Meteorismo agudo o gases en la panza [de la oveja] (aizatu)" JMB AEF 1955, 113. v. tbn. AEF<br />
1956, 92.<br />
- HAIZA ETA HAIZA. Venga espantar, ahuyentar. Ezin bizi, ezin hil, zagon erdi etzana, uliak haiza eta<br />
haiza. Herr 24-10-1963 (ap. DRA).<br />
- HAIZATZEKO. "(Adj.), qui est à éventer. Ogi hori haizatzekoa da, ce froment est à éventer" Dv. Cf.<br />
haizatzeko.<br />
Etim. Suponiendo que todas estas acepciones proceden de haize + -tu, hecho seguro en la parte fundamental,<br />
habría que admitir que axatu, en zona no vizcaína, 'azuzar, etc.' lleva palatalización expresiva.<br />
haizatuki. "Avec légèreté, d'une manière évaporée" Dv.<br />
haizatzaile, aizazale (Arch Gram 10). 1. "L'éventail" Arch Gram 10.<br />
2. (Dv). Aventador. "Qui évente les grains" Dv. Larraiñaren yabea, aizatzailea, agotza, azaoak, aurreko<br />
zaldiek, beor-uztarri osoa, dena lurrak irentsi bere osiñean. Or Mi 105.<br />
3. (Dv). Ahuyentador. "Qui [...] chasse les oiseaux" Dv. Baitire halakoak ere; bertzen buztanaz uli<br />
haizatzaile batzu onak. HU Aurp 127. Afrikan, nihon baino gehiago, iguzkia da sukhar haizatzaile edo ohiltzaile<br />
hoberena. Prop 1907, 168. Lur batetan txori haizazale. Eskual 21-3-1913 (ap. DRA). Azti-itzok igorri dizkigun<br />
Poib, berriz, gure yareigille ta izurrite onen aizatzalle izango al da! Zait Sof 61. Holakoetan du bakotxak bere<br />
barneko berri emaiten, bainan aldi huntan, baitzen beti norbait arrengura ttipien haizatzale. Zerb Herr 10-5-<br />
1956 (ap. DRA).<br />
4. Incitador. Agure au zan Zalakain-mutikuaren aizatzaille. Laster ikasi zitun aren oiturak. TAg GaGo 53.<br />
Baretu adi lenengo, ta gero itzegingo diñagu: aizatzalle zitala den, ba, biozmiña... TAg Uzt 124.<br />
haizatze, haizetze. 1. Acción de aventar el grano. Gaur arratsean larrañean garagar-aizetzea du. Lard 161.<br />
2. Expulsión. Etzen aski jakitea gaitza edo izpiritu gaixtoa nork emana zuen; haren haizatzeak behar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
687
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ziozkaten eman lanak. Prop 1897, 217.<br />
haizatzeko. "Machine à éventer, ventilateur" Dv. Cf. HAIZATZEKO.<br />
aizbitarte. v. HAITZ-BITARTE.<br />
aizburu. v. HAITZ-BURU.<br />
aize. v. ehiza.<br />
haize (V, G, AN, L, B, BN, S; SP, Deen I 212 y II 4 (haesia, haisia), Urt I 12, Ht VocGr, VocBN, Dv, H; aize<br />
Lar, VocS, Añ (G, AN), Izt 21v, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (G), H, VocB), axe (V; Lcc, Mic 9v, Añ (V), Izt<br />
21v), aixe (V; Izt 21v, Dv (V), H (V)). Ref.: VocPir 70 y 71; Bon-Ond 137; A (aize); EI 101; Lrq (aize); BU<br />
Arano 214; Iz ArOñ (áize), UrrAnz (aizía); Etxba Eib (aizia, aixia); Holmer ApuntV (aize); EAEL 229; Elexp<br />
Berg; Gte Erd 148.<br />
1. Viento; aire. "Aire, elemento, axea" Lcc. "Airosa cosa, gauza axez betea" Ib. "Calma de viento, axean<br />
kalmea" Ib. "Remolino de viento, axean bueltea" Ib. "Haize azkarra, vent fort, impetueux" SP. "Laguna, izorra<br />
adi airez, erdiko aiz haizez" Ib. "Aire, viento" Lar y Añ. "Hinchar, puztu, aizez bete" Lar (tbn. en Añ). "Inflar,<br />
[...] aizez bete" Ib. "1. vent. Haizea alde izaitea, tenir le vent favourable (CantIzp). Haize muthiria, vent violent<br />
[...]; 2. souffle, vent produit par l'air agité d'une façon quelconque [...]; 3. souffle, vent que l'on produit en<br />
soufflant par la bouche; [...] 5. haizea, s'entend simplement de l'air" H (que para esta última acepción cita a<br />
Astarloa: v. infra HAIZETAN). "Aize nasiya: viento que cambia con frecuencia" BU Arano 214. "Aize<br />
kanikolaríe, el viento arremolinado" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Aizia. Alterna con aixia que es más frecuente en<br />
Eibar" Etxba Eib. "Errezilko aizeak on iten dit (G-azp-goi AN-gip, B), mendi haizeak on egiten daut (BN-arb),<br />
hango axeak eztau ondo artzean (V-arr)" Gte Erd 148. "Haizea hasi da (S)" Ib. 148. "Haizea sendotu da (B),<br />
haize poxi bat jauzi xi (BN-ciz)" Ib. 148. v. aire, HEGO-HAIZE, EGUZKI-H., EKAITZ -H., ELUR.-H, IPAR-<br />
H., ITSAS- H., LAU HAIZETARA, LUR-H., MENDI-H., SUDUR-H., TXORO-H., ZEHAR-H..<br />
Tr. De empleo gral. salvo en roncalés, donde se documenta aire (q.v.) tanto como equivalente de 'viento' como<br />
de 'aire' (cf. sin embargo infra algunos testimonios roncaleses de aize sg. Azkue). El campo semántico de aize es<br />
mucho más amplio que el de 'viento', sobre todo en el Sur (cf. infra HAIZEA HARTU, HAIZEAN,<br />
HAIZEETAN, HAIZETAN...). En la tradición meridional hay ejs. de haize con el sentido de 'aire', en todas las<br />
épocas (cf. infra HAIZEAN el ej. de Beriayn), llegando en ciertos autores (Mendiburu, y después D. Agirre,<br />
Orixe, etc.) a abarcar por completo el de 'aire', quizá en parte por purismo (cf. tbn. VocPir (70 y 71) aize: 'air' y<br />
'vent' para Sal). Al Norte son escasos los ejs. con este significado (alguno en Hiribarren, Mirande y Xalbador), si<br />
bien parece algo más empleado en las exprs. haize egin 'soplar, dar aire' (Leiçarraga, Pouvreau, Duvoisin y<br />
Goyhetche) y haize eman 'soplar, dar aire' (Axular, Etcheberri de Sara, Goyhetche e Hiribarren). La forma<br />
(h)aize es gral. salvo en vizcaíno, donde se documentan principalmente las variantes palatalizadas axe y aixe (la<br />
1.ª de ellas ya en Lazarraga, en los Refranes de Garibay y en Refranes y Sentencias; cf. tbn. Lh: "Aixe (L, BN,<br />
S), dimin. de aize, vent", no atestiguado en los textos); hay además aise (que podría indicar en algunos casos una<br />
realización palatal) en Acto, J.A. y J.J. Mogel, algunos ejs. de f. Bartolomé, y Arrese Beitia, y en Iturzaeta (Azald<br />
85). Al Norte hay aize, sin aspiración, en autores suletinos (aunque haize en el único ej. de Etchahun (364)) y en<br />
la mayoría de los bajo-navarros.<br />
Eta erori izan da uria, [...] eta erauntsi ukhan duté haizék, eta io ukhan duté etxearen kontra. Lç Mt 7, 25.<br />
Zeren ikhustera ilkhi izan zarete desertura? haizeaz erabilten den kanabera baten? Ib. 11, 7. Fikotzeak bere fiko<br />
ximalak iraizten dituen bezala haize handiz erabilten denean. Lç Apoc 6, 13 (He, TB, Dv haize handi, Ip, Ur<br />
aize (h)andi, IBk, IBe haize zakar). Axeak oi darabil beletea. Lazarraga 1187r. Geldi itzazu haizeak, sosega<br />
itzazu uhinak. Mat 361. Asi zen denbora nastekatzen aizes. "Comenzó a revolverse el tiempo con [...] aires". Ber<br />
Trat 112r. Ifernuko uriz eta haizez tormentatua. EZ Man I 30. Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta<br />
aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79. Arren beletara egor azu haize azkarra. EZ Man II 146. Haize onez<br />
hant etzatzu othoi bela gureak. Ib. 138. Zuek ditutzue haize / muthiriak ematzen. EZ Noel 157 (v. tbn. con<br />
muthiri en SP Phil 234, Dh 159, Dv 3 Reg 19, 11, Laph 223 y Or Eus 246). Su ttipia, kandela-argia, haize gutik<br />
iraungitzen du, baiña su handia, [...] haize handiarekin handitzenago [...] da. Ax 463 (V 301). Haize ona<br />
denean bela egin gabe gelditzen den untzia bezala. Ib. 156 (V 103). Haize handia da eta borthitza. "Grand est le<br />
vent & véhément". Volt 138s (141 aize). Zeren hau da zuhurtziarik handiena, hitz haize guziak gatik ez higitzea.<br />
"Non moveri omni vento verborum". SP Imit III 27, 5. Manatzatzu haizeak eta tormentak. Ib. 23, 4. Mana zazu<br />
kalma dadiñ, / haizearen furia. Arg DevB 215. Eta izanen duzu abrio nordesterik suduesteraiño atheko haizea.<br />
INav 58. Haizea kontra izanez. Ib. 129. Eta baldin baduzu itsasoko haizea [...]. Ib. 24. Haize handiarekin ez<br />
hurbil leihorrat. Ib. 56 (v. tbn. haize handi en Mb IArg I 356, Lg II 298 y Jnn SBi 177, aize aundi en Bv AsL 169<br />
y Basarri 164). Geldi zaitezte Norteko / haize hotz, haize aspreak! Gç 76. Herots handi [...] aize borthitz batena<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
688
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bezala. Bp II 71.<br />
(s. XVIII). Mana diozozute haizeei eta tenpestei, errozu itsasoari pausa adi eta haizeari geldi adi. Ch III 23,<br />
8. Biar goiseko beste alderuz itzuliko xok aisiak. Acto 332. Olloa, egan asia gatik, gutxi goratzen da. Mirua,<br />
lurra uzten duenean, goratzen da zeruaren edo aizearen erdiraño. Mb JBDev 8. Ta dirudi, neka ez dedin, aizeak<br />
artzen duela bere besoetan mirua, ta daramala nai duen alde ta bazterretara. Ib. 8. Urez betea eta aize<br />
aringarririk bage gelditzea [...] ta itorik an gelditzea. Mb IArg I 248. Aize bizi bat datorren aldian arzen dute<br />
trillariak beren pala, ta palaka aizea datorren aldera botatzen dute pill guzia. Ib. 203. Erritar guziak asi ziran<br />
aiez ta orro arrituz aize guzia nasten. Ib. 172. Aize guzia urratzen zuten gerrako klarin ta soñu andiekin. Ib. 267.<br />
Itsas olastak eta aize aserretuaren boladak. Mb IArg II 280. Baña bidean izandu zituen eguraldi ta aize agitz<br />
gaistoak. Ib. 280. Aize gogor bat zeren asi zan, enfadatu ta esan zion: aizea, nik agintzen dizut geldi zaiteala. Cb<br />
Just 36 (v. tbn. con gogor en AA III 330, VMg 79, It Fab 226, Echta Jos 90, Arrantz 25, Mde Po 29, Erkiag<br />
Arran 162 y Munita 59). Ez duzue izanen haizerik, ez uririk. Lg I 368. Haizea bortitztu zen eta itsasoa handitu.<br />
Lg II 163. Zeren haur beita zühürtze handia, hitzen aize orogatik ez zotükatzia. Mst III 27, 5 (Ip elhen aize).<br />
Delarik hen bihotza zeiñütegiko oillarraren pare, aize güzier ützültzen dena. Egiat 212. Haren ostoak haize bero<br />
guzien gerizean, bethi ferde izanen dire. Mih 71. Etxe guzia bete zuan aize indartsuarena bezalako ots andi<br />
batez. Ub 97. Bai, kamalue pistia zatar au ere beti bizi da aize utsagaz. msOñ 237v.<br />
(s. XIX). Haize ezti bat / sortu da Orientetik: / Hark untzia portu onerat / ekarri dauku salborik. Monho 66.<br />
Hire korpitza diat / Sarri frikazeiatüren / Erre erazi eta gero / aiziari aizatüren. Xarlem 770. Itxasoan aize<br />
ederrarekin zijoan onzia gelditzen da batzuetan aizeak uts emanda kalma edo pake kaltegarrian. Mg CC 189.<br />
Aise osasuntsuba. Mg PAb 167. Dana panparrerija aisiak daruana. Ib. 203. Makaldu ta otsandu zirian axeak?<br />
Baketu zan ekatxa? Añ LoraS 8. Axeari kolpeka esetsi ta daragoiona legez. Ib. 140. Ta zerabillen aizeak<br />
[kañaberea] bein batera, bein bestera. VMg 79. [Igela] asi zan bada puztu ta aizez arrotzen bere larrua. Ib. 39.<br />
Bidaltzen die Zeruko graziaren inz eta aize gozo bat. AA I 410. Asaldatuko da aizea, eta erasoko die bekatariai<br />
turmoiakin. AA III 477. Jaunarenak [dira] lurra, sua, ura, aizea. Ib. 354. Onra, antuste ta arrotasunaren aizeai<br />
darraiztela. Ib. 466. Zerbitze onek baditu bere aldapak, baditu kontrako aizeak. Ib. 304 (v. infra HAIZE<br />
KONTRA). Batetik bestera, aizeak beletea bezela. Gco I 403. Baldin haizerik xumenak egotzi baditu zuhaitzik<br />
sendoenak. Dh 214. Etorri zitzaien egoi aize zatar ta sendoa. VMg 79 (v. tbn. Erkiag Arran 153 aize zatar y EZ<br />
Man II 20 haize sendo). Mundubaren aise epel ta itxaaskorrak [...]. JJMg BasEsc 236. Aixe guztietara jira<br />
egiten daben kañabera bat legez. fB Ic I 17. Itxasuak, luurrak ta axiak erre ta azten dituban erregalubak<br />
soinerako ta sabelerako gitxiegi ditubeela? fB Ic II 278. Ate bi alkarren parian zabalik dagozan artian, aisia<br />
dago. Ib. 376. Aizea sartu ta irten dabillen. "Para que circule el aire". It Dial 82 (Ur axia, Dv haizea, Ip aizia).<br />
Ez, aizeak ustekabean nondik ezdakiela arturik, airean jira-bira oi-darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak.<br />
Izt C 6. Aize ephelen hasperenak / urterazirik elhurrak. Arch Fab 165. Urten eban aixe andi batek,<br />
esetsi eutsan euri zaparrada guztiz ugari bati, ta beriala azi zan ibaija. Ur MarIl 25. Uda hasteko haizek, bere<br />
hats ephelaz. Hb Esk 236. Yazarri nahi dio bere etsaiari. / Botatzen dio kolpe pisu eta latza / Harrabotsak airean<br />
haize ona datza. Ib. 37. Alferretan gezurrak erabiliko diotza inguru bere haize nahasiak. Hb Egia 115. Hein<br />
baterat geroz, gizonak ezdu onik, ezditeke yeki, ez ibil, ez xutik egon. Iduritzen zaio bethi bihotza zintzurrerat<br />
dioakola, eta haizez duela barnea. Ib. 62. Euria egin zuen, ibaiak anditu ziran, aizeak irten ziran, etxea indar<br />
guziarekin jo zuteno. Lard 385 (9 aize andi bat irten). Ez dezazula onhets munduko haizeak neraman berekin. Dv<br />
LEd 157. Itzalak eta haize eskasak belhar guziak ahultzen dituzte. Dv Lab 55. Haizeak eta iguzkiak laster<br />
ekharriko dituzte idortasun onera. Ib. 96. Eta behereko belak haizeari emanik, leihorrera jokhatu ziren. Dv Act<br />
27, 40 (Lç haizeari bela altxaturik, Ol aizera edaturik, Ker aizetara jasorik, IBe haizeari emanik). Untzian<br />
dohatzinek, garbi denean zerua, maltso itsasoa, alde haizea [...]. Laph 175. Frankotan inbiriya / eman dit aiziak,<br />
/ aren trentza tartetik / jostatzen pasiak. Bil 58. Otz gogor hura zerbait bigundu zan, aize epel eta biguñago bat<br />
irten zan. Arr GB 77. Ziega illun otz onetan [...] kanpoko aize osasungarrigabe. Ib. 25. Irten zan kanpora, erriko<br />
aize osasun galgarriak utzirik, naba-mendietako aize garbitara. Bv AsL 30 (85 tbn. aize garbitara). Aizia zuten<br />
kontra. Ib. 106. Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz. Ib. 399. Aiseen<br />
durundua. AB AmaE 362. Aixe me bigunak [...]. Ib. 150. Tenpesten haize borthitzeri buru egiten. Lap V (V 1; v.<br />
tbn. haize bort(h)itz en Jaur 197 y Ardoy SFran 296, aize bort(h)itz en Mb IArg II 280 e Ip Hil 203). Haize<br />
hotzari idekia zagon [...] heia tzar [...] batean. Jnn SBi 11. Haizerik nahasienak joa den [...] arbolaren pare. Ib.<br />
80. Haize laño eta gozo batek ur-axala zimurdikatzen zuen. Arb Igand 146 (v. tbn. con gozo / goxo en Ox 30, Or<br />
Mi 53, Anab Poli 51 y Mattin 19). Udazkena etorri zan bere aize otz [...] ta egun laburrakaz. Ag AL 108. Ez<br />
baita errex [...] buruzagigoaren jasaitea! Bereziki haizea zure kontra duzunean. HU Aurp 89. Behin baino<br />
gehiagotan haizeak derama ttipian ikasi guzia. Ib. 217. Auzo jaun handiek beren ontasunak haizeari burrustan<br />
besagainka; egun ba eta bihar ez. Ib. 211. Eskualdun giristinotasunaz ala jazko haizeaz bardintsu axola<br />
dutenak. Ib. 175. Haizeak airean derabiltzan [ostoak] bezala. HU Zez 118. Itsaso'ta haizeak / geldi ziren jarri.<br />
Zby RIEV 1908, 412.<br />
(s. XX). Aize indartsu ta euri zaparradeak. Ag Kr 194. Eztago esanbearrik aizez puzturik egozala zaragiok.<br />
Ib. 60. Iparraldetik putz egitten daben aize baketsuak. Echta Jos 279. Kalan ezegoan aizearen putzik. Ib. 118.<br />
Gure taulazko etxearen arteketarik xixtuz haize hotza sartzen ohi zaukulakotz. JE Bur 115. Aize indartsuaz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
689
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
burruka gogorrean. Ag G 209s. Txoriak ixil, aizearen izpirik ez, soroetan iñor ez. Ib. 357. Denborale<br />
gogorretako aize sumintia. Ill Pill 5. Itxasua zitzaigun / asarretzen asi, / bendabal aldetik zan / aizia nagusi. Tx<br />
B IV 52. Aixiak eta ugiñak bultzaka eruanda. Kk Ab I 80 (II 105 axe). Biriketan gelditutako aizeak. Anab EEs<br />
1919, 155. Aize guzietara dabillen kañabera da otoitzik gabekoaren biotza. Inza Azalp 124. Xixtuka ari dela<br />
haizea kanpoan. Barb Sup 185. Itxixu ate ori. Axe otza sartzen dala, ez-ete-dozu ikusten? Altuna 93. Udazkeneko<br />
aize zakarrak [...]. Jaukol Biozk XI (v. tbn. con zakar en Or Mi 73, TAg Uzt 39, Etxde JJ 43, BEnb NereA 208 e<br />
Ibiñ Virgil 88). Aizea txistuka. Ib. 76. Ta alde egin eban gorantz, axia ziar egazka. Otx 49. Alde guztijak ixoztu<br />
ditu / txingor-nastedun aixotzak. Enb 107. Aize mei baten ufakoaz, zerura lasai sartuko dire. 'Vent subtil'. Or Mi<br />
125. Puñal dirdaitsuz betetzen da aizea. 'Dans l'air'. Ib. 133. Eskuzarta egin dute, aizea ere ikaratzen da. 'Les<br />
airs tremblent'. Ib. 58. Aizea garden dago. Ib. 147. --Dagon tokiyan dagola, Pilemon jauna ikaragarrizko<br />
aberatsa da, ta Erniyon badago're izango du nai duben guziya. --Aizia beñepin bai. --Aizia? Zuben buru<br />
ariñetan bai, Erniyon baño geiago. Zein dala Pilemon jauna, uste dezu? Alz Bern 50. Iriki zazu... aizea bear<br />
det... Itotzen naiz ta! Alz Ram 65. Burrukan ari naiz, ez aize yoka, gero. Ol 1 Cor 9, 26 (Or MB 144 aize-joka,<br />
Ker, IBk y IBe (h)aizeari ukabilka; Lç, He, TB, Dv aire). Astindu dezagun aizea, eltxoak esku-beteka atxitzen<br />
ba'geniardu bezela. Ldi IL 80. Atariko aizeari baño yaramon geiago ez die iñork egiten. Ib. 25. Goxeko axe<br />
ozkirrijak / dantzan yarabiltzak lillijak! Laux AB 37. Kañaberok [...] axiak kulunkatzen zittuzan bakotxian [...].<br />
Ib. 120n. Eta ur gañean zebillen Yesusengana yoateko. Aize azkarra. Ir YKBiz 214. Baretu zan aizea. Ib. 214.<br />
Aize garbitan gudaletxeko bizikerea egiten eban erria, orixe zan aldi bateko Esparta. Eguzk GizAuz 11. Arzulosarreran<br />
[...] egon oi zan, egun-argia sartzeko eta aizea berritzeko. JMB ELG 45. Jaungoikoagandiko igaraizeak<br />
eragiñik aintzinako igarleak arnastutzen ziaten etortzekoa. TAg GaGo 69. Emengo mendi-aize osasuntsu<br />
au ondo letorkiela-ta [...]. TAg Uzt 155. Ontan, ordea, ziztualdi berriak ebaki zun aizea an urrean. Ib. 165.<br />
Arnas-artzeko aizerik ezbai'lu. Ib. 266 (v. tbn. 40). Aizearen ufada indartsuak. Ib. 68. Itxasaldeko aize biguña ta<br />
urriña arnasaztuz. Ib. 144 (v. tbn. aize bigu(i)n en Ag Kr 70, Or Mi 54, EA OlBe 27, Erkiag Arran 78, Onaind in<br />
Gazt MusIx 154, BEnb NereA 188 e Ibiñ Virgil 98, aixe bigun en AB AmaE 157, Enb 195, axe bigun en Laux AB<br />
19, Enb 69). Plazako xoko bat hautatzen zuen, haizetik gerizatzeko. Zub 25 (82 aize). Igande-goiz aren egurats<br />
zolia! / Somatzen edo da aize ozkirria, / xuxpertuz zimelik zegoan bizia. SMitx Aranz 55. Kaio batzuek egada<br />
nare / aizea bigunki joaz. EA OlBe 66. Zikin gabeko aize garbia arnastu dezaten. Munita 140 (v. tbn. haize<br />
garbi en Arr GB 109, Erkiag Arran 11, Etxde JJ 56, NEtx LBB 94, Xa Odol 148). [Leze sakonean] haize ustela<br />
zela bide, gure zuziak ilauntzen ziren. Mde Pr 112. Zure birikak [...] mendiko aize guriaz ase dittezen. Etxde<br />
AlosT 55. [Bogota-ko] aize medar artan. JAIraz Bizia 49. [Gelan] aizea nastutzeko [...] tresnatxo bat. Ib. 40.<br />
Noizik bein soillik aizearen arnasak nere arpegia birbizten du. Txill Let 26 (v. tbn. (h)aizearen arnasa en TAg<br />
Uzt 258, Or in Gazt MusIx 202 y Azurm HitzB 59; cf. infra HAIZE-ARNASA). Burdin-bidetako langile bat<br />
bildu duela trein batek bere haizeaz eta errodek bi zangoak pikatu. Herr 11-1-1962 (ap. DRA). Aizearen txistua,<br />
itsasoaren marruak. Anab Poli 130. Eta berriz bethe zuten aizea txaloek. Osk Kurl 177. Odi batek zekarren aize<br />
zanpatuaren (aide konprimidua) eragitez. Zait Plat15. [Poltsak] aizearekin puztuta. And AUzta 115. Eguzkiak<br />
eta aize sanoak [...]. Salav 11. Untzia, haize faltaz, ez baitzitaken [...] bideari lot. Ardoy SFran157. Aize bizi<br />
batek bultzata, banoa gora ta gora. NEtx LBB 204. Adiña ere aundia zeukan / larogei urte pasiak, / denbora<br />
ortan amaika buelta / emango zuan aiziak. Uzt Sas 128. Noizbait jabaltzen bazautzu, lagun, zaramazkien haizea<br />
/ eta gogorat heldu bazautzu bizi lagun bat hartzea / zure onetan Euskal-herrian bila zazu ohantzea. Xa Odol<br />
295. Tripa ez du betetzen hiriko aizeak, / baizik lurretik bildu janari maiteak. Ib. 150. Euskarari haize garbi eta<br />
indartsua ekarri diola [...] Ferranddo Airek. Larre in Xa Odol 11. Gizon zirtzilaren haurrak maiz gose ta egarri;<br />
/ kanpora yali ondoan, haize hotza yanari. NafEKZ 132. Eguraldiak ez du aitzakiarik. Haize epelak badu halako<br />
udaberri-susmo goiztar bat. MIH 135.<br />
"Goizetik haizea epeldu egin du (G-azp) [...], aize otza mubitu du berriz (AN-5vill), aizea aunditu egin du<br />
(AN-5vill), aizea gallendu egin du (handitu) (AN-gip) [...], haizea zakartu du (AN-5vill) [...] aizea gelditu du<br />
(AN-gip), [...] aizea gelditu du pixkot baina eman ditu kolpe ederrak (AN-5vill)" Gte Erd 148.<br />
(Como representación de lo vano, lo inconsistente). Honestea berzerena erhogoa handi da [...] Beriareki<br />
datzanian enetako aizia. E 135. Mundu hunetako szienzia haize eta lanho baizen eztiradenetan. Lç Adv ** 6r.<br />
Non da hire gloria? / Non ponpa haizez hantua, / Non ohore handia? Gç 165. Zer egin ziran aren antust-arroa,<br />
guztizko edertasuna ta billatu zituen edergarri guziak? Aize ta auts. Mb IArg I 65. Lurreko honra txar, apainket<br />
arro ta gauz, bigarko auts edo aize egiten diranen billan. Ib. 312. Anziñako apaiz ori aize bano]n[z betea oi<br />
zegoela. Cb EBO 46. Orañ bada izenezko Euskaldun, ta sustanzia gabeko aizez beteak, esadazute [...]. Ib. 44. O<br />
munduko gauzak nola aize piska bat ta banidadea ziran! Cb Eg II 127. Ezdeus bat, plazer iragankor eta<br />
kharastasunez bethe bat; haizearen pare den ohorezko pontu bano bat. Brtc 153s. Zer ziren hauk guziak?<br />
Itzalak, kheak, haize huts batzuek. Ib. 154. Nekeareki gelditu zara, ta debalde, aizeain truk. LE Prog 106. Balire<br />
bekala itz aizearenak. Ib. 110 (v. infra HAIZEZKO). Bigarren, eztodaz egingo gauzak, munduari ondo<br />
eretxitarren; baña eztodaz itxiko, asmau arren v. g. baneria &c., zerren, zelan liteke ez asmetea onelako axe<br />
utsak? dira euliak legez, ta eurai jaramon baga, jarraitu bear deutsat gogo garbiaz neure bearrari. Añ LoraS<br />
179. Dirubak eta ondasunak, aixe bat legez dira. Askotan bapere igarri bagarik, keia legez ezkutetan dira. fB Ic<br />
III 350. Argatika zeraman / guztiz goratua / eta aizez betea / gaisoak burua. It Fab 123. [Leoiaren] tripa betea /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
690
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gelditu zan eizez, / astoarena berriz, / len bezela, aizez. Ib. 126. Sabelak deusik ez du egiten [...] Gu gabe aizez<br />
behar luke bizi. "Qui'il vécût d'air". Arch Fab 121. Haize huts eta ergelkeria dire lurreko ohore eta estimu<br />
guziak. Dv LEd 158. Marik eukala buruan aixea, / ez eukala garaunez, / aiñ ondo betea. AB AmaE 251. Ez<br />
deutsa kausiñorik iñoz eiñ legeai, / Bakar bakarrik bere buruko aixeai. Ib. 273. Gizon iakitun batek / eukan<br />
esatea: / emakumen negarra / geiena da aizea. Azc PB 148. Soinean oial zar adabatuak; sakela aizez betea. A<br />
Ardi 6. Zer egin? Besoak tolestatuta, aizeari begira egon? Ez; gure basoak berriro ornitu egin bear ditugu.<br />
Munita 55. [Sofistek] arrotu egiten zituzten beren itz guziak aize utsez. Zait Plat 151. Etxetako karidadea ta<br />
atariko aizea bat dirala. Ia ez dala arkitzen biotz oneko jenderik. Lab SuEm 181.<br />
(Formando parte de diferentes exprs. y proverbios). "Haize guziak segi, être sans résolution" Hb GH 1929, 82.<br />
"Aize otsaren berokia emonen dakad (R), te daré el abrigo del viento frío (quiere decir: nada)" A. "Aizeak negua<br />
(AN-larr), el viento (trae) el invierno" A EY III 113. "Aizea buruan eta ibili munduan (V-ger-arr-gip, G, AN),<br />
viento en la cabeza y andar en el mundo. Se dice de los andariegos". Ib. 113 (cf. A Apend: "se dice de los<br />
casquivanos" e Inza NaEsZarr 304 (AN-larr): Aizea burun eta ibilli mundun, 'kaskariñaz esana'). "Aizea ikusi,<br />
tener ojos de lince. Aizea ere ikusten du gure txakur txiki orrek" Gketx Loiola. v. infra HAIZERIK EZ DEN<br />
URTEAN. Axea nora, kapea ara. RG B62. Zarrari axea egiok aldatu ta daik galdu. "Al viejo múdale el aire<br />
y perder le has". RS 178. Perrau neuen gogoa axeak bestera naroa. "A otra parte me lleva el viento". Ib. 419.<br />
Ezadilla itzul haize guztietara ezen hala ezagutzen duk bekhatorea bi mihitan. EZ Eliç 184. Seroretara zautan<br />
gogoa, ezteietara aizeak naroa. O Pr 530. Aizez izorra zedina putzez erdi zedin. "Celle qui s'engrossa de vent,<br />
s'accoucha de vesses". Ib. 542. Apaña, apaña. Apainduria bai, baña pitxi utsezkoa; aizia buruan eta ibilli<br />
munduan. --Ezteritzazu aberatsa dala? --Aberatsa? Gaurko eguneko aberatsak praka luzetxoagoak ibilli oi<br />
dituzte. Urruz Zer 135s (v. tbn. la misma expr. en Sor Bar 82). Geren begiyakin ikusi nai degu guziya, zergatik<br />
guri etzaigu aizerik ere pasatzen. Datorrela neskamia. Iraola 41. Ai Anton! Ai Anton! Aize preskuari, gabon!<br />
Canc. pop. ap. ELok 100. Giroa eta joerak, ordea, haizea nora, era [?] ibili ohi dira. MEIG VII 68. Pertsona<br />
baino giroa eta ingurunea gogokoago izan ditzake norbaitek. Ni, berriz, bestetara ninderaman haizeak: [...]<br />
ezagutzen ez dudan pertsonagana. MEIG VI 75 (v. tbn. en contexto similar VIII 119 orain, ordea, haizeak<br />
bestetara garamatza). [Erkiaga] eleberriari ekin zionean, ez zitzaigun nolanahi hasi, haizearekin burruka ari<br />
dena bezala, ongi jakinaren gainean baizik. MEIG III 91.<br />
Barrenkoia eta spirituala bazare kontu guti egiñen duzu haizeak daramatzan hitzez. Ch III 28, 1. Hitz<br />
banakaren batzuek adituagatik aizeak daramatzi besteak. Lar, carta a Mb 278. [Elhiak] dütü aiziak eramaiten.<br />
Egiat 238. Aisiak daruazan esa mesa batzuk gaiti. JJMg BasEsc 163. Orra zer dakarren berbatxu axiak daroian<br />
bati jaramon egitiak. Astar II 107. Haizezko eta haizeak deraman jendarteko espantu zerbaitek [...]. Dv LEd<br />
156. Txur, txur, txur pasa diruba gordetziatik, eta orra: gutxiyenaz pentsatzian aiziak eraman. Sor Gabon 38.<br />
Da esanak aizeak eroan zituan laster. Ag AL 34. Non dire urte onetako irabaziak? Haizeak eremanak aspaldi.<br />
HU Zez 69. Bere alabarentzat / orrenbeste fama! / Nik ez det sinistatzen, / aiziak darama. Tx B II 28. Aien asmo<br />
sendoenak aizeak deramatzi. Or Poem 545. Jakin dagigun itzak bakarrik aixiak daruazala. BEnb NereA 58.<br />
Gerorako etzala ezer gelditzen; danak aizeak eramaten zituala gure bertsoak. Uzt Sas 19 (v. tbn. 20). Bestela<br />
verba volant esaten zuten lehen, hitzak haizeak eramaten omen ditu. MEIG IV 53. Hitzak esan ziren, esanak<br />
daude, eta ez ditu noski haizeak berehalakoan eramango. Ib. 111. Baina esanak eta bertsoetarik asko haizeak<br />
eramango zituzkeen, "sekretario-moduan" lagundu dionak lagundu ez balio. MEIG III 71.<br />
(Usos figs.). Gehiagorik haur ezgarenzát balenzán ebilteko, eta doktrinatako haize oroz hara huna gizonén<br />
enganioz [...] erabili izateko. Lç Eph 4, 14 (He dotrinetako haize guzietarat, TB irakasde suerte guzietako<br />
haizez, Dv irakhasmenetako haize orotara). Eztu konturik egiten bere baithan zer sentitzen duen, eta ez zeiñ<br />
partetarik heldu den inkonstanziaren haizea. Ch III 33, 1. Laidable uste dütügün egitatiak banitatezko aiziaz<br />
hant erazitzen dütialarik. Mst XVII. Idüripen falsü batzütan erorzen dira, eta dotrinaren aize güzier itzülzen.<br />
CatLan 3. Onra ta puntuaren aizez puzturik dagoanak. AA III 609. Seme alabaak lotsa txaarragaz, [...] ta<br />
Jaungoikuaren bildur santuba bagarik mundubarentzat, ta munduko aixe paltsuarentzat aztia da, guraso batek<br />
Jaungoikuaren aurrian eukiko daben palta ikaragarrija. fB Ic I 2. Munduko neke, trabaju, tentazinoe, ta aixe<br />
txaar peliguruzko guztietan, jausi bagarik. Ib. 37. Emaztiak zerbait esaten dabenian subagaz, isilik badago<br />
senarra, bertati ezkutauko da emaztiaren asarre aisia. fB Ic III 376. Beste ainbeste. Senarra agidaka asten<br />
danian, emaztiak isten badau aoko atia, bertati juango da asarriaren aisia. Ib. 376. Ikuskari hunek maldatzen<br />
nau zure hasarredurako haizetik. Dv LEd 104. Artu zituan zarpa zar pobriarenak [...]. Gisa onetan aizatzen<br />
zituan munduko aiziak Franziskok. Bv AsL 39. --Kaxo osaba! zer modu, ondo? --Ondo ta gaizki. --Zer aizek bota<br />
au onera i? Moc Damu 29.<br />
(s. XX). Ta olangoai arrotasunaren aizeak ikututxuren bat egiteutsenean [...]. Ag Kr 79. Martiñek, griñaren<br />
aizez [...] ixiotzen zuen bere labea. Ag G 244. Neskatx-aizea buruan sar zaik / pinpirin agertu naiez. "Se te ha<br />
llenado la cabeza de caprichos de muchacha". Or Eus 181. Zerk bururazi, zer aizek Euskal-erritik aldegitea? EA<br />
OlBe 9. Zoro nindabillan, edozein aizek ninderamala. Or Aitork 94. Erroman olako aizeak omen dabiltza. [...]<br />
Zer gertatu bear ote du? Eliza ez din okertuko bere irakatsietan, baña bitartean zer kalte egiten dute olako<br />
apaizek. Or QA 109. Teatro guztia bildur-aizez bete-bete eginda zegoan. Lek SClar 141. Mutillak, damu antzez,<br />
baiña barruko garramura-aizea erakutsi nai ezik, erantzun bere ba. Erkiag BatB 77. Kristautasun-kontuan ere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
691
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
orixe gertatu izan da. Aize berriak zabaldu ziran Europan.Vill Jaink 8. Erri baten oinarriak berak aztertzen ari<br />
danak, nekez aienatu al izango du gaizki ikusiren bat: [...]. Bazegoen aizea ta ustea bazterretan! Zait Plat 99.<br />
Baña jolas auek baztarturik erdal aizeak jota, auen ordez beste batzuek sartzen ari zaizkigu. MAtx Gazt 55.<br />
Mutillok, arro-aize aundiak erabiltzen ditugula [zioten]. NEtx LBB 147. Gazte-aizeak. Ib. 132 (nombre de un<br />
programa de radio). Zerbait berri agertu dela gure artean [...] giro aldaera larria, herriko eta atzerriko haize<br />
berrien eraginaz. MIH 292. Orixe, Orixe berbera da beti, baina eztabaidaren haize haserreak berotzen duenean<br />
[...]. Ib. 88. Europako haizeak onak ala kaltegarriak ditugun: hona orain biztu eta berritu zaigun hauzia. Ib. 87.<br />
Honen eraginak, gizaldi zaharretako grina-haizeak esnatzen eta sutan jartzen bai ditu. MEIG IX 132 (en colab<br />
con NEtx). Hori guzia, literaturako irudipen-haizeari itsatsia ez dagoen giza-aldarteak [...] babestua. Ib. 132.<br />
(Como primer miembro de comp.). "Haize purrustada ederrak jo ditu (G-azp)" Gte Erd 148 (junto a haize<br />
handia, haize tzarra, aize arro, etc., de otras zonas). Beraren pasione sutu ta aragiaren aize-bagak nai duten<br />
gisan. Mb IArg I 199. Iguzkiko aldetik, haize hegaletan, / Heldu dire xoriak ehun koloretan. Hb Esk 237.<br />
Jaioterriko aize giroetara zijoala osasunean irmetu ta pijotu zediñ. 'A los aires nativos'. Aran SIgn 75. Zeruko<br />
aize-puskarik bere ezegoala, ziri zara ziri zara Donostien sartu ginean. A BGuzur 143. Uri-zuloko axe-kiratsak /<br />
gaztiei usteltzen dautsez bijotzak. Enb 68. Axe-egatan dabil loren mosu-ikara. "En las alas del viento". Laux BBa<br />
76. Atean euri-otsa..., / aize-zotin luzeak... "Y los largos gemidos del viento". Ldi BB 14. Aizea astindu, esku<br />
beteka eltxoak atxitzen bagenbiltza bezela. Aize-astintze artarako berriz, [...]. Ldi IL 77. Beti aize-kulunkan,<br />
gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak (kabiak) ibaiaren ertzez ertz. Or Mi 84. Bazetozen eriosuar irureun ta<br />
geieago zezen eta ergi, aize-orroa bezala. Ib. 48. I, atzenik, Garcin, olerkari gorengoa, aize-suak gogoa eragiñez<br />
astintzen auna, Arleinsgo Mariskal sutsuaren seme. 'Un vent de feu'. Ib. 69. Ara aize-xinta. "Una racha de<br />
viento". Or Eus 342. Sugeak aize-egaztia / lurretik du lilluratu. "Al ave que vuela". Ib. 94. Ez da aize fitsik;<br />
lizar-gaiñean / orririk ez kulunkatzen. Ib. 312. Haize-sistuka eta gaineri herrestan / Axularren itzala larretan<br />
dabila. Iratz 130. Eta aize sistuen intzire sarkorrek / Hilen deia deramate. Ib. 61. Aize-magalean ontzia zanbulu.<br />
"El avión se columpia en el regazo del aire". Or Poem 525. Etzan aize-txintarik ere zoko artan. NEtx Antz 50.<br />
Aize zantzurik gabe, itxas ertzean bañan berogo. JAIraz Bizia 47. Atzik utzi gabe pasatzen dira soñuak gure<br />
artetik, neguteak gogortutako arkaitzetan aize-izpi mea gisan. Txill Let 90. Bortz milla etxek minota-laurden<br />
batez denak betan beren zimenduetarik altxatuz eta eroriz egin duketen azantza ez zitaken aize-firfira bat. Herr<br />
10-3-1960, 1. Garbi usaiña dauke izarak, eta ango aize-aroari arrotza ta bestelakoa deritxa. Erkiag BatB 110.<br />
Zapia zabal aize-egotan. "Al aire desplegada va ligera [la bandera]". Gazt MusIx 99. Ukimenak aize-ikutuan<br />
baño askozaz geiago [atsegin senti oi du]. Ib. 169. Eta ostoak, aize-naiak eraginta, ixilkako soiñu beldurgarria<br />
zarioten. "Movidas del blando viento". Berron Kijote 215. Gero, haize aldaketak zapiak ere bestetara mugitu<br />
dituelako. MEIG V 134. Burnia, ikus-ezinaren iduri, aide-dardaren soinu-orratz, "Haize-Orrazi" bihurtzen da.<br />
MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).<br />
(Como segundo término de comparación). (Para resaltar la idea de inconstancia). Eta egun zure kontra<br />
direnak bihar iar ditezke zure alde, zeren maiz itzultzen baitira haizea bezala. SP Imit II 1, 3. Aizean gora ta<br />
bêra dabil / aizea bezain ez-baia. "Tan indecisa como el viento". Or Eus 390. Mukulu beltz, itsusi, lurra bezain<br />
gizen edo aizea bezain argal. Or Aitork 118. Alaxe azaltzen zaigu [Sokrate] Xenoponta idazle ulerterrez ta<br />
aratzaren oroitzapenetan. Idazle au, baina, aizea bezala zebilen, eta axaletik ikusi bide zuen Sokrateren iarduna.<br />
Zait Plat 81. Ospe ori [...] aizea bezin ariña ta aldakorra izan oi dela. Vill Jaink 105. Eta nork ez daki ez dela<br />
haizea bezain aldakorrik, batean ba, bestean ez, batean alde batera, bestean besterat. Ardoy SFran 152. Zoria,<br />
ordea, berak ez badaki ere, aldatua du, haizea bezala. MIH 314.<br />
(Para resaltar la idea de rapidez, de velocidad). Haizea bezain laster iragaten da [munduko gloria], khe guti<br />
bat baizen eztu utzten. Gç 30. Plazerak, tresorak, gloria, / airean dituk bolatu, / haizea baño lasterrago / gauza<br />
guziak funditu. Ib. 162. Gabak eta egunak munduti berez / igesten dabe, ta aizea legez! Azc PB 159. Atunetako<br />
txalupek, aizea eukiezkero, aizea bera baino bere bizkorrago ibilten dire. A BGuzur 132. Ni ikusi orduko itzulia<br />
duk niri buruz haizea bezala. Jnn SBi 64. Azkar, aizea bezin azkar, [...] bideari ekin zion. Ag G 346.<br />
Errearoaren 16a 1917, hogoi-ta hamar gizon sartu ziren haizea bezala ixtudianten taulazko barne hartara: [...]<br />
fuera guziak hortik. StPierre 36. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala, firrindan harateko aldapa<br />
eztiari beheiti. JE Ber 101. Arin-arin, axia iduri, / eguak daukez zangoetan. Laux AB 85. Otoitz egin ta ba doa<br />
aizea bezain usu gau bildurgarrian. Or Mi 99. Haizea bezain zalua baderama lasterra. Etcham 66. Aizea bezin<br />
oldozpen ariñak. 'Alado pensamiento'. Zait Sof 171. Haizea bezala ihesari eman zen. Zerb Azk 102. Johan da,<br />
johan zaldia, haizea bezala. JEtchep 42. Aizea baino zaldi azkarragoekin lasterketa irabazi zuelako. Ibiñ Virgil<br />
106. Abiatu zan [...] antxintxika, aizea bera baiño ariñago. Berron Kijote 102. v. tbn. Barb Leg 141. Iphar<br />
haizea bezala iragan zuen Espainiako karrika. Barb Sup 11. Itsas-haizea bezenbat azkar. Iratz 38. Bere kaderak<br />
Iparreko aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27.<br />
(Para resaltar la idea de libertad). Libertadian dabiltz [neskazarrak] / aizia bezala, / baña beti argal ta /<br />
zimurra azala. Urruz Zer 104. Aizea bezain burujabe ibiltzekoa dela deritzait euzkotarra. TAg Uzt 265. Anbat<br />
illargia ta gau-aizea bezain etxekoandre! Ai, nere buruaren jabe banintz. Ib. 251.<br />
Impulso. Halako faborea, garazia, indarra eta haizea eman ahal diazaio Spiritu Sainduak zure gogoari eta<br />
borondateari, non [...]. Ax 82 (V 55) (cf. infra HAIZE EMAN).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
692
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ellande sekulan gainerat orduko, izigarrizko haize batean, hor heldu dira sorginak sorginen gainean. "Dans<br />
un effrayant tourbillon". Barb Leg 134. Hezurrik gabe azkar erori / zait orain nire burua: / Aire naizela haize<br />
batean / Mirenen bila banoa. Arti MaldanB 231.<br />
2. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. HAIZE-LAURDEN. <br />
Segidan dire ilhargia zein nahi haizetan denean ea zenbat orenetako plemara den. [...] Ilhargia nortean<br />
nordestean laurdenean edo hegoan suduestean laurdenean deneko plemaren thaula. INav 136. Ioan ilhargia<br />
haize hartaratzen den thaularat eta bilha desiratzen duen eguna, eta egun haren xuxenean kausituko duzu zenbat<br />
oren eta zenbat minutetan izaren den plemara egun hartan. Ib. 136.<br />
(Con lau, pl.). Los cuatro vientos, los cuatro puntos cardinales. v. haizealde (2), HAIZE-BAZTER (b),<br />
HAIZE-ZOKO. Eta igorriren ditu bere Aingeruak tronpeta soinu handirekin, eta bilduren dituzte haren<br />
elejituak laur haizetarik, zeruen bazter batetik haién berze bazterrerano. Lç Mt 24, 31 (TB, Ur, Dv, IBk lau(r)<br />
(h)aize, He, Leon lau(r) kantoin, Echn lau eskina, Samper laur parte, Ol, Or lau aize-zoko). Otoitzak lurrinontzian<br />
/ bialduz lau aizetara. Or Eus 259 (v. tbn. 261). Slogan eta ipui zabal ditezke lau aizetara. Vill Jaink 11.<br />
Lau leio lau aizetara irikiak, argia zearka sartu dakion. Ibiñ Virgil 113.<br />
3. (V-gip, G-goi; Lar, Añ (G)), axe (V-gip; Añ (V)). Ref.: Etxba Eib (aixiak); Arin AEF 1980, 64; Elexp Berg<br />
(aize). Gas, ventosidad. "Flato" Lar y Añ. "Ventosear, echar ventosidades, (V) axeak, (G) aizeak, (c.) putzak<br />
bota, egotzi" Añ. "Vents, haizeak, au pl., gaz qui se forment dans le corps" H. "Haizeek nekhatua nadukate, les<br />
vents [du corps] me fatiguent" Ib. "Flatos. Umetxu onek aixiak darabiz, lo eitten lagatzen ez detsela" Etxba Eib.<br />
"Aizek etaatzeko tea artu" Arin AEF 1980, 64. "Flatos. Ventosidades que muy a menudo tienen los niños<br />
pequeños y por las que se sienten muy molestos hasta expulsarlas. Gure txikixak eztosku lo eitten laga aiziak<br />
bota dittuan arte" Elexp Berg.<br />
Gero pasaia zazue idia haize hanitx egin dezaken arteraino eta [...] pherakatuko diozue sabela naia sendo<br />
batez. Mong 591. Atserija da atsaren gatxa, ta aserijak alan dabee: Atsitubak dira, ta guztiz atzeko aisiak<br />
botaten ditubenian. Mg PAb 173s. --Jaten detanian [...] sentitzen det emen alako marmarako bat, [...]. --Ori ez<br />
da ezer. Aizeen bat. Sor EE 1887a, 222. Bereala asi ziran zurrutian; baita ere, ardoa tripara erortzian, asi ziran<br />
aizeak tripatik kanpora burrundara andian. Urruz Urz 49 (v. otro ej. en la misma pág.). Zorioneko gaztañ oiekin<br />
/ betetzen badek zipota / oien aiziak ezingo dituk / kanpora nola-nai bota. Ib. 34. Gaztañ-aiziak dabiltzanian /<br />
Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka. Ib. 35. Eta gero ala diyo berriz farrez,<br />
ots aundiko aize bat botiaz: Etxekoandre, aguro ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. [Astoa] beharriak xut<br />
hatzetan pindar, / buztan azpitik haizeak hazkar. Ox 114. Andria bera gaitz bera dabill / Aiziak du persegitzen. /<br />
Seme bat izan zuan ezkero / Ala dizkiyot aditzen; / Apenas duen nik bezelako / Dietarikan segitzen, /<br />
Enfermedade bana daukagu / Alaxen zait iruditzen. Bertsol 8-5-1932, 218 (DRA, que cita este ej., dice: "(En<br />
plural). Accesos histéricos atribuidos por los antiguos a ciertos vapores que suponían nacidos de la matriz").<br />
Aguardinta gustatzen zaio / Aiziak asentatzeko, / Txokolatia berriz gañian / Barrunbia tenplatzeko. Ib. 218.<br />
Atsuak ongi kuratutzen du / Estomaguko aizia, / Argatik dauka gilbor galanta / gizonak lepo luzia. Ib. 218.<br />
Estomagoan aizeak ba'ditu beatzekin sabelean igurtzi batzuek egin ezkero aterako dizkio. Lab EEguna 66. Ta<br />
alaxe Xerapi Goizuetako "kuranderuangana" jo nuen. [...]. Bi egunean aize txar guziak atera zizkidan. Ib. 66<br />
(cf. infra HAIZE TXAR). Edozein edari arrazten badiote berehala goiti eldu zaio; beerakorik ezin, aizerik ere<br />
ez. FIr 170. Astoa aize aiek bota ezkero, lasaiago. NEtx LBB 184. [Babarrunak] aize asko duela / gaur degu<br />
esaten, / orrelako bildurrik / len etzan izaten. Uzt Sas 85.<br />
4. (L-ain ap. A; SP, Dv). (Adj.). "Animalia haizea, haizatua, hazgaitza, eskura ezin herts [daitekeena], animal<br />
sauvage, farouche, qu'on ne peut apprivoiser" SP. "Sauvage, qui fuit par sauvagerie. Zaldi haizea, cheval qu'un<br />
rien effarouche, qui ne veut pas venir à la main" Dv. "(L-ain), salvaje huraño" A. "Animalia haizea, ezkura ezin<br />
herts" Darric (ap. DRA). Bi urthez azpiko oilorik ez da xitan ezartzen. Oilo harro, haize edo basek ez dituzte<br />
xitoak ongi atheratzen. Dv Lab 289.<br />
5. "Dolor de reúma o resfriado" JMB At. v. aire. Estadu onian dago, eta ez balitz estul puxka orrengatik eta<br />
belauneko aiziengatik eta [...]. Sor Gabon 44. Oillo nagi bat aizeak joa, / erdi-bizi zegoana. "Una gallina tarda,<br />
medio viva, baldada por el reúma". Or Eus 314.<br />
Etorri nintzanian / Frantziako kortetik / ama billatu nuan / etxian bakarrik. / Bakar bakarrik eta / bai triste<br />
tristerik / sillan jazarri ta / haiziak harturik. (Interpr?). Balad 100.<br />
6. (V-gip ap. Elexp Berg). (Adj.). "Casquivano, inquieto" A. "Casquivano. Zure alaba ori aize xamarra da"<br />
Elexp Berg. v. haizeburu.<br />
7. "Haize (Lc), espiración del aliento" A.<br />
8. "Ze aize du korrek! (R), !qué garbo, qué arrogancia tiene ése!" A. "Harek [sic] badu bai aize! (R), !aquél sí<br />
que tiene pretensión!" Ib.<br />
(Pl.). Aires de grandeza. An azaldu zan Larrola. [...] Uraxe aundiputza! [...]. Ori, ori --zion Larrolak ere,<br />
aizez beteta--. Ez ametsik egin! Loidi 37. Zein Mari-tente? [...] Aize batzuek baditu neskatxa orrek! Ezta<br />
markesaren alaba balitz ere. NEtx LBB 137. Iretzat zegon! Aize onak dizkin mutillak! Ib. 200. --Eta gero;<br />
markesa aide bat artzen dezue, etxetik irten orduko. --Zuek re, mutillok, nesken aurrean, alako aizeak jotzen<br />
dituzue. NEtx LBB 146.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
693
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
9. Ganas de. v. infra HAIZEAK HARTU, HAIZEAK ERABILI. Auen senargaiak Ameriketako aizea zuten<br />
eta Venezuela aldera jo zuten biak beren emazte gazteekin. NEtx LBB 54. Etxerako aizeak. Ib. 47, tít.<br />
- HAIZEA ALTXATU. v. HAIZEA JAIKI.<br />
- HAIZEA ARI. Hacer viento, soplar viento. "Haizea ari da (G-azp)" Gte Erd 148. v. HAIZEA IBILI. Bena<br />
nontik ta nola aiziak ari diradian girade aharran, batzük dioe, inkarien gerlatik [...], dela aizia sortzen. Egiat<br />
195. Bainan hotza baitzen gaua eta haize bizi bat ari. Arb Igand 87.<br />
- HAIZEA ARRAILATU. Haizea arraila. "Fendre le vent: faire banque-route". Hb GH 1929, 90.<br />
- HAIZEA HARROTU. Levantarse viento. "Aizea arrotu du (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 148 (junto a altxatu,<br />
sendotu, jeiki, etc., de otras zonas).<br />
- HAIZEA HARTU (Lar, Añ). Tomar el aire. "Orearse, tomar el aire, aizea artu, egurastu" Lar. "Orear [...] si es<br />
tomar el aire, aizea artu" Añ. v. AIRE HARTU.<br />
Tr. Documentado sólo en la tradición meridional a partir de comienzos del s. XIX.<br />
Olgeetia, ibiltia, denporia iragotia, aisia artutia. fB Olg 7. Emen artuko dezu / zuk aize freskoa. It Fab 181.<br />
Inguratu ziran atari-aldera [...], oeratu baiño lenago aize pixka bat artzeko ustean. Ag AL 62s. Toki ori politta<br />
dok sartu ta ezkutetako. Eta axia artzeko be, alagalakua. Altuna 12. Baratzera urten eban axia artubaz buruba<br />
pizka bat arindu ekijon. Otx 148. Deun Andoniri otoiak egin, / gosaldu eta mendire; / Aixe bigunak artuaz nabil<br />
/ egal gustijei begire. Enb 194s. Agindu zeustan aixiak artzen / Urrutxun edo Bizkergin / egun batzubek<br />
igaroteko, / pizka bat gogortu nadin. Ib. 194. Aize ederra artzeko ta ibiltaldi bat egiteko. Kk Ab II 157. Erriko<br />
aizeak artzera. Or SCruz 19. Ittokarrean zegoala ta aize preskoa artu bear zula esan zion. Ib. 46. Makiña bat<br />
bider artu izan det ango aize ederra! TAg Uzt 210. Aize garbi ta osasungarria artuaz. Munita 15. Gorputzeko<br />
narruak aizea artzeko leio askatuak izan oi zituan. Erkiag BatB 35. --Aizu, Yolanda. Etzaite nere aurrean jarri.<br />
Ikusten zaitudan bakoitzean, erleren batek eldu didala, iruditzen zait. --Nundik ibilliko ote gera, ba, markeskume<br />
onek aizea ar dezan. NEtx LBB 149. Intxaurpearen kerizpetan jarri zan, udabarriko aize preskoa artzen. Alzola<br />
Atalak 57. Ondarrabiko itxas-aizea artzera joateko. NEtx Antz 157.<br />
(En las exprs. haizea(k) hartzera bidali (joan...) 'mandar (ir...) a tomar viento (fresco) (fig.)'). "Zoaz aizea<br />
artzera! (G-azp, AN-gip), aizeak artzera joan! (V-arr), zoaz axeak artzean! (V-arr)" Gte Erd 303. "Aizia artzera<br />
bialdu, mandar a tomar viento. Aprobau zebanian aizia artzera bialdu zittuan liburuak" Elexp Berg. Tira ba,<br />
asmau egixu zerbait eta bialdu egidazuz popadan axiak artzen. "Ingegnati di espedirle quanto prima". Otx 47.<br />
Krakadeaz beraz ene zangurruba ildda lez jausi zan lurrera konorte barik, eta buruban beti daruan maskorrari<br />
eskerrak, osterantzian ba-yuakoz garunak axiak artzen! Ib. 59.<br />
Tomar aire. Zezen-larruzko auspoekin aizea artu ta eman ari dira. Ibiñ Virgil 111.<br />
- HAIZEA ATERA, HAIZEAK IRTEN. "Aixia atara, [...] levantar viento. Batera batera aixe gogorra atara<br />
dau, eta itxasuan diranak estu biarko dabe, de repente ha levantado un viento fuerte [...]" Etxba Eib. "Atera du<br />
aizea (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B), haize mehetxoago atera du (G-azp), axeak urten dau (V-arr)" Gte Erd<br />
148. "Aizia etara dau eta bentanak ixtera noia" Elexp Berg.<br />
- HAIZEA BERRITU. "Ventilation, haize-berritze; ventiler haizea berritu" T-L. Cf. haizeberritu.<br />
- HAIZE-ADAR (a- S). Ref.: A Apend; Lh. Calambre.<br />
- HAIZEA EGON. Hacer viento, haber viento. v. HAIZEA IBILI. Aizea egoaneko, eukan aize-oial edo bela<br />
ederra, ta aizerik ezegoanean, jarriten ebazan ogetalau arraun edo erramu. Echta Jos 114. --Ba dago gure alde<br />
zer bat, iñotsan Antonek, alkateari. --Zer, Anton? --Erriko aizea dagola, egoe-aizea, andren aizea. Erkiag BatB<br />
13. Ez dago aizerik. Aidea bakarrik, eta ixiltasuna. Gand Elorri 175.<br />
- HAIZEA GERIZATU. "Cesar el viento (AN-5vill)" A Apend. "Aizea gerizatu da, el viento ha desaparecido<br />
(AN-5vill)" Ib.<br />
- HAIZEA IBILI (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B; Lar, Añ; aixe V-gip). Ref.: Etxba Eib (aixia ibilli); Elexp<br />
Berg (aize); Gte Erd 148. Hacer viento, soplar viento. "Soplar, correr el viento, aizea ibilli [...]; aize bat badabil,<br />
sopla un viento" Lar. "Picar el viento, aize ona ibiltea" Ib. "Ventear, ventar, soplar el aire, (V) axea, (G) aizea<br />
ibilli, erabilli" Añ. "Aixe epel epela dabill eta ez jako igartzen neguari" Etxba Eib. "Gaur eztabill aizeik" Elexp<br />
Berg. "Atzo bezalako haize zakarra, harroa dabil (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill), gaur aize ostraka samarra<br />
(hotz samarra) dabil (G-azp), [...] aize arro dabilla (G-azp, AN-5vill), [...] haize bihurria dabila (AN-5vill),<br />
haizea sendo dabil (B) [...]; orain ez dabil, ez da axerik (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 148. v. HAIZE(A) IZAN,<br />
HAIZEA EGON, HAIZEA EGIN, HAIZEAK JO.<br />
Aize ezea dabillen aldian. Mb IArg I 277. Badakizu zer agitzen zaion arri leundu marmol zuriari aize hau<br />
dabillen aldian? Ib. 277. Itsasorako nai bezain ona zen zebillen aizea; aizean etzen odei belzik ageri. Ib. 193.<br />
Aldi orietan ez ezik, aizerik ez dabillen aldian [...]. Mb IArg II 277. Barnetegi bero batean, eta ez haizea dabilan<br />
tokian. Dv Lab 51. Biziro aize otza zebillen. Arr GB 42. Baña aiñ illun zegoan eta alako aizerik zebillen eze, ez<br />
zuan ez ezer ikusi eta ez ezer aditu. Apaol 71. --Bañan ez beiela emen aizetan egon. --Aizerik bai al dabill bada?<br />
Sor Bar 33. Biño eudirik etzuen egiten eta aizerik ere etzebillen. Goñi 22. Eguardiko amabiak ziran, aizerik<br />
etzebillen eta goibel zegon. Ib. 27. Axe inddartsuba ebillalako, ezin zutunik egon. Altuna 67. Axerik ebillanetan,<br />
ingiak gerrittik makurtu ta buruba erasten eban. Ib. 11. Aize bat ebillan ain otza, musturrik be ezin eikian atara.<br />
Kk Ab II 161. Aizea dabil, busti, setatia: / lurrari daragio ots negartia. Ldi BB 128. Zelaira dua neskatxa: / --<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
694
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
axia dabil loretan--. Laux AB 18. Eio bolu orrek, eio, / baratzan dabil axia. Ib. 78. Erroman olako aizeak omen<br />
dabiltza. Or Aitork 4. Beatz bat txistuz bustirik tellatu leiatillatik ateratzen du zer nolako aizea dabillen jakiteko.<br />
Lab SuEm 193. Ikusirikan nola dabillen / aize epel da biguna, alkarri esanaz [...]. Uzt Sas 321. Ondoren, lau<br />
aingeru ikusi nituen zutik lurraren lau ertzetan, lurreko lau haizeei eusten, haizerik ibil ez zedin ez lurrean, ez<br />
itsasoan [...]. IBe Apoc 7, 1 (IBk ez lehorrera, ez itsasora [...] jo ez zezaten).<br />
- HAIZE-AIRU. "Aize-airu, viento débil (G-bet)" A Apend.<br />
- HAIZEZ HAIZE. Por los aires. AIREZ AIRE. [Olloa] egatzen denean ere, bereala nekatzen da ta lurrera<br />
dator, baña mirua geienean egaan dabill, ta aizez aize. Mb JBDev 8.<br />
- HAIZEA(K) JAIKI (S; Lar), HAIZEA ALTXATU (BN-arb). Ref.: Gte Erd 148. Levantarse viento. "Recalar el<br />
viento, empezar a levantarse, aizea jaikitzea" Lar. "Haizea altxatu da (BN-arb) [...], haizia jeiki da (S)" Gte Erd<br />
148. Orduan egu-erdi haizea emeki altxatzen hasirik, [...] kostabazterka zezaten aldetsuaz Kreta. Lç Act 27,<br />
13 (TB eguerdiko haizea hasiz buhatzen eztiki; He altxatu baitzen bada hegoa guti bat). Baiña gero haize bat<br />
iaikirik, itsasoa [...] haserretzen hasi zenean. Ax 132 (V 87). Haizea aphur bat altxatzearekin [...]. Lg II 164.<br />
Jaikitzen dira aizeak, ta ujolak, ezarten due lurrera etxe guzia. Mg CC 185. Jaikitzen zaizko [ontziari] aize gogor<br />
ta kontrakoak. Ib. 189. Jaiki zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38. Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez<br />
orrelakotxe aizea jaiki zan. Lab SuEm 11. Aizeak ieiki ala, itsasoko ur-mendoiak iñarrosten [...] asten dira. Ibiñ<br />
Virgil 77. Orren ondoren, lau aingeru ikusi nebazan lurraren lau zokondoetan zutik, lurreko lau aizeak geldi<br />
eukiten, legorrean, itsasoan eta zugatzetan aizerik jagi ez zedin. Ker Apoc 7, 1.<br />
- HAIZEAK HARTU. a) Andar con propósito de. v. HAIZEAK ERABILI. Ezkontzeko naia ta aizeak artu<br />
nituan ezkero, alegin guzia egiten det apaintzeko, batez ere festa denboran. AA III 552.<br />
b) "Aiziak artu, erabili, euki, izan... [...] llenarse de veleidades, fantasiosos proyectos, etc. Egundoko aiziak artu<br />
zittuan loterixia tokatu jakonian" Etxba Eib.<br />
- HAIZEAK EMAN. "Haizeak ipharretik ematen du, le vent souffle du nord" Dv. Ostoak itsasaldetik dite<br />
aizea. "Rau" aizeak eman arte ez diat sumatzen euririk, esan zuen zarrak. Or Mi 4.<br />
- HAIZEAK ERABILI. "Aixiak erabilli, traer vientos, andar con propósitos de. Aixiak erebixazen ezkontzeko,<br />
traía vientos de casarse" Etxba Eib. "Aixia, veleidad, tentaciones. Aixiak darabiz etxetik kanpora iges eitteko,<br />
tiene tentaciones de irse fuera de casa" Ib.<br />
- HAIZEAK IRTEN. v. HAIZEA ATERA.<br />
- HAIZEAK JO (Lar). Pegar el viento, soplar el viento. "Orear, dar, sacudir el viento en alguna cosa, aizatu,<br />
aizeak jo" Lar. v. HAIZEA IBILI. Itsasoan dabiltzanak [...], kontrako haizeak ioagatik, eztira bereala<br />
errendatzen. Ax 462 (V 300). Abere eriak egon bear du aizeak jotzen ez duen tokian. It Dial 77. Izan ere, ostoak<br />
dabiltzanean aizeak nunbaitetik jotzen du. Etxde JJ 135. Hauen ondoren, lau aingeru ikusi nituen lurreko lau<br />
ertzetan zutik, lurreko lau haizeei agintzen, ez lehorrera, ez itsasora, ez inongo zuhaitzetara, jo ez zezaten. IBe<br />
Apoc 7, 1. Zehar-aizeak jotzean elur-malutak [...] ziruditen. Etxde JJ 259. Ez dakit ze aixek jota, baina,<br />
itsututa legez geratu oidira kristinaubak ezkontzia egiten danian. fB Ic III 357.<br />
- HAIZEAK SALDU (AN-larr ap. Asp Leiz). "Pasar apuros. Azkenengo gerratean aizeak saldu nittun. Aizeak<br />
salduazi, hacerle pasar apuros. Azkenengo gerratean aizeak salduazi zizkidaten" Asp Leiz. Aizik saldu zittioin<br />
(AN-larr) (aizeak saldu zizkioten). 'Norbaiti aizea saldu, ikareria sartu edo sarrarazi'. Inza NaEsZarr 35. Aizik<br />
salduik joanda (AN-larr) (aizeak saldurik). 'Izu-ikarak arturik'. Ib. 35.<br />
- HAIZE-ALBO. "Aize albo ibiltzea, louvoyer, aller le vent donnant de côté" H. Cf. haizalbo.<br />
- HAIZE ALDE (Dv). A favor del viento. "Haizealde goatea, aller vent arrière" Dv. Cf. haizealde. Haize<br />
alde, untzi bat ez doha porturat / hain laster, ez xori bat bere ohatzerat, / Nola ni yanhari hartarat. CantIzp (ed.<br />
1813), 44. Haize-alde untzia bortz egunez sarthu zen Gaetan. Laph 57. Ez baita errex, egungo egunean, herri<br />
handi baten buruzagigoaren jasaitea! Bereziki, haizea zure kontra duzunean? Haize alde, nor nahik egin dezake<br />
auzapez baten lana. HU Aurp 89. "Louvoyer, aller le vent donnant de côté, [...] haize aldez ibiltzea" H.<br />
- HAIZEAN. a) En el aire; por el aire. v. AIREAN. Enzun zuten oiu bat aizean. "Se oyó una voz en el aire".<br />
Ber Trat 112r. Itsasorako nai bezain ona zen zebillen aizea; aizean etzen odei belzik ageri. Mb IArg I 193. Erbi<br />
zarrak iltzeko [...] jarri izan dirade / askotan gaiean: / nolanai tira arren / lurrera ta aizean / arras eiztari onak /<br />
dirade maiean. Izt Po 63. Olatu guztiai [...] arpegia emonaz, urpean orain da aizean gero, uraga edo erramuak<br />
eskuetatik itxi barik. Ag Kr 31. Ezpatak aizean diz diz egiten zuten. Or Mi 95. Aizean barna jun bear baitu.<br />
"Tiene que ir por los aires". Or Eus 335. Aizean barrena dia. "Se vino por los aires". Ib. 76. Azken orrija<br />
dardarka lurreratu zan axian. Laux BBa 34. Ikurrin eder, / azke nai zattut axian. Laux AB 51. Zaldi-otsak axian.<br />
Ib. 22. Galtzairuak dirdir egin zun aizean zearka. TAg Uzt 19. Sorginen leizean, / lizun, bilhuts-gorri, / bilhoak<br />
haizean, / neska bat dantzari. Mde Po 17. Yainkoak Berak au esan yun San Paulen bidez: gogaki gaizto oiek<br />
aizean bizi dirala. Or QA 56. Zerbait zegoan aizean bazkal ordua heldu zanean. Osk Kurl 104. Eta Nisus aizean<br />
agertu ala, an dioa igesi Eskile, egurats ariña egoekin urratuz. Ibiñ Virgil 78.<br />
b) Al viento, bajo el viento Su handiak pitztenago dira haizean, bainan su xipiak berehala hiltzen dira<br />
eramaiten ezpadire estalirik. SP Phil 376 (He 380 haizean). Ixillik or, aizean, batera ta bestera dabil kulunka<br />
nere belar izpi mea. Xamur, etenerraz, lerden. Txill Let 54.<br />
- HAIZEARI EGON (BN-lab). "Haizeari egon, resistir al viento (una pared)" Txill (comunicación personal).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
695
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAIZEARI MINTZATU. "Haizeari mintzatzea, prêcher dans le désert, parler inutilement (littér. parler au<br />
vent)" Dv.<br />
- HAIZE-ARNASA. Biltzalleai deika diardue sagar umatuak zuaitz-adarrean, aize-arnasaren pean. TAg Uzt<br />
277. Itsasoko ura bare-barea, aize-arnasarik ere ez. Anab Poli 129.<br />
- HAIZE-HARRI (aisa-arri V ap. A). "Tinaja de ferrerías" A. "Piedra frontal de la fragua" Lek EAlde 1920, 42.<br />
"Pared trasera del horno (por donde entra el aire), tinaja de ferrería" Zubiau Burd 106, que cita a Mg PAb, quien<br />
trae (pág. 134) Aisa-arrija en una lista de nombres relacionados con las ferrerías.<br />
- HAIZE-ARROSA. Rosa de los vientos. --Aize arrosa zer da? --Aize-arrosa da itxas-gizonak aiziak<br />
ezagutzeko ibiltzen duten arros-antzeko iduri bat. EEs 1917, 136. Aize haundia egiten zuen, eta hilotzak, aize<br />
arrosaren moduan, iparrera eta hegorat egiten zuen jira eta bira. Arti Tobera 279.<br />
- HAIZE HARTU. "Afflatus, haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua, [...] haizehártua,<br />
haizeharturikákoa" Urt I 404. v. HAIZEA HARTU.<br />
- HAIZE-HARTZAILE (Lar). a) "Ventor, perro de caza, aiztaria, aizeartzallea" Lar.<br />
b) Soñekoak ere garbiak eta ariñak txit, gorputzeko jonturaen neurrian din dina egindakoak, zinzilika zabuan<br />
oidabiltzen egal aize-artzalle aetakoen zantzurik ere bagekoak. 'Aquella especie de alas ventiladoras'. Izt C 279s.<br />
- HAIZE-BABES (G-azp ap. Gte Erd 148). (Adj.). Resguardado del viento. v. haizebe. Toki ezea ta aizebabesa<br />
da naien. Munita 53. Lur gizena bada ta aize-babesa, bi metrotik bi metrora neurri ona dezu. Ib. 59.<br />
- HAIZE-BAFADA. "Afflatus [...] hatsbafada, airebafada, haizebafada" Urt I 404. "Afflatus ventorum<br />
benignus, noxius, [...] airebafada, haize bafada ona, eméa, gaxtóa" Ib. 405.<br />
- HAIZE-BALA. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA. Ortzea garbi goialdean, itzalak igikor lurrean,<br />
arnasgarri aize-bala frexkoak, eta landare-usaia, osasuntsu. Txill Let 22. Aize-bala xamur ozkirri batek nere<br />
arpegiaren larru oztua [...] iratzartzen zuenean. Ib. 31.<br />
- HAIZE BASUIL. "Haize basüll (S-saug), vent désagréable" Lh.<br />
- HAIZE BAZTER (H). a) (Ir, etc.) con el viento de costado. v. HAIZE-ALBO.<br />
b) Punto cardinal. Orduan, aingeruak bialdu ta bere aukeratuak lau aize-baztarretatik batuko dauz. Ker Mc<br />
13, 27 (Lç laur haizetarik).<br />
- HAIZE-BEGI (V). Ref.: A (aize-begi); Iz ArOñ. a) "Lugar muy ventilado" A. "Aisébegixak, lugares expuestos<br />
al viento" Iz ArOñ.<br />
b) "Aize-begi [...] (Lc, BNc, Sc), barlovento" A.<br />
c) Colaire. Eta etxeko orma zarren zuloak itxitzen, aize-begi txixtulariak Izartxoren gorputz beroa oztu ez<br />
dezan. Eston Iz 98.<br />
- HAIZE BELTZ (S; Gèze). Ref.: A (aize beltz); Lh (haize, aize); Lrq (aize-beltz). "Aize [...] belz, vent de la<br />
pluie" Gèze. "Vendaval" A. "Aize beltz [...] (S; Foix), aquilon" Lh. "Vent d'Ouest" Lrq. Errazü itxasuari,<br />
phausa-adi, eta aize beltzari, eztezala aizerik egin, eta izanen düzü phausü handi bat. "Dic mari, quiesce; &<br />
Aquiloni, ne flaveris". Mst III 23, 4 (SP ipharrari, Ol ipar-aizeari). Han, neguak epelak dira eta haize beltz<br />
garratzek ez dute behin ere joiterik. Dv Telem (ed. 1996), 123. Bere ego beltzetan ekaitz ikaragarria eramanaz<br />
aize-beltz gogorrak putz-egiten du. "Sopla el violento huracán". Zink Crit 34. Orain ez, gero zure ametsok<br />
barruan, / zoritxar aize beltzak itzali orduan. Jaukol Biozk 30.<br />
Elizak bazuen arraparazione beharra. Lehenik haize-beltzeratko phartea, umitarsunak bere lana egin<br />
zuelakoz, emokadura edo prebokadura berritu dute. Herr 6-12-1956, 2.<br />
- HAIZE BERDE. Viento fuerte. Gero ta aize berdeago dakar. [...] Emen goaz ondo. Aize berdetxu au ez<br />
balego... Ez dot uste geituko danik baiña. Berriat Bermeo 388.<br />
- HAIZE-BEROKI. "(Sal, R), sotavento" A. v. 1 beroki, haizebe.<br />
- HAIZE BETE-BETEAN. Soplando con fuerza. (Sartzen da Dondolo txistu txiki batekin soñua juaz). [...]<br />
Mutill, ikusi atanian aize bete betian, txistu egiñaz eta iya arroka juan xegara biziyan, uste nikan... txorixua<br />
itzala. Alz STFer 121.<br />
- HAIZE-BIDASOI. "Aize bidazoi bat (V), un viento arremolinado" A. v. bidasoi.<br />
- HAIZE-BILDU (G-nav, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2 y Ond Bac (aizebildu); Iz Als. "Remolino de viento" Asp<br />
Leiz2. "Conchesta, ventisquero" Ond Bac. "Aizebildubak, las ventiscas (?)" Iz Als. v. HAIZE-ZIRIMOLA.<br />
- HAIZE-BITARTE (axebitarte V-ger (comunicación personal)). Corriente de aire. Guk eztugu emen<br />
galdetzen zergatik edo nola aize-bitarte batek sortu dezaken alborengoa (pulmonia). Vill Jaink 119s.<br />
- HAIZE-BIHUR (V-ple-gip; a.-bior V-ger-m; axe-bigur V-m). Ref.: A (aize-biorra, aize biur); JMB AEF 1923,<br />
22. "Remolino, ciclón, torbellino de viento" A. "Viento arremolinado" Ib. v. HAIZE-ZIRIMOLA. Jarraitu<br />
daigun baita zintzoro / Beti asaben fedean, / Iraunik zutik zaill eta gogor / Aise biurren artean. AB AmaE 468.<br />
- HAIZE-BOLADA (V, B, S, R; H, Foix ap. Lh). Ref.: A (aize-bolada); Lh (aize); Elexp Berg (aize-bolara).<br />
Ráfaga, racha de viento. "Aize bolariak kapelia aidian eruan zostan" Elexp Berg. v. HAIZE-BILDU, H.-BIHUR,<br />
H.-BUHADA, H.-BUHETA, H.-BUNBADA, H.-BUHUNBA.<br />
Aize-bolada batekin itsasoa aserretu eta ontzia galtzeko bidean jarri zan. Lard 250. Aditu zan aize-bolada<br />
baten antzeko ots bat-batetako bat, zeuden etxe guzia mugitzen zuena. Ib. 481. Bereala jaiki zan aize bolada<br />
izugarri batekin ostera [itxasoa] su ta salda eginik. Aran SIgn 41. Inpernukoaren aize-boladak, erne baño ere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
696
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
leen, ereinda zeukaten azia dana leortu ta galdu zuen. 'El soplo de la boca diabólica'. Ib. 101. Aixe bolada<br />
puztsuak sua zabaltzen eban. AB AmaE 447. Soñu aundi bat, aize-bolara baten antzekoa. Goñi 27. Aixe-bolada<br />
batek artu dauz / baratzetako loriak. Enb 45. Aize bolara aundiak Ataunen izan ziran. JMB LEItz 99. Uda<br />
azkeneko aize bolarak iñorkiña daraman bezela. JAIraz Bizia 24. Alako baten Lauzpeltzko atariin aize<br />
bolara'atek jo ementzian (G-goi). JMB Mund II 93. Aize-bolara bat arrotzen da. --Ene! Aize au. Ederki<br />
gogoratzen naiz. Orrelakoxe egualdia zan zure ama il-aurrez. NEtx Antz 10. Aize bolada batek gonak apur bat<br />
jaso eutsazan. Erkiag BatB 77. Nere olerti-aideak, izan zuan alako aize bolara. NEtx LBB 225. Iñungo aize<br />
bolarak ere eztizkio ostoak erauzten. Ibiñ Virgil 85. Itxasotik datozan aize-boladak. Alzola Atalak 83. Orduan,<br />
ikaragarrizko aize-bolarea jagi zan, eta txalupea betetzeraiñokoxe olatuak jausten ziran txalupan. Ker Mc 4, 37<br />
(IBe haize-burrunba zakarra atera zuen; Ker Apoc 6, 13 aize-bolada).<br />
v. tbn. Zait Sof 187. Txill Let 94 (47 aize-bola). Etxde JJ 162. Gand Elorri 83. IBe Lc 8, 23.<br />
Gas, ventosidad. Asto orrek, zamatuta dijoala, iru aize-bolara atzekaldetik botatzen dituan orduan, zureak<br />
egin du. NEtx LBB 183.<br />
- HAIZE-BOLIADA (L-sar ap. A). Ráfaga de viento, ventarrón. v. HAIZE-BOLADA.<br />
- HAIZE-BORROKA. "Aize-burruka, [...] pugna entre vientos de dirección diferente que se da generalmente<br />
antes de las tormentas. Egundoko aize-burrukia dago ta danbarradan batzuk entzun biarrian izango ga" Elexp<br />
Berg.<br />
- HAIZE-BUHADA (L, S ap. A). Ráfaga de viento, ventarrón. v. HAIZE-BOLADA, HAIZE-BURRUNBA. <br />
Jiten da gero aize buhada bat eta etxia lürreratzen dü. Ip Dial 31.<br />
- HAIZE-BUHETA (a.- S; Foix ap. Lh). Ref.: A (aize-bolada); Lh (aize-beltz). Ráfaga de viento, ventarrón.<br />
"Aquilon" Lh. v. HAIZE-BOLADA.<br />
- HAIZE-BULTA. "Aize-bullta (S), coup de vent" Lh.<br />
- HAIZE-BULTZA. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA. Muñoetako kea eta suaren gorria aize-bultzaz<br />
gorantza zoazin. 'La rafale folle'. Or Mi 96. Gero, lau aingeru ikusi nitun lurraren lau zokoetan zutik, lurreko lau<br />
aizeak geldi eukitzen, legorrean, itxasoan eta zugatzetan aizebultzik sortu ez zedin. Ol Apoc 7, 1 (BiblE haizeak<br />
jo ez zezan).<br />
- HAIZE-BUNBADA (Lar). Ráfaga de viento. "Ventolera, viento recio y poco durable, [...] aize bunbadea",<br />
"torbellino, [...] aize bunbada", "tremolina del aire" Lar. Aize buunbada izugarrien artean, Jainkoaren<br />
aserrezko su bizi illun batek [...]. Cb Eg II 140 (Dv haize bunbada izigarrien artean). Ta, alako baten, brast,<br />
joten gaitu aize bunbada gogor batek, eta dsaust danok itxasora. Ag Kr 89. Urolako ur garbi bareak axebunbada<br />
gogorrak [...] loituten dauzan lez. "El empuje de huracán bravío". Arriag Lekob 7.<br />
- HAIZE-BURRUNBA (L, BN-baig, Sal ap. A). Ventarrón, ráfaga de viento. Kanpoan aize burrunba,<br />
marruma eta hil-sistu. Iratz 147 (132 haize burrunba). Eta geroztik haren hil-hatsa bihotzez bihotz dabila, /<br />
Haize burrunban Herrian piztuz haren goi-amets zabala. Ib. 148. Aize-burrunbak bezala oiu zegitenean: Santa<br />
aundiak, el zakizkigute. 'Comme un grand vent'. Or Mi 12. Aize-burrunba aundiena... "El mayor golpe de<br />
viento". Or Eus 390. Oial-ontzi, lurrin-ontzi, / aize-burrunbak jo ditun gisan / batean dute ein irrintzi. "Por el<br />
mismo ventarrón". Ib. 397. Ekaitz gogorrak aize-burrunbaz / ugiñak lertzen baditu. Ib. 386. Horretan, haize<br />
burrunba zakarra atera zuen, eta uhinek txalupa jotzen zuten. IBe Mc 4, 37 (IBk haize-ekaitz handi bat). Itsaso<br />
aserrearen aize-burrunba. "El estruendo del viento". Berron Kijote 153.<br />
- HAIZE-BURRUNDA, H.-FURRUNDA. Torbellino. Aize-burrundak baitu aizatzen orbela. "El ventarrón".<br />
Or Eus 30. Ura zurrunbilotzen zuten aize-furrunda izugarri aiek. Or Mi 129. Udalatik begira nengoela,<br />
egundoko aize-burrunda sortu zan bat-batean. NEtx Antz 14. Zarata aundi bat eta aize-burrunda bat-batekoa<br />
entzun bitez. NEtx LBB 177.<br />
- HAIZE BURUZIUA (det.). "(V-ger), volada de aire caliente" A.<br />
- HAIZE-BUHUNBA (L ap. A; Lar, H), H.-BUHUNBADA (H). Ráfaga de viento fuerte, torbellino. "Ventolera,<br />
viento recio y poco durable, aize buhunba" Lar. "Torbellino" Ib. "Tourbillon" H. v. HAIZE-BURRUNBA. <br />
Orduan altxa zedin haize buhunba handi bat, eta bagák sartzen ziraden unzira. Lç Mc 4, 37 (HeH haize<br />
buhunba; He, Dv haize xirimola, TB ixkiidu). Hauk dira ithurri ur gabeak, hodei haize buhunbaz erabiliak. Lç 2<br />
Petr 2, 17. Ethortzen da gero haize buhunba bat eta etxea badoha lurrera. Dv Dial 32 (It aizete, Ur aixe andi, Ip<br />
aize buhada). Buruilaren 15ean, arrasteari, haize-buhunba gaitza izan dugu. Herr 22-9-1960 (ap. DRA).<br />
"Ventolera, vanidad, soberbia, aize-buhunba, antustea" Lar.<br />
- HAIZE EBAKI. Pasear. v. haizepaitu. Jokhaderan etzanik orhoitzen nintzan nola eguna joan zerautan aize<br />
ebakitzen (paseatzen). Igela 152.<br />
- HAIZE-HEGI. Izar dago zerua lau aize-egietan. "En las cuatro direcciones". Or Eus 288.<br />
- HAIZE EGIN (Urt I 412, H (+ a-)), HAIZEGIN (Lar, Añ (G), Dv, H (+ a-); axegin Añ (V)). a) Soplar; dar aire.<br />
"Aventar, aizegin" Lar. "Soplar, [...] azegin" Ib. (v. tbn. Añ). "Suari haize ematea ou egitea, souffler le feu" Dv.<br />
"Argiari haize egitea, souffler une lumière" H (s.v. haize). "Haizegizu argiari, suari" Ib. "Auspoak eztute<br />
haizerik egiten, le soufflet ne souffle pas" Ib. (s.v. haize). v. HAIZE EMAN. Laur Aingeru zeudela lurraren<br />
laur korneretan, zadutzatela lurreko laur haizeak, haizerik ezlagianzát lurraren gainean. Lç Apoc 7, 1 (He egin<br />
ez zezatentzat haizerik lurraren gaiñerat; TB haize batek ere ez zezantzat buha). Errozu itsasoari geldi dadilla<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
697
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eta ipharrari eztagiela haize, eta orduan izanen da kalma handia. SP Imit III 23, 4 (Mst eztezala aizerik egin).<br />
Aize egin zien bere aoz, esaten ziela. "Ar zazue Espiritu Santua ta bekatu egiñak barkatzeko eskua [...]". Mb<br />
IArg I 299. Bere ezpañez aize egin ta esaten ziela [...]. Ib. 366. Ta aiz-egiezu ill oriei biz ditezen. Ib. 359. Horiek<br />
erranik [Jesusek] haize egin zuen hekien gainera, eta erran zioten: har zazue Izpiritu saindua. Dv Io 20, 22 (Lç<br />
y HeH hats eman, TB y EvS buhatu, Ol ats eman, IBk haizeman).<br />
(s. XX). Arima batek, herria maitez, / Gorri, ferde ta urdin hoikier / Egin du haize: Eskuan tanpez / Daukat<br />
herria pitz, argi, eder! Iratz 75. An egoan arri-aulki bateko autsari txukun txukun aizeginda, berton ezarri eban.<br />
"Soplando". Or Tormes 65. Ekaitzak aizegin baiño len. Or Mi 137. Aizea garden dago, ta dakartzen aizeak alik<br />
biguiñena aizegiten du. Ib. 147. Eguzkiaizeak ain bizkor aizegiten zuen egun artan [...]. Ib. 30. Vanturko aize<br />
goxoak aizegiten zuen. Ib. 53. Baino Bizkaiko bizte edo birbizteak ango bizitze-txingiari bularrez aizegin dio. Or<br />
EEs 1927, 149. Izai-ostoak / aize zegion. "Y el ventalle de cedros aire daba". Or in Gazt MusIx 178 (175 aize<br />
emanik). Goienean, txinpartaz ziarduan eguzkiak gingabegian. Buruzgain, gaztaiñondo ta pagondoen ostoak<br />
aizegiten ari ziran. Erkiag Arran 121.<br />
v. tbn. Aizegin: JBDei 1919, 365.<br />
(Uso sust.). Udazkenean egoak bere / aizegiñez txit jator, nabari, / eskeintzen digu belar, garo ta / sagar<br />
elduen usai ugari. EA OlBe 28.<br />
b) Hacer viento. Eta ondoan ioanen zare barnat muillatzerat grabaren trebeserat edo plazer duzun lekurat,<br />
zeren susuesteko haizeak zeinbait aldis ezin erranezko haizeak egiten baitu portu hartan. INav 128. Baiña aldiz<br />
zuk emadazu / aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia. Gy 141. Haize<br />
handia egiten zuen. Arti Tobera 279. Eztu euririk egingo ezta aizerik ere. Ibiñ Virgil 78.<br />
- HAIZE HEGO (BN-arb, S; Dv, H; aizego AN-ulz, B). Ref.: A; Lh; Iz Ulz (ziarráizia); Gte Erd 259; Izeta<br />
BHizt2 (aizego). Viento sur. "Haize hegoa ou simplement hegoa, vent du Sud" H. "Aizégua, el viento sur;<br />
aizegoláñua, la niebla del sur" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Haizeego poxi bat ari du (BN-arb)" Gte Erd 259. "Viento<br />
del Sur. Gaur aizegoa, izileriek kontent" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Aicégoa, nombre vasco que dan al aire<br />
bochorno. (Baztán)". v. HEGO-HAIZE. Haize hegoa handi bat eta furios bat, eguerdi aldetik ialkirik. Tt<br />
Onsa 52. Haize hegoa zen egun hartan. Elsb Fram 132. [Kazkartzen du] mistral deitzen duten haize hegoak. JE<br />
Bur 84. Haize hego figura horrek ere egiten bide zuen, dudarik gabe... Iduri eta arima herratuak... Barb Sup<br />
119. Jara-mendi eta Arradoi, eskuaz hunkitzeko heinean hurbil emaiten zituen haize-hegorik goxoenak. Ib. 27.<br />
Haize hegoak dauka epheltsu hazila. Ox 185. [Ihiztariak] aize hegoaren beha dira. Zub 101. Aize egoa Printzesa<br />
baten arima da. [...] Printzesa hura ezta kontent eta maiz yiten da bere dotearen erreklamatzerat, aize egoaren<br />
iduria hartuz (BN-ciz). A EY I 158. Haize-hego epela. Iratz 38. Sistuka, zirimolaka iduri aize-hegoa. Ib. 182.<br />
Aize-hego gauetan. Ib. 183. Egiazko haize hego batez Larrun puntan kausitu ez denak ez daki Jainkoaren eskuak<br />
zer egin dezaken! Zerb Azk 38. Zapia zabal aize-egotan. Gazt MusIx 99. Aize egoa, andren gogoa (AN-erro).<br />
Inza NaEsZarr 2205 (v. tbn. 2267). Haize hegoa / Gau epela. Comienzo de una canc. pop.<br />
Día de viento sur. Badire eta erraiten dutenak largabistekin, haize hego batzuez, Bordeleko eliza-nausiko<br />
dorreak ikusi dituztela! Zerb Azk 38.<br />
(haize hegokara). Traza de hacer viento sur. "Aizegokara dago gaur (AN-5vill)" Gte Erd 259.<br />
- HAIZE-EGUZKI. Viento y sol. Gizon mardo, sendo, zabal, aize-eguzkiz betea. Erkiag Arran 14.<br />
- HAIZE-EIHERA (aize- BN-baig, S ap. A; haize-ihara L ap. A; Dv; (h)aizihara H; (h)aizigara L ap. A; Lar,<br />
Dv, H). Molino de viento. v. HAIZE-ERROTA.<br />
- HAIZE-EIHERAETA. "Haiz-, aiz-ihareta, -igareta, lieu où se trouvent plusieurs moulins à vent" H (no es<br />
seguro que se trate de un nombre común).<br />
- HAIZE-EKAITZ. Vendaval. Aize-ekaitzek men egiten omen zioten [Enpedokeli]. Zait Plat 76. Haize-ekaitz<br />
haundi bat jaitsi zen ur gainera; ontzia urez betetzen ari zitzaien. IBk Lc 8, 23 (Or aize-zurrunbillo, IBe haizebolada).<br />
- HAIZE-ELUR. v. ELUR-HAIZE. Zure malkoek aize-elurra antzo, zuritasuna zabalduko dute emakumeen<br />
maitasunera. 'Comme un vent de neige'. Or Mi 138.<br />
- HAIZE EMAN (G, L, BN, S; Urt I 412, Dv, H), HAIZEMAN (G, AN-larr-erro, L, BN, S; Lar, Añ (G), VocB),<br />
HAIZEMATU (G-to, AN-larr). Ref.: A (aize-eman, haizeman); Lh (aizeman, haize eman). a) Soplar; dar aire.<br />
"Afflare ignem, suári haize ematea" Urt I 412. "Aventar" Lar. "Suari haize ematea ou egitea, souffler le feu" Dv.<br />
"Suari haize emaitea, souffler le feu" H. v. HAIZE EGIN.<br />
Harotzaren sutegian, hauskoak aize emaitetik gelditzen direnean, badirudi eztela surik. Ax 325 (V 215).<br />
Xirolari haize eman eta soinu eragiten zaion manera berean, guk ere eztarriari, xirolari bezala haize emaiten<br />
diogunean, haize hura mintzo egiten dugu. ES 385 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.) Asnasarekin aizeman zuan<br />
Apostoluen alderonz, esaten ziela: Arrezazue Espiritu Santua. AA I 110. Laugarren zeremonian aizeman zuan<br />
Apaizak zure aurpegira aienatzeko zure biotzetik etsaia. AA III 272. Ta zer egiten dau autsari auagaz aixe<br />
emoten deutsanak? Bere begietara autsa bota. fB Ic II 228. Soldadu txarrei harenga egitea, / ikhatz ethenduer<br />
da haize emaitea. Gy 254. Au esanda, aizeman edo asnasa bota zien, esanaz: Espiritu-Santua ar-ezazute [...].<br />
Lard 478. Etzion aize emanen hiltzerat zioan argiari. Hb Egia 80. Txistu aizezko-pelota-dun bati aize emanaz.<br />
Alz STFer 133. Etorri gogoak lau aize aldetatik eta aizeman ill auei eta birpiztu bittez. Inza Azalp 110. Egin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
698
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zuan, ba, Jaungoiko Jaunak gizona lur-loiaz eta aizeman zion bere aurpegian bizitz asnasa ta egin da gizona<br />
bizi-bizia. Ib. 44. [Elaia] egaizka asi zan oe-inguruban, egalakin umiari axia emonaz. Altuna 16. Suari<br />
aizematen ari ba zara, piztea eragotziko dizu. Or Mi 74. Erretzen dauzkigute begiak, erretzen dute bidea. Gu<br />
ohartu orduko iraganak, haize emaiten daukute begitarterat eta bihotza zarrastatzen. JE Ber 92. Ta izaiostraillak<br />
aize emanik. "Y el ventalle de cedros aire daba". Gazt MusIx 175 (Or in Gazt MusIx 178 aize zegion).<br />
Txilibitu baten zuloetan beatzak ezarri, aoz aizeman eta soinurik ederrenak ateraten dituen bezala. Zait Plat 72.<br />
[Sudur] zulo bietatik aize-ematen asiko banintza [...]. NEtx LBB 165. Eta hori esanez, haizeman zuen haien<br />
gainera, eta esan zien: Har ezazue Espiritu santua. IBk Io 20, 22 (Dv haize egin, IBe arnasa egin).<br />
v. tbn. Lek SClar 134. Lab SuEm 202.<br />
(Con haize det.). Soplar, dar aire, echar aire. "Orear, darle aire, [...] axea emon" Añ. Aixia emon eutsoelako<br />
aren bijoztxubetan ixitu zan gar txikijari, putz bategaz itxali eitekenari. Kk Ab I 33. [Jesusek] apostolu guzien<br />
erdian jarririk esan zien: [...] Auek esan ondoan, aizea eman eta esan zien: Ar zazue Spiritu Santua. Inza Azalp<br />
108 (BiblE Io 20, 22 haien gainera arnasa botaz). Gero ta handiagoa zan berotasuna. Hanitzek aizea ematen<br />
zioten arpegiari paper lodizko deiekin. Osk Kurl 177. Atarian jarrita sendo jotzen zuten bostak-ala-bostak. A zer<br />
zanpatakoak andrearenak! Nagusia aspo egiñik aizea ematen zuan bete-betean. Anab Poli 95.<br />
(Uso sust.). Soplo. Zoritxar beltza gaurko zoria; / itun gaude... kupigarri, / eskutukoren aizeman otzak /<br />
sugar maite bat itzali! EA Txindor 75.<br />
b) Inspirar. Auta dezadan Zuk, egi, ziur eta on aizeman duzun zerbait. "Unum aliquid quod tu inspiraveris<br />
verun, certum et bonum". Or Aitork 376.<br />
c) Alentar; incitar. [Senargaia] aize-ematen ari zaio. 'La incita'. Zait Sof 19. Zerbait egingo ba zan,<br />
Basaburukoak saiatu bearko zuten. Benitoren aldetik etzitzaion kontu ari aize aundirik emango, beiñepein. NEtx<br />
LBB 58. Lagun karta bat idatzi dio Lertsundi jeneralari, Euskalerrira etor-gosea adieraziz berari. Euskal<br />
jendeak laguntzen dio, ta aize emanaz amesari, Burdeosen da, agur egiñaz aurrez bere sendiari. Ib. 290. (Con<br />
haize det.). "Aizía emon, hacer concebir deseos descabellados" Iz ArOñ.<br />
d) Soplar, chivarse, mencionar. Gure asmoak Amerikara joatekoak, iñork etzeukan alako usterik. Lontxok ta<br />
gure lagun aiek, beren aitari etzieten ezertxo ere aizematu, Ameriketara zijoaztelarik. Zubill 83.<br />
e) Ensalzar. --Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten. --Ipui-utsa ori ere; ipui utsa! Beren<br />
buruari aize emateko ta mailla batzuek gorago igotzeko gogoa galanta oiek. NEtx LBB 113. Zuen ekontza-lan<br />
orri ez aize geiegi eman. Aspaldi igarrita bai natxegok, ezkontza arazo ori, Jainkoak giza-emakumeen bizkar<br />
parre egiteko asmatua dala-ta. Ib. 120.<br />
- HAIZE-EMANKA (aize-emaka G ap A), HAIZEMAKA. Soplando; dando aire. Orain sorberri degun<br />
Donostiako Argia [...]; argitxo ori itzalia izan diten aizeka, aize emanka bizi izango lirake alde batetik<br />
Bayonako Gure Herria, bestetik Bilboko Euzkadi. A in GH 1922, 489. Aize leuna zelai lilitsu batean / aizemaka<br />
leunki zabaltzen danean... / zelaitik usai goxoa / aizian gora dijoa. EEs 1928, 61. Bekokietan iratxoen [...] egoukaldi<br />
izoztua senti dute aizemaka ta iñarroska. 'Éventées, fouettées par l'aile des fantômes'. Or Mi 73. Suko<br />
autsaren azpian badaude txinar batzuk, ikatz bizi batzuk; aizemaka asten bazera, aiek agertuz, surik ez duzu<br />
piztuko, bear bada. Or QA 144. Haren gainean Ipar-haizea ari zen haizemaka eta marruka. MEIG IX 104.<br />
v. tbn. Aize-emaka: Gand Elorri 100.<br />
- HAIZE ERARA JARRI. "Sobreviento, estar o ponerse a sobreviento, aize erara jarri, egon" Lar.<br />
- HAIZE-ERASO, H.-ERASOALDI. Vendaval, temporal de viento. v. HAIZE-ERAUNTSI. Orain bederatzi<br />
urte izan zan aize-eraso gogoangarriak zortzireun bat metro kubiko kendu zizkion [piñudiari]. Munita 65 (90<br />
aize-eraso, 19 aize-eraso-aldi). v. tbn. NEtx LBB 168.<br />
- HAIZE-ERAUNTSI (G, BN-baig ap. A). "Temporal, huracán" A. "Aize-erauntsi batek oro abarrikatu itu (BNbaig),<br />
un ventarrón" Ib. (s.v. abarrikatu). Ta aize-erauntsi zakar bat asi zan uiñak ontziaren gañera iraizten ta<br />
onzia betetzen. Ol Mc 4, 37. Ta orduantxe, bat batean, lurretik zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun,<br />
ortzi gaitza ta ibar dana estali zun, oianeko orri guztiak eratxiaz. Zait Sof 172. Ipar naiz ego, aize-erauntsiak /<br />
nai zutenean etorri; / dardarrik ere eragin ezetz / gure fede-zuntoiari! SMitx Aranz 93. Askotan gogora zait zuri<br />
gertatua: Iainkoa etzegola aize-erauntsi artan, ez ostots artan, ez sugar aietan; xixtu legun artan mintzatu<br />
zitzaizula. Or QA 124. Trankilago bizi gaitezke uholdeek eta haize-erauntsiek ere iharrosten ez duten etxean.<br />
MIH 227. Gure aldiko haize-erauntsiek urriki gabe astindu badute ere. Ib. 33.<br />
- HAIZE ERO (AN-larr, R). Ref.: A (aize-ero); Asp Leiz (aize eroa). "Corriente de aire" A. "Viento huracanado"<br />
Asp Leiz.<br />
- HAIZE ERRE (V, G), HAIZERRE (V-gip; A). Ref.: A (aize-erre); Iz ArOñ (aisé-erre, aizerria). Viento cálido.<br />
"Aisé-erre, viento cálido y seco. Aizeerria ibili da" Iz ArOñ. "El viento abrasador" Ib. Aixe erreak zeu<br />
[Gernikako aretxa] igartzerik / Iñoz ez eien jaritsi. AB AmaE 76. Ordu deungan onentzat / asi zan gudea / mats<br />
eldu eztanentzat lez / urrilgo aize errea. Azc PB 275.<br />
- HAIZE-ERROTA (V, G, L-sar ap. A; Urt II 228, Lh), HAIZERROTA (a- L ap. Lh; Urt II 228, H; a- Lar, H,<br />
A). a) Molino de viento. "Ventosa mola" Urt II 228. Eta ikusiko duzu leihorraren gainean haize errota bat.<br />
INav 55. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak, turnabroxen ahaideak [...]. Hb Egia 137.<br />
Gaztañ-aiziak dabiltzanian / Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka; /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
699
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
onelakoak jarri lezakek / merketxo aize-errota. Urruz Urz 35. Ats eman, Iaun, ezperen, / ilauna dut gaindi; /<br />
aize-errota bezala / narabiltzu beti. Or BM 44. Aize-erroten ostean gelditu dira erraldoiak. Gand Elorri 224<br />
(221 aizerrota). Freston jakintsu inbidiosoak aizerrota biurtu eutsazan erraldoiak. Azurm ib. 221. An ageri<br />
diran aiek ez dira gero erraldoiak, aize-errotak baizik. Berron Kijote 93. Haize errotekin borroka ibili. MIH<br />
201.<br />
v. tbn. Lasa Poem 115.<br />
b) (V-gip), HAIZERROTA (V-gip). Ref.: AEF 1927, 29; Urkia EEs 1930, 46; Iz ArOñ. "Luego se le aventa,<br />
tomándolo en banastas anchas --artzaria-- [...]; o se le limpia a máquina --aizerrota-- (V-gip)" AEF 1927, 79.<br />
"Aizerrota. Gari-alea bere azal eta lasto-pusketagandik bereisteko tresna aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 46.<br />
"Aize-errotia, la máquina aventadora (de trigo)" Iz ArOñ.<br />
- HAIZEETAKO, AXETAKO. Del aire. Zeruko, axetako ta lurreko gauza guztiak. Añ GGero 26 (Ax 37 (V<br />
23) aireko). Eta zati baterako zeru gozora eldu zala uste ebanak, aizeetako amesak erreta, goranaiko egoak<br />
ausita, jo dau legor idorra. Erkiag BatB 171.<br />
- HAIZEETAN. En el aire. v. HAIZEAN. Mintzo gaixtoa irri ta irri zebillen aizeetan. 'En l'air'. Or Mi 74.<br />
- HAIZE-EURI. Viento y lluvia. "Urie gozo gozo ari du (B), euri gozoa ari du (B), aizeka ari du (AN-5vill), uri<br />
aizeka ari du (AN-5vill), aizeurie ari du esker gaiztoan (B)" Gte Erd 111.<br />
- HAIZE-EZKUTU (V, G-azp), AXE-EZKUTU. Ref.: A y Elexp Berg (aize-ezkutu); Gte Erd 148. Lugar al<br />
abrigo del viento. "Refugio de viento, sotavento" A. "Lugar protegido del viento. Udalaitzen, aize-ezkutu baten<br />
jan giñuan amarretakua" Elexp Berg. Gexo dan ganadubak egon biar dau axe ezkutu ta leku epelian ta azpi<br />
liorrian. Ur Dial 77 (It aizeak jotzen ez duen tokian). Orrek aize-ezkutuan dagoz. Zam Man 3. Muño-tontorrean,<br />
aize-ezkutuan yezarri giñan. Zait Sof 172. Aize-ezkutu ta ekaitz-aterpean. 'Resguardado [...] del viento de todas<br />
las tempestades'. Ib. 125.<br />
"Aize-izkutuan (fig.), confesionario. Aize-izkutuan berori orain ere!" Gketx Loiola.<br />
- HAIZE-EZTUL (a- V-gip ap. A; aise-estul V-gip ap. Iz ArOñ). "Tos nerviosa" A. "Aisé-estula daukat, catarro,<br />
tos sin flema" Iz ArOñ. v. EZTUL-HAIZE.<br />
- HAIZE-FAL-FAL. "Aize-fal-fala (Sal), volada de aire caliente" A. Cf. 1 bala (3).<br />
- HAIZE FIN (BN-arb ap. Gte Erd; G-azp). Viento o aire frío, cortante; viento o aire suave. "Haize fina ari du<br />
(BN-arb)" Gte Erd 148. v. HAIZE MEHE. Au otza dago! Aize fiñ onek ebakitzen ditu baztar guztiyak. Sor<br />
Gabon 35. Bazkal-ostean, aize fiña ebillen kaleetan zear. Nikanor-ek lenbailen bizartegirako asmoa artu eban.<br />
Erkiag BatB 59. Aien tartetik ura ixuri eta aize piña sartu dedin landarak pizkortzeko. 'L'air subtil'. Ibiñ Virgil<br />
89.<br />
- HAIZE GAIN. (En casos locales de decl. sing.). Cielo; aire. Miruari joan oi zaitza aize gañean ordu osoak.<br />
Mb JBDev 7. Suak polbora ukitu horduko aize gañean ekusiko dituzu, txori egin baliza bezala, aitz eta murru<br />
izugarria. Mb IArg I 255. Gores zaitzate, gure Iainko, Zure aingeruek oro, Zure Indarrek oro, eguzki, illargi,<br />
izarrek oro, argiak, zeruen zeruek eta aize-gaineko urek Zure izena gores bezate. Or Aitork 173.<br />
Filistarrak hura arganatzen ekusi ta esan zion Davidi: "Zeer? Zakurra nauk ni, era orretan hi nigana<br />
etorzeko? Ator, ator ta txorien bazk egiñik, botako aut arako aizegain artara". [...] eskuko arria bere sokaballarekin<br />
buru inguruan erabilli ta tiratu zion Davidek; eman zion kopet-bekokiaren erdian. Mb IArg I 349.<br />
- HAIZE GAIZTO (a. gaixto AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 163). Mal viento; viento fuerte, peligroso (tbn.<br />
fig.). Sar ez dakizun [...] bekatuaren aize gaistoa. Mb IArg I 377. Asaldatu zen gañeko aizea; orroz ta bagaz<br />
[...] zebillen itsaso guzia [...]. Zer bada? dio S. Joan Chrysostomok hau ekusi ta; aize gaiztoak eta itsasoak<br />
etzioten begiratu behar beren egille Jangoiko maitagarriari? Ib. 192. Zertako haiz fidatu aize gaiztoari? /<br />
Lorearen gainera lurra duk itzuli. Elzb Po 189. Hots, haurrak, othoitzean eman gaiten denak, / Izpiritu gaixtoa<br />
urrunt dezan Jaunak; / Kanpoan kanta beza haize gaixtoenak, / Ez gira deusen beldur gaur hemen gaudenak!<br />
Barb Sup 187. Eliza salbatuko baitute haize gaixto guzien kontra! Zerb IxtS 111. Lurreko batasunek ez badute<br />
bethi irauten, zenbeit laster ere suntsitzen badituzte barneko eta kanpoko haize gaixtoek [...]. Ib. 99. Euskal-<br />
Fedeak Eliz ontantxe / izango du bere irudi, / aize gaiztoak botako ez dun / arkaitz gogorrean zuti! SMitx Aranz<br />
86.<br />
- HAIZE-GALERNA. Galerna. Mendetan barna badoa iduri haize-galerna. Iratz 151.<br />
- HAIZE-GAZTAINA (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Aize-gaztaiñak [...], castañas derribadas por el viento, a las<br />
cuales los pobres se creen con derecho" A. "Aize-gaztaiñia, la que cae antes de varear (no es tan buena)" Iz<br />
ArOñ.<br />
- HAIZE-GERIZA. a) Biombo. Aldare aitzinean aldiz, ikusi nuen sarjantak antolatu zarotan kobesionala,<br />
aphez pagano bati galdetu zion haize-geriza edo paravent eder bat. Prop 1906, 44.<br />
b) (AN-5vill, L; h.-keriza L-ain, h.-periza L-ain; h-giriza AN-gip). Ref.: A (aize-ezkutu, a.-geriza, h.-keriza,<br />
haizemalda, h.-periza); Gte Erd 148. (Lugar) resguardado del viento. "Refugio de viento, sotavento" A. "Haize<br />
girizara joan ginen (AN-gip)" Gte Erd 148 (junto a leku babes, haize ezkutu, haizemalda, etc., de otras zonas).<br />
- HAIZE-GORDE (G-azp). Ref.: Gketx Loiola (aize-gorde); Gte Erd 148. a) (Adj.). Resguardado del viento. v.<br />
supra HAIZE-BABES. "Socaire, resguardo del viento. Etxe aize-gordea da Zelaeta au" Gketx Loiola. <br />
"Insignis" piñuz lurrik on, gizen eta aize-gordeenak jantzi dituzte. Munita 114.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
700
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) (V-gip ap. Elexp Berg). (Sust.). Lugar protegido del viento. v. HAIZE-EZKUTU.<br />
- HAIZE-GORDELEKU. "Aizegordeleku, lugar abrigado de los vientos" Asp Leiz 332.<br />
- HAIZE GORRI (V-gip, G-goi-to-nav, S; Foix ap. Lh). Ref.: A (aize gorri); Lh (aize-gorri); AEF 1955, 70; Ond<br />
Bac (San Miguel); Iz Als (aizegorriya), To (ifarra); Elexp Berg (aizegorri). "Viento muy frío" A. "Al principio<br />
[la primavera] un poco fría si predomina el viento del Norte, aizegorri (G-goi)" AEF 1955, 70. "El viento que<br />
viene de Francia, el más frío" Iz Als. "Viento muy frío de NE" Ond Bac 400. "Viento norte, cierzo (V-gip)" Vill.<br />
"Viento helado. Goazen sutondora, aize gorri au azurretaraino sartzen da ta" Elexp Berg. Aize-gorria<br />
dabilkigu aspalditxoan. Gaur ere, San Juanak laister izanagatikan, ekusten dezu zein otza dabillen. EgutTo 5-3-<br />
1918 (ap. DRA). Aize gorria albotik mutiri sortu da. "El viento rojo (el matacabras)". Or Eus 246. Bai, aurten<br />
aize gorria ibilli da, eta orrek galdu deusku artuok. And AUzta 98.<br />
- HAIZE GORRIXKATU. Viento bochornoso. Bero egoan kalean, bero etxeetan; aize gorriskatua itsasegian<br />
ere. Erkiag Arran 155.<br />
- HAIZE GOSE. "Aize gose (BN-mix), viento violento" A.<br />
- HAIZE-GURPIL. Remolino de viento. v. HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO. Bapatean, aize<br />
zurrunbilloa asi zan, eta lurrean egozan orri, papertxu, [...] eta bizarrak bira-biraka asiaz, egundoko aize-gurpil<br />
eta txirimolak egiten zituen kale zokondoetan. Erkiag Arran 161.<br />
- HAIZE-GURUTZE (G-to, a.-kurtze V-ple, a.-kurutze V). Ref.: A Apend (aizekurutze); A EY III 266. Corriente<br />
de aire. v. HAIZE-LASTER.<br />
- HAIZE-ILABETE. Nombre de mes (en la revolución francesa): fr. 'ventôse'. v. haizakor. Baionan egina,<br />
bentosaren edo haize ilhabethearen hogoi eta zortzian, eta Franziako Errepublika, bata, ezin partitua edo<br />
zathikatua denaren hirur garren egunean. Revol 147.<br />
- HAIZE-IPAR (Gèze), AIZIPAR (AN-ulz, S (-ph-)). Ref.: Lh (aiziphar); Iz Ulz (ziarráizia). "Aize [...] iphar,<br />
vent du nord" Gèze. "Vent du Nord, tres froid" Lh. "Aizipérra, el cierzo" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). v. IPAR-<br />
HAIZE.<br />
- HAIZE-ITZAL. "Aize-itzal, sotavento" A. v. haizebe.<br />
- HAIZE(A) IZAN (intrans. 3.ª persona). Hacer viento, haber viento, soplar viento. v. HAIZEA IBILI. Aizerik<br />
bada gero / beren belak jaso. Arrantz 101. Yaun Erretora, ethorri zen, [...] estola bat ederrarekin, lehenagoko<br />
bonet tuturrutuia buruan; uroski haizerik ez baitzen. Elsb Fram 139. Baina haizerik ez da zeruan gaindi. Mde Pr<br />
118. Euri danian estali eta / aize danian babestu. Uzt Sas 37. Hasi ziotzaioten laster dena estakuru, haizea<br />
izanagatik, lekutik ez higitu nahiz. Ardoy SFran 209.<br />
(Con determinantes). "Haize handia da (V-arr, G-azp-nav, AN-gip, S), haize tzarra, basa, gaiztoa da (BNarb)<br />
[...], orain ez dabil, ez da axerik (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 148. Eta unzia ia itsasoaren artean zen, bagéz<br />
tormentatua: ezen haize kontra zen. Lç Mt 14, 24 (He ezen haizea kontra zuten). Gero handik partiturik Zipre<br />
beherera io genezan, zeren haize kontreak baitziraden. Lç Act 27, 4. Haize kontrakoa denean. EZ Man II 147<br />
(tít.).<br />
- HAIZE-JO (Sal, S ap. A). a) Lunático. Nork esan dio [euskerari] zarpazu? Euskaldun aizejo batek,<br />
Unamunok. Or Y 1933, 411.<br />
b) "Aizejoa, zur erdiratu edo fruitu zimur, haizeak xukhatuak" Alth in Lander RIEV 1911, 597, de donde lo toma<br />
Lh. Aritz onaren ezkurra al-bada jaso. Ez lenengo berez erortzen dana. Berez lenengo erortzen dana baliteke<br />
aize-joa izatea. Munita 40.<br />
c) Andik kanpora zer aize ete-dan / ez daki, ipar ez egoa; / arek nai baiño azkarrago da / buruan dun aize-joa.<br />
"Más ligero corre el viento de la idea en su cabeza de lo que él quisiera". Or Eus 333.<br />
- HAIZE-KIRRI. "Aize-kirri, brisa" A Apend.<br />
- HAIZEKO ALDE. Lado del viento. "Haizeko, qui appartient au vent. Haizeko aldea, le côté du vent" Dv. v.<br />
haizealde. [Sardinzarren txalopeak] goizean geure atzetik urten dau kalara, baña, tretzak botaten gagozan<br />
bitartean aizeko aldetik joan ete dan diñoe. Ag Kr 20.<br />
- HAIZE-KOLPE (a-kolpü S ap. Lh). a) Golpe de viento. v. HAIZE-UKALDI, H.-BOLADA, H.-BURRUNDA.<br />
Begira nolako aize-kolpea sartzen dan: ez dezute ikusten zeñ izugarri zuhaitzak ikaratu eta ostoak danzatzen<br />
diran? Arr GB 37. Erroak barna dituen arbola bat ez du edozoin haize-kolpek lurreratzen. Laph 127. [Ostoak]<br />
denmendren haize kolpean lurrerat heldu ziren. JEtchep 55.<br />
b) Crujido, explosión (de las castañas mientras se asan). Gaztañak bildutzian / neguen asera, / jateko aukera<br />
dezu / zalia bazera; / danboliña beztua / jaso lagatzera, / aize-kolpe ederrak / oi ziran atzera. Uzt Sas 93.<br />
- HAIZE KONTRA. a) Viento desfavorable. Eta ikhus zezan pena zutela, aurthikiten (ezen haize-kontra<br />
zutén). 'Car le vent leur était contraire'. Lç Mc 6, 48 (He haizea zuten ezen kontra, TB haizea kontra zutelakotz,<br />
IBe haizea kontra bait zuten). Eta unzia ia itsasoaren artean zen, bagéz tormentatua: ezen haize kontra zen. Lç<br />
Mt 14, 24 (He ezen haizea kontra zuten). Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan, zeren haize kontreak<br />
baitziraden. Lç Act 27, 4. Haize kontrak garabiltza luietan, / Ezin ardiatsiz portu nahia doloretan. EZ Man II<br />
147.<br />
b) (Adv.). Contra viento, contra corriente. Haize alde, nor nahik egin dezake auzapez baten lana. [...] Bainan<br />
haize kontra doanak mila sare, [...] eta ateka baditu iragaiteko. HU Aurp 89. [Ikusi ditugu] onerat egiten, eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
701
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egunerik egunera finkatzen on hartan, gero-ta barnago, haize kontra. Ib. 152s. Ez dukete orok ahantzia, nola<br />
zerk emana zion gogora, deputatu-gei agertzea. Kasik azken egunak ziren eta nehor ez nahi, haize kontra,<br />
lanetan ditaken idorrenari lotu. Ib. 103.<br />
HAIZE KONTRAZ. Hara huna ziabillak haize kontraz luietan / Eztuk, ordean sekulan galduko uhiñetan.<br />
EZ Man I 30.<br />
- HAIZE-KORRONTE, H.-KURRENTA (L ap. Lh). Corriente de aire. v. HAIZE-LASTER. Ez dau ezek gatx<br />
geijago ekarten bustijak eta axe korrontiak baño. Ur Dial 77 (Dv haize lasterrak).<br />
- HAIZE-LAN. "Aizelan (S), [...] travail inutile" Lh.<br />
- HAIZE LARGO. Viento largo. Ioan behar du hamabi brasetarat eta handik hartu behar du haize largoa eta<br />
marea. INav 136. Arrantzu-lanak nekerik bazeukan [...]. Onetarako estuasunen batean aize largoa deritzanak<br />
maitaro jotzen bazitun [...]. Elizdo EEs 1925, 247.<br />
- HAIZE LARRORI. "Aize larhoi (S; Foix), vent froid et vif" Lh.<br />
- HAIZE-LASTER (c. sg. A). Corriente de aire. "Aire corriente o corriente de aire" A. v. HAIZE-KORRONTE.<br />
Deusek ere ez du gaitz geihago ekhartzen bustiak eta haize lasterrak baino. Dv Dial 77 (Ur axe korrontiak).<br />
Izertu ondoan ez da yarri behar hunelako haize lasterrean. Ib. 77 (Ip aize lasterrean; Ur onelako korrontian). Ni<br />
sartu naizenean, aize-laister aundia zan ate nagusian. BAtaun Y 1934, 29. Gain hartan, bethi ber haize-lasterra<br />
zen. GAlm 1934, 33 (ap. DRA, s.v. hotz-bero). Haize-lasterra senditzen hasia nihan. Herr 8-3-1962, 4.<br />
- HAIZE-LAURDEN. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. supra<br />
(2), laurden (3). Segidan dire guardak ea zer denboretan edo zenbat egunen buruan haize laurden batez<br />
tardatzen duben. INav 159. Egunak partitzen tut 32 haize laurdenez. Ib. 159. Oren hauk partitzen tut 32 haize<br />
laurdenez. Ib. 159.<br />
- HAIZE-LEKU (V, G, AN-larr, L). Ref.: A y Elexp Berg (aizeleku); Asp Leiz 332; Etxba Eib (aixe-leku).<br />
(Lugar) batido por los vientos. "(V, G, L) hondonada en que se arremolina la nieve" A. "Lugar castigado por los<br />
vientos" Asp Leiz 332. "Punto batido por los vientos. Izua, aixe-leku aundixa, Izua, lugar de mucho viento"<br />
Etxba Eib. "Lugar donde corre mucho el viento. Elgetako arkupia, munduko aizelekuik aundiña" Elexp Berg. Cf.<br />
Izt C 58: "Aizeleku esaten zaion mendian". Teilatuak ja ustelduak dituzte eta dena itaxur eginak; [...] sukalde<br />
gelak zirrituen gatik aize-leku merexi bailuke izena. Herr 24-12-1959 (ap. DRA). Toki garbia bada ta aize-lekua<br />
ez, urteko landarea ona dezu. Munita 60. Aize-lekuan aurkitzen den arbola batek zapaldu ederra artzea, ziñez<br />
ezta arritzekoa. Vill Jaink 120.<br />
- HAIZE LEUN. Brisa. Cf. EEs 1928, 61: "Aize leunena lez, Zu zabaldu zera". Aizeleun ozkirrian [egurastu].<br />
"Fresca brisa". Zink Crit 240.<br />
- HAIZE-MALDA (L-ain, BN-ciz-mix; Dv). Ref.: A (haizemalda); Gte Erd 148. "Lieu abrité contre le vent.<br />
Zaude haize-maldan, restez en lieu abrité contre le vent" Dv. "Abrigo contra el viento" A. [Kofoinak] iguzkialdeari<br />
begira, haize maldan dira hobekienik. Dv Lab 295.<br />
- HAIZE-MAHOMA. Torbellino, ciclón. Noiz-eta-ere haize-mahoma edo tiriitu xirimola batek khentzen eta<br />
erematen baitaroku gure etxea. Prop 1894, 63. Haize mahoma edo tiriritiak khendu zarokun [karrosaren<br />
zinkezko estalkia]. Prop 1904, 232.<br />
- HAIZE MEHAR. a) Viento frío, cortante. v. HAIZE MEHE. Ezin esan leike aize medar artan, otzak [...] bi<br />
lagunen biotzak zer zioten. JAIraz Bizia 49.<br />
b) Viento suave. Ai Zu, aize mea, nola zer aize mei ta medarra; nola ukitzen gaituzu ain mearo, Iainko-Seme<br />
itza. Or QA 182.<br />
- HAIZE MEHE. a) Viento suave, agradable. Badator azkenean aize mee leun bat. Mb IArg I 368. Aize mei<br />
baten ufakoaz zerura lasai sartuko dire. Or Mi 125 (v. tbn. QA 182 aize mei ta medarra). Aize me, legun eta<br />
goxagarri bat zebillen. Etxde JJ 10. Ez eban sargori-antzik bapere izan; aize meetxu batek igurtzia [...].<br />
Erkiag Arran 7.<br />
b) (AN-5vill, S). Ref.: Lh (aize-mehe); Gte Erd 148. Viento frío, cortante. "Bise cinglante" Lh. "Ezpainak ebaki<br />
nahi ditu aize mii onek (AN-5vill)" Gte Erd 148. v. HAIZE MIN. Aize otz da meiak [...]. Ag Kr 77. Haize bat<br />
heldu zitzaioten aldiz, haize mehe figura bat, Joanesi sudurra ereman nahi baitzion tenore batez. Barb Piar II<br />
83. Atheka batzuetarik haize mehe bat heldu zen. Hezurretaraino sartu nahi zuen. JEtchep 98. Hotzak zurbildua<br />
zuen aurpegia. Noizean behin, haize mehearen hotzikarak inarrosten zuen. MEIG IX 94. Bainan, bet-betan,<br />
oharturik haize meheño bat firurikan heldu zautala ipharretik, beldurrez eta hotzak iragan, banoa ohe gainera,<br />
neure soinekoekin hala hala. Barb Sup 13.<br />
- HAIZE MIN (G-azp ap. Gte Erd 148). Viento frío, cortante. "Viento frío (AN; Darric)" DRA. "Haize miña<br />
dago (G-azp)" Gte Erd 148. Arteketarik hixtuz iphar aize mina. Ox 65. Zakuen azpian, / mendiruntz, artzaiak,<br />
/ otz eta nekedun aize miñak baiño / joranak joago. Gand Elorri 198. Txingorra ta aize miña leiotatik intzirika<br />
sartzen ziran. NEtx LBB 64. Egun-sentiko aize miña artzeko. Ib. 62.<br />
- HAIZE MONZOITAR. "Monzón, viento firme hacia una parte, aize monzoitarra" Lar.<br />
- HAIZE-MOTA. Clase de viento. Begira irakiten / dagoan paziak / zein aisa eramaten / dituen ontziak, / naiz<br />
izan bere kontra / aize-mot guztiak. It Fab 101s. Beingo batean atera zan aize mot izugarri bat, agertu ziraden<br />
olatu batzuek mendiyak bezelakoak. Apaol 56.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
702
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAIZE-MUTUR. Punto cardinal. Bialduko ditu Aingeruak, eta lau aize-muturretatik bilduko ditu<br />
zerurakoak. Or Mc 13, 27 (Lç laur haizetarik).<br />
- HAIZE-HODEI. (Pl.). El viento y las nubes. Irrikiz oldartzen ta bultzatzen dira gaur haize-odeiak ortze<br />
urdin gorenean. Mde Pr 305.<br />
- HAIZE-OIHAL (V-m ap. Zubk Ond), AIZOIAL (Zam Voc). Vela. "Aize-oial, ontziak aizearen mende<br />
erabiltzeko belak" Zubk Ond. v. HAIZE-ZAPI, haizehun, oihal (7).<br />
Tr. Documentado sólo en autores meridionales del s. XX.<br />
Mastea: Aize-oial edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n. Bekian noiz da ze aizegaz ipiñi mastetan olango edo<br />
olango aize oiala. Ib. 82. Trauskoak oñetan da belakizko (aize-oialezko) gonea jantziarren. Ib. 102. Aizea<br />
egoaneko, eukan aize-oial edo bela ederra. Echta Jos 114. Ontzi andiak be euren belak edo aize-oialak<br />
zabalduta. Ib. 28. Zuzenbidea aldatu, aize-oialak geittu edo gutxittu, urreratu edo urrundu. Ib. 265. Batuten<br />
ebezan gorengo aize-oialak. Ib. 266. Ontzi kaxkar bat, aizoial (bela) txiki bat eta arraun batzuek. J. Azpiazu<br />
JBDei 1921, 69. Ontzixka batean, arraunik eta aize-oialik bage. Or Mi 128. Aize-oial puztuaren indarrak uginartean<br />
ontzia labainka zeramakin bitartean. TAg Uzt 224. Lokatu dira zure unamak, eta ez dute tantaia sendo<br />
idorotzen, ezta aize-oiala ere zabalik eukitzen. Ol Is 33, 23 (Ker aize-oiala; cf. Ol Act 27, 17 y 27, 40 zapia).<br />
Aize-oialez eta arraunketan aldi luzean joan eta joan egin bear izaten eben aro artan. Erkiag Arran 77. Jaso<br />
zituzten txopako haize-oihalak eta, haize biguna lagun, hurbildu ziren hondartzara. IBk Act 27 40 (Ker oial, IBe<br />
oihala).<br />
v. tbn. Anab Poli 34. Aizoial: Zait Gold 74s. S. Muniategi in Onaind MEOE 752.<br />
Aiz-oialpe urgaña estaltzen. "Debajo de las velas desaparece la mar". Gazt MusIx 97.<br />
(haize-oihaltxo). Añ laster arraunean, añ laster aize-oialtxo jasoaz. Ag Kr 152.<br />
- HAIZE-OILAR. "Aize-ollar (S; Foix), girouette" Lh. v. HAIZE-ORRATZ.<br />
- HAIZE-OLA (aizeola Zubiau Burd). "Ferrería de monte o en seco" Zubiau Burd. v. agorrola.<br />
- HAIZE-OLATU. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA. Alako batean dator aize olatu ain portitz ta<br />
gogaitkarria, non da ausi zuen gerri gerritik gure pagotzarra. VMg 80.<br />
- HAIZE ONEAN IZAN. "Haize onean izan, estar de buen humor (Herr Erran-zahar)" DRA.<br />
- HAIZE-ONTZI. Barco de vela. Aize-ontzi batean sartu zan eta zazpi urtez eta egun batez orron ibilli zan.<br />
TAg GaGo 42. Arraun-aize-ontzi argal bat / osiñera daramate, urez ur / itsumustuan doala. "Leño de vela y<br />
remo". Gazt MusIx 137.<br />
(haize-ontzitxo). Kaiera dakar bultzaka aizeak / aiz-ontzitxoa. Jaukol Biozk 36.<br />
- HAIZE-ORRATZ (G-goi ap. Inza), AIZORRATZ (Zam Voc), AXE-ORRATZ. Veleta. "Aize-orratza bezin<br />
itzul-inguru (G-goi)" Inza Eusk 1972, 94. Cf. A (s.v. orratz): "Hay quien ha puesto a la veleta el nombre de<br />
aizorratz, imitando éste de la brújula; pero de voces nuevas entienda la futura Academia". v. HAIZE-OILAR. <br />
Axe-orratza baxen ederra da. "As a weathercock". Altuna 9. Aizorratz berriak jiraka zituzten tellatu urdiñak.<br />
Txill Egan 1956 (2), 28. Kanpatorreko aize-orratz andiak [...] bira-egin eban. Erkiag Arran 162. Zororik<br />
dagoen haize-orratz batekin. Arti OC II 84 (ap. ELok 29).<br />
- HAIZE-OSIN. "Aizeosiña (AN-5vill), [...] remolino de viento" A. Aize-osiñ beltz batek / erauntsiz, bide<br />
erditik ondoa / joaz, ala bearrez / nere lira maitea / autsi baitut, baitare egoa. "Un torbellino traidor". Gazt<br />
MusIx 115.<br />
- HAIZE-PALA (aizepara V-arr ap. A). Pala para aventar el trigo.<br />
- HAIZE-PARRASTADA. Ráfaga de viento, de aire. v. HAIZE-BOLADA. Egoaize zorangea dabil [...].<br />
Mutillari ao begietara yatorkoz aize parrastadak. Erkiag BatB 111.<br />
- HAIZE PEKO. "Aize [...] peko, [...] vent du nord" Gèze.<br />
- HAIZE PENATU. "Aize-phenatü (S), vent lugubre qui souffle sous les portes" Lh.<br />
- HAIZE-PILOTA (H (+ a-); aize-pelota G-azp ap. Gketx Loiola; aizapelota Lar (+ -pillota)). "Pelota de viento"<br />
Lar. "Pelote, paume rempli d'air" H. "Aize-pelota, pelota o pelotón de aire; balón. Anka-pelotan aize-pelotakin<br />
jokatu" Gketx Loiola.<br />
- HAIZE-PIRRINTA (T-L). Ráfaga. "Risée de vent, aize-pirrinta" T-L. v. HAIZE-BOLADA Ta itsaso<br />
bildurti kizkurrean, aize-pirrinta laisterra. 'La rafale'. Or Mi 130. Aize-pirrintak biguin jo dio / bekokia Arabaaldetik.<br />
"El viento Oeste". Or Eus 312.<br />
- HAIZE-PUTZ. v. haizeputz.<br />
- HAIZE-PUZKADA. Soplo, ráfaga de viento. v. haizeputz. Osorik etedaukez / erremu ta belak? / euren<br />
gallardeteko / lau mila puntadak / etedituz azkatu / iru aize-puzkadak? Azc PB 228. Ondarroan sortu zan / aize<br />
puzkadeak / Eleizan sartu aldituz / Castroko abadeak, / eskatuten Santa Ana / ta San Pelayori / minean emoteko<br />
/ indarra Castrori. Ib. 229.<br />
- HAIZERA(T). Al aire; al viento. "Eri zirenean eztuzu haizerat joan behar, ne vous exposez pas à l'air lorsque<br />
vous êtes malade" Lh. Begira-ezazu lurraren lau bazterretara: begira aizera, begira itsasora, ta alde<br />
guztietara. AA III 348. [Usokumiak] biar dan eraz jantzita gero, / aixera ibilten urteten dira; / Ibiltaldi bat egin<br />
ondoren, / Atzera datoz euren abira. Enb 202. Eundaka, millaka euskal-eskuk yaso-aal bageneza aizera norkbere<br />
iekitxoa erabiltez igatu, xaartu, koipetua. Markiegi in Ldi IL 14. Ta beko zapia aizera edaturik, ondartzara<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
703
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ziyoazan. Ol Act 27, 40 (Lç haizeari altxaturik, Dv, IBe haizeari emanik, Ker aizetara jasorik).<br />
- HAIZERA HARTU. "Aizera artu, tomar a mal (B); 2.º no tomar en serio" A Apend.<br />
- HAIZERAKO. Para el aire. Egin zittuan egaztiak aizerako ta arraiak uretarako. Inza Azalp 44.<br />
- HAIZERENGO. Por barlovento. v. haizeraka. Lau barku gatoz alkarren atzetik. Geure enbarkaziñoa dator<br />
aizerengo. Gure patroia radiotik berba egiten asi da aizebeetik datozan barkuakaz. "Artxanda" dator<br />
aizebeerengo. Berriat Bermeo 388.<br />
- HAIZERIK EZ DEN URTEAN. El año que no haya viento (en contextos en que se difiere un pago, una<br />
obligación...). --Noiz pagatuko nazu bada? --Noiz? Aizerik eztan urtian. Iraola Kontu 16. --Aurki biurtuko<br />
diat. --Bai, aizerik eztan urtean. --Biar edo etzi. --Edo etzidamu: Jaungoikoa zartu baño len. Ag G 132. --Eta<br />
kontuba? --Gero kontatuko diazu. --Bai zera! --Noiz bada! --Aizerik eztan urtian. EgutTo 28-1-1920 (ap. DRA).<br />
- HAIZE-SARDE (aizesarda A). Horquilla para aventar el trigo. v. haizegile (2).<br />
- HAIZETAN. a) En el aire; por el aire. v. HAIZEAN, AIRETAN. Aizetan gelditzen den kea. Mb IArg I 320.<br />
Aizetan trillariak darabillen lasto zatikatu agotza bezala. Ib. 204. Ikhusten dudala zait iduritzen / espantotx bat<br />
zoinen erranak / hanitz beitu hitzemaiten, / eta zoinen lan eginak / aizetan beitira joaiten. Arch Fab 173. Au<br />
gaitik Jaunak gero zugatzai [...] bialtzen deutse / Iparrik eztitsuena; / Bere arnasa me ta leunean / ze poza<br />
orritxoena! [...] pozgarri ez da euren zarata / aixetan eiten dabena? AB AmaE 466. Amaika torre aizetan /<br />
egiten ebazan. Azc PB 155. Keiaren agiri ugariak dagoz aizetan. Erkiag BatB 119. Kanta zoliak ta deadar<br />
entzungarriak aizetan. Ib. 146. Ikurrin gorri aundiak aizetan zabal erakusten ditue. Ib. 145. Lañoak aizetan<br />
dabiltz bide luzeak egiten. NEtx LBB 383. Egun hona bihar hara ibiliko gara, horbela haizetan bezala. MIH<br />
321. v. tbn. Gand Elorri 106.<br />
Al aire libre. Aginduten badau [medikubak] etxetik ez urteteko, axetan ez ibilteko, [...] bertatik isten da.<br />
Astar I 117. Ezteila axetan ibili, au da, ezteila jolas, danza, erromerija eta beste leku pellebu[ru]tsubetara juan<br />
[...]. Ib. 117. Bota berritan 1070 metro kub, zana, aizetan legortuta, 600 m.k.; labean legortuta, 435 metro<br />
kubiko. Munita 73.<br />
(Ref. a plantas). Sin plantar, con las raíces al aire. Muntegitxo oiek sail bat edo beste ateratzeko bakarrik<br />
egin oi dira; eta landarea bearko dan toki-inguruan gañera, lurretik aterata aizetan asko erabiltzerik ez bait-du<br />
nai landareak. Munita 149.<br />
b) Bajo el viento, al viento. "Aizetan (c), al viento" A Morf 582. --Bai, jauna; bañan ez beiyela emen aizetan<br />
egon. --Aizerik bai al dabill bada? --Beti're. Alkandora emango diyot aldatzeko. Sor Bar 33s. Kalean ibilli zan,<br />
batetik bestera, aizetan, alako gogoetak berotasun larregi egin bai leutsen. Erkiag BatB 90.<br />
c) Beti aurreraka, bere indarren haizetan katiatua zabaltzen zaigu. "Progresa, se propaga por encadenamiento y<br />
proyección de sus fuerzas". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).<br />
- HAIZETARA. a) (Cambiar el tiempo) a viento, a ventoso. Eguraldie aizetara nai euritara aldatu bear dan<br />
egunetan [...]. A BGuzur 154.<br />
b) (Salir...) afuera, al aire libre. Cf. haizetegi. Gonbidatu zituan bere lagunak, umore onian arratsalde on bat<br />
elkarrekin, [...] igarotzera. Eztai gisako lege au igaro onduan irten ziraden aizetara. Bv AsL 33. Egun illuna.<br />
Euria da barlara aizetara joateko. Erkiag BatB 194.<br />
(kanpoko haizetara). Afuera, al aire libre. [Espetxeratuok] kanpoko aizetara doaz geroago, erreskada<br />
luzeetan. Erkiag BatB 193.<br />
c) (Echar...) al aire. Ezpel-ardeak aizetara yaurtitzen ziñan gari-odeia usu ta arin. Or Mi 104. Arkaitz<br />
garaipean kimatzailleak bere abestiak aizetara jaurtiko ditu. Ibiñ Virgil 32. [Landareak] aienak aizetara<br />
eraikitzen dituenean. Ib. 89.<br />
d) Al viento. [Jel-ikurriña] dana axetara / zabal jarri dabenian, / didar ein dabe: Gora Euzkadi. Enb 35. Eta<br />
oial nagusia aizetara jasorik, ondartzara yoiazan. Ker Act 27, 40 (Lç haizeari bela altxaturik, Dv, IBe haizeari<br />
emanik, Ol aizera edaturik, Ker aizetara jasorik).<br />
- HAIZE-TENPESTA. Galerna. Odeiak dira jaikiren, / Eta koleran jarriren, / Aize tenpesta eta euriz /<br />
Orrokots eta ihortziriz. UskLiB 217.<br />
- HAIZE-TIRRITIA (BN-lab ap. Lh; a-tirriti BN-lab ap. A). "Aize-tirriti (BN-lab), [...] remolino de viento" A<br />
(s.v. aizeosiña). v. tiruritia, HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.<br />
- HAIZE-TOKI (G-azp; axe-toki V-gip). Ref.: Vill (comunicación personal); Gte Erd 148. (Lugar) batido por el<br />
viento. v. HAIZE-LEKU. Elurrak eta aize gogorrak kalte aundia egin oi diote. Lur bizkar eta aize-tokietan<br />
aldatu-aurretik, ondo begiratu. Munita 59. Aize-tokia bada, ez luke kalte izango eusgarritzat makilatxo bati<br />
lotzea. Ib. 42.<br />
- HAIZE TTIPI. "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia, hegoa xúmea [...] eguberdiko haizetxoa, eguberdiko haize<br />
ttipia, xumea" Urt III 217.<br />
- HAIZE-TURUPILA (det.). "Aize-turupila (G-bet, AN-gip), remolino de viento" A (s.v. aizeosiña). v. HAIZE-<br />
ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.<br />
- HAIZE TXAR. Mal aire. "Aizetxar, humor enfermo" Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95. Ekusten omen dira<br />
inguruetako emakumeak, taldez, edari bizien etxean sartzen: irteten dira andik, batzuek begietako lausoarekin,<br />
besteak alfereziaren aize txarrak ukituak. AA I 137. Aize txar batek eroan eustan [senarra] / neuk iakin barik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
704
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
goiz baten. Azc PB 173.<br />
- HAIZE-TXISTU. Silbido del viento. Aize-ziztuak ixildu ditu / arrandiak ezpaiñean. "El silbo de aquel<br />
viento". Or Eus 387 (QA 58 aize-ziztu). Aize-txistua bizitu ta itsasoa txoil nastu zan. Anab Poli 61. Aizeak txistu.<br />
(Entzun bedi aize-txistua...). NEtx LBB 155. Berak diñonez, "belarri-xokoetan zorrozki sar oi dan" aize-xistu ori.<br />
Gazt MusIx 169.<br />
- HAIZE-UFA, H.-UFADA, H.-UFAKO. Soplo de viento. Oi munduko gauzak gauza hutsak zirela. Hango<br />
handitasunak, hango larderiak, haize ufako enulak! Dv LEd 227. Oraino kulunka gabiltza ugiñetan, ukaldi<br />
lazgarriengatik. Baina baretzen dire atzenik ontzi argal aurrean, aize -ufa batez. 'Un souffle'. Or Mi 131.<br />
Edozein aize-ufak eragiten dien milazkak. Ib. 143. Gogoko zitzaion aurpegiari ere aize-ufadaren esku-atseginka<br />
biguna. TAg Uzt 86.<br />
- HAIZE-UKALDI. "Aize ukaldi, golpe de viento (BN-baig)" Satr VocP. v. HAIZE-KOLPE.<br />
- HAIZE-URKILA (aize-urkula A). Horquilla para aventar el trigo.<br />
- HAIZE-HUTSUNE. "Bache del aire. Aize-utsuneetan aideplanuak zabu aundiak egiten omen dituzte" Gketx<br />
Loiola.<br />
- HAIZE XUME. v. HAIZE TTIPI.<br />
- HAIZEZ. Por el aire. Egaizkin edo aeroplanuen eroan dituez. Baia, dana dala, eurek goitik, aixez, yuen<br />
dira. Kk Ab II 66.<br />
- HAIZE-ZAHAGI. Persona altiva, orgullosa. Eta hau onela dala, obe dezute alaba txukun hori ezkondu<br />
emengo tratalari aberas batekin, ezen, ez Gastelako, eta besteetako aize-zagi galbardun askorekin. Lar Cor 153.<br />
- HAIZE ZABALEAN (ZABALEKO, etc.). En el aire (del aire, etc.). Usotxuba egan lez / axe zabalian. Enb<br />
65 (v. infra HAIZEAN). Txori-aldreak aneika egaz / or duaz abarrotsian, / aixe zabalan arin-arinka / bata<br />
bestien atzian. Ib. 45. Azke-azkerik, / alai bixi zan usua, / eragozpenen / apurrik barik / aixe zabalan / jolasten<br />
zala naikua. Ib. 170. Orra Poli aize zabaleko txoria bere buruaz kaiolan sartuta. Anab Poli 40. Ontaz bazkaria<br />
bukatuta, basamortuko aize zabalean atsegiñez janda gero, oraindik beste puxka batean egon giñan atseden<br />
artzen. Anab Aprika 80.<br />
- HAIZE-ZAINKETAN. (Ines.). Vigilando el viento. Lenago, Gabon gabaz, aize zainketan egoten ei zian,<br />
Gabon gabeko aiziak ba, arek irauten euela Martsorarte ta, urrengo kuarta tenporak arte irauten euela ta (Vgip).<br />
Eusk 1956, 209.<br />
- HAIZE-ZAPI (aizapi Lar, H). Vela. "Trapo, velamen del navío" Lar. "(A todo) trapo, con eficacia y celeridad,<br />
aizapi guziaz" Ib. "(A) velas tendidas, bela beteaz, aizapi beteaz" Ib. "Aizapi betez, à pleines voiles; aizapi guziz,<br />
à toutes voiles" H. v. HAIZE-OIHAL. Aize-zapiya teinka jarrita / egazti baten antzera / bizkor, lenbailen<br />
iritxi zale / ipar-aldetik onera / zuengan pozez urbildutako / mariñel gaztiak gera. EA EEs 1916, 41.<br />
- HAIZE-ZAPIDI. "Velaje, conjunto de velas en el navío, belajea, aizapidia" Lar.<br />
- HAIZE-ZAPIZTATU. "Velejar, usar de las velas, belaztatu, aizapiztatu, belairatu" Lar.<br />
- HAIZEZ BETEKO. Casquivano. v. haizeburu. Arinkerizale ta aizezbetekotzat eukan Madalen, berba zuur,<br />
itz eder ta ele zentzunezkoduna zala auturtu bear izan eban mutillak. Erkiag Arran 161.<br />
- HAIZE-ZIRIMIRI. Soplo de viento. Firi firitxo dator / aixe zirimiria / zizpuru bigunakaz / esnatzera orria.<br />
AB AmaE 383.<br />
- HAIZE-ZIRIMOLA (BN-baig ap. A; H (h. xirimola)). Torbellino, remolino de viento. "Viento arremolinado"<br />
A. v. HAIZE-ZURRUNBILO.<br />
Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos y en Zaitegi.<br />
Eta egin zen lakhua gaiñean haize xirimola bat hain handia, non urez bethetzen baitzen barkua. He Lc 8, 23<br />
(Leon haize zirimola; IBk haize-ekaitz). Eta egin zen haize xirimola handi bat, eta jauzarazten zituen uhinak<br />
untzi barnera. Dv Mc 4, 37. Tenpestaren erdian, [...] haize zirimola batek bidea hautsarazten batio eta<br />
galarazten. Laph 222. Haize zirimolak du / bihurriki jotzen. Zby RIEV 1908, 772. Hedoi izigarria heldu zen<br />
beraz, haize zirimola batek hartu eta zeramala alderdi orotara. Barb Sup 141. Gizagaixo muthikoa! Haizezirimola<br />
berak hartzen du hantxet eta brixtakoan eremaiten su-phizkiari goiti. "Le même tourbillon". Barb Leg<br />
141. Aize-zirimol, uri ta elur [...]. Iratz 52. Bil zuen gogo kartsuen aize zirimol arraia. Ib. 50. Salbatore<br />
eguerditan, uri eta aize zirimola izigarri batek inharrosi gaitu. Herr 6-6-1957, 2. Uste gabetarik zurrumiloak<br />
porkatzen dira, ala haize zirimolen gatik ala lurpeko hare edo salbea mugitzen delakotz. Herr 7-8-1958, 2.<br />
Suaren lenengo aldaketa omen da itsasoko ura, ta ur orren erdia lur bilakatzen omen da, ta beste erdia aize<br />
zirimola. Lurra, ur, ura, su bilakatzen omen da. Zait Plat 32.<br />
v. tbn. Haize-xirimola: Arb Erlis 33.<br />
- HAIZE-ZISKU. "Aize-zisku (V-ple), remolino, ciclón, torbellino de viento" A. v. HAIZE-ZIRIMOLA, H.-<br />
ZURRUNBILO.<br />
- HAIZEZKO (Dv). a) De viento. "Qui est de vent. Haizezko ihara, moulin à vent" Dv. Eta iauts zedin<br />
haizezko tormenta bat lakera. Lç Lc 8, 23 (He egin zen haize xirimola bat, Dv haize-buhunba, Leon haize<br />
zirimola, Or aize-zurrunbilloa).<br />
b) De aire; vano. "Haizezko solasa, discours vains, parole vide" Dv. Gizonen haizezko solasen arabera ez<br />
jiratzea. Ch III 45, 5 (SP eta huna horrako hitz haize guziez ez itzultzea). Alabatzen zala, lau boz edo itz oiek:<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
705
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
atomo, eclipse, hoguera ta horizonte, iñork ere Euskeraz emango etziozkala. Aizezko arrotasuna. Cb EBO 46. Ta<br />
nerekiko aizezko, ta aizeak daraman esamesa batek geiago pisatuko du nere salbazioak baño? Cb Eg II 84 (Dv<br />
LEd 156 haizezko). Oiek dira aizezko torre nik nerekiko egin edo jaso nituenak? Ib. 120 (Dv LEd 218 haizezko).<br />
Lurreko errege guzien aizezko anditasunak egiazko zuen orren aldean, zer du ikusi? Ib. 84 (Dv LEd 48 haizezko,<br />
y en su dicc. traduce "les vaines grandeurs"). Ez arren permiti, aizezko onra orrek bere ondoren ni eramatea. Ib.<br />
85. Apainzaliak edo soñoko biar baño obiaguakaz astindurik dabiltzanak mundukuen oneretsi aisezko baten<br />
billa. CrIc 114. Zure idoloa da zure griña ta pasio nagusien ori. Zure idoloa da zure andi ustea, zure aizezko<br />
puntu ori. AA III 632. Makurtu ezak ire / aizezko burua, / ez dituk agur oiek / iretzat, kaikua! It Fab 123.<br />
Gezurrik balin bada / Bertsu berri otan, / Norbaitek erran date / Aizezko bidetan. (Interpr?). Bordel 128. Zenbat<br />
iraun duten buru artan sortu eta jaso ziran aizezko torreak! Arr Orac 95. Gazte denboran neukan aizezko burua,<br />
/ Illea zuritzean bete zait kaskua. AB AmaE 403. Txistu aizezko-pelota-dun bati aize emanaz. Alz STFer 133.<br />
Aizezko pelotak ziruriten. Iraola 128 (tbn. aizezko pelotak en Tx B II 145). Larri zaar baten asperen-zizpuru<br />
aizezko bat baiño ez dalako. Gand Elorri 224.<br />
- HAIZEZKO MIN. Meteorismo. Hart letzake hantürako edo aizezko mina, sortzen denak belharra bustirik<br />
denian euriz edo ihitzez. "Le mal nommé empansement ou météorisation". Arch Gram 121.<br />
- HAIZE-ZOKO. Punto cardinal. Ta bere aingeruak turutots ozenarekin bidaliko ditu, ta auek Aren autuak<br />
bilduko ditute lau aize-zokoetatik. Ol Mt 24, 31 (Or lau aize-zokoetatik; Lç laur haizetarik).<br />
- HAIZEZ PUZTURIK. Yauregian errege izaki, gure lepotik parrez diardu aizez puzturik. 'Está engreído<br />
burlándose a la vez de nosotros'. Zait Sof 143.<br />
- HAIZE-ZULO (V-gip). Ref.: SM EiTec1 143 y EiTec2 131; Etxba Eib. Poro de la pieza fundida. "Azkenengo<br />
labakadan eindako piezak aixe-zulua besterik etxakek" SM EiTec1 143 (v. tbn. SM EiTec2 131). "Burbujas de<br />
aire que quedan aprisionadas en las piezas fundidas. Aixe-zulua dauka pieza onek eta erreusatara botaizu, esta<br />
pieza presenta burbujas y tírala al montón de las inútiles" Etxba Eib.<br />
- HAIZE ZURI. "Zuri, aize zuri, empuje del viento" A Apend.<br />
- HAIZE-ZURRUNBILO (a-zurrumillo V-gip ap. Elexp Berg). Torbellino, remolino de viento. "Aize<br />
zurrumilluak papel pillia aidau zeban" Elexp Berg. v. HAIZE-ZIRIMOLA. Iparbeltza tximistarekin eta aizezurrunbilloa,<br />
Aren eskutik arranoa bezala atera dire. Or Mi 100. Aize-zurrunbilloak nâsi du lioa. "El remolino<br />
de viento". Or Eus 103. Bitartean aize-zurrunbillo gaitza sortu zan, itsasora yetxi ta itsaso guzia nasi zuen. Ir<br />
YKBiz 187. Neguko aize-zurrumillo beltzak galtzuak bira-biraka daramazkin bezelatsu. Ibiñ Virgil 76.<br />
v. tbn. Erkiag Arran 161.<br />
haizealde (Dv), aizalde (a- V, G, ap. A; Lar, Izt VocC). 1. Lado del viento, barlovento. "Barlovento" Lar y A.<br />
"Côté vers lequel souffle le vent" Dv. En Izt VocC se lee: "Aizaldea, sotavento", sin duda errata por 'barlovento'.<br />
Cf. HAIZE ALDE. Una casa fuera de la vylla entre las eras como saylle homne del portal dayçaldea. Arig SM<br />
31, p. 213. Eta emezortzigarren goizeko ordu batean aizaldea irabazi ezkero, peleari ekin zioten gureakin.<br />
Batalla onek iraun zeban [...]. 'Cuando lograron el sotavento'. Izt C 442s. Betozan urreratuten Elantxobeko<br />
txalupak, eta aurrerengo aize-aldetik etorrenak ikusi ebazanean itobearrik, beingoan joan zan eurakana. Echta<br />
Jos 253.<br />
Oilotegia ez-da lekhu hotzean nahi, ez beroegian ere. Iguzki-haize aldea du laket. Dv Lab 287. Hainitzek<br />
nahiago dute heiako sartzea izan dadien iguzki-haize aldetik, ezenetz hegoatik. Ib. 216s.<br />
Zer dala ta zabilzkidate, kukuka, aizaldea niri artuz, sareratu nai baniñuzuten bezela? Amez Hamlet 105.<br />
2. Punto cardinal. Eta lau aize aldetatik bilduko dittuzte bere aukeratuak zeru goienekotatik azken<br />
ondarrerañokoak (Mt 24, 31). "A quator ventis". Inza Azalp 82 (Lç, TB, Dv, Ur, IBk (h)aize, He, Leon kantoin,<br />
Echn eskina, Samper parte, Ol, Or aize-zoko). Etorri gogoak lau aize aldetatik eta aizeman ill auei eta birpiztu<br />
bittez. Ib. 110.<br />
haizealdi, aizaldi (Lar, Añ (G, AN)), axealdi (Añ (V)). Racha, ráfaga de viento. "Oreo" Lar y Añ.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX.<br />
Arrauneri erme eragiñez, edo, aize-aldi ona eratzen bazitzaien, agai (makilla) lerdenari bela egotzika. Elizdo<br />
EEs 1925, 214. Zakar-pila isasten dun aizealdiak bezala, gu Yainkoaren arnasak garamatzi. Or Mi 135.<br />
Garagardian aizealdiak buruxkek betbetan makurtzen ditun bezala. Ib. 143. Gazteño, ez al dakusan an beian<br />
zuen dendako euna aize-aldiak eragiña? Ib. 106. Aize-aldi batek etzinarazten gaitu; bultzadarik txikienak<br />
amilduarazten. Ldi IL 134. Aizealdi bigun onek ere aldegingo baitigu, gauden goxo-goxo, sutondoan katua baño<br />
areago. Ib. 28. Bereala dardartuko ditu aizealdiak ildegiko zugaitz jeikien adaburuak. TAg GaGo 33. Esan<br />
zitekean aren biozpean ekaitzaldirik eta aizealderik sekula etzala sortu. TAg Uzt 114. Barealdiaren atzetik<br />
datorren aizealdi zakarrak bezela. Ib. 252. Aizealdiak arrotutako ugin-pirrinta zuriak. Ib. 231. Ezkerreko mendibizkarrak<br />
ezkutazen zun itxasaldeko aizealdietatik. Ib. 153. Sargori zegon, ordea, alaere. Etzan aizealdirik. Ib.<br />
107. Aizealdi madarikatu batek jasotako gonak ezin eutsika. Etxde JJ 104. Eta zebillela-zebillela, aidea urratu<br />
zuan irugarren aize-aldiak. NEtx LBB 184. Aizealdi on batek jotzen zionean, [...] belak zabaldu eta Jaungoikoak<br />
agintzen zunez navegatzen zun. Etxde Itxas 130. Alakotan autokarra gelditu, aize-aldia joan arte, ez baizan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 706<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ezere egiterik ez-ikusi artan. Anab Aprika 96. Eta gauz auek siñale zigurrez ikasi ditzagun, bero-euri-aize aldiak<br />
alegia [...]. Ibiñ Virgil 77.<br />
haizealditxo. Dim. de haizealdi. Biozparrengo aizealditxoak neurriratzen eta esiratzen zekiana zan. TAg<br />
Uzt 114.<br />
haize-arka. "Aparato soplador, compuesto solamente de tablas de madera, que competían con los clásicos<br />
fuelles de cuero" Zubiau Burd 106. "Trompas o aize-arkas" SMuj Geogr. Gral. del País Vasco-Nav. (Barcelona,<br />
1918), 489. "La bouche du soufflet, aize arka, [...] jetait une nappe d'air frais qui soudain faisait rougeoyer l'azur<br />
sombre du lingot mal refroidi" Lh GH 1921, 87. Por haberse construido de su orden en la ferrería de Bengoolea<br />
de Legazpia una trompa o aizearka. ExtJG 1773, 51. La aizearka de Bengo-olea. Ib. 52. Y sin que estén<br />
saciados de agua (o como dicen nuestros oficiales itoak) [...] en la aizearka de la ferrería de Amaroz. Ib. 53. El<br />
soplo de la aizearka nada tiene de perjudicial a la buena calidad del fierro. Ib. 54. Auzpoetan bakarrik<br />
berdiñeztasun ta aldakuntzarik. Batez ere irutarikoak agertzen zaizkitzu: larruzkoak, zurezkoak eta "aize-arkak".<br />
Garayalde Elezar 71.<br />
aizeatu. v. haizatu.<br />
haizebe (V, G), aizabe (G), aizebee, aizape (Lar), aizepe (H). Ref.: A (aizebe, aizabe); Elexp Berg (aizebe). 1.<br />
Sotavento. "Position d'une embarcation sous le vent" H. "Gure mendixetako zugatzak dira orritsuak. Ortik<br />
ainbeste orbel neguan aixebietan" Etxba Eib s.v. orrixa. "Lugar resguardado del viento" Elexp Berg. Cf.<br />
haizalpe. Bela luzaturik igestu eta aizapean zeudenen babesera sartu izan zalako. 'Las naves que estaban al<br />
socaire del viento'. Izt C 442. Nasara sartu zala potiñ bat, geienak agiri zirala aizebeko aldetik, estu, baña oso<br />
urrian. Ag Kr 17. Ozta ozta ikusten doguz gure aizebeetik datozan barkuak. Berriat Bermeo 389. Iñungo aizebe<br />
ez abaro barik, lokarri ez lagungarri bage. Erkiag Arran 163. Lau barku gatoz alkarren atzetik. Geure<br />
enbarkaziñoa dator aizerengo. Gure patroia radiotik berba egiten asi da aizebeetik datozan barkuakaz.<br />
"Artxanda" dator aizebeerengo. Berriat Bermeo 388.<br />
2. (En ines.). Bajo el viento, bajo la galerna. Haizepean eta ihurtzurien habarrotspean sortzen eta hazten<br />
diren perlek ez dute perlen axala baizen eta barnea mami gabea eta hutsa dute. He Phil 202 (SP 200<br />
haizetzean).<br />
Etim. De haiza-/e + behe.<br />
aizebela (G-goi). "Txepetxa bezalako txori txiki bat. Ta, metaforice, onela esaten dute: eguraldi aize bela<br />
dago, alegia txoroa dagoala" Vill (comunicación personal).<br />
haizebelaskiro (a- Izt VocC, H (G)), aizebelatskiro (Izt 19v). Con ligereza, al buen tuntún, caprichosamente.<br />
"Bibilis bobilis" Izt 19v. Ez du, bada, inork ere zer uste izan, izengaiñ oek diradela edozein gisatakoak eta<br />
aizebelaskiro nola nai ifiniak; baizikan [...] begiramen andiarekin jarriak. Izt C 22.<br />
haizebelats (G-goi; Izt 22v; aize-belatz H (G), A), aizepelats (G-to). Ref.: A EY III 372; Vill (aizepelats). <br />
Persona inconstante, alegre de cascos. "Aize-belatza, girouette" H. "Torpe" A, que en EY III 372 dice:<br />
"Casquiligero, aize belats (G-goi) [...]". "Neska aizepelatsa! (G-to), neska txoroa!" Vill (comunicación personal).<br />
v. haizeburu. Ez alzaiote iruditzen, aize-belats oei, beren jaioterriko dantza oniritziak, iraingarriren batzuek<br />
diradela? Izt D 27. Bañan anziña anziñakoak eta Euskaldunen izenekoak diradela enzutea aski da [oitura<br />
gogoangarri oek biak] zenbait aizebelatsek ostikoperaturik aintzakotzat ez artzeko. 'Los insensatos'. Izt C 218. Ez<br />
daike izan banoa eta soberbioa, zenzu gabea aizebelatsa ez dena. LE Urt 327 (ms.116r zenzugábe fátuo).<br />
haizebera. "Aizebera (V, G), sotavento" A. v. haizebe.<br />
haizeberritu. "Ventilar, orear. Oxigenarse. Koartoa aize-berritu. Aize-berritzera al dijoaz beoiek? Gketx Loiola.<br />
v. aireberritu.<br />
haizeberritze. "Ventilation, haize-berritze; ventiler, haizea berritu" T-L.<br />
haizebetu, haizepetu (a- H (V, G)), haizapetu (Lar). "Sotaventar, poner a sotavento" Lar. "Sotaventado,<br />
aizapetua" Ib. "Prendre une position sous le vent" H.<br />
haizebide. 1. Vía de aire. Baña ez da aski argiarenzat eskatzen duen olio guzia bere aldian ematea [...],<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 707<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iraun dezan kendu bear zaizka aize bide guziak. Mb IArg I 375.<br />
2. (a- V, G ap. A). "Tobera, ventilador, caño por donde entra el aire en una fragua" A. Ujaikija edo uagia.<br />
Kañuba o aisebidia. Toberia. Sutegija. Mg PAb 134 (en una lista de nombres relacionados con las ferrerías).<br />
3. (BeraLzM), axebide. Ventosa. Zuk diñozunez orren minbera baldin badago, axe-bidiak imiñi edo odolatarea<br />
egin edo beste osakaien bat ezarri biar ixango yako, gatxari yagokanez. Otx 161s.<br />
haizebilo. "Aizebillo (V-gip), azote" A. "Iraburrak iru gauza daukaz: irabur-eskua (makilla lodia da au), ugela<br />
ta irabur-aizebilloa (V-gip), tres cosas tiene el mayal: el ástil, la correa y el palo" Ib. (s.v. irabiur). Cf. IDAUR-<br />
ESKU.<br />
haizeburu. Casquivano, alegre de cascos. Onenak ez: gazte arro, zarkote nagi, erdi-langille, oso-edale,<br />
gezur-billari, aizeburu, etxekalte guztiak eta emakume arrotz lasai batzuek. Ag G 351. Aize buru bazera / gazte<br />
gaztetatik / uskeritan dirua / gastatzen gogotik. And Egun 71. --Eztakizu asko, Kati. --Zer eztakit? --Zurekin<br />
dantzatzeko dedan amorro bizia. --Ai au aize-buru! NEtx LBB 198.<br />
haizedi. Aire, atmósfera. Zelaiak belar eze usaitsuz orlegiturik, [...] biboletaz, kamamillaz, et'aneika lore<br />
pollitaz apaindurik eguaslearen aizediya usainztatzen dute. J.M. Tolosa EEs 1913, 113.<br />
haizedun. 1. Casquivano, alegre de cascos. v. haizeburu. Itxaserrietan be eztirala gizon guztiak aizedun,<br />
txakillo ta buru ariñekoak, eta badagozala zenzuna ta burua tentunean daukezan gizonak be. Ag Kr 56.<br />
2. Soberbio, orgulloso. --Erdibitu bedi India, zioten maomatarrak [...]. --Ots, ez da orrelakorik egingo!,<br />
zion indu-pizti aizedunak. India oso-osoan geldituko da Inglaterra etxeratzekoan. Sorarrain Lili 95.<br />
haizegabetasun. Calma (en el mar). Itxasbidiaztirik jakitunak ere ezin eragotzi lezakee ez aize kontrakoa,<br />
ez aizegabetasun edo kalma kaltegarria. Mg CC 189 (CO 284 aize kontrakuak edo itxaskalmak).<br />
aizegaraun. "(msLond), urticularia" A.<br />
haizegarri. (Lo) que produce gases, ventosidades. Nolako kalte eta trabu hainitzi egiten baitiote ianhari<br />
beroek, espeziatuek, ke, lanbo eta haizegarriek. SP Phil 320 (He 322 ianari beroak, espeziatsuak, khetsuak eta<br />
haizetsuak).<br />
haizegile (Lar, Añ, H (+ a-)), haizeegile (H, + a-). 1. "Soplador, [...] aizegillea" Lar. "Abanico, [...] aizegillea"<br />
Ib. (Añ aizegilla). "Souffleur, qui souffle" H. Eta azkenerako, denborale gogorretako aize sumintia ere<br />
iruditzen zait erregeren jauregiko dama aberatsen aizegilleana bezain ezti. Ill Pill 5.<br />
2. "Aizegile (V, G), horquilla de madera de cuatro púas que sirve para aventar el trigo" A.<br />
3. "Haizeilea (BN-lab), moulin à vent" Lh.<br />
haizegin. v. HAIZE EGIN.<br />
aizego. v. HAIZE HEGO(A).<br />
haizegune (aizegüne S ap. Lrq y Lh). "Endroit exposé au vent" Lrq.<br />
haizeka. 1. Soplando. Izkera banatu bat ez omen da indarka bat izatera iristen. [...] Orain sorberri degun<br />
Donostiako Argia argitxo ori itzalia izan diten, aizeka, aize emanka bizi izango lirake alde batetik Baionako<br />
Gure Herria, bestetik Bilboko Euzkadi. GH 1922, 489.<br />
Resoplando. Santxo gizajoaren urdailla ez zan noski bere nagusiarena bezaiñ fiña, ta an asi zan<br />
goranaietan aizeka ta txorabiotan izerdika. "Y así, primero que vomitase le dieron tantas ansias y bascas, con<br />
tantos trasudores y desmayos". Berron Kijote 189.<br />
aizaka. Azkena zetorren Oreste aizaka, moxal atzeratuxeagoak izaki, azken aldian itxaroa tinkaturik.<br />
'Orestes [...] avanzaba el último'. Zait Sof 30.<br />
2. "Urie gozo gozo ari du (B), euri gozoa ari du (B), aizeka ari du (AN-5vill), uri aizeka ari du (AN-5vill),<br />
aizeurie ari du esker gaiztoan (B)" Gte Erd 111. "Haize fina ari du (BN-arb), uri haizeka ari du (AN-5vill, BNarb),<br />
aizeka ari du (AN-5vill)" Ib. 148.<br />
- HAIZEKA ETA HAIZEKA. (Forma con reduplicación intensiva). Venga soplar. Alde guztietarik haizeka<br />
eta haizeka ari diren ipar beltzak eta mendebal gorriak. MEIG VI 98.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
708
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haizekada. Ráfaga, golpe de viento. Eta amaika aldiz esku-makillaren bearra izan nuan nere buruari zutik<br />
eusteko aizekada latz-gogorren aurrean. Iruretagoyena EEs 1921, 18.<br />
haizekatu. "Vanter, aizekatü" VocS.<br />
haizekeria. 1. Vanidad, presunción. Leitzarrek ere ez dute aizekeri asko; / irabazi bai, orde, moskor arek<br />
antzo... / Dirua jaso dute; izenik ez naiko. "Poca fanfarria muestran los de Leiza". Or Eus 31. Kira ontakoak<br />
[odol berokoak] badituzte besteak bezelaxe beren akatsak, baita joera txalogarriak ere [...]. Beren errenak iru:<br />
aizekeri, asarrekeri ta zipozkeria. Sorarrain Lili 35. Zergatik duzute maite aizekeria ta gezur-billa zabiltzate?<br />
"Vanitatem". Or Aitork 218 (v. tbn. 219).<br />
2. (V-gip ap. Iz ArOñ). Locura, dislate. "Aisékeriak eiñ, las locuras" Iz ArOñ.<br />
haizeketa. 1. "Aizeketa (AN?), ventarrón, huracán" A Morf 155. v. haizete.<br />
2. Aires de grandeza, de superioridad. Batek baño geiagok, izkera mordollotxoa ote darabilkidan esan<br />
dezateke. Ni, ordea, bertsolari solla naizenez, batere aizeketarik gabe natorkizu; naizen bezelaxe agertzera.<br />
Basarri XIX.<br />
haizeki. "Aizeki, soplador" Ort Voc. v. haizekin. Otzaran ekarko dituz yataldi bat gertatzeko bear diran<br />
gauzak: ogi andi bi, okela, kankilloi bete ardao [...]; da orrezaz ganera: erresakon, baldi, pitxar, edontzi, aizeki<br />
eta abar. Ort Oroig 106.<br />
haizekin (a- Lar Dv), haizakin (T-L), aizkiñ (Lar). "Abanico, aizekiña , aizegillea, aize-emallea"<br />
Lar. "Abano, es un abanico grande [...], aizekin aundia" Ib. (v. tbn. Lar DVC 152). "Aventador, aizkiña<br />
esparzuzkoa" Ib. "Ventilateur, haizakin" T-L.<br />
haizekor. v. haizakor.<br />
aizelan. v. auzolan.<br />
haizelore. "Anemone, haize lórea, adonis lórea" Urt II 83.<br />
haizemaile (Lar), aizemale, aize-emaile (Lar, Añ (G, AN), axe-emaile (Añ (V)). 1. "Abanico, [...] aizeemallea"<br />
Lar (v. tbn. Añ). "Guardas de abanico, las dos varillas grandes, aizemallearen sendagarria" Ib. <br />
Arpegia aizemalez (abanico) egurastuaz. Ag G 181.<br />
2. aize-emaile (Lar). (El) que sopla, echa aire. "Soplador, aize emallea" Lar. Ola aretan, gizon bat bere<br />
sudur zulo bat beatzez estali ta beste sudur-zulotik aizea botaka ari zan. Lagunetatik zarrena joan zaio ta<br />
galdetzen dio:--Zer ari gera, konpañero? Aize-emaillea: [...]. NEtx LBB 165. (v. tbn. 166, 168).<br />
(El, lo) que alienta, anima. Deabrua berbera dek guda-asmatzalle, eta gizonen gorrotoa berriz, aizeemalle.<br />
Ataño TxanKan 239.<br />
haizemaka. v. HAIZE-EMANKA.<br />
aizemale. v. haizemaile.<br />
aizeman. v. HAIZE EMAN.<br />
haizeme. Aizeme ariñak leunki dardarazten zitun Izarteko artadiak. "La brisa ligera". Etxde Itxas 196.<br />
aizen. "Aizen (R-vid), pundonor. Aizen-bage, sin pundonor" A (donde aizen, parece inferido de aizenbage). v.<br />
aizenbage.<br />
aizenar. v. hausnar.<br />
aizenbage (R-vid ap. A). "Aizenbage es para el hombre que no hace lo que puede. Se dice al rico que nada se<br />
le da por nadie, al que tiene una obligacion y no cumple, al que no tiene miedo, y también al joven de poca<br />
educación" Mdg 134. "Axolabage da morroin gaxki azi bat. Aizenbage da gizon abratsa" Ib. 125. "Aizen (R-vid),<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 709<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
pundonor" A.<br />
haizeñi (S). Ref.: Lh (aizetto); Lrq /aisen'i [oxít.]/. "Petit vent froid" Lh. "Sale petit vent" Lrq.<br />
haizeño (aizeño BN ap. Lh). Dim. de haize. v. haizetxo. Aizeño ozkirri ta leunak izadi guzia alaitzen du.<br />
"Un airecillo". Zink Crit 34. Aizeñoa lillurak / otxanduta dabil. "El céfiro". Ldi BB 156. Goizaldeak irira / oiduan<br />
ots gozo ñabar / aizeñoak Gazte'ren / belarrira dakar. Ldi UO 36. Ekhain-ondarrean aizeño batek ogiburuak<br />
perekatzen dituen bezala. Lf Murtuts 12.<br />
haizepaile. "Aizephaile (S-saug), flâneur" Lh.<br />
haizepaitu (S). Ref.: A Apend (aizephaitu); Lh (aize). "Callejear" A Apend. "Aizephaiten (S-saug), en flânant"<br />
Lh. v. HAIZE EBAKI.<br />
aizepelats. v. haizebelats.<br />
haizepote, haizeporte. "Haize girizara joan ginen (AN-gip), haizepotea / haizemalda (BN-ciz), etxe hori<br />
gaitzeko haizeportean da (BN-ciz), haize tokia (G-azp)" Gte Erd 148.<br />
haizeputz. 1. Soplo de viento. Aise putzak txistuka, pago erramatzarrak / baibenka darabillez ausi agiñean.<br />
AB AmaE 363. Lasto bat zelan aixe putzetan dan joaten. Ib. 439. Itxasoan ezegoan aize-putzik. A BeinB 56. A<br />
zan beroaren larria, bapere aizeputzik bage. Erkiag Arran 23. Ezertarako aize putzik ez egoan. Txopo ta eltzun<br />
orriak [...] geldi ta bare egozan. Ib. 161.<br />
2. (G-goi ap. A EY III 373). (Adj.). Vano, orgulloso. v. harroputz, putzontzi (2). Aizeputz, ikustak bulartsu<br />
naizenez, ziotsaten elkarri. Or Mi 58. "Makil" aize-putz ori. "Ese vanidoso de Makil". Or Eus 32. Iñortxok ez<br />
digu Joakina aizeputz zanik esan, bai beroa zala. Sorarrain Lili 35. Sorgiña al zan, izan agiz, Txotxa aizeputz<br />
ura? Eston Iz 105.<br />
haizera. "La aventadura del grano. Aizera egin, aventar el trigo etc. (358)" LE-Ir. v. haizerada. Eulzia dá<br />
gizagéndea, sárdea bere potestadea, aizéra dá juizioa, berextekó gránoa, audá, ónak zerúra, lasto ilauna, audá,<br />
gaixtoak infernuko súra (Mt 3). LE Urt ms. 1v (ed. 1846, 2 aizerada).<br />
haizerada (a- H). Aventamiento. "Aizerada, action de nettoyer le froment au vent; par ext., récolte, grain<br />
qu'on a récolté" H. "L'action de vanner, d'éventer, d'aérer (LE)" Ib. (tras haize-pilota). v. haizera. Eultzea da<br />
gizajendea, sardea potestadea, aizerada juizioa alea berexteko, au da onak zerura, eta lasto ilauna edo gaixtoak<br />
infernura bialtzeko. LE Urt 2 (ms.1v aizéra dá juizioa).<br />
haizeraka. (Ir, avanzar...) contra el viento. v. HAIZERENGO. Urrengo egunean eguraldi obea egin<br />
euskun. Aizeak asko amor eman eban. Gaur-bere aizeraka goaz (aizearen barrura). Berriat Bermeo 389.<br />
haizeratu (AN-erro; H (+ a-)), haizaratu (AN, L; Aq (AN)). Ref.: A (aizaratu); A Apend; Lh (haizaratu). 1.<br />
Aventar. "Aventar, aizaratu" Aq 784 y 1019. "Perder los dineros, ultzia aizaratu [litm. 'aventar la era'] (AN)" Ib.<br />
524. "Vanner, éventer, aérer" H. v. haizatu. Zeñen éskuan sárdea daukan, aizerátzeko bere eulzia. LE Urt<br />
ms. 1v (v. tbn. 16r aizeratzekó bere eulzia). (Jaunak) bere eskuetan dauka sardea ta aizeratuko du bere eultzia<br />
(308). LE-Ir.<br />
2. Ondear al aire. Asi ziran ikastetxeko mutiltxoak kalean zear, makilla baten gañean oial zati baltza<br />
aizeratuaz, euren erakustzallea aurretik ebiela. Ag Kr 15.<br />
3. Airear, hacer público. Antiguako Amaren egunaren atadian aizera eben, ba euren maitakundea Zuriñek<br />
eta Xirdok. Erkiag Arran 194.<br />
aizeri. v. azeri.<br />
aizerre. v. HAIZE-ERRE.<br />
haizerrota. v. HAIZE-ERROTA.<br />
haizete (a- V, G, AN ap. A; H (+ a-)). 1. "Coup de vent" H. "Ventarrón" A. Badator berriz aizete bat eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
710
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
botatzen du etxea. "Viene después un ventarrón". It Dial 31s (Ur aixe andi bat, Dv haize buhunba bat, Ip haize<br />
buhada bat). Zer da ikustea txalupa andi bat / ekaitz-aizete-artean / kairaino ekarten erdi-galduan / ontzi andi<br />
bat atoean. Azc PB 103s. Alakorik! Orduko aizetea ta ekatxa langorik eztau gizonen begik ikusi. A BGuzur 142.<br />
Inguruko loreak / agian aizeteak, / agian izozteak / billoixtuko ditu. Gand Elorri 82. Eta aizearen joera ain<br />
indartsua [...]. Ondarrak dana estali. An alako aizeteak maiz izaten dira, noski. Anab Aprika 96. Orain itxas<br />
sumiñaz / nor jabeturen, aizete latza / nork emaraz dezake? "Al viento fiero, airado". Gazt MusIx 129. Gaua ba<br />
dator, aizetea orruz. "El aire truena". Ib. 137.<br />
2. (V, G, AN; H). Ref.: A Morf 165; Iz ArOñ (aizéte). Temporada de vientos. "Temps où règnent des vents<br />
continus" H.<br />
haizetegi. Aire libre, exterior. Goizean ogetik jagi zireanean, mutikoak ezeban nai urten etxetik aizetegira,<br />
bilddurrez ostera jitanoak eroan eien. Echta Jos 16. Urteten eben aizetegira (campo) egurastutera. Ib. 260.<br />
Eurak begira egozala il eben langille bik txaolearen aizetegitik (campo, exterior) lan orretarako eukezan<br />
iskilloakaz. Ib. 318.<br />
Aire. Ortots baten orro urrutikoak urratu du aizetegia, ta arindu egin dugu gure ibillera. Txill Let 49.<br />
haizeterri. "Aizeterri (S-saug), exposé au vent" Lh.<br />
haizeti. 1. "Aizeti (G-azp), [...] pedorrero" A.<br />
2. Orgulloso, vanidoso; pretencioso. Cf. haizetsu. Gero, markesa aideko neskatxa aizeti batek burua berotu<br />
dezaizula, ta gure etxeko pakea galtzera etorri dakigula. NEtx LBB 138 (v. tbn. 139).<br />
haizetiar. "Animal volátil, aizetiarra" Lar.<br />
aizetorki (Lar). "Clima, aizetorkia" Lar. Aunque DRA dice recogerlo de SP, no lo encontramos en el dicc. <br />
Probintzi onetako aizetorkia guztiz da sasoi onekoa eta gozatsua. Izt C 24. Aizetorki bigun, zorioneko artan<br />
arkitzen da lore gozatsua, aize eta ekaitzetatik gordea. "Venturoso clima". Otag EE 1881b, 111. Aize-torgia [sic]<br />
bustia da, baña oso osasungarria. F. Aspe EEs 1912, 226.<br />
haizetsu (V, G, AN; SP, Lar, Añ, Dv), aixetsu (V-gip), axetsu (Lar, Añ). Ref.: A y Elexp Berg (aizetsu); Etxba<br />
Eib (aixetsu). 1. (Tiempo, lugar, etc.) ventoso. "Denbora haizetsua, venteux" SP. "Airoso, de mucho viento,<br />
aizetsua, axetsua" Lar. "Ventoso" Añ. "Venteux, sujet aux vents" Dv. "Paraje ventilado" A. "Beizuko zabala, egi<br />
aixetsua, [...] páramo ventoso" Etxba Eib. "Paraje aizetsua da zuen basarrixa" Elexp Berg.<br />
Zeren nola ohoiñak desiratzen baitu gau ilhuna eta haizetsua ebasteko. Ax 283 (V 189; Añ GGero 213<br />
axetsu). [Eguna ] ikusten dugu hedoitsurik, uritsurik, idorrik, haizetsurik. SP Phil 470 (He 476 haizetsurik).<br />
Yasko ventôsa edo ilhabete haizetzua daitzonaren hamahirurean. Revol 145. [Gazta] gazitzen dagoan bitartean<br />
egon bear du toki legor eta aizetsuan. It Dial 88 (Ur axetsu, Dv haizetsu; Ip aizestatü). Toki agiri, aizetsu,<br />
eguzkia darion uri bat dala. RIEV 1907, 169. Bein eguraldi onak, bestean txarrak, orain aizetsuak, gero<br />
euritsuak. Echta Jos 147. Ai, a zan egun eder gozo eztitsua, / Edoi argi-argijaz ipar axetsua! Enb 32. Gau<br />
aizetsu ta argian. Or Mi 76. Gorputz ona, euritsu; gorputz txarra, aizetsu (G-azp). "El buen cadáver es lluvioso;<br />
el mal cadáver, ventoso". A EY I 215. Eguraldia zenbat eta beroago, aizetsuago ta argiagoa dan [...]. Munita<br />
73. Gau aizetsu zanez, sua parra-parra zabaldu zen etxean. Etxde JJ 213s. Udazkeneko arratsalde aizetsuan.<br />
Txill Let 32. Eguna aizetsu jaiki zan. NEtx LBB 59. Aski duzu inguru bat egitea Alpes aizetsuetara. Ibiñ Virgil<br />
104.<br />
"Kanabera haizetsua, roseau plein de vent" SP. Ez fida eta ez perma kanabera haizetsuaren gainean, zeren<br />
haragi guzia abre belharra da, ta haren loria guzia belhar lorea bezala eroriko da. "Super calamum ventosum".<br />
SP Imit II 7, 2 (Ch haizeak darabillana).<br />
2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H), aixetsu (V-gip ap. Etxba Eib). (Lo) que causa flatos. "Flatulento, aizetsua,<br />
putzeragillea" Lar. "Venteux, [...]; qui les produit. Baratze-belhar haizetsua, légume venteux" H. "Babak, janari<br />
aixetsua geixenandako, las alubias, comida que produce flatos a los más" Etxba Eib. "Babak aizetsuak izaten<br />
die" Elexp Berg.<br />
3. (V ap. A; Añ (G), H), axetsu (Añ (V)). "Flatulento" Añ. "Venteux, qui est sujet aux flatuosités" H.<br />
"Pedorrero" A.<br />
4. "Fofo, [...] fofoa, arrotsua, aizetsua. Lat., spongiosus, turgidus" Lar.<br />
5. "Pneumático, aizetsua" Lar.<br />
6. (V-gip ap. Elexp Berg), aixetsu, aizezu. Vano; inconstante, veleidoso; vanidoso, orgulloso. "Se dice de las<br />
personas fantasiosas y casquivanas. Anai gaztia oso aizetsua zan eta Ameriketara joan zan" Elexp Berg. <br />
Zeren [halako haurrak] diradian haboroenak aizetsü ta ürgüillütsü. Egiat 276. Errazoe txaarrak, palagu<br />
aixetsubak, guzurrezko abonubak. fB Ic I app. 15. Banidadezko ta arrokerijazko berba aixetsubak. Ib. app. 22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
711
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Andiguria, ta onei darraikon gurari aldra aixetsuba. fB Ic II 263. Nok kontauko ditu zure pensamentu<br />
lotsarizkuak? [...] Nok zure andi gura aixetsuba? Ib. 234. Emakumiaren burutazinoe arinak, aixetsubak. Ib.<br />
222s. Buru eritxija ta aisetsuba [da]. fB Ic III 373. Buruan dago gazte oien arretarik andiena. Illea koipea<br />
leunez betea, usai gozozko urez bustia [...] Ikustekoa egoten da zalduntxoen burua ta alegiñak egin oidituzte<br />
beren goialde ariñ aizetsua erakusten. Ag G 164. [Gizon] arroa, aizetsua, edozer gauzak postutzen du... edozer<br />
gauza ori berak egindakoa izan ezkero. Muj EEs 1916, 290. Ez zaite aizezu, nere gogoa, ta biotzeko belarria<br />
zure aizekerien abarrotsez ez bekizu sogortu. "Noli esse vana, anima mea". Or Aitork 88. Ni aldakor izanik [...]<br />
aizatzen ninduzun eta iarki zintzaion ene buru aizezu oni. "Ventosae cercivi meae". Ib. 96. Nerau agertu nintzan<br />
manestarren bidez, aizezu zoro oien bidez. "Per eos ipsos manichaeis vanitatibus ebrios". Ib. 121.<br />
haizetto (aizetto S ap. Lh y Lrq). Dim. de haize. "Petit vent froid. Atx! zeir [sic] aizettoa (S), Aïe! Quel petit<br />
vent!" Lh. "Sale petit vent" Lrq. Ene obratto hau argitzat ezbadere, agian ikhatzat bederen zerbitzatuko dela,<br />
eta zure izpirituko haizetto batekin arrosa gorriaren koloreko khar bizia eraginen diozula. ES 195.<br />
haizetu. v. haizatu.<br />
aizetxe. v. auzetxe.<br />
haizetxo (Urt III 217, Lar), aixetxo, aixetxu, axetxu. (Dim. de haize). "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia,<br />
hegoa xúmea [...] eguberdiko haizetxoa" Urt III 217. "Airecillo" Lar. "Aura, aizetxo goxoa" Ib. Axetxu otz bat<br />
sarzaiten da bentanatik ebagiten dauzela surrak. Mic 12r. Baita itxasoak, dakarren aixetxoa, / Egunezkoa baño<br />
eztiagoa da. AB AmaE 393. Illuntzeko aizetxoa, osto berrietan jolas egiñaz, belar luzeak zabulunduaz [...]. Ag<br />
G 281. Urrutiko baserrietatik tuntun ots berria dator gure bidaztien belarrietara aizetxoaren egoetan. Ib. 198.<br />
Ortzea garden, euzkia diz-diz, / Ipar aixetxu biguna, / Txindorrak pozik abestuteko / Berebiziko eguna! Enb 145.<br />
Jaungoikuak gura-ta, / au eguraldije! / Ipar-aixetxuagaz / eguzki argije. Ib. 168. Jolas saratak neugana dakarz<br />
axetxu zolijak. Laux BBa 34. Illuntze-aurreak atera dun aizetxo bigunak eraginda. TAg Uzt 238. Belar izpi<br />
segailla dakusat, urduri antza, aizetxoak eragiñik zutik geldi eziñean. Txill Let 54. Gabeko aizetxoak eraginda,<br />
terral usaiñagaz [...]. Erkiag Arran 68. Haizetxoa, / salmu kantari zegoen / adarretan igoa. Azurm HitzB 59.<br />
Hegoaldeko maite haizetxo bat ere etorri zitzaigun behin Provenzatik. Baina euskal prosak uzkur egin dio<br />
gehienetan gai horri. MIH 298. Edozein haizetxok itzal dezakeen su ahul bat besterik. Ib. 18.<br />
haizetzar. Aum. de haize. Aize biguñak oiala aizatuz / doala, asten da kantari; / aizetzarraren<br />
erronkarekin / otoitz ona du marmari. "El ventarrón". Or Eus 205.<br />
haizetze. Viento. Haizetzean eta igorziri karrazketan sortzen eta hazten diren perleriek eztute perla-azala<br />
baizen. SP Phil 200 (He 202 haizepean).<br />
haizehun. Vela. "Aizeun bat geiago aizeari erakutsi" A DEV 43. v. HAIZE-OIHAL.<br />
- HAIZEHUN-ONTZI. Velero. Itxaso-miña / axeunontzijan. "El velero siente deseos de mar". Laux AB 40.<br />
haizexka. Dim. de haize. v. haizetxo, haizetto. Ilun-nabarreko aizexka bazoan sorroz sorro / Eta belarren<br />
daldara hil zait bihotzean. Iratz 58.<br />
haizeztadura. "Ventilation" Dv.<br />
haizeztari (a- Lar, A). "Soplador, aize emallea, aize gillea, atsemallea, puzkaria, buhatzalea, aizeztaria" Lar.<br />
"Soplador" A (que, al igual que Aizk, cita a SP, pero no lo encontramos en el dicc.).<br />
haizeztatu (G, L ap. A; Urt I 404, Lar, Dv, H (+ a-)), aizestatu (S ap. Lh; Gèze). 1. Airear, ventilar. "Afflatus,<br />
haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua" Urt I 404. "Ventearse, [...] aizeztatu", "airearse", "ventilarse"<br />
Lar. "Aérer" Géze. "Ventiler, éventer" Dv. [Gazna] gazitzen dagueno egon behar dü güne idor eta aizestatü<br />
batetan. Ip Dial 88 (It toki legor eta aizetsuan).<br />
2. (Urt I 412, Lar, VocS). "Afflare ignem, suári haize ematea, egitea, sua haizátzea, haizeztátzea" Urt I 412.<br />
"Soplar, aizeman, aizegin, [...] aizeztatu" Lar. "Souffler" VocS.<br />
3. "Se remplir de vents, s'enfler, s'enorgueillir" H.<br />
haizeztatze. "Ventilación, aizeztea, aizeztatzea" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
712
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haizezte. "Ventilación, aizeztea" Lar.<br />
haizeztu (BN? ap. A; Lar, Añ). "Ventilarse, egurastu, aizeztu, aizeztatu" Lar. "Ventearse, aizeztu" Ib.<br />
"Abanicarse, [...] (G, AN) aizetu, ai]t[zeztu" Añ. "Ventilar" A (s.v. aizeztatu). v. haizatu (2), haizeztatu.<br />
aizi. v. ehiza.<br />
aizigara. v. HAIZE-EIHERA.<br />
aizina (BN, Ae, Sal, S, R; Lar, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H (BN)), aizna (Sal), ainzina (R-uzt). Ref.: A (aizina,<br />
aizna, ainzina); A Apend; Lh; Lrq /aizina/; Satr VocP; Gte Erd 27. 1. Tiempo libre o disponible; oportunidad,<br />
ocasión favorable. "Tiempo, espacio, lugar, beta, astia, muga, artea, aizina. No tengo tiempo, betarik eztet,<br />
mugarik, astirik, arterik, aizinarik eztet" Lar. "Loisir" VocBN, Gèze, Dv y H. "Huelgo, tiempo desocupado. Se<br />
dice más bien aidzina y su significación más propia parece 'tiempo, espacio, ocio' como asti y beta. [...] Enat<br />
aizinarik (Sal), no tengo tiempo" A. "Aizna (Sal), ocio" Ib. "Eztud ainzinarik korren egiteko, no tengo tiempo<br />
para hacer eso" Ib. "Tiempo libre, hora disponible. Cuando al que llama a la puerta se le contesta aitzina!, éste a<br />
su vez replica: Balin bada aizina" Satr VocP. "Eztaukagu denbora galtzeko astirik (G-azp), [...] ez dut aizinarik<br />
(BN-ciz-arb)" Gte Erd 27. v. asti.<br />
Tr. Documentado, ya desde Dechepare, en autores suletinos (tbn. en Leiçarraga y Oihenart) y bajo-navarros.<br />
Tbn. se encuentra en un ej. de Lizarraga de Elcano.<br />
Elas othoi orok egin orai penitenzia / Behar orduian eztukegu gero agian aizina. E 35. Iudizio jeneralaz nola<br />
orhit eztira, / Bekhatutan bizi dira bethi bere aisira; / Egun hartan gal ezkiten aitzinetik begira / Han orduian<br />
eztukegu ehork ere aizina. Ib. 49. Perileki baiezila ezin noake hargana / eta agian hark orduian ezpaituke aizina.<br />
Ib. 135. Jendiak so daudia bethi gugana? / Nihaur sekretuki nator zugana, / Zuhaurk dakikezu noiz den aizina; /<br />
Neke etzaitzula jitia nigana. Ib. 205. Eta geroztik aizina bilha zabilan hura tradi lezanzat. "Opportunité". Lç Mt<br />
26, 16 (He atiza, TB parada on, HeH bide, Dv paradaketa zabilan, Ur mugona, Echn okasio on, Hual okasione<br />
faborable; cf. Lç Lc 22, 6: denbora propiren bilha zabilan, y Mc 14, 11 denbora moldezkoz). Eta iateko<br />
aizinarik-ere etzutén. "Loisir". Lç Mc 6, 31 (He, TB, Dv astirik). Oraingotz habil, eta aizinarik dudanean<br />
deithuren aut. Lç Act 24, 25. Ban' alas! hanbat dizut hugu / Zureki minzatu ezina, / Zeren iagoitik ezpaitugu / Bi<br />
hitzen erran aizina. 'L'occasion de nous dire deux paroles'. O Po (ed. 1847), 231. Anderia, eztizut aizina zure<br />
etxera ioaiteko. Tt Arima 121. Hantik Errelijioneko misterio prinzipalen inoranzia damnagarri bat, zoin<br />
mündüko egitekuen enbrasiak adin abanzatiago batian hanbatenaz gaitzago erreparatzeko errendatzen baitü,<br />
zenbatenaz ezpaitü kasik üzten aizinarik hartako. CatLan 3.<br />
(s. XIX). Batek dió, eztút zeréki [...]. Berzeak dió, eztút aizináik. [...] Berzeak dió, eznaute utzinái Elizará ere.<br />
LE Urt ms. 155r. Bena artzañ auherra ez duala hara, / Ezpeitüke aizina egoiteko hala. 'Car il n'aura pas le temps<br />
de rester ainsi'. Etch 616. Phezian eta khuntietan zer eztie hek [ilhaginak] ebasten? / Horiekila behar düke<br />
Jinkuak aizina ükhen. 'Avec eux il faudra que Dieu ait du loisir'. Ib. 308 (tbn. en ChantP 184 y Or Eus 282).<br />
Gutik lukete asti eta aizina gauza heien guzien irakurtzeko. Echeberry VIIs. Bena zure egin bidiak [...] egin<br />
dütükezünian, aizina badüzü, sar zite zihaur baithan. Ip Imit I 19, 5 (Leon aizinarik gelditzen bazaitzu). Zeren<br />
eta heiek baitukete aizinarik edo astirik gehiena [...] bertzeeri irakasterat artzeko. Arb Igand 31. Astia edo<br />
aizina dutelarik. Ib. 31. [Laketgarri izanen baita] han artzeko aizina eta gogoa duketenentzat! HU Zez 117.<br />
Halako tokietan diren apez bakarrek ere, badute zorigaitzez aizina edo astia frango. Ib. 31.<br />
(s. XX). Akulazalerik ez denean, badute liburuek aizina; bertzalde, hotzarekin, oinak bezala gogortzen<br />
zauzkitzu eta lokhartzen buru-muñak, ezin baitezakezu ikas deus, irakurtzeko bereko nagi baitzira. JE Bur 75.<br />
Oraikoan, lan hortako, berak aizina gehixago. Ox 194. Laket zitzaion hango eremuetan barna zonbait egunen<br />
artetan iragaitea. Oinez zabilan ardura, aizina osoarekin. JE Ber 5. Orobat hor egin zukeen lanak ez zion aizinik<br />
edo astirik utziko bertzalde egin duen lanarentzat. Lf ELit 280. --Presatua niz. --Aizina duzu, aizina, gaixo<br />
Maiana! --Beranta ba, izaitekotz! Lf Murtuts 52. Aizina zuen beraz. Kadiran exeri zen berriz. Mde HaurB 16. --<br />
Noizko duzu galdea? --Zortziak eta erditako. --Aizina duzu. JEtchep 82. --Beraz adixkide maiteak, zerbaiten<br />
hartzerat gomitatzen zituztet hiruak. Aizina duzue? [...] --Oren erdiño bat badugu. Ib. 85. Ateratu da bulegotik<br />
lan horren segitzeko aizina eskasian. Herr 5-5-1977, 3. Santa Grazia enian / haiñbeste ezagütüko, / Ez bagünian<br />
aizina / hartü nuizpait behatzeko. Casve SGrazi 164. Badiagü franko aizina. Ib. 30.<br />
2. Retrete (cf. fr. aisances). Non dire aizinak? "Où sont les latrines ou privés?". Volt 168.<br />
3. (R ap. A). Esperanza. "Banian zerbait aizina deuri oilten zaitadala, askazia bainion (R), tenía yo cierta<br />
esperanza de que me había de enviar dinero [...]" A. Emengo neke liperrak egundoko atsegin betea dakarkigu.<br />
Olako aizinak (esperanza) ona izateko indartu bear zentzuna duena. Ayerb EEs 1912, 179.<br />
4. "(R), cuidado, preocupación. Eztiak aizinarik deusengatik, no me importa por nada, nada me preocupa.<br />
Korrek eztu aizinarik, ese no se preocupa" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
713
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
5. (Tiempo) libre. Hirur gauza badirade zuin gaitzago: segretu baten begiratzia; afruntu baten pharkatzia<br />
eta denbora aizinaren untsa igaitia. Egunaria 1956 (ap. DRA).<br />
- AIZINALA (S ap. Lh y Lrq). "/aizinala/, à loisir" Lrq.<br />
- AIZINARILAN. "(S), à temps perdu" Lh.<br />
- AIZIN ARTE. "/aizinarte/, moment de loisir (S)" Lrq.<br />
- AIZINAZ. "Aizinaz, à loisir" VocBN. "A placer" A. Hartako behar diizi haren berthute guziak, bedera<br />
bedera aizinaz goguan erabili. AR 183. Jiten zauzkigun seindimendu hunak eztitugula azaletik eta lehiataka<br />
hartu eta utzi behar [...] bena behar tizi nehork egin eta ar-egin aizinaz, bai eta hetan egon seindi artekan hetzaz<br />
bihotza hunkitia eta untsa betia diela. Ib. 136. Gauzak hun edo gaizto diren aizinaz ezagutzea. Ib. (ap. H).<br />
Etim. De origen románico: cf. bearn. aysine, "facilité, occasion favorable"; arag. "aizina, medios. Ayzina,<br />
ocasión" Tillander 261s. "Ayzina, opportunitas. Aizina, ocasión, comodidad" VMayor Euskariana IV 5.<br />
aizinadun. Ocioso. v. aizinant. Aizinadun guti baitzen bazterretan, egin duen aroaren ondotik. Eskual 12-<br />
6-1908 (ap. DRA). Barrandegi zaharraren bethe gituk, hemen denak. Ez diagu haren beharrik, auzaphez gisa.<br />
Dugun bota frantximant aizinadun bat. Herr 13-3-1958 (ap. DRA).<br />
aizinant (S ap. Lh). Ocioso, desocupado. "Oisif, qui a du loisir" Lh. v. aizinadun. Xikitoren etxia da ekhi<br />
begian / Han oihan bat handia etxe gibelian. // Herriko aizinantak ardüra han dia / Han bethi itzalpiak üdan<br />
fresk beitia. Xikito 4.<br />
aizinatu (VocBN Dv, A). "(Adj.). Qui dispose de son temps à loisir, sans que rien le presse" VocBN.<br />
"Solazarse" A.<br />
aizinaxka (S ap. Lh y Lrq). "Assez à loisir" Lh. "/aizinas#ka/, un peu de loisir" Lrq.<br />
aizipar. v. HAIZE-IPAR.<br />
aizizi. Zonbat libürü betherik eztirade gizon plainüz bere andren fedekaitzetzaz ta zonbat andren<br />
ezegokidetzaz betherik, bena horik direia batzüer edo berzeer faltatik gerthü? Ez. Izairian-etik da, dütielakoz<br />
amorosak itxasoko baiak bezala, bere aiziziaz gaiez ta egünez bordokatzen. Egiat 217 (el editor da como sin.<br />
aize ukaldi).<br />
aizka (V-gip, S, h- BN-baig). Ref.: A (haizka); Iz ArOñ. 1. A pedradas. "Haizka (BN-baig), harri aizka (S), a<br />
pedradas. Haizka aitzinean eraman dute (BN-baig), le han llevado por delante a pedradas" A. "Aiska eiñ, ekiñ,<br />
comenzar a atacar echando peñas. Arrámilka ta aizka bialdu (ardixak), echando peñas. Aizka artu daue-ta, le han<br />
emprendido echándole peñas" Iz ArOñ. v. arramilka.<br />
2. Pedrada. Getariarrak zuti... geienak; / batek, illaren taiua. / Aizka bat bide geigo balute, / zut eramango<br />
burua; / aizka bat lênik geldi balira, / berdin eror aunatua: / usteak eusten; naiak âl eman; / irabazteak gar-sua.<br />
"Un tiro de piedra más largo [...] un tiro de piedra menos". Or Eus 399.<br />
3. Escarbando. "Olluak aizka or egoten dira (Darric)" DRA.<br />
- AIZKA EGIN (V-gip). "Oñatin, [...] aizka eiñ 'arrojar piedras' eta arrika eiñ 'apedrear' dira" Iz Als 49 nota.<br />
- AIZKAN (G-nav ap. Iz Als). Lanzando piedras. "Aizkan dailtzá, andan a pedradas" Iz Als. Batite Heletak sei<br />
lanbidêtan / Larraun guzia markatzen: / pilotan, segan, burrukan, aizkan (arrika, arri-tiraka), / aizkoran, kargajasotzen.<br />
"A lanzar piedras". Or Eus 302. Burrukan ta aizkan Manex nagusi / Irurte beste bietan. "En lucha y en<br />
lanzar". Ib. 303.<br />
haizkando. v. harizkando.<br />
haizkandor. v. harizkandor.<br />
aizkarramarro. v. HAITZ-KARRAMARRO.<br />
aizkatu (B), aizketu (B). Ref.: A; Izeta BHizt2 (aizketu). 1. Ahuyentar. "Aizka tzitzu oiloak baratzetik (B),<br />
ahuyente V. las gallinas de la huerta" A. "Aizketu zakur oiek emendik" Izeta BHizt2. Cf. JE Bur 132: "Apezetarik<br />
batek erran behar ukan bazuela, zenbeit egun lehenago, norbeit bere athetik haizaturik, notariak ihardetsi makur<br />
zerasala: haizatzeko orde etzuenetz aizkatu? --Haizea bezala igorri dut handik, zion gora apez gaizoak. --Aizkatu<br />
dukezu, aitz edo harri ukaldika zure agerretik iraizi. Hasteko, ez dut behinere aditu haizatzen dela, haizeaz bezala<br />
urrutzen, gizonik. // Baditeke etzuen erretor puska onak nehor haizatu, are gutiago aizkatu, bainan hitzek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 714<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
baiterakarzate eskatimarik saminenak", y 152: "Nola behar da erran: aitzkatzea ala haizatzea? Hori zuten beren<br />
arteko eztabada. --Ilhunarekin norbeit ikusten dutelarik erdi gordeka leiho batetarik hurbiltzen, zer egiten dakote<br />
mutiko gazteek? zuen galdegiten bazkaldiarretarik batek. Haizea bezala ez dutea handik igortzen: haizatzen? --<br />
Ez, zakon ihardesten aldeko lagunak. Ba ordean harri edo haitz ukaldika handik iraizten: aitzkatzen". Según el<br />
editor hay aizkatu en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. v. haizatu.<br />
Beranta ditake engoitik!... goazin berehala norapait, kafe bero batez lanho dorpe hok ditzagun lehen-bailehen<br />
aizka. JE Ber 36. Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak?<br />
Ib. 38. Ango algara gozo-arroak / aldameneko sasitik / txori-mordo bat aizkatu zuan. "Espantó". Lek EuskOl<br />
1931, 54. Illunabarrez aizkaturikan, / atso ta agureak leiotikan / galdezka daude, arriturikan, / zein ote datorren<br />
menditikan. Lek EunD 51. Igandik aizkatuta, / maitezko sorterri, / osto galdu antzera / or nabil aspaldi. Onaind<br />
MEOE 722. Danak ebaindu zituan Don Kijotek [...] eta, nai ez bazuan ere, danak aizkatu zituan andik. "Les hizo<br />
dejar el sitio". Berron Kijote 210. Aiek mundutik aizkatu nairik gu. "Echándoles del mundo". Ib. 75<br />
(h- L, BN ap. Lh), haitzkatu (BN-baig ap. Lh). "Harri handi, mendietako kotorrer, erraiten ohi zuten beihala<br />
aitza, Baigorriko eskualdean; berdin harri xeheer, Aldudan. Hortik aitzkatzea, erran nahi baita harri<br />
ukaldikatzea" JE Bur 153. "Lapider" Lh.<br />
2. "(AN-gip), sublevar, meter bulla" A.<br />
3. "(G, AN), huir" A.<br />
4. "(G-to), hurgar, excitar, hacer cosquillas" A.<br />
Incitar. Josuganako maitasun zindoak egitade aundietara bultzau ta beti onena gura izatera aizkatzen<br />
(eragiten) dau. Pi Imit III 5, 3 (Ol zirikatzen). [Zerriek] biltzen dituzte basetxeko azienda guztiak eta nagusiaren<br />
kontra aizkatzen. MEIG I 175.<br />
Tentar. Amar aldiz aizkatu nauten gizonetako batek ere [...] lurraldea ez du ikusiko. Aizkatu nautenetako<br />
iñork ere, ez du ikusiko. 'Tentaverunt me'. Ol Num 14, 22 (Ker zirikatu).<br />
Etim. v. supra JE Bur 152: haizatu deriva de haize 'viento' y aizkatu de haitz, de donde haizka 'a pedradas'.<br />
aizkatu. v. HAITZ-KATU.<br />
aizken. v. azken.<br />
aizkide. v. adiskide.<br />
aizkiñ. v. haizekin.<br />
haizkirri. "Aizkirri (V-ple-arr-gip), peñas sueltas" A.<br />
aizko. "Generalmente (AN-olza)" A Apend. v. aizkomente.<br />
aizkol (Sal, R), aixkol (Sal, R-uzt ), axkol (AN-gip, B, Sal, R), aiskol (Aq 102 (AN)), askol (B). Ref.: A (aizkol,<br />
aixkol, axkol); Izeta BHizt2 (axkol). 1. "Arveja cuadrada" Aq 102. "(Sal, R) arveja" A. "Axkol (AN-gip),<br />
almorta, quija" Ib. "(Lathyrus sativus), almortas, quijas, titos, muela, [...] illar latza, de illarra arbeja y latza<br />
áspera, y vale como arbeja áspera. En Tierra de Pamplona la llaman askol" Lcq 73. Cf. Baraib: "Aizcoles<br />
(Pueblos lindantes con Navarra). Titos, guijas o almortas, planta papilionácea (Lathyrus sativus)". Cf. tbn.<br />
VocNav: "Aiscol. Nombre que dan en Pamplona, Cuenca y Montaña a la leguminosa Latirus sativus, llamada<br />
almorta, muela, tito y guija" (v. tbn. ascol).<br />
2. "(AN-5vill), lenteja" A. Oe edontzi ta eltzeak, gari, garagar ta iriña, opillak, babak, aizkolak ta errariak.<br />
Ol 2 Sam 17, 28 (Dv baba, dilista, ilhar frijitua, Ker babak, tillistak; cf. Ol Gen 25, 34 txillista). Gari, garagar,<br />
baberrun, aizkol, artatxiki ta oloa artu ta ontzi batean sartu. Ol Ez 4, 9.<br />
3. "Axkol, askol. Se emplea para decir que algo es mentira o trola. Zer axkola bota dakun" Izeta BHizt2. Cf.<br />
VocNav s.v. aiscol.<br />
aizkol. v. aizkora; aizkorol.<br />
aizkolari (V, G, AN), aizkoldari (AN-larr; aiskol- V-gip), aixkolari (V-gip), axkolkari (S, R), aizkorari (L, BN;<br />
SP, Dv), aizkorakari (Sal), aixkolkari (S). Ref.: A (aizkolari); Lh (aixkolkari); Asp Leiz2 (maketsa); Iz Ulz<br />
(aiskolaríe), ArOñ (aiskóldaari); Etxba Eib (aizkolarixa); Elexp Berg (aixkolari). Persona (carpintero) que usa<br />
el hacha; (actualmente) aizcolari en apuestas o campeonatos. "Qui se sert de la cognée, charpentier" SP. "Ouvrier<br />
qui travaille avec la hache" Dv. "Hachador" A. "Bûcheron" Lh. "Aizkora maketsakin, aizkoldaririk obeenak ez tu<br />
apusturik irabaziko" Asp Leiz2. "Leñador" Iz ArOñ y Ulz. "Aizkolarixa, arbola botatzen Frantziako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
715
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
piñadixetan" Etxba Eib. "Euskal aizkolarixak proban izan dira Australiakuegaz be" Ib. Cf. Echaide Orio 97:<br />
"Ashcolari, partidor de troncos en las apuestas de hachas". Cf. tbn. VocNav: "Aizcolari, el que toma parte en las<br />
apuestas de hachas, donde resulta vencedor el que consigue partir antes los troncos de haya objeto de disputa".<br />
Tr. Documentado desde finales del s. XIX. Hay ejs. del Norte y del Sur. En DFrec hay 53 ejs. de (h)aizkolari.<br />
Funditua uholdez [gure haritza], / zirimolez, ortziz; / Aizkorari arrotzek / adargoiak hautsiz. Zby RIEV 1909,<br />
396. Milla bederatzireun ta iruban, / abendubaren zazpiyan, / aizkolariyak ziran Tolosan / itxura pollit askiyan.<br />
EusJok 91 (76 aizkoldari, 159 y 163 aizkolai). Disputa bat daukagu aspaldiyan / bi aizkolari artian, /<br />
erabakitzeik eztagon gauza / alkar probatu artian. Ib. 101 (v. tbn. 105, 128, 143...). Ara gure aizkolariak eta<br />
aizkol-jokua zer diran. Aizkol 21. Aizkolari bietatik Bizkaikoa zan gaztiena [...]. Oraindik etzuan iñungo<br />
enparantzan jokatu Ag G 97. Haaa! orroaz heien bulharrak, ukaldia emaitean, oihanean haizkolarienak bezala!<br />
Barb Sup 184. Erreboluzioneak garaitzalea edertzen du, aizkolariak mendiko haitza bezala, auzoak garbituz.<br />
SoEg Herr 20-3-1958 (ap. DRA). Gaur egunean bera baitegu / aizkolarien txapeldun. Basarri 81. Haizkolari bat<br />
zen, erran nahi baitu, erran behar zituenak haizkora-ukaldika sarrazkitzen zituela. Mde Pr 136. Lenago ere<br />
Gipuzkuan zan / aizkoralariyen giltza, / gu ez gaituzte menderatuko, / alper-alperrik dabiltza. EusJok 146. Eta<br />
ezin utzi baztertuta gure aizkolariak, eta auekin batbatean aizkora-jokuak. Garm EskL III 124.<br />
v. tbn. Or Eus 421. TAg Uzt 228. Munita 45. Bilbao IpuiB 236. And AUzta 133. Salav 101. Azurm HitzB 28.<br />
aizkoldo. v. aizkolko.<br />
aizkolgile. v. aizkoragile.<br />
aizkolgin, askolgin (Ast Disc). "Hachero" Ast Disc 660. Cf. aizkoragintza.<br />
aizkolkatu, aixkolkatu (S ap. Lh), aixkoltatu (-ü S ap. Lh). "Hacher" Lh.<br />
aizkolketa (LarDVC), aizkoraketa. Trabajo que se hace con el hacha; competición de aizcolaris. "El trabajar<br />
con hacha, trabajo de cortar con hacha" Lar DVC 151. Naiz errian izan dan gertaera bategaitik, naiz<br />
erramuetea, idikitea, aizkoraketea edo pelota jolasa galdu edo irabazi dalako. Ag Kr 98.<br />
(Lar H). "Hachazo" Lar.<br />
- AIZKOLKETAN. "Aizkolketan, [...] al hacha. Erremiak aizkolketan ango errikuak, dados a manejar el hacha<br />
los de aquel pueblo" Etxba Eib. Nor lanaren iges ibilliko da Jaungoikoaren Seme gizon egiña bera<br />
aizkolketan, zerraetan, [...] ikustean? Arr Bearg 164.<br />
- BURUZ GORAKO, BURUAZ GOITIKO AIZKOLKETA. "(Lo que se trabaja en) balde, buruz gorako<br />
aizkolketa, frase proverbial" Lar ( H). "Es tirar coces contra el aguijón, hori da buruz gorako aizkolketa" Ib.<br />
(s.v. coz). Zergatik naizan irurogei ta emezortzi urte bizkarrean dauzkadan gizon lego eskolatu bageko jakinez<br />
bat, eta buruaz goitiko aizkolketari geldi geldi laga bear niokeana. Izt C IX.<br />
aizkolketari. "(V, G), hachador" A (s.v. aizkolari). v. aizkolari.<br />
aizkolko (Ae ap. A Apend), aizkoldo. "Aizkolko (Ae), aizkolta, hacha pequeña" A Apend. v. aizkolta,<br />
aizkoratxo. Labea bete aizkoldo (AN-larr). "Horno lleno de hachas pequeñas". A EY III 385 (acertijo de la<br />
boca; la interpretación no parece contar con otros paralelos).<br />
aizkolta (S), aixkolta (R-uzt, S; H (h- BN; s.v. haizkora)), aiskolta, axkolta. Ref.: A (aizkolta, aixkolta); Lh<br />
(aixkolta, haizkolta). Hacha pequeña. "Hachette, hache à court manche, doloire" H. v. aizkoratxo, aizkolko.<br />
Othatzeguien bordaldetik ebatsirik izan dira gazna bat, artzañen anhoa eta langile batek han berriki utzi<br />
aiskolta bat. Eskual 13-8-1908 (ap. DRA). Eskalanpu egiteko axkolta. Eskual 3-1-1913, 3.<br />
- AIZKOLTA-UKALDI. "Aixkolta-khaldü (S), coup de hachette" Lh.<br />
aizkomente, aiskuamente, aixkomente (V-gip), aixkumente (V-gip), aixkuamente (V-gip). Ref.: Iz ArOñ<br />
(áixkomente); Vill (comunicación personal). "Áixkomente, las más de las veces (ái --diptongo-- o es a-i?);<br />
áixkomenté, parecen diptongo las primeras vocales; áixkumente" Iz ArOñ. "Bai, aizkomente, sí, ordinariamente"<br />
Ayerb EEs 1915, 223. "Aixkuamente, generalmente, ordinariamente. Se lo oí decir el otro día a una chica del<br />
barrio, en este contexto. Estaba hablando de que los obreros de la cantera, cuando tenían que ir a Oñate,<br />
generalmente cogen el auto en Guesalza. Y cuando después le pregunté expresamente por dicha palabra, me dijo<br />
que quería decir sarritan" Vill (comunicación personal). Cf. acaso agizko; -mente es igual, por el origen, al cast.<br />
-mente en adverbios. Argi-eraillia "aiskuamente" mutiko bat izaten zan. Iz Eusk 1956, 180.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
716
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aizkona. v. 2 azkon.<br />
1 aizkor (V-ger). "Aizkorra, arrogante" Ort Voc. Felixek amazortzi urteren bat aldaukaz eta mutil aizkorra da<br />
bere beñepein. Ort Oroig 93.<br />
2 aizkor. "Espantadizo (AN-erro)" Inza Eusk 1963-64, 176. v. haizakor (3).<br />
aizkora (V, G, AN, L, BN, S (+ aizkoa), R; IC 445, SP, Lar, Añ (G), Arch VocGr, VocBN, H; h- Urt I 100, Ht<br />
VocGr 369, Dv, H), aixkora (V-m-gip, G-azp-bet, BN-baig, Sal, S (+ h-), R; H), axkora (V-och, G-bet, AN-gip,<br />
R-uzt, S (+ h-); Lcc, H (V); haxkoa S; axkua S), azkora (V-ger-arr-oroz; Añ (V)), askora (V-ger-ple-arr-arrig-m,<br />
S (h-); Lcc, Mic 7r), aiskora (V-gip; VocS 135, Gèze (+ h-)), ainzkora (AN-ulz), aizkura (G-nav, Sal; ZMoso<br />
68), haitzkora (BN-ad; Ht VocGr 298). Ref.: Bon-Ond 163; A (aizkora, aixkora, axkora, azkora); A Apend<br />
(aizkura); Giese CasaS 9; Lh (aizkora, haizkora, haixkora, haskora, haxkoa); Lrq /as#kóa/; Inza Eusk 1926 (3-4),<br />
6; ContR 517 y 530; Iz Als (aizkora); Ulz (aizkóra), UrrAnz (áiskoria), ArOñ (aiskora), R 301; Etxba Eib<br />
(aizkoria); Holmer ApuntV; JMB At (aizko); EAEL 136; Elexp Berg (aixkora). v. tbn. ilustración en AEF 1960,<br />
99.<br />
Hacha. "Hacha de leña, axkorea egurretakoa" Lcc. "Hacha de armas, armatako asko[r]ea" Ib. "Cognée" SP.<br />
"Hacha de partir leña, askorea" Mic 7r. "Acieris, kobrehaizkora, kobrezko haizkora" Urt I 100. "Hache" Ht<br />
VocGr. "Hachear, aizkoraz ebaki" Lar. "Hache", "cognée, haiskora" Gèze. "Haizkorako, qui appartient à la<br />
hache" Dv. "Aizkora gozailua, hacha bien templada" A (s.v. gozailu). "Aizko (S), hacha" JMB At. Cf. IC I 486:<br />
"Ascura o Ascora [...] es villa en aquella región [...], quiere decir 'hacha de partir leña'". AxN explica<br />
arrontatzeko haiotza (574) por ebakitzeko aizkona [¿por -ora?]. v. ESKU-AIZKORA.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Las formas con h- predominan claramente en<br />
escritores labortanos a partir de Axular y hasta finales del s. XIX (tbn. en Zubiri, Mirande y Aresti), pero no se<br />
dan entre los suletinos ni bajo-navarros. Respecto a la palatalización, es clara la tendencia a no marcarla en la<br />
escritura entre autores vizcaínos: un único ej. de axkora en Astarloa (II 111s, junto a askora II 204). Para el resto<br />
de los dialectos hay aixkora en Maister y Berrondo (Kijote 108), axkora tbn. en Maister, y en Hualde, J.C.<br />
Echeverria, Mendigacha y Alzaga, y aixkor en un ej. suletino de Eskualdunak (4-8-1908 (ap. DRA)); hay además<br />
aiskora en Inchauspe e Ibiñagabeitia (Virgil 114), hainzkora en Prop (1891, 215) y en un refrán recogido en<br />
Beruete, y aizkur en J.M. Barandiaran (en éste junto al más frec. aizkora). En DFrec hay 20 ejs. de aizkora y 2<br />
de azkora.<br />
Bada ia aizkorá arborén errora ezarria da. Lç Mt 3, 10 (He, TB, Dv haizkora, Ur, Echn, Ol, Ir YKBiz 40,<br />
Ker, IBk, IBe aizkora, Hual axkora). Oihan-zaiñak egotztean lurrera zuhaitz gora, / Altzairuzko hurbilldurik<br />
oñetara aizkora. EZ Man I 46. Zeren iakin behar duzue ezen haizkora zuhaitzaren erroari kheinatua dagokala,<br />
eta fruiturik iasaiten eztuena ebakia izanen dela. Ax 571 (V 366). Bainan aizkora eman dezagun errora arren<br />
pasionetarik garbiturik bakezko bihotzaz goza gaitezin. SP Imit I 11, 4 (Echve ipiñi dezagun axkora sustraian;<br />
Ch goazen gaitzaren erroraiño). Eta aizkora errora eman behar duzu, [...] dituzun inklinazione gordeen estalien<br />
eta desordenatuen ebakitzeko eta atheratzeko. SP Imit III 53, 3. Gizon bakotxeko, zeinbat milla aritx, arte, pago,<br />
kastaña? Bada azkoriak inausten ditu. Mg PAb 128 (48, 148, 152 askora). Ur gañean ondatu bage aizkora baten<br />
burua edo burnia erabilli erazo zuela. Gco I 137. Zuaitzak aizkorari diola beldurra. Izt C 154. Burrunban<br />
zarabilkan maizenik haizkora [guduan] / Geroztik ingurutan yabetzen ikhara. Hb Esk 35. Beharko zituzten<br />
zubiak egin hibai orotan, sega edo haizkora edo itzerik gabe; bideak ere ideki haiotz edo phudarik gabe. Hb<br />
Egia 11. Xara bat heldua ditakeenean ebakitzeko heinera, langileek haizkoraz ondoak mozten dituzte. Dv Lab<br />
365. Euskal-erriko baso geienai gertatzen zaiena: zur zarrak aizkoraz jo, eta landarerik ipiñi ez. Zab Gabon 85.<br />
Haizkorez harmatuak denak lotzen zaizkit; / Bertzen ezin bertzean Errolan azkenik! Elzb Po 202. Ni nauk<br />
eskaldun (bis), bai aspaldikoa, / Egundaino haizkorak ezin hautsizkoa. Ib. 201. Berriro ere aizkorari eldu bear<br />
izan zioat biziko banaiz. Apaol 102. Guda onetan, nik eta nireak eztogula aizkora bat artuko, eztogula arri bat<br />
iaurtiko prankotarren kontra. Ag AL 27. Aizkora andi bat erakatxirik. HerVal 191 (217 aizkora andi, 195<br />
aizkora tipi). Aizkora bi agotako bat. Ib. 229.<br />
(s. XX). Kutxillo ta aizkorakin juaz / ebaki eziñian. JanEd II 122. Aizkoraz zatitu zion burua. Ag G 64. [Adar<br />
andijak ebagiteko] biarrak dira ba beso sendua ta azkora andi zorrotza. Kk Ab I 3 (II 55 askoriaz). Jainkoa<br />
siestan zegoala ainzkoraren yunteekin egiña aiz i (AN-ulz). 'Dicho a un feo'. Inza Eusk 1926 (3-4), 6. Euzkadi<br />
nundik ilgo / Or dabil arrotza / Eskuetan arturik / Aizkora zorrotza... Enb 208. Haizkoraz emaitean zuhaitzari<br />
joa. Ox 68. Gapirio-lerroak, aizkoraz ezpalka lantu izanak oro. JE Ber 59. Goitik okillak zula-adarra da, / bêtik<br />
aizkoraren lana. Or Eus 81. Gaur etzera zu gauza niretzat / plazan aizkora dantzatzen. EusJok 137. Aizkorarekin<br />
egurra ebaitzen [...] urte askotan txapeldun. Ib. 139. Aizkora agoz gora baldin badago, bere yabea ezta aurten<br />
ilen (B). A EY I 455. Ba-dira Iruña eta Gazteizko erakustokietan [...] fibrolitozko zenbait arlaban-aizkora. JMB<br />
ELG 59 (v. tbn. 83). Arrizko aizkora eta azkonak. Ib. 72. Eztenak, esku-uztaiak, gezi-muturrak, urraida-aizkorak<br />
eta abar. Ib. 71. Aizkur labanduak, malluak, gezi muturrak. Ib. 71. Ez dakite basamortu ontan bidea irikitzeko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
717
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aizkora bañan matxetea obea dala. JAIraz Bizia 43. Batzuek zugaitzari aizkora erastearen oso etsaiak dira. Ez<br />
dute iñolako iñausketarik nai. Munita 61. Gaitz zital bat sartu da ariztietan eta kalte aundiak egin ditu. Aizkorak<br />
ere lan asko egin du. Eta bat eta beste, gure mendiak soil eta gorri gelditu dira. Ib. 55. Zartu ezkero sartu<br />
ziñaden / aizkorarako arretan, / makiña batek esaten zuan: / "Ez dabill leku txarretan". EusJok 146. Zazpi<br />
librako aizkorarekin / lanean jardun zan pozik. Basarri 80. Aizkoraz hila zen eta lastoz eta petrolez errea. Larz<br />
Senper 56. Zuaitz-adarra aizkorakin jo. Vill Jaink 81. Enbor sendoan sartu baitzuten aizkora beldurgarria, /<br />
zure laurki bat bertzerik ez da ni bizi naizen herria. Xa Odol 261. Aizkorak, kirtena, apur bat okerra, aoa eta<br />
burua daramatzi. Buruan zulo bat du: begia. Zulo ontan sartua darama kirtena. Garm EskL III 132. Kilo ta<br />
erdiko aizkoraren neurriak auek dira: 20 zentimetro luzean, 70 mm. zabalean eta 7 lodian. Ib. 132. Horrexegatik<br />
beragatik da ona haizkora zorrotza, ebakitzeko sortua delarik, eta haizkora amutsa, berriz, txarra. MIH 213 (en<br />
el original Egan 1970 (1-3), 12 aizkora).<br />
v. tbn. VMg 80. It Fab 143. Arch Fab 201. Arr May 184. NecCart 6. Elsb Fram 65. HU Zez 170. Goñi 66. Inza<br />
Azalp 30. Altuna 49. Alz Burr 35 (36 axkora). Etcham 56. Anab Don 33. Ldi BB 98. Zait Sof 15. Iratz 178. EA<br />
OlBe 53. Lf Murtuts 22. Etxde AlosT 52. And AUzta 44. Ibiñ Virgil 101. Balad 221. Haizkora: Gy 290. Zub 115.<br />
Mde Pr 136. Zerb IxtS 101. Arti MaldanB 219. Osk Kurl 92. Azkora: Noe 111.<br />
Gizon guztiak gura nituke nik maitetasunezko lokarriakaz alkartu, ta orregaitik eta oraingo aizkorak artzea<br />
ondo eztalako, euskaldun da prankotarrak alkar barriro io eztaien alegiñak egin bear ditut. Ag AL 21.<br />
(Como primer miembro de comp.; v. infra compuestos más o menos lexicalizados). Eu orain ordubete<br />
aizkora zorrozketan euan legez. Ag AL 139. Areitz zimela / aizkora kazka zorrotzaz lurrera jausi daitela. "Al<br />
golpe de hacha". Laux BBa 32. 39 irudia. Apodakako aizkur-labanak. JMB ELG 60. Beste berriki batzuek<br />
iparraldeko errietatik zetortzen, batik-bait Balenkalekuko aizkur-eredua. Ib. 71. Burnizko aizkora-zorbatzak.<br />
Zait Sof 17. Zugaitz eta landara-mota ugari ba-dituzu an, sasi-ezkontzan nastuak. Aizkora-laguntza gabe, ez<br />
dezake gizonak andik bide-egin. NEtx Antz 135. Entzun bedi berriro aizkora lana [...] Asto arrantzak urra bedi<br />
aidea. Ib. 182.<br />
- AIZKORA-ALBO (V (+ azkora) ap. A). (Pl.). "Carrillos del hacha", "lados del hacha" A.<br />
- AIZKORA-AHO (L, BN, S; H; aizkoraho L, BN, S; aixkora-a. V-gip, S). Ref.: A (aizkoraho); Lh (aizkora,<br />
haixkora); Elexp Berg (aixkora-ao). Filo del hacha. "Boca del hacha" A. "Arri gaiñian jardun zeban mutikuak<br />
eta aixkora-aua akatsez beteta laga zeban" Elexp Berg. Cf. Garm EskL III 132 in AIZKORA-BURU.<br />
- AIZKORA-APUSTU, AIZKOL APUSTU. Apuesta de hachas. Azpeitiko erriko / aizkora-apustua, / Jose<br />
Martin zen kontra / Antzurmarrikua. EusJok 83. Aizkora-apustu bat jokatu da / kostako erri batian. Ib. 107.<br />
Bertso berriak aizkora-apustuari jarriak. Ib. 125. Ogeitamar bat aizkol apustu / jokatua da jaun ori. Basarri 76.<br />
Aizkora-apustua izan zan gogor xamarra. Salav 104. Aizkorak, bere izenak adierazten digun bezela, garrantzi<br />
aundia du gure aizkora apustuetan. Garm EskL III 124.<br />
- AIZKORA-BEGI (L, BN, S, R; aixkora-b. V-gip), AIZKOL BEGI (AN-gip), AIZKOL BEGITE (S). Ref.: A<br />
(aizkolbegi); Lh (aizkora-begi); Elexp Berg (aixkora-begi). "Ojo del hacha por donde se mete el mango" A.<br />
"Zenbat eta kerten senduaua, aixkora-begi zabalaua" Elexp Berg. "Aixkora-begixa nasaittuta dauka itxuria, ta<br />
kertenak urten eitten dotsa" Ib. Cf. Garm EskL III 132 s.v. AIZKORA-BURU.<br />
- AIZKORA-BURU (L-ain, R-uzt ap. A; aixkora-b. V-gip ap. Elexp Berg). Parte posterior del hacha, la opuesta<br />
al filo. "Aixkora-buruakin sartu nittuan iltzak maillukaik eneukan da" Elexp Berg. Cf. Garm EskL III 132:<br />
"Aizkorak, kirtena, apur bat okerra, aoa eta burua daramatzi. Buruan zulo bat du: begia. Zulo ortan sartua<br />
darama kirtena". Iru tenaza mota, bat burni xaflantzako, bestea aizkora-buruari eusteko, eta, lanaren<br />
bukaeran txingurean erabiltzen diranak. Garm EskL III 136.<br />
- AIZKORA-DORU. "(V-ple), parte posterior del hacha" A (s.v. aizkora-buru). v. AIZKORA-BURU.<br />
- AIZKORADUN. Provisto de hacha, hachero. Adiskideak, ortzak estutuaz, [...] ziñuka, inkezaka, jeupadaka,<br />
alegin guztiak egiten zituzten aizkoradunai laguntzen. -Ia, Jose Domingo [...] jo gogotik, ondo zuazda! Ag G<br />
104.<br />
- AIZKORA-GANGA (Sal, R, S ap. A; H (h-); haixkora- S ap. Lh). "Partie du fil qui est du côté du manche" H.<br />
"1.º el mazo de acero del hacha excepto el filo; [...] 2.º parte posterior de la boca del hacha" A.<br />
- AIZKORA-GIDER (L, BN; aizkorgider L, BN; aizkor kider AN-erro). Ref.: A (aizkorigoiñ); AEF 1926, 9.<br />
Mango del hacha. v. AIZKORA-KIRTEN. Egurgille batek, zukeien bakharra, / Galdu zuen behin haizkora<br />
giderra. Gy 289.<br />
- AIZKORA-IGITAI. (Pl.). Hacha y hoz. Gizonezkoak, beren beatz lodiak aizkora-itaien aoetan erabiliaz<br />
[...]. Ag G 51.<br />
- AIZKORA-IGUN, AIZKORIGUIN (-guiñ S ap. A), AIZKORIGOIN (-goiñ ap. A), AXKORA-IGOIN,<br />
AIZKOL UGI (ügi S-saug ap. Lh). Mango del hacha. "Manche de la hache" Lh. v. AIZKORA-KIRTEN. <br />
Materiala da on axkora igointako; sua du gaxto. Mdg 131 (se refiere al txutxika (sabuco)).<br />
- AIZKORA-JOKO (V-gip; aixkora-j. V-gip), AIZKOL JOKO (aixkol joku V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg<br />
(aixkol-joku). Prueba de hachas, apuesta de hachas. "Competencia de leñadores o aizkolaris. Diru askon goraberakuak<br />
izaten dira aizkora jokuak" Etxba Eib. "Santiago egunez, ixa urtero egoten da aixkol-jokua<br />
Goimendin" Elexp Berg. Idi-tema, aizkol-joku, balenka-partidu, ari-joku, pulsuan, saltoka [...] eta beste<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
718
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
onelako apustu, gorputzaren azkardade, arintasun eta indarleiari dagozkionetara. Izt C 245. Ara gure<br />
aizkolariak eta aizkol-jokua zer diran. Aizkol 21. Zabaletako Iñazio Marik eta Abadiñoko Jose Domingok egin<br />
bear zuten aizkora jokoa. Ag G 90 (v. tbn. 34). Aizkora-jokua. // Aizkora-joku-egun. Jendea zai dago: / Leitzak<br />
eta Uitzik elkar billatuko. Or Eus 146. Aizkol jokotan Bizkaia ez da / izan oso sonatua. Basarri 79. Eta ezin utzi<br />
baztertuta gure aizkolariak, eta auekin batbatean aizkora-jokuak. Garm EskL III 124. En DFrec hay 6 ejs. de<br />
aizkol joko.<br />
v. tbn. MAtx Gazt 55. Haizkora-joku: Mde Pr 136.<br />
- AIZKORA-JOLAS. Prueba de hachas, apuesta de hachas. v. AIZKORA-JOKO. Naiz dala aberien ari<br />
topeka, ollar borroka edo idi dema, naiz dala gizasemien zama jasotze, lasterketa edo aizkora jolasa. Ag G 80.<br />
Baña etzion eramango emeretzi urteko mutill batek ez aizkora jolasean, ez burni astuna jaurtitzen. Ib. 1.<br />
- AIZKORA-KIRTEN (V, G ap. A (s.v. aizkorigoiñ); aizkur-k. G-goi ap. JMB At; aixkora-kerten V-gip ap.<br />
Elexp Berg), AIZKOL KIRTEN. Mango del hacha. v. AIZKORA-GIDER, AIZKORA-IGUN. Zuk baxen<br />
esku bigun samurrak baleukeez, ta ez laija, atxur ta askora kirtenakaz azaldubak. Mg PAb 48s. Egurgille bat<br />
zoan mendiak barrena, / eta galdu zitzaion aizkora-kirtena. It Fab 262. Zutindu zan Otxoa, ta esku bat aizkorakirtenean<br />
ebala ta bestea ukabildurik [...]. Ag AL 26. Autsi zaio aizkol-kirtena, bentzitu dio gorputzak eta irauli<br />
da trongo gañetik. Aizkol 18. Esku motxari aizkol-kertena / iñola ezin ezarri ta, / jokatzen zuben uela edo /<br />
aparatua jarrita. EusJok 143. Aizkora-kertenak eta borra-kertenak egiten batzuek bagenekigun. BasoM 87.<br />
v. tbn. Akes Ipiñ 33.<br />
- AIZKORA-KOLPE. Golpe de hacha. v. AIZKORA-UKALDI. Eta kolpu bakhoitz, aizkora kolpu batez<br />
bezala, bide huntako naharrak, kaparrak, eta ilhorriak trenkatu ditu. Tt Onsa 18. Bena, eskriptürak dioian<br />
bezala, dügün egotx zañiala axkora kolpia. Mst I 11, 4. Eraman zioten bizia, aldarean zela, haizkora kolpez,<br />
Nabader zaritzon hirian. Lg II 84. Entzun bitez aizkora kolpeak pagadian. NEtx LBB 182. Mandazaiaren esanak<br />
aizkora kolpez ito zituan. Ib. 182.<br />
- AIZKORA-MUTUR. "Haizkora muthurra (museau), la partie de devant du fil de la hache" H. "Haixkoramutur<br />
(L, BN, S), fil da la hache" Lh.<br />
- AIZKORAN. (Trabajando) con el hacha. Aizkoran ari giñan / gu ia ituan, / aurrenengo tronkuak / txaluak<br />
zituan. EusJok 85 (v. tbn. II 156 y 158). Gizon oik biyak asi ziraden / aizkoran jokatutzera. Ib. 108 (v. tbn. 78 y<br />
86 aizkoran jokatu). Aizkoran ongi ari da / mutille gaztia, / bañan gertatu zaio / ez irabaztia. Ib. 119. Gaztetatik<br />
asiak / aizkoran ikasten. Ib. 125. Batite Heletak sei lanbidêtan / Larraun guzia markatzen: / pilotan, segan,<br />
burrukan, aizkan / aizkoran, karga-jasotzen. Or Eus 302. Ez segan, ez aizkoran, ez lanean, [...] etzan inguru<br />
arietako mutil gazteeen artean, aren ukondorañokorik. TAg Uzt 115. Aizkoran bezain trebe, laiaketan eta<br />
goldea erabiltzen. Ib. 158. Orain aizkoran asi zaizkigu / kemen sutsutan beterik. Basarri 80. Gure aurrekoak ididema,<br />
aizkoran-edo oso pozik jardun oi ziran. MAtx Gazt 56. Simonek indarra bazuan saltzeko ere. Segan eta<br />
aizkoran ere ederki egiten zuan. Salav 65. Aizkoran eta arri jasotzen / badira bikain askuak. Uzt Sas 228. v. tbn.<br />
BasoM 162.<br />
Aizkoran egin dute / joan dan Otsaillean. EusJok 116.<br />
- AIZKORA-HOTS (aixkol-ots V-gip ap. Elexp Berg). Ruido producido por el golpe de hacha. "Manuelek dabill<br />
aixkol-otsa goizian goizetik. [...] Lapurra gabian iretargittan, aixkol-otxak [sic] entzunda, jun bera, aintxintxika<br />
ta, baiña ies eiñ" Elexp Berg. A, zer ekiña! A, zer aizkora-otsa! A, zer oiuak! Ag AL 106. Diruzaiak, aizkora<br />
otsera, marmari egin zuten. Or Aitork 140. Mangutsik, dinbi-danba / Aizkorotsian, / Mukur txikitzen gogor /<br />
Dabiz, ertzian. Enb 96. Aizkora otsak berriro. NEtx LBB 183.<br />
- AIZKORA-PALA. "Aizkora-palak (R), [...] carrillos del hacha" A (s.v. aizkora-alboak).<br />
- AIZKORAPEAN. Bajo el hacha. Zenbat abere ikusi ete dira ire aitaren aizkorapean! Ag AL 12.<br />
- AIZKORA-PIKO. Golpe de hacha. v. AIZKORA-UKALDI. Hasi behar düzü bihotztoiki, eta zañiala drano<br />
aixkora phikua eman. Mst III 53, 3.<br />
- AIZKORA-SAIHETS. "Aizkora-saiets (Sal), carrillos del hacha" A (s.v. aizkora-alboak).<br />
- AIZKORA-SUDUR. "Aizkora-südür (S; Foix), fer de la hache" Lh. Cf. H (s.v. sudur): "Aizkoraren sudurra, le<br />
nez de la hache, la partie antérieure et la plus épaisse du tranchant d'une hache".<br />
- AIZKORA-UDI (-üdi S ap. Lh), AIZKOLUDI (-lüdi S ap. Lh). "Manche de cognée" Lh. v. AIZKORA-IGUN.<br />
- AIZKORA-UKALDI (aizkor ukaldi BN-baig ap. Satr VocP), AIZKORA-KALDU (-khaldü S ap. Lh; aixkol<br />
khaldü S ap. Lh). Golpe de hacha, hachazo. v. AIZKORA-KOLPE, AIZKORA-PIKO, aizkorakada. Arbola<br />
adar bat ebakitzeko denean, lehenbiziko haizkora ukhaldiak eman behar dira azpitik eta ez gainetik. Dv Lab<br />
359. Gure burhasoak gaiztü ziren erakaspen hoien entzütiari; eta müsde Maitiak, aiskora khaldüz egotxi zian<br />
Aphezküpü heretikoaren pheredikagia. Ip Hil 165. Arbola eroriari denek aizkol-ukaldi. Herr 7-11-1957 (ap.<br />
DRA).<br />
- AIZKORA-UKALDIKA. A golpe de hacha. Borthak hautsiak, aizkora ukhaldika eta pusketan emanak. Elsb<br />
Fram 67. [Ateak] aizkora ukaldika hautsi nahiago ukan dituzte. HU Zez 171. Ene soldadoak behar nintuela<br />
manatu, lot ziten eliza borta bati aizkora ukaldika. Ib. 136. Haizkora-ukaldika sarrazkitzen zituela. Mde Pr 136.<br />
- AIZKOL UKALDIZTATU. "Aixkol kaldüstatü (S), frapper à coups de hache" Lh.<br />
- AIZKORA TTIPI. "Aizkora xipia, petite hache, [...] destraleja, segureja" SP. Larrazkenean, [zohiak] aizkora<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
719
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ttipi batez ezpalkatu ta, aurdikitzen zituzten surat. JE Bur 9n.<br />
- AIZKOL ZUHOI (zü- S ap. A; aixkol-zühoi S-saug ap. Lh). "Parte posterior del hacha" A. "Manche de la<br />
cognée" Lh.<br />
Etim. Se supone tradicionalmente que aizkora tiene también que ver con haitz 'peña'. Schuchardt, sin embargo,<br />
pensó en lat. securis por intermedio bereber. Parece, con todo, que Gorostiaga Eusk 1958, 61, puede tener razón<br />
al pensar como origen en lat. asciola, con metátesis. Con todo, este origen, está ya expresamente indicado como<br />
conocido en Busca Isusi, Homenaje a J. Mendizabal (S. S., 1956), 84.<br />
aizkorada. v. aizkorakada.<br />
aizkoragile (SP), aizkolgile. Fabricante de hachas. "Faiseur de cognées" SP. Joanem de Altuna [...] alias<br />
aizkolgille. (Azpeitia, 1551). FLV 1992, 68. Argatik aalegin guziak egiten ditu aizkoragilleak bere tresna aal<br />
duan ondoena egiten. Garm EskL III 124. Aizkoragillearen lantresnak auek dira: sutegia; txingurea; maza bat<br />
aundia [...]. Ib. 136.<br />
aizkoragintza. Fabricación de hachas. Cf. aizkolgin. Gure probintzi auetan, gizaaldi onen asierara arte<br />
aizkoragintzak bazuan bere garrantzia. Garm EskL III 124 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />
aizkorakada (V-gip ap. Etxba Eib), aizkorada (Lar). Hachazo. "[...], aizkorakadia artu eban belaunian [...],<br />
se dió un golpe de hacha en la pierna" Etxba Eib. Gizon baten aurrean iarki ta ukabilkada bat edo<br />
aizkorakada bat emotea. Ag AL 114. Zenbati, aizkorakada baten, kendu zeuntsen arnasea! Ib. 105 (36<br />
aizkorakada baten ebagi). Egurgillearen aizkorakada neurtua. Ag G 2. Eztotzu alde askogaz irabazi [...],<br />
aizkorakada bigaitik izan da guztia. Ib. 106. Egurgiñen aizkorakadak entzuten. EEs 1928, 10. Milimetro bat ere<br />
etzitzaizkion alboratzen haizkorakadak. Osk Kurl 92. En DFrec hay 1 ej.<br />
aizkoraketa. v. aizkolketa.<br />
aizkorategi. Taller donde se fabrican hachas. Lantegi polita da. Aizkorategi ontan iru anaiak egiten zuten<br />
lan. Garm EskL III 128.<br />
aizkoratu (h- L ap. A Dv). "Équarrir le bois avec la hache" Dv. "Haizkoratu, escuadrar y despedazar<br />
madera con el hacha" A.<br />
aizkoratxo (Lar, H (V, G (s.v. haizkora)), haixkoratxo (Lh), azkoltxo (Lcc). "Azuela " Lcc.<br />
"Hacheta", "segureja" Lar. "Hachette" H. v. aizkolta.<br />
aizkoratzar. Aum. de aizkora. Eta aizkoratzar bat harturik horma behera bota zuen. MEIG IX 105.<br />
aizkoraxkot. "(S), mauvaise petite hache" Lh. Cf. aizkoratxo.<br />
aizkoria. v. eskoria.<br />
aizkorial. v. eskorial.<br />
aizkorigoiñ, -guiñ. v. AIZKORA-IGUN.<br />
aizkorol (V, G; H (aizkorolla det., G)), aizkol (G-goi). Ref.: A; Arin AEF 1932, 93 y AEF 1927, 35. Tabla<br />
labrada con hacha. "Branches menues d'arbres (de chêne)" H, que cita a Izt. "Tabla o viga que destrozan los<br />
hachadores" A. "La tabla antigua suele estar labrada con hacha, y se le llama por eso aizkola. [...] En la tasación<br />
de las obras de carpintería de la casa de Akotain hecha en 1697 se dice que dicha casa tenía "15 estados de tabla<br />
hecha con hacha" [...] (G-goi)" Arin AEF 1932, 93. "En las casas más antiguas [...] la fachada, apoyada sobre<br />
postes, es un entramado de vigas [= oltza] cubierto con tabla labrada a hacha (= aizkola) (G-goi)" AEF 1927, 35.<br />
Artzainen bizileku mendikoari deitzen zaio Txabola, zeña egiten dan zotal, zarbazta, arba, tantai, aizkorol eta<br />
gisa onetako gauza xeakin. Izt C 224.<br />
aizkortsu. "Bastante espantadizo (AN-erro)" Inza Eusk 1963-64, 176. v. 2 aizkor.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
720
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haizkume (a- V ap. A), aitzkume (A), aizkune (V-m ap. A). "Peña pequeña" A. "Aizkume, aizkune (V-m),<br />
peña pequeña y suelta" Ib.<br />
aizkune. v. haizkume.<br />
aizkure. v. 1 azkura.<br />
(aizkurrubia). v. (ezkurrubia).<br />
aizlur. v. HAITZ-LUR.<br />
aizmendi. v. HAITZ-MENDI.<br />
aizmoarra. "(AN-gip), árbol cuyas ramas arrancan de punto bajo como a la altura de un hombre. Lo contrario es<br />
zugaitz (AN-gip), zurgardi (AN-5vill)" A.<br />
aizna. v. aizina.<br />
haiznabar. "Mármol" DRA, que cita a Ol. v. harnabar. Yainkoaren etxerako [...] gertuta dauzkat [...]<br />
onikarri, txirlarri ta edolako istarriak, baita arbel ta aiznabarra erruz ere. Ol 1 Par 29, 2 (Ker arri bitxi ta<br />
kolore askotakoak, arri bikain eta artzuriak eurrez).<br />
aiznar. v. hausnar.<br />
aizo. v. auzo.<br />
aizogo. v. auzogo.<br />
aizoial. v. HAIZE-OIHAL.<br />
aizola. v. axola.<br />
aizolan. v. auzolan.<br />
aizolbe (L, BN, S; O VocPo H, SP (BN, S, que cita a O), Dv (S); h- H), atxolbe (S; Gèze), axolbe (S), axolbu<br />
(-ü S), aixolbe (S), aisolbe (S). Ref.: A (aisolbe, haizolbe, atxolbe, axolbe); Lh (aixolbe, aizolbe, haizolbe,<br />
axolbe); Lrq. 1. Lugar resguardado del viento. "Lieu où l'on est à couvert du vent" O VocPo. "Abri, atherbe,<br />
atxolbe" Gèze. "Abri contre le vent" Dv. "Lekhu haizolbia (BN-mix)" StJayme (ap. DRA). "Aisolbe (Sc),<br />
escondrijo, sotavento" A. "Abrigo, paraje abrigado" Ib. "Abri contre le vent" Lh. "1.º abrité du vent; 2.º abri<br />
contre le vent" Lrq. v. haizalpe, axolgune. Uste nuen nihaurk er' ekaitzak / Io banenza, neure zurkaitzak /<br />
Zintuzkedal', eta habeak, / Neur' aizolbe, neur' aterbeak. O Po 47s. Abere eriak egon behar dü atxolbian eta<br />
etzangia idorrian. Ip Dial 77 (Dv toki gerizatuan, It aizeak jotzen ez duen tokian). Noizbeit, lur moko bat<br />
itzulirik, lekhu aizolbe batean gerthatu ginen eta leihorrerat jautsi. Prop 1899, 127. Axolbian gütük bena ni<br />
trixtüra goguan; / Aro gaitza dük kanpuan'ta aita itxasuan. Etxahun-Iruri in Xaramela 202.<br />
2. (Precedido de gen.). Al abrigo (de), protegido (de). Ulhünpian edo kharrunteen axolbian etxeki datian lür<br />
sagarra, gordinik eman dadiala borthakoer. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA).<br />
- AIZOLBEDUN. (Lugar) abrigado. [Bürü beltxak] Laphürdin eta Baxenabarren dü bere egoitza. Ziberüko<br />
alhagiak mehegi eta ütsalegi zaitzo nun ezten üzten bere güstiala mendixka ezti eta axolbedünetan [...] bizitzera.<br />
GH 1931, 449.<br />
aizorratz. v. HAIZE-ORRATZ.<br />
aizorri (V-gip ap. A BGuzur). Lugar, pueblo de nacimiento. "Aizorri esaten eida Oñati-aldean, aiterri edo<br />
asaberri edo iaioterri esateko" A BGuzur 157. Beren aizta alarguna il zala iakin ebanean, ioan zan iaioterri<br />
edo aizorrira. A BGuzur 113.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
721
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aizosa. v. auzosa.<br />
aizotegi. v. auzotegi.<br />
aizotz. v. aihotz.<br />
ahizpa (V-gip, G, AN-larr-egüés-erro-ilzab-olza, L, BN, S, R (-¸)-); Ht VocGr 425, Arch VocGr, VocBN, Gèze,<br />
Dv, H (L, BN, S); aizpa SP, Urt I 32, Lar, Añ (G), Dv (V, G), H (V, G)), aizta (V; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)),<br />
aispa (V-gip, AN-gip-ulz). Ref.: VocPir 161 (para Sal da ainzpa, pero el lexicógrafo ha oído siempre aizpa);<br />
Bon-Ond 139; A (ainzpa, aizpa, aizta); Lh; Lrq /ahispa/; ContR 515 y 530; Iz ArOñ y To (aizpa), R 282 y 301,<br />
Ulz (áizpe), UrrAnz (aistía); Etxba Eib (aiztia); Holmer ApuntV; EAEL 47; Elexp Berg (aizta).<br />
1. Hermana (de mujer). "Sœur de sœur" SP. "Aizta bixak alkarregaz ibiltzen ziran, eta bixak batera eiñ dabe<br />
ezkontzia" Etxba Eib. Harriet da además "Aitzia (Oe), pour aiztia, aizta, sœur", sin duda errata por aizta (v. infra<br />
Oe 150). Cf. ugazahizpa, SABEL-AHIZPA.<br />
Tr. De uso gral. La única forma documentada en la literatura vizcaína es aizta. Ahizpa, con aspiración, es<br />
general en textos suletinos y no se documenta en los labortanos clásicos; en el s. XIX comienza a extenderse a<br />
toda la literatura septentrional, proceso que se consuma en el s. XX. En DFrec hay 19 ejs. de a(h)izpa.<br />
Eta zituen maite Iesusek Martha, eta haren ahizpá, eta Lazaro. Lç Io 11, 5. Haren ama eta haren amaren<br />
ahizpá. Ib. 19, 25. Iauna, eztuk hik ansiarik zeren neure ahizpák neuror zerbitzatzera utziten nauen? Lç Lc 10,<br />
40 (He ene aizpak). Zer trabailla Madalenak, / Bazuen aizparekin, / Baiñan ziren haren penak, / Kasi<br />
munduarekiñ. Arg DevB 101 (v. tbn. 103). Katiximaren irakhasten bere haurrei eta sehiei, edo bere anaiei eta<br />
arrebei edo aizpei. CatLav 119 (V 65). Ezin ezkonduko da andra au gizon onen anajeagaz, ez aiztagaz, ez<br />
semeagaz. Oe 150. Nahiago lükiala ilherrian, eziez tirano baten ohian ikhusi bere alhaba. Ta harek bere<br />
ahizpekila egia soberana pakatü, berzek ükhen e'letzen, tiranoak hilerazi zütian. Egiat 255s. Mutilen batek emon<br />
badeutsa ezkontzako berbia neskatillaren bati, ezin a ezkonduko da inoiz onen aistiaz. CrIc 171.<br />
(s. XIX) Senarra aide egiten da emaztearen aizpa, lengusu, bestengusu eta erengusuakin. AA I 560.<br />
Persegiduko dabee bere aiztaak, bere nebak, bere gurasuak ta bere adiskidiak. fB Ic II 294. Il baten ganeko<br />
ama-aizteen negarrak, ta erostarienak. Zav Fab RIEV 1909, 32. Salve, Luisa, salve, / Infanta maitea, /<br />
erregiñaren aizpa / bakartxo gaztea. Echag 211. Ai ahizpa falsia! ai hi lotsagarri! / Ene zopa hunen jaten bethi<br />
izan hiz ari! Etch 412. Soizu ontsa, ahizpa. Arch Fab 77. Iñoz itxi baga bere aizta nagusijago bati burua<br />
garbituten. Ur MarIl 101. Rakelek ezin eraman zuen, berak ez, eta aizpak aurrak izatea. Lard 37. Ruti ere esan<br />
zion, aizparekin bere errira joan zedilla. Ib. 159. Etzuen hark onik ukhan / Non etzuen aizpa bertze aldera<br />
eraman. Gy 230. Ez egijola imiñi aiztiari atzerapenik premiñako gauzeetan. Ur MarIl 101. Ahizpa, juan zite<br />
portaliala. ChantP 284 (tbn. en Or Eus 119). Doña Mariak argia hiltzen du eta bere ahizparekin atheratzen da.<br />
Laph 158. "Bañan, emakumia, --esan diyot-- aristiyan eman dizut ta, berriz zatoz?". --"Neri? Ez andrea." [...] --<br />
"Nere aizpa izango zan". Sor Bar 61. Eta joan zen bere aizparen bilha. Lap 219 (V 98). Aiztak ederrak dira lau<br />
[...] laurak bardinak edadez / baina beste gauzetan ez. Azc PB 285 (ref. a las cuatro estaciones del año). Arpegi<br />
baten bizi daitezan / matraila biak bakean, / sur baña bako eder bat dago / aizta bien bitartean. Ib. 122. Nik<br />
aizparekin bizi nai det. [...] ni nere aizparekin ondo nago emen. Bv AsL 95. Maalen guriak barriz, ez aiztia<br />
dodalako baiña, bijotza iñok ez lakoxia dauko. A BGuzur 119 (v. tbn. 113 aizta).<br />
(s. XX). Agindu zion aizpari irakurri zezala. Urruz Zer 74 (v. tbn. Urz 29). Eskual herriak horra non zuen /<br />
zonbeit menderen bakea; / Zazpi ahizpak airos zagozin, / iganik bide nekea. Ox 161 (32 zazpi ahizpek). Eztezu<br />
gaitz, aizpa, ni arratsalde artan nola nengoen somatzea. A Ardi 49. Beste eun aldiz bezela, aizpa ikustera agertu<br />
zitzaigun Isabel. Ib. 75. Zuka itz egin bear izaten zion aizpari. Ib. 23. Pozik ematen zien bere gosaritxoa bere<br />
aizpa zarragoai. Inza Azalp 20. Ahapetik bere ahizperi. Barb Sup 77. Kanta dezagun beraz emazte fagore! /<br />
Guziak Mariaren ahizpak dirare; / Gure familietan bizi-begirale. Etcham 102. Aste batian illak / aita eta ama, /<br />
ta aizpa reumak artu / ura gure lana. Tx B II 102. Nere aizpak neri utzi dit. Ir YKBiz 268. Aizpa ederrak or<br />
daude / ederrik eta galantik. 'Ahí están mis bellas hermanas'. Canc. pop. in Or Eus 117 (tbn. en Etxde AlosT 99).<br />
Alaiago zegoan bere aizparen ondoan. TAg Uzt 290. Aizpa ta osaba [...] izkutatu ziran arte. Ib. 261. Ontan,<br />
ordea, aizpari begiratu zionean [...]. Ib. 274. Zazpi aizpatxo dira euskaldun Birjiñak [...] Artu bitza sei aizpen,<br />
seiren eskumiñak. SMitx Aranz 34. Aralar mendian bizi den "Maitagarria" dukegu ausaz, Euskalerriko<br />
folklorean, Irlandako beansidheen ahizpa bat. Mde Pr 270. Eta behiek eni erantzun: --Zer duk bihotza,<br />
gizakumea? [...] lurreko soro guzi orotan gozatzen gara naski, gu eta geure ahizpak, jauzten gaituelarik jainkozezenak.<br />
Ib. 129. Bere aizpengana urreratu zan. Etxde AlosT 93. Ugazama ta aizpak besarkatu zittun. Ib. 105.<br />
Aizpak bezela maite dugu elkar. Etxde JJ 236. Arestian, Mayanari diozun maitasuna agertu duzu. [...] bera<br />
bekizu aizpa ta gidari mundu [...] galbidetsu onetan. Ib. 236. Beti ere izebekin edo aizpekin etorri oi zan. Ib. 33.<br />
Aur ura aizpa zula igarri zion orduko [...]. Ib. 227. Nere ahizpak eraman du. Osk Kurl 21. Bergarako kalera<br />
ezkonduta zeuden bere aizpekin. NEtx LBB 59. Andik urte askotara, aizpa zarraren alaba onen semea [...]. Ib.<br />
18. Jaungoikoak burrukan eragin daust nire aizteagaz. Ker Gen 30, 8. Aizpa goazen, goazen goien goien salala.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
722
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Balad 75. Honela dio bere hiru ahizpetatik batek. MEIG IX 107.<br />
v. tbn. Elsb Fram 129. Jnn SBi 25. JE Bur 70. Aizpa: Mb IArg I 352. Ibiñ Virgil 114. Berron Kijote 158. Aizta:<br />
Laux BBa 42. Enb 151. Bilbao IpuiB 83. Erkiag Arran 159.<br />
(Con nombre propio, acompañado de adj. posesivo y colocado tras ahizpa en la mayoría de los ejs.). <br />
Mariaren eta Martha haren ahizparen burguko. Lç Io 11, 1 (He Martha bere aizpa, LE bere aizpa Martarén Dv,<br />
HeH haren ahizpa Martharen, Ker beronen aizta Martaren). Marta eta haren aizpa Maria. He Io 11, 5 (LE<br />
arren aizpa Maria, Dv haren ahizpa Maria, EvS Maria haren ahizpa, Ol aren aizpa Mari). Ierusalem, zure<br />
aizpa Sodomaren bekhatua eta galgarria izan zen urguillutasuna, asea eta alferkeria. Ax 380 (V 250). [Rakel]<br />
ieloskor izatu zen bere aizpa Leaz. Urt Gen 30, 1 (Ur bere aizparen, Dv bere ahizpari). Haren aizpa Mariaren<br />
etxera. CatLav 263 (V 132). Bere aizpa Doña Maria. Cb Just 28. [Martha] yoantzen lehian Maria bere aizpa<br />
ganat. Lg II 204. Beraren aizpa Liak [...]. AA I 596. Haren amaren ahizpa Maria. TB Io 19, 25 (EvS haren<br />
amaren ahizpa Maria). Klarari jarraitzen dio bere aizpa Inesek. Bv AsL 94. Kolerekin il zana bere aizpa Kiteri.<br />
Sor Gabon 58. Gure aizpa Eladi zanaren alargun Medelen izenak. A Ardi 23. Sor Santa Katalinari beraren<br />
aizpa Isabelek. Ib. 23. Yoan zan ta bere aizpa Maria deitu zuen ixilkian. Ir YKBiz 358. Zure aizpa Artemi. Zait<br />
Sof 62. Kirisozemi zure aizpa odolkide ta [...]. Ib. 20. Jesusen Gurutze ondoan, ama Mari, ta onen aizpa Mari<br />
Keleoparena ta Mari Madalen zeuden (Io 19, 25). Or MB 373. Lehenik ama, hunen ahizpa Biolenta, bai eta ere<br />
[...]. Ardoy SFran 73.<br />
(Sin posesivo). Inesek. Neure aita: natorzu aizta Agedaren konpañiaan. JJMg BasEsc 219s. Iñazi eta aizta<br />
Juana / ez egozan premiñan joateko ara. AB AmaE 417. Adelaide beltxerana ta aizpa Violanti, elkarrekin zoazin<br />
maiz Basaka-bordara. 'Et Violane sa jumelle'. Or Mi 33. Osaba Martin apaizak, Libe aizpak, Balendinek, Mikele<br />
neskameak. TAg Uzt 15. Zuen amaren pakeak eta aizpa Juanaren zuzenbideak merezi du orrenbeste. NEtx LBB<br />
59. Basaburuko bidea artu zuan Antoni Aizparekin. Ib. 49.<br />
Bigak, ahunzak eta hoien / Ahizpa ardiak, / Lehoiareki behin / Hitzeman zuten [...]. Arch Fab 84s. Ahuntza eta<br />
miga, aizpa ardia lagun / Lehoiñ yaunarekin yarri ziren partzun. Gy 61. Badoa bada [ttirritta] hauzora /<br />
Xinaurria aizpa baithara / Gosetea kantatzera. / Agur, aizpa, banathorzu; / Zertan naizen ikhus-azu. Ib. 3. Gora<br />
ta bera jai adirazle / lilien aizpa sorgiñak. EA OlBe 26. Bera ari zen Okeani, izadiaren aita, eta eun oian ta eun<br />
ibai babesten dituten Ninpa aizpai arrenka. Ibiñ Virgil 115. Illargi aizpa. // Izar guzien aizpa zarrena / or da<br />
Illargi, zerura irtena. NEtx LBB 347.<br />
(Uso fig.). Abarizia nola den / Inorantziaren aizpa eta laguna. Gy 241. Umiltasunaren aizpa dan<br />
pobretasun edo beartasun santari. Aran SIgn 112. On eta Eder, aizpa ez ba dira, ama-alaba dira, ta alaba orrek<br />
ama orrengandik bular gozoa artzen du. Or Y 1934, 86. Gaua: ixillaren ama, deusezaren aizpa bizkia. Txill Let<br />
95. Ibai ertzeko belar artean [...] udaberriko goiz ederrean / jaio zan nere lorea [...], arrera ona egin zioten /<br />
beren aizpa berriari. NEtx LBB 356.<br />
(Ref. a las provincias vascas). Iru Probinzi aizpak. 'Las tres provincias hermanas'. Aran SIgn 2. Ondra<br />
aundian lau Ama Aizta / Beti euskeldun izanik. AB AmaE 35. Zazpi aizta onek, orain legez erdal-erri bik<br />
menderatu bearrean [...]. A BeinB 37. Sei aizpa dira, kantak diona, / oial batetik jantziak. Or Eus 197.<br />
Hermana (de una orden religiosa). Bere aizpa maite monjak. Arr May 158. Bai, zurea da [zerua] Jesusen<br />
atzetik bazoaz, aizpa [= 'hermana de religión'] berrien legeak gordetzen badituzu. Ag G 342. Monja aieri esaten<br />
diete Aizpa Zuriak. Anab Aprika 29.<br />
2. "(Sal, R), árboles gemelos que brotan de una planta" A. "A¸)nzpa (R-uzt), ramas gemelas que arrancan casi<br />
desde flor de tierra" Ib. "Ahizpak (S; Foix), arbres provenants de la même souche" Lh.<br />
- AHIZPARENEAN. En casa de la hermana. Aizu Mary, azkenean badakit non dagon gizon hori--, azaldu<br />
zion emazteari--, zure ahizpanean. Osk Kurl 30.<br />
Etim. Cabe que -pa no sea más que una variante de -ba, de valor desconocido, en nombres de parentesco. No<br />
parece que la hipótesis de Corominas de una influencia románica sea indispensable para explicar vizc. aizta:<br />
¿variante fonética o forma con distinto sufijo?<br />
ahizpade. "Hermandad, hermanazgo, anaidea; si es de hermana entre sí, aizpadea" Lar.<br />
ahizpaginarreba, aizpagiarreba. (Neol.). Cuñada. v. koinata. Zure aizpagiarreba bere errira ta<br />
yainkoengana doa. 'Cognata tua'. Ol Ruth 1, 15 (Dv ahizpa).<br />
ahizpaizun. "Sœur de lait, [...] arrebaxun, a¸)zpaxun (R)" VocPir 182.<br />
ahizpañi (S ap. Lh). Dim. de ahizpa. v. ahizpatxo.<br />
ahizpaño (BN ap. Lh). Dim. de ahizpa. v. ahizpatxo.<br />
aizpatan (V ap. A), aspatan (V-ger ap. A), aspeten (A Apend). "Hierbabuena, menta de peñascales" A. Cf. alav.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
723
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zabatán, mastranzo (Mentha rotundifolia) (= astamenda, mendaza); Bilbao batán 'hierbabuena'. v. batan. <br />
Aizpatan, aneta ta txarpoillar-bedarren amarrenak ordaindu. "Mentham". Ker Mt 23, 23.<br />
Etim. De haitz + batan.<br />
ahizpatasun. Figura en SP sin trad., tras, aizpa, aizpaxo.<br />
ahizpati. Baña ordea, nola ez diraden kontrestak eta alkarren kontrakoak ta arerioak [birtute auek], ezpada<br />
guztiz alkar-zaleak eta aizpatiyak. 'Sino muy aliadas y muy conjuntas'. Aran SIgn 113.<br />
ahizpatto (S ap. Lh). Dim. de ahizpa. v. ahizpatxo.<br />
ahizpatu (aiz- SP (sin trad.), Lar), aiztatu (Lar). "Hermanar, hacer a una hermana de otra" Lar. "Hermanado,<br />
anaitua, arrebatua, aizpatua" Ib.<br />
ahizpatxo, aizpatxu, aiztatxu. Dim. de ahizpa. Infanta gaztetxoa / Españiakoa, / Isabelen aizpatxo / biotz<br />
gurekoa. Echag 210. Zortzikoa [...] Erregiñari bere Ama andre eta aizpatxoari kantatua. Ib. 212. O, nolako<br />
arrera egingo zioten! Zeinbat aizpatxo idoroko zituan besoak zabalik! Aizpatxoak eta Ama ere bai [...], moja<br />
berri guztien Ama. Ag G 333. Ori dezu, aizpatxo, galea, leia; ori asnasestua, ori ito-bearra! A Ardi 43. --Erdu,<br />
aiztatxu maitia. Jesarri nire onduan. Altuna Euzk 1930, 531 (v. más ejs. en la misma pág.). Ene! Gogoratu ezan,<br />
aizpatxo! Zait Sof 162. Zazpi aizpatxo dira euskaldun Birjiñak, / zein baiño zein beltxeran, zein baño zein<br />
piñak... / Artu bitza sei aizpen, seiren eskumiñak / danetan gazteenak, danetan txikiñak! SMitx Aranz 34. Txikitxikitandik<br />
erakutsi zien bere bi alabai eta Bela-Beltzi beren aizpatxo zaarrena zirikatzen eta gorrotazitzen.<br />
Etxde AlosT 25. Besotan artu zun maite-maite zun aizpatxoa. Etxde JJ 228s. Soiñekoak edurra iduri, gerriko<br />
gorrimiñez, paparrean kabeliña mardulak zituelarik, lilien aizpatxu zirudiela. Erkiag Arran 43. Silban agurea<br />
eta Ninpa aizpatxoak. Ibiñ Virgil 92.<br />
v. tbn. MAtx Gazt 32.<br />
ahizpatzako, aiztatzako (V-gip ap. Etxba Eib). "Ezkondu dan ori, aiztatzakua dau Maritxuk, esa que se ha<br />
casado, es hermana por adopción de Maritxu" Etxba Eib.<br />
ahizpautsi, ahizpautxi. Hermana por adopción (ref. a las hermanas de una orden religiosa). v. ahizpatzako.<br />
Teresak beti Maisua du agotan, Iainko-gizona. Au esaten die aizpautxi ditun seroreri, Iainkoak ago-otoitzean<br />
atsedena eman dezaiekela adieraztean. Or QA 162. --Mojetatik asko ta asko atera ditxin. [...] Elkar maitatuz<br />
zeru bear luketen etxe oiek, gorrotatuz ipernu biurtu ditxin. Ez al dago ondo ipernutik ateratzea? --Yainkoa<br />
serbitzeko pakea bear dik, anaiautsi ta aizpautsi esaten diranen artean. Ib. 86.<br />
ahizpaxo, aizpaxo (SP). "Sœurette, hermanica" SP. v. ahizpatxo.<br />
haizpe (L ap. Lh; a- H (s.v. aitz), que cita a Lard), haitzpe (a- Dv (s.v. aitz), que cita a Lard), atxpe. Cueva,<br />
gruta; lugar bajo la peña, bajo la roca. "Caverne" Dv. "Caverne, grotte" Lh. Cf. TAV 2.2.6: "Cui vocabulum est<br />
Sancte Marie de Izpea, subtus penna, in territorio Busturi (CSM 151, año 1051)". v. harpe. Eta aitz-pean<br />
Ninfak / zeudenean berriz, / algaraka eztanda / egin nairik irriz. It Fab 186. [Dabid] emen zebillen, mendi onek<br />
zituen aitz-pe edo ar-zulo luze-zabaletatik batean etzitegia egiñik. Lard 173. Urakan gogorrak mendi goietatik /<br />
Beor eta beiak bota dauz beera, / Eurien euriaz, otzak kikildurik, / Gaisoak joiazan atxpeietara. AB AmaE 364.<br />
Obi au aizpe bat zan, eta gaiñean arri bat zetzan. Ir YKBiz 359. Erleak kurutzatu zuen [otsoa] haizpe batean eta<br />
ohartzearekin izitua zela [...]. GAlm 1934, 42 (ap. DRA). Intzolako erreka, erreka iluna, / Dena haitzpe, xirripa,<br />
hats eta pilpira. Iratz 145. Haitzpe goxo batean lasaiki jarria / Bazterreri so nago, gogoa bertsutan. Ib. 49. Gain<br />
baterat orduko, izerditan, irus; [...] Haitzpean jarri-eta bagaude erdi lo. Ib. 51. Xuti ba xuti larre-egin eta<br />
haitzpe eihartu hoitarik. / Ez galda beti auhen nigarrez uzten zaitudan bakarrik. / Xuti ba xuti! aski auhenik, aski<br />
dei eta nigarrik. Ib. 126. Gauak eder zirenean haizpe batean edo lasto eta belhar meten ondoan lo egiten zuen.<br />
Othoizlari 1955, 57. Plaentxiatarrak, aizpietan peskan eiten zaliak dira. SM Zirik 38.<br />
- HAIZPEKOETAN. "(Loc. vbal.). Era pescar a manos limpias, sumergiéndose en el agua y yendo a buscar la<br />
pesca en sus refugios de los intersticios de la peñas rodadas al cauce. Aizpekuetan, Ferruel lakorik ez da<br />
ezagutu" Etxba Eib (v. tbn. atxpekuetan).<br />
haizpe. v. harizpe.<br />
ahizperdi (L, BN, S; Dv), aizterdi (A), aiztaerdi (V-gip). Ref.: A; Lh; Lrq /a)h¸)zpérdi/; Elexp Berg (aiztaerdi). <br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
724
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Ahizp'erdia, sœur germaine ou utérine d'une autre sœur" Dv. "Hermanastra" A. "Demi-sœur" Lh. "Hermanastra<br />
(de hermana)" Elexp Berg.<br />
aizpil. v. 2 azpil.<br />
aizpildu. v. azpildu.<br />
aizpiltze. v. azpiltze.<br />
aizpira. v. azpil.<br />
aizpuru. Cierta clase de manzana. Badu zamora-sagarra, kamuesa, aizpuruba, parada, txalaka (au gaziya<br />
da) [...]. Sor Bar 30.<br />
- AIZPURU-SAGAR (G-bet ap. A, s.v. sagar). Nombre de una variedad de manzana.<br />
aizta. v. ahizpa.<br />
aiztaga, aztaga. Lanza. v. astamakila. Arotzik ez zan Ixraelen aurkitzen, pilistarrek bait-zioten: "Bestela<br />
ebertarrak ezpatak eta aiztagak egin litzakete". Ol 1 Sam 13, 19 (Ker lantzarik). Eutsi aztaga ta eraso nere<br />
jazarleeri (Ps 34, 3). Or MB 331 (Or lantza, Ol aiztaga).<br />
Etim. De aizto + haga.<br />
aiztagari. Lancero. Zazpi aiztagari saillez eratutako gudari-oztea. Zait Sof 143. Zazpi aiztagari-buruen<br />
mendean. Ib. 143. Eteokel, aiztagari argia. Ib. 166.<br />
aiztamakil. v. astamakila.<br />
aiztari. v. ehiztari.<br />
aiztarte. v. haitzarte.<br />
aizter. v. aiztur.<br />
aizteri. v. hariztegi.<br />
aizteritxo. v. ehiztaritxo.<br />
aizterko. v. aizturko.<br />
haizti, haitzadi (Lar), astui (A Morf 100). "Peñascal, aitzadia", "serranía" Lar. "Serrano, [...] aitzadikoa" Ib.<br />
"Astui, peñascal" A Morf 100.<br />
haizti. v. harizti.<br />
aiztian. v. arestian.<br />
aizto (R-uzt-is; Lar, Sb-Urq, Izt 15r, Dv (R), H (V)), aixto (R-uzt). Ref.: A (ainzto, aizto); ContR 530 (-i- nasal);<br />
EAEL 140. 1. Cuchillo. "Aiztua, culter, cuchillo, couteau" Sb-Urq. "Couteau" Dv. "Lo he oído [en R-uzt]<br />
repetidas veces" A. Azkue añade además a¸)nzto para AN y R-uzt; para el segundo la -n- es sin duda innecesaria.<br />
¿Error por ainzto en el primer caso? "Aiztua, cuchillo. No se usa por lo regular en Eibar, seguramente por haber<br />
dominado la voz romance" Etxba Eib. Cf. hauze. v. ganibet, SAKELA-AIZTO.<br />
Tr. Difundido a partir del dicc. de Azkue, alcanza un notable éxito entre los escritores peninsulares del s. XX y<br />
desplaza al tradicional ganibet (q.v.). Mirande emplea la forma con aspiración haizto. En DFrec hay 3 ejs. de<br />
aizto.<br />
Eta gero, bere aizto edo kanibet giderrarekin [...] thaula bazterra joko du. Prop 1906, 87. Norbait etorriko<br />
balitz donostiarren kontra, lanza, ezpata, mallu edo aiztoarekin, milla sueldo emango ditu. Etxeg RIEV 1908,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
725
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
115. [Eriotzak] bere aizto otz eta zorrotzez, gazte bikain baten bizialdia ebakitzen duanean. Muj EEs 1916, 296.<br />
Txertorako bear ditugun begi oek, dauden adarretik aizto (kutxillo) zorrotzez [...] moztu bear ditugu. EEs 1917,<br />
34. Bada-ezpadakuan, aizto luze bat gerrikuan erabilten eban. Kk Ab I 31 (ed. original Ezale 1899, 271b:<br />
gañibeta luze bat; v. tbn. 39 aizto (Ezale 1899, 279b gañibetea)). Arrabete ta erdiko aizto (cuchillo) zorrotza. Ib.<br />
93 (v. tbn. 66). Azpilla aiztoaz jota. "Herido con un cuchillo". Zink Crit 14. Kaskaka suarriz egindako gezi<br />
muturrak [...], ta bi aozko aiztoak. Arzdi LEItz 85. Urrezko ortzak aiztoz ekendu nai zitiola. FIr GH 1922, 597.<br />
Sukaldeko aizto andi bategaz. Kk Ab II 77. Naiz sutan, naiz aizto zorrozpean ill. Or Mi 128. Edontzi ua ikusi ba<br />
zendute, etzenuten siñestuko artzai-aiztoz egiña zenik. Ib. 44. Aiztoa (labana) sartzen dio. "La cuchilla". Or Eus<br />
136. Puxkarik goxoenak aiztoz txikiketan. "A cuchillo". Ib. 138. Aizto zorrotza. TAg Y 1933, 21. Aiztoz matailla<br />
zulatu. TAg GaGo 10. Aiztoa bezela sartzen zan aurpegian aren begiratu sakona. TAg Uzt 177. Aiztoaren zulatu<br />
urragarria. Ib. 272. Beste ukaldi zitala erantsi zion aiztoz bularrondoan Balendini. Ib. 19. Kutxilloa (aiztoa)<br />
erorita puntaz gelditzen bada, zori ona dator etxera. A EY I 140. Arlaban aizkora, aiztoa edo sukarri-printza.<br />
JMB ELG 83. Ertz-landutako ar-igekiak, sukarri-aiztoak eta marruxkak. Ib. 56. Aiztoaren antzeko suarri-auak.<br />
Ib. 34. Eskuan aiztoa (cuchillo), aizkora edo atzematen dikana artuta. Etxde AlosT 52. Haiztoekiko tormenta edo<br />
Ling-Chy izenaz ezagutzen den herio lazgarri hura. Mde Pr 76. Edozein erritarrek il egin zezakean aiztoz edo<br />
sastakaiz (puñala). Zait Plat 76. Oñazea luzatzearren aizto txiki batez lepoa ebaki gizonari biozgabe arek. NEtx<br />
Antz 46. Idazteko luma-muturrak; aizto ta kaiñubetak, berun-zatiak. Erkiag BatB 18. Edontzi, platera, kollara,<br />
sardeska eta aiztoetan. Osk Kurl 85. Eta lotsa onek minberatzen eban aizto zorrotz batek aragian bezela. Etxba<br />
Ibilt 486.<br />
v. tbn. BEnb NereA 56. Ibiñ Virgil 104. Aiztua (det.): Altuna 24. Otx 97.<br />
(aiztodun). Ikhusak! Jauna: hartzara, haiztodunik, / hor gaituk, lehen ginenak. [...] Hilgai berririk badukek<br />
aldarean, / esku aratzez hiretzat guk erhanik. Mde Po 69. Gizon zahar haiztodunaren irudiak. Mde Pr 166.<br />
Baso galduen erdian / kare arrizko mendiak / gorri, aizto ta mutur, iparrak / melar zorroztu sarriak. 'Ricos en<br />
agujas y aristas'. Gand Elorri 38.<br />
(Como primer miembro de comp.). Aizto-muturrak aragia bezela urratu zion barrunbea arek eramandako<br />
berriak. TAg Uzt 272. Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aizto dirdira! Laux AB 95. Giriñak dauken aiztoitxura<br />
/ zeure irrijak, ba, metzen dittu. Ib. 93. Poliz-gizonak gehienik harritzen zituena, aldiz, zauriaren itxura<br />
zen: eguzki gurpil baten antzean haizto ukaldika bularrean egin izan zitzaion. Mde Pr 166.<br />
2. (BN-ciz ap. A). Machete. Bere burua erail zuan bularrak aiztoz (machete) igaroaz. J.M. Tolosa EEs<br />
1913, 162s.<br />
- AIZTO-KIRTEN. Navaja (molusco). v. 2. deitu. Bildu ere, biltzen baigenitun txirlak, itxas-apar-zatiak,<br />
aizto-kertenak. Etxde Itxas 41.<br />
Etim. Según la opinión más general se trata de un derivado de haitz 'peña, roca'. Cf. el caso de al. Messer<br />
'cuchillo', etc.<br />
aiztoka. A cuchilladas. v. aiztokadaka. Gero jesarri aretxaren bian eta aizto luzia ataraurik zugatzari<br />
aiztoka asten yakon. BAizk Ipuin 7.<br />
aiztokadaka. A cuchilladas. v. aiztoka. Berorregaz bixija jokatu biar yok aiztokadaka. Kk Ab I 93. Baña<br />
aiztokadaka narrubak zulatu biarrian [...]. Ib. 94.<br />
aiztorde (V ap. A). "Hermanastra" A (s.v. aizperdi). v. ahizperdi. Mirenek esan eutsan aiztordiari: [...].<br />
Altuna Euzk 1930, 531 (v. otro ej. en la misma pág.).<br />
aiztore. v. aztore.<br />
aiztotxo, aiztotxu. Dim. de aizto. Mutiko batzuek ziarduen lurrean egoan are-arri batean aiztotxua<br />
zorroztuten. Erkiag BatB 57.<br />
haiztsu. Peñascoso. Mendixka aiztsu bi. "Dos montecillos peñascosos". A Ortzuri 150.<br />
aiztu. v. ahaztu; azti.<br />
aiztukor. v. ahazkor.<br />
haiztun. "Peñascoso, peñaskotsua, arkaiztuna, aiztuna" Lar. v. haiztsu.<br />
aiztuor. v. ahazkor.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
726
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aiztur (AN-5vill, L, B, BN, Sal, S; Deen I 317 (aes-), Lar, Añ (AN), Sb-Urq, Izt 116v, VocB (ais-); h- Gèze<br />
(hais-), H), haixtur (AN-5vill-burg, L, B, BN, Sal, S; Urt Gram 34, VocBN, Dv, H; a- SP, H), hainztur (R; Ht<br />
VocGr 340 (hainst-), H (+ hainst-)), hainxtur (Ht VocGr 299), ainzter (R-uzt), aiztor (AN-ulz), aistor, axtur<br />
(AN-5vill, Sal; ZMoso 71), aztur (AN). Ref.: A (ainzter, aiztur, haixtur, aztur); A Apend (aiztor); Lh (haiztur,<br />
haixtur); Lrq /has#tür/; ContR 530; CEEN 1970, 131; Izeta BHizt2 (aixtur).<br />
(Pl.). Tijeras. "Aixturrak, ciseaux" SP. "Ciseaux, haixturrak" Urt Gram 34. "Hainxturra, ciseau" Ht VocGr.<br />
"Haixtur, [...] ciseau à tailleur d'habits, à tondre des moutons, les mules, à tailler les vignes" VocBN. "Haixtur,<br />
ciseau de tailleur d'habits" Dv. "Haixturrak [...]: 1. ciseaux de tailleur [...]; 2. ciseaux à tondre cheveaux,<br />
moutons, à tondre haies, branches qui débordent" H. "Tijeras grandes" A. "Aiztor, tijeras pequeñas" A Apend.<br />
"El yuaregille emplea una axturra, tijeras de hojas muy largas (AN-5vill)" CEEN 1970, 131. "Aixturrekin moztu<br />
zion ilea" Izeta BHizt2. Según Azkue en R-uzt, ainzter es 'tijeras grandes' y ainztur 'tenazas'. Cf. OHOL-<br />
AIZTUR. v. artazi, guraize.<br />
Tr. Documentado al Norte en Voltoire (aistor), Duvoisin y autores del s. XX no suletinos. Al Sur sólo en<br />
autores del s. XX. Haixtur es la forma gral. en textos septentrionales (junto a aixtur en Zubiri). En textos<br />
meridionales se documenta aiztur (con aspiración en Aresti y Oskillaso (en éste junto a haixtur)); hay tbn. aistur<br />
en Urruzuno.<br />
Horra aistorrak zerratzeko eta kaxatatzeko. "Voilà des ciseaux pour les fermer & cacheter". Volt 207. Aski da<br />
bixikari mokoa haixturrez moztea. Dv Lab 291 (v. tbn. 339 haixturrez moztu). Denbora hartan guzian ez bide<br />
zuen harrek haixturrik ez orrazerik erabili ez buruko ilean ez bizarrean. Prop 1904, 210. --Zertako ditut nik<br />
aisturrak? --Ara Jauna; beatz-azkalak moztu ta orrelako lanetarako oso politak ditu. Urruz Ibaiz 13-4-1902, 2<br />
(Zer 123 aizturrak). Girtainetik xuxen mozten dituzte haixturrez [zuhamuaren ostoak]. JE Bur 82. Abar gaixoa!<br />
Haixturrez nakon borthizki moztu burua... Ox 173. Zor zioten lagunek zimikoa: / Soineko zolan haixturren<br />
pikoa... Ib. 183. Han husten zituen zakuko tresna bitxienak. Kobre puskak, itziak, haixturrak [...]. Zub 25.<br />
Bordan ondoan lerrokatzen dira hamar edo amabi gizon, auzokoak, bere aixtur xorrotxekin. Ib. 97. Gizonak<br />
berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan, / siñalien bat utziko dute / sartzen badira erriyan. Tx B II 64<br />
(ref. a los gitanos). Andre Joana, haixturrak eskuan, orratz eta haria erhien artean. Barb Sup 43. Esan egijozu<br />
perratzalliari datorrela ointxe berton aizturrakaz eta laburtu dagistazala belarrijak albait ariñen. Otx 121. Eun<br />
beor zuri, gesal-belarra antzeko motots ederdun, aizturrez iñoiz ukigabeak. Or Mi 45. Suatsak: zurezko aiztur<br />
edo guraize aundi batzuk. Or Eus 101n. --Eta honek, zikiratzalearen ofizioa. --Ongi egon zinen zu, mutila! --Eta<br />
zu, haizturrekin? Artaziekin? Arti Tobera 170. Bizar-khentzailearen haizturrek. Osk Kurl 97 (82 haixturrekin).<br />
Inauskaiaz eta aizturrez eta onetariko beste askoz ebaki al zenezake mats-aiena? Zait Plat 148.<br />
Tijera, especie de salto. Zein ederki pikatzen zituen dantza zahar eta eder hortako pontu guziak, ezker eta<br />
eskuin biratzen zelarik, aitzinat salto, gibelat salto... Noizetik noizerat zenbait haiztur ere artean egiten<br />
zituelarik. Elzb PAd 56. Muxikoetan hasi nintzenean [...]. Beldurrez den mendren harrabotsa eginez, huts eginaraz<br />
zezan nik egiten nituen piko edo haizturretarik bat! Ib. 71.<br />
- AIZTUR-BEGI. "Haixtur-begi (L), œil de ciseaux" Lh.<br />
- AIZTUR- PARE. Par de tijeras. Lau edo bostek, ez ukhanez ez kanibetik ez pistoletik, sarthu zuten, bat<br />
bertzearen ondotik, haixtur pare bat bihotzean. Elsb Fram 126. Zaldi bat, asto bat eta aisturra pare bat<br />
(guraizak) dira nik dedan guzia. Urruz Ibaiz 13-4-1902, 2 (Zer 123 aizturra pare).<br />
- AIZTUR-UKALDI, AIZTUR-KOLPE. Tijeretazo. "Haixtur-ukaldi (L, BN, S), coup de ciseaux" Lh. <br />
Haixtur kolpe batean, zehe bat eta erdi bederen pikatzen diote galtzeri [...]. Barb Sup 43. [Dendari gazte<br />
moltxoa] orratzetik hari, aixtur-ukaldi zonbait ere emanik protsimo-lagunari, huntarat erori zitzaioten solasa:<br />
ea guziek beharko zuten bada goiz edo berant ezkondu. Lf Murtuts 44.<br />
- AIZTUR ZORROTZ. "Aixtur zorrotza, pince-maille" SP. "Aiztur-zorrotza, tacaño, avaro (Darric)" DRA.<br />
aizturi. v. ehiztari.<br />
aizturkatu. "Aizturkatü (S), tailler à coups de ciseaux" Lh.<br />
aizturko, aixtorko, aizterko (a¸)z-R; Aq 4 (R); ainzterko R-uzt), aisterko (R-is). Ref.: A (aizterko, ainzterko);<br />
ContR 517 y 530. (Dim. de aiztur). "Tijeretas" A. "Aistérkua, la tijera (R-is)" ContR 517. "A¸)zterkuak, tijeras<br />
(de entre manos) (R-uzt)" Ib. 530. Frantzia famaturik / erkintan dira ofizio nobleak, / aixtorko xorrotzale / eta<br />
txerri-oratzaleak. "Les aiguiseurs de ciseaux". GH 1926, 72.<br />
aiztxori (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar). "Bahari, especie de halcón" Lar. "Borni, ave de rapiña, aiztxori mota" Ib.<br />
"Bahar [sic], halcón" Lar DVC 151. "Buztangorri de cuevas y ruinas. El colirrojo de tizón" Iz ArOñ. Cf. haitzxori.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
727
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
haiztzar. "Peñón, peñol aiztzarra, arkaiztzarra, atxandia" Lar.<br />
haizu (L, BN, S ap. A; SP, Ht VocGr 400, Gèze, Dv, H (L, BN, S)), hauzu (AN-larr-erro ap. A; SP, Lar, Lar<br />
Sup, Dv (que cita a SP), H), hauzo (BN ap. A; VocBN, Lh).<br />
Tr. Salvo algunos pocos ejs. de hauzu en Leiçarraga y Oihenart (que tbn. emplean haizu), la forma gral. es<br />
haizu (aizu en un ej. de Larzabal).<br />
1. Lícito, permitido. "Hauzua, zilhegia, libre, haizua" SP. "Permis" Ht VocGr 400. "Lícito, zileia, zillegia, [...]<br />
hauzua" Lar. "Lícito, sori, zilhegi, hauzu" Lar Sup. "Hauzo (adj.), permis, sans empêchement" VocBN. "Haizü<br />
(adj.), permis; pouvant; digne de" Gèze. "Ce qui est permis, non défendu, licite, libre, loisible" H. "Haizu, libro,<br />
permis (terme général)" Lf Gram 280. v. zilegi, 1 sori. Zer-nahi haizu nahiz, berentzat lehenik, / Erlisioneari<br />
dire aiherrenik. // [...] Eskolan eman ditek Jainkoa debeku. Zby RIEV 1909, 232.<br />
2. Libre. Zeren eta atsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori, eta inhala, bururik altxatu gabe ari dira<br />
lanhari lotuak goiz guzia, lehiatsuki. [...] Eta, zertako, errain duzie, irakurle maiteak, nahi dute ile moxleek<br />
atsaldia haizu izan? Zub 98 (cf. infra HAIZU IZAN). Bere semeengatik ez baininduten nai aizu. "Me liberum<br />
esse nunquam volebant". Or Aitork 214. Bera aizu egonik, balditzen zan ene menpekoaz. "Liber ab illo vinculo".<br />
Ib. 147 (149 aizu egonik).<br />
- HAIZUA BIHURTU. Dar permiso. v. HAIZU UTZI. Ikusirik kasaillaren pizteak ez duela balio, andreak<br />
haizua bihurtzen dio senarrari, errepikatzen diola, goizik itzul dadin etxerat. SoEg Herr 2-12-1965 (ap. DRA).<br />
- HAIZU IZAN (BN-arb-lab ap. Gte Erd 54 y 263; H, que cita a Lç).<br />
Tr. Hasta mediados del s. XIX sólo se documenta en Leiçarraga, Oihenart, Duhalde y Duvoisin. A partir de<br />
esta época tiene un notable auge en el Norte. En la tradición meridional sólo lo emplean Eguzkitza y Zaitegi. En<br />
cuanto a las formas de futuro, hay haizuko en Hiriart-Urruty y en Lafitte y haizu izanen en sendos ejs. de Laphitz<br />
y Mirande. En Hiriart-Urruty hay tbn. un ej. de haizuz (v. infra ej. en EZ HAIZU IZAN).<br />
a) (Intrans. unipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)era(t) como complemento). Estar permitido (a<br />
alguien), permitirse (a alguien), ser lícito (a alguien). "Enaiz hauzu, haizu, je ne suis pas libre. Hauzu baninz<br />
erraitera, s'il m'était permis de dire" SP. "Bakoitzak nai duna esateko eskubidea du (G-azp, AN-gip), bakotxak<br />
[sic] bera nahi duena erraiterat haizu da (BN-arb)" Gte Erd 54. "Haren etxean zangorik sartzerat haizu ez<br />
naizenaz gainean (BN-lab)" Ib. 263.<br />
Ala eznaiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? "Ne m'est il pas loisible?" Lç Mt 20, 15 (HeH ez naiz<br />
haizu nahi dutanaren egitera?, Dv nahi dudanaren egitera ez othe naiz haizu?; He ez zait zilhegi, Echn e'naiz<br />
benturaz zile nautena 'itea?, Ol zillegi ez ote zaidak nai dikadana egitea?). Hauzu zarete [...] kondenatu<br />
eztenaren azotatzera? Lç Act 22, 25 (TB zilhegi zautzue). Hauzu naiz hirekin mintzatzera? Ib. 21, 37 (TB zilhegi<br />
zerauta). Iaunaren zerbitzatzera haizu garenzat. Lç Ins F 8 rs. Maite dut, eta naiz maitatu, / Bana naiz hanbat<br />
desditxatu [...] nik maitenik dudana, / Ezt' ehon hauzu hurbilzera nigana. O Po 22. Zurekin izatera haizu //<br />
Ezpanaiz ere gorpitzez. / Alabadere banarraizu / Bethi gogoz, et' orhitzez. O Po (ed. 1847), 231s. Serorak ere,<br />
soinekoz aldaturik bederen [...] haizuko direla herrietarat itzultzera, eta eskola emaitera?... Haizuko ba! Giren<br />
bezalako gaixo ahulak, sineskorrak gu! Ip Hil 179 (92 hatsaren hartzerat haizuko direla, 114 haizuko ginela [...]<br />
nahi ginituen eskolen hautatzera). Xakurrik ez bada haizu / sartzerat elizetan [...]. Etcham 50. Ikusliarrik ez da<br />
haizu sartzera. Tenteen arteketarik gagozkio beha bi begiez. JE Ber 61. Ez banintz hain ona [...] ez nintzen haizu<br />
izanen baratze eder hauetan sartzera. Mde Pr 91. Ordukotz giristino zirenak haizu zitazken giristino gelditzerat.<br />
Ardoy SFran 222. Soldadoak ez dira soldado baizik izanen [...] ez dira haizuko ezkontzerat, ez herritik<br />
atheratzerat baimenik gabe. Lf in Zait Plat XVII. Eta hura ez dela haizu onddo jaterat, harek, hortxet, ohean<br />
egon behar duela. JEtchep 24. Bertsolari bat ez bada haizu hoinbesteren esatera, / berriz baimena lortuta ere ez<br />
noa kantuz hastera. Xa Odol 270 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Frantzian aski barna sartuz geroz, haizu ziren<br />
arrotz horiek egoiterat. Ib. 172.<br />
v. tbn. Zerb IxtS 99.<br />
(Con sintagma nominal con suf. -ra(t) como complemento). Kapelarat ez baitziren haizu mezaren<br />
entzuteko [...]. StPierre 37. Etzuten karriketan ibili behar, etziren haizu iturrietarat [jitoak]. Zerb Azk 13.<br />
Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Ohore handi bat zen beraz<br />
Bertharentzat harat haizu izatea. Mde Pr 89.<br />
(Con sust. vbal. -t(z)ea). Ez othe naiz haizu ene onthasunaz egitea nahi dudana? TB Mt 20, 15. Liburu<br />
sainduetan ez direlakotz oraino trebe, populiari mintzatzea ez dire haizu izanen. Laph 89. Aizu ziren elgar<br />
ikustea, bainan gure bistan bakarrik. Larz Senper 88.<br />
(Con sust. vbal. -t(z)eko). Badakit ez nizala haizü gaiza hoien behar bezala ezagüterazteko, nihaurek<br />
hoietzez eztüdanaz geroz üdüripen bat baizik. Ip Hil VI.<br />
(Con complemento no expreso). "J'ai la permission, haizu naiz, zilhegi naiz" Ht VocGr 400. Nahi baduzu<br />
Anton salbatu zure hutsa jujeri aithortuz, aizu zira, bainan ez zira hortaraino kontzientziaz bortxatua. Larz<br />
Senper 14.<br />
b) (S ap. A y Gte Erd 31). Atreverse. "Enük haizü erraitera, no me atrevo a decir" A. "Haizü niz horren egiteko<br />
(S)" Gte Erd 31 (junto a ausartzia izan, ausarti izan, etc., de otras zonas). Ausartkiago hitzez minzatzera<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
728
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hauzu baitirade. "[Ils] osent". Lç Phil 1, 14 (He hauzu izan baidire; TB menturatzen dire). Hauzu da zuetarik<br />
zenbeit, egitekorik duenean berze baten kontra, iujemendutara ioaitera iniustoén aitzinera eta ez sainduén<br />
aitzinera? "Ose-il bien aller?". Lç 1 Cor 6, 1 (He hauzu da [...] hauzitan aritzerat, TB menturatuko othe da).<br />
Ezta gizona haizü asmatzera, gütiago erraitera [...] zonbat dohatsü den Maria zelian. Ip Hil 213.<br />
c) (Intrans. bipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)ea como sujeto). Estar permitido, ser lícito. Elkhar<br />
higuin dioten bi giristinok badirurite eztirela errelijione berekoak: [...] Deabruak eta damnatuak dire bakharrak<br />
higuintzea haizu zaikunak. Dh 251. Larunbata da, etzautzu haizu ohearen eramaitea. HeH Io 5, 10 (Lç eztuk<br />
sori, LE eztúzu zillégi, TB ez zautzu zilhegi, Dv etzaitzu zilhegi, EvS etzaizü permis, Ol ez zaik zillegi). Haizu<br />
othe zaitzue azotatzea Erromar hiritar bat eta kondenatugabea? Dv Act 22, 25. Haizu zait zuri hitz baten<br />
erratea? Ib. 21, 37. Eni haizu da / Galdegitia, / Zuri konbeni begiratzia. ChantP 372. [Apezer] etzeren haizü, ez<br />
agerian ez gordeka, erlijioneko eginbiden betatzia. Const 25. Auzokoen yopu danari, etzaio aizu arrandiro<br />
oldoztea. Zait Sof 174. Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Mde Pr<br />
89 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Gauzakiak hormak igarotzen baditu, haizu zaigu uste izatea mediumak<br />
ezukigaitu egin duela. Ib. 336. Sortuz geroz zor dugu / Guziek hiltzea; / Bainan ez zauku aizu / Odol ixurtzea.<br />
Larz Senper 104. Zer nahi dela, etzaio haizu horri kalterik egitea bere nahitarat. Xa Odol 239.<br />
(Con complemento no expreso). "Il m'est permis, haizu zait, zilhegi zait" Ht VocGr 400. "Haizu zait, il m'est<br />
permis" H. Bertzalde, ahal bazinu ere, azken bertzean, etsairik gabe zure bizia iragan, ez lakikezu haizu; ez<br />
litake zuzen, ez eta zuhur. HU Zez 87. Jende handier haizu zeien bezala, huna nun Charles Minjonnet [...] hasten<br />
zaukun [...]. JE Bur 143.<br />
d) (Intrans. unipersonal de 3.ª persona). Estar permitido, ser lícito. "Haizu da, il est permis" H. "Gaxtakeria ez da<br />
haizu (BN-ciz-lab, S), zakurrak hola librantxan ez dire haizu (BN-ciz-arb, S), [...] arrantzuka ez düzü haizü (S)"<br />
Gte Erd 263. Juduentzat, bertze asko gauzetan bezala hortan ere, oro haizu dira. HU Zez 22. Bitxi zaionak<br />
egin beza irri; haizu da. Ib. 116. Bere bizi guzia, on zeno eta haizu izan deno, Eskual-herriaren onetan ereman<br />
baitu. HU Aurp 156. Gezurra lege bada, / haizu da gaizkia. Zby RIEV 1909, 108. Haurretik mainaz galdu, / gero<br />
gazte xoro, / Gure seme alaben / haizu dire oro. Ib. 107. Elizan ez dela haizu / eskuaraz katixima. Etcham 49. Ez<br />
diat bada uste holakorik haizu den! JE Bur 115. Gasna ustelik ez zela haizu jendeen artean. Barb Sup 86. Halere<br />
orainokoan on hartuak zaizkote guziak. Atxiki arras lasterrik baizen ez daiteke haizu. Zby RIEV 1908, 86 (se<br />
refiere a supuestas faltas en el juego de chistera). Berthute bat urruntzen gaituena atsegin debekatuetatik eta<br />
haizu direnak izariz har-arazten daizkuna. CatJauf 93 (CatS 58 zuñek haizü eztiren plazeretarik gibeltzen beitü<br />
eta sori direnak doian har erazten). Xüxenka edo üngürüz norbaiti ogen egiten edo egiten ahal dian gezürra ez<br />
da haizü. Const 20. Edozer ei-da aizu edo zillegi; edozein bide, on eta txalogarri. Eguzk GizAuz 88. --Orai artio,<br />
larrukoloratu gizonak ez zituan libro, larru zurien ostatuetan. Orai, lege zikin bat egin ditek. Horiek ere nonnahi<br />
haizu dituk. --Zertako ez liezke haizu? Horiek ere, gu bezala, gizonak ahal dire. Larz Iru 66. Katiximan<br />
ikasi ginian gaxtakeria ez dela aizu. Larz Senper 23. Eta aurhiden artean haizu den ausartziarekin, lehenik<br />
apalik, gero gorago, azkenean oihuz diogu: [...]. "L'audace qui est permise entre frères". Ardoy SFran 329. Ai!<br />
zer jauzia eginen zuken haizu izan balitz. "Ci c'eût été permis". Ib. 141. Tratularia, --haizu zen, haizu da--, dirua<br />
maite, nork du hastio? bainan fede oneko gizona, eta funtsez giristinoa. "C'etait permis, c'est permis". Ib. 248.<br />
Girixtinoen atean ez eta heien jauntzietan ez da gorria haizu; ez eta urdina turkoenetan. Lf in Casve SGrazi 11.<br />
Gezurrak haizu ziren, hori betikoa; / zaharrek inbidoa ta guk hordagoa. Xa Odol 140.<br />
[Haritchabalet zagon ülün eta erreüs]. "Zer dügü Haritchabalet?", erran zeron Süperiürrak haizü etzen<br />
erkaitza batekin. Const 20.<br />
(Con izan no expreso). Joko guzietan bezala, badira hortan ere legeak: hau haizu, hura ez. HU Zez 22.<br />
Frantses hutsean emazu haurra; eskuara hitz bat ez haizu, goizetik arrats. Mihia lerratzen bazaio uste gabetarik,<br />
larderia zazu eztakit zer egin balu bezala. HU Aurp 202. Lehen kintzearen ondotik, kondazaleak bere oihu<br />
luzearekin adiarazi dueneko: "[...] Trabesa (pari, apuesta) haizu!". JE Bur 26s. Zuek organoa joko duzue, goare<br />
ozen batzuekin; oihu eta garrasia haizu, nahiko duzuen bezenbat. Barb Sup 116.<br />
(Con subordinada con sust. vbal. -t(z)ea como sujeto). Estar permitido, ser lícito. "Tener permiso. Eztük haizü<br />
lan horren egitea" A (que traduce erróneamente "no te es lícito, o no tienes permiso para hacer eso"). "Ez ditake<br />
haizu oto bat bestea abantzatzea karrika hortan (BN-lab) [...], arreintzan ar(i)tzea ez da haizu (BN-arb)" Gte<br />
Erd 263. "Herriko komunetan haizu da pottokak alatzea (BN-lab), haizu da horren egitea (BN-ciz-arb-lab, S)"<br />
Ib. 256. --Muthil gaztia, / Bilo horia, / Burian duka banitatia? / Uste duk bai naski / Haizu dela bethi /<br />
Gorthiaren egitia andre orori. ChantP 372. Haizü deia Ama Birjinaren eta Saintien othoitzia? CatS 67. Ezta<br />
haizü jagoiti gezür erraitea. Ib. 51. Zer hitz ederrak! Itxuraz ederrak, eta izaitez ere hala litazkenak, ahal balitz,<br />
haizu balitz, zuhur balitz ororekilakoa bardin egitea. HU Zez 85. Lehen plaza batzuetan ez zen haizu pleka<br />
artzerik. Zby RIEV 1908, 86. --Haizu da bere buruaren hiltzea? --Ez, ez da behinere haizu bere buruaren<br />
hiltzea. CatJauf 81. Ez da haizü ihurtzaz trüfatzia. Const 20. Sendi edo familia elikatzeko lagin eztiran aloger<br />
murrixak ipiñi ta emotea, ezta aizu, ezta zillegi. Eguzk GizAuz 174. Itsurat punitzea ez duk haizu. Larz Senper<br />
24. Bainan ez da beti errex, ez etare beti haizu, bat bestearen ganik berextea. Ardoy SFran 325 (v. infra EZ<br />
HAIZU IZAN). Loretan ere haizu da nori berea / iduritzea bertzena baino hobea. Xa Odol 298. Andre maitia,<br />
gizon guziak / desohoratzen gaituzu, / nehurriz kanpo hitz egitea / nehorentzat ez da haizu. Xa EzinB 89.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
729
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. StPierre 29. Barb Leg 70. Mde Pr 344.<br />
(Con vb. subjuntivo). "Ez da haizu jauts diten, il n'est pas permis qu'ils descendent" Lf Gram 881.<br />
(Con complemento con suf. -tzat). Estar permitido, ser lícito como. Aita Saindu maitea, haur bihotzdun<br />
batzu, / Eskualdunak gu ere zureak gaitutzu: / Zurerik baizen ez da Eskualduntzat haizu. Zby RIEV 1908, 604.<br />
- HAIZU UTZI. "Haizu ützi (S; Foix), autoriser, permettre" Lh. Hameketan, bertze xilintxa ukaldi bat. Hanbat<br />
gaixtoago, hura jo eta, aitzina jarraikitzen denari. Ez dute haizu utziko gizon batzuek. JE Bur 172s. 1908-garren<br />
urtean herriko hizkuntza haizu uzten da, Lehen mailako eskoletan. Mde Pr 242. Euskalerrian ere aintzina holako<br />
giza-sakrifizioak izan ote ziren? [...] Berterretxen kantu osotuak hori uste izatera haizu uzten gaitu, ene aburuz.<br />
Ib. 189. Debekatu zituen gai sakratuzko antzerki oro, profanoak haizu uzten zituelarik. Lf in Casve SGrazi 9.<br />
- EZ HAIZU IZAN (Intrans.). No estar permitido, no ser lícito. Izenik ez duen munstrokeria hau da:<br />
katiximaren erakusterat ez haizu izaitea haur gazteri Franziako eskoletan. Elsb Fram 162. Noiztanik ote da ez<br />
haizu bi mintzai ukaitea eta biak maite? HU Aurp 205. Holako artak dituen mintzai bat, etxeraino bi hitzetarik<br />
bat zu duena, ez haizuko iguzkiaren pean bere doi tokiren jabe? Ib. 211. Zonbat holako ez du egin, edo hasirik<br />
utzi, ezin bururatuz, edo ez haizuz? Ib. 148.<br />
(Con izan no expreso). Eta han ere [...] zenbat hisia eta jazarkunde, ez nahiz utzi burrasoak, [...] ez utzi<br />
nahiz beren gogorako eskolan haurren altxatzera? Haizu eta ez haizu. Alegia haizu, eta egia? Orok dakiguna.<br />
HU Zez 112. Dantza ez haizu, eta pestetan nahi ala ez... Lf Murtuts 44. Manu oiek, oro ar, ez dira ain izigarriak.<br />
Izigarriago, aise, debekuak: au ez aizu, ori ez sori, ura ez zilegi, ola ez gisa, ala ez egoki. Lf Egan 1955 (5-6), 7.<br />
(Con sust. vbal. -t(z)erat como complemento). Oro beren etxetarik kanpo emanak edo emaiten ari. Elizetan<br />
mezaren emaiterat ere ez haizu, ez kofesio, ez prediku, ez deus, gobernamenduaren baimena gabe. HU Zez 154<br />
(v. tbn. 151). Bizi nahi eta ez haizu haurrak girixtinoki altxatuz, bizitzerat. Ib. 149. Angeluko eta Uztaritzeko<br />
serora guziak bardin; [...]. Ez haizu nehon eskola emaiterat; ez eta beren komentuetan elgarrekin bizitzerat ere.<br />
HU Aurp 144.<br />
Etim. De lat. ausus (sum), a pesar de la aspiración inicial. Hay disimilación au-u > ai-u.<br />
haizugabe. "(Adj.), illicitus, illicite" Dv.<br />
haizugo(a) (-goa det., Ht VocGr, Lar, H; -go Dv (que cita a Abb)), hauzugo(a) (H). "Permission, haizugoa,<br />
zilhegigoa" Ht VocGr 400. "Permisión" Lar. "Faculté, pouvoir, permission, liberté de..." H. v. haizutasun.<br />
haizukeria. Licencia, atrevimiento. Kartagon, aldiz, ikasleen aizukeria itsusi ta neurrigabe da; lotsa gabe<br />
oldartzen dira. "Licentia scholasticorum". Or Aitork 112.<br />
haizuki (S ap. Lh; H, Foix ap. Lh), hauzuki (SP (sin trad.) A, H). "Sans gêne, sans entraves, librement" H.<br />
"Lícitamente" A. Eta Philotea, gure ispiritua Jainkoarekin familierki eta hauzuki ihardukiz, guzia khutsatzen<br />
bezala ere da haren perfekzionez. "Notre esprit s'adonnant à la hantise, privauté et familiarité de son Dieu". He<br />
Phil 130 (en la ed. de 1853, 110 hauzoki, citado por DRA, que traduce "familiarmente, como vecinos").<br />
Erakharrazu gaiski erraillea bere baitara zenbeit antze eta manera eztiz; erratzu hauzuki, hala erabillia den<br />
presunaren baitan ezagutzen dituzketzun ongiak. Ib. 364. Ames-bide ezaungaitzak nai ditut ezautu, / ta arantza<br />
artetik landa auzuki egatu, / min-txinta negartiak zearo akitu, / eder dan gauza oro leratsu maitatu. Erkiag in<br />
Onaind MEOE 707.<br />
haizukiro (Lar, H). "Lícitamente, zileiki, [...] haizukiro" Lar.<br />
haizumen. Permiso. Othoitz-arazi zuten Jaun Artxaphezpikua harekin bizitzerat ethortzeko haizumenaz.<br />
Birjin 529.<br />
haizumendu. Permiso. Zuk niri galdatzen dautazun bezalako haizumendu bat haren ganik athera nahiz.<br />
Birjin 226.<br />
aizun (L, R, S ap. A; Dv, H), axun. 1. Falso. "Falso, postizo" A. v. A Morf 12 C. v. faltsu, 1 izun, amaizun,<br />
aitaizun, alabaizun, anaiaizun, apostoluaizun, jainkoaizun, kristoaizun, profetaizun, JAINKOSA AIZUN...<br />
Tr. Documentado en autores del s. XX que lo emplean como alternativa purista de faltsu. En DFrec hay 3 ejs.<br />
Senide aizun batzu isillean eta itzalgaizka sartu izan ziran. Ol Gal 2, 4 (Lç anaie falsu, He, TB anaia falso,<br />
Dv anaia-aizunak, BiblE gezurrezko anaia batzuek). Ezer ez gara gu. Zuen iduri aizun ori egotzi dun Yainkoak,<br />
ez du Yauretxerik emengo muño gañetan. Or Mi 133s. Oi neska axuna! "¡Oh, mi joven engañadora!". Laux BBa<br />
84. Izneurtuz idaztea txandalkeri agiria dala, bertsoak beti dirala txar, beti mintzo aizun. Ldi IL 27. Olerkari<br />
aizun askoek neurtitza nardagarri biur omen dute. Ib. 36. Gure abertzaletasun aizunak, gure eroso-zaletasunak.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
730
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ib. 53. Badut uste aizun. "Tengo ideas falsas". Or Poem 537. Erlijiñozko sukortasun aizunak (falso fervor)<br />
eraginda. Etxde JJ 213. Mundu aizun (falso) eta galbidetsu onetan. Ib. 236. Txeke aizuna. Ib. 189. Munduaren<br />
ezagutza aizun izaki, arauok ere aizun izan behar. Mde Pr 372. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren hilen<br />
arimak ez dira benetan bizidun baten, mediumaren, nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib.<br />
345. Besteengatik sortutako bere buruaren aizun-irudiari uko ez egitearren. Mde HaurB 6. Izakera aizun<br />
onegaz. Gand Elorri 90. Gauzen eritxi aizunaz. Ib. 102. Zezin-aizuna edo sasi-zeziña. Erkiag BatB 25. Ez kezka,<br />
urrea aundi- / etsiz galdurik badabil okerra, / on aizun baten billa. Gazt MusIx 115. Orratik ere itzuri dio<br />
oldezko barnegiro aizun eta erosoen jalkiteari. Ib. 59. Aren aburu aizun eta makurrak. Zait Plat 69. Kolore<br />
aizunez artilleak ez du geio iñor atzipetuko. Ibiñ Virgil 43. Bi arte-mota dira: zinetakoa, jatorra, eta aizuna,<br />
gezurrezkoa. MIH 363.<br />
2. Falsedad. v. aizunkeria. Gezurraren, aizunaren eta gaitzaren muina ditugu mukerkeria, itsukeria ta seta.<br />
Zait Plat 35.<br />
Etim. Lo mismo que izun, q. v., parece haber nacido de una división de, p. ej., Jainkoaizun, v. supra, donde -a<br />
es el art. y el suf. -izun es el mismo de alabaizun o lotsaizun 'que puede ser, que está destinado a ser'. Este -izun<br />
es, naturalmente, variante de -kizun.<br />
ahizun (BN-bard ap. A Dv (BN-bard)). "Ahita ou ahizun, sillon moins long que les autres dans un endroit<br />
où le champ se rétrécit" Dv A, donde se lee (s.v. ahita): "Surco más largo que los otros en un sitio en que el<br />
campo se estrecha". v. ahita.<br />
aizunkeria. "Hipocresía" A DBols. Utsalkerigeko arroak ekandunaren aizunkeria du. "El orgulloso sin<br />
vanidad tiene la hipocresía de la virtud". Zink Crit 203. Alako poesi jatorra, [...] aizunkeri gabea, alako gurea<br />
bai izkuntzez eta bai baserri-giroz. SMitx Unam 88.<br />
aizuriska. "Ventisca, ventisquero, aizuriska, lurañoa" Lar.<br />
aizuriskatu. "Ventiscar" Lar.<br />
aizurte. "Molicie, pecado torpe" Lar.<br />
haizutasun, hauzutasun (SP (sin trad.), A). 1. "Licitud, justicia, equidad" A. Lanak dituzkegu Espaniarekin<br />
eta Frantziarekin samurtu gabe Eskualherri biak, bakotxa bere aldetik, konsegitzen badute zerbeit aizutasun<br />
Europa bateratu hortan. Herr 20-10-1960 (ap. DRA).<br />
2. Licencia, libertad. Oraiko egunetako pertsulari eta koplakariek, Decheparek bezala erraiten dute akuluia,<br />
mirakuluia, akulu eta murakulu ordez. Bainan hori kopletan bakarrik sori da. Sekula, mintzaian. Haizutasun<br />
hori zilegi da pertsuaren neurtitza borobiltzeko, eta beraren soinuak beharriaren goxatzeko. Zub 19.<br />
haizutu (H), hauzutu (SP (sin trad.) A y Dv, H). "Permettre, avoir permission" Dv. "Rendre et devenir<br />
permis, libre, facultatif" H. "Permitir, tener permiso" A. Non ezpaitezaket zerbait egin haizutu dautazunaz<br />
bertzalde. Birjin 226. Baldin ezpadu on aurkhitzen zuri haizutzea. Ib. 69.<br />
aj (V-ger-gip). Ref.: A Morf 729; Elexp Berg. "[Las interjecciones] de asco: [...] puf (V), pü (BN-baig), aj (Vger),<br />
uf (G)" A Morf 729. "Aj! Iguina edo amorrua adierazten duen expresioa. Aj! sopa au eztago jateik. Aj!<br />
kendu ari emendik baloi zar orrekin" Elexp Berg.<br />
aja. (Onomat. de carcajada). v. IJI-AJA, IJI ETA AJA. Aja, ja, jai!!! Ardan-poto egon trabenara joan<br />
gabe? Lenago sinistuko niken arraiak legorrian dabiltzala urtara gabe. Urruz Urz 60. Baiña gaur berton,<br />
lenengo saritzat, ori bere izan dok, Nikanor: Takarrekoa! Aja, ja, ja, ja, ja. Erkiag BatB 60.<br />
ajaja (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Carcajada, risotada. "Sumendixa txokiatzalliak zittuan nik entzun ditturan ajaja<br />
bixixenak" Etxba Eib. Ajaja guziak (167). LE-Ir. Zer jendearen ajajak eta burlak! (206). LE-Ir.<br />
2. (Onomat. de la risa). v. ijiji. Bertako lagunagatik ijiji ta aldameneko ezagunagatik ajaja, eztiote ezeri ta<br />
iñori pakean utziten. Ag G 163. --Bein Zarautzen, zuk oartu ere gabe, ondoan egon nintzatzun luzaroan begira.<br />
Ordutixek dauzkat zure begiok nere buruan josita. --Ajaja,! Etzaite, ba, orrenbeste zoratu. TAg Uzt 60.<br />
(Sendagaia zali batian Pantxikari eskeñiaz). Tira, Pantxika: ar zazu sendagai au. (Pantxikak artzen du).<br />
Ajaja! Ederki. Orain, oiera. Alz Ram 69.<br />
3. (Onomat. del grito a modo de relincho). Ori, ori, Medel! deadar egin zuen. Ujuiiiiii ji-ji-ji a-ja-ja-jaaaaa!<br />
Gora Ergoien! A Ardi 70.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
731
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AJAJAK EGIN. "Ajájaak éiñ, echar carcajadas" Iz ArOñ.<br />
ajaka. Riendo. v. ijika. Euren zeregina da kortejetia, alkarregaz dantzau, egitia olgetia, ijika ta ajaka<br />
ibiltia. Itz Berb I 202.<br />
ajargatu (H), ajartatu. Imaginar, creer posible que suceda algo. "Ajargatzea (prononcer le j à la française, de<br />
hasard), se figurer que peut-être" H (que cita el ej. de Mst). Zuñek beretako garratz eztiren gaizak txerkhatzen<br />
beitütie, eta ez Jesü Kristenak, heltüren ezten gaiza ardüra bere beithan ajargatzen eta konpostatzen dielarik.<br />
"Querentes semper mollia, non que Jesu-Christi, sed hoc saepe fingentes et componentes, quod non stabit". Mst<br />
III 32, 1 (Ip ajartatzen; SP pensatzen, ametsten eta deliberatzen).<br />
ajari. "Carcajada. Ajariz egoten zen" Asp Gehi.<br />
ajataka (B ap. Izeta BHizt2). "A carcajadas. Neska oiek or ai dire irriz ajataka" Izeta BHizt2. Gero irriz<br />
ajataka, zion: --A, Beltza, Beltza! Bear bada, aurten eztuk puro geiago erreko... Izeta DirG 70.<br />
ajatu (V-gip ap. Elexp Berg). Ajar(se). (Sentidos prop. y fig.). "Alkondara ori oso ajauta daukazu ta ezizu<br />
jantzi" Elexp Berg. "Gaztetan ni be ederra nintzuan baiña oiñ majo ajauta najaok" Ib. Trajia ere ajatu zaigu,<br />
/ txapela zarra buruan. Tx B 130. Polita zera, baño / ajatzen asiya. Tx B II 109. Lore-pilla biziak / ta<br />
edertasunak / ajatzen dira danak / pasarik egunak. Tx B III 11. Azalez beltz jarri nai dute gazte askok. Azalez ez<br />
dakit, animaz bai jartzen dirala beltz. Emakume-izaera eguzkiak eta urak ajatu die. MAtx Gazt 81.<br />
aje (V-och-m-gip, G, AN-5vill, B; H (s.v. aiera)). Ref.: A (aie); Iz ArOñ; Asp Leiz; Elexp Berg. 1. Aje,<br />
achaque. "Indisposition, mal, souffrance. Non eztuen ajeren bat" H (s.v. aiera, que es el tema que infiere<br />
erróneamente del ejemplo). "Enfermedad" Iz ArOñ. "Enfermedad interior, tisis" Asp Leiz. "Achaques (de vejez,<br />
sobre todo). Bein edade batera ezkero, ajia ugari izaten da" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado por primera vez a mediados del s. XIX, sobre todo en textos guipuzcoanos. En DFrec hay 5<br />
ejs.<br />
Nere ditxa guziak / badute ajia, / noski naiz Jaungoikoak / astutzat lajia. Bil 124. Gazte denboran ezkondu<br />
gabe / erraz da gelditzen; / oraiñ ajiak berritzen / indarrak ere urritzen. Xe 242. Neroni berriz indarrak junda /<br />
ajiak zaizkit agertu. Ib. 262. Urtiak gallendu ta / ajiak azaldu. Ib. 300. Urtiak korritzen, / ajiak berritzen. AzpPr<br />
85. Zartzak azaltzen ditu / aje guziyak. Ib. 32. Orren gibelak aje / askorik eztauka. JanEd II 126. Badira ere<br />
beste gaxo batzuek garun eta bizkarmuñeko ajeak sortu oi dituenak. Aran-Bago ManMed 264. Samiñ, aje ta neke<br />
askorekin batera. Ag G 178. Geruago ta gutxiago igarotzen dira larogei urtetara, eta onek ere ajez beterik. IArt<br />
Itzald II 62. Gaitz zarra, aje txarra (AN-larr). "Enfermedad vieja, es difícil de curar". Inza Eusk 1926 (3-4), 7.<br />
Ala nai bada, biotzeko miña ez da, beste aje asko dauzka gorputzian; bañan aje oiek guziak, zarretan batibat,<br />
azkenerako biotzera jotzen dute. Alz EEs 1929, 6. Urteen sitzaz joa nago-ta / aje guziak nerekin. EA OlBe 107.<br />
Gurasoak zartxoak, bere ajeak ba dauzkate ta emendik aurrera ez dira obetogo izango. JAIraz Bizia 66. Ene<br />
bizian ez nauk nekatuko lan ontan. Ain zuzen ere orretxegatik utzi nikan artzaingoa ajien aitzekian. Etxde JJ 41.<br />
Ikasi askoren artean nabaritzen dugu aje ori [erlijioganako oztasuna], eta oietatik zabaltzen da gero besteetara.<br />
Vill Jaink 8. Zartzaroko ajeak. And AUzta 135. Bere erriya ikusitzian / sendatu zaio ajea. Uzt Noiz 132. Bañan<br />
au esateko / badet korajia: / euskerak badaukala / naikua ajia. Uzt Sas 357. Gonelaren zaldiak baiño aje geiago<br />
izanagatik. Berron Kijote 36. Gaitz zarra, aje txarra (AN-larr). Inza NaEsZarr 411. Urteak ugaritu, ajeak<br />
azaldu. Prov (ap. DRA). Beste horrenbeste egin zuten, egia esan, Etxegarai anaiek eta hauei ez zaie nabari<br />
Campionek nabarmen duen ajea. MEIG VI 77s. Horren truk, eta hona non dagoen ajea, bereak ematen dizkit<br />
aditzera. MEIG IX 91.<br />
(Como segundo miembro de compuestos). Miragarrizko moduan pintatua zegon Rozinante: luze-luze, aula<br />
ta argala, bizkar-ezurra zorrotz, bular-ajeak nabarmen. "Tan ético confirmado". Berron Kijote 111.<br />
"Nai duzun bezin gizon ona da; bainan tanta laket duelakotz menosten da: ajea du edanera (B), [...] tiene<br />
vicio a beber" A. "Aje, vicio (B)" A Apend.<br />
"Falta, defecto. Zu beti ajiak atratzen. Zuk ere batuzu" Izeta BHizt2.<br />
2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Mal cuerpo y mal gusto de boca que sigue a los excesos báquicos.<br />
Ajia osatzeko berriz eran ezkero, ajian ajia, esaten daben letz, ajerik txarrena" Etxba Eib. "Aje, mal cuerpo<br />
debido a una juerga. [...] Ajia pasatzeko dagonik onena berakasaldia" Elexp Berg. Astelen baten, lagun<br />
batzuek, sekulako ajiakin, fabrikako ate aurrian ziarduen besperako eran geiegiagaitik damuturik. SM Zirik 74.<br />
Euk sekula eztok ajerik eukitzen ala? Ib. 94.<br />
- AJEDUN. "Que da aje. Patxarra, ajedun erarixa" Etxba Eib.<br />
- AJE-EGUN. "Día de aje; comúnmente el lunes. Jai-egunan biaramona, aje eguna" Etxba Eib.<br />
- AJE-UME. "Hijo tarado. [...] observando el número bastante crecido de niños de aspecto raquítico, comento: --<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
732
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Auek dira gure "aje-umeak", ingelesak dioten "los hijos del sábado", alkoolez ondo beteta sortuak" Gketx<br />
Loiola.<br />
Etim. Se trata de cast. aje, incorporado en fecha reciente, como indica la pronunciación.<br />
ajeatu (V-gip, G), ajetu (V-gip, AN-larr), ajiatu. Ref.: A; Iz ArOñ (aje); Asp Leiz (ajetu). Tener achaques.<br />
"Tener dolencias" A. "Ajétuta daó; ajiau" Iz ArOñ (s.v. aje). "Enfermarse interiormente, ponerse tuberculoso"<br />
Asp Leiz. Oraiñ ogei bat urte / Udarregi zarrak / junturak ez zituen / oso miarrak, / zartu ta ajiatu / masailak<br />
igarrak / sujetatutzen gaitu / guztiyok biarrak. AzpPr 86. Naiz eta zerbait ajiatu bañan osoro galdutzen ez dala<br />
gelditutzen bada burua oi dan bezela perlesiarekin. Aran-Bago ManMed 264. Pedro Anton ta Joanes, urtez bete<br />
beteak, zerbait erori ta ajeatuak zeuden, morroia nagusia baño indarge ta mekoago. Ag G 133. Iñazio Mari<br />
dabil ajeatua. Ib. 374.<br />
(Part. en función de adj.). Ollo gaixotuk, bei ajeatuk / nori sartuko dizkan zai. And Egun 55.<br />
ajedrez (ax- Lcc, Lar). "Axedrez, juego, ajedreza " Lar. Ez da hori pilota-partida, ez ajedrez-jokoa.<br />
MIH 215. En DFrec hay 7 ejs.<br />
ajent. 1. "Diligente, solícito. Zein ajent ibiliko diren aingiruak... kuidatzen eriotzeko tranzean limosnagilleak!<br />
(132). (Aingeruak) ain gozoso ta ajent ibiltzen dire aldare inguruan agur egiten bere Jaunari mezakoan. (77)"<br />
LE-Ir.<br />
2. Agente. Ustaritzeko distrikian nazioneko ajent edo eragile denaren ahos. Revol 145. Ustaritzeko<br />
distrikeko ajent nazionalak edo eragileak du kargua hunen exekutarastekoa. Ib. 147. En DFrec hay 2 ejs. de<br />
ajente y 5 de agente.<br />
ajetibo. v. adjetibo.<br />
ajetsu. "Propenso al aje o habitual de esa condición. Astelen guztietan ajia eban, ajetsua zanetik" Etxba Eib.<br />
ajetu. v. ajeatu.<br />
aji (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. "Aji! (interj.), adieu (forme très familière)" Lrq.<br />
ajiji (Sc ap. A), ai-dxi-dxi (Sc ap.A). 1. "Paseo (voc. puer.)" A.<br />
2. "Adiós (dim.). Lege berri baten arabera, ajiji Frantziatik kanpo joailek bera dukie phakatu, tinbretan... (S).<br />
Herr 12-2-1957" DRA.<br />
ajil. Ágil. Üskal herriko anderik / dirade izarren parik; / kolorik gorri, begik argi eta ajil haien airik. Etch<br />
534.<br />
ajilidade. Agilidad. Zoi dra [korputz gloriosoaren doteak]? --Klaridadia, ajilidadia, sutileza eta<br />
inpasibilidadia (Oronz, s. XVIII). BOEsal 158.<br />
ajin. Tener (en el habla de los gitanos vascos). "Avoir, ajin" /axin/ VocBoh. "Ajin, ukan" Barb GH 1970, 35.<br />
Xaua, goli keau-zak, mol buterrago ajinen duk, hots, "haurra, kanta-zak eta arno gehiago ukanen duk". Barb<br />
GH 1970, 36.<br />
ajis. Esfuerzo, acto. Cf. Palay: "Agìs (sust. masc. pl.), procédés, agissements; effort". Hitz batez erraitera<br />
premeti ezazü / gure ajisak güziak / Zure boronthatiaren grado / izan ditian konplitiak. StJul 40. Hiri<br />
huntan inposible lükezü / ajisik egitia. Ib. 156.<br />
ajitatu. Agitarse. O Birjina Sainta, karitatiaren, miserikordiaren eta bakiaren tronua zirena, ausatzen nüzü<br />
zuri eskentzera, ene bihotz mila bekhatüz eta mila pasione ordre gabez theiutürik eta ajitatürik denaren. Mercy<br />
23. Azkenian behar da noiz ere sendi beitate pasione zonbaitez ajitatürik edo therritatürik, urthuki hasperen<br />
barnabat Ama hun haren bihotziala. Ib. 29.<br />
ajitu, agitu. (Aux. intrans.). Actuar, obrar. Cf. fr. agir. Abertitüren dü [...] ikhusiren dütian laxükeriez edo<br />
egin bide behar gabez, eta berarek emanen abis karitatezkorik behar bezala ajitzen edo juaiten eztirener. Mercy<br />
38. Rüsa gaistoz baizik / Espeiziradie ajitzen. 'Vous n'agissez que par méchante ruse'. Xarlem 985. Jaun jüjia,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
733
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eztit / hori ahal probatzen / pentsatzen ahal düzü / gordeska direla agitzen. AstLas 57. Joanes-Baptista da;<br />
hiletarik piztu da, eta hortakotz bothereak agitzen dire hartaz. 'Operantur'. TB Mt 14, 2 (Lç obratu, He, Dv, Ip,<br />
Ur (V), Ol egin, Ur lanean ari izan, Ker jardun). Bada hori nahi nuenean, arhinki agitu othe naiz? TB 2 Cor 1,<br />
17.<br />
(Aux. intrans. bipersonal). Haren aita zena bezala / bethi aji dakidan. 'Qu'il agisse toujours à mon égard<br />
comme feu son père'. Xarlem 1028.<br />
ajola. v. axola.<br />
ajonjoli (Lar Lcq 119). "Ajonjoli" Lar.<br />
ajornatu. Citar judicialmente. Haranederri gaitzitu: / "Ergel xirtxila zer duzu?" / Hitz hortaz du ajornatu...<br />
In Zerb Azk 104.<br />
ajubetatu. "Majolar, poner correas a los zapatos, ajubetatu, ualmetu" Lar. Cf. aixubeta.<br />
ajueta. v. aixubeta.<br />
ajui. v. aiui.<br />
ajura. v. aiuta.<br />
ajusta. Iakiteko duzu nahi baduzu muillatu gradun zaharrea[n] buru bat da haltoa entradako buruaren<br />
trebesean bi ajusta zabal bada baxa bat. "2 aiustes". INav 54.<br />
ajustadore. Ajustador. Ni naiz orduan ajustadore / Baionan ari nitzana, / zuk orañ dezun txurreru ori / ez<br />
bezelako gizona. Tx B II 131.<br />
ajustatu (Chaho). 1. Ajustar, acomodar, adaptar. Begiaren eta martilluaren arteko graduei ajustatu behar<br />
diotzatzula deklinazioneko taulak egun hartan ematen tuben gradu eta minutak. INav 146. Pello, asi al zera /<br />
gaizki arrantzan? / ajustatuko dizut / zarraill ori giltzan. Ud 27.<br />
2. Acordar, llegar a un acuerdo. "Ajustarse, konpontzea, komundatzea, ongundetu, egiunetu, ajustatu" Lar. <br />
Ez erran neska orri deus preziyuan; niri eskribi zadazu eta ajustatzen ezpagara bidalduko dut gibilat (AN, s.<br />
XVII). ConTAV 5.2.9, 141. Kontua zierto ezin ajustadu debeanak. OA 132. Ajustadu ziraden azkero soldatan.<br />
Ib. 165. Estiótela estorbátzen bere ofizioak nekazariéi salbátzea naibaute ajustátu Jangoikoaren legearéki. LE<br />
Prog 96. Gure Jangoiko jauna, guk lurréko arttogébek naidúgu, orrék naibadú, ajustátu berorréki kontrátugáu<br />
ta paktogébek betíkos. LE Ong 39r. Jainkoari anima ta bakoitzari berea emateko, bere zor ta artzekoen kontuak<br />
argiro ta garbiro ajustatu ta agirian ifini ditzala. Cb Eg III 223. Onenbesteko alogerian ez zinian nigaz ajustau?<br />
Zuzaeta 131. Krijau edo otseinik artuten ebeenian, ajustau orduko esan oi eutseen, gero murrijarik izan ez zedin,<br />
etxe atan ez zala izango libertaderik alako ibillereetarako. JJMg BasEsc 170. Biar dana legez edo ajustadu<br />
ziriana legez egiten ezpadabe. Astar II 161s. Ez zintzena ajustatu enekin deuri batian? Hual Mt 20, 13 (Samper<br />
ajustatu; Lç, He, SalabBN akordatu, TB, Echn konpondu, BiblE tratua egin). Zure arrazoi batzuek / etzaizkit<br />
gustatu, / nere kontra zerade / manifestatu, / gezur asko esan dezu, / gutxi sinistatu, / nerekin etzinaden / inon<br />
ajustatu. AzpPr 40. Bere etxian mutil negoen / soldatan ajustatuta. PE 151. Beste alimentubak / danak<br />
pagatubak, / gabeko ostatubak / len ajustatubak. Ud 76.<br />
ajuste (V-gip ap. Elexp Berg). Acuerdo, trato. "Urteko ajustia, morroien urteko lan kontratua. Kriauak,<br />
jeneralmente, Domusantuak izete zien, kriauandako. Urteko ajustia Domusantutik Domusantura. [...] Naiz<br />
kriada ta naiz kriau, urteko ajustia eiñ da jun urtia eitteke areaittik ero oneaittik [...]" Elexp Berg. Uztargilla<br />
zarra ta / Kamiyo bestia, / eskasak eztia, / eiñ zan ajustia, / kantatzeko ustia. AzpPr 65. Manuel Olloki eta /<br />
Udarregi gaztia, / Bernardo Otaño eta / Pello bestia; / dibersiyorako zan / gure ajustia. Ud 72. Aldrebes samar<br />
gebiltzan bañan / egin dira ajustiak, / zenbait personak sortutzen ditu / orrelakoxe nastiak. EusJok II 26.<br />
Zelebria da gizon batzuak / egin duten ajustia. Tx B I 113.<br />
Begiratu biar eben zelan sartuten zirian [pekatuan]; ta ala egon biar da orduban egintzan ajustera. CrIc 80.<br />
ajut. v. aiuta.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
734
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ajutu. En las Glosas Emilianenses, que pueden fecharse ahora a principios del s. XI, aparece: "Guec ajutu<br />
ezdugu". Cf. MEIG VI 155: "Partizipioa edo partizipio itxurako ajutu hori, laguntzailearen aurretik doa, gibelean<br />
egon beharrean". Cf. tbn. F. Rico Primera cuarentena y tratado general de literatura (Barcelona, 1982), 17s. La<br />
frase no es clara en cuanto al sentido global. Dentro de la interpretación que Carmelo de Echegaray fué el<br />
primero en sugerir (Menéndez Pidal Orígenes del español 97, 2 n.1) correspondería a non nobis sufficit, rom.<br />
non conuienet anobis. Se trataría, pues, de una construcción como maite dugu, atsegin dugu, etc., con un adj. o<br />
part. en función adjetival. Un sentido como "proporcionado, ajustado, vel sim" no parece inconveniente.<br />
Compararlo directamente con V aiutu (v. adiutu), choca con la dificultad de que ésta parece ser una variante<br />
reciente de adio-, adiu- + -tu.<br />
ajutu. v. adiutu.<br />
-ak. v. 1 -a.<br />
akaba. "(Darric, Lf), rogne, gâle" Lh.<br />
akabaera. v. akabera.<br />
akabagarri (-kh- Urt I 432). (Lo) que acaba; (lo) que mata. Egun ikharagarria, / Azkeneko eguna, / Mundu<br />
akhabagarria, / ikhusiko duguna. Arg DevB 209. Plaga ori da mundu danaren / Pozoi akabagarria. AB AmaE<br />
69.<br />
akabaila (B, BN; Lar (-alla), Dv (-alla AN, akhabail BN), H (s.v. akhabatzea)), akabilla. Ref.: A e Izeta BHizt2<br />
(akaballa). Fin. "Acabamiento", "dexo, fin", "fin", "punto, en las Universidades", "terminación", "(a la)<br />
postre" Lar. "Akabailak dira horiek (BN-baig), no faltaba más que eso, es lo único que nos faltaba" A. "Fin.<br />
Bestai man diogu akaballa" Izeta BHizt2. v. akabantza.<br />
Tr. Parece que su uso, en Eguiateguy y en autores guipuzcoanos, denota influencia larramendiana. Salvo errata<br />
hay akabilla en un texto de Lesaka de 1875.<br />
Mundu onen bukaeran ta akaballan. CatBurg 19. Ta gük akabailla ezin sinhets heltüren dela. Egiat 167.<br />
Erakhusteko denborak hatsarrerik ezetare akabaillarik etziala. Ib. 195. Azkeneko asnasea ematen asitzen naz. O<br />
puntu, o instante, o momentua! O denboraren ergaia, merezi edo desmereziaren akaballa! Cb Eg II 97 (Dv LEd<br />
174 akhabantza). Baña akaballako doloreen asierak dira oiek. Ib. 140 (Dv LEd 249 akhabantzako). Bakan edo<br />
gaizki konfesatu oi denaren bukanza ta akaballa. Mb IArg I 249. Bukanz-akaballaren galdu izugarria! Ib. 249.<br />
Ipuien akaballan / dauden sententziak, / agiri da dirala / egia andiak. It Fab 17. Eta nere beargaiari eziñ eman<br />
nizaiokela uste det azken eta akaballa ederragorik. Arr GB 125. Nolakua bizitza, alakua akabilla, dio S.<br />
Bernardok (Lesaka, 1875). ETZ 260. Baztanen usatzen dela, asko tokitan bezala, hitzen akabaillan, a-e vocal-en<br />
aldakuntza, i-u vocal-en ondotik doazilarik. Izeta DirG 10. Datorren astean emango diogu akaballa gure bide<br />
orreri. Ib. 105.<br />
"Akaballa, decisivo" Izt VocC. "Akaballa (G), [...] decisivo, final, último" A. Akaballako golpe erruzu<br />
onekin arras etsirik biurtu zan Holandes armada urgullusoa, burua makur makur zebala. Izt C 447.<br />
- AKABAILA EMAN. Acabar. Akaballa emango zioten saltarintxo pozkidatsu batekin. Izt D 5.<br />
akabaillu. "(Sc), merienda al dar cima a una obra" A.<br />
akaballozko (R). Jinete. "En nuestro bascuence al jinete no se le conoce otro nombre, que si monta en<br />
caballar, zaldizko; y si monta en mular o asnal, akaballozko" Mdg 123. Ekusten dud xitendelá akaballozko<br />
bat, mandoxko edo manyoko batian; ekusten dud xitendelá akaballozko bat, mando andi batian, edo mandatzar<br />
batian. Mdg 123.<br />
akabamendu (Dv), akabamentu (Lcc). "Fenecimiento" Lcc. "Akhabamendu, achèvement" Dv.<br />
akabantza (Lar; -kh- Urt IV 298, Ht VocGr 361, Arch VocGr, Dv, H (s.v. akhabatzea); -nz- SP, Lar),<br />
akabantxa. Fin. "Achèvement, fin, acabamiento, remate, fin y cabo" SP. "Acabamiento", "terminación, [...]<br />
akabanza" Lar. "Bestaren akhabantzara, vers la fin de la fête" Dv. Cf. VocNav: "Acabancia. Terminación de una<br />
faena agraria: trilla, siega, vendimia, etc". v. akabaila, akabatze, akabera, amaiera, bukaera, azken.<br />
Tr. Término bien atestiguado en la literatura septentrional. En la meridional solamente se documenta en<br />
Lizarraga de Elcano, en el catecismo roncalés de Bonaparte y en el GGero de Añibarro.<br />
Zure egunak konturik gabeak dira, eta zure urtheek eztute akhabanzarik. Harb VII. Desiratuko dute bere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
735
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egunen fina eta akhabantza. Ax 593 (V 381). Hala dira oiñak ere gorputzaren fina, akhabanza. Ib. 191 (V 129).<br />
Ni naiz hastea eta akhabantza. ES 131. Zeren ezbaitu izan egundaino hasterik, eta ezbaitu izanen sekulan<br />
akhabanzarik. CatLav 28 (V 21). Munduaren akhabanzaraino eginen dituzten bekhatu guzientzat. Ib. 51 (V 33).<br />
Noiz izanen zen mendeen akhabantza. Lg II 185. Lehen libriaren akabantza. Mst I 25, 11. O nuiz date gaitz<br />
hoien akabantza? Mst III 48, 3. Heriotzea da gauza guzien akhabantza, inguratzen zaituzten guzien fina. Brtc<br />
113. Meditazione bakhotxaren akhabantzan andredena Mariari egin behar zaion othoitza. Ib. 82. Phiztüren da<br />
mündiaren akabanzan. CatLan 9. Idereinen tüzü akto hek Katiximaren akabanzan. Ib. 141. Nai izan zue alaber<br />
seguratu gure biziaren postrea, bukateroa ta akabanza Olio Sainduaren sakrementuareki. LE-Fag. Noek<br />
dilubioarén akabánzan biali zuén úsoa. LE Ong 73v. Zegaiti onenbeste gatx, min ta neke? Eta zegaiti kabu<br />
akabantzarik izateko itxaromen bage? Añ GGero 380 (Ax 607 (V 390) akhabantzarik). Gure biziaren eta gure<br />
lanen akhabantza. Jaur 173. Ilhabethearen akhabantzan. MarIl 24. Gauza guzien hastapena eta akabantza.<br />
CatLuz 11. Liburu seigarren eta azkenaren akabantza. Gy 325. Negu akhabantza da xederratzeko tenorerik<br />
hobeena. Dv Lab 356. Othe dakizu zer diren akhabantza gabeko gaztiguak? Dv LEd 129 (Cb Eg II 68 fin edo<br />
kabu gabeko pena). Zerua edo ifernua! Oi zer bi helburu edo akhabantzak! Ib. 52. Oinetarik buru eta<br />
hastapenetik akhabantzarat. Hb Egia 142. Toledatik Balentziarat jo zuen, Balentziatik urthe akhabantzako<br />
Benizerat. Laph 162. Aste eta akabantxa gaiza guziuena. CatR 23. Izan behar dute akabantza edo finitze bera<br />
(BN-baig, 1869). ETZ 274. Lehen partearen akhabantza. Elzb PAd 86. Mende guzien akhabantzaraino. Jnn SBi<br />
39. Lo bat sekulan akabantzarik izanen ez duena. Lap 9 (V 6). Gizon guziak phiztuko direla Munduaren<br />
akhabantzan. CatJauf 71. T'harek gaizuak zer pents'ote du / biziaren akabantzan? Mattin 115.<br />
v. tbn. Tt Onsa 35 (-kh-). Ch III 59, 4 (-kh-). AR 8 (-nz-). Mih 75. Dh 100 (-kh-). JesBih 448 (-kh-). UskLiB 61.<br />
Elsb Fram 171 (-kh-). Zerb Azk 20.<br />
(Gram.). Terminación. Zeren akhabantza bat baizik nominatiboan ezbaitute. ES 89. Genitiboan ere baitu<br />
gisa berean bi akhabantza diferentak. Ib. 89. Eskuara hitzen akhabantzetan ere abantaillatua dela. Ib. 131.<br />
- AKABANTZATSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). Sentimendu horiek atxikitzen dire meditazioneak<br />
iraun behar duen denboraren akhabantzatsuraino. Dh 103.<br />
akabantzagabe. Infinito. Zu, nere Nausi bakharra; zu, ontasun akhabantza-gabea. Dv LEd 40 (Cb Eg II<br />
14 kabu gabea). Gaztigu gogor eta akhabantza-gabeen menturan. Ib. 123. Jainko mugarri eta<br />
akhabantzagabeak. Ib. 87.<br />
akabarazi (Urt III 54 (-kh-), Lar), akaberazo (Lar, Añ). Hacer acabar. "(Hacerle a uno) acabar" Lar y Añ. <br />
Eliza ezdutela behinere akhabaraziko edo destruituko ez persekuzionek, ez errurek edo Doktrina falsoek. CatLav<br />
57 (V 37). Errak amodiua, ni ganik nuiz hua? / Akabarazi gabe bihar abilua. 'Va-t-en dès demain avant que je<br />
ne meure'. Etch 678. Urthe buruan, oro khentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute<br />
Serresko lurrerat. Han laster ezagutzen dute nongoa den, eta egorzen Xuhaizti errekarat, han nigarretan<br />
akhabarazteko. Hb Egia 31s.<br />
akabatu (V, G-goi-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza, L, BN, Ae, Sal, S; Lcc (-adu), SP, Lar,<br />
Añ, VocBN, H, VocZeg 286; -kh- Urt I 432, Ht VocGr 270, Dv, H), akabi (S; VocS 129, Gèze), akabitu (S),<br />
akatu (AN-erro). Ref.: Bon-Ond 158; A; Lh (akabatu, akabi); Echaide Nav 288-289; Holmer ApuntV; Elexp<br />
Berg (akabau).<br />
Tr. Las formas con k aspirada corresponden a la tradición labortana. Leiçarraga y los autores suletinos<br />
emplean formas sin aspiración: hay que tener en cuenta, sin embargo, que la grafía , que no emplea<br />
Leiçarraga, es ambigua en estos casos en que puede ser la reproducción simple de lat. (o rom.) -cc-. Entre<br />
los suletinos la forma de participio es akabi (radical akaba, nomen actionis akabatze), desde Maister por lo<br />
menos. Cf. Harlh 87: "Bien qu'en général les participes en i soient issus de radicaux préromans dans la plupart<br />
des dialectes basques, le souletin construit en i des radicaux romans: erremarki, konservi". En DFrec hay 6 ejs.<br />
de akabatu.<br />
1. Acabar(se), terminar(se); agotar(se), consumir(se). "Acabar", "cessar", "fenecer" Lcc. "Achever, acabar,<br />
cumplir, rematar" SP. "Terminar" Lar. "Acabar", "concluir" Lar y Añ. "Finalizar" Añ. "Finir" Dv. "Épuiser,<br />
s'épuiser. Arnoa akhabatu da, le vin est épuisé" H. "Concluir" A. "Akabi ziküzü ogia (S), le pain nous est venu à<br />
manquer" Lh. "Lanak akabautakuan, pelotan eittera joango naiz" Elexp Berg. AxN explica tenporal (469) por<br />
akabatuko dena. v. ahitu, amaitu, bukatu, urhentu.<br />
Tr. En los dialectos septentrionales su uso parece general --con excepciones como Inchauspe-- hasta<br />
comienzos del siglo XX. Posteriormente su empleo parece decaer notablemente, y no se encuentra en autores<br />
como J. Etchepare. Al Sur se documenta ya en Lazarraga, Capanaga y VJ (14; akabadu 2), pero su uso se hace<br />
más frecuente durante el s. XIX, aunque falta en autores como Mendiburu, J.B. Aguirre y Lardizabal. A partir de<br />
finales del s. XIX sólamente lo usan escritores populares y bersolaris. En DFrec hay 6 ejs. de akabatu.<br />
Akabatu zituenean Iesusek propos hauk guziak. Lç Mt 26, 1 (Dv, HeH akhabatu, Ur, Hual akabatu; Ol<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
736
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bukatuta). Egin dezadan ni igorri nauenaren borondatea, eta akaba dezadan haren obrá. Lç Io 4, 34. Bere<br />
kantaetea Sirenak akabadurik. Lazarraga 1143r. On deretxunai on eretxazu, / ez artu soberbiarik, / zegaiti laster<br />
orrako gara / oetan akabadurik. Ib. 1177v (cf. infra (3)). Akabadu eztidin / ene bizia. Ib. (B) 1173vb. Akaba<br />
dedinean Meza. Ber Trat 98v. Bizitze sekulakoa, beñere akabatuko eztena. Ib. 71v. Hala dute elkharrekin onek<br />
ihardetsiren, / Noiz gaixtoek errenkura baitute akhabaturen. EZ Man I 83. Eta probetxurik eztu begien ithurriak<br />
/ Ezen akhabatu dire leheneko feriak. Ib. 115. Bidezki eta zure maiestate handiari eder zaikan bezala lan guzia<br />
akhabatzea gatik. Harb 188. Ezta asko ongi hastea, akhabatu behar da. Iudas ongi hasi zen, baiña gaizki<br />
akhabatu. Ax 466 (V 302). Su fingabekoa, akhabatuko eztena. Ib. 602 (V 387). Gelditzen dira iokotik, zeren<br />
akhabatzen baitzaie kandela. Ib. 611 (V 393). Xinhaurri batek ere [...] lehen agor, xuka, eta akhaba baillitzake<br />
munduko ur guztiak [...] heken penak akhabatuko diren baiño. Ib. 605 (V 388). Akabetan da Mezea Iandoneanez<br />
Ebanjelisten Ebanjelioagaz. Cap 149. Neure adeskidia, dugun akhaba hirurgarren arrazoiñ haur. Tt Onsa 154.<br />
Nahi nuke bethi pairatu / Bihotzean agonia, / Eta dolorez akhabatu / Ene bizitze guzia. Gç 106. Bizitzau akabadu<br />
azkero. ConTAV 5.2.11, 154. Akabadu yat Musea. BBizk 34. Zeren egun huntan gure Jaunak akhabatu baitu<br />
gure erospeneko lan ekhai handitakoa. CatLav 400 (V 192). Baldin [...] obligatuak bagare hunelakoekiñ solhas<br />
egitera, behar dugu ahalik laburzkiena akhabatu. He Gudu 109. Jinkuaren ajütiareki, hasi eta akabi izan beita.<br />
Mst XIII. Bere obra hun ororen hasteko eta akabatzeko. Mst I 25, 2. Ene semia, akaba bite zure plañiak. Mst III<br />
19, 1. Batek hasi zuela gerla, eta bertze batek akhabatu. Lg I 204. Infernua akabatuko da? Ez. Cb Eg II 126.<br />
Denbora akabatzen zaiela ikusi ta [...]. Ib. 98 (Dv LEd 176 akhabatzen). Nainúke enpléa ta akabadáien nere<br />
bizia orrén zerbitzuan. LE Prog 100. Behar da akabatü Kofiteorra. CatLan 149. Eguna akhaba zazu arratseko<br />
othoitzaz. Brtc 15. Azkenekoz probiandak akabirik... Egiat 159. Gerla akabi bezain sarri etxerat zen ethorri. Ib.<br />
179. Eta hasten du bizitze berri bat sekula akabiko etzaion bat. msS 25.<br />
(s. XIX). Azkenekotz gillotinak / Ez ezpatak ez lanternak / Ezin akabatuz lanak / Mitralla zen hautatu. Monho<br />
64. Amabi berzo oneetan / akabaurik dago / beti dagoz penapian / ezinda geijago. DurPl 51. Emango dizu inoiz<br />
akabatuko ezdan Penitenzia. Mg CC 129 (CO 188 amaitu edo akabauko). Mundu au akabatzen danean. Gco I<br />
415. Sekulan ezin akhabatuko den dohatsutasunean sarthuko direla. Dh 200s. Estu dagozala mezia amaitu edo<br />
akabadu artian. Astar II 198. Biurtu begit neure diru, ondasun edo haziendia, eta orra amaitu edo akabadurik<br />
auzijak. Ib. 29. Infernua eta Gloria noiz bait akabatuko dire? CatB 74. Bizitzau akabau azkero, izango dala<br />
beste betiko bat. CatLlo 28. Ezin asi, ezin aurrera eroan, ta ezin akabau giñaikian salbaziñorako gauzarik. Ib.<br />
55. Zoazte, Meza akabi da, erretiratzen ahal ziraie. UskLiB 31. Benedikzione sainduaz akhabatuko da<br />
zeremonia. JesBih 466. Akhabatzen dugu gure othoitza galdegiten dugularik [...]. Jaur 195. Arima iusto heien<br />
penak labur ditzakegu, bai eta akaba ere othoitzez... CatLuz 30. Zelietako Jinko Jauna, zuri gomendatzen nüzü, /<br />
Ezi ene best'errekursak or'akabi ziztadatzü. Etch 246. Oiek guztiak dira / zure erausiak, / akabatu ditzagun /<br />
gaur gure auziak. It Fab 25. Akaba dezagun apairia, / Dio hiritarrak. / Egunko badizugu asia, / Dio<br />
kanpotarrak. Arch Fab 87. Tratia akabirik, / Larrua ongi saldurik. Ib. 177. Preso ezarria, eta presondegian<br />
eskaiñi zioten edari pozoindatua iretstera obligatua; eta hola zuen akabatu bizia. Gy 104. Babelgo populua<br />
Yainkoak nahasi; / Ezin akhaba ahal lan zuena hasi. Hb Esk 8. Erran diren lanak akhabatuak ez badira,<br />
horietan hari behar da aintzina. Dv Lab 204. Eztia akhabatzen bazaiote, goseak hiltzen ditu. Ib. 298. Eskolak<br />
akhabatu artean, elgar behar zuten ardura ikhusi. Laph 139. Auzikontu au laburtu ta akaba zediñ laxterrago.<br />
Aran SIgn 62. Mundua aitu edo akabatu baño lehen. Legaz 17. Amoriozko Ama maiteak Agedari agertu zion<br />
onginai eta amorioa emen akabatu etziran. Arr May 30. Eta han dago Bezperak burutik-buru akhabatu arte. Arb<br />
Igand 128. Akabatuak dire haren penak. Lap 279 (V 127). Uda akabaturik negua hasiko. Elzb Po 217. Nahiz<br />
izan aberatsek / bizi-modu hobea / Ez dute nik baino lehen / akhabatzen urthea. Elzb Po 212 (tbn. en PAd 14).<br />
Haren graziarekin hasia zuen lanaren ongi akhabatzen. Jnn SBi 173s. Orra bada ze laster, emengo gerrea, /<br />
Akabauko neukean balitza neurea. AB AmaE 254. Urthe hartan akhabatu bide da Sansonen arraza. Elsb Fram<br />
111. Erregek bezala, behar zuen erreginak ere akhabatu bere bizia, burua ebakia izanean. Ib. 112.<br />
(s. XX). Txerria il biar dud xanaria akabatu baidud. Mdg 154. Pazientziya'ere akabatu egiten da, beste<br />
edozer gauza bezela. Iraola 20s (v. tbn. 83). Aita semean arnasak emen akabatuko dira. Ill Pill 27. Par-irudiyen<br />
bostekua eman / baño beiratu zorrotza, / oien batalla akabatutzen / ezta izandu erreza. Tx B I 169. Semiak lana<br />
akabatu du / beraren aitak asiya. Ib. II 88. Akabau da jende umanua, da eldu da perrua (G-nav). JMB Mund II<br />
82. Trikota beltx hunen ahal bezen laster akhabatzera. Barb Sup 54. Ametsik aski egin du nere buru gaizoak /<br />
Guziak auhen batean baitire akabatzen... Iratz 63. Zirikatzaleak bere lana akabatu ondoren. Arti Tobera 271 (v.<br />
tbn. MaldanB 212). Nere predikua huntan dut akabatzen. Mattin 47. Saiua akabatzia / ez genduke kalte. Uzt<br />
Noiz 120. Itsukeria litzake [...] gaztelaniaren ibilera eta hotsa bera [Azorinek] aldatu zituela ez aitortzea, nahiz<br />
gero aldaketa hura cliché zurrun aspergarri bihurturik akabatu. MIH 288. Beldur izatekoa da ez ote<br />
litzaigukeen ahituko [uranioa] giza-arraza zeharo akabatu baino lehen. MEIG I 194.<br />
v. tbn. Mat 354. Hm 182. SP Imit IV 7, 2. Arg DevB 99 (-kh-). ES 131. Urqz 34. Zuzaeta 70. EusJok II 83.<br />
CatUlz 49. ECocin 47 (-kh-). Sor AusOst 78. Balad 223. Etcham 197. SM Zirik 37. Vill Jaink 130. Akabi: AR<br />
248. CatS 13.<br />
Ilunbetan bakarrik sekretuan / Egin krimak han agertzen dire; / Bihotzean eta izpirituan / Has-akaba zinak<br />
ere. Monho 118.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
737
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con instr.). Terminar (de). Bethi hiltzen daude, behinere hiltzeaz akhabatu gabe. Dh 160. Eztozked akaba<br />
leitiaz. Mdg 139.<br />
Terminar (con). Akabatu ezazu ume doakabe onekin beriala! Ill Pill 26.<br />
(Empleado en la expr. bere egunak akabatu 'terminar sus días'). Oihuz eta othoitzez zegoela, bere egunak<br />
akhabatu zeitzan, arimak egin zeraukan. Ax 167 (V 112). Hekien herrian nahi zituela akhabatu bere egunak. Hb<br />
Egia 32. Akhabatzera zohazkola lur huntako egun beltz eta luzeak. Jnn SBi 48.<br />
(Uso sust.). Fin. Munduaren akabatuan edo azkenean. Cb CatV 27.<br />
2. (V-gip), akatu. Ref.: Elexp Berg (akaau). (Aux. trans.). (Ref. a personas, a veces con sentido despectivo o<br />
valor expresivo). Acabar con, matar. "Ixilik ezpaago jota akaau eingo aut" Elexp Berg.<br />
Zer da haur, Ioab, kapitain famatua? Zer egin gogo duzu? Akhabatu nahi othe gaituzu? Asko egin duzu,<br />
garaitia baduzu, utzkuzu bizia. Ax 212 (V 142). Noeren denboran, zortzi presunaz bertze guztiak, uholde batez<br />
hondatu eta akhabatu zituen. Ib. 141 (V 93). Geiegizko amore orrek biotza erdiratu ta bizia kendu dio [...].<br />
Santu asko amorioak onela akabatu ditu. Cb Eg III 330. Amorioz iltzala, edo amorezko miñak akabatu zuela. Cb<br />
Just 127. Abimelek supherrak etzuen nahi izan zadin errana emazteki baten eskuz galdu zuela bizia: manatu<br />
zioen bere eskutariari arren akhaba zezan lehen-bai-lehen. Lg I 218. Eztüdan haboro phenarik / akaba nezazie /<br />
azken hatsian nizala / ikusten düzie. Xarlem 1000. Zortzi persona ez, ze munduko beste guziak, aragizko pekatu<br />
orregatik ito eragin eta akabatu zituan Noe Santuaren denboran. Gco II 43. Aman arro kolerikoak Mardokeo<br />
gizon prestu eta santua bere puebloko guziakin akabatu nai izan zuan. Ib. 52. Tripala gogorrak akabatu zaizala.<br />
Añ MisE 212 (NekeA 247 akabau). Gizonak nola ziran / denboraz ioritu, / eta ioriturik / bait-ziran gaiztotu, /<br />
gure Jaungoikoa zan / guztiz asarratu, / eta nai izan zuen / gizona akabatu. It Fab 225. Jaunak esaten dio: / Noe,<br />
aurrera nik / ez det akabatuko / onela jenderik. Ib. 227. De Launay, gisa guzietara gaizki eta krudelki tratatzen<br />
baitzuten, oihu heiagoraz zioen akhaba zezatela. Elsb Fram 78. Astotzar orrek bere emaztea kolpeka ia akabatu<br />
dula. Etxde JJ 128. Ura an lertu izan bazan, bost eun lagun akatuko zituan gutxienez. Ugalde Iltz 15. Ama oiean<br />
laguntza gabe utziko ba'ukek, ori ama akatzea izango ukek. Ugalde Ama gaxo dago (Caracas, 1964; ap. DRA).<br />
Nahi banauzu akabatu, jo, ebagi, bihurritu, hestekatu, torturatu, herioztu, akabatu nazakezu. Azurm HitzB 49.<br />
Akaba ditzagun, beraz, lehen baino lehen euskalariak eta bake ederrean biziko gara aurrerantzean euskalduneuskaltzaleok.<br />
MIH 203. Maiz aurkitzen da senarra bere emaztea 'akabatzeko' behar gorrian. MEIG I 128.<br />
"Orretara lan eittia da akabatzia, trabajar de esa manera es matarse" Etxba Eib.<br />
(V-arr-gip, G-azp-goi, AN-larr). Ref.: JMB LEItz 97; A EY I 438; Asp Leiz2; Etxba Eib; Elexp Berg (akaau).<br />
(Ref. a ciertos animales, reptiles e insectos). Matar. (No se emplea con el significado de 'sacrificar' o 'matar para<br />
el consumo'; v. hil). "Ez astoazaz, ez erleazaz eta ez beiezaz akabatu diranik ez da esan bear; galdu egin dirala<br />
baño. Akabatu suga, zapo eta beste pixti txarrentzat bakarrik da [...] (Ataun)" JMB LEItz 97. "Dichos que<br />
sustituyen a sugea il: [...] subea akabau (V-arr), akabatu (G-azp)" A EY I 438. "Matar (hablando de reptiles)"<br />
Asp Leiz2. "Mendixan agertu jakun subia, bertantxe akabau dogu" Etxba Eib. "Atxurrakin buruan jota akau<br />
juan txakurra" Elexp Berg. v. kalitu, amaitu (2), tragatu (4).<br />
Gurako zenduke [sugea] akabau ta zapaldu bertan. Mg CO 156. Txakur ori egon da / beti auleriyaz / [...] /<br />
gosiak akabatu / diyo miseriyaz. Noe 37. Nere amigo batek / joka akabatu dit / geiago ez det izango / alako<br />
katurik. [...]. // Botillakin buruan / jo ta akabatu. Ib. 128. Artu du apalian zeukan ardo zatua eta jo eta<br />
akabatuko zuen [txakurra] ez baziyoten eldu. Iraola 130. Sugeari abarrakin kaskarreko zital bat ezarri zion, aiñ<br />
egoki, eze, nun bertan akabatu bait zuan. Elizdo EEs 1913, 106. Mikelek suma du satagina (satandera), / ta,<br />
arturik sarde-girtaina, / kali (akabatu) du [...]. Or Eus 301. Suge bat akabatzen duenak... A EY I 438. Nik<br />
akabauko eiaz arkakusuok. Ib. 383. Txakurra izatekotan akabatuko zuan. Anab Aprika 22. Bedeinkatutako ura<br />
saltzen omen zieten Naparroako baserritarrai, subeak eta zomorroak akabatzeko ona zala-ta. BasoM 148.<br />
Arruinar, destrozar. Ez dut uste, ordea, inor euskalkien etsai denik, are guttiago euskalkiak akabatzearren<br />
dabilenik. MEIG VII 165.<br />
3. (V-gip ap. Elexp Berg), akatu. (Aux. intrans.). Morir. "Iru eguneko txala akau jakue" Elexp Berg.<br />
"Akabautako animalirik ezta jan ber" (G-azp). AxN explica desohorezki finatua (346) por deshonrarekin<br />
akabatua. v. galdu (4). Egotzi zuten labera, eta an akabatu zen. Ber Trat 111r. Ezin sinhets dezakegu, adinak<br />
berak akhaba arteiño, akhabatuko garela. Ax 64 (V 42). Oh kolpü murtala / abanzü nük akabi. Xarlem 1153.<br />
Azken hatsetara züzün / Adrian akabirik. 'Adrien, abattu, / Était au dernier souffle'. Ib. 1278. Judas traidoreái<br />
ere barkatukozió [...] baña deskonfiatzearéki yago akabatuzé galdus, ezi saltzearéki bere Jauna. LE Ong 90r.<br />
Eta hil-gabe bethi hiltzen? Akhabatu-gabe, bethi akhabatzen? Dv LEd 226. Fitetzago akhaba zadin, eman zuten<br />
bere presondegiko zolan aurkhitzen zen ganbera batean, non ez baitzuen ez airerik, ez argirik. Elsb Fram 114.<br />
Kolpe izugarri bat / artu du [katuak] burutik, / arekiñ akabatu ta / juana da mundutik. Noe 128. Erañegun saldu<br />
zenidan zaldia gaur goizean akatu zait. EgutAr 3-2-1957 (ap. DRA). Egun berri hartan, hiltamu latz batean,<br />
animali guztiak akabatu ziren. Arti MaldanB 201.<br />
(Part. en función de adj.). Ikusazu mortuan dizdiraz lehoi akabatuaren hezur igar eta goria. Azurm HitzB<br />
55.<br />
(Con instr.). Morir (de). Gota [...] S. Bonifacio Apezpikua órtas akabatuzé. LE Ong 67r. Lumazko<br />
bururkoan dauka deabrua, / penaz akabatzeko gure medikua. 'Para que muera de pena el médico'. Canc. pop. in<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
738
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Or Eus 108.<br />
"Akaauta, [...] cansado, derrengado. Mendixan izan nitzuan atzo, ta gaur, jota akaauta najaok" Elexp Berg. <br />
Hantik arima dagoela bethi lanez akabairik. Egiat 231. Xangris eta desplazerez / nizala akabirik / mündüko<br />
urthiak / dütüdala kunplitürik. 'Que je me trouve abattu / De chagrin et de contrariété'. Xarlem 1263.<br />
O Nafarroa leala! / Orai bear du akabatu: / Onekin bizi izan da, / Onekin ere hil bear du. TAV 3.1.28.<br />
4. akabau (V-gip). Ref.: SM EiTec1; Etxba Eib. "Pulir, bruñir. Pieza fiña geixki akabauta arlote gelditzen da"<br />
SM EiTec1. "Akabatzailliak esaun izaten dabe kalian be; musturra baltza. Baña ondo irabazten dabe akabatzen"<br />
Ib. "(Armería). Pulir, dar el acabado. Juan zaittez Txopanera, ia akabau dittuen nere piezak" Etxba Eib. Eurak<br />
forjetan dabe, / eurak limadore / eurak asi ta akabau / tornillo ta muelle. DurPl 114.<br />
5. "Akhabatu, devenir étique" Dv. (Part. en función de adj.). "Étique" Dv.<br />
- AKABA ERAGIN. "Attenuare facere, akaberagitea" Urt III 54.<br />
- AKABAXETAN. "(S), qui commence à finir" Lh.<br />
- HAS ETA AKABA. De comienzo a fin. Bekhatoria, has eta akhaba eztuzu edirenen bat ene bidian libru<br />
huntan, nik izendatu dustadan paganoetan, non eztian hartu herioaren memoria. Tt Onsa 27. Neure adiskidia,<br />
has eta akhaba, a primo ad ultimum, herioaren beldurra baduzu, aski duzu, herioaren beldurra ezpaduzu, galdu<br />
zira. Ib. 65.<br />
- EZIN AKABATUZKO. "Ezin-akhabatuzko, qu'on ne peut achever" Dv. Zer da hori eternitate luze eta ezin<br />
akhabatuzko haren aldean? Dh 199. Hari darraion ta haren saria izanen den thormenta bethikoa eta ezin<br />
akhabatuzkoa izanen da. Ib. 201.<br />
akabatzaile (V-gip; Dv (-kh-)). Ref.: SM EiTec1; Etxba Eib. Pulidor, bruñidor. "Gure akabatzailliak aindu<br />
bai, baña, oindiok ezteskuez akabau piezak" SM EiTec1. "Akabatzailliak esaun izaten dabe kalian be; musturra<br />
baltza" Ib. (s.v akabau). "Artesano que pulimenta las piezas metálicas del arma. Melitxon Sosua, akabatzallerik<br />
onena" Etxba Eib. Cf. akabatu (4). An ingurua[n] ei ziran orduantxe Zozua ta Pajaro, erriko akabatzalle<br />
ondo ezagunak. SM Zirik 83. Ibilli naiz makiñetan, almazenian, akabatzallietan, ta beste toki batzuetan, baña<br />
eiñak-eiñ ezin izan dot billau. Ib. 106.<br />
akabatze (Lcc). Fin, final. "Cessación, akabaitea" Lcc. Nolako izan baita nahiaren gogo presta, halako biz<br />
akabatzea-ere ukhanaren arauez. Lç 2 Cor 8, 11. Haste eta akhabatzean othoiztxo bat antze hobeagatik erran<br />
behar da. EZ Man II 163. Bizitze finik eta akabatzerik izanen eztuen bat. Mat 16. Halatan deabruak ere<br />
akhabatze hartan, eskuei eragiten deraue. Ax 176 (V 118). Heken diferentzia guztien fina eta akhabatzea,<br />
iuramentua da. Ib. 253 (V 169). Hiraren eta koleraren fina eta akhabatzea da, urrikimenduaren hastea. "Finis<br />
irae initium est poenitentiae". Ib. 300 (V 199). Bizitzearen bazterrean, akhabatzean, heriotzean, ageriko da, [...]<br />
nolakoa den bekhatua eta bekhatuaren karga. Ib. 518 (V 333). Ezta behar, ez on ere, zaudezin belhaunikaturik,<br />
ezpada hastean eta akabatzean, non pitzten baitira afekzioneak. SP Phil 509 (He 516 akhabanzan). Liburu<br />
akhabatzean hunen egileak irakurtzailleari ematen dioen konseillua. Gç 208. Mündiaren akabatzian. CatLan 59.<br />
Kintze akhabatzetan, bolatzen xiztuak. Hb Esk 215. Orazionen hastian eta akabatzian. CatS 18. Kintzeek ez dute<br />
han akhabatzerik plekari lehertueri hatsak eskas egiten diotenean beizik. Zby RIEV 1908, 85.<br />
akabazkatu. "Akhabazkatu (Hb), gratter la terre pour picorer" Lh.<br />
akabera (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh), akabaera, akabuera. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Fin, final.<br />
"Conclusión" Lar y Añ. "Término, fin" Añ. "Final. Liburu aren akaberia, ez jata gustau" Etxba Eib. "Akabera<br />
bareko lana da iztegi bat eittia. Pelikulian akaberan txalo aundixak entzun zien" Elexp Berg. Ez deu<br />
prinzipiorik, asierarik, eta finik edo akaberarik batere. OA 29s. Zerren beti iraungo deban akaberarik edo finik<br />
bage. Ib. 41. Kaburik edo akabeerarikan batere. Ib. 20. Munduaren fiñean edo akabaeran. Iraz 19. Gauza<br />
guzien asiera, ta iraupena ematen diena, ta akabuera edo fiña. CatOiq 49. Ta erremedio gabe betiko galdu naz.<br />
Akabera au orduan nere tormentua izango da. Cb Eg II 153. Ill onen akaberan. CartAnd 374. Lanparak,<br />
itzaltzera / dijoan orduan, / llamarak bota oi ditu / argira moduan; / baña dira llamara / akabaerakoak. It Fab<br />
252. Gauza guztien asierea, ta amai edo akaberea. CatBus 13. Geienak atzenean ere akabera txarra izan zuten.<br />
Aran SIgn 103. --Bañan noraño segitu biar gaituzu? --Munduben akaberaño. Sor Gabon 51s. Emen ematen<br />
diogu / asi akabera, / zergatikan dua / denbora aurrera. JanEd I 98. Paternosterren akaberan. CatUlz 60. Ez<br />
aita ez; ez du orrelako akabera bear gaizu orrek. Ill Pill 17. Ubillosen liburua dut aurrean eta, dakizuenez,<br />
kapitulu ("irakurtza") bakoitzak "galdeac eta eranzuac" ditu akabaeran. MEIG VI 163.<br />
2. "(Armería). Toques finales. Akaberiak zer ikusi aundixa dauka prezioko armetan" Etxba Eib.<br />
akaberazo. v. akabarazi.<br />
akabi. v. akabatu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
739
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akabilla. v. akabaila.<br />
akabitu. v. akabatu.<br />
akablatu. Destruir, abatir. Haur da bere herioaz bere etsaiak akablatu eta desegin dituen Sanson erskona<br />
eta berthutetsua. Lç Adv ** 8r.<br />
akabo (V-gip ap. Elexp Berg; SP, VocBN, Dv (-kh-)). (Interj. equivalente a 'se ha terminado'). "C'est fait" SP.<br />
"Tout est fini" VocBN. "Akhabo! (interj.) c'est fini! c'en est fait" Dv. "Que no tiene remedio. Acabóse.<br />
Andereñuak pe erderaz eitten badabe, akabo ba euskeria" Elexp Berg. "Baserriko mutillak mutilzar gelditzen<br />
badie, akabo baserrixa" Ib. "Txokolatia, ekarri orduko jaten bozue, akabo ba" Ib. Cf. VocNav: "Acabo. (Con<br />
acento en la primera letra). Voz equivalente a la de ¡órdago! en el juego del mus. (Roncal)". v. fini.<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos. En DFrec hay 4 ejs. Heriotzean akhabo denbora, orduan hasten<br />
da behinere finik izanen ez duen eternitatea. Brtc 115. Hiltzean akhabo enetzat mundua. Ib. 114. Akhabo orduan<br />
ahaide, adiskide, ohore, aberastasunak, mundua. CerBid 3. Haren filosofia oro, baita hill eta akabo. Gy 61.<br />
Desira kunplit eta haientzat akabo. Etch 686. Izotza jinez geroz / Loriak akabo. Bordel 106. Yoaiten da etxerat,<br />
kantaz bitoria; / Bi egunen buruko akhabo hirria. Hb Esk 171. Bainan Yainkorik ezdela dioenak, erran nahi<br />
behar du: hil eta oro akhabo! Hb Egia 4. Hiltzean gizonak erran behar luke: akhabo bethikotz! Ib. 25. Biziyo<br />
txarrik ez du deus ere / biar dan baño geiago, / alperra eta apaindu naia, / jolas batian akabo. Xe 267.<br />
Maiatzeko belarrak / jatian kuidaro, / itxuba lurrera ta / gitarra akabo. Noe 62. Hemen, lur behere huntan<br />
sofritu eta penatu ondoan, akabo guziak. Lap 51 (V 27). Urrats bat behar baino aintzinago edo gibelerat egiten<br />
duena, galdua da! Akabo haren ohorea! HU Zez 22. Burhaso'ta nausien / indarrak akhabo. Zby RIEV 1909,<br />
107. Esan zazu ba beiñ, eta akabo. Urruz Zer 60. Orra bertso berriyak / onekin akabo. JanEd I 59. Nekatu gabe<br />
jan biar badu / diru gabeko gizonak, / laxter akabo konfiantza ta / aren amigotasunak. Tx B II 151. Ordain bat<br />
eman diote, eta akabo pekada, ahate, oilo, oilaskoak! Barb Sup 3. Lehen hunkitzaliak, akhabo bizia. GH 1929,<br />
74. Eta gero, ez bat ez biga, nihoren dudatzeko denborarik ere gabe haspena bat jauzi eta hogoi minutaz akabo!<br />
Zerb Azk 80. Zeñek egin zuri, gure eder orri?... Akabo, akabo... Pupua?... Nun? Ementxe?... NEtx Antz 116.<br />
Baina ezin publika eraz dezakela borobilki erraiten deraut.. bertzela "akabo aldizkaria". Mde Pr 196. Bestela,<br />
iñoiz jakingo balu, akabo adorazio ori, eta jakiña, ortik bizi direnak eztute nai akaba dedin. Vill Jaink 130. Eta<br />
batek buru bat kendu, eta beste batek beste bat edo bi, eta akabo gure baratxuriak. Salav 51s. Akabo nere ardau<br />
ona. SM Zirik 70. Akabo Poliren bildurrak! Anab Poli 138. Mundu orretan baldin badabilz / akabo<br />
bertsolariyak. Uzt Noiz 90. Errexilekilako denborak izan zauzkigu laburrak, / akabo haren pertsuak eta haren<br />
behako samurrak! Xa Odol 144 (v. tbn. EzinB 54).<br />
v. tbn. JMB Mund I 47. And AUzta 148.<br />
Cf. infra HASI ETA AKABO. Erromakoekin hasi eta Hondarribian akabo, ametsezkoak baitira<br />
gainerakoak. MEIG V 79.<br />
- AKABO IZAN (-kh- Urt I 456). Acabarse.<br />
Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición septentrional. El único autor meridional es Udarregi.<br />
Ezkillaren azkeneko, / Soiñua io denean, / Akhabo dire hartazko, / Solasak jendartean. Arg DevB 169. Gure<br />
biaia akhabo duk / Herioa ethortzean. Gç 152. Predikaria faltatzearekin akhabo da haren ofizioa. ES 151. Han<br />
akhabo izanen baitire bizi huntako gaitz guziak. CatLav 71 (V 43). Akhabo da, Jauna, egin da, sekulan ez naiz<br />
aski erho izanen bekhatu mortalaren egiteko. Brtc 97. Gainerako eginbide guziak akhabo izanen dire gure<br />
biziarekin. Ib. 193. Heriotzean akhabo diren gaitzentzat beldurrik ez izaiten. Jaur 122. Othoitz saindu horrekin<br />
ez akhabo yoko; / nihoiz baizen hazkarki pilotan lothuko. Hb Esk 215. Jesusek hartu ondoan beraz minagretik,<br />
erran zuen: Akhabo da. Dv Io 19, 30 (He akhabo da; Lç konplitu da). Bainan Eliza akhabo da; hala dio nausiak,<br />
hala diote aditzailek. Hb Egia 136. Protestanten sinhestea, eta katolikoena akhabo izanen da Angeleterran. Ib.<br />
118. Oh! ene Aita! akhabo da, akhabo! haren ethortzea mirakulu liteke! Laph 224. Ala ere bagenduben / naiko<br />
zer egiña, / akabo zan bildurrak / juan izan bagiña. Ud 73. Zeren bainuen, nere baithan, halako beldur bat, nere<br />
aranen hitztorioa ez zela hortan akhabo! Elzb PAd 46. Akhabo zirela harrentzat lurreko jostetak eta irriak. Jnn<br />
SBi 91. Emazu aintzina, non-eta eztiren huntan akhabo zure indar guziak. Ib. 150. Bizi labur hunekin ez direla<br />
guziak akabo. Lap 9 (V 7). Uste zuten araiz lan guziak hartan akabo zirela. HU Zez 50. Hoien amets ederra /<br />
hortan da akabo. Etcham 181. Gauza hori ikusiz / gogoetan nago, / aintzina joanago eta tristeago, / pertsulariarraza<br />
gutan den akabo. Xa EzinB 22. Jangairik ezbadago akabo da besta. Xa Odol 150.<br />
Estar acabado. Zankhakaz ari dira, mihia blü agertzen zaie, akabo da laster ezpada lagüntürik. Alth Bot<br />
11. Zer den? Akabo garela! / Gureak egin duela! Ox 56. Paxkal hatzeman balu orduan, akhabo zen Paxkal!<br />
Barb Sup 11.<br />
(Con instr.). Akhabo izanen zen hartaz eta haren familia guziaz ez balire izan fagoratuak Jainkoaren<br />
laguntza mirakuilluzko batez. Lg I 90. Damnatua nauk, dio, akhabo duk nitaz. Jaur 124. Bainan joanago eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
740
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sartzenago dohala mintzaia arrotzetan, ai geroztik akhabo izanen da laster Eskual-herriaz! Arb Igand 28s.<br />
Akhabo zen laster Joanesez, Jainko ona ez bazitzaion urrikaltzen. Barb Sup 103.<br />
(Aux. trans.). Agur, anai, bakhe dugu, / Gerlak akhabo ditugu. Gy 137. Ixtantean akabo du bere lana. Barb<br />
Sup 46.<br />
- AKABO EGON. Acabarse. An, prenoak utsegin edo orrelako zerbait pasatu ezkero, akabo zegoan: pago<br />
zarren bat jo ta zatituko giñan. Uzt Sas 353.<br />
- HASI ETA AKABO. De comienzo a fin. Bueno, aitagurea esaten badezu nik entzuteko moduan, asi ta<br />
akabo beste pentsamenturik burura etorri gabe, zeuretako zaldi au. And AUzta 100.<br />
Etim. Parece que se trata, en último término, de rom. acabó, 3. a sing. del indefinido.<br />
akabo. v. akabu.<br />
akabu (V-gip), akabo. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Fin, término."Se dice para significar la muerte, el fin.<br />
Ainbeste atzekaben ondoren negua, eta axe izan zan bere akabua" Etxba Eib.<br />
Tr. Prácticamente todos los ejs. son vizcaínos. Hay un ej. de Duvoisin (el único que emplea el término con<br />
aspiración (-kh-)).<br />
Esango dabe guztiak akabuban. Urqz 81 (tbn. 84 y 87). Nos etorriko da biziak eta ilak juzgetan? Munduaen<br />
akabuan. Oe 28. Gauza guzien asierea ta akabua. Cb CatV 22. Lelengotik akabura. DurPl 71. Gero akaburantza<br />
/ dagoz guztiz listo / kañoias egiteko / Pa, ti, to, pa, ti, to. Ib. 114. Gauza guztiyen prinzipiyoa eta akabua. CatLlo<br />
17. Munduaren akabua. Ib. 26. Zer esan gura dau akabuan esaten dozun berbiak: Amen? Ib. 34. Urthea<br />
urthearen gainean behin, eta askotan, eta oraino ere, eta gero ere, eta bethi! Akhaborik ez dute. Dv LEd 129<br />
(Cb Eg II 68 kaburik ez dute).<br />
"Fin, límite. Madrilgo rastruan izan nitzan. Ango trastiak eta ango katxarruak eztauka akabuik" Elexp Berg.<br />
"Oiñ bizikletia bia dabela, gero patiñak, umien esijentziak eztauke akabuik" Ib. Ta orrez gañera, ango trenak,<br />
arioplanuak eta itxas-ontziak ez ei ekan akaburik. SM Zirik 105.<br />
- AKABUKO. Final. "Juicio final, akabuko juizioa" Izt 66r. Betiko Zeruan bizi izaiteko edo infernuan<br />
egoterako akabuko sentenzia arzaitera. ConTAV 5.2.11, 152. Garizumeaen akabuko asteari. Oe 154.<br />
Terminal, del fin de la vida. Nik kontatu dizuedana, nire semeak bere akabuko sukarrean esan zuen. Arti<br />
Ipuin 29. Eta gainera, honen ama. Akabukoa. Ederki kontsolatu da maradikatua. Ib. 81.<br />
akabuera. v. akabera.<br />
akaburengo, akabureungo. "Final" Izt 51v. Egoala emen akabureungo arnasa estubakaz. Urqz 25.<br />
akademia (Urt I 68, Chaho). Academia. v. ikastola. Herra luze eta gaixtoen / Eskola duk ifernua; /<br />
Amudio saindu ederren / Akademia, zerua. Gç 181. Oraiño akademiarik axeriek ez zuten. Gy 55. Halere izena<br />
du aski seinalatu, / Akademiak zuen behin khoroatu [Darrigol], / Frogatu zuelakotz yakin guzieri / Eskarak<br />
ezduela zorrik erdareri. Hb Esk 149. Ah zeñ egoki litzakean Franzesaren Gaztelaniaren eta beste izkeraren [sic]<br />
gisan Euskarak bere itz-lagunkida edo dala akademia edo ikasola idukitzea. Aran SIgn 209. Berbeta onek, asmo<br />
barriak adierazoteko, berba barriak bear dauz. [...] Oba litzake orretarako Ikasola edo Akademia bat sortuta<br />
balego. A Ezale 1897, 189a. Adiarazi du [...] nola Españia-aldeko eskualdun-Deputaziñoek moldatzerat<br />
deramaten Eskual-Akademia bat. Lander RIEV 1907, 99. Aix deitzen den hiriko Akademia edo Fakultateak,<br />
doctor-ès-Lettres errezebitu du. Ib. 431. Izkelzaingo baten (Academia baten) maipuruan jezarten dan gizonak<br />
buruan argirik asko dauko, emen ots egiten daben mintzoetatik izkerea zein dan ta zein izkelgia jakiteko. A EEs<br />
1916, 107. Akademia edo Euskaltzaindi batean euskaltzaleak bein bildu'ta betiko gogortzea, orixe da aspaldiz<br />
geroz euskeraren adiskideak biotzean zekarten ametsa. Eusk 1919-20 (I), 37. Politika usañik ez daukan<br />
Euskaltzaindi edo Akademia onen izenean biotzetiko dei bat egiten dautsuet. Belaus LEItz 108. Mirei Prantziko<br />
Akademiak sariztu zun eta Gounodek opera biurtu. Or Mi IV. Eta guk "Academia"rik gabe, eta doi-doia astian<br />
behin irakurtuz elizako liburuak, atxiki dugu mirakuluz beialako edertasunian, garbiki, gure arbasoek<br />
mintzatzen zuten bezala. Zub 18. [Garbi dago] ikaskintza guztiz euskeraz, eta ortarako akademia jator bat<br />
egiterako urteak joango dirala. JAIraz Bizia 8. Akademi itzalaren babesean. Zait Plat 117. Frantses akademiak,<br />
izan ere, ez omen dio inori deus agintzen. MEIG VII 167. <strong>Euskaltzaindia</strong>n, beste Akademietan ez bezala,<br />
filologoak ageri direla (garela?) nagusi literaturan, hitz lauz nahiz neurtuz, kreatzaile direnen aldean. MEIG IV<br />
121. En DFrec hay 46 ejs.<br />
akademiko, akademiku. 1. (Sust.). Académico. [Menditarrak] dira gure akademiko oberenak; heien ganat<br />
yuan beharrak dira eskualtzale yakintsuenak, zerbait argi nahi balin badute. Zub 19. Gogoak eman zidan, bada,<br />
Akademiku deritzaten iakinzale aiek zugurrago zirala beste guziak baiño. Or Aitork 117. En DFrec hay 9 ejs.<br />
2. (Adj.). Académico. Nazionalisten euskera akademikoaz ari naiz. MEIG IX 44.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
741
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akademismo, akademismu. Academicismo. Geroago ta ziurrago nago erririk barik euskera salbatzerik ez<br />
dogula. Errianganako lokarriak apurtzea, akademismu utsezko euskera batera jotea litzake, ta akademismu utsa<br />
izango litzake euskeraren eriotza. SM Zirik 7.<br />
akademitar. Académico. Milla arrazoi eta erakai eder aurkeztu ziezten A. Larramendik, eta guziaz gaiñ<br />
Akademitar edo ikasola gaztelaniakoai, zeñakin itzetorkien edo etimolojien gañean itz-egiten ari dala [...] esaten<br />
du onela [...]. Aran SIgn 205. Prantziko akademitar izatetik alde egin zun, lendanik Provenzako akademitar<br />
zela-ta. Or Mi V. Beraz, Akademitarren antzera guzia duda egiñez, eta guzien artean zalantzan, manestarrak<br />
uztea erabaki nuan. Or Aitork 123.<br />
akadoi (S sg. Lh). Cf. Lar ekadoi, "juez", "justicia". "Akadoiak, audiences; lieu où se tiennent les audiences"<br />
Lh, que parece que se basa, a través de Darricarrère, en la sustitución que realizó el suletino Inchauspe en su ed.<br />
de Axular de audienziak por akadoiak. (Egiat utiliza audientzia en 225). No se comprende cómo Eguiateguy e<br />
Inchauspe, que no podía conocer la obra del anterior, coinciden en sustituir ekadoi, neol. de Larramendi, por<br />
akadoi. No se trata evidentemente de un término suletino. v. ekadoi. Ene Jinkoa besarkatzen düt zure<br />
akadoiaren azotia, ene bekhatiek merexi ziena. Egiat 160. Akadoi honak dirade Jinkoaren dohaiñ ederrenak;<br />
bena nola nahi dien akadoiak akadoitü auzikarreietarik, bata dago harritürik, emaztia nigar thurrustaz, haurrak<br />
marrakaz ta askazi güziak dolian. Ib. 225. Athenas-eko akadoiak hil erazi zian haiñbat zialakoz belier begiak<br />
ziskatzen. Ib. 266. Den gaiza faltsiek edo Egia, berzeren akadoiala nago. Ib. 275. Nere üdüriala hontarzün<br />
gütiago zien akadoiek eziez lehonaren bürüzagiak. Ib. 266 (el editor indica en nota que akadoi significa 'juez').<br />
Munduko gortheak, akadoiak eta iustiziak nahasten dira: lekhukoek ukhatzen dute, notaria irabazten da, alkatea<br />
diruz itsutzen da, lausenguz eta faborez gobernatzen da. Ax (ed. 1864), 334s (1. a ed., 437s (V 285) audientziak).<br />
akadoikeria. Afición a los pleitos. Ta audientziatik kanpo die urthikitzen harat berriz ezten khoi jitera.<br />
Hala akadoikeriak, eztü laborari gaxoa hezurretaradrano jaten. Egiat 225 (v. tbn. 26).<br />
akadoiki. Con justicia, justificadamente. Direlakoz halakoak [bastartak] akadoiki püta hümiak deitzen, izen<br />
ahalkegarria dena. Egiat 276.<br />
akadoitu. Juzgar. Hantik akadoitü zen bihotza zükiela kobart ta odolgarri. Egiat 266. Nontan ta zertan<br />
nahi den auzi baten azia ezta bi gizon perestiek akadoit e'lirokienik. Ib. 225. Nihaur bizi izan niz, nihaur nahiz<br />
bitzaiatü ta nihaur izan akadoitü. Ib. 183. Bena nola nahi dien akadoiak akadoitü auzikarreietarik [...]. Ib. 225.<br />
Bena akadoitü izan zen abantailla handiagoa Britrainako dukesaren Erregiñatzian zatekiala. Ib. 272.<br />
akai. "(L, arc.), becada" A. v. azai.<br />
akai(n). v. 1 lakain.<br />
akaitu. v. akitu.<br />
hakaizti. "Hakhaizti, difícil (Darric)" DRA.<br />
1 akal (AN-5vill). "Cuando por una circunstancia cualquiera [el óvulo] deja de ser fecundado y no se<br />
desarrolla [...] en este distrito [Bertizarana] le denominamos akala; así se dice gaztañ-akala al óvulo estéril de la<br />
castaña" Lcq 43 (Azkue que lo recoge de Lacoizqueta dice "lóbulo estéril"). Cf. VocNav: "Acala o akalla. Óvulo<br />
de la planta. Es voz vasca (Valle de Bertizarana)".<br />
(B ap. A e Izeta BHizt2). "(Castaña) huera" A. "Castaña huera. Gaztain akalak" Izeta BHizt2.<br />
2 akal (AN-larr, B). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 151; Izeta BHizt2. Flaco. "Persona enclenque" A. "Flaco y largo<br />
(AN-larr)" Inza RIEV 1928, 151. "Flaco; enclenque. Au gizon akala! Izeta BHizt2. "Beiak maingueriekin, zerriek<br />
ere aski akal ta belai ta landak sasiz beteak (B)" Izeta (comunicación personal). v. makal, txakal.<br />
3 akal. Agujero. Txaramillarena bezelako akal bat aren erdian utzirik, eta akal onek, inguru osoan<br />
eundutako anokia zeukan, urratu ez zedin. Ol Ex 39, 23 (Dv buruaren sarbidea, Bibl ahoa, BiblE zuloa).<br />
Mutillak atzera eskua akalean sartu zuen eta eskua betean lau txori atera. "Cavité". Or Mi 22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
742
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akalamia (det.; akalamu Hb ap. Lh). Estruendo. "Vacarme" Lh. Marrakaz hasi baitzen bulunbaria, lagun<br />
oro abiatu zitzaizkon ondorik. [...] Lagunak yarraikitzen zaizko akalamian eta marrakaz, batek yauzi, bertzeak<br />
yauzi! Hb Egia 133.<br />
akalde. 1. Boca, desembocadura; garganta, desfiladero. An, Tiber akaldean, iendeenganik urrun, bide luze<br />
egiñik, itxedonaldia genun itsasoz ioaiteko. Or Aitork 231. Tenareko akaldeetan ere sartu zan, Iainkoen ate<br />
sakonak, baita izu beltzez illundutako basoan ere. 'Fauces'. Ibiñ Virgil 116. Itsaso aserrean barrena Euxin eta<br />
Abydos ostratsuaren akaldeak igaroz. 'Fauces'. Ib. 74. Mendi-akalde zabaletik Lapitarrei zemaika zegoen<br />
Hyleus. 'Cratere'. Ib. 91.<br />
2. Boca. Urri ere, ura akalderaiño duela, unama aldera esku estuak luzatzen ditu. "L'eau qui l'emmuselle".<br />
Or Mi 65.<br />
Bocaza. Isillik ago, mutil: itxi zak âkalde. "Bocaza". Or Eus 29. Bizkarrez lurra jo nai ez baduk / isil ezak<br />
âkaldea. Ib. 182.<br />
3. Bocazas. v. AKALDE-ZABAL. Gaurgero ez duk iñor zikiratuko akalde orrek, ala ni! Ibiñ Virgil 38.<br />
- AKALDE-ZABAL. Bocazas. --Akalde-zabal (andiputz, arroputz, fanfarrón) zuek! --Zuek kemen gutxi... /<br />
Beltzenak asi dira esaten elkarri. "Vosotros sois unos bocazas". Or Eus 28.<br />
1 akaldu. "Adelgazar excesivamente. Bei ori dena akaldu de" Asp Leiz.<br />
2 akaldu. Agujerear. Elepoli deritzan tramankulu bat egin eta iriaren aurka erabiliz, dorre bat akaldu ta<br />
beretu zun. Ol 1 Mach 13, 43.<br />
akale. "Usagre, especie de sarna" Lar.<br />
akamailu (SP (-aillu), H (-kh-), A), arkamailu (H (+ -kh-)), akamailla (-kh- det., S ap. Alth Bot), akamelu (L, S<br />
ap. A (que cita a Alth); Lar Sup), akaramailu (-aillu BN-baig ap. A; Dv), arkaramailu (-kh- H). Yezgo<br />
(Sambucus ebulus). "Hièble" SP. "Hièble, akhamailla" Alth Bot 9. "Yeble, akhamaillia" Ib. 24. v. andura.<br />
akamudatu. v. akomodatu.<br />
akan. "(V-ple), pelo del lunar" A.<br />
akantu, akante (Urt I 69). Acanto. "Acanthus, akántea" Urt I 69. Alkimedonek berak bi gopor egin zitun,<br />
ontzi-belarriak akantu guriz baranoan besarkaturik. Ibiñ Virgil 38. Ez nuen Ixilpean utziko gaiñera lilipa adats<br />
nagidunik, akantuaren zume malgurik, ez untz-osto xuriskarik. Ib. 110.<br />
akapar. "Akapar bat, caparra pequeña (AN-5vill)" Iz IzG (s.v. akaiñ). v. 2 kapar, 1 lakain.<br />
akapnon. "Acapnon, akpnóna, akapnónia, khe gabeko eztia" Urt I 69.<br />
akar. v. ahakar; aker.<br />
akara (Lar, Izt C 40, Lcq, H). Nardo. "Nardo céltico (Valeriana celtica)" Lcq 103. "Nardo índico<br />
(Nardostachys jatamansi)" Ib. 103. "Narciso de mar, azucena de mar, amor mío, nardo, nardo coronado, corona<br />
de rey, marítima (Pancratium maritimun)" Ib. 164 (que cita en todos los casos a Larramendi). Cf. VocNav:<br />
"Acarra, nombre vulgar del nardo en todas sus variedades (Valle de Bertizarana)". v. azara. Ethorri izan zen<br />
emazte bat, untzi eder bat zakharrela eskuan, bethea usain gozo diru handitako batez, zeina egina baitzen akara<br />
buruz. HeH Mc 14, 3 (DvHtoy nardo edo akara; He nardo burutuzko, Dv nardo buruzko, Ol akarurin). Mariak<br />
ekarri zuen ura akaratik, nardo belar onetik ateria zan. Ir YKBiz 371n. Ta nola zuen oinpeak / zapaltzen duan<br />
tokian, / usaitsuago zabaldu oi-dan / akara (nardo) udaberrian. NEtx LBB 397. Olerkariak dion saliunca, ardimihi<br />
au, keltar akara duzu apika; belar oso usaitsua, zanpatuz urrin goxoa zeriona. Ibiñ Virgil 47.<br />
(Con -zko, adnom.). Libra bat gantzukari, akarazko gantzukari zin balio aundikoa. Ir YKBiz 371.<br />
- AKARA-AIHEN. Aren bularte atsandituak, iturri garbian ugin bikia dirudi, ta itsasertzean zuri zuri nabari<br />
den akara-aiena. "Campanules". Or Mi 119.<br />
- AKARA-BELAR. Nardo. Mariak akara-belar piñezko ukendu preziotsu eta balio txit andikoz betetako ontzi<br />
bat hartu, eta [...]. Arr Bearg 170s. Mariak, aldiz, harturik libera bat urrin gozozko ur batetarik, akara belhar<br />
hutsez egina. HeH Io 12, 3 (EvS akhara-belhar; He nardo).<br />
- AKARA-ERRO. "Espinacardi, akarreroa" Lar. "Akarra [sic] erro (Spica nard), nardo índico" FIr GH 1930,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 743<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
434. Cf. Lcq 103: "Akara-erroa, quiere decir raíz de nardo"abaro.<br />
Etim. Consideraciones como las de Louis Deroy, Liège, Glotta 1956, 188, carecen de valor, ya que akara<br />
parece ser una creación de Larramendi. Sin embargo, en VocNav s.v. acarra [sic] se dice que es nombre vulgar<br />
del nardo en todas sus variedades, poniendo como testimonio el valle de Bertizarana. Pero Lacoizqueta, natural<br />
de dicho valle, escribe akara y lo atribuye a Larramendi.<br />
akaraki. "Nardino" Lar.<br />
akaramaillu. v. akamailu.<br />
akaratu. "Akaratu, akaratzen (S), ajustar" A.<br />
akarerro. v. AKARA-ERRO.<br />
akariziatu. Acariciar. Emazte ederrener gür egiten, poesia laidorez zütian güziak akariziatzen. Egiat 218s.<br />
akarraba. Ta akarraba ederrik berant dütianian egin, auherki dütiala bederakatü jiten zereioanian herioa.<br />
Egiat 257 (sg. el editor: "akarraba, doitzea, egokitzea, c[ast.] ajuste") .<br />
akarro (V ap. A Añ (V)). 1. "Arista de espiga, (V) arlantza, (c.) gari bizarra, (V) akarroa" Añ.<br />
2. "(V-oroz), envoltorio del grano de trigo" A.<br />
akartu. v. ahakartu.<br />
akarurin. Esencia de nardo. Emakume bat alderatu zitzaion, akarurin uts ta bikaiña ontzian ekarki. Ol Mc<br />
14, 3.<br />
akasdura. "(L; Hb), ébréchure; encoche, marque faite à l'oreille des bestiaux" Lh. v. akats.<br />
akasiñeta (det.). "Acasignete, akasiñéta, belhar bakharra, lagungabeko belharra" Urt I 69.<br />
akaski (Lar, Hb ap. Lh). "Tarja, el palo dividido en dos, en que se hacen las muescas de las veces que se vende<br />
fiado" Lar. "Taille de boulanger" Lh.<br />
akaskitu. "Tarjar, señalar en la tarja" Lar.<br />
akaso (V-gip, G-azp; Izt 101v). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Quizás. "Bixar akaso etorriko naiz" Etxba Eib.<br />
"Nik eztakitt medikuan telefonua, baiña akaso nere anaiak jakingo dau" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en Lizarraga de Elcano y en bersolaris peninsulares. En DFrec hay 5 ejs.<br />
Akáso guk eman bear dizúgu soldáta? LE Prog 106. Zuri akáso iduri zaizu inporta déla zerbáit erakústea<br />
zeure búrua. Ib. 118. Eztá sinplekéria banagloriátzea gañéko tresénes? Akáso oriengátik zara yágo substánzian?<br />
Ib. 122. Sermoi eder oieri / egiyegun kaso; / premiakuak izan / gintezke akaso. Ud 126. Errespeto piska bat /<br />
biagu preziso, / nai dubena esatia / ez baita alkaso, / bere mantxak bota nai / zizkiran akaso. AzpPr 28.<br />
Enteratua nago / au dala kaso, / zuek agure zar bat / egiteko falso, / zeok aundiyaguak / zerate akaso. Ib. 95.<br />
Aizerik bada gero / beren belak jaso, / galernazo bat igual / ekarri akaso, / kayian sartzen dira / penaturik oso.<br />
Arrantz 101. Zizerio arakiña / bazenduke auzo, / odolkia emango / lizuke akaso. Tx B 189. Mutilzar egonâtik /<br />
gogoratzen zait maiz, / akaso erregiñakin / esposatuko naiz. Tx B II 236.<br />
akasta. "Akasta, garrapata (G-goi)" JMB At.<br />
akastari (Hb ap. Lh, H). "Médisant" H (s.v. akats).<br />
akastatu. "(Hb), ébrécher; émousser" Lh. v. akastu.<br />
akastsu. 1. "(Hb), couvert d'encoches; (bétail) marqué à l'oreille" Lh.<br />
2. akaztsu. Áspero, lleno de imperfecciones. Akaztsu egin deutsugu: / arri ta orma ez-landu. Gand Elorri<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
744
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
58.<br />
akastu (V-g, G-azp; Lar), akaztu (V-gip), akestu (G-nav). Ref.: SM EiTec2 (akaztu); Iz Als (akestu), ArOñ<br />
(ákatz). 1. Mellar. "Mellar", "calar el melón", "desbocar", "descantillar", "desportillar" Lar. "Adentellar una<br />
pared, quebrar borde o labio a alguna cosa" Lar DVC 149. "Akabautako piezi-au, konturatu barik akaztu juat"<br />
SM EiTec2. "Akestu in da, se ha desafilado (sic)" Iz Als. v. akastatu. Ta arri auek jentillek egin zituztenetik<br />
orain arte akaztu, puskatu eta, bear bada, lur-ikararen batek bere tokitik atara ditualako, era askotan ikusten<br />
dira. Arzdi LEItz 84. Erio zikoitzak atzeman gogo bazaitu, neronek akestuko diot sega zarra, ta zuk, bitartean,<br />
zumardia barna iges egiñen. Or Mi 115. Anaiak atzera jo dute etsipenak itota; ezin akastu, puzkatu ezin burni<br />
lerroa! Galarraga Elezar 65. Gaztetako kontuak / ederki aztuta, / burua soildu eta / ortzak akastuta. Uzt Sas 197.<br />
(Part. en función de adj.). "Mellado, akastua" Lar. "Cacharro, txarro akaztua, makaztua" Aq 1347. "Akastua,<br />
[...] mellado" Sb-Urq. Aoko ortz akastuak erakutsirik. Izt C 317. 2. "Médire" H (s.v. akats).<br />
akastun, akasdun (H), akatsdun, akesdun, akaztun (A). Mellado, que tiene mellas; defectuoso. "Akasduna,<br />
qui a une entaille, ou un défaut" H. (s.v. akats). Kanibeta zar akastun erdoituenetarañoko guztiak. Izt C 408.<br />
Ara emen garbiro Itztegi aipatu dedanak toki berean ematen daben errazoiaren zati bat, akastuna dala edozeñek<br />
dakiena. Ib. 133. Bestetzuk besterako akastun izaten dira; ondo dakuste, baña gutxi; gauza alde batetik baño<br />
eztakuste; alde au ezkutatu ezkero ezer eztakuste. Zink Crit 3. Edesti akesdunak edozein orritan tartez-martez<br />
uzten dituen alde murriyak, Etxegaraik bete zituen [...]. Inzag EEs 1925, 222. Azkon-mutur akatsduna. JMB<br />
ELG 36. Akastunak bait-dira gure yakintza ta igarmena. Ol 1 Cor 13, 9. Quevedok eman zitun lenbizi argitara<br />
[Fray Luis Leonen olerkiak], akaztun ordea. Gazt MusIx 73.<br />
akastxo, akaztxo (V-gip ap. SM EiTec1). (Dim. de 1 akats). "Or ertzian akaztxo bat atarako ba-ezkixo asko<br />
obeto gelditxuko litzakek" SM EiTec1 (s.v. akatz).<br />
akata. v. akatatu.<br />
hakataka. "Astur equus, asturko, aztur zamária, hakataka zamaria, hakataka urhats zamaria" Urt III 15.<br />
akatalektiko. Acataléctico. Lenengo ta irugarren errekadak akatalektikoak [...] eta bi ta laugarrena<br />
katalektikoak. Lek SClar 125.<br />
akatatu (akata S ap. A). Tratar dulcemente, mimar. "Acariciar" A. Ohi bano nauena akatatzenago,<br />
zerbaiten eske dago. O Pr 702.<br />
1 akats (V, G; Lar, H), akatx (Lar), akatz (V-gip), akets (G-to-nav), aketz (V-m), arkats (Hb ap. Lh). Ref.: A<br />
(akats, akets, aketz); Iz Als y To (aketsa), ArOñ (akatz); Etxba Eib; SM EiTec1 (akatz); Elexp Berg.<br />
I (Sust.). Tr. Antes del siglo XX sólo se documenta en unos pocos textos guipuzcoanos. En el XX se<br />
generaliza entre escritores guipuzcoanos y vizcaínos, muchos de los cuales (incluso Azkue) utilizan la forma<br />
akatz. No hemos podido encontrar la razón de este cambio, que podría estar, no sin ironía, en la creencia de que<br />
tz es "más vasco" que ts: cf. aldats, convertido en aldatz. En la tradición septentrional sólo lo emplea, junto a<br />
akatz, J. Etchepare. Según Harriet hay tbn. un ej. de Lizarraga de Elcano (debe tratarse de Urteco en la versión<br />
de Iturriaga y que no figura en el original). Salvo errata, hay akets en la introducción de Gaztetxo de M. Atxaga y<br />
en Orixe. En DFrec hay 72 ejs. de akats y ninguno de akatz.<br />
1. Mella. "Mella", "muesca" Lar. "Pedacito que se quiebra, se quita, cala de melón, mordisco" Lar DVC 149.<br />
"Tajo, mella, cacho" A. "Akabautako piezak ditxuk eta kontuz akatzik atara barik" SM EiTec1. "Mella en un<br />
cuerpo afilado o en una superficie lisa. También merma, menoscabo. Labaña orrek akats aundi bat dauka"<br />
Etxba Eib. "Akats galanta eiñ eban lurrian oñaztuak" Ib. "Mutikuak aixkoria akatsez beteta laga zeban arrixan<br />
kontra. Segia pikau biarrian naiz, alanbria jota akatsak ein notsan da" Elexp Berg. Cf. makets.<br />
Gañera probinzia onek jaiotzatik dituen bere oitura ta eskubide guztiak gozatu bearko zituela oso ta garbi,<br />
akatsik txikarrena ere egin bage. Izt C 281. Olio irakiñetan sartu zuen: baña frijituta irtengo zala uste zutenak,<br />
arriturik gelditu ziran, len bezain larminz eder-leunekoa eta akatsik ere egin gabe irteten ikusi zutenean. Lard<br />
534. Jaungoikoagan bakar bakarrik ipiñi zuen itxodomen oso sendoari akatzik ere ez egitearren. Aran SIgn 34.<br />
Oriek beren gorputzak burniz estalita datozkigu, gure armak akatsik egiñ eztegiezaten. I. F. Arrue EE 1887a,<br />
197. Koska da saltzailleak, batez bere ogidunak, sotz edo tailla erazko baten egiten daben akatza; ta akatz edo<br />
koska onek erakusten dabe zeinbat gauza zorrean eroan direan. Ezale 1897, 142a. Bizkaiko euskerearen<br />
laztasunak aitatutean eztot esan gura Gipuzkoakoa edo beste lurralde batekoa bardiñagoa, samurragoa edo<br />
akats gitxiagokoa bada edo ezpada. Ag Kr 8. Atx zati andiak, batzuk, txukuntasun bageak, akatsez beteak eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
745
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zulotsuak. Ib. 139. Artzen zuten arrantzu-dirua etxe-aldera oso-osorik, akatzik txikiena egin gabe [...] ekartzea<br />
oi zuten. Elizdo EEs 1925, 249. Orrela egiñak ziran azkon-muturrak: batzuek ereñotz edo erramu-ostoaren<br />
erakoak, besteak saratsarenak bezelakoak eta beste batzuek berriz akats eta txurtendunak. JMB ELG 32.<br />
Segaren ezpañeko akatsak mallu-dangaka leuntzen ekin zion. TAg Uzt 108. Segaren akatsak txingura gañean<br />
dangaka zanpatzen zitun bitartean. Ib. 108. Ni amabi urteko / mutiko sakatsa, / bete egiten nuen / zoiaren akatsa.<br />
Uzt Sas 96. Astinduak beak ebaki berdinak lantzen dituzte; tailaketak berak, akatsez koskatzen. MEIG IX 125<br />
(en colab. con NEtx).<br />
"Cala, pedacito que se corta al melón, &c. para probarlo" Lar. "Cala de melón" A.<br />
"Morceau enlevé, comme marque à l'oreille d'un mouton" H (que cita el ej. de Izt). "Mella que por conocerlas<br />
se hace a las ovejas en la extremidad de la oreja" A. "Akets, muesca que resulta de hacer el corte doblando la<br />
oreja por su parte media (para este procedimiento y el anterior se utiliza la tijera)" AEF 1955, 141. "Akatxa, corte<br />
hecho en el borde de la oreja (G-goi)" AEF 1956, 78. Bakar bakarrik bost izenekiko marrakin<br />
ezagungarritzen dituzte artzainak, mendirik andieneko ardi guziak ez ezik, beste geiagotakoak ere. Bost izen oek<br />
dira: Pitzatua, Txuloa, Urkullua, Laiategia eta Akatsa. Izt C 221. 13. Belarri bietan akats bana. 14. Eskuiko<br />
belarrian bakarrik akats bat. 15. Ezkerreko belarrian bakarrik akats bat. Ib. 222.<br />
2. (V-m ap. Zubk Ond; H). Defecto (físico o moral), falta, fallo. "Defecto, falta" Zubk Ond. Akatsik<br />
txikarrena bage. LE (ap. H). Zagiak ere akatsik etzuten, eta arabatu bear izan ditugu. Lard 115. Ez dot nik esan<br />
gura txito ta osoro / Akatsik bagakoa dala Aramaio. AB AmaE 415. Danak daukie akatsen bat: edo andiak dira<br />
edo txikiak, edo arloteak [...]. Ag Kr 161. Emazte ona artu dezu, baño ez uste izan akatz gabekoa dala. Ag G 48.<br />
Eztira orrenbesteko akatzak: etxekoandrea zan, ta etxekoandre danak egiten diote diruari ongietorri andia. Ib.<br />
99. Azoketara geiegi joatea kendu ezkero, etzeukan akatsik Jose Ramonek. Ib. 19. Zure aita, esku-zabala ta<br />
masala (prestua) izanez gainera, ekandu onduna dala diote; baina elizaz erdikina da, akatzak ditu, ezta osoa. A<br />
Ardi 102. Eta ikasten zolija ta azkarra ixanaz ganera, mutil au zan ekandu onak ebazana, etxeratua, esangiña...<br />
ezeukon akatzik. Kk Ab I 108. Ez daukan akatz edo egin ez duan gaizkiren bat norbaiti ezartzea. KIkG 58 (KIkV<br />
71 ez daukan utsen bat). Geidea aomiñean artu ta bere akatz eta utsegiteak, bearrizan barik zabaltzea da<br />
eragoa. KIkV 71 (KIkG 59 utsune ta utsegiteak). Ez daukate itxura txarra [astoak] ... Ez al dute akatzik? Muj<br />
PAm 58. Jakintsuek kausitzen diote bizkitartean akatz bat [Iruñeko katedraleari]: aitzinaldea [...] hanitzez<br />
berantago egina. JE Ber 22. Bakotxak bere maillan guztiok / Daukaguz geure akatzak. Enb 174. Urrengo<br />
gizaldiek, ordea, ez dute ukatu izan aal, aien bultzaldi goragarria: akats eta guzi. Ldi IL 109. Ona, biotz<br />
aundikoa, isilla, besteren akatsak estaltzen dakiena. ABar Goi 51. Aren adarrak okerrak ziralako, bestiarenak,<br />
barriz, meiak, guztijak eukotsen akatsen bat. Otx 91. Arrokerijaren abotsai jaramon egin ba-neutsoen, idazkirik<br />
ezeukazuben, iñoren aburubak atzaldu dagikiezan akatzak eta bost neronek dakidazalako. Laux AB 13. Gizarte<br />
barri ori ikustekoa izango ei-da, akatz gitxi izango ei-ditu. Eguzk GizAuz 80. Berebiziko zigorkada ematen zidan<br />
gramatika alde batera uzten nualako. Amaika akats agertu zizkidan! JAIraz Bizia 7. Dena akatsez betea; dena<br />
txarra... Ib. 57. Akats itxusi hura ukan ez balu, ez zazpi gizeraileren buruzagi soilki, baina bai zazpitan<br />
zazpirena izanen zen ezbairik gabe. Mde Pr 136. Akats bat arkitzen zioat ezkontzari: aurretik ezin probatzea.<br />
Txill Let 83. Mutillak, ordea, ez eukan utsik ez akatsik ez estakururik. Erkiag Arran 127. Gizona den bezalakoa<br />
ikusi oi duelako, bere muga, koska ta akats guztiekin. Vill Jaink 130. Gaztetxo guztien aketsak dira auek. In<br />
MAtx Gazt 6. Gure aurretiko euskaldun zarrak, akats andia zuten ontan. NEtx LBB 4. Errotatikan iriña ekarri /<br />
ta etxian zan labia, / baserri baten izanagatik / akats aundirik gabia. Uzt Sas 75. Ango txekorren akats batzuek /<br />
billatzen asten badira. Ib. 200. Baina akats hori, akatsa baldin bada, hutsa da besteen aldean. MIH 295. Liburu<br />
horren akatsak aipatu beharrik ez dago. Ib. 359. Itzulpen horri akats bat aurkitzen diot bakarrik, baina txit akats<br />
larria. MEIG I 207.<br />
v. tbn. ZA RIEV 1928, 595. Lab EEguna 77. TAg Uzt 300. Egan 1955 (5-6), 32. Etxde JJ 89. Osk Kurl 174.<br />
Gazt MusIx 148. Ibiñ Virgil 24. Berron Kijote 19. BiblE 1 Tim 6, 14. Akatz: EEs 1918, 149. Altuna 81. Etxba<br />
Ibilt 480. SM Zirik 13.<br />
3. (Lo) que falta o sobra en una cantidad. "Kontu jakin bat (diruz edo bestela) osatzen ez denean esaten da:<br />
emen akatsa zegok, ez dek osatzen. / Akatseko ori [= akatsa dagoen tokia, akatsa duen kontua] osatu al zaik?"<br />
(G-azp). Cf. Sb-Urq: "Akats egotea, deficere, faltar algo para llenarse, manquer".<br />
"(V-gip), pico de las cuentas. Sei erreal da akatz, seis reales y pico (FSeg)" A. Berak ere zuurtzea izan<br />
balu, ta ni aien irrikatzen nengoela yakin, artuko zituen, naski, saltzekotik, sei erreal ta akets. Or RIEV 1929, 7.<br />
Emen, Euskalerrian, edozein gai irabazigarrik atera zak 'empréstito' bat: eskatuala, ta akats, bete baietz ordu<br />
betean. Ldi IL 104.<br />
4. Traba, dificultad. Iñungo ezagunetara joateko bi akats zeuzkan: lotsa ta gaitza. JAIraz Bizia 86. Akats bat<br />
sortu zitzaion Uriaurreri. Ib. 54.<br />
5. "(G), peldaño" A.<br />
6. "Akats, error, en Vizcaya" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257.<br />
II (Adj.). "Cacharro, txarro akaztua, makaztua, akatza, makatza, [...], maketsa" Aq 1347. v. 2 makets.<br />
- AKATS-EGIN. "Desportillar" Lar.<br />
- AKATSEZKO. Arantza ta agin biziki, / lei gogor baten itzuli, / lakar ta lakatz, bada akatzezko / neurri ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
746
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gauzen ausardi. "Brava osadía de formas y medidas". Gand Elorri 55.<br />
2 akats. 1. "(Lf) indigent" Lh. 2. "(Darric) bécasse (oiseau)" Lh.<br />
3 akats. Supositorio. Akatsa edo dana-dalako kandelea, oi dan lez, ezti ta abarrez melaza-melaza egindda<br />
eguan, eta ore au zintzurrera eldueran kokatu egin yakon eta ezin eban egin ez gorantz ez berantz. Otx 166.<br />
- AKATS-MURTU. "Cala, supositorio" Otx Voc. v. murtu. Urittik bialduko dautsudaz bospasei pildu mutil<br />
orreri buruba arinddu dakijoentzat. Akats-murtu bat ezarriko dautsazu gero berazkarritzat... Otx 164.<br />
akatsgabe. (El) que no tiene fallo, defecto. Irakasle azlea edo ezlea, ba, zurra, arduratsua, bioztuna,<br />
oituretan akatz-gabea, adimen jakintsuduna, zintzua ta argia. JBDei 1919, 262.<br />
akatsgabeko, akatsgeko, akatsbako. Perfecto, que no tiene defectos. Akatsgeko bizitzaren deuntasuna. "La<br />
santidad de una vida sin tacha". Zink Crit 20. Iretzat Euskaltzaindiko jauntxoak bakarrik dituk akatz-gabekoak.<br />
Lab EEguna 84. Zergatik emakumearen oroipenak behar izan zuen hain betegina, hain akats-gabekoa zen ereti<br />
hori ilundu eta eragabetu. Mde HaurB 30. Akatsbako gizonaren heriotza. Osk Egan 1967, 190. Hau akats-bako<br />
liburua baikenuke, harako beste haren gaia akatsbako gizona zen antzera. MEIG V 101.<br />
akatu. v. akabatu.<br />
akatx. v. 1 akats.<br />
akatxada. "Cachada, [...] viene del bascuence akatxada, que significa lo mismo" Lar.<br />
akatxarro. "Cacharro, vasija algo quebrada" Lar.<br />
akazatu (Chaho, Gèze, H (S)), akazi. Expulsar. "Chasser" Géze (que da como sinónimo ohilt). "Chasser,<br />
dissiper" H. v. 1 kasatu.<br />
Tr. Propio de la tradición suletina y mixana, sólo se documenta hasta el s. XIX. El único ej. de part. akazi es el<br />
de la versión que cita DRA de "Urzo luma gris gaixua".<br />
Hori dela kausa pribatu izan ziren espos, esposaren konpañiatik, eta hantik eta haien ezteietarik, desohore<br />
andireki akazatu. Tt Onsa 75. Eta gero ipar aire honbat jiten denian, eta akhazatzen odei eta lanho hura. Tt<br />
Arima 22. Pensamendu gaixtoak eta demonioak akhazatzen ditu. Ib. 47. Eta mündüko gaizen ororen barnetik eta<br />
kanpotik akaza unduan, merexi dezan aingürien senbladan izatia. Mst III 48, 6 (Ch bere ganik hastandurik).<br />
Zeren heriua bethierekoz akazatü izanen beita. Ib. 47, 2 (Ch desegiñen da eta ezeztatuko). Nula hetarik igarenen<br />
niz, minik hartü gabe? nula akazatüren dütüt. Ib. 23, 3. Auherra dela Jinkoaren mahaiñetik akhazatürik, otsoen<br />
pare, ohoinkeriaz baizik ezta bizi [...]. Egiat 199. Errekeitü hartan zagoelarik asto bat hara jin zela; haren<br />
akhasatü nahiz izigarri eskarnio ükhan ziala. Ib. 272. Souza ta bere lagünak dütie makhila khaldiz porrokatzen,<br />
dereitze güziak khentzen ta hiriz kanpo akasatzen. Ib. 160. Ditzagün hebetik akaza / harrikaldüz bertan.<br />
'Chassons-les d'ici'. Xarlem 1300. Arren, arren, Abraham, / Agar hebeti idoki ezaz[ü], / eta bere semiareki /<br />
bertan [a]kaza ezaz[ü]. Abraham 1228. Jinkuak zütian [Adam eta Eba] bertan / baratze hartarik akazatü. StJul<br />
109. Jinkuaren presentziatik akhazatürik izatia, ah! zorthe ezinago tristia. Etchegoyen Üscara libria (Baiona,<br />
1836), 240 (ap. DRA). Ürzo maitia, auxilik, / Franzian eztük anglesik / Baionara jinak oro / Agaramuntek<br />
akazirentik / Franzia lürrian eztük sarthüren / zaragolla lüz hetarik. "Urzo luma gris gaxua" (ap. DRA; en la ed.<br />
de Salaberry (ChantP 206) hilen tik).<br />
akazazale. Ahuyentador. Bihotzaren argia, hersidüraren konsolazionia, tristeziaren akazazalia, lotsaren<br />
idokizalia, debozioniaren hazlia. Mst III 55, 6 (cf. Ch argitzen bihotza, arintzen penak eta atsekabeak, khentzen<br />
tristezia eta beldurra, hazten debozionea).<br />
akazi. v. akazatu.<br />
akazia (Urt I 68, Lar Lcq 71), akazi, alkazi, alkaze (V-gip), alkazia (V-gip), arkazia (G-goi; T-L), alkizi (Gazp),<br />
arkezi (V-m). Ref.: A (arkezi); Bähr RIEV 1929, 449; AEF 1955, 72; Elexp Berg (alkazia). Acacia.<br />
"(Robinia pseudo-acacia), acacia" Lcq 71. "Alkizi (G-azp), (Robinia pseudacacia), acacia" Bähr RIEV 1929,<br />
449. "Robinier (plante)" T-L. "Acacia. Iru alkaze --edo alkazia-- botaittut. Alkazia berez etortzen da<br />
errekonduetan" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Alcacia, rúst. acacia (Ribera, Regata)". Cf. tbn. Echaide Orio:<br />
"Alcasia, acacia. Del vasc. alkazi". Akazia hedatzen hari da gure tokietan, eta oraino lasterrago heda laiteke<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 747<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ongi ezagutua balitz haren baliostasuna. Dv Lab 322. Ereiñ dira irurogei ta amar kilo ezkurra, piñu silbestrea<br />
sei kilo eta alkaziya amalau kilo. GipNek 1905, 48. Gure begiz ikusten dugu platana edo arkazia gure herrietan<br />
emeki emeki hedatzen. StPierre GH 1921, 124. Etxetik urbillean bizpairu akazi luze zeuden. Ldi UO 35. Baita<br />
ere ona da [lizarra] lubizi-bildurra dagon tokian lurrari eusteko arkaziaren antzera, asko zabaltzen ditu bere<br />
zañak. Munita 46. Nekazari batek soro-ertz batean erein zuan arkazia-azia. Ib. 54. Arkazia-landareak galdu nai<br />
badituzu, ez ebaki. Ib. 54. Txopo ta eltzun orriak eta arkazien ostoak ere, geldi ta bare egozan. Erkiag Arran<br />
161. Alkazi usai ameslaria / beko erreka ondotan... EgutAr 17-6-1964 (ap. DRA). En DFrec hay 2 ejs. de akazia<br />
y uno de alkazia.<br />
akazia-ondo, akezi-ondo. Acacia. v. akazia. Zertako gogoraziko dizkitzut egur-urrintsuek dariten lerdoa<br />
eta akezi-ondo beti ostotsuaren pikorrak? Ibiñ Virgil 85.<br />
akaziatze (S). Ref.: Alth Bot 2; Lh. "Acacia, akaziatzia" Alth Bot 2. "(S), robinier ou acacia blanc" Lh.<br />
akein. v. 1 lakain.<br />
akeita, aketta (BN-arb ap. A). (Neol.). Café. "Esa palabra --dice J. Urkijo (La literatura poética vasca 10)-- la<br />
inventó una vieja de aquende el Pirineo, para pedir café a una amiga suya, sin que se enterasen sus vecinas. El<br />
Dr. Broussain comunicó dicho vocablo al Sr. Azkue y por omisión del primero o distracción del segundo, no<br />
apareció la debida aclaración en el Diccionario Vasco-Español-Francés" DRA. Aketta (kafea) agertu zutenean,<br />
bi kutxasko besapean zituela, mordoxkaz mordoxka andoilak (zigarro andiak) banatzen asi zan Medel. A Ardi<br />
67. Aketta (kafea) artzen ari ginan artean. Ib. 83. Jan ta edan ederto, biar dan neurrijan, / Akeit ederra barriz...<br />
Enb 177. Ez ardaurik edan dau, ez zigarrorik erre dau, ez akeitarik (kaferik) artu dau, ez gasturik egin dau. Kk<br />
Ab II 130s. Gero jakin zuten "tinto" akeita beltzari esaten ziotela. JAIraz Bizia 42. Allande, itundu zen<br />
Durundarekin akeita (café) bere etxean gordetzeko. Etxde JJ 45. Aboaren azken-legungarri akeita, ta koñak edo<br />
anisa aukeran. Ib. 53. Gaur gabean mandoak prestatuko ditugu ta etzi goizean nire akeita-zamakin Maulen<br />
nauzu, erostallea an baitut. Ib. 50. Txominek kafea, koñaka ta habano bat ekarri zuan. Orduan jakin zuten gure<br />
adiskideek, "akeita, txola ta txokorra" zer zan. Osk Kurl 217. Ardau ona, ogi zuria. Ta akeita, txola ta txokorra.<br />
Erkiag BatB 167. Norbaiten lepotik afari dotoria ein eban, oin esaten dogun moduan "akeita" ta "txola" artu be<br />
bai ta "txokor" (purua) aundi bat erdi errerik etxerutz abiau zan. SM Zirik 37. En DFrec hay 8 ejs. de akeita,<br />
todos ellos dialectales.<br />
akeitetxe. Café (establecimiento). Beñola Madrideko akeitetxe bateko mai baten inguruban batzen zan<br />
ikaslari edo estudiante pillo bat. Kk Ab I 18 (en la versión de Ezale 1899, 174a Madrilgo kafe-etxe). Akeitetxian<br />
auzokuak ziralako aspalditik. Ib. 18. Illuntze baten bertako "Café de la Iberia" [...] akeitetxian ikusi nebala. Ib.<br />
107. Gau batean ezagutu eban akeitetxean, alkarregaz afaldu eben, eta baita luzaro bata bestearen ondoan egon<br />
ere. Erkiag BatB 172. Noizpehinka aho-hizkerara joera duen egileak sartzen ditu zenbait orlegi, akeitetxe eta<br />
antzeko. MEIG III 49.<br />
akeitu. v. akitu.<br />
akela. "Akela! (Hb), juron" Lh. Cf. aker.<br />
akelamarro (L-ain ap. A). Escarabajo. v. akulamendi, arkanbele. Cf. akilimarro.<br />
akelar. v. akelarre.<br />
akelargi. "Capricornio, signo del Zodíaco, en que entra el sol cerca de los 21 de diciembre" Lar.<br />
akelarre (G-goi ap. JMB At; A; -kh- Urt IV 219, Dv, H), akerlarre (SP), akelar (Lar DVC 158). 1. Aquelarre.<br />
"Akerlarrea, lieu du sabbat des sorciers" SP. "Captus ager, akhelarrea" Urt IV 219. "Akelar, donde se juntan las<br />
brujas" Lar DVC 158. "Lieu de réunion nocturne des sorcières" H. "Llano de Nabarra, entre Urdax y<br />
Zugarramurdi, que la fantasía ha elegido como punto de reunión de brujas" A. "Toki askotako sorgindantzalekua:<br />
Zugarramurdin, Mañarian, Gautegizen" JMB At (v. tbn. JMB Mund IV 126ss.). Cf. TAV 3.2.13:<br />
"Esta es la señora, que nos solía visitar, y consolar en Aquer Larre, cuando estábamos juntos, guardando los<br />
sapos [...]"; FIr 166: "Ene irizpideko Akelarre itzak, akerraren usañik ez du"; Etxba Eib: "Akelar, Top. monte<br />
Aralar. Akelar mendixan batzen ei ziran sorgiñak", y VocNav s.v. aquelarre.<br />
Dantzau begie atso sorgiñak, / Akelarreko zelaian. AB AmaE 368. Gabaz Akhelarretik / Mainguka jinak. Zby<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
748
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
RIEV 1909, 106. Laphurdiko akhelarre handi eta ttipi gehienak egiten ahal ziren Larruneko mendian. Elsb LehE<br />
142. Lau gathu zahar anjelusean, / Bat maingu, hirur saltoka, sorgiñak puies! zohazila bidean / Ikusi ditut nik<br />
amets batean / Akhelarre, akelarre-gainean. Elzb Po 208. Akelarreko zorgin-aldra zorigaiztokoa. A La Abeja<br />
1890 (enero), 56. Alto, alto!, akelarreko sorgintza. Iraola 39. Nik ere Akelarre nuen hola hola, nere etxean. Barb<br />
Sup 119. Eta bertze mamu batek, [oihuka] bere aldetik: Akhelar, bai, bai, bai! Barb Leg 147. Adios akelarre!<br />
Suntsitu ziren gure sorginak, eta suntsitu sekulakotz! Ib. 148. Denek musu emaiten diote liburuari, eta berehala<br />
hasi zen Akhelarre edo sorginen Zaba. Ib. 134. Akelarrerat bazoazin. Ib. 141. Bizi diran sorgiñek deia<br />
Akelarrera. Or Eus 287. Uste zuten jun zala Akelar-a mendiz; / lapur-Mezan zioten biek eiten diz-diz. Ib. 288.<br />
Gau artan Akelarren bildu zitekean / Mari Muirokorekin sorgin-batzarrean. Ib. 275. Akelarre da! Sorginek piztu<br />
dituzte mendian suak! Ox 30. Atsoak ihes, larrez larre, / Zugarramurdin Akhelarre! Ib. 114. Akelarreko<br />
arpeetan zoro-dantza duten sorgin-taldeak. TAg Uzt 59. Nork esango-ta Andra-Mari / Akelarrera agiri! SMitx<br />
Aranz 216. Akelarreko sorgin guztiak alkartuta baño okerrago. Etxde AlosT 44. Zu utzirik, ipernuko ikusmiñak<br />
ninderaman zoko bildurgarrietara, deabruen akelarrera, nere egin gaiztoak opari eskeintzera. Or Aitork 56.<br />
Lehenago Frantzian uste zuten sorginek akelarre han egiten zutela, eta sorgin-obo (ronds de sorcières) deitzen<br />
zituzten toki horiek. Mde Pr 267. Akelarrea (pekatuaren irudia). Vill in Gand Elorri 15. Baso erantziak,<br />
dardara; / akelarre-soiñu aizeak, / mendebala astintzen adarrak. NEtx LBB 250. Norabait juan bear da / jo zun<br />
akelarre, / eta sorgin guziak / zitun bertan erre. Uzt LEG II 165. En DFrec hay 7 ejs. de akelarre.<br />
v. tbn. Lab EEguna 76.<br />
2. (G ap. A, que cita a Arrue). (Expresión que indica algo lejano e impreciso). Gaur emen, bigar an, eta etzi<br />
Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoak iges egin zebanean. Izt C 180. Bañan oetako zenbaitek naiago izaten<br />
dute Franziara, Inglaterrara, Rusiara, Turkiara, Asiara, Txinara eta nork daki nongo Akelarretaraiño? joanik<br />
[...] gazte denpora guztia igaro. Ib. 38s. Baldin balirake Franziakoak, Inglaterrakoak, Turkiakoak edo<br />
Akelarkoak. Ib. 218. Eskualdunak heldu izan direla munduaren akelarretaraiño bere untzi ezdeusen gainean.<br />
GH 1930, 112 (ap. DRA; cf. A: "Munduaren akelarretaraiño, hasta los confines del mundo").<br />
3. Reunión alborotada. "Tapage, bruit confus d'une assamblée. Hekien bilkhura akhelarre bat izan zen" H. <br />
Biharamunian eman nuen meza saindua goizeko bortz orenetan, akhelarreko tarrapata guziak han nituelarik<br />
alde aldean zen tenplo batean. Prop 1893, 200 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Solairu gain bat denean,<br />
beheretik paper edo lastaki mehez beztitzen dute. Han da ordutik arratoinen akhelarre gau guzietakoa. Prop<br />
1901, 207.<br />
akelartar. Asistente a la reunión. Cf. akelarre (3). Akelartarrak platikan / kiñuka sukaldetikan, / gure<br />
ezkontza sagradu ori / eragozteagatikan. Auspoa 7, 70.<br />
akelemendi. v. akulamendi.<br />
akena (det.). "Akena, manivela, por Usúrbil" Garate 7.ª Cont BAP 1957, 46.<br />
akenzore. "(V, G), garrapata menor" A.<br />
aker (V, G, AN, L, BN, S; Mic 5v, SP, Lar, Añ, H, ZMoso 66; -kh- Urt IV 119, Ht VocGr 270, Arch VocGr,<br />
VocBN, Gèze, Dv, H), akar (V). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 416; A (aker, akar); Lrq (akher); Iz ArOñ, Als, Ulz,<br />
R 283 y 301; Etxba Eib; ZMoso 66; Holmer ApuntV; Satr VocP; Elexp Berg.<br />
1. Macho cabrío. "Bouc; chivato, chivo, cabrón" SP. "Cabrón" Lar y Añ. "Macho cabrío" A.<br />
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La única variante atestiguada es aker (con aspiración en<br />
algunos septentrionales). En DFrec hay 16 ejs. de aker.<br />
In partibus Iberiae, iuxta aqua currentis, soto uno, que dicitur a rrusticis Aker çaltua, nos posumus dicere<br />
[glosado entre lineas soto de ueko] saltus ircorum (1074). TAV 2.2.7. Akerra goiti, Akerra beiti (Lancre 400),<br />
akerra gora, akerra bera (1611; Ido BrujNa 394), Aker buru, txakur buru (1670; Ib. 160n), fórmulas rituales.<br />
ConTAV 5.2.4.<br />
Eta ez akher edo aretze odolez, baina bere odol propriaz. Lç He 9, 12. Ezen inposible zen zezenén eta<br />
akherrén odolaz bekhatuén khentzea. Ib. 10, 4. Ez aiz beldur gertha adin ezkerrekoetarik / Eta akherrak bezala<br />
apartatuetarik? EZ Man I 90. Adinak bitinatik egiten du Akher urrinduna. ES 182. Sei hurratsetarik sei<br />
hurratsetarat, imolatzen zuten idi bat eta akher bat. Lg I 301. Ezarriko ditu bildotsak (onak) bere eskuineko<br />
aldean, eta akherrak (gaixtoak) ezkerreko aldean. Lg II 248. Sanduak nai izan bazue, (lapurraren) okultazaleei<br />
ere inaraziko ziote marraka akerrei bekala (206). LE-Ir (s.v. marraka). Berex bitez akerrak / Ardi amultsu<br />
hetarik. Monho 54. Aztuten jatan aitatutia bizartsuba, edo bere izenian aker bat. Mg PAb 109. Auntzak itxi<br />
baleijo, akerrak itxi leijo. Ib. 121. Ermitaño bat aker batek baño bizar andiagoa zuana. AA III 485. Auntzak<br />
auntz beau izan / akerrak akerra, / gizonak indartsua, / andreak ederra. It Fab 74. Carlos kintoren baratzan /<br />
Akerrak ezpata dantzan. Izt C 500. Brun brun bakotxak bere aldijan akerrari iperdijan mun. Bon. Haxeria<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
749
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bidian zoen / Bere adixkide akherrareki. Arch Fab 127. Aker adarretan halto zen baten konpañian. Gy 41. Fiña<br />
izango zala / eman ziran itza, / akerraren adarrak / bezela gabiltza. Xe 250. Iauna emoidazu zeure eskumati /<br />
lekua ardien tartean, / ta ez ezkerreti, ez arren Jauna, / aker deungen bitartean. Azc PB 30. Akher zahar bat eta<br />
/ axeria behin, / Elgar lagun harturik / bidaiaz zoazin. Zby RIEV 1908, 760.<br />
(s XX). Ardi, auntz, aritto ta akerrak, iruna ogerleko. Echta Jos 336. Badira norbaitzuk akerraren adarra<br />
baño okerragoak. Ag G 96. Akerra duk, akerra dun, / Oi, aker adar makurra! / Bizkarra dik, bizkarra din /<br />
Burdina bezen gogorra. Ox 89. Sorgina puies, akherra khen! / Ez duk akherrik Landibarren! Ib. 114. Akerraren<br />
adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Barb Sup 107. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo.<br />
Tx B I 233. Akerra lez abiada artuta. Or Tormes 35. Ez bedi biztu sorgin-aker, naiz / katamotz Prantzi mugako.<br />
"Chivo brujeril". Or Eus 256. Zer duk ik neskarekin, aker-buru-jale? / maiztar alderdi-gutxi, etxean eltze-mê? Ib.<br />
38. Akerrak kanta, / idiak dantza, / astoak danboliña jo. Canc. pop. in Or Eus 164. Dantza-sokaren erdian aker<br />
ipurbeltza. / Aker ipurbeltz itxuran deabru traketsa. SMitx Aranz 215. Oreiñak zirikatu ta aker-taldeak ziguin<br />
orlegietara akulatzeko! Ibiñ Virgil 35. Akerraren buztarpean aterpe gutxi (AN-larr). Inza NaEsZarr 307.<br />
Akerrak barreiaturik zebiltzan ardien artean. MEIG VII 71.<br />
v. tbn. Astar II 216. Otag EE 1882c, 448. AB AmaE 235. A BeinB 64. Mdg 149. Ir YKBiz 421. FIr 166. Lek<br />
SClar 137. Bilbao IpuiB 233. And AUzta 89. Arti Tobera 284. Gand Elorri 97. Erkiag BatB 195. NEtx LBB 175.<br />
Berron Kijote 48. Akher: SP Phil 262. He Phil 264. Mde Po 17.<br />
Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak: / Zorigaitz! Orai Akerrak dauzka eskualdun mendi zabalak.<br />
Ox 30. Zuen bitartez hunki ailitza / zorioneko egoitzak / Ortzi-Thor edo Akher Beltzari / nik dagiodan othoitzak.<br />
Mde Po 102.<br />
(Empleado en trabalenguas). "Akerrak adarrak okerrak ditu, adarrak okerrak akerrak ditu, okerrak adarrak<br />
akerrak ditu" A. "Akerrak adarrak okerrak ditu" Etxba Eib. Akerra da esatea, adar-okerra: argatik esan oi da<br />
itzaren arintasun ta garbitasuna agertzeko, akerrak adarrak okerrak ditu. --Ederto dino giputzak. Guk bere esan<br />
daruagu, nok miña garbijagua daben igarteko, matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik<br />
okerrik ez dot ikusi nik. Au zuzen esaten dabena, miiñak larrapastadarik egin baga, min garbikua da, ez motela.<br />
Mg PAb 176.<br />
(Ref. a personas; empleado como insulto, con el sdo. más o menos de 'bruto', 'majadero'). K... iri, k... ire<br />
aita ordi akerrari, k... ire ama ustel zikiñari. Ag G 274. Akerrandi madarikatu ori! dirautsa aetariko batek.<br />
Zetan arraio ekarri zaitue ona? Lorik egiten ez izteko? Ala, zeure bularren estul orregaz geu bere, kutsuturik<br />
jarteko? Aker txarri ori! Erkiag BatB 190.<br />
"Apodo en Eibar, sin significación peyorativa. Akerranian txarri iltzia izan da gaur" Etxba Eib.<br />
2. (Nombre de diversas piezas). "Palo que en el remate detiene el cabrio" Lar (s.v. cabrio). "Pièce de bois sur<br />
lequel s'appuie un des bouts des chevrons. Golde-akherrak, akhertxoak, les deux pièces de bois aux deux côtés<br />
du soc pour ouvrir le sillon" H.<br />
(V-arr-m ap. A Aq). "Una piececita que se interpone entre los limones y eje [en el carro], en las roscas,<br />
para que no se gasten los limones, akerra" Aq 626. "El carro se caracterizaba también porque tenía las trechorías<br />
o zarratones (orraziak) y el verdugo (akerra) de madera" CEEN 1969, 225 (v. ilustración pág. 254). "Cada uno<br />
de los dos tarugos que, atravesando los varales por el angiloi (q.v.) sujetan el eje abrazándolo" Ond Bac (v.<br />
ilustración pág. 411).<br />
"(L-ain, BN-baig), tentemozo, es un palo aislado que se introduce por un agujero y tiene a su vez un ojo por el<br />
cual se mete una cuñita que le impide desprenderse de la lanza" A.<br />
"La pieza --un trozo de madera-- de molino que así se llama" Iz ArOñ. "Akerra puskau, pieza con dos cuernos<br />
que se meten en una anilla para atar la cadena al ganado" Ib. "Akerrak, txakurrak, las maderas laterales que<br />
aprietan y sujetan el madero para aserrarlo" Ib.<br />
"(V), pernio" A.<br />
"Arandela" A Apend.<br />
3. "(Hb), mari qui autorise l'inconduite de sa femme" Lh.<br />
- AKER-AIHEN. Madreselva. Eta baziren akher-aihen eta bertze zain luze mehe lurretik goiti zuhamutzeeri<br />
gora iganik, goragoko lotpiderik gabez, buruz behera lurrerat abiatuak. Prop 1910, 143 (ap. DRA).<br />
- AKER-BELAR. "Akher-belhar (Hb), agérate corysoïde" Lh.<br />
- AKER-BIDE. Eta larratuta, eradan itzatzu, Titir, eta kontu ardiak aker-bidetik eraman, adarka egiten bait<br />
du (akerrak). Ibiñ Virgil 59.<br />
- AKER-BIZAR. "Perilla (V-arrig)" A Apend. v. AHUNTZ-BIZAR. Asi ziren ogiazalari ozkaka ta akerbizarraren<br />
erroa atsegiñez yaten. 'Barbes-de-bouc'. Or Mi 89.<br />
- AKER-ESPALDA. "Akher-espalda, échelle" H (s.v. akherra).<br />
- AKER-GIZON. Sátiro. Errege ain guzizko bat, onen aldean Hiperion aker-gizon baten aldean zana.<br />
"Satyr". Amez Hamlet 27.<br />
- AKER-LARRU. "Cuero de macho cabrío" ZMoso 65. Gizonek ermaten zien errekaltzak eta euriandako<br />
aker larru bat erraitan, diaitzen baitzen espalderoa. ZMoso 35.<br />
(Con -zko, adnom.). (Hecho) de piel de macho cabrío. Atera zun sakeletik aker-larruzko toxa ta andik pipa<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
750
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
beltza. Or Mi 57.<br />
- AKER-MEZA. "Messe noire, akher-meza" T-L.<br />
- AKER-UNE. "Akher-üne (S), pacage de boucs" Lh.<br />
- AKER URRUZA (B-m ap. A Apend). Marimacho.<br />
- AKER-USAIN. a) "Sorbaldazpiko, galtzarbeko akher usáña" Urt I 467. b) "Se dice de quien no ha dejado los<br />
hábitos montaraces. Aker usaiña ez jako juan ondiokan" Etxba Eib.<br />
Etim. La comparación con el elemento inicial de aquit. Aher(belste), dat., nombre de un dios (CIL 174), parece<br />
aceptable.<br />
akergai. "Akhergei (S), chevreau réservé pour devenir bouc" Lh.<br />
akergisako. "Acabronado" Lar.<br />
akerkaira. "Cabronada" Lar.<br />
akerkeria. "Cabronada, akerkeria" Añ (s.v. cabrón).<br />
akerki (SP; -kh- Hb ap. Lh). "Chair de bouc" SP.<br />
akerko (AN-erro). Ref.: A Apend; Inza EEs 1915, 210 (akerkua). "Cabrito" A Apend. v. akertxo.<br />
akerlarre. v. akelarre.<br />
aker mujoi. 1. "Akermujoi, según Bay Jauna Bay [= Serafín Baroja] es Lampugus pelagicus, de la familia de<br />
los escómbridos" Arzdi Peces.<br />
2. (V-m ap. Zubk Ond). "Chicha, sargo picudo (Puntazzo puntazzo)" FauMar 71.<br />
akerraga (Bera App, BeraLzM). (Neol.). Capricornio. Akerragan ilbarrija. AG 987.<br />
akertto. "Aketto, cabrito (akertto) (AN-gip)" Inza EEs 1915, 210. v. aketo (2).<br />
akertu (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Cubrir el macho a la hembra" A. "Akertu da, ha sido cubierta (la cabra)<br />
por el macho" Iz ArOñ.<br />
akertxo. 1. "Akertxo, le [chevreau] mâle d'un an (R)" VocPir 417. v. akertto.<br />
2. "Orejeras, en el arado goldabearriak, kirtenak, akertxoak" Lar. "Akertxoak, les deux piéces de bois aux deux<br />
côtés du soc pour ouvrir le sillon" H (s.v. akherra). v. GOLDE-AKERTXO.<br />
akertzar (Lar; -kh- Hb ap. Lh). "Cabronazo [= macho cabrío grande]" Lar. "Maquereau (triv[ial])" Lh.<br />
akerzauntza (Sal ap. A), akertzantz (AN-erro ap. Inza EEs 1915, 210; ZMoso 65), akerzonz(a) (AN ap. A <br />
Aq 270 (AN)), akerzerz (V-arr ap. A). "Cabrón para padrear" Aq 270. "Cabrón no castrado" A. Sg. Inza EEs<br />
1915, 210: "Aker osaturi, gaztetan iraskua, eta gero akerra edo akertzantza", aunque osatu en Navarra, por lo<br />
menos, significa 'castrado'. Badra berze batzuk [akerrak] osatu bage baitra akertzantzak, auntzen azkatzeko.<br />
ZMoso 35.<br />
akerzikiro, akertxikiro, akerxikiro (L ap. Lh). Macho cabrío castrado. "Akher-xirio [sic] (Hb), -xikhiro (L),<br />
bouc" Lh. "Aker txikira [sic], cabrón castrado (AN-gip-larr, Sal)" A Apend. v. zikiro. Abere txe edo geriaren<br />
izenarekin adietutzen dira ari, moixo, aritxikiro, ardi, [...] aker, akertxikiro, auntz, auntztika, auntxume eta arteliari<br />
dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.<br />
aketiren, aker-iren (V-m ap. A Apend). Castrón, macho cabrío castrado. v. akirin. Okelatzat ipini jaku<br />
aketirenaren aragi gazituba. Mg PAb 58. Artu ditut zelan alan atzkada bi aza, aketiren onen atal bat; ta<br />
iruntsiko badot, edan biar dot. Ib. 60. Lau onza aketirenek, lau lauko. Ib. 73. Aberatsen maijetan etxakee ain<br />
gogoz ekiten geeli gizen, ta egaztijai, zelan baserri etxeetan arbi, aketiren, ta aza lurruna darijuenai. Ib. 59.<br />
Etim. De aketo + iren.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
751
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aketo. 1. "Cabrón castrado (G)" Aq 138. v. zikiro, aketiren, akirin.<br />
2. (V-gip ap. A), aketto (AN-gip ap. Inza) "Cabrón pequeño" A. "Cabrito" Inza EEs 1915, 210. v. akertto.<br />
3. (Fig.). "(Vc, G-goi), rudo, adusto, zafio" A. "Aketua, hombre de estatura más que regular. Arrate ballian<br />
baziran aketuak bildurra sartzeko bestekuak" Etxba Eib.<br />
"Akéto bat, se dice por una mujer brava" Iz ArOñ.<br />
"(G-azp), majadero" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 348.<br />
akets, aketz. 1. Torpe, poco hábil. Bañan Gipuzkoatar artezak ezdiralako aketsak, gezurtatu zituzten<br />
Napoleon-en lozorro ames traketsak. Izt C 411. An dute bertsolari Salditseko Beltxa, / ziri-bertsuak sartzen ez<br />
guziz aketsa. "No del todo inhábil en la sátira". Or Eus 14. Anai akets orrek galdu bear gaitu. NEtx LBB 25. Uste<br />
ustebagean ateraldi zorrotzak adierazten ezpaitzan aketsa. Zait Plat 41. Luman, euskera moztxo azaltzen da,<br />
naiko aketz, urri, arlote. SMitx Unam 59.<br />
2. + aketz (AN-araq ap. Satr VocP). "Desafilado" Satr VocP. Agiñ aketsak estekiren bat / damurik baitu<br />
baztartzen. "Dientes embotados". Or Eus 161.<br />
akets. v. 1 akats.<br />
aketto. v. aketo (2).<br />
aketx. v. aketz.<br />
aketz (AN, L, B, Ae, Sal, R; SP, Lar, Aq 271, H (-kh-), Mdg 149, ZMoso 66 (akeza)), aketx (AN-erro, L-sar,<br />
BN; -kh- VocBN, Dv, H (L, BN)), akex (B; VocB), arketx (Darric ap. DRA). Ref.: VocPir 399; A (akex, aketz);<br />
Inza EEs 1915, 211; Satr VocP; Iz R 392, Ulz; EAEL 85.<br />
1. Verraco. "Verrat, verraco" SP. "Verraco, aketza" Aq 271 (cf. Aq 834: "No se comprueba bastantemente que<br />
aketza signifique cabrón castrado"). "Verrat, pourceau mâle destiné à la saillie" VocBN. "Arketx, verraco (BN;<br />
Darric)" DRA. "Lechón padre" VocB. Cf. idiaketz, URDE AKETZ. v. apote, ordots. Johan Aqueça (1366).<br />
Garindo Aquetza (1173, Artajona). Sancha Maloa Aqueza (1330). Arzam 94. Akhetxak eta ahardiak izan<br />
behar dute hamabi ilhabethez goiti ume haztekotzat. Dv Dial 97 (It ordotsak [...] eta oro bat txerri emeak, Ur<br />
apuak ta txarri emiak, Ip bai ordotsak bai ahardiak). Bortz urthe bethez geroz akhetxak xikhiratu ohi dira. Ib.<br />
97. Urrixa ez dela urthea bethe duen aintzinean akhetxera hurbilarazi behar. Akhetxak ere urthea bederen nahi<br />
du. Dv Lab 282. Urdama (txerrama) nagi narrasak, ume pilla guri politak, aketz gazte gogor sendoak, zezenko<br />
eder bizi mamitsuak, urrux egoki garbi txukunak, esnebei gizen ta bikañak. Ag G 86. Ardangelan zu epintzea,<br />
erregiña txerritegian jartzea bezela da, aketza lorez apaintzea. Ib. 268. Aketzak muturka ik bano obeki lantzen<br />
dik lurra, biurri! Or Mi 113. Ezagun duk bai ik ondo, ire akets mutur ortan. Eston Iz 67. v. tbn. Mdg 149.<br />
2. "Aketx (G-goi-to-bet), animal estéril" A (que cita a Ast).<br />
3. "Ciclán, el que tiene sólo un testículo, aketza barrabil bakotxa" Lar H.<br />
4. "Akhetz [...] (Hb), buffle" Lh. v. idiaketz.<br />
5. "Ninfómana" Gketx Loiola.<br />
- AKETZ EGIN. Fornicar. Etzindudan maite "ta aketx nengizun" (Ps 72, 27). "Non te amabam et fornicabar<br />
abs te". Or Aitork 26. Ez al doa anima "Zugandik aketx egitera [...]?" (Ps 72, 27). "Fornicatur abs te". Ib. 77.<br />
Tamar, zure erraña, akets egindakoan, izorra da. Ol Gen 38, 24 (Urt erori izan duk paillardizan, Ur aragizko<br />
pekatuan erori da, Dv gizonkiarekin erabili izan da).<br />
aketz. v. akets.<br />
akex. v. aketz.<br />
akexka. "(Sc), a cogerse (juego de niños)" A.<br />
akezkeria. Concubinato. Begi-irrits, aragi-irrits, aundinai, ezteko agintzen didazu, bai. Bai akezkeria ere.<br />
Or Aitork 278.<br />
akeztu (G-to). Ref.: A; Iz To. "Hacerse impotente para la generación (vaca que antes procreaba)" A. "Ponerse<br />
la vaca de manera que no se fecunda, aunque sea joven" Iz To.<br />
akeztxo. "Gacho, toro, adarraketza, viene de akeztxo, que significa encorvado, retorcido hacia abajo" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
752
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aki. Fatiga. Cf. akitu. v. akigarri. Ez lekhuaren urruntasunak, ez bideko akhiak, ez irrixkuen beldurrak,<br />
deusek ez dute baratzen. MarIl 159.<br />
akiakula (V-arr ap. A; Mg PAbVoc), akikulu (V-m ap. A), akiakulu, akiakule. Pretexto. "Akiakulak,<br />
pretextos" Mg PAbVoc. v. aitzakia.<br />
Tr. Antes de Azkue sólo se documenta en Moguel. Además de autores vizcaínos, tbn. lo emplean Lizardi y<br />
Etxaide.<br />
Illtera badua, atxakija, esesinoe ta akiakulia auan. Ai leenago dei egin baleuste! Mg PAb 51. Eztabe akiakula<br />
edo atxakia orrek ezer balioko Jainkuaren aurrian. CrIc 58. Atxakiak, akiakulak eta estakuruak daukazak ik. A<br />
BeinB 87. Zer esan leie edergarritzat edo atxaki edo akiakulatzat? Ezale 1897, 97b. Orduan ikusiko da<br />
irakurlien esate ori euren alperreria estalduteko akiakula bat zan edo ez. Ag Kr 9. Orregaitik billatu oi ditugu<br />
beti autuan, edozeñ aldetan da edozer akiakulagaz (pretexto). Ib. 129. Arrentzat etzegoan ez ordu txarrik, ez lan<br />
gogorrik, ez gauza astunik, ez akiakularik. Ag G 133. Alperrik dira Eustaki, zure berbaldi ta akiakuleak<br />
(pretexto). Echta Jos 172. Josetxo Ondartza-kogaz eukikozan ik eure maittetasunak, eta orregaittik izango dozan<br />
ire akiakule guztiak. Ib. 175. Zer esan nai dozu orrekaz akiakule guztiokaz? Ib. 215. Zumarraga Abak, geideari<br />
on egiteko akiakularik iñoz be etzeukon. GMant LEItz 67. Oiek aitzaki ta akiakulak besterik etzirala. Eguzk<br />
RIEV 1927, 429. Milla akiakula sumatzen ditugu egitezko erdeltzaletasun ori bidezkotzeko. Ldi IL 62. Bai otu be<br />
zeuri akiakulu ezin obia androi neure ala amorratu erazoteko! Otx 29. Emetik orrako atxaki ta akiakuluren<br />
bidez, asarria ibittu erazo eutsen. Ib. 151. Ori akiakulatzat arturik, sozialistak gizonaren azkatasuna ebagi ta<br />
moztu egiten dabe. Eguzk GizAuz 105. Beste akiakularik ez bai duzu. Zait Sof 25. Oriek ola, aki-akula billa ari<br />
aiz oraindik ire buruaren zurigarri? Etxde JJ 73. Amaika ibillera, joan-etorri, akiakula ta jokabide ba dakie<br />
egiten andrazkoak euren txima ta uziaz garaitu arte! Erkiag Arran 159. Ea atxaki edo akiakularen bat asmauten<br />
eban. Erkiag BatB 46. Bada beti horretarako aitzakia edo akiakularik. MEIG VII 44.<br />
akiakulu. v. akiakula.<br />
akialdi (-kh- A), akitaldi (-kh- S ap. Lh; -kh- Dv, Lander ap. DRA). Rato, momento de fatiga. "Fatigue que<br />
l'on prend dans une occasion" Dv. "Rato de fatiga" A. Bere buruari edatearekin eta kalapitan emandako<br />
akitaldi bat. Biharamunean egon beharko da gemenik gabe eta hits. JE Bur 171.<br />
akiarazi (-kh- L ap. A; -kh- Dv), akitarazi (-kh- S ap. Lh), akiterazi. Fatigar, hacer fatigar. "Fatiguer, faire<br />
fatiguer, épuiser. Sobera akhiarazten duzu lanean, vous le faites trop fatiguer au travail. Lan horrek akhiarazi<br />
nau, ce travail m'a fatigué" Dv. "Exténuer" Lh. v. nekarazi. Erraiten zerakola [gorputzari]: malurosa, untsa<br />
begiratuko hut holako ataku emaitetik, pati-eraziko dereat gosia, egarria, hotza eta berua eta kargaz akiteraziko.<br />
AR 385. Hil da zure alaba; eztezazula nausia akhit-araz gehiago. HeH Lc 8, 49 (Dv akhiaraz; Lç<br />
fatigatu, He nekharaz). Beraz lurrari ere eman behar zaio [ongarria]. Bertzenaz hanbat akhiaraziko da, non ezbaituke<br />
gehiago uzta onen ekhartzeko indarrik. Dv Lab 165s. Hil da zure alaba; zertako akhiaraz gehiago<br />
Nausia? Dv Mc 5, 35 (HeH nekharaz). Baliteke oraino zer erran. Bainan luzeago joanez beldur ninteke nere<br />
irakurleak akhit araz. Prop 1885, 85. Sapa umi harek akitarazten ditu behiak. Egunaria 17-1-1961 (ap. DRA).<br />
akidura (L, BN-baig, S; -kh- Dv A, H). Ref.: Lh (akhidura); Satr VocP. Cansancio, fatiga. "Fatigue<br />
extrême, épuisement" Dv. "Fatigue, lassitude" H (s.v. akhitzea). "Cansancio, fatiga" Satr VocP. v. ahidura. <br />
Zure akidurez, libra gaitzazu, Jesus. Dh 80. Ibili naiz nekhe, akhidura, beila, gose, egarri, barur asko, hotz,<br />
buluztasunen erdian. Dv 2 Cor 11, 27 (Lç trabaillutan eta neketan, TB penetan eta lanean). Othoiztuz Jainkoa<br />
onhets ditzan haren akhidurak eta izerdiak. Laph 107. Bere eri maiteentzat deusik ez zitzaion sobera, ez elhe<br />
onak, ez akhidurak, ez eta mirakuluak. Arb Bok 327. Lehen arratsaldean, / ur-eskasez naski, / Xipak akidurari /<br />
ezin ihardoki; / Hil zen, eta lagunak / beilari jarraiki. Etcham 113. Ihizekan egiten zütian lasterrek eta han<br />
hartzen zütian akidüra eta izertaldi handiek goizik ezintü zien Haritchabalet. Const 36. Auzi zozo baten<br />
beldurra, akidura, oihaneko xakolinaren azken uztarra edo ez dakit zer, lo-kuluxka batek hartzen nu ene<br />
alkiaren gainean. JE Ber 48. Berant afaldurik, akidurak loaletu zituen eta badoazi oherat. Zub 110. Ezin<br />
erranezko akidura bat nabari zuen bere gorputzaren atal orotan. Mde Pr 162. Paganoak bentzutuak ikusiz<br />
giristinoek zer bozkarioa zuten ohartuz, ez nituen gehiago sendi gorputzeko akidurak. Ardoy SFran 337. Etxean<br />
agertzeko ez izanki deusik, / omore txarra eta akidura baizik. Xa Odol 254.<br />
akien. v. 1 lakain.<br />
akiera. Cf. akitu. Yaubek akieraz, sukarrez, sumiñez, sapaz, idortez, erdoiz ta gorriñez yoko zaitu. 'Tisis'. Ol<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
753
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Deut 28, 22 (BiblE gaitz galgarriz).<br />
akigabe. Inagotable, inalterable. Indar akigabe ta betiko argi zeran Jainkoa. "Deus, incommutabilis virtus,<br />
eta lumen aeternum". Or MB 396.<br />
akigarri (BN-arb ap. Gte Erd 257; -kh- Dv A, Lh), akitgarri (-kh- L, S ap. Lh; -kh- Dv). Fatigoso, que<br />
fatiga, agotador, extenuante. "Akigarria da mutiko hori (BN-arb)" Gte Erd 257. Eman gakizkon khar<br />
akhigarri batekin minari-hildurei. "Consumant". Birjin 428. Zeren egundainotik izan baita akhigarri,<br />
enheagarri, phastikagarri, haurren instruitzea, gidatzea. Elsb JBBizia 158. Bere eginbide akhi eta<br />
phastikagarrien bethetzeko. Elsb Fram 118 (ap. DRA, s.v. akhi; la ref. es incorrecta). Salbu zaharrak, eriak eta<br />
lan sobera akhitgarritan ari direnak. CatJauf 87. Bidea luze eta akigarri. Leon GH 1923, 529. Guduak badira<br />
bizkitartean, gizonari maiz on handia dakartenak, nahi bezain akitgarriak eta dorpeak izanikan ere. Leon Imit I<br />
13, 2. Ahusamendu latza... akitgarria... errespeturik gabea. Larz Senper 110. Lan akitgarria, adimenduaren<br />
haztia; lan luze akitgarriagoa, arimaren apaintzea. SoEg Herr 22-9-1960 (ap. DRA).<br />
akikor. Propenso a cansarse. Ene jaunak badaki haurrak akikorrak direla [...]. Ene jauna iragan bedi bere<br />
zerbitzariaren aitzinera, eta nik emeki-emeki eginen dut bide [...], haurren urratsean. Bibl Gen 33, 13s (BiblE<br />
ahulak).<br />
akikulu. v. akiakula.<br />
akil. v. akuilu.<br />
akilarro. "Muchacho gandul (V-ger)" A Apend.<br />
akilen buztan. "Akillen buztan (V-ger), cabeza abajo, dando volteretas" A.<br />
akilimarro. "Akhilimarro agertu bazangon bezala, comment le diable lui eût apparu sous forme de bouc,<br />
comme au sabbat. Comme nom désignant une personne, l'emploi du mot est en général à l'indéfini" H. Ez<br />
baduk ikusi nahi Akilimarro, etzakala bere xilotik harro... Zerb GH 1936, 222. Eta hori erran orduko<br />
akhilimarro, izpiritu gaixtoa fistaka hegaldatzen da komentuari buruz. Etcheb MGaric 90 (ap. DRA).<br />
akillo, akilu. v. akuilu.<br />
akilukeria, akulakeria. Ardid, astucia, treta. Al eban gisan adierazo eutsan otseiñari bere larritasuna, ta<br />
asi ziran biyen artian akillukeriyen bat asmetan, agintariyen aurrian lotsatuta geratu ezeitezan. EEs 1916, 193.<br />
Bai, Kastor; orrek dira akulakeriak, / Leunketa asko, eta guzurrak erdiak. Echta in Onaind MEOE 627.<br />
akilumendi. v. akulamendi.<br />
akin (Lar H (+ -kh-)). 1. "Porte, modo de portarse, akina" Lar.<br />
2. Bada ere zonbait, beren bizioetzaz ahalke diradianik, hetarik dirade akhinak, gezürtiak, traidoriak, faltsiak,<br />
nastalariak, ohoiñak ta ezagütze gabiak. Egiat 262 (sg. el editor: "Akhinak: ekhina, balentiusak, panparoiak, aho<br />
handiak").<br />
akindu. "Portarse bien o mal, ongi edo gaizki akindu" Lar. Egia esateko, etziran gero prankotarrok<br />
euskaldunakaz ain gaizki akindu. Ag AL 14.<br />
akinkeria. Garbitasuna etxean... erran duen pozoinadurek, usteldurak, akinkeriak, urrinak kenduz,<br />
urrunduko ditutzue hainitz gaitz eta heritasun. Almanaka berria 1880, 31 (ap. DRA, que traduce "hediondez").<br />
akintatu. "(S), se gercer. Ahogaia akintatürik, le palais gercé" Lh.<br />
akio. v. ekin.<br />
akio egin. "Neskame juateko akio egin zidan, me insistía en que fuera a servir" Ayerb EEs 1914, 212.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
754
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akipen (-kh- L ap. A Dv). Agotamiento. "Épuisement, consommation" Dv. Eta akhipeneraino eta<br />
akhabantzaraino iraunen du desmasiak. "Usque ad consummationem et finem". Dv Dan 9, 27.<br />
akirin (V ap. A; Lar, Añ, H (V, G, s.v. akher); -kh- H), agirin (H). "Cabrón castrado" Lar. "Cabrón capado"<br />
Añ. "Agirina, [...] bouc châtré (Ast)" H. v. aketiren.<br />
akisitu (Chaho). Adquirir. Resuszitaturik eta iustizia guzia konpliturik bizitze zelestiala akisi eta irabaz<br />
liezaguntzat. Lç Ins G 4r. Ungi zerbitzatu dukeitenék grado ona akisitzen dié beretzat. Lç 1 Tim 3, 13. Baina bat<br />
bederak amoina egin behar du bere tribaillu iustoez akisitu eta irabazi diren honetarik. Tt Arima 100. Eztizü<br />
arren zernahibeita kanpotiko gaizaren akisitziak edo doblatziak phausa emaiten. Mst III 27, 3. Horrek<br />
enthelegatü behar dü, ez solamente dihariaren edo aberatstarzünen akisitziaz, bena orano uhuriaren<br />
txerkhatziaz. Ib. 27, 3. Kargü uhurezko hau / üken dut akisitü, / ezpeitüt denbora / net gaizki enplegatü. AstLas<br />
28.<br />
(Part. en función de adj.). Zuek zarete jenerazione elejitua, sakrifikadoregoa reala, jende saindua, populu<br />
akisitua. "Le peuple acquis". Lç 1 Petr 2, 9 (He irabazia, Dv berrerospeneko populua).<br />
akisitzaile, akisizale. Adquiriente. Hon haiek enplegatu behar dute amoinatan, akisizaliak ezin bere<br />
konserbatzen dutu, zeren bertzeren honak baitira. Tt Arima 101. Bortxatu da haien akisizalia, haien emaitera,<br />
eta distribuitzera paubrer, eta bertze obra piosetan. Ib. 101.<br />
akisizio, akisizione (Chaho). Adquisición. Deithu ukhan baitzaituzte gure Ebanjelioaz Iesus Krist gure<br />
Iaunaren gloriaren akisizionetakotz. Lç 2 Thess 2, 14 (BiblE eskuratzeko). Hon haren akisizionia bada iniustoa<br />
eta deshonesta hanbat emailiaren, nola harzaliaren aldetik, hala nola simoniaz irabazi diren honak, kasu hartan<br />
hon haiek enplegatu behar dute amoinatan. Tt Arima 101.<br />
akit. "Comida del pastor para toda la semana. Gure artzañein akite presta zazu, badaie Belatera" Izeta BHizt2.<br />
akita (det.). "Akita, permiso de aduana. Aberen akita" HerVal Voc. Aberren [sic] akitak beorra. HerVal<br />
250.<br />
akit akit (V, G ap. A EY IV 277). (Nombre de cierto juego). "Mutil bi, alkarren aurrean yarrita, taket bana<br />
belaunpean dabela, besatxoko biakin eutsi ta eskuak (erregu egiteko lez) lotzen dautsez, esku-artean makilatxo<br />
bat ipinten dautsela. Batak dirautso besteari: --Akit, akit. --Besteak: etorri akit. --Etorrita, zer egin bear dok? --<br />
Eztia atera [...]. Arronan akittean dau yolas onek beronen izena" A EY IV 277.<br />
akitan. (En la constr. akitan ükhen, liberar de una obligación, cargo, etc.). Cf. akitatu. Han bada president<br />
bat eztenik izan / ez halako süjetik kumarka hoietan; / lagünak ber gisan / ditizü akitan / bere kargietan. Etch<br />
552.<br />
akitaniar. Aquitano. Geroztik hona, munduan barrena eraman badu ere akitaniarren, erronkariarren eta<br />
Estornestarren zoriak eta oldarrak, ez da horrebestez Euskalerriaz ahaztu [Jose Estornes]. MEIG III 48.<br />
akitano. Aquitano. v. akitaniar. Cesarek dionez, akitanoak, gure senideak, trebeak omen ziren zula eta<br />
bete-lanetan. MEIG III 46.<br />
akitasun. Cansancio. v. akidura. Eskual Herriko jaun gazte batek / laguntza bat daut galdatu, / nunbeit<br />
edozoin hiritan nahi / delakotz plazatu, / etxean akitasun gaxtorik / aski duela pairatu. Ox 135.<br />
akitate. Trabajo, dedicación, fatiga, cansancio (?). Ikhusi ondoan bertze katiximan zabiltzanen akitatea<br />
noradino zohan, erran ondoan atsegin nuela zeren hain ederki hasiak ziren, han ziren paganoei ere mintzatu<br />
nintzitzaioten. Prop 1903, 18s.<br />
akitatu (Chaho), akitan (?). Librar(se) (de una obligación, carga...). Apostoluék, bere karguaz bidezki eta<br />
konplituki akita eta deskarga litezentzat, eztute bere enbaxadoregoaren ahozko predikazionez<br />
exekutatzen pena eta diligenzia ezarri ukhan solament. Lç Adv ** 3v. Zein gure bizitze motaren araura, hala<br />
bethi akita baikaitezke. Lç ABC B 1r. Akitatua izan da, ez zela hutsean; haren manatzaleak zirela<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
755
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hutsean, eta ez hura. HU Zez 134.<br />
akit-bide. Fatiga. Eta nola ikhusten baitzuten berek zer akhit-bideak emaiten ziozkoten Aita horri, oro<br />
bihotz eta mainu ziren harrentzat. Arb Bok 143. Uztaritzeko bestak joan dire. Baionakoak ere bai. Izan da besta<br />
hoitan mogimendu eta akhit-bide. Herr 8-8-1963 (ap. DRA).<br />
akitgarri. v. akigarri.<br />
akiti. v. akitian.<br />
akitian (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. Dando saltos. "Brincando los cabritos" A. "Akítixaan, dando saltos, v. gr.<br />
un ternero" Iz ArOñ. Cf. akiti 'salto' en A Ezale 1897, 171n, que parece inferido de akitian o akitika. v. akitika.<br />
Beor ardi ta beiak orroeka pozak, / Akitian beoka txal eta bildotsak. AB AmaE 28. Eta Batxi amaren atzeti<br />
akitika dabilen txaala baino bizkorrago. Ezale 1897, 318b.<br />
akitika (V-arr-gip ap. A (s.v. akitian)). "Brincando los cabritos" A. Cf. Dv: "Akiti ou ikoti, Arrese dans un<br />
manuscrit de son poème dit akitian beoka txal eta bildotsak; dans un autre, akiti devient ikoti, et dans tous les<br />
deux explique ce mot en espagnol: saltando los animales". v. akitian, ikoti. Amaren atzeti akitika dabilen<br />
txaala baino bizkorrago. A BGuzur 156. Amabost mutilkote ikusi nebazan santzoka ta irrintzaka, ta txalak legez<br />
akitika edo brinkoka ebilzala. A Txirrist 180. Elizkizuna amaitu ondorean, gazteak aldazberan akitika, toki<br />
guztietan oi dabien legez. Ag Kr 48. Makilladun gizon bat akitika ta izerditan eurakana etorrela ikusi ebenean.<br />
Ib. 146. Urbian ibilli zan ederki, epero ta peku gabe, akitika ta bertsolari, zoroko ta txit umeturik, arkumetxoakin<br />
jolasean. Ag G 148. Neska-mutill buru ariñak alkarren aurrean dabiltz, triskatzen, antxume zoroen antzera,<br />
akitika, bira biraka, irrintzika. Ib. 188.<br />
- AKITIKA EGIN. Saltar. Ango gizadia, ango emakumetea, ango akitika egin bearra, ango berbotsa [...]. Ag<br />
Kr 57.<br />
akittean (G-azp ap. A EY IV 277). v. akit akit.<br />
akitu (AN, L, BN, S; Aq 895 (AN), Arch VocGr, VocB; -kh- VocS 134, VocBN, Dv, H (L, BN, S)), akaitu (BN,<br />
Sal, R; Izt 22r), akeitu (Ae, Sal, R-is). Ref.: A (akaitu, akitu); Lh (akhitu); Satr VocP; Iz R 283 y 301; Echaide<br />
Nav 288; EAEL 276; Gte Erd 256; Izeta BHizt2.<br />
Tr. Propiamente oriental; tbn. lo emplean autores guipuzcoanos y vizcaínos modernos (Orixe, Etxaide,<br />
Erkiaga, Zaitegi, Ibiñagabeitia y Labaien). La forma genaral es ak(h)itu; hay akaitu en Lizarraga de Elcano, el<br />
roncalés Mendigatxa y los salacencos Garralda y Z. Moso. En DFrec hay 3 ejs. de akitu, 2 de ellos meridionales.<br />
1. Cansar(se), fatigar(se), agotar(se); aburrir(se). "Afanarse" Aq 895. "(Se) fatiguer" VocBN y Arch VocGr.<br />
"Pilotariak hasi dira bena ez ahal dira akhitzen anitz, ezin orano ez dira hastu" VocBN XVI. "Se lasser, fatiguer.<br />
[...] Lanak akhitu nau, [...]" H. "Desfallecer" VocB. "1.º (L), afanarse, [...]; 2.º agotar, agotarse [...] (Aq); 3.º<br />
rendirse de fatiga. Eztu akhitzen lanak, gogotik egiten denak (S)" A. "Cansarse" Satr VocP. "Akaitu nézu, me he<br />
cansado (R-uzt)" Iz R 283. "Akeitu nun, me he cansado (R-is)" Ib. 301. "Enago ongi, akitue nago" Izeta BHizt2.<br />
"Akitua irudi du (BN-arb)" Gte Erd 256. Sobre akhitu / ahitu en Duvoisin, v. Bouda FLV 1972, 55. v. ahitu.<br />
Zuen gogoetan faltaturik akhit etzaiteztenzat. Lç He 12, 3 (Dv ahitu, Ol aspertu). Akituz geroz lanik hobena.<br />
Saug 105. Zerik inhara / Naiteeno akit / noa horra, hara / Nor' ezpaitakit. O Po 46. Egüneko lanez akhitü<br />
bagina, Jinkoa othoitü gabe etzan ahal gitakia? Bp I 126. Eta honen ohoriaren bethi aitzinatzia, iagoitik akhitü<br />
gabe. Bp II 122. Eta han yarraiki behar izan zitzaion, egun oso batez, bere bideari. Akhitu eta ezindu bezala zen.<br />
Lg I 355. Etzuzun nahi izan juan pausatzera bere etxerat anitz akithia zelarik. AR 379. [Bortha] joitez akithia<br />
bailiz bezala, han jarririk egoiten duzu. Ib. 24. Artu zue lo batek, ala nola aurra angabeturik edo akaiturik<br />
negarres, azkenean lokartzen baita amaren besotan (303). LE-Ir. Yá guzis akaiturík / eta átsa goraturík / eta ilkolore<br />
arturík / ezin emán pausurík. LE Kop 171. Gurutzéa arturik / besárka soñéan, / doáie akaiturik / indárka.<br />
Ib. 96. Zebila erémus erému; eta akaiturík etzánze lúrrean, aláko bizia baño naiago zuéla il. LE Ong 24 r.<br />
Ogenik ezpadüzü ütz elhiak laisterkara, akhitüren dirade. Egiat 238. Sabelarentzat lan gitez akhiturik. Arch Fab<br />
121. Auherretan, helas! akhitzen girade, pe huntan irus izan nahiz. msS 22. Lan eragabean akhitzen zarete zu<br />
eta zurekin den populu hau. Dv Ex 18, 18 (Ur nekatzen). Begiak akhitu artean behatzen du. Laph 224. Bi<br />
zaldizko gazte, bidez akhituak, bideko errhautsaz xurituak. Ib. 133. Haren zangoak ez othe dire engoitik akhitu?<br />
Ib. 227s. Goiz aldera, unhatua, akitua, etzan nintzen ene ohearen gainean. Lap 18 (V 10). Igandeko egun hura<br />
guzia xeminei garbitzen iraganik beltz-beltza eginak, akhituak, goseak. Arb Igand 84. Nere solas goraitiarrez<br />
zuek akhit beldurretan nindagon. Ib. 152. Asko lan egitean, izertuz, akituz, / Bere osagarria miletan jokatuz.<br />
Elzb Po 219. Arristiriko hirur orenak ziren, eta Erretora joanik zen kofesatzez akhitürik, baruraren haustera. Ip<br />
Hil 150. Asetzen eta kasik nardatzen, akitzen berehala. HU Zez 144.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 756<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XX). Akaitruk bainago orai xa eztaud obro isartan. Mdg 139. Egitako lanaz nago akaitruk. Ib. 141. Zurpil,<br />
akituak, ahituak hatsa ezin hartuarekin, baratzen dira apur bat pilotariak. JE Bur 30. Deusek ez du akitzen<br />
gizona nola egiaren erraiteak. Ib. 126. Hastapenean, otomobil ederren ikusteaz atsegin dugu, bainan laster<br />
akitzen gituzte: sobera dira! JE Ber 92. Arras akitua naiz, behar dut sokhorri. Ox 163. Gaur, akhitu ahal zaizte<br />
biziki, egin duzuenaren egiten! Barb Sup 112. Aragi xaten den errian dra azkarrago, eztra kain berze akaitzen<br />
(Sal). Garral EEs 1925, 21. Begiak ez dira ikusiaz asetzen, ez eta beharriak entzunaz akitzen. Leon Imit I 1, 4<br />
(Mst, Ip asetzen). Arruara jo zuten, goseak eta auleriak akiturik. Or SCruz 71. Akituta beroak uko eraginda doan<br />
maite-bideztiak, gorontzetik orratza atera du [...]. Or Mi 119. Ni banian oherat, akitia eta trenpe txarrian nun.<br />
Zub 43. Illabete baño len sukar gaizto bat nausitu zitzaion gorputzaz eta ziaro akitua oidara bear izan zun.<br />
Etxde AlosT 89. Utz nazazu yaki gorri ortatik yaten, akituta bait-nator. Ol Gen 25, 29s (Urt unhatua, Ur<br />
nekatua). Gizon bat zuhaitz batetik zintzilikatzen dute odola galduz gorputza akitu artean. Mde Pr 188. Berton,<br />
zure aldamenean, urtez akituko nintzake. Ibiñ Virgil 63. Frantsesen besoak etziren lehenago bezala bateatzen<br />
akituak. Ardoy SFran 223. Isiltzen asten diralarik Biedermannek jarrai arazten die guziok akitu artio. Lab SuEm<br />
211. Erran bear dut ere akaitu nizala ta nai nokela pausatu ene bearra. ZMoso 84. Ez nuen nik gaztetan ezagutu<br />
[Azkue] sasoiaren kemena eta garra gainezka zerionean, zahartzaro hotzak akiturik baizik. MEIG VIII 93.<br />
v. tbn. MarIl 70 (-kh-). Gy 301. Xikito 4 (-kh-). Lf Murtuts 48. JEtchep 26. Zait Plat 123. Larz Senper 62.<br />
(Part. en función de adj.). Ezen guk arimaren nahikunde hazkarraz erreberri detzazkegu gorphutz<br />
akhituaren indar eroriak. Arb Igand 73. Nekazale akhituak. Ib. 118. Deusek eztiozka langile akituari hala<br />
arintzen begia eta bihotza, nola ikusteak, emeki bada emeki, ondotik heldu goiti gazteak, behin laguntzale eta<br />
geroko ordain. HU Aurp 220. Bere gorputz akituari indar berriak eskatuz. Etxde JJ 260. Aitagan gizon gaiso,<br />
itun, akitu ta zarkitua zekusan. Erkiag Arran 82. Irri bat akituaren eztigarri. JEtchep 117. Anton sartzen da,<br />
eskuak estekan, kara akitua. Larz Senper 62. Etzaiozutela eragotzi gazte orri gizaldi akitu oni laguntzen. Ibiñ<br />
Virgil 79.<br />
(Uso sust.). Begitartearen akitutik ageri zen etzela aitzineko gauetan lo handirik egina. JE Bur 131.<br />
2. (AN-5vill-ulz-erro-burg, B; Lar, Aq 896 (AN), Añ, Izt 4r; -kh- Ht VocGr 359, Dv, H). Ref.: Iz Ulz; Echaide<br />
Nav 288; Gte Erd 165; Izeta BHizt2. Agotar(se), acabar(se). "Si la posterité vient à faillir, baldiñ leiñua akhitzen<br />
bada" Ht VocGr 359. "Faltar" Lar. "Agotar, agotarse (AN)" Aq 896. "Acabar (AN)" Añ. "Épuiser, consommer"<br />
Lecl. "S'épuiser. Ogia, arnoa akhitu zaiku" H. "Akittuik, consumido. --Ai, neskakuá! eta guk noiz akittiko ttugu<br />
gauzokek orai? --Emen ittugunenáak? --Bai. --Kuskoen ixtenteko; agitz agúdo" Iz Ulz. "Indarrak akitu zaizkit<br />
(AN-5vill, B)" Gte Erd 165. "Sosak ere akituek" Izeta BHizt2. v. ahitu. Salbamenduko laguntza guziak<br />
orduan akhituko direla neretzat. Dh 119. Edertasun guziak batean bilduak, eskasik ez itzalik batere eztutenak,<br />
behinere ez akhituko ez histuko eztirenak. Ib. 340. Eta akhitu baitzitzaien mahats-arnoa, erran zioen Iesusi bere<br />
amak: Arnorik eztute. HeH Io 2, 3 (Lç faltatu, LE faltaturík, Dv eskastera baitzihoan, EvS eskastü, Ol ahitu).<br />
Iraul zazu laster lur hura. Hilen dira belharrak eta geroko uztak zikhin guti izanen du. Lurra ere ez da akhituko.<br />
Dv Lab 26. Eta akhiturik Egiptotik ekharri izan zituzten jatekoak. Ib. 43, 2 (Ur aiturik, Urt akabatu).<br />
Garbittokian daudenentzat aien nekeak gutxittu ta akitzea edo bukatzea. Inza Azalp 105. Gizadia akitu eztadin,<br />
ezkontza bearrezkoa da. Ir YKBiz 394n. Zure alde otoitz egin dut, zure siñestea akitu eztedin. Ib. 446. Baña<br />
laster akituko da orren yaurgoa. Ib. 426n. Piarresi egonarria akitu zitzaion eta emaztea ebain-ebain eginda utzi<br />
zun. Etxde JJ 134. Eztira egungo egunez ere, ark eragindako dirdai ugari ta altsuak akitu edo itzali. Zait Plat 6.<br />
Indarrak apurka-apurka akitzen zaizkie. Ibiñ Virgil 98. Gu beartzen bagara, itsasoko urak akituko dira (B). Inza<br />
NaEsZarr 2159.<br />
v. tbn. Mde Pr 144.<br />
(Part. en función de adj.). Ez bildurtu soro elkorrak simaur gizenez estaltzen, eztare errauts zikiña arlo<br />
akituetan edatzen. 'Champs épuisés' Ibiñ Virgil 71.<br />
3. (AN-5vill, B; Añ, VocB). Ref.: Gte Erd 14 y 69; Izeta BHizt2. Terminar, acabar. "Acabar, azkendu, kabutu,<br />
akabatu, [...] (AN) akitu" Añ. "Concluir, acabar" Ib. "Concluir" VocB. "Bere lanak akittuta, galdetu ziyoten<br />
arren enoyua zer zen (AN-5vill)" Cuadernos de Eusko Folklore 1958, 3. a serie n.º 11. "Liburua akitzera eun<br />
pezeta arrapatu nituen (B)" Gte Erd 14 (junto a liburu bukaeran, liburuaren bururatzean, etc., de otras zonas).<br />
"Gaizki akituko duzue (B), hola segitzen balin baduzu, gaizki finituko zara (BN-arb)" Ib. 69. "Terminar. Bestak<br />
akitu dire" Izeta BHizt2. Jainkoak akhitu zuenean harekilako solasa, altxatu zen Abraham utzirik. Dv Gen 17,<br />
22. Irabazi ederra urtea ongi akitzeko. Zait Plat 65. Egun artan bear zituzten akitu lan guziek eguerdirako,<br />
atsaldean denek besta egin zezaten. Izeta DirG 95.<br />
"Ezin hilez ari da (BN-arb), ezin illez dago (AN-5vill), ezin akituz dago (AN-5vill)" Gte Erd 265.<br />
- AKITUAREN AKITUZ. De tanto cansancio, de tanta fatiga. Piarresek lan gosea du, eta xutik ez dagoke,<br />
akituaren akituz. JE Bur 109.<br />
- AKITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Noizbait akituxe zelarik, gelditu zen dantzatik [...]. Barb<br />
Sup 64.<br />
- EZIN AKITUZKO. "Ezin-akhituzko, inépuisable, infatigable" Dv. v. akituezin.<br />
Etim. En ahitu y akitu podría tratarse de un préstamo introducido en dos formas: rom. aganit y *acanit vendría<br />
bien por el sentido (v. DCECH s.v. gana). Cabría tbn. acaso que se tratara de un compuesto cuyo primer<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
757
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
miembro estuviera o no provisto de un suf., por ej., -k, de ergativo: cf. lo hartu / loak hartu, su hartu / suak<br />
hartu...<br />
akituezin. Inagotable. Tokiz txikiak, lurrez mendarrak, goi-bez motzak; baiñan Unibersidade bi,<br />
emonpidez, erionez, zabalgarriz ugari ta akitu eziñak. Erkiag Arran 134.<br />
akiturren. "A punto de terminar. Sosak, akiturren ta gure adinik oberena ere, akiturren" Izeta BHizt2.<br />
akitze. Cansancio. Bide luze batetako akhitziaren undotik. msS 14. Oren bat gainditu du elhaka, eta gu<br />
hari beha, den gutieneko akitze edo unatze itxurarik ere gabe. GH 1922, 253 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />
Akitze garbi sanoa, zainen eta bihotzen pausagarri duk (pilota). Egunaria 19-2-1964 (ap. DRA).<br />
aklamatu. Aclamar. Sazerdotien prinzipek eta erakuszalek ekustian egitan ztion marabillak, eta aur<br />
aklamatan zabeinak tenpluan, erraiten: 'osana Dabiden Semiari' indinatu zren. Hual Mt 21, 15 (He oihuz, TB<br />
oihu egiten, BiblE oihuka).<br />
aklamazio. Aclamación. Zer alegránziak eta bibak eta aklamázioak, ellegátzeas gú aiengána. LE Ong 81r.<br />
aklaratu. 1. Aclarar, explicar. Esan dogunau, / arren, daigun aklaradu: / Jakin egizu / oi ta dogula enojadu<br />
/ Jaun Zerukoa. Lazarraga 1198v.<br />
2. Aclarar (en agua). Emen egiten dabe azkenengo lana, ur garbi-garbia erionez ipinita, eun eta miesak<br />
iturriaren txorropean ezarrita, argitu edo aklarau. Erkiag Arran 135.<br />
ako. v. harako.<br />
ako. Figura en DRA con el sentido de 'espiral' debido a un error de lectura de un ej. de ZA (Euzk 1929, 28):<br />
"Bestia maskillo-erakua --espiral-antzekua", que DRA transcribe "bestia maskillo'en akua (espiral) antzekua".<br />
akobitu (AN, L, BN ap. A; VocBN Dv, H (BN, + -kh-)), akubitu (L ap. A Dv), akuditu (H (L)). <br />
"Parvenir à un but, à un point désiré" VocBN. "Akobitu, réussir, parvenir" Dv. "Akubitu, aboutir" Ib. "Llegar,<br />
obtener" A.<br />
akoda. "Miseria" Dgs-Lar 1.<br />
akodiña (S; H (-kh- (S)). Ref.: A; Lrq (akhodiña). Asunto; dificultad. "Embarras, difficultés, affaires,<br />
préocupations" H. "Ocupación. Balin badüzü beste akodiñarik egin etzatzü (S)" A. "Affaires préoccupantes. Mot<br />
tout près d'être oublié" Lrq. Ene semia, ene eskietan eitz ezazü bethi zure akhodiña. Mst III 39, 1 (Ch zure<br />
egitekoen artha). Akhodiña hoien artian, zure eskü saintiak, othoi, gida eta argi nazala. Ib. 26, 4. Bena sartzen<br />
bazira berhala tabernaklian Moisareki, zer nahi beita akhodiñatan gañen, Jinkuaren boronthatiaren jakiteko. Ib.<br />
38, 2 (Ch okasione guzietan). Zeren arren hen akhodiñetan sartzen zira? Ib. 24, 1. Eitzazü büria akhodiñaz<br />
betherik diana, hetan nahi bezanbat egoitera. Ib. 24, 1. Bena hi zertako itzultzen hiz hainbeste akhodiñatara? Ip<br />
Dante (ap. DRA). Etxekoen bihotz minian pharte hartzen dügü eta, gure akhodiñetan, joanak ez detzagula ahutz,<br />
othoi. Herr 10-12-1959 (ap. DRA). Algarrekin juan gitian / mentetan haraitzinian / Gure neke akhodiñak /<br />
orhitzeko xüxenian. Casve SGrazi 128.<br />
akogatu. 1. Acoger. Ogeta amar edo berrogei mila marabidi errenta dabela fraide bekatariok akogetako.<br />
"Para acoger esos pecadores de frailes". fJZ 99. Zütielarik jende güziak errespetüz akogatzen. Egiat 63. Balin<br />
balekie zonbat hontarzünez [gure aita ta amak] akogatü gütien. Ib. 128. Hantik llabür gaian andere hila bere<br />
arropa ederrenetan zereioan agertü amoriotsü elhez ta karexetzaz akogatzen ziano. Ib. 173.<br />
2. Afligir. Lehen bekhatü harez akogatürik, dügüla gure dohakabia herrestatzen. Egiat 109. Nontik<br />
hainbeste zorigaitzen gütie akogatzen. Ib. 114. Diharü trüküz grado bat erosirik, beren oizterkinez jendia<br />
akogatzen dütienak. Ib. 244.<br />
akoi. "Fiero" DRA. Famatu ere die berhala, otsoen lana zela. Ezin ditake hori sinhets: hor akhoi zonbaiten<br />
lana izan behar du. Eskual 22-8-1913 (ap. DRA). Txakür aia izan eta izanen da akhoi. Mithikilen eta Larrory-n<br />
txanpakari horiek katitü [sic, por kalitü] dei abantxü dozena erdi bat ardi. Herr 23-7-1959 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
758
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akointa (det.). Trato, relación. Emazte zühürrekila akoiñta ükhen eztianak, galtho hori arrapostü egin<br />
e'liro. Egiat 217. Kondenaerazi zien gizon bat mantsotü zialakoz lehon bat zioelarik basa arimalekila akoiñta<br />
zianak gizonaren hontarzüna ziala galdüren. Ib. 266.<br />
akoipezerrea. Figura en Azkue, tomado de Araquistain. En realidad se trara de koipez errea, mal transcrito por<br />
Fita. v. kopazarre.<br />
akojitu. Acogerse. [Donzella ura] akojidu zan sagradura. Lazarraga (B) 1200rb.<br />
akokiñatu. Acoquinar. Badu ogei egun elurte andi batek pean gazkala; gizon guziuak gazka sukunetan,<br />
akokiñatruk, zankabizkarrak errerik. Mdg 132.<br />
hakoko (BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H (BN)). "Se tenant accroupi sur ses talons" VocBN. "Position de celui<br />
qui est accroupi sur ses talons" H. "Acurrucado" A. v. hakuriko.<br />
akolatu. "Espabilarse. Erdi ilik zagona akolatu de. Gure aurre ere akolatu zaiku" Izeta BHizt2.<br />
akolito (V-gip; Urt I 102, Lar), akolitu, akolit(a). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Acólito" Lar. "Akolitxua,<br />
monaguillo. Gaztetan akolitxo eitten eban elixan" Etxba Eib. "Mutikotan akolitto ibillitakua naiz ni be" Elexp<br />
Berg. --Zonbat ordenü da? --Zazpi: apeztarzüna, diakretarzüna, sudiakretarzüna, akolita, exorzista,<br />
irakurzale, eta borthalzaingoa. Bp I 80. --Zoin dira Ordena Mendriak? --Akolitaren, Exorzistaren,<br />
Irakurtzaliaren, eta Bortazainaren Ordenak. CatLan 157. --Nola derizte beste Ordenai? --Subdiakonoak, edo<br />
Epistolariak; Akolitoak, edo Meza-lagunzalleak [...]. Ub 220. Ebanjelijua kantetan danian, meza-lagunzailiak<br />
edo akolitubak eruan biar ditubee kandela ixiuak kandelerubetan. fB Ic III 286. Bi akolito gazte-gazteak / gertu<br />
zituan berekin. Tx B I 43.<br />
"Secuaz. Ministrua etorri zuan inaguratzera, inguruan akolitto pilliakin" Elexp Berg. Aita-semiak, osabaillobak,<br />
/ geienak parientiak, / maisu onaren akolituak, / jakinduriyaz betiak. Tx B II 83. Euskal politika PNVren<br />
eta akolitoen inguruan mogitzen hasi denez geroztik, hozitu berriak ziren adar berri batzu ihartu dira, eta<br />
euskal kultura funtzionariatu eta hoztu egin da. Txill in MEIG I 260.<br />
akomadatu. v. akomodatu.<br />
akomarra (det.?; Dv y A (ambos citan a Darthayet), H (BN)). "Le blaireau, akomarra, azkona" Darthayet<br />
Manuel 251. v. azkonar.<br />
akom(e)atu. v. akomodatu.<br />
akomendagarri (Lar Sup Chaho). "Pañales, akomendagarriak, seilak" Lar Sup.<br />
akometadura (SP, sin trad.). Ataque, asalto. Ene Philotea, akometadura handi eta tentazione bortitz hek<br />
Iainkoak eztitu nihoiz ere utzten etortzera bere amudio garbi eta beregaineko hartara alxatu nahi dituen arimen<br />
kontra baizen. SP Phil 442 (He 447 asaldu). Mesprezatzatzu, bada, horrelako akometadura xeheak, eta etzarela<br />
orhoit ere zer erran nahi duten. Ib. 455 (He 459 asaldu).<br />
akometagarri. "Adoriendus, akometatzekoa, akometagarria" Urt I 225.<br />
akometalari (Urt I 437). v. akometatzaile.<br />
akometamendu (SP, Urt). Acometida, ataque. "Akometamendua, acometimiento, attaque, agression, assaut"<br />
SP. "Aggressio" Urt I 437. Bekhatuaren akometamendua, narritamendua eta tentamendua. Ax 401 (V 261).<br />
Ezen batzuk iarten direnean bere bihotzaren preparatzen komunione sakratuaren hartzera, orduan Satanen<br />
akomentamendu gaitzenak pairatzen tuste. SP Imit IV 10, 2 (Ch tentazionerik borthitzenak). Erneki eta azkarki<br />
hari behar dugula akometamendu xehe eta arin hekin kontra. SP Phil 454 (He 459 tentazione).<br />
akometatu, akometitu. 1. Cometer, ejecutar; emprender. Baldin gaizkirik egin badut edo deus herio merezi<br />
duenik akometitu badut, eztiat hiltzera refusatzen. Lç Act 25, 11. Maliziaz, gaixtakeriaz eta gogoan<br />
deliberaturik, begiak itsuturik bezala akometatuak eta obratuak. 'Emprendidos y ejecutados por malicia'. Ax 188<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
759
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(V 127). Eztugu, Iainkori esker, desonheskeriarik akometatzen, eta ez emazteetako bekhaturik egiten. Ib. 178 (V<br />
119).<br />
2. (SP, Urt I 434, Ht VocGr 329; -kh- Lecl), akometitu (Urt Gram 383, Chaho). Atacar, acometer.<br />
"Akometatzea, assaillir, attaquer [...]. Hitzez edo espataz akometa ihardetska haritzea, escrimer de paroles ou<br />
d'épée" SP. "Aggrediri" Urt I 434. "Attaquer" Ht VocGr 329 y Lecl. Egun guztiaz akometatzen gaituzten<br />
tentamenduak. Mat 302. Munduak, demonioak eta aragiak guziek tentatzen eta akometatzen gaituztela. Ber Doc<br />
163v. Zuk begiratzen bagaitutzu nork akometatuko gaitu? Harb 397. Begiratu behar da ihardukitzetik eta<br />
etsaiaren akometatzetik. Ax 332 (V 220). Ausartki akometatzea da erdi garhaitzea. "Attaquer hardiment". O Pr<br />
550. Etsaien artean zabiltza, eta eskuin esker akometatua zare. SP Imit III 35, 1 (Ch ematen baitarotzute gudu<br />
eskuiñ eta ezker). Tribulazioneak akometatzen gaituenean. Ib. 29 tít. Batzutan tristetzen da ene arima<br />
nigarretaraino, batzutan ere nahasten da bere baitan hura akometatzen duten pasioneak gatik. Ib. 50, 1. Ea<br />
tristeziak akometatzen zaituen, edo alegrianzak eramaiten. SP Phil 160 (He 162 ea tristezia nausitzen zaitzun).<br />
Aita familiadun batek balaki zer ordutan biar zaun akometitu ladronak egonen zen seguroki bijilatan. Hual Mt<br />
24, 43 (Samper akometitu).<br />
3. + akometitu (Ort Voc (V-ger)). Alegar. "Akometidu, aducir alguna razón, objetar" Ort Voc. Perill bailluke<br />
akometa liazazuten zuzen dutela lur haren gaiñean. 'Te alegaran derecho'. Ax 79 (V 53). Zeren bertzela nahiko<br />
du deabruak akometatu eta alegatu obra zahartu dela eta hartan zuzen duela. Ib. 80 (V 53). Da aistiek<br />
akometidutso ze, an baño politxau ongo dala salako maidxen ganien. Ort Oroig 20.<br />
akometatzaile (-aille SP, Urt I 437). "Attaqueur, agresseur" SP. "Aggressor, atakalária, atakatzáillea,<br />
akometatzáillea, akometalária" Urt I 437.<br />
akometitu. v. akometatu.<br />
akomodagarri. "Acomodable" Lar.<br />
akomodamendu (Urt), akomeamendu. "Accomodatio, akomodaméndua, errekonziliazioa" Urt I 82. "Faire<br />
des arrangements, accorder leurs flûtes, [...] arranjua (edo antolamendua, akomeamendua) egin" Herr 23-2-<br />
1956, 3. Denek atseginekin jakin dute akomeamendu horren berria. Herr 27-10-1960 (ap. DRA). Ez dugu<br />
erraitearen beharrik akomeamendu horrek erakusten diotela Algeriako araberi nun den bide ona eta eretze<br />
horri buruz ere gauza baliosa da Hassanen urratsa. Herr 17-5-1962, 1.<br />
akomodatu (Lar, Añ), akumudatu (Chaho). "Acomodar, poner uno a su gusto y conveniencia, akomodatu,<br />
eraratu" Lar (tbn. Añ). Gauza gorák afektatzen eztituzuelarik, baina beheretara akomodatzen zaretelarik. Lç<br />
Rom 12, 16. Diskurritzenzue amagarrek nola ikusi bere semeak akomodaturik mundugontako honrarik<br />
andienetan. SermAN 2v. Zuentzat ostaturik eztago emen / akomoda zaitez bazterren baten. Acto 155. Ejerzizio<br />
eder onen ondoren, Dotrinaren puntu berariazko bat berak azaltzen, edo esplikatzen zuen: ez luze, ta ez labur,<br />
bere neurri onean; baña bere euskera klaru, egoki, ta errikoai akomodatu, ta zegokienean. Cb EBO 60. Familija<br />
zorijoneko au akomodau zan ezin obato, bakotxa Jangoikuak deitu eutsan estaduban. JJMg BasEsc 262. Igarorik<br />
geroxeago Barcelonan inguratu zitzaizkan lau-lagunak, al zuen moduban pobre-txamar bazan ere akomodatu<br />
zituen. Aran SIgn 54.<br />
akomeatu, akomadatu (BN-arb), akomudatu, akamudatu, akomatu (BN-arb). Ref.: Gte Erd 55 y 202.<br />
Arreglarse. "Akoma ditela beren aferretan (BN-arb), akoma ditela beren artean (BN-arb), bakotxa bere<br />
beharrera (V-arr)" Gte Erd 55. "Elgarrekin untsa akoma(d)atzen dira (BN-arb)" Ib. 202. v. konpondu. <br />
Jainkoak maite ditu apezak eta ezkonduak. Donadoak ez dakit nola Jainkoarekin akomeatu beharra diren egun<br />
batez. Herr 17-3-1960 (ap. DRA). Familian, aise akomatzen ahalko gira, egun guzien denek itzuliaren egiteko<br />
(misionetara), gogo hobenarekin. Herr 16-3-1961 (ap. DRA). "Jauntto"-ri orobat zaio, ez dü pipatzen. Akamuda<br />
bite, diro erritto batekin. Herr 11-1-1962 (ap. DRA). Españuleen eretzian halaber bürhagert gitiala. Akamude<br />
ditiala, bere pegezekin. Herr 10-5-1962, 3. Komunistek beren zerrenda presentatzen dute Louis Labadot-rekin,<br />
ez baitira sozialistekin akomeatu. Herr 1-2-2001, 3. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales, de akomeatu.<br />
akomodu, akomodo. Acomodo, bienestar. Jangoikuak emonda, bazitubeen ondasunak, edozeiñ aldetatik<br />
lagunduteko eureen akomodora. JJMg BasEsc 210. Beste [guraso] batzuk, ondo eukijak izan arren, eukijago ta<br />
maitiago dabeelako, [seme-alabei] emoten deutsee gitxi akomodurako, ta ez deutsee lagunduten jatorkeen<br />
moduban. Ib. 251.<br />
- AKOMODUZ. Hogei eta lau denin ama hil zeritan / eta aita benjatü / aurrhideki bertan; / justiziaz partajü<br />
galthatü zeritan / nik nahi akumudüz beria har zezan / bena harek nahigo, ni despendioz jan. 'À l'amiable'. Etch<br />
180.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
760
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akomudatu. v. akomodatu.<br />
akonitu, akonita. Acónito (planta). v. irabelar. Herakleako eztia biltzen duten erleek eztute bilhatzen eztia<br />
bertzerik, bainan eztiarekin batean, sentitzen eztutelarik, edoskitzen dute akonitaren bertute pozointsua. SP Phil<br />
310s (He 312 akonitarenak). Herakleako eztia mihiaren gainean eztiago da ohiko eztia baino, hari eztitasun<br />
geiago emaiten dioen akonita daritzon pozoina gatik. Ib. 300. Akonita belharraren gaiñean bildua izanez [eztia].<br />
He Phil 284. Irabelarrak (akonituak) eztitu atzipetzen biltzaille errukarriak; eztabil suge ezkatatsurik bere<br />
kiribiltzarrak lurretik narrazka. Ibiñ Virgil 85.<br />
akonkili. "Ar zan akónkili, toma (el niño) al hombro (R-is)" Iz R 401. Cf. VocNav s.v. a cónquilis y aconcoloch.<br />
akonpañatu (Lcc (-adu), Urt V 406), akonpainiatu. Acompañar. v. konpainiatu. Galai galantok ara doaz<br />
/ egiten erromeria, / danza korrua leku askotaik / ondo akonpañadua. Lazarraga (B) 1198vb. Bizkaitikan bere<br />
akonpañatzen debe / Bretoe gaiztoen bekatuak kastigatzen. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Egun partitzeko<br />
zeguen aren amandrea korterat, semea ere bai bide zati batean akonpainiatzeko. (c. 1597). FLV 1993, 458.<br />
Iauna enpaxatua da edo akonpañatua da, nahi nuke harekin mintzatu. Volt 277. Bapedrak duela aingeru bat<br />
begiratzen duena eta gu akonpañatzen gaituena. Ber Trat 31r. Iongoikoa hunerano zuk ninduzun gidatu, /<br />
etxerano ere, othoi, akonpaña nazazu. EZ Man II 38. Akonpañatubeauzu Jesus óna pasátzean trágoa. LE Ong<br />
64r. Sartu zen bada barka bateian akonpañatruk diszipuluetaz. Hual Mt 8, 23. Alkar akonpañatu / dute bi<br />
erriyak. PE 116. Guri egin digue / bastante noblezi / akonpañatu gaitue / musika ta guzi. Ib. 114. Zeuri apur<br />
baten akonpañatea gura nebalako. Ag Kr 117. Penarekin lerturik / Antonio il zan, / akonpañatu zuen / Juanitak<br />
eleizan. Balad 231.<br />
(Aux. intrans.). Zergatik nola adiskideak baitire, beti biak akonpañatzen dire. El 75.<br />
akonsejatu (-adu Lcc). Aconsejar(se). v. kontsejatu, kontseilatu. Akonsejeetan dituzala pekatu egiteko.<br />
Cap 105. Inor akonsejatu ote deban pekatu egitera. OA 158. Ni beste bat banintz Aingeruak zer eranzungo<br />
lukeala deritzat? Zer Ama Birjiñak? Zer akonsejatuko luke Jesu Kristok berak? Cb Eg II 111s. Itundu edo<br />
akonsejadu bediz euren konfesoriakaz, euren burutik erabagi baga. Astar II 239. Onelako saldu erosi, edo<br />
tratuben baten sartu baño leenago, ondo ondo itundu, edo akonsejadu zadiz zeuben konfesore, edo gizon<br />
jakitunen bategaz, zeubek zeuben burutik erabagi baga. Ib. 174. Joakiña elizarik-eliz galdezka ibilli zanean, nola<br />
etzioten apaizak bide au akontsejatu? NEtx LBB 35. Ikusi izan al dezu / granuja zarrikan? / akonsejatutzia /<br />
alper alperrikan, / onez aurrera eztegu / egingo okerrikan. Uzt Noiz 87. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. El 63.<br />
akopilada. Ataque. Axola guti hari naiz heien akopiladez; gogortu nauzu zure zintasunaz, eta irakhatsi<br />
dautazu zinki irauten. Birjin 81.<br />
akopilatu (Lar H (G)). Atacar. "Arremeter, eraso, eraunsi, akopilatu", "assaltar", "atacar al enemigo",<br />
"avanzar, acometer" Lar. Hiria da gur-arima; zaina da jaiera; eta harmada hori da ziraikia, haren<br />
akopilatzerat dathorrena. Birjin 174. Hypsokratak dio errege Mithridataren emaztiak jarraikiten zian bere<br />
senharra gerla güzietan ta zaldiz haren saihetsian, etsaiak lehen zütiala akopilatzen. Egiat 218.<br />
Insultar. Ikhusten nauten guziek akopilatzen (erran nahi insultatzen) naute beren buruak inharrosiz.<br />
Etcheberry 111.<br />
akopilatza. Ataque. Akopilatza hagitz izan zen sendoa. Birjin 73.<br />
akopilatzaile. "Agresor, [...] akopilatzalea", "assaltador", "acometedor, [...] akopilatzallea" Lar. Elheka hor<br />
baratu zen, eta akopilatzaileak joan ziren haren zintasunaz guzia harrituak. Birjin 74.<br />
akor. v. 1 akort.<br />
akordagarri (Añ). Recordatorio. "Padrón, para memoria, [...] (V) gomutegarria, akordagarria" Añ. <br />
Azkenik Ama Donzella Mariyaren sorrera garbiyaren ganeko erabagiyaren barri au eldu dedin Elexa guztira,<br />
da Gure borondatia Gure Apostolu-Letra oneik beti iraun eragin dagiyoela akordagarri oneri. Ur BulaAl 58<br />
(BulaG 558 oroipen).<br />
akordaldi. (Momento de) recogimiento. Eta ala egunoro, eta egunean askotan, batezere akorda-aldietan,<br />
biotzetik Jaungoikoari esan bear diogu: Barka egiguzu gure zorrak edo pekatuak. Gco I 431.<br />
(Momento de ) recuerdo. Beti eskerrak ematen bizi bearrean gaitu beorrek: ta al-degunean, gure esker ona<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
761
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
agertzeko, akorda-aldiren bat izango degu. NEtx Nola 18.<br />
akordamendu. "Accort" SP.<br />
akordarazi. 1. "Auctorare, kontratuz [...] akordarazitzea" Urt III 109.<br />
2. (Lar), akordarazo, akorderazo (Lar), akordazo (G-azp). Hacer recordar. "Acordar así, akorderazo,<br />
oroiterazo, komuterazo, akordarazi" Lar. v. AKORDA ERAGIN. Guri akordarazoteko Zeruan dagoana, eta<br />
bere imajinia dalako erreberenziya egin daiyogunzat. CatLlo 35.<br />
akordatu (V-arr-gip, G-azp-nav, AN-larr-ulz-araq; SP, Lar, Añ; -adu Lcc, Mic 5r). Ref.: Iz Als (San), UrrAnz y<br />
ArOñ (akordau); Echaide Nav 290-291; Elexp Berg; Gte Erd 139.<br />
Tr. La forma arkordatu se documenta en Tartas (infra (2)) y StJul (infra (3), junto a akordatü). Cf. bearn.<br />
"arcòr, acòr".<br />
1. (Aux. intrans.). Acordarse. "Acordar" Lar. "Sántatriakin ámaikaldiz óntzitakotan akordatzen ginden" Iz Als<br />
(s.v. San). "Enitzuan akordaitten, no me acordaba" Iz ArOñ. v. oroitu.<br />
Tr. Documentado sólo en la tradición meridional, sobre todo en autores de léxico poco cuidado. Parece que lo<br />
utilizan más los escritores vizcaínos. A partir de 1850 únicamente se encuentra en bersolaris y autores<br />
populares.<br />
Noxbait, noxbait, akorda zatez / zurea nola naxana. Lazarraga 1146r. Akorda zatez zein on deretxudan. Ib.<br />
1152r. Silverori on deretxana / akordatzen da askotan. Ib. 1145r. A nizaz akordadurik, / dei egin zidan neure<br />
izenaz. Ib. (B) 1198rb. Santuonen esanaz akordadurik. EgiaK 87. Desbergonzatua, akordatu bear dun egungo<br />
egunas (AN, 1687). ASJU 1981, 102. Akordatzeko arzaz eta aren benefizioaz. Iraz 45. Akordau zaitez o Ama<br />
piadosea! zeure deboto zeure aurrean gagozanokaz. Urqz 34. Gaurko gauaz akorda didin. Acto 235. --Zertako<br />
man zigu Jangoikuek memorie? --Akorda geinzen artas eta arren benefizios. CatUt 19. Akorda zaite, zure<br />
Semeak nere premia estua ikusi, ta limosna andi bat eman zidala. Cb Eg II 77. Lengo onaz akordatzeak<br />
tormentua geitu ta andituko du. Ib. 124. Oroitu edo akordatu bear zerate Fedeak erakusten digun eta guziok<br />
dakizuen egia andi onezaz. Gco I 394. Aita edo guraso zala akordaturik. Ib. 452. Akorda zaizeze [sic, por<br />
zaiteze] orretarako, zeuroen ondoan dagoala beti Angeru eder bat. Añ LoraS 132. Baña ume bost urtekuak bere<br />
akordeetan dira eureen gauzaakaz. JJMg BasEsc 207. Akordauko zara zapatubagaz. fB Ic I 23. Aita bat orla<br />
faltatutzian / aurrak dira akordatzen, / mantaletikan amai elduta / noiz etorriko galdetzen. Arrantz 155. Promesa<br />
kunplitzera / gatoz borondatez, / ondo deseatuta / aspaldiko partez, / akordatzen geralako / geren ama batez. PE<br />
106. Artua jan ta ura erari / arri gañian lo egin, / beti Jesusi erregututzen / gutaz akordatu dedin. Xe 374.<br />
Anaiak nauka mendian, / koñata aldamenian, / gazte denboraz akordatzen naiz / sasoia joanian. Ib. 242. Orra<br />
erregaliya / Donostiyak egin, / Zubietako jendia / akordatu dedin. Ud 86. Pekadore ingrato / nola zan izandu, /<br />
akordatu omen zan / Jainkuaz berandu. Ib. 112. Gaur ogei milla... bider akordatu naiz beorrentzaz. Sor Gabon<br />
40. Oraiñ akordatzen naiz arren eskolara juten zirala nere lagun baten semiak. Ib. 58. Egi bat esateko, ez<br />
nintzan akordatzen biyar nere Santu-eguna zanikan alik eta amari aditu diyotan artean. Moc Damu 8. Negarra<br />
darit akordatzean / e'tzaitudala ikusiko. Elizegi in SMitx Aranz 194. Ene! ene!... akordatzia aiztu. SM Zirik 130<br />
(35 akordau). Anbrux an gelditu zan bere alkian parre gaiztoz kantatzen: Lenago zergatik akordatu ez. NEtx<br />
LBB 141.<br />
v. tbn. Ub 97. JanEd I 91. EusJok II 94. Uzt Noiz 104.<br />
(Precedido de gen.) Zeure atzerengo fineen eta eriotzeen akordadu zaitez. Cap 121s.<br />
(Aux. intrans. bipersonal). "Zure izena etxat akordatzen. Akordau jatzu ogixa ekartzia?" Elexp Berg. "Ez zait<br />
akordatzen (G-azp), etxat akordetan (V-arr)" Gte Erd 139. Akordadu bekio guzurrik ez esatea. Cap 125.<br />
Edozeinbere pekatu mortal akordeetan iakuna. Ib. 65. Akordadu bekizu Adan itsua. Acto 28. Ta ekusten nenduen<br />
leku guzietan oroitu edo akordatuko zitzaizkola nere bekatuak. Mg CC 124. Gomutatu edo akordetan bajaka<br />
komulgadu baño leenago. Astar II 221. Eta akordetan baiako gero [pekatu mortalen bat], zer egin bear dau?<br />
CatLlo 64. Iñoiz bein akordau jataz neuri be neure urteak. Ag Kr 121. Zer dirala uste dek / ardoaren salsak? /<br />
bart nola ibilli aizen / akordatzen al zak? Tx B 109. Anbat etzaio akordatuko / ama-semiak gerana. Tx B II 167.<br />
"Se ressouvenir, faire ressouvenir [...]. Enatzaio akordatzen, je ne me ressouviens pas de lui" SP. Presuna<br />
zaharrak nola ia berak frogatuz, eta esperientziaz ere baitaki munduko erhokerien eta ioan-ethorrien berri, ordu<br />
du gaztetasuneko maiñen eta tornuen utzteko, eta bere buruari akhordatzeko eta ohartzeko. Ax 187 (V 127).<br />
(V-gip ap. Iz ArOñ; G-azp). Darse cuenta. "S'aviser" SP. "Akórdatzaka, inadvertidamente" Iz ArOñ.<br />
"Akórdauten naz, entendiuten; akórdaitten naiz, entenditten" Ib. "Oinddio akordau barik zare Beeko estaziñoko<br />
etxiak botaittuena? Gaur be andik pasau naiz baiña enaiz akordau" Elexp Berg. Batzutan tentazionearen<br />
ondoan berehala zenbait atseginazko kilikamendu sartzen zaiku kasik akorda gaitezin baino lehen. SP Phil 448<br />
(He 452 uste gabean). Zer egiten dau sugiak? Inor akordau orduko, ixilik eztena sartu, berenua ezarri, ta<br />
gaisotu edo ill. fB Ic II 190. Gu akordatu orduko / guzia jan zuan. Noe 94. Gizona sartu akordatu be / atzeko<br />
aldetik atian. EusJok 109. An egoten ziran egur batzuk edurre atarateko tokixen. Arek ikustean akordau ziran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
762
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
non egozen (V-gip). Gand Eusk 1956, 217. Eta Samartiñek gura eben artua artu eitia eurak akordau barik (Vgip).<br />
Ib. 229. Orain akordatzen naiz gaizki egin dedana. Balad 221. Grazianaxu, neure laztana / berandu<br />
akordeu zara, / mila legua eginde dagoz / zure aiten d'amen herrira. Ib. 140. Gurasuak gai ori dala-ta / askotan<br />
dute utsegin, / naiz-eta berak akordatzian / gero buruai atzegin. Uzt Sas 291. Mundu onetan ez du balio /<br />
akordatziak berandu, / ondo ikasten ai zan garaian / eskolatik bear kendu. Ib. 209. Ta moltsa falta arrapatu<br />
nuen. Bainan hurrengo goiza arte ez nintzen akordatu txingarrak ere falta zirela; txingarrak ere eremanak.<br />
Mattin 48. v. tbn. EusJok II 19.<br />
(Aux. intrans. bipersonal). "Injeniyo" ori batere etzala / nintzaion ni akordatu, / nere dirurik agiri ez ta / ni<br />
ez negoen kontentu. PE 149.<br />
Ocurrírsele a uno. "Akórdau xatan, se me ocurrió" Iz ArOñ. Osatu zaionian / buztenen puntia / akordau<br />
zaien gero / dana ebatia. Noe 111.<br />
(Aux. trans.). Lujurijak guztia aaztu eragiten deutsee. Akordauko ditu nos bait. JJMg BasEsc 121. An<br />
egon zan soñuba entzuten, janik, edanik ta lorik akordau baga, irureun urtian. JJMg BasEsc 88s.<br />
Eliza ama Santaren hitzakin Santa Maria errezatzen degu; akordatzen diogula Jaungoikoaren Amatasunaren<br />
honra eta dignidade paregabea. Gco I 458s (quizá 'conceder, otorgar').<br />
2. (SP, Urt I 43, Ht VocGr 268), arkordatu. (Aux. intrans.). Acordar, convenir, concordar. "Accorder" SP. <br />
Eta alegera zitezen eta akorda zitezen hari diru emaitera. Lç Lc 22, 5 (Dv, HeH egin zuten emanen ziotela, Ol<br />
itundu). Eta langilekin akordaturik dinero batetan eguneko, igor zitzan bere mahastira. Lç Mt 20, 2. Haren<br />
maiestatea Fontaneblera partitzera doha, eta handik Bloisa, eta gero baldin han Mercurarekin akordatzen ez<br />
baldin bada, Nantesen gaiñera doha. (c. 1597). FLV 1993, 461. Elkharrekin akhordaturik eta mintzaturik,<br />
elkharganik apartatzea eta bereztea. Ax 374 (V 246). Sogizu nola nabusia, eta dizipulua biak arkordatzen diren<br />
bertze gauzetan bezala, pundu huntan ere eta biek bat erraiten. Tt Onsa 76. Biak dituk akordatu, / bizia eta<br />
herioa, / behar nautela punitu. Gç 162. Ez zare akordatu enekien eguneko denario batean? He Mt 20, 13 (Lç,<br />
SalabBN akordatu; Echn konpondu, Hual ajustatu, BiblE tratua egin). Konfraria hortan sartzian, behar da<br />
haitatü urthian orotan egün bat, zoiñez Jaun Direktorrareki akordatüren beitira. Mercy 26. Iudu bati ofreitu<br />
zioela, bainan ez zirela akordatu (L-côte, 1788). ETZ 168. Merkhatzale ziradin hurak [ardiak] abiatü; / Ilhiak<br />
zütiela behar engajatü / Eta jarraikile bat hunik akordatü. 'Et embaucher un bon berger'. Etch 346. Akordaturik<br />
sariaz, / Hartzaren billha badoaz. "Ils conviennent de prix". Gy 166.<br />
v. tbn. Volt 261. AstLas 55.<br />
(Aux. trans.). Resolver, decidir. [Silverok] ekusirik Sirenak besteri on eretxala, akordadu eben joaten arzai<br />
baten figuran erri aetarik. Lazarraga 1146r. [Doristeok] akordadu eben aen eske joaten. Ib. 1151r. Akordaetan<br />
ez dodala / ain laster ezkonketea. Ib. 1196v. Eske nagozuna, ene laztana, / akorda badezazu ukatzea. Ib. (B)<br />
1154vb.<br />
3. (Chaho), arkordatu. Conceder, otorgar. Eta hek othoiztez zaizkala denbora luziagoz hekin egon ledin,<br />
etziezen akorda. Lç Act 18, 20 (Dv etzuen onhetsi). Eragotziko deraustae / damaok serbietea. / Akordaduko<br />
sekula ez jat / kalean paseatzea. Lazarraga 1195v. Akordatzen ez baduzu errekesta gurea. EZ Man II 6. Bañan<br />
akorda bekit noizbait / azken fiñean urthe bat. Gç 173. Ezagüt lezan Jesus Kristen eta / jinko faltsien arteko<br />
diferentzia / Marcienez izan zen / hura arkordatia [gizon hari bere begiaren eretxekitzia]. StJul ms. 18r. Behar<br />
deritazie / grazia bat akordatü. Ib. 21r. Barkhamendu akorda diezadazu, nik zure amoreak gatik bihotz onez<br />
ofentsatu nautenei akordatzen diotedan bezala. Brtc 31. Jinkuak akordatzen dia Grazia haur? CatLan 63. Pio<br />
zazpigarrenak [...] akordatu du ehun egunen indulientzia behereko othoitz hau deboki Mariaren bihotz<br />
sakratuaren ohoretan erraiten dutenei. JesBih 441. Akordatu du konfraristei, bethikotz, hiru ehun egunen<br />
indulientzia. Ib. 472. Aita Saindu berak akordatu duen induljentzia osoa. MarIl 14. Amodio horrek erakharriko<br />
du behar dugula ezagutzen duenaren, eta eman dezakenaren akordatzera. Jaur 371. Satisfa dezaguzu gure<br />
desirkondia, / bai eta ere akorda hemen dringatzia. Balad 117. v. tbn. Harb 94.<br />
4. Volver en sí. Orduan Pierrisek akordaturik erran zezan: Orain dakit egiazki ezen Iaunak igorri ukhan<br />
duela bere Aingerua eta idoki nauela Herodesen eskutik. Lç Act 12, 11 (Dv bere baithara itzulirik).<br />
5. (V-ger ap. Garate; Añ). "Despertar, [...] (V) akordatu" Añ. "Akorda, despertar, en Mundaka" Garate 5.ª Cont<br />
RIEV 1935, 347.<br />
(Part. en función de adj.). Despierto, espabilado. Dotrina ikasten dira atzeratxubak ze, geure umiak baino<br />
akordaubaagorik, ta gauzaak polituago esaten ditubanik, eureen edadekorik bat bere ez dago. fB Ic I app. 21.<br />
- AKORDA-BELAR. "Akorda-belarra emango dizut gero, amenaza de una azotaina de la madre a los hijos (Ggoi)"<br />
SMuj.<br />
- AKORDA(TU) ERAGIN. a) "Auctorare, kontratuz [...] akorderagitea" Urt III 109.<br />
b) Hacer recordar. v. akordarazi. Guri oroitu edo akorda eragiteko, nolako honra, diñatasun eta noblezi<br />
altura gure Jaungoikoak Kristauok jaso edo altxatu gaituan. Gco I 411. Eureen lelengo zorakerijeen lagunak<br />
ezin sufridu ditubee, eureen uts egitiak akordau eragiten deutseezan exenplubak. JJMg BasEsc 162. Aingira<br />
zikin bat dala ta eztala, neuk akordau eragin jotxet eta... Bai,... beinke...; aingiria labana dala! SM Zirik 101.<br />
- AKORDATUAK EGON. Acordarse. Diruba ekarri zuen / frantzes famatubak, / juzkalariyak berak /<br />
zeuzkan autubak, / ondo neurtu zitzatela / gure talentubak, / zeñek lan egin zuen / daude akordatubak / [...]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
763
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bentaja egin dit neri / an portatubak. AzpPr 39.<br />
akordatzaile. 1. "Astipulator, konsentitzaillea, [...] akordatzaillea" Urt II 504.<br />
2. "Acordador, el que así acuerda, akordatzallea, oroitzallea [...]" Lar.<br />
akorde. Acorde. Neuma laukotu hauek, akordetan bakanduak, elkarren kontrako eta betegarri diren<br />
ereskintzetan sailkatuak. MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).<br />
akordeoi (V-gip), akordeon, kordeoi (G-azp), kordion (AN-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 15. Acordeón.<br />
Cf. VocNav: "Cordión: acordeón (Montaña)". Akordeon fandangolarien arin-arin kazkarota! Herr 19-3-1959,<br />
4. Boise-ko txistu, ttunttun eta akordeonek lagundu zuten aldizka. Herr 13-8-1959, 4. En DFrec hay 4 ejs. de<br />
akordeoi.<br />
akordeonista, kordionista. Acordeonista. Txistulariak, triki-trixak eta kordionistak. Izeta Herr 2-10-1969,<br />
7.<br />
akordio. Acuerdo, convenio. Akordioen arabera. Herr 6-6-1963, 1. En DFrec hay 101 ejs., 92 de ellos<br />
meridionales.<br />
akordu (Ht VocGr, Añ, Chaho), arkordu. 1. Acuerdo, pacto. "Marché" Ht VocGr. "Acuerdo" Añ. <br />
Iainkoaren eta gizonen artean akordu ezartera iar leiten ararteko eta moienazale baten beharra izan da. Lç Adv<br />
** 2r. Eder izanen da, beraz, nazionen artean / Begietstea akordu bat Relijionean. EZ Man I 76. Akorduaren<br />
arka. EZ Eliç 394. Egiazko akordua. "Veram concordiam". Ib. 350. Herioaz minzatu diren guziak arkordu<br />
hontan dira, herio dela bekhatu orijinalaren pena. Tt Onsa 134. Laur Ebanjelista saindiak arkordu hon batetan<br />
dira guri erakasteko herio ohoiñ bat dela. Ib. 61 (v. tbn. 13, 118, 119 arkordu). Hauzi onenari / Eginik ihesi /<br />
Akordu txarra ere hobe da onhetsi. Gy 19. Nihork othe du kondatzen / Eziñ bertzez egiña den / Akordu baten<br />
gaiñean? Ib. 247. Haukiekiñ [traidore eta faltsoekin] ezta on denik, / Ez ziñik, ez akordurik, / Lekhuko, ez<br />
erresarik. Ib. 40.<br />
2. (AN-gip-5vill ap. Gte Erd 200; SP). Conocimiento, juicio; sentido. "Eztago bere akordu onean, il n'est pas<br />
en son bon sens" SP. "Akordua joanta dago (AN-gip-5vill), akordorikan gabe zegoen (AN-5vill)" Gte Erd 200.<br />
Baegoan, bada, Silvero ain akordu gutxigaz, eze Silviak uste eben eze eskuartean ilgo litzakala. Lazarraga<br />
1143r. Zer da haur? Non da zentzua? Non da akhordua? Zer egin da adimendua? Ax 73 (V 49). Oriek arkitu oi<br />
dira beren azken gaitz lo zorro, letargo, deritzan ta akordu guzia ta ibilera kenzen dituen eritasun galgarrian.<br />
Mb IArg I 301s. Erori zen zalditik eta gelditu zen akordurik bage. Ib. 329. Askotan galtzen zuen emengo<br />
gauzetarako akordu guzia ta gelditzen zen Jangoikoarekin bat egiña bezala. Mb IArg II 23. Illa bezala ta<br />
akordurik bage utzi zutenak. Ib. 99. Oliatzea... obe da errezibitzea bere akordu onean. LE-Fag. Itzularázis<br />
akordurá, ta itzális pasioneén súa. LE Ong 62r.<br />
3. (V-gip; SP, Ht VocGr). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Recuerdo. "Ressouvenance, rememoración, acuerdo"<br />
SP. "Mémoire" Ht VocGr. "Recuerdo. [...] Gaurko egunak daukaz neretzako, beste denbora bateko akordu asko"<br />
Etxba Eib. "Recuerdo de algo. [...] Ezidazu neri preguntau, nik eztaukat orren akorduik eta. Liñua zela artzen<br />
zan jakin nai dot; orren akordua zeiñek euki leikien badakizu?" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en la tradición vizcaína. En DFrec hay 5 ejs.<br />
Gomunteetan da [...] zelako gauzaak esan, entzun, ikusi ta egiten zituban bere munduko olgantza ta<br />
adiskideen artian. Baña ze poz edo konsuelo emongo deutsee orduban alako akordubak? JJMg BasEsc 160.<br />
Baña ze tristeza aurkitu daike onelako akordubetan? Ib. 161. Egin daiguzan gauzak / al danik onduen, /<br />
urrengoak be euki / daien akorduen. BEnb NereA 28. Iru desgrazi dituan ama, / Jauna, izan akorduan. Ib. 257.<br />
Gizona nintzenean sei urtean egon / nintzen eremuaren akordua dator / nire gogora eta intzirinaz diot: / [...].<br />
Arti MaldanB 230. Usainen akorduek hara naramate. Ib. 228. Mertxe andre okerra zela ezin esan zukeen inork,<br />
baina... Eta mila baina azaldu zitzaizkion akorduan. Arti Ipuin 76.<br />
Ta lukainka, solomo ta diruok zorro baten sartu ta zorroa lepoan artuta, pipia biztuteko akordurik be barik,<br />
pozik urten eban Errupiñok. Bilbao IpuiB 95. Ta meza osteko txistu ta danboliñaren akordurik be barik, barriro<br />
sartu zan ia erri guztia eleizara. Ib. 238.<br />
4. "Accentus, azéntua, tonua, boz akordua, bozgorabéhera, boz batásuna" Urt I 73.<br />
- AKORDUA HARTU. "Acordarse de hacer algo concreto. Bakaziñotara joan bai, baina telefonua jotiakin be<br />
akordua artu" Elexp Berg. "Ibiltzia komeni jako baiña eztau sekula orren akorduik artzen" Ib.<br />
- AKORDUA EDUKI. "Tener el detalle, la ocurrencia. Errittik pasau eta ama bisittatzeko akordua be etxuan<br />
euki" Elexp Berg. "Erromara joan zanian postal bana bialtzeko akordua euki zeban" Ib. Akordue euki dabe<br />
gero mutillok. Kk Ab II 39 (respecto a unos que convidaban a vino a los que rezaran el rosario).<br />
- AKORDUAN. (Precedido de posesivo). "Memoria, el campo o extensión de recuerdos que abarca la memoria<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
764
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
individual. Nere akorduan ezta olakorik pasau, no ha ocurrido tal cosa en el lapso de tiempo o conjunto de<br />
recuerdo que yo abrazo (V-gip)" Vill (es decir, in mea memoria). "Akorduan, nere akorduan, zure akorduan<br />
etab. [...], hasta donde llega mi memoria. Nere akorduan eztot ain negu epelik ezautu. Frontoia zure akorduan<br />
einddakua da?" Elexp Berg.<br />
- AKORDUAN EDUKI. "Oinddio akorduan daukat pagopian esan zostana" Elexp Berg.<br />
- AKORDUAN EGON. Estar precavido; tener conocimiento. Baldin oraiño adimendua on badu, memorioan<br />
eta akhorduan badago, nahasten ezpada. Ax 196 (V 131). Aitzinetik pensatua eduki behar du, gogonduri on<br />
behar du, akhorduan eta memorioan egon behar du. Ib. 514 (V 331).<br />
- AKORDUAN IZAN. "Gogoan izan. Akorduan izan mezatara joan bia dozuna" Elexp Berg.<br />
- AKORDU EGIN. Acordar. Elkarrekin egin zuten / herrosoek akordu, / zur gurutzatura behar / zintuztela<br />
altxatu. EZ Noel 92.<br />
- AKORDUZKO. (Adnom.). Acordado, afinado (ref. a la música, al tono...). [Iaunagatik] elizan tuk organoen<br />
kantuak, baita aphez kantarien akorduzko tonuak. EZ Man II 17. Xoriek orobat dute / egiñen errepika: / abre<br />
mutuek orobat / akorduzko musika. EZ Noel 56.<br />
akordura(tu). Volver en sí, recobrar la conciencia. Erori zen zalditik eta gelditu zen akordurik gabe. Ala<br />
egondu zen sei horduz. Akordura zenean arkitu zuen bere burua golpez galdua [...]. Mb IArg I 329. Burutik<br />
irauzia zebillelako goganber-sospetxan sartu ziranak fit aski ta laster akordura ziran; bada ekusi zuten len bein<br />
ere baño akordu obean egiten zituela bere gauza guziak. Mb IArg II 271. Akorduratuzé, ta kontaturik fieléi<br />
ikusizuéna, lokartuzé berriro, ta iltze. LE JMSB 251. Biótza heriturik / akorduratzen da, / gaitza beiraturik /<br />
negarres astendá. LE Kop 83.<br />
akorritu. (Hacer) volver en sí, recuperar(se). Soldado guardiakoak akorritu zirelaik beren lotsarriziotik.<br />
LE-Fag. Atsas nai zue berotu eta akorritu. 'Quería calentarlo y hacerlo volver en sí con el aliento...'. LE-Ir.<br />
Matsokoaren zumoa agora emanes, asi ze akorritzen (104). 'Comenzó a volver en sí'. Ib. Sua da berotzeko otzak,<br />
akorritzeko desganatuak (141). Ib. Zer da inport in dezaten zerbait zinkuria? Barin bada diru arren giltzapean<br />
edo bolsan, aisa akorriko dire kongoja-iduri gartaik (275). 'Fácilmente se consolarán'. Ib. Grazia ta<br />
karidadearen bizitzarik eztúte [sándu ta jústu eztirének], baña fedearéna dúte, akorritzeko guzís. LE Doc 212.<br />
akort (B, BN-arb; Urt II 440), akord (Urt II 242), arkord, akor (B). Ref.: Gte Erd 5; Izeta BHizt2. 1.<br />
(Empleado sobre todo en la expr. akort izan). (Estar...) de acuerdo. "Assensio, akort izatea" Urt II 440. "Akort<br />
niz (BN-arb)" Gte Erd 5. "Estar de acuerdo. Akort denekin. Zurekin akor nago" Izeta BHizt2.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional. Lo usan tbn. Izeta y Aresti. La forma general es akort (con<br />
aspiración en Axular). Hay akord en Leiçarraga y, junto a akort, en Xarlem. Tartas y StJul emplean arkord y<br />
arkort respectivamente. En DFrec hay 19 ejs. de akort, 15 de ellos septentrionales.<br />
Eta elkharren artean akord etziradenaren gainean, parti zitezen. Lç Act 28, 25 (TB ez izanez akord; Dv ez<br />
baitziren beren artean batera erortzen). Laur presuna akort ziren / Inkarnazionean. EZ Noel 41. Ezta gaitz,<br />
baldin partida biok, gaixtakerian izan zareten bezala, ontasunean akhort bazarete. Ax 373 (V 246). Debotak<br />
guziok Iuntan, / Akort behar zarete. Arg DevB 118. S. Agustin eta S. Gregorio biak arkord dira, bakian dira,<br />
hamar birjinen egitekoan. Tt Onsa 77s. Bi aita semiak arkord baratu ziren. Tt Arima 81. Badut uste hauterizan<br />
gainean guztiok akort garela; zeren guztiok jakintasunaren gutizios baitgara. ES 179. Proposizione saintu<br />
hartan / arkort ziren errendatu. StJul ms. 17r ( por error en la ed. de 1891, 4). Traditü zütüdala<br />
deitazüt erraiten; / Bata bezañ bestia biak akort ginen. Etch 70. Ene ixter begiak ditian liberti: / Akort izanen<br />
zira zü ere haieki. Ib. 72. Akort gütüzü Sira / gure kondizionetan / pakia düdalarik / orai memento huntan.<br />
Xarlem 324. Akord baziradie / orai zien artian, / esta difikültaterik / batere legian. Ib. 197. Mirakulu aundia /<br />
Akort izaitia!!! Bordel 142. Akort naiz zurekiñ hortan. Gy 288. Etxaturik patak-ezker eskuiñ betan, / Net akort<br />
zituen eman: / Bata eta bertzea klikaturik bertan. Ib. 235. Oro akort beitia jenten phipiltzeko / Ütziz merke<br />
merkia hobe guretako. Xikito 10. Harguindeguy jaun bikarioa eta Antchordoquy jaun mera ez bide ziren<br />
soberarik akort. Ox 196. --[...]. Konforme? --Bai, akort nator zurekin. Arti Tobera 283. Leblanc eta bertzeak<br />
iruzurti aren aitorpenaz bazirudien akort zirela. Izeta DirG 124. Bein ere enaiz akort ibiltzen / ni hoietan<br />
aitarekin, / hunek dirurik ez balin badu / Berak ez daki zer egin. Xa EzinB 131.<br />
v. tbn. Akord: AstLas 26.<br />
Dohatsuak beraz duke handi gozamendua / Hain estatu ederrean ikhusteaz mundua / Behera kontenplaturen<br />
ditu izar xahuak / Elementak akort eta plano lur malkhartsuak. EZ Man I 89.<br />
2. "Enaiz akort, je ne me souviens pas" SP.<br />
3. (Adj.). "Avisé, sagaz, avisado. Gizon akorta, homme prudent" SP. Baldin eztitasunak, beratasunak eta<br />
konsolazioneak direla bide egiten bagara humillago, pazientago, akortago, karitatetsuago eta hekin gatik<br />
bihotzberago bagare lagunen aldera [...]. SP Phil 479 (He 485 humillago, pairakorrago, ethorkorrago,<br />
kharitatetsuago).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
765
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akoruneti. Ez eutsan eman gure / iñok arturikan [txakurrari] / eta zan akoruneti / biraltziatikan. (Intrepr?).<br />
Noe 109 (tal vez deba leerse a koruneti).<br />
akoskea (det.). "Tranquero, de puertas y ventanas, akoskea" Lar.<br />
akostar. Figura en DRA con el sentido de 'costeño'. Se trata de Akoztar 'natural de Akotz'. Esku uskako jokoa<br />
galtzen ari zauku naski, gure herrian. Akostarrek ere ahanzten ari omen dute. Herr 12-12-1957 (ap. DRA).<br />
akostumatu. v. kostumatu.<br />
akostunbrarazi, akostunbratu arazi. Acostumbrar. San Edmundo Inglaterrákoa bere amak<br />
akostunbratuarazizue penitenzietára aurzututik. LE Matr5 300.<br />
akostunbratu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Acostumbrar(se) a. "Acostumbrarse. Lanera akostunbratzeke nago"<br />
Elexp Berg. v. kostumatu. Bear dogu akostunbredu sigiñeetan. VJ 3. Akostunbratzea esatera bai edo ez. Iraz<br />
30. Akto Kontriziñokoa biotzetik egitera oitu edo akostunbradu bear dozu. Cb CatV 81. Dakuskuna da, leoe,<br />
katamotz, artz, otso, eta abere, edo animalijarik uzu, edo ferozenak otzandu, edo amansetan diriala, eta eukirik<br />
gizonak euren ganian ardura andi bat, oitu edo akostunbretan ditubezala mila ablidade, eta arrigarrizko<br />
gauzetara. Astar II 98. --Zer remedio dago juramentu banoik ez eiteko? --Akostunbratzea erratra bai edo ez,<br />
Kristok erakusten daugun bezala. CatAe 44 (CatUt 61 akostunbretu, CatB 43, CatSal 45 akostunbratzea, CatR<br />
45 akostunbratia, CatUlz 29 akostunbretzia).<br />
"Exercitadora, andra akostunbradua" Lcc.<br />
2. Acostumbrar, soler. Ala akostunbratzen dute kristio onek egitera gurutzearen señalea ohatzetik jaikitzen<br />
diradenean, etxetik atratzen diradenean [...]. Ber Doc 97v. --Nola egin bear dire amarrenak, eta primiziak? --<br />
Oso eta zuzen akostunbratzen den moduan. CatB 51.<br />
akotamendu. Acción de poner fuera de la ley. Batean herioz, berzean akotamenduz, berzean berze moldez<br />
iarreikiak eta persekutatuak izanez, zuri zor drauzugun obedientziaren egiteko moien guzia edekiten baitzaiku.<br />
Lç Ins F 7v.<br />
akotatu. 1. "Acodar, akotadu" Lcc.<br />
2. "Citar" Lar Sup. Se trata del habitual acotado de que se habla en disposiciones legales, sobre todo de<br />
Vizcaya, en la Baja Edad Media; significa pues 'puesto fuera de la ley'; fr. hors la loi, ingl. outlaw, etc. Guk<br />
ditugu aborritzen Aitasaindu erraiten denaren arauezko sinagogák eta kongregazioneak, zeren hetarik<br />
Iainkoaren egiazko hitza banitu eta akotatu izan baita. Lç Ins G 6r.<br />
3. Acotar, reservar. An ikusten dira usotarako lekuak ere. Akotatua egon bear du arek. Uzt Sas 353.<br />
akotatu. "Morder, utsikitu, autsikitu, akotatu" Lar; sencillamente Larramendi, seguido por Harriet, ha leído<br />
mal açotatzen en Ax 431 (V 280), que hasta en la 3. a ed. es azotatzen.<br />
akotratu. Arreglar(se). Iaiki adi, eta eure ohea akotra ezak eurorren. Lç Act 9, 34 (Dv egizu zure ohea).<br />
Emazteak ere abillamendu honestez ahalkerekin eta modestiarekin akotra ditezen. Lç 1 Tim 2, 9 (BiblE<br />
atondurik).<br />
akotz. "Aegloga, artzain solasa, akhotz solasa, akhotzetako solása" Urt I 300.<br />
akre. Acre, áspero. Lurraren egarri zauritua / tortika galdak arrakalatua. [...] // Aide gorriaren azpian /<br />
akre ta zimur, legor / urre desurretu / buztindua. Azurm HitzB 68.<br />
akreedore. Acreedor. Ortikan segitu ote zaion bere akreedoreai dañu andirik. OA 164. --Eta, zer diñoe ba<br />
papelok? --Gitxi gauza. Bilbon bankero bat egin kiebra, eskapau Amerikara, palmo bat sur itxi akredoriak. --<br />
Artzekodunak ago-bete agiñegaz geratu dirala esan gura dozu, ezta? --Bai, ori. Kk Ab I 104 (en boca de un<br />
personaje que no habla bien el vascuence).<br />
akrostiko. "Acrostichis, akrostikoa" Urt I 112.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
766
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akta. "Aktiak [i no segura], registres, registros, escrituras" SP. "Akta, patua, acte, contrat" Ht VocGr. En DFrec<br />
hay 7 ejs.<br />
akta. v. akto.<br />
aktar. [Laborariek] uste baidute izurritea bezalako eritarzuna hekien azindetan hedatua dela. Aktarrek<br />
senditurik akzident horren berria [...] othoizten naute adiskide batzuek zenbait fagore eritarzun horren kontra<br />
egiteaz. (Interpr?). Mong 586.<br />
akte. v. akto.<br />
akteonozar. "Agriodos, akteonozárra" Urt I 464.<br />
aktibo, aktiba. 1. Activo. [Debozionea] gabe ezin ongi egin diteke bizitze kontenplatiba, eta aktiba ezin<br />
diteke gaizki baizen; hura gabe errepausua ezta alferkeria baizen eta trabaillua ezta nahaskeria baizen. SP Phil<br />
136 (He 139 bizitze obretakoaren akzioneak). En DFrec hay 15 ejs.<br />
2. (Gram.). Activo. Zenbait aldiz ezpaitzaio jarraikitzen egilea aktiboen eta pasiboen bereizkuntzari<br />
(gizonek-gizonak), Baztanen bezala. AIr in Izeta DirG 10.<br />
akto, aktu (SP), akta, akte (SP, Gèze). Acto. "Aktea, aktua, acte, acto, auto" SP.<br />
Tr. Habitual en catecismos y devocionarios de todos los dialectos. En textos vizcaínos y guipuzcoanos akto es<br />
prácticamente la única forma documentada; en la tradición labortana antigua y en la suletina se emplea akte (en<br />
Tartas hay akta en Onsa y akto en Arima; hay tbn. akto en CatLan), y en la labortana moderna (ya Gasteluçar)<br />
akta. Los escritores alto-navarros emplean akto y akta, según los autores. En Elissamburu (Fram 168) hay akto.<br />
Escasean los ejs. modernos. En DFRec hay 7 ejs.<br />
Apostolu sainduen akteak. Lç Act tít. Kontrizioneko aktea. Mat 315. Penitentaren hirur aktak. Tt Onsa 22.<br />
Amoina dela miserikordiazko akto bat. Tt Arima 90. Sakramendu saindua altxatu ondoan aktak. Gç 41. Egizu<br />
fedezko akta bat. CatLav 45 (V 30). Egiten akto Fedekoa. VJ 15. Fede, Esperanza, Amorio ta Kontriziozko<br />
aktoak. Cb Eg III 301 (cf. Mb IArg I 43 Onesdamuzko egitea). Kontriziñozko Aktoa deritxan Oraziño iakina. Cb<br />
CatV 110. Egítea kontriziósko ákta. LE Prog 104. Komunionearen aitzineko eta ondoko aktak. Brtc 68.<br />
Kontrizionezko akto bat egiten dienak. CatLan 147. Akte Konsekrazionezkoaren botz goraz egiteko. Mercy 21.<br />
Egin baditube auaz akto amodiozkuak. Mg CO 26. Egi-kai edo Akto Fedekoak. Añ LoraS 164. Akto fede,<br />
esperanza ta karidadezkoak. AA I 523. Maithagunezko aktak. Dh 91. Akto fede, esperantza ta karidadekuak<br />
egiñda. JJMg BasEsc 73. Fedeko egintza edo aktuak biar danian egiten ez dituzanak. Astar II 8. Fedeko akta.<br />
CatB 85 (tbn. en Añ CatAN 71). Akto kontriziokoa, edo Onezko damua. Añ CatAN 70. Fede, Esperanza ta<br />
Karitateko Akto edo Egikaiak egunoro egiteko. Ib. 71. Fedezko akta. Monho 80 (tbn. CatLuz 40). Erlisionezko<br />
akta eder bat. EgunO in Arb Igand 186. Jar zite Jinkuaren presentzian fedezko akte batez. UskLiB 35. Amabi<br />
lan edo akto. Arr May 9. Egizü Fedezko Akte bat. CatS 10. Fede, itxaropen edo esperantza ta maitasunezko<br />
egintzak edo akto laburrak. Fedezko egintza. Legaz 65. Konsekrazioneko aktia Khidegoan sartzian egin behar<br />
dena. Ip Hil 265. Lagun projimoaren amoriozko aktoa. CatUlz 55. Egizu Kontrizionezko akta. CatJauf 44.<br />
v. tbn. OA 51. Zuzaeta 69. Gco I 434. CatUt 15. Akta: Hm 212. Mih 72. JesBih 473. MarIl 20. Lf Murtuts 22.<br />
aktor, aktur. Actor. Barkoxeko neskatilak / eginez phastoral bat, / ezin atsolbitüz dira [...]. // Aktür hurak<br />
balira / izan düke alhaba, / haiek egin bekhatiak pharkatü züntükin aisa. Etch 480. Aktürak: Rotchil, jujia.<br />
Apheza, jaun eretora. Chikito, eiheazaina [...]. Xikito 1. En DFrec hay 9 ejs. de aktore y 4 de aktoresa.<br />
aktual (Urt I 118). (Gracia, pecado...) actual. "Actualis" Urt I 118.<br />
Tr. Documentado casi exclusivamente en catecismos y devocionarios septentrionales. Lo emplean tbn.<br />
Guerrico y Astarloa.<br />
Bi bekatu suerte dira: Orijinala eta aktuala. Mat 25. Begira adi bekhatu bi aktualetarik. EZ Eliç 93. Khentzen<br />
daroku [bathaioak] bekhatu orijinala, bai aktuala ere, baldiñ baginduen batere. Gç 215. --Zonbat bekhatu aktüal<br />
gisa dira? --Biga: mortala eta beniala. Bp I 53. Haren bizi guzian ezta izatu haren baithan bekhatu aktualik<br />
batere, ez benialik ere. CatLav 432 (V 204). Grazia sanktifikatzen diena edo habituala eta grazia aktüala.<br />
CatLan 63. Bigarren pekatu mota da aktuala edo ezaguerara etorri ezkero gure borondatez egiten deguna. Gco<br />
II 4. Modu askotakua izan leiteke fedia. Lenengo oitarra, oiturakua edo habituala, eta eginzakua edo aktuala.<br />
Astar II 5. Bazituen grazia saindutzen duena, grazia aktualak, berthute surnaturalak. Jaur 352. Bekhatü orijinala<br />
eta bekhatu aktüala. CatS 8. Mariak eztiala ükhen ez bekhatü orijinalaren ez bekhatü aktüalaren nokürik. Ip Hil<br />
16. Bekhatu aktuala da guhaurek egiten duguna. CatJauf 89.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
767
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Harb 27. Tt Arima 29.<br />
akua (det.; -kh- Lecl, H). "Akhua (BN), blaireau" H. v. akomarra.<br />
akuarela. Acuarela. "Acuarela (italianoz acquerella = agua: uretan margoa (kolorea) urtuta gero egiten dan<br />
pintura)" Ayerb EEs 1915, 293. Donostin egin zan Batzaldi baterako margotu zituan Echenak bi acuarela<br />
euskaldun gaizaz, eta guzien begietakoak izan ziren. Ayerb EEs 1915, 293.<br />
akuditu. Acudir.<br />
Tr. Sólo meridional, documentado en autores de léxico poco cuidado y en bersolaris.<br />
Memorian daroaezan gauzak erosita ganekoagaz akudidu degizuela zuri. fJZ 99. Akuditzen dugu aren ama<br />
guzis sandua gana. Ber Doc 135v. Ea kuidadurik edugi daben gurasoai akudieteaz. Cap 98. Asteóro jaieguneán<br />
desokupátzea osóki Jangoikoarendáko, [...] akuditzea, posible bada, bere elizara. LE Prog 104. Konfianza oso<br />
batekin beragana akuditzea gure premia espiritual, eta denboral guzien erremedioaren billa. Gco II 471. Zein<br />
da zuk maizenik akuditzen duzun itxia? Da eliza norat biarbaitu akuditu kristabak (Lesaka, 1857). ETZ 251.<br />
Akuditu zren xunto Pilatosengana sazerdotien prinzipalak eta fariseuak. Hual Mt 27, 62 (He ethorri, BiblE<br />
bildu). Gobiernora / dute akuditu. Ud 84. Jendiak pozaz akuditzen du / ori dijuan lekua. Tx B II 140.<br />
akuila. "Incitamiento, marritza, akulla, sukarria" Lar. Cf. akuilu.<br />
akuilada (Lcc), akulada (V ap. A, s.v. akhulaldi). Aguijonazo. "Aguijonar con aguijón, akulladea" Lcc.<br />
"Golpe de aguijada" A. v. akuilukada. Arduak jira dizkit / penak txit atsegiñ, / amorio-akuladak / nituanak<br />
ain miñ. JanEd II 13.<br />
akuilaldi (akhulaldi L ap. A Dv). "Akhulaldi, coup d'aiguillon, aiguillonnement" Dv.<br />
akuilari (-ll- AN), akulari (V, L (-kh-); -kh- Dv), akullatari (Lar), akululari (V-gip). Ref.: A (akulari); Iz ArOñ<br />
(akúlaarixa); Etxba Eib (akulularixa); Elexp Berg (akululari). Aguijoneador; incitador, estimulador.<br />
"Incitador" Lar. "Celui qui pique avec l'aiguillon. Fig.: celui qui stimule" Dv. "Azuzador" A. "Los arreadores o<br />
aguijoneadores (de los bueyes) [en las pruebas]" Iz ArOñ. "Boyero. En las pruebas de bueyes, el que aguijonea a<br />
los animales. Akulularixa bada ezbadakua, akulua motza eta irixak ule-latzak, eziñ gauza aundirik atara<br />
orretara" Etxba Eib. "Idi probetan alde aundixa dago akulularixa zelakua dan" Elexp Berg. Datorren<br />
astelenean idi-indarketa bat egongo ei da ta onetarako Bizkaiko ta Gipuzkoako akularirik onenak deituak izango<br />
ei dira. Ezale 1897, 15a. Alperrari lan eragiteko bearrizan ori akulu zorrotza da: muker eta nagienak be azkartu<br />
ta bizkortzeko akulari ta zirrikatzalle on-ona. Eguzk LEItz 13. Jarri alde banatan / akulari biak, / o ze golpe<br />
kruelak / idien lepoan! EusJok II 114. Banango idiekaz / erridien kontra, / arri nagosi eta / akulari bana. Ib.<br />
117.<br />
akuilarrain. "Centrina, moko arraña, puntarraña, akhullarraña" Urt IV 403.<br />
akuilatu (-ill- AN; Lar (-ull-); -khulla- Chaho), akulatu (V, G, L, BN-arb, S; VocS; -kh- Dv, H), akuilutu (Añ (ull-)<br />
A (-uill-)), akuilotu (-kh- Urt I 122). Ref.: A (akulatu); Lrq (akhülla); Iz ArOñ (akúlaatu); Gte Erd 237 y<br />
261. Aguijar (a los bueyes, caballos...); incitar, estimular, provocar. "Incitar" Lar y Añ. "1. donner de<br />
l'aiguillon à un attelage; 2. au fig., exciter" H. "Azuzar aguijar" A. "Pinchar (a las vacas)" Iz ArOñ. "Ez dut<br />
akulatu horren egiterat (BN-arb)" Gte Erd 237. "Aitak pusaturik, akulaturik joan da (BN-arb)" Ib. 261.<br />
Tr. La forma gral. al Sur es akullatu y a Norte ak(h)ulatu. Haramburu emplea akullatu y Maister akhüllatü. En<br />
textos modernos meridionales hay akulatu en Oskillaso e Ibiñagabeitia, y akullutu en Zaitegi y Amezaga. En<br />
DFrec hay 13 ejs. (9 septentrionales) de akulatu, 2 de akuilatu y 1de akuilutu.<br />
Nihork nihor bekhatu mortal bat egin baleza nahiz berariaz akullatzea da mortal. Harb 162. Han herabeztiak<br />
süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (Ch punxikatuak). Bainan Aphezek akhulatu zuten<br />
ostea, galde zezala lehenago Barrabas. HeH Mc 15, 11 (DvHtoy hizitatu edo akhulatu; Lç inzita, Dv hizitatu, Ol<br />
axatu). Hoa beraz aitzina, akhula ezatzik zaldiak. Prop 1885, 59. Girixtino-haurrak behar direla akhulatu<br />
biderik hoberenaren hartzerat. Arb Bok 64. Han, suzko akhuloz, nagiak izanen dire akhulatuak. Dv Imit I 24, 3.<br />
(s. XX) Gero, seta okerrak akullatuaz, irakaspen aiek onak zirala iruditu zitzaion. Ag G 218. Bizi-beharrak<br />
lanerat akulatzen baikitu, izan giten sendo ala eri. JE Med 56. Bakotxak akulatuz zoin bere behi parea. J.<br />
Oltzomendi in Onaind MEOE 1144. Ez da hori haizeak akhulatu behar duen sua. Barb Sup 173. Eta, orai,<br />
deskantsuan, bere eskalapoin haundiekin, behiak aintzinean bethi akulatuz. Ib. 148. Gure otomobilen gidariek<br />
akulatzen dute zoinek gehiago bere zaldia. JE Ber 85. Berrehun bat metraren buruko, horra nun bi mintzo mehe<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
768
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
idorrek akulatzen gituzten gibeletik: Bazoazkete, ba gero, zaluxago! Ib. 98. Ildakoen aurrean amor-egizu ta<br />
illotza ez egikezu akullutu. Zait Sof 190. Dakizutenez, Fortinbras Noruaikoak iñartzi gorrienak akullutu ta,<br />
oraintsu irudia agertu zaigun gure atzeneko erregeari aup egin zion. Amez Hamlet 19. Hura emendik juanez<br />
geroz, andere Mari Karrau orgina-joile eta airoski akhulatu ditu igandeko aire bihurriak. Herr 18-12-1958 (ap.<br />
DRA). Eta aingeru gaixo bat ari zen, debruaren orde, ifernuko suaren akulatzen. JEtchep 22. Goseak akulatuta.<br />
Osk Kurl 38. Batetik arthaldea akulatzea, bertzetik haren zaintzea otsotarik. Larz Senper 22. Oreinak zirikatu ta<br />
aker-taldeak ziguin orlegietara akulatzeko. Ibiñ Virgil 35. Euskalkien galerak izateko arrazoia ken diezaioke<br />
Atlas honi; kentzen ez badio ere, urritu behintzat bai. Bada, ordea, beste akuilatu behar gintuzkeen lehia ere.<br />
MEIG VI 136. Utz dizaiogun, geure buruak edertzeko edo, akuilu beharrik ez dutenak akuilatzeari. MIH 209. En<br />
DFrec hay 13 ejs. (9 septentrionales) de akulatu, 2 de akuilatu y 1 de akuilutu.<br />
Katixa, akula su hori, apaila gerrena. GAlm 1922, 51 (ap. DRA).<br />
akuilatzaile, akulatzaile (-kh- Dv (s.v. akhulari)), akuilazale (/akhül'asále/ S ap. Lrq). Aguijador; incitador,<br />
estimulador. Emazteek, horrela aitzinatzekotz, behar zuten ukhan akhulazale norbeit. Prop 1887, 67.<br />
Akulazalerik ez denean, badute liburuek aizina. JE Bur 75. Senpereko mugatik eta harat, Saratarrak gibelean,<br />
kabalen akulatzaile. Barb Piar I 19. Haize hotxkara eztiño bat itsas-aldetik heldu, eskuen eta mihien akulatzaile.<br />
Lf Murtuts 43. Kantuaren akulatzaile, Aita Xorhy, beti berdin gazte ta suhar. Herr 2-4-1956 (ap. DRA). Egia<br />
erraitez herritatüxe dü 2 nazione, beitzakien arrajinen zirela, musde "Behar" akhulazale. Herr 21-2-1963, 3.<br />
Azkenean, Sellery erretora buru eta akulatzaile, Jatsutarrak egin zuten 1899-an oraiko eliza nasaia. Ardoy<br />
SFran 276. Horrelako akuilatzaileren baten premian geunden. MEIG III 117. Prai Bartolomek, nolanahi ere, ez<br />
zuen akulatzailerik behar. MEIG IV 131.<br />
akuilatze, akulatze. Aguijoneamiento; incitamiento, estímulo. Martxoaren 2an, uztartu ziren idiak. Hirur<br />
pare hirur orgeri lothuak, bazauden akhulatzearen aiduru. Prop 1899, 159. Emeki, emeki, hainbertze zaizko<br />
eskolari ohitu, non akhulatze edo hertsatze beharrik ez baitute, ikhastegirat biltzeko. Prop 1902, 115.<br />
Ahapetik erraiten daut: "Ederra da", hitzik ez gehiago, eta zangoa dank kentzen du motorraren akulatzetik. JE<br />
Ber 53 (ref. a la aceleración del coche).<br />
akuilu (V, G, AN, Ae, Sal, S, R-uzt; SP, Añ), akulu (V, G, BN-arb-baig, S, R; Lar, H; -kh- Arch VocGr,<br />
Chaho), akuilo (V-arrig, AN-erro, B, Ae; Urt I 121 (-kh-), Lar, H (V, G)), akulo (-kh- Dv A, H (L, BN)),<br />
akillo (V-arr; SP), akilu (L-sar), akillu (G-to), akil. Ref.: A (akillo, akuillo, akhulo, akullu, akulu); A Apend<br />
(akulu); EI 381 y 386; Lrq (akhüllü); Etxbe EEs 1931, 36; Satr VocP (akulia); Iz To (akilluba), ArOñ y UrrAnz<br />
(akulu), Ulz (akullua); Etxba Eib (akulua); Ibarra Dima (akillue); Elexp Berg (akulu); Gte Erd 67.<br />
1. Aguijada; estímulo, acicate. "Akuillua, aiguillon, aguijón. Akuillu puntatzaillea, un attise-querelles,<br />
estimulador, aguijador. [...] Akuilluz puntatzea, aiguillonner, aguijonear, agujar, garrochear, agarrochar" SP.<br />
"Pertika honek eztik akülürik, esta ahijada [sic, por 'aguijada'] no tiene estímulo. Ostikoa akuluaganako idientzat<br />
gaiso, coz para el aguijón, dañosa para el buey" A (s.v. akulu; cf. infra RS). "Pértiga" Satr VocP. "Akúllua<br />
eztenaki, la vara (de boyero) con aguijón" Iz Ulz. "Vara para arrear a las vacas (con aguijón)" Iz ArOñ (recoge<br />
tbn. dos acertijos). "Aguijada, aguijón. Akulu biarrik ez euken Ibargaiñen irixak" Etxba Eib. "Urritz makillak<br />
erabiltzen die akuluak eitteko" Elexp Berg. "Behiari akulu xixta eman dakot (BN-arb)" Gte Erd 67. Cf. VocNav:<br />
"Aculu, pértiga para arrear al ganado vacuno (Roncal)", "acullo, acicate; aguijón de hierro de la pértiga o<br />
aguijada (Aézcoa, Valle de Erro)". v. ezten.<br />
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Al Sur se emplean sobre todo akulu entre los vizcaínos y<br />
akullu entre los guipuzcoanos (como excepciones hay akullu en Añibarro y akulu en Cardaberaz y Anabitarte).<br />
Hay además akullo en Iturriaga, Orixe y Munita, akulo en Arrese Beitia y EusJok (17), y un ej. de akil de<br />
Jakakortajarena. En textos labortanos y bajo-navarros hay ak(h)ulu (Barbier, Etchamendi, Zubiri (19), Lafitte),<br />
akhulo (Leizarraga, Duvoisin), akuillu (Pouvreau (Phil 289)), akillo (Goyhetche 133), akilo (Diharassarry) y<br />
akhilu (Zerbitzari). Los escritores suletinos emplean akulu (Oihenart y Tartas) y akhüllü (Maister y Inchauspe).<br />
En DFrec hay 4 ejs. de akuilu y 2 de akulu.<br />
Gogor duk hiretako akhuloén kontra ostiko egitea. 'Durum est tibi contra stimulum calcitrare'. Lç Act 9, 5<br />
(TB akuluaren, Dv akhuloari; Ol estenari). Ostikoa akulua ganako, idienzat gaso. "Coz para el aguijón, para el<br />
buey dañosa". RS 180. Aküliaren kuntre ustikua auher. O PrASJU 221. Zien gorpitzak onsa gerrikaturik iduki<br />
itzazie, zien haragiaren akuliak eta tentazione gaixtoak daudian onsa bridaturik. Tt Onsa 75. Han herabeztiak<br />
süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (Ip akhülliez; SP esten, Ch punta zorrotz). Baña zuk<br />
aurrea artu, ta ondo prestatuaz begiratzen badiozu, erioa bera ilko dezu, ta akulu zorrotza kendu ta gozo gozo<br />
egingo dezu. Cb Eg III 240. Orduan Santuak bere akuluaz lurrari golpe bat eman [...] ta bereala iturri eder bat<br />
sortu zan. Ib. 337. Penitenziarako akullu ta ziak. Añ EL 1 37. Akuluba. Mg PAb 149 (en una lista de objetos).<br />
Jabeak akullua arturik, ematen ziozkan galantak idisko uzu eta ezi gabeari [...]. Onela geldika akulluaren bidez<br />
ezi zuen, ta gero uztarria erakutsita beste gabe, etorri oi zan idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58. Erokeri<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
769
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
andia / oi dek, nerekiko / Akulloa jotzea / bortizki ostiko. It Fab 92. [Zezena] okulluan akulluarekin zirikatuaz<br />
arras aserra-erazorik. Izt C 249. Pekatuaren akulu ta kastiguak. Ur MarIl 30. Eta Israel-tarrentzat akullurik<br />
zorrotzenak berak [Filistin-tarrak] izan ziran. Lard 138. Ez dago akulu zorrotzagorik infernuaren gomuta eta<br />
pensamentua baño. Ur MarBi 47. Hezten hari den ergiari etzaio guti baizik eman behar akhuloaz. Dv Lab 241.<br />
Han, suzko akhuloz, nagiak izanen dire akhulatuak. Dv Imit I 24, 3. Akuloak kiñadak emonik zarratu, / Idirik<br />
astunenak oi badauz bizkortu. AB AmaE 266. Herioaren akiloa kamusturik. Dih MarH 130 (ap. DRA).<br />
(s. XX). Eztago dema bezelako akullurik nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Ag G 80. Eskuak<br />
bere akhulu handiaren gainean kurutzaturik. Barb Sup 169. Itzaiaren trastiak / akullu ta ezten, / Pello, itz bi<br />
egiten / ez dirazu uzten. Tx B II 257. Itzain bat zohan bidean / idi-orgen aintzinean, / akulua soin gainean.<br />
Etcham 190. Akuluaren gisara / egiak gure jaidura / sumintzen dauku ardura. Ib. 191. Besterik baitun gurean. /<br />
Akil batekin, aldarrika ama / zetorren bostak aldean: / "Au dek garaia! Jeiki, zangilla!". JKort EuskOl 1932, 21.<br />
Ez al duzue senti Alpinetan eguzki urrea dagola oraindik, zuei aragiek ziztatzen ditizuen akullo orietan? Or Mi<br />
76s (Eus 35 akullu). Zuek [emakumezkoak] zaitutegu asegarri, zuek atseden, zuek akullu, zuek artizar eta<br />
eguzki. Ldi IL 141. Nik ez diñat utziko nere idi parea ta akullua. Lab EEguna 112. Gure baserritarrak akulua<br />
erabilten ezeze, besterik be ikasi dabe. Eguzk GizAuz 63. [Idiak] logaletik esnatu zitezen, akuluz zartatzen zitun.<br />
TAg Uzt 264. Akulu ori sartuko diat purditik. A EY II 367. Debruarekin iraulden ari denak, behar du akhilua<br />
luze. Zerb GH 1936, 121. Akulua bezain xut. Lf Murtuts 37. Ezten-biko akulluz buru-buruan yo niñun. Zait Sof<br />
79. Akulloa egiteko a zer nolako gaia orixe! Munita 101. Bertsotarako zerabilkin akullu zorrotzaren eztenak.<br />
Etxde JJ 269. Zeregin gorrien akullu errukigabeak ziztatuta bezela. Erkiag Arran 84. Sokak eta akuluak. Erkiag<br />
BatB 51. Bildurraren akulua iphurdian, iheska hasi ziran. Osk Kurl 148. Gure erriaren burrukak eman dio gure<br />
biziari bere argi ta lanerako akulua. NEtx LBB 8. Mayans eta besteen akuiluari nondik itzuriko. MEIG VII 33.<br />
v. tbn. Arti MaldanB 200. Akullu: Ud 121. Sor Bar 54. Alz Ram 100. A Y 1934, 6. Akulu: JanEd II 55. Laux AB<br />
28. Anab Don 33.<br />
(Empleado como sobrenombre). --Ta beste au (Baldaxar'erengatik) Baldaxar Aranguren "Akullu". --<br />
Gizona! Akullu? (eskua estutuaz). Ezten zorrotzekoa gañera. Ondo zaude e? Lab EEguna 86. Zu ez zera bada<br />
"akullu"? Ib. 97.<br />
"Akhuiliak (begien-), lunettes" H. v. BEGI-AKUILU.<br />
Bere akulu bidez lantzen du, bere naar guziekin aren gainean urkilatzen da. "Trabaja con sus espolones".<br />
MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).<br />
"Akulu bat, akulu bi, palabras rituales del juego de las tabas" Etxba Eib.<br />
2. Aguijoneador de las apuestas de bueyes. --Lau iltze ta erdi egiñ zituzten ordu betean berrogetamar<br />
kintaleko arriarekiñ. --Zenbat akullu ziran? --Iru, onenetakoak. Ag G 88.<br />
- AKUILU ERAGILE. Incentivo. Moralista auek pitzgarri edo akuillu eragille batzuk ere eskeintzen<br />
dizkigute. Vill Jaink 80.<br />
- AKUILU-EZTEN (G-goi ap. Etxbe EEs; akulu-izten G ap. A (s.v. izten)). Aguijón, punta de la aguijada.<br />
"Akullueztena" Izt C 233 (en una lista de aperos de labranza). "Akullueztena. Akulluak alde baten izaten duan<br />
eztena; abereai zartadarik eman gabe lana eragiteko izaten da (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 36. Cf. Tx B II 257:<br />
"Itzaiaren trastiak akullu ta ezten". Idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil-soillik.<br />
Markiegi in Ldi IL 7.<br />
- AKUILU-GAI. "Akhüllügei (S), gaule destinée à faire un aiguillon" Lh. Ikatzgiña sartzen dan basoan / eta<br />
beraren inguruko auzoan, / Akullu gairik ere ezta ikusiko gizaldi osoan. Izt C 190.<br />
- AKUILU-GAIN (akulu-g. V). Ref.: A (akulu-gan); Elexp Berg (akulugaiñ). Punta de la aguijada. "Aguijón,<br />
punta de la aguijada" A. San Paulo apostoluba bildur bajakon bere aragijaren akulu ganari; nor bildur<br />
izango ez jako beriarenari? fB Ic II 265. Akulu-ganak atara egin zituen azkenerako; ez jakin bidean urten eutsen<br />
ala aberearen narru-mamiñetan trintze sartuta itxi. Erkiag BatB 51.<br />
- AKUILU-KASKA. Golpe de vara, varazo. v. akuilukada, 2 kaska, AKUILU-UKALDI. Biltzen zituen ba<br />
akilu-kaska eta ziztako on batzu, ez baitzuen itzaina enganatzen. Larz GH 1959, 90.<br />
- AKUILU-MAKULU. (Pl.). "Zanco, zancos de palo, que son piernas de palo horquilladas, es del Bascuence<br />
zurezko zankoak, akullu makulluak" Lar. "Akullu-makulluak (G), échasses" H A Morf 595 y A Apend.<br />
- AKUILU-PUNTA (V-gip ap. Elexp Berg; akhullopunta Urt I 121). "Ondoraiño sartu zotsan akulu-puntia"<br />
Elexp Berg. v. AKUILU-EZTEN.<br />
- AKUILU-UKALDI. "Akhüllü-khaldü (S), coup d'aiguillon" Lh.<br />
Etim. Sin duda de lat. aculeu. No viene del cast., sino probablemente a través del arag.<br />
akuiluka, akuluka, akulka. A aguijonazos. v. akuilukadaka. Gaitzkirako gure grin galgarri hau garaituz,<br />
bada, ta geren gogo nagiari akuluka bezala emanez utzi bear ditugu egin nai genitukeen gauzak eta egin bear<br />
egin nai ez genitukeenak. Mb IArg I 304. Laster artu zirian / medio barriak: / itxi arriari ta / akuluka biak.<br />
EusJok II 114. Iriyari jardute'ira / gañetik akulka / ganauak pagatu biar / itzayaren kulpa. Lizaso in Uzt Noiz<br />
31.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
770
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akuilukada, akulukada (V-gip), akulukara (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (akúlukaa); Elexp Berg (akulukara). <br />
Aguijonazo. "Un golpe con akulu" Iz ArOñ. "Golpe o puyazo de aguijón. Egundoko akulukarak emon zotsan<br />
irixai" Elexp Berg. v. akuilada.<br />
akuilukadaka. A aguijonazos. v. akuiluka. Bidea zelai zan artean naiko larri, baña tira, akullukadaka,<br />
zarataka-ta biztu ebazan beiok, emonazo eutsezan eukezan indarrak ta baeroien burdia. EEs 1925, 62.<br />
akuilutto, akulutto. Dim. de akuilu. v. akuilutxo. Nausiak ditu laguntzen, / adarretarik tiratzen, /<br />
akuluttoaz sistatzen. Etcham 190.<br />
akuilutxo, akuilotxo (-khullo- Urt). (Dim de akuilu). "Aculeolus" Urt I 121. v. akuilutto.<br />
akuiluxkot. "Akhüllüxkot (S), mauvais petit aiguillon" Lh.<br />
akuiluztatu (-khüllüs- S-saug ap. Lh), akiluztatu (-kh- Hb ap. Lh). "Aiguillonner" Lh. "Akhüllüstatü (S-saug),<br />
aiguillonner à grands coups" Ib.<br />
akula (V, G; Arzdi Peces, FauMar 46), aul (G-azp). Ref.: A (akula, aul); AEF 1960, 20. Pez aguja. "Aguja,<br />
cierto pez" A. "Pez aguja, de la familia de los escombresócidos" Arzdi Peces. "Aguja, saltón (Belone belone),<br />
akula (S. S.), botakarra (Lequeitio)" FauMar 46. --Ez du beorrek bixigurik biar. --Zer bada? --Ez dakit nik.<br />
Akulak noski. --Naizu iruban? --Ez da beorrentzat arrantz au egiñ. Sor Gabon 32. Udazken-aroan atxitzen<br />
zituzten arraiak oek izaten ziran: potakarra edo akula (lanzón), antxo txikiya ta parrotxa (txardin txikiya).<br />
Elizdo EEs 1925, 215. Txardin-saltzaleak bata bestarengandik aldenduaz biziro zabaltzen ziran erri guztian. --<br />
Akul, akulaaa...! --Zenbatian? --Lau kuartuan. Anab Eusk 1933, 246. Lo ta akulea? Mau, mau (V-m).<br />
"¿Dormido y pescar aguja (cierto pez)? Lo pongo en duda". A EY III 280.<br />
"Akula birigarda (V, G), pez más sabroso que akula" A. "Akule bidagardie (Xiphias gladius), [...] pez espada,<br />
emperador" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362.<br />
akulamendi (G-bet), akulumendi (akhullu- H (G)), akelemendi (L-ain), akilumendi (akhillu- H (G)),<br />
arkelamendi (AN-ulz), arkelamendu (Darric ap. DRA), arkulumendi (Darric ap. DRA; -khullu- H). Ref.: A<br />
(akelemendi), Apend (akulamendi, arkelamendi). Escarabajo. "Cerf volant" H. "Lucano, cierto escarabajo<br />
(insecto)" A. "Escarabajo con cuernos" A Apend. "Escarabajo (Darric)" DRA. Cf. VocNav: "Arquilamendicua.<br />
Nombre que aplican al insecto lamado ciervo volante (Regata)". v. akelamarro, arkanbele.<br />
(Usado como insulto). Koxme bat, bai: ta beste akulamendi zarra, Talo, asto kirten ori, bestia. Alz Burr 19.<br />
Akulumendi alena, zuaz emendik, bestela juango zera kartzelara, kartzelara, kartzelara. Alz Bern 79. Ta,<br />
Filemon, akulumendi zar ori're, egon ixil-ixilik, ia ziriya sartzen ote zigun. Ib. 74. Arkakuxu oni begira gero. --<br />
Ta zu, akulumendiya, alena. --Zure ama izango zan sorgiña, ez ni. Ib. 77.<br />
akullo. "(V-m), parte convexa de una taba" A. Cf. G-azp: asake, apone, akulo, akarne, en el juego de tabas, cada<br />
uno de los lados de la taba.<br />
akulloka. "(V-m), jugar a tabas" A.<br />
akulu. v. akuilu.<br />
akululari. v. akuilari.<br />
akulumendi. v. akulamendi.<br />
akumuila. v. ukabil.<br />
akumuilu. v. ukabil.<br />
akumulatore. Acumulador (de energía). Hamaikak arte, berriz, argi ederra, acumulatorek emana. Osk<br />
Kurl 130.<br />
akura (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. "Contribución, gabela. Llámase así a la contribución que pagaban los<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
771
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Agotes del valle de Baztán al señor de Ursua" A. "Los agotes de Bozate daban cuenta de la [pecha], llamada<br />
akura, al administrador de un título que poseía el señorío de Ursua, hasta que en nuestros días rescataron todas<br />
las casas y tierras de aquel barrio" Caro Los Vascos (2. a ed.), 274 (datos recogidos personalmente en Elizondo y<br />
Oiz). v. tbn. A. Otazu El "igualitarismo" vasco (San Sebastián, 1986), 167 n. 200, con una interpretación<br />
económica bastante distinta.<br />
2. (B, BN-baig). Ref.: A; Izeta BHizt2. Alquiler. "Badut bertz bat akurakoa, tengo un caldero de alquiler" A.<br />
"Renta, alquiler. Oiek akureko lurrek tuzu" Izeta BHizt2.<br />
- AKURAN. "Akuran dut, lo tengo en alquiler" A. "Akuran artu, [...] tomar en arriendo (BN-baig)" Zait Sof II<br />
Voc. Etxeko yaun batek maastia landatu zun [...], ta nekazariei akuran utzi zien, ta urrutira yoan zan. Ol Mt<br />
21, 33 (v. tbn. Mc 12, 1 y Lc 20, 9). Etxeko nausi batek masti bat landatu zuen [...]. Gero langille batzuei akuran<br />
eman zien ta bera urruti yoan zan luzaroko. Ir YKBiz 385. Bizikletak, akuran, alkillerrean, edonok ikasteko ta<br />
erabilteko. Erkiag BatB 61. Diru onen bidez, Abimelekek gizon beartsu ta arlote batzuk akuran artu eta beragaz<br />
joan ziran. Ker Iud 9, 4 (Dv bereganatu, Ol akuratu).<br />
akuratu. Contratar. Ik, Antton, akura zak beor ongi ezi bat. A Ardi 60. Izan ere, Zeru-Yaurerria, bere<br />
maastiko nekazariak akuratzera goizean goiz irten zan etxeko yauna bezela da. Ol Mt 20, 1 (Ir YKBiz 353<br />
akuratzera). Iñork ere ez gaitu akuratu-ta. Ib. 20, 7 (Lç alokatu, HeH galdegin, Dv hartu, Ur alogeran deitu).<br />
Zillar onez Abimelekek zenbait gizon zirtzil ta alper akuratu ta yarraille izan zitun. Ol Iud 9, 4 (Dv bereganatu,<br />
Ker akuran artu). Plazan biltzen ziran goizero langilleak, ta ara yoaten ziran etxeko-nausiak, egunero bear<br />
zituzten gizonak akuratzera. Ir YKBiz 353n. Bizkaiko leku askotan ekintza galgarri onetarako erostariak<br />
akuratuten dabez. A EY I 414s.<br />
akuratzaile. Arrendador. Txalopa batzuk errentan artzen genitun eta Saint Pierre eta Miquelon deitu<br />
ugartetara joaten giñan arrantzara; akuratzalleak (Arrendador), ordea, goleta zaharrak eta itxasorako gauzaezak<br />
ematen zizkiguten. Etxde Itxas 141.<br />
akurazgora. "Akhurazgora, erroz gora, hortzez gora" Alth in Lander RIEV 1911, 597.<br />
akuri (Gc ap. A). Conejo. "Cobaya o conejillo de Indias" A. v. kui. --Ez al da eperrik? --Ez, jauna. --<br />
Akuririk? --Aitu dira. --Ollaskorik? --Ezta. --Urdai azpikorik? --Ez, jauna, gañekoik ere. Sor AuOst 88. Iru akuri<br />
Guarda-Platatik / aitak zituen ekarri. Tx B I 75. Amar sortze-aldi barru akuri ar-emeak lur guzia akuriz bete<br />
lezakete. EgutTo 17-7-1918 (ap. DRA).<br />
hakurikatu. Agacharse. Herriko buruzagi edo mandarinak aholkatzen gintuen herriko etxean hedatu<br />
lastakia gainean jartzerat; eta gu hakurikatzen hastearekin, bazoatzan, berek ziotena, arrotzen bakean uzteko.<br />
Prop 1899, 163.<br />
hakuriko (BN-mix ap. A). En cuclillas. "Akuriko [...], en cuclillas" A. Cf. hakoko. v. 1 kokoriko. Haren<br />
inguruan, laur bonza edo aphez bazauden hakuriko othoitzean. Prop 1899, 162.<br />
akurrean. "(G-goi), disputando" A. Cf. ahakar.<br />
akusadore (Lcc). Acusador. v. akusatzaile. Egitera konfesinoe general ta bizitza guztikua, diabru ta<br />
konzienzija akusadore ditubezala. Mg CO 82. Beste testigu ta akusadorerik baga. Ib 15.<br />
akusaera. "Acusación" Lar y Añ.<br />
akusagarri (Urt I 90). v. akusatibo.<br />
akusamendu (SP). Acusación. v. akusazio. Baiña [har] hura da konzientziaren akusamendua, autsikia,<br />
alhadura, ximikoa, eranzutea. Ax 594 (V 382). Haur da mundu hunetako gure loria eta parabisua,<br />
konzientziaren akusamendurik gabe egoitea, barren hartan faltarik ez edireitea. Ib. 446 (V 292).<br />
akusantza, akusantxa. Acusación. Eta ene erakuste hunen aküsantxa falsiak ükhen zitit. 'Pro Doctrina<br />
reprehensiones'. Mst III 18, 1 (SP gaizki erranak eta falsokeriak). Jinkuaren amurekatik behar düzü gogo hunez<br />
gaiza orori suña pharatü, erran nahi beita triballier, eta dolorer, tentazioner, eskerniuer, erreustarzüner,<br />
beharrüner, flakezier, goitzarrener, mardaller, aküsantxer, ümiliazioner, ahalker, gaztigier eta mesperetxier. Ib.<br />
35, 2 (Ch hiroiak).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 772<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
akusari, akusalari (Urt II 251). Acusador. v. akusatzaile. Egun hartan iuje date mundu ororen iabia /<br />
Baitu ororen gainian potestate handia / akusari bera [Jainkoa] date eta konzienzia / Bekhatu oro publikoki<br />
ageriko orduian. E 55.<br />
akusatibo (Urt), akusatibu. Acusativo (caso). "Cassus accusativus, kasu akusatiboa, akusagarria" Urt I 90. <br />
Akusatibo singularekoari emaiten dio berbo diferenta akusatibo pluralekoarenetik. ES 90. Zeren komunztatzen<br />
baitu Berboa akusatiboaren numeroarekin, bertze hitzkuntzek ezin egin dezaketen maneran. Ib. 89. Ezen ezta<br />
Eskuara dakienik enzunez geroztikan, emaiten daroat, emaiten darozkiat, lehenbiziko berboak akusatibo<br />
singularrekora, eta bigarrenak pluralekora darauntsala ezagutuko eztuenik. Ib. 90. Pronombre infixatu hau<br />
gehienetan akusatibuan izan arren, zenbait aldiz datibuan da. Mde Pr 219.<br />
akusatu (SP, Urt I 91, Ht VocGr 325, Lar, Mg Nom, Añ, VocBN, Gèze, H).<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos. En la tradición meridional, ya en el s. XIX, falta en autores como<br />
Añibarro, J.B. Aguirre y Lardizabal. Hay pocos ejemplos de la segunda mitad del s. XIX y del s. XX, y casi<br />
todos son septentrionales. En DFrec hay 9 ejs. de akusatu, todos ellos en la prensa periódica.<br />
1. Acusar. "Accuser, acusar, culpar, achacar, retar" SP. "Salatu (G), [...] akusatu (V), acusar, delatar" Mg Nom.<br />
"Accuser [...]. Usuel dans tous les dialectes" H. v. salatu. Bekhatore gira eta mira eztakigula / Balinetan bide<br />
gabe akusatu bagira. E 235. Eztuzuela uste ezen nik akusaturen zaituztedala zuek Aita baithan: bada nork akusa<br />
zaitzaten. Lç Io 5, 45. Eta ezin phoroga zitzakeé ni orain akusatzen nauten gauzák. Lç Act 24, 13. Eta haién<br />
pensamenduék elkhar akusatzen dutelarik, edo exkusatzen-ere. Lç Rom 2, 15. Akusatzen dut neure<br />
eskergabetasuna. Mat 226. Falsokiro akusatu zuela Erregia. Ber Trat 111v. Iujearen aitziñean / falsoki akusatu.<br />
EZ Noel 95. Enganari bat ziñela / akusatu zintuzten. Ib. 168. Akusatu zituela bere seme propioak erregeren<br />
aitzinean. Ax 354 (V 235). Konzientziak berak akusatzen du bere burua, eta bai kondenatzen ere. Ib. 438 (V<br />
285). Zeren probearen oihuek [...] gure bihotzaren gogortasuna eta hotztasuna akusatzen dute. Ib. 228 (V 152).<br />
Kontu egiten dabela dala fiskal akusetan daben bat bere burua. Cap 91. Zuzenago lizate zure burua akusa, eta<br />
zure anaia eskusa bazeneza. SP Imit II 3, 2 (Ch zure burua faltiar aithortzea). Ah, bai! itzatu zuten / Jainkoa<br />
Habean, / Gaizki akusaturik, / Ohoiñen artean. Gç 69. Jüdiek goiztiritik aküsatü zien Pilataren aitzinian. Bp II<br />
48. Eta eztuzun beldurrik gizonen iuiamenduentzat, zure konzienziak deusez akusatzen etzaitueiño. Ch III 36, 1. -<br />
-Akusa dezake konfesoreak penitentea Inkisiziora? --Ezin akusa dezake. Iraz 65 (Cb CatV 83 akusadu). Zure<br />
egiazko eta bidezko eskusa ekharri ondoan, ez badire gelditzen zu akusatzetik. He Phil 194. Akusatzen baitzuten<br />
Aphezen prinzeek eta populuko zaharrek. He Mt 27, 12 (Lç, Echn, Hual, HeH akusatu; Dv jazartzen, Ur, Ol<br />
salatua). Ta geiago ta estuago akusatzen, ta kargu andiak egiten asi ziran. Cb Eg II 198. Jujen aitzinian izan zen<br />
presentatia, aküsatia, kondenatia, mespretxüz kargatia [...]. CatLan 43. Apezen akusatzerat. Monho 34. Ogen<br />
gabe naizüla / zük ni aküsatzen. Xarlem 731. Bere buruba garbitu, bestia akusau. Mg CO 69. Juduen agintarien<br />
tribunalean, akusatuak, erreprendituak eta gogorkiro eta nabarbenkiro azotatuak izan ziranean. Gco II 56.<br />
Emastékia, non dire akusatzen-zinduzténak zu? LE Io 8, 10. Akusazezáten testimónio falsuéki. LE Ong 42 r.<br />
Salatu edo akusetan dabe gizon bat egin daben txarkerija bat gaitik. Astar II 181s. Jaun Doni Paulok<br />
akusatzen du bere burua koleratsu izan dela ezin gehiago. Jaur 401. Laster zuen akusatu [otsoak axeria], / eta<br />
yuietara deithu. Gy 324. Akusatzen dute [Judas] nola Jesus, bere nausia, hogoi eta hamar otxinetan saldu izan<br />
duen. Dv LEd 265. Nor da horien guzien hobendun? Ni? Denak akusatzen ditut nere kexuan. JEtchep 74. Zeure<br />
burua garbi-azu, nehor akusatu gabe. Larz Senper 14.<br />
v. tbn. Harb 237. Hm 203. Tt Onsa 91. CatLav 142 (V 74). Brtc 268. Zuzaeta 49. Etch 428 (akü-). AstLas 57.<br />
Elsb Fram 161. Mattin 38. Akusau: fB Ic II 236s.<br />
(Part. en función de sust.). Acusado. Akusatuak ukha, oihu, falso zela, gezurra zela [...]. Baiña lekhukoek<br />
mantena, on eduki, hala zela. Ax 378 (V 249). Eskusa zazu akusatuaren gogoa eta intenzionea. SP Phil 360.<br />
Guztiak ziren Hebreoak, eta hitzkuntza berekoak, hala akusatzailleak nola akusatua. ES 135. Ez gaztigurik eman<br />
akusatuari, bainan hobendunari bakarrik. Larz Senper 120. Beste probamenturik ez da behar, akusatuaren<br />
aitorketa baizik. Arti Tobera 268.<br />
(Con ines.). Dohatsu da Iainkoak bekhatutan akusatzen eztuen gizona. Harb 322.<br />
2. (Aux. intrans.). Acusarse, confesarse. Akusa zaitea konzienzia zeure falta guziez. Harb 194. Zure bihotz<br />
bero hartan zoaz zure aita espiritualaren belhaunetara, akusa zaite zure konfesione jeneralaren ordutik orhoitu<br />
zaren huts prinzipalez. SP Phil 537. Akusatzen naiz seigarren mandamentuan. OA 135. Dadukan dudaz<br />
konforme akusatu bidi, esaten debala, ezen ez dakiala determinatzen bere pekatuen numeroa. Ib. 133. Ene<br />
bekhatuez akusatuko naiz. Ch III 52, 2. Gero akusatu behar gara gure bekhatuez gisa huntan: akusatzen naiz<br />
nola [...]. CatLav 293 (V 146). Akusatzen zera: Jauna, eman diet leku pensamentu gaiztoei. Mg CC 123.<br />
Akusatzen danean bat ezarri dituela madarikazioko itz edo maldizioak. Ib. 122s. Akusetan naz, Jauna, aserre<br />
puska batzuk izan ditudala etxian edo auzokuakaz. Mg CO 22. Askiko da ongi erranak diren bekhatuez<br />
jeneralean eta xeetasun handitan sarthu gabe akusatzea. Dh 64. Jangoikuak guztija daki, ikusten ditu biotzak,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
773
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nok daukan damuba [...], nor ziatz ta zuzen akuseetan dan pekatu ta pekatuko okasinoiakaz. JJMg BasEsc 52.<br />
Gisa berean akusatzen naiz orai eta bethi Jainkoari egin bekatu guziez. CatLuz 35. Bainan segurki ez dira<br />
berdin / Guzien jendetasunak: / Solasa aisa konprenitzen du / Akusatzen den presunak. (Interpr?). Bordel 83.<br />
Bere bekhatiez oroz aküsatü ondoan zer egin behar da? CatS 13. Munduban egiñ arren / txit asko pekatu, / zer<br />
edo nola diran / esaten nekatu; / orren gañian dute / asko predikatu, / akusatzia eziñ / iñork debekatu, / lotsaz<br />
edo bildurrez / ez arren ukatu. Ud 130. Akhaba ditake erranez: akusatzen naiz oraino orhoit ez naizen bekhatu<br />
guziez. CatJauf 44. Aita, akusatzen naz, / neu lenengoagaz, / geure Jaungoiko ona / amadu ezagaz. Balad 184.<br />
(Con dat.). Konfesionea da, absolbitzeko autoritate duen aphezari sekretuan bere bekhatu gustiez<br />
akusatzea. Gç 101.<br />
3. (Aux. trans.). Confesar. Pekatu ori urrengo konfesiñoan esan edo akusadu bear dau. Cb CatV 85.<br />
Galdetzen dio konfesoreak emakume bati, badezu zer akusatu seigarren mandamentuaren kontra [...]? Mg CC<br />
110. Baldin Penitentak ez badu bekatu mortalik akusatzekorik, zer egin behar du? CatLuz 35. Norberan<br />
kontzientzia / ondo-ondo esamiñatu, / pekatu txiki eta aundiak / dan bezela akusatu. In Xe 351.<br />
4. Denunciar. Atrebitu zan etsaia Jaungoikoaren aurrean Job Santuaren intenzioak akusatzera. Gco I 452.<br />
akusatzaile (H (s.v. akusatu); -aille SP, Urt II 251; -alle Lar, Añ), akusazale, akusatzale. Acusador, fiscal. v.<br />
akusadore, akusari, salatzaile. Erran ziezón hari, Emazteá, non dirade hire akusazaleak? nehork ezau<br />
kondemnatu? Lc Io 8, 10. Manamendu eginik akusazalei ere, hunen kontretako dituzten gauzák hire aitzinean<br />
erran ditzaten. Lç Act 23, 30 (Dv jazarleei ere, Ol salatariei). Horra [...] adiskideak eta nabusiak, zeinak orai<br />
baitira ene akusatzailleak, ene lekhukoak, ene iuieak eta ene burrero minduak. Harb 237. Konzientziak anhitz<br />
ofizio du, bera da alkhate, bera da lekhuko, bera da akusatzaille eta defendatzaille. Ax 437 (V 285). Haren<br />
akusatzailleak eta kondenatzailleak, haren lekhuan kondenatuak eta iustiziatuak izanen zirela? Ib. 131 (V 86).<br />
Zuk egiazko eta legezko eskusa ekarriz gero zure akusatzaillea hala ere lehiatzen bazaitzu. SP Phil 193. Zure<br />
bekhatuen akusatzaille kruelak. Hm 224. Guztiak ziren Hebreoak, eta hitzkuntza berekoak, hala akusatzailleak<br />
nola akusatua. ES 135. Erran zion: non dire zure akusatzailleak? Lg II 176. Zoin izanen dira gure aküsazaliak?<br />
CatLan 50. Lurreko Tribunaletan dagoz Fiskal edo akusatzalliak. Mg CO 14. Izpiritu dohatsu hura izanen da<br />
arima bekhatore haren akusatzaile gogorrena. Dh 138. Adituko zaitut, zure akusatzaileak yein diren ondoan. TB<br />
Act 23, 35. Hartu ginduena yuie / Itzultzen da akusatzaille. Gy 262. Botatua delakotz gure anaien akusatzalea.<br />
Echn Apoc 12, 10 (Ur (G), BiblE salatzailea). Ez dut akusatzailerik baizik edireiten. Elsb Fram 104. En DFrec<br />
hay 2 ejs. de akusatzaile.<br />
akusatze. Acusación. Konplitzeko gogoarekin halako edo halako akusatze eginen duela arnegatzea, eta<br />
gero hobeago eritzirik egin gabe utztea, ez akusatze hura ezta bekhatu. Harb 166.<br />
akusazio (Lcc, Urt I 91, Lar, Añ), akusazione (Urt I 91, VocBN, Gèze), akusazino (Añ), akusazinoe. <br />
Acusación. v. akusu, salaketa. Zer akusazione dakarkezue gizon hunen kontra? Lç Io 18, 29 (LE akusázio;<br />
Dv, HeH zer hoben, BiblE zertaz salatzen duzue). Akusazione anhitz eta pizurik ekharten zutela Paulen kontra.<br />
Lç Act 25, 7 (Ol salaketa). Defendaturen gaitu [...] akusazione falsuetarik. Lç Ins F 8r. Falten akusazionia. Tt<br />
Onsa 141. Aküsazione faltsüz / beitzian ürkharazi. Xarlem 1527-1528. Jujia: Jean Pierra, zer diozu, /<br />
akusazione hortzaz? / Kupable zia / holako egintzaz? AstLas 56. Aintxe eranzungo deutzee demoninuaren<br />
salakera edo akusazinoe gustijai. Astar II 286. Alde orotarik akusazio gogorrak jasotzen baitira aren aurka. Vill<br />
Jaink 175. En DFrec hay 14 ejs. meridionales de akusazio.<br />
(Ref. al acto de confesarse). Bainan gure bekatuaz eginen dugun akusazionea izanen zaiku ezti eta<br />
gogarako. SP Phil 71 (He konfesionea). --Zer da konfesionia? --Hura da bere bekatü güzien aküsazione bat<br />
aphez aprobatu bati egiten dena. CatLan 147 (CatS 12 aküsazione). Eztu akusazio garbirik egin, pekatu arintzat<br />
esan ditu guziak. Mg CC 18. Zelan bada konfesoriak emon lei sentenzija zuzena ezpadago akusazino edo<br />
deklarazino garbirik? Mg CO 14. Akusaziño labur ta nastau onegaz, zer aitu lei Konfesoriak? Ib. 22.<br />
akusu. Acusación. v. akusazio. Sosegu handia du bihotzean nork ere ezpaitu axolarik ez laudorioez ez<br />
akusuez. SP Imit II 6, 2 (Ch afrontuez). Nihor aditzen duzunean gaizki erraiten, ezar ezazu akusua dudatan. SP<br />
Phil 360. Baldin akusua gezurrezkoa bada, eskusa zaite emero, ukatzen duzula hobenduri zarela. Ib. 192.<br />
Pilatusek etzuen lakhet bere sententzien ekhartzea arinki eta airezko akusuen gainean. Lg II 268. Pilatusek [...]<br />
egin ziotzon galdeak hirur akusu heien gainean. Ib. 269. Heien akusurik handienak etziren aski gizon baten galarazteko.<br />
Ib. 262. Gure presondegian da akusu hau dela kausa (L-côte, 1788). ETZ 168. Neredako [sic]<br />
maithagunez jasan ditu [Jesusek] akusu hek, laido hek, kolpe hek, thormenta hek, heriotze dorphe, laidotsu ta<br />
ikharagarri hura. Dh 241 (v. tbn. 256). Bertze phondu gehienen gainean bai, bainan garbitasunaren gainean<br />
eztitutzu utzi zure etsai errabiatuak zure kontra akusik [sic] xumena altxatzerat. Dh 84.<br />
akutxillatu. "Acuchillar, akutxilladu" Lcc.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
774
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con -zko, adnom.). Indazu fraka terziopelo akutxilladuzkoak. Mic 12v.<br />
akzentu. v. azentu.<br />
akzeptatu. v. azeptatu.<br />
akzes. Acceso. Ezen ez genduke akzesik ez sartzerik batre Iainko Aitagana, Ararteko hunegana buru egin<br />
ezpageneza. Lç Ins G 4v.<br />
akzidental. Accidental. Bere gomendioko arima salbatzen bazaika, badu loria akzidentala. Hm 230.<br />
akzidente, akzident, azidente. 1. Accidente (en el sentido teológico corriente). Ogiaren eta ardoaren<br />
figuraz, iduriaz, zaporeaz, koloreaz eta bertze akzidentez kanpotik estalia. Mat 251. Zaude gaur jarririk, /<br />
azidenten azpien / ongi estalirik / aldare sanduorretan (Urrizola, s. XVII). ETZ 50. Akzident diferentetan / Eta ez<br />
substanzietan / Dago tresor handia. Gç 111. --Zer dire akzidentak edo aparentziak? --Sensuez ezagutzen diren<br />
gauza gustiak. Ib. 213. Zergatik akzidente aiek egiten dute sustanziaren ofizioa. El 74. Ogiaren eta ardoaren<br />
soñekoz ta akzidentez estalirik. Ub 200. Akzidenteak, zein baitire ogiaren eta ardoaren kolorea, usaiña eta<br />
gustoa. CatB 62. Ez da gelditzen ogiaren eta arnoaren itxurak edo akzidenteak baizik, zein baitira moldea,<br />
kolorea, usaina eta gustua. CatLuz 36. Estalduta ogiyaren eta ardaoaren irudiyakaz edo akzidentiakaz. CatLlo<br />
73. Ogiaren ta ardoaren itzurpeak edo akzidenteak. Legaz 45. Gelditzen dire ogien eta arduan akzidentiak.<br />
CatUlz 46.<br />
v. tbn. OA 47. Iraz 58. Cb CatV 74. LE in BOEanm 807.<br />
2. (Lar), akzident (Urt IV 291, Chaho). Accidente, percance; desmayo. "Casus" Urt IV 291. "Accidente, mal,<br />
miña, eria, eritasuna, akzidentea" Lar. Hirietan den perilla handiago da gehienetan ezin ez erregeren bideko<br />
akzidentak. Volt 144s. Ethortzen zaiotela asko berze eritarzun gaizto, nola baidire pikotak, izurriak eta berze<br />
akzident handiak. Mong 593. Eritasunak, zauriak, heriotzea [...] eta bertze hainitz akzident triste. He Gudu 151.<br />
Illa bezala erorten ikusi zutenean akzidente edo ustekabe onekin, mediku bati lasterka otsegin zioten. Cb Eg III<br />
330. Orobat eriotzako aldigaizto edo akzidente baten ezin penitenziarik kunplitu dezakeanean. Mg CC 143. Auxe<br />
izan oi da ordijen bizi moduba, eta alaintxe ilten bere oi dira; batzuk bertatiko aldi gesto edo akzidentiagaz,<br />
konfesadu baga [...]. Astar II 130. Sein azitxubak bere jaijoten dira nos bait illda balegoz legez [...], baña [...]<br />
sarri egoten dira bizirik, akzidente bat daukana legez. JJMg BasEsc 21. Zer nahi malhür edo akzident faxus.<br />
UskLiB 74. Haren alabari gerthatu zitzaion akzidentak [...]. Jaur 112.<br />
En DFrec hay 3 ejs. de akzidente. v. tbn. Zuzaeta 162. Akzident: Tt Onsa 92. Mih 72.<br />
akzio (Urt), akzione (SP, Urt), akzino, akzinoe, atzio (Urt), atzione, azio, azione, azinoe. 1. Acción. "Action"<br />
SP. "Acta, akzioak, akzioneak" Urt I 114. "Actus, akzioa [...] atzioa" Ib. 120. v. ekintza.<br />
Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. Apenas hay ejs. del s. XX. La forma gral. al Norte es akzione;<br />
en textos guipuzcoanos y en CatUlz hay akzio; la forma vizcaína es akzino(e) (akziño en Moguel). El roncalés<br />
Mendigatxa utiliza azione.<br />
Handik hara indiferent dire akzioneak, / Iakiteko, sari edo punimendu gabeak. EZ Man 49. Bañan akzione<br />
beltz hunek / Merezi duen saria. Gç 122. Gure orazione eta akzione guzietan. SP Phil 91. Akzione guziak<br />
amudiorekiñ egiñ behar direla. Ch I 15, tít. (Mst obratzaz). Manera hunetako akzionean. ES 197. Zeina gaiten<br />
gure lanen eta akzionen hastean. CatLav 30 (V 22). Berthutezko akzione distiantenak. He Gudu 96. Eskeronezko<br />
milla akzione. Ib. 131. Eskutan izateaz gizon bat gerletan hanbat akzione eder egin zituena. Lg I 285. So<br />
gaxtuak aurthikitzen edo berze akzione dehonestak egiten ditüztenak. CatLan 94. Zeren Jinko zelakotz haren<br />
azione güziek baitzüten mereximendü infinito bat. Ib. 44. Hire gaiñean moldatuko ditiat ene gogoeta, desira,<br />
obra, akzione guziak. Brtc 134. Gloria haboro eman düzüna Jinkuari zure afekzionerik xipienaz, eziez eman<br />
beitere kreatürek orok bere akzione handienetzaz. Mercy 22. Itz eta akzio desonestoak. Mg CC 144. Konsentidu<br />
ditubenak danza naastubetan akziño edo tokamentu txaarrak. Mg CO 68. Gure akzioak edo lanak Zerurako onak<br />
izateko. Gco II 83. Berba, pausu, egitada edo akzinoe ta exenplubari ondo begiraturik. JJMg BasEsc 170.<br />
Desprezijozko egitade edo akzinoerik egiten dabenak. Astar II 85. Nere bizia eta eginkunde edo akzione guziak.<br />
Dh 111. Gure erlisione sainduko akzione handi hori. EgunO in Arb Igand 182. Kreatüra batek egiten ahal dian<br />
akzionerik handiena. UskLiB 97. Haren pentsamenduak, haren xedeak, haren akzione eta egintza guziak. Jaur<br />
207. Atzione triste bat süjet hartarik heltü. Etch 142. Akzione tristiak / beti fronteretan. Bordel 151. Azio oiek<br />
eingo badira / talentuak ere biaitu. EusJok 141. Goizan jaikitzian egüneko akzionen Jinkuari eskentzia. CatS 40.<br />
Jesusian egin zein arzatzek azionia. Mdg 169. Akzione, hitz, behatze lizunak. CatJauf 82. Erratia edo itia akzio<br />
on bat. CatUlz 31. Denbora artako gerrero zarrak / ziran gizon onraduak: / aziyuetan irabazita / jazten zituzten<br />
graduak. Tx B I 129. Nire gauzetan, / azioetan, / eztago zuzenbiderik. Arti MaldanB 203. Toreadoreak, lila eta<br />
urrea, kapa astindu zuen airean, 17 urteko atso bati eta 71 urteko neskatxa bati aldarri eragin zion azioa. Arti<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
775
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ipuin 57.<br />
v. tbn. OA 141. Akzino: Urqz 7. Zuzaeta 70. Akzione: Harb 181. Hm 111. Tt Onsa 75. MarIl 30. Azio: Ud 100.<br />
JanEd II 143. Azinoe: fB Olg 65. JJMg BasEsc 234.<br />
"Apustua iru aziotara izango da: arri-jasotzen, aizkoran eta laisterkan" (G). Partira zerratu zan / San<br />
Tomas gaubean, / [...] iru aziotara / formalidadean. EusJok II 28.<br />
2. azio, akzino. Acción, trabajo, faena, fechoría, trastada. Ura baliente da / bere azioan, / aurreratu eztedin<br />
/ iñor bizioan. JanEd I 23 (se trata de unos versos en contra del vino aguado). Beste aziyo bat egin dirate /<br />
andikan ondorenian, / Anoetako Agerre hipotekatu / arrebaren izenian. PE 151. Ai zer aziyo egin nai zidan /<br />
Manuben andreak neri. JanEd II 135. Aziyo ortaz oroituko naiz / bizirik naizen artian, / amaika gezur sartu<br />
dirazu / juan daneko bost urtian. Tx B I 141. Ta ara zer aziyo egin zion urrena. Nagusi orrek berea omen zuan<br />
jaiotako baserria, ta orduan arrebaren izenean hipotekan pasa zuan. In PE 145. Au da tabernan egin liteken /<br />
aziorikan txarrena. Uzt Sas 232. Ontzirik gabe gelditzen dira / orrela zenbait ostatu, / an artu eta ataira erten /<br />
da autsi edo puskatu; / azio oiek egiten neri / sekulan etzait gustatu. Ib. 232. Akzinoa eginda / urten naben<br />
etxetik / justizia altoka / banuen atzetik. Balad 226. Gutxiena uste duenak egiten ditu olako azioak. Ataño<br />
MLanak 145. Azpeitian olako / azio tristerik / ez genduke desio / berriz ikusterik. (Versos anónimos).<br />
3. + azio. Acción (bursátil). Euna laurlekoko akzioak. Ldi IL 73. Len esandako akzio-saria baldintza batez<br />
yaso dezagun. Ib. 75. Euskel-egun ala orren antzeko arpide bati bost laurleko botatzen dionak, egunkari<br />
akziotan emango lizkizuke berreun, bosteun, agian milla. Ib. 74. Aurrerapen onen babes edo garantitzat, Etxabe<br />
ta Lagak alkartean ditudan alkar-agiriak edo azioak utzi nezazkizue. NEtx Nola 15. Bizkaiko Bankuan deposito<br />
ederra dauka azio-paperetan. Arti Ipuin 56. Irabazi aundiko paper eta azio mordoa. NEtx LBB 70.<br />
- AKZIOZKO, AKZIONEZKO. (Adnom.). Eta bertze izen hura zeinaren akhabantza da k zerbitzatzen da<br />
erran diren berbo sustantibo naiz, nago, nabila, eta haukin komuntztaturikakoez kanpoko guztiekin, zeinak<br />
baitira berbo eginbidezkoak edo akzionezkoak. ES 227.<br />
akzionatu. "Akzionatzea, actionner, accionar" SP.<br />
akzionetsu. Figura en SP, sin traducción.<br />
akzionista. Accionista. Len langille soil ziranak, urte batzuen buruan, langille ta garazkide, akzionista,<br />
egingo balira. Eguzk GizAuz 33. En DFrec hay 7 ejs.<br />
akziotxo. "Actiuncula, obratxoa, akziotxoa" Urt I 116.<br />
al (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, A DBols). (Partícula empleada en oraciones interrogativas absolutas (las que<br />
piden una respuesta afirmativa o negativa); precede inmediatamente al aux. o forma verbal conjugada). "Mas si,<br />
cuando se pregunta dudando, al, ez al, entre el modo de infinitivo y la terminación, y también ote. Mas si se<br />
habrá llevado el dinero? eraman al deu, eraman ezaldeu dirua? eraman ote deu dirua?" Lar (tbn. Añ). "Al-,<br />
acaso. Etorri alda? ¿acaso ha venido?" A DBols. "Elemento verbal inquisitivo en locuciones interrogativas"<br />
Etxba Eib. Cf. ahal.<br />
Tr. Poco usual hasta mediados del s. XIX, cuando comienza a ser bastante frecuente en textos vizcaínos y gral.<br />
en los guipuzcoanos. En en el s. XX se documenta tbn. en algunos textos de autores septentrionales como<br />
Mirande o Mattin (115), o en autores alto-navarros como Inza (Azalp 7), Iraizoz (YKBiz 51) o Izeta (DirG 20).<br />
Aurren batzuek algera, ta aur motel, negartiak, txitxia ta paparekin engañatuko gaituztenak? Lar Fueros 48.<br />
Zer? diño: ez al aut artuko / eta nos edo nos eskupetuko? Zav Fab RIEV 1909, 29 (cf. Mg in VMg 97: ez aut nik<br />
artuko / ta noiz edo noiz eskupetuko?). Markesen bat al aiz i, / bestela kondea, / egiteko alferrik / ta beti asea? It<br />
Fab 255. Zakurra naizala uste al dek, makilla utsarekin niganatzeko? Lard 165. Zuluari gelatxua al deritza? Ur<br />
Dial 13. Gaspar Lizarralde / emen bizi al da? Bil 149. Artzekorik al dauka / iñork guregana? Xe 291. Kaxuelan<br />
al dago? Sor AuOst 74. Dogun alea, On Luis, ain al da txikarra? AB AmaE 259. Gaur ere ostirala al degu?<br />
Salda onek ala diruri. Urruz Urz 24. Kristiñau batek besteak kristiñaututea ez al da ondo? Ag AL 120. Nik nai<br />
izatia ez al da asko, arrek nai ez badu ere? Moc Damu 22. Egingo al dezu mesere ortzak erakustia? Iraola 80.<br />
Zoratu egin al yak? Zer darabik euk? Bai-dakik zer dan Ameriketara juatia? Kk Ab I 53. Pekatu egiten lagundu<br />
al diozu? ArgiDL 27. Kulpa gabia kastigatzeko / al dabilkizu idea? Tx B I 33. Ta ondo aldakie / dantzan<br />
euzkeldunak? Enb 207. Ez al datoz oraino igitaiak? Or Mi 88. Meza nagusi ondoren ongi aldatorkizute? Lab<br />
EEguna 80. A! Zu al ziñan, Xabier? NEtx Antz 153. Bideak ez al du nekerik? Munita 71. Edan ala ez edan, ez al<br />
zen oro berdin, guztia orobat? Mde HaurB 13. Ardi galdurik somatu al duk bidean? Etxde JJ 6. Ikusten al dituk<br />
mendi zuri aiek? Anab Poli 46. Ni, barriz, beti lanean. Au al da bizimodua? Bilbao IpuiB 64s. Billabonara al<br />
zoaz? Ugalde Iltz 32. Bizikletan larregi ibilli al aiz, ala zer? Erkiag BatB 98. Gelditzen al da Donostian jaiotzirudi<br />
zahar ederrik? MEIG I 78.<br />
v. tbn. (Para textos vizcaínos): Itz Azald 8. Or Tormes 3. Otx 37. BEnb NereA 237. SM Zirik 6. Gand Elorri 151.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
776
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Precedido de bai). Zelan! Urragotik bai al dator? Ur Dial 4. Orañ ere gure berri bai aldaki? Arr GB 84.<br />
Doñuba bai aldakizu? Moc Damu 26. Bai al dezu iñor iltzeko asmorik? Iraola 80. Bai aldaki bestek? Ag G 283.<br />
Adorerik bai al dozu artu dozun zeregiña bide onera eruateko? Kk Ab I 25. Juiziorik bai al du? Tx B I 217. Bai<br />
al dakusazu Yondone Yakueren bidea? Or Mi 123. Arana Goiriri aziaren ernemiña, bai al dakizute zerk eman<br />
dion? Ldi IL 155. Bai al-da ludian araingo zorionik? TAg Uzt 313. Beste orrenbeste eman dezaken lurrik bai al<br />
da, urre-minaren bat izan ezean? Munita 81. Txinbo jaboirik bai al dakazue? SM Zirik 114. Itziar ortan iñor bai<br />
al da / etxean gelditu danik? Basarri 29. Bertze berririk bai al da? Izeta DirG 43. Baña aitak ere bai al du ontan<br />
zer ikusirik? MAtx Gazt 19. Bai al dek izenik? NEtx LBB 269.<br />
v. tbn. Sor Bar 33. Alz STFer 141. Urruz Zer 34. KIkG 5. KIkV 17. Inza Azalp 20. Enb 169. Lek EunD 44. ABar<br />
Goi 33. Zait Sof 161. SMitx Aranz 106. JAIraz Bizia 16. Etxde JJ 123. BEnb NereA 107. And AUzta 58. Anab<br />
Aprika 32. Salav 87. Uzt Sas 39.<br />
(Precedido de ba). Ba al daki inork, nik bezela, Medel nor dan? A Ardi 27. An ondoarrean diyoan talde<br />
naigabetua ba al dakusak? Or Mi 63. Senarrik ba-al-dozu? Otx 108. Aurrak, yatekorik ezer ba al duzue? Ir<br />
YKBiz 536. Pizti gaiztoagorik ba al-dek iñun? TAg Uzt 88. Ba al dakin non den Theresa? Mde HaurB 42. Zeraaztu<br />
ba al daukak ik, ala? Txill Let 55. Beorrek ere ba aldaki gure auntz gorritxok zenbat ortz dituan? And<br />
AUzta 67. Ba al dituzu zeure buruazko agiri ta paperak? Erkiag BatB 169. Neretzako lanik ba al daukazu,<br />
nagusi? Salav 39. Ba al da arte-sailean euskal eskolarik? MEIG I 111.<br />
v. tbn. Iraola 54. Tx B I 225. Alz Ram 101. Lek EunD 35. Zait Sof 74. Munita 25. Etxde JJ 59. SM Zirik 52. Osk<br />
Kurl 11. Vill Jaink 60. Lab SuEm 188. NEtx LBB 133. Berron Kijote 170.<br />
(En interrogativas indirectas). [Bear dute jakin] zer denbora dagoan, / dakarren euria, edo bortitzegia / al<br />
dan eguzkia. It Fab 172. Galdetu zion, ea Greziako itzkuntzan al-zekien. Lard 523. Konformatzen al zeran / esan<br />
ez edo bai. Bil 101. Egia al dan gizon orretxek / berak aitortu dezala. JanEd II 107. Emen Doña Mariak esan<br />
bear digu ondo al datorkion. Lab EEguna 80. Zure ezpañetatik nai dizugu entzun / beste Erririk ba al dan, ikusi<br />
al dezun, / onek aña Jesus maite dunik iñun. SMitx Aranz 173. Esan zuetatik al dan igaro! "Decid si por<br />
vosotros ha pasado". Gazt MusIx 181. Zuk bakarrik, iñor gabe gelditu bear al dezun esango didazu. MAtx Gazt<br />
34. --Ari al zera orain ere, Pelix? --Zer dezu, Niko? --Zere buruarekin izketan ari al zeran, ba. NEtx LBB 88. Ez<br />
al geran ixilduko / ai dira galdezka. Uzt Noiz 104.<br />
- (NIK) AL DAKIT. v. jakin.<br />
al. v. ahal.<br />
1 ala (V, AN sg. A; Aq 1410, Añ (V), H). Dolor. "Mal de estómago, ala, palea [sic, seguramente por alea],<br />
sabeleko ala, alea" Aq 1410 (en la parte debida a Larramendi). "Dolor [...] intenso, (V) ala, min-ala" Añ. "Doler<br />
[...], si es con intensión, aalak, min alak izan" Ib. "Alia entre nosotros significa lo que en castellano dolor vivo"<br />
Ast Disc 581. "2. douleur, souffrance vive; [...] 3.º au fig., irritation vive (Lar)" H (en realidad en Larramendi<br />
sólo hay alatu s.v. despecharse). "Buruko ala andia (V-ger), gran dolor de cabeza" A.<br />
Tr. Propio de la tradición vizcaína; su uso disminuye desde finales del s. XIX. En el s. XX se encuentra en<br />
algunos textos no vizcaínos.<br />
Artu zuten bereala sabeleko miñ edo ala portitz batzuek. Mg CC 248. Zeuk mankau dozu atso gaixua, ta isten<br />
dozu alaz beterik eriotza gogor baten atzamarretan. Mg PAb 79. Persekuzinoiak, gorputzeko gaisoak ta alaak.<br />
fB Olg 23. Alborenguak, palta bagako buruko alaak, jan ezinak, lorik ezinak ta beste asmau legizan gorputzeko<br />
gatxak. fB Ic II 293. Gatxaren alaak ta bizitza Jaungoikuari eskinita. fB Ic III 279. Minagaz ta aliagaz seinak<br />
egin biarko dituzu. Ib. 17. Aikon, ementxe garbiro, neska, / emengo poza zer donan: / orain bizirik / puntuko ilik<br />
/ gozoak ala parean. Zav Fab RIEV 1907, 94. Gugaiti ikusi zituzan neke, ala ta gogortada guztiok. Añ EL 2 213.<br />
Euki bear dau, baita min ala zoliakaz, buruan yosirik arantzazko koroe itzala. Ib. 219. Eroan zituzan neke,<br />
gogortada, larritasun ta ala andiakaz. Ib. 187 (EL 1 178 pena andiakaz). Beste ala, min eta tormentubakaz. Astar<br />
I 114. Aurmin andijak edo seinginzako ala gogorrak. Ib. 55. Bat batera artu ebeen min, ala ta oñaz edo dolore<br />
portiz eta ikaragarri batzuk. Ur MarIl 32. Kentzen deustazuz niri / alak arimarik / zelan biziko naiz ni / munduan<br />
zu barik? Azc PB 60s. Alak esaten / daukadazanak ugari, / neure gogo larriari. Ib. 193. Emakumea bada / matssalda-zalea<br />
/ aldean daukaz beti / buruko alea / ta esteak korroka, / eta ordu arminak / emoten deutsez gabaz /<br />
atso sorginak. Ib. 105 (in Ur PoBasc 207 buruko alia, tripako miñak). Burdia ioian beti irrintzaka / neska<br />
atsotuen moduan / buruko alea parizta utsakaz / ereiten euren bornuan. Ib. 360. Su amatauezingarriak edo<br />
itxungiezingarriak emoten dituzan berotasun, neke, ala eta tormentuak iragoten egotea. Itz Azald 41.<br />
(s. XX) Iru ordu luzean egon, alak eta estirak (tormentos) eta oiñazerik gogorrenak eramaten. Ayerb EEs<br />
1912, 180. Emen ludian miñ alak eramateko. Ib. 181. Orien aita Olinpu, ta gizakume ilkorraren alak ez zitun<br />
sortu, ezta lo aztukorrak ere eztitu ezabatuko. Zait Sof 81. Ala ta bere, nagi bai nagi jagi zan ta miñaren<br />
errealdia, zauriaren alea minsor ebalarik, agiñak estututen zituan, nekeari eutsi nairik. Erkiag BatB 98.<br />
- ALA EGON. a) (Precedido de gen.). Quejarse de. Zelan gizadia egon zan Masima ta senarraren ala<br />
(quejoso), Eladiri erru baga emoeutsezan naibageakaittik. Echta Jos 190.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
777
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) "Niri ala zagoz orain bere? (V-ger), ¿todavía me incita usted?" A EY III 303.<br />
- ALA IBILI. "Tripearen ala dabil (V-ger-m), anda buscando medios para tener lleno el estómago" A.<br />
- ALAZ. "Alaz egon (V), estar atormentado" A. Jesu-Kristo penaz ta alaz ill zan Kurutzian. fB Ic I 163. Beti<br />
gaisorik, beti minez, beti alaz. fB Ic II 296. Yesus alaz ikusita, / negar daigun guztiak / bekatu egin izana. Añ<br />
EL 2 200. Nekez ta alaz, arnasea bete ezinik. Ib. 200.<br />
Gero zirean bere gedarrak / eta zotinak, eta negarrak, / eta egotea alaz da larri / gaisoa sarri. Azc PB 160.<br />
- ALAZKO. De dolor. Alazko ezpata zorrotzagaz bijotz zatituba. Astar (ap. H).<br />
Etim. Con respecto a su relación con alha, es sabido que 'dolor, dolor de parto' pueden estar en relación<br />
etimológica con 'comer'; cf. gr. odúne 'dolor' (: ed- 'comer'), etc.<br />
2 ala (G-bet, S (h-); Lar). Ref.: A; Lh (hala); Zt (comunicación personal). "Se navega este río con barcos<br />
pequeños, que llaman alas, que son largas y angostas al modo de las góndolas venecianas, en las cuales bajan y<br />
suben muchas mercadurías" Gar Comp libro 15, cap. 10. "Para este efecto son las alas (que son unos barcos<br />
llanos y anchos) que se cargan de esta vena, y de vuelta traen leña, manzana, sidra y otras cosas necesarias para<br />
la vida humana" Is 506. "Barco o barca plana y ancha, ala, gabarra" Lar. "Para las herrerías del Urumea y otras<br />
cercanas a uno y otro lado, la desembarcan [la vena] en San Sebastián y la suben más de dos leguas en alas hasta<br />
Ereñozu" Lar Cor 54. "Bote pequeño, es algo más grande que la chalana propiamente dicha" A. "Egituran ere<br />
badue aldea alak eta txanelak: alak, gaiñera, aunditxoago dira" Ib. "Hala (S; Maiatz 1852, 115), chaloupe" Lh.<br />
"Especie de gabarra, de fondo plano, para río, que se usa para transportar arena, piedra, etc. y para la pesca de<br />
angulas" Zt. Ühaitz xipi bat agitü zen egün batez bazterrak oro gaintitürik, hala edo galüpa igaraiten zen<br />
eretzian. MaiMarIl 115. Arrantzurako oi ziran ontziyak eta gaurko egunez oi direnak oek dira: treñeroa, txalop<br />
aundiya, potiña, batela, plata edo ala, bapore txikia, gasoliñeroa, arraste baporea. Elizdo EEs 1925, 213.<br />
3 ala (V, G, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Ht VocGr, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, BeraLzM). Ref.: A; Etxba Eib;<br />
Elexp Berg; Gte Erd 30 y 303. 1. (Conjunción disyuntiva). O. "Ou" SP, Ht VocGr y Gèze. "Si es o no es así,<br />
(c.) [...] dan ala ez" Añ. "Conj. d'alternative, 'ou'; hi ala ni? toi ou moi?" VocBN. "Ala [...], o, conjunción<br />
disyuntiva distintiva: zuriya ala beltza? ¿el blanco o el negro?, es decir, cuál de los dos, no indiferentemente,<br />
sino concretamente; la conjunción disyuntiva edo, en cambio, es una conjunción de igualdad: zuriya edo beltza,<br />
el blanco o el negro, es decir, lo mismo el uno que el otro" BeraLzM (en Bera no aparece ala). "Etorriko zaraz<br />
ala neu juengo naiz orra!" Etxba Eib. "Zuk autetu, ni gatea ala zu gatea (B)" Gte Erd 30 (frente a ejs. de edo en<br />
V-arr, G-azp, AN-gip-5vill y BN-arb). "Eztakit [...] ondo ala txarto dagoen (V-arr-gip), eztakit etortzerik izan<br />
dun ala ez (G-azp, AN-gip)" Ib. 303. Cf. edo.<br />
Se emplea en oraciones interrogativas (directas o indirectas), poniendo en relación dos o más posibilidades que<br />
se excluyen. v. Lf Gram 396, Altuna Mundaiz 7 (1977) 45s, PGoen Gram 248-252 y EGLU IV 155ss.<br />
Tr. De uso casi gral., aunque menos frecuente al Sur, especialmente en textos guipuzcoanos; no lo<br />
encontramos, por ej., en Larramendi (que tampoco lo recoge en su diccionario), Ubillos, Aguirre de Asteasu<br />
(aunque sg. Harriet sí aparece en dicho autor) ni Lardizabal. Su frecuencia parece aumentar al Sur a partir de<br />
aprox. 1930.<br />
Ama emazte luien ala ez nahi nuke galdatu. E 119. Hi aiz ethorteko zen hura, ala berze baten begira gaude?<br />
Lç Mt 11, 3 (He, TB, Dv, Ip, Ur, Ur (V), SalabBN, Ol, Leon, Arriand, Or, Ker, IBk, IBe ala; Echn, Samper,<br />
Hual edo). Jakiteko [...] kartea artu eben ala ez. Lazarraga 1138v. Lo ete natz? Ala iratzarririk nago? Ib. 1152r.<br />
Zertan ezagutzen da bekatu bat mortal ala benial denz? Mat 165. Konsidera bezate hau erraten duten sines ala<br />
ez. Ber Trat 68v. Beraz gizona iaustea ala igaitea da espantosago? Harb 228. Zeren ezpaitakigu zeiñez zerratzen<br />
den kontua, lehenbiziko egiten dugunaz ala bigarrenaz. Ax 117 (V 77). Harekin hartzen den atsegin hura [...],<br />
atsegin othe da, ala atsekabe? Ib. 514 (V 321). Begiratu baga guzurra ala egia dan. Cap 95. Zein atsegin dau,<br />
zuria ala gorria? Mic 14r. Ezi ordu dut iakinzu izan, / Hil ala bizigei nizan. O Po 22. Gaitz da egiazki iujeatzea<br />
ea Espiritu onak ala gaixtoak gonbidatzen zaituen gauza hunen edo haren desiratzera. SP Imit III 15, 1. Laikoak<br />
ala aphezak / Du gehiago hartzen? Gç 214. Jesüs-Krist bi natüralezetan persona bat deia, ala biga? Bp I 32.<br />
Nork [...] emanen darot laguntza iskiribatzeko? Kerubinak, ala Serafinak? ES 152. Etzazula begira ea<br />
liburuaren egillea iakinsuna den, ala ez. Ch I 5, 1. Ea zure hutsa Jaiñkoak barkhatu darotzun, bai ala ez. He<br />
Gudu 158. Gogua emazü, eia ene uhuriak, ala zihauren abantallak haboro bulkatzen zütian. Mst III 11, 1.<br />
Dakuskun orañdaño nik zer lan egin dedan. Aingeruena ala aberatsena? Cb Eg II 20. Jesu Kristo Jangoiko<br />
danaz, ala gizon danaz, lenago izan zan? Cb CatV 72. Ez dakigu noiz hillen garen, ez non, ez nola, laster ala<br />
berant. Lg II 187. Non hilen naiz? Etxean ala kanpoan? Herrian, ala atz-herrian? Brtc 116. Nola ezagutzen da<br />
bekatia mortal ala benial den? CatLan 112.<br />
(s. XIX). Jaunak han ez du galdetzen / Zenbat urte ditugun, / Ez munduan izan garen / Pobre ala dirudun.<br />
Monho 104. Eskoatara ala ezkerretara egongo nas ni? Añ EL 1 46. Zer pekatu egin du? mortala, ala beniala?<br />
Gco II 13. Iakin nahi duzu zure nahia eragilea izan den ala ez. AA (sg. H; cf. AA II 325: nai dezu jakiñ [...] zure<br />
asmoa osoa eta eragillea izan dan edo ez). Zeinek othe du arrazoin? Munduak ala Jesu-Kristok othe? Dh 113.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
778
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Agiriko da artez ala okerrak dirian [...] atxakijak. Astar II 68. Bizirik, ala ilik dago Jesukristo ostiya eta Kaliz<br />
konsagraduan? CatLlo 73. Azkeneko phüntü hoietarik ezagütüren düzü zure kofesioniak ontsa ala gaizki egiten<br />
dütüzün. UskLiB 87. Illak ala biziak daude? It Dial 7. Nire etxia izango da betikua, baña zelakua? zorijonekua,<br />
ala zorigaistokua? Ur MarIl 34. Atzarria othe naiz, ala ametsetan ni? Gy 317. Yainkoak badaki sendatuko zaren<br />
ala ez. Hb Egia 24. Bi gaiza hoietarik zuñ zaizü izigarriago? arraphiztia ala jinkollotzia? Ip Dial 7s. Ongarriez<br />
mintzo garenaz geroztik, azpira ala gainera da hobe emanik? Dv Lab 142. Irabazi edo atsegiñen bat emango ote<br />
zion ala ez [begiratzen zuen]. Arr GB 15. Nahi duzu, bai ala ez, andre Prinzesa sendatu? Elzb PAd 62. Nai dezu<br />
izan morroi ala nagusi, pobre ala aberats? Bv AsL 32. Bildur ikaraz dabil, lokatz ala arritzan, / Egingo ete<br />
daben ankea ipiñi. AB AmaE 363. Bat ala bertzea den othe hobeago. Arb Igand 17. Heldu bazauzku ohoinak<br />
erranez: "Bizia ala eskuara" edo "eskuara ala moltsa", ihardets goraki: "Bata ez bertzea". HU Zez 124s.<br />
Berunezkoa ala argizkoa dot ene seme au? A BeinB 77.<br />
(s. XX). Ermoken, emasteak ala euk daroezak galtzak etxean? Echta Jos 181. Etzekiat auzia irabazi dekan ala<br />
ez. Ag G 273. Heriotzeak ea hiltzen gituenez osoki, ala bertze norapeit bertze itxura batekin apaindurik alharat<br />
eremaiten. JE Bur 166. Esan eiskuzu mutilla ala neskea ixango dan. Kk Ab I 27. Hotzez ala beldurrez ez dakit,<br />
bainan ikaran nago ni ere! Barb Sup 121. Gau egunak nolako dira? on ala tzar? Ox 70. Egiazki untsa edireiten<br />
ziena, ala lotsak erabilten zütian? Const 23. Ene kumeok, nun toki polit / Alaiaguak, an ala emen? Enb 202.<br />
Orain ikasiko duk gizonak zigorrez ala eskuz neurtzen diren! Or Mi 60. Eutsiez eta zenbatu zeubek, ia lau diran<br />
ala eundaz diranentz. Otx 134. Ibiltzen asi baño lenago, oñazpian lur ibilkorra ala geldia degun ikusi bear. Ldi<br />
IL 79. Zein nai duzue lokabe utzi dezadan: Barabba ala Yesus? Ir YKBiz 490. Langilleok ume asko ala gitxi<br />
dauken aintzat artu barik. Eguzk GizAuz 183. Ez dakit buruz ala burugabe jokatu nitzan. TAg Uzt 297. Eztakit<br />
bertan jaio den / ala datorren zerutik. SMitx Aranz 60. Emen ekuratzea, ala, berriz itzultzea dagokizunez, oriek<br />
erabakiko dizute. Zait Sof 107. Ez dezu beñere jakingo besteak ongi ala gaizki egiten duten bere tokin jartzen ez<br />
ba zera. JAIraz Bizia 60. Etzekiat ordea, berriro gudari joan ala Españiako muga pasata Ameriketara jo. Etxde<br />
JJ 148. Herria berezi zen britaindar gobernuaren ala berjabegoaren edo berezkuntza osoaren alde zirenatan.<br />
Mde Pr 298. Ezin igarri biarrian ala denpora-pasa ziarduan. SM Zirik 55. Ikusiko dogu ba nor dan gogorrago:<br />
Don Martin ala bere erritarrak. Bilbao IpuiB 217. Jaun horri ihardoki behar othe zuen berehala, ala oraino<br />
ixtaño bat iguriki, ikusteko? JEtchep 92. Gauzak bide onetik doazi ala ez? Izeta DirG 51. Noren tripako mina?<br />
Zure ala gurea? Larz Iru 60. Aukeramenari esker, bat ala bestea aukera dezake. MAtx Gazt 25. Ez dakit hola<br />
beharturikan ala inozentkerian, / beti bagira bataillon on bat gaudenak presondegian. Xa Odol 33. Egia dan ala<br />
ez dan / seguru jakiñ ez. Uzt Sas 236. Ongi dagoen ala ez zalantzan jarri da. MIH 321.<br />
v. tbn. Volt 154. EZ Eliç 148. Hm 225. Arg DevB 243. Tt Onsa 6. CatAnz 3. Mih 123. Zuzaeta 58. Xarlem 305.<br />
fB Ic I 37. JJMg BasEsc 158. Zav Fab RIEV 1909, 31. Etch 274. Laph 94. ChantP 286. Elsb Fram 161. Zby<br />
RIEV 1908, 213. Jnn SBi 133. Itz Azald 140. Mdg 143. Iraola EEs 1912, 140. Etcham 61. Zerb Azk 5. Lek SClar<br />
111. Txill Let 126. BEnb NereA 174. Akes Ipiñ 15. Arti Tobera 289. Gand Elorri 187. Balad 101 (V-gip). And<br />
AUzta 50. Osk Kurl 97. Vill Jaink 23. NEtx LBB 20. Lab SuEm 171. Alzola Atalak 75. Ardoy SFran 93. Berron<br />
Kijote 148.<br />
(Tras pausa). O es que. "Dans une interr. double, ala introduit la seconde: 'ou bien est-ce que' (même emploi<br />
que celui du latin an)" Lrq. Cf. infra (3). Ezarrak eure ezpatá maginán, ala eztut edanen aitak niri eman<br />
drautan kopa? Lç Io 18, 11. Othe dugu adimendurik? Ala elheak, ametsak edo gezurrak othe dira hauk? Ax 599<br />
(V 385). Hauk gustiak beraz erranik / ez othe dut azarkatu? / Ala kondaturik sobera / ez othe naiz enganatu? Gç<br />
173. Jalki adi kanpaiñala; / ala lotsak ai ikaratzen? Xarlem 765. Zek bada falta egiten deutsu denporia<br />
emoteko? Ala izango da egiija, zuben biotzak ez daukeela pozik onelako gauzeetan? JJMg BasEsc 108. Bihotz<br />
gogor hori ez ote zaizu, bada, / ene alderat tendratuko? / Ze! ala orai kitatzen nauzia / arabez obe batendako?<br />
Bordel 65. Au oraindik kastigu andijago ta bildurgarrijago bat [...]. Ala eldu zara ez eukiteraño zeure ariman<br />
kezkarik? Ur MarIl 30s. Horla doa denbora / Eztia doa galtzera; / Yuieak, klaro errateko, / Ordu luke<br />
khexatzeko. / Ala, oraindik ez othe du, / Aski hartza milikatu? Gy 189. Ala nahi zindukete / Bizi lediñ bethiere /<br />
Ermitaiño baten pare? Ib. 241. Bategaitik negar egiten dozula usteko dabe. Ala ezaldaki iñok zuk Anjelegaz<br />
zerbait badozula? Ag Kr 23. Zelan ixan leiteke ori? Zer artu-emon dauke buruko miñak eta bibotiak? Ala<br />
sorginkerija ete da? Kk Ab II 19. Ezin dodala, ba! Ala, zelan gura dozu esatia? Otx 139. Aundiki oiek, ez al dute<br />
asmo ederraren mamia atxiki?... Ala, etxez-etxe eskean astea bear dute? Ldi IL 105. Ez al zezakeat nik nai<br />
dudana egin? Ala ire begia gaiztoa, bekaiztia al duk ni ona naizelako? Ir YKBiz 354. Ezteiliarrak? Eta nun<br />
ditutzu ezteiak, muthiko zozoa? Ala den estatuan elizarat ereman nahi duzu? Lf Murtuts 53. Itza zilegi al zait?<br />
Ala itzulita, aldenduko ote naiz? Zait Sof 169. Ezin uler zezakeen Theresak... Ala bai? Mde HaurB 86. Bai, [oea<br />
bear dot] zeuk lez, eta edonok lez. Ala sasiko umea ba nintz al naukazu? Erkiag BatB 130. Ez tüka deus erraiten,<br />
Tzarrafer? / üdüri hükek lotsatürik hizala; / Ala haiñbeste neskatilak / nahasi deie kapela? Casve SGrazi 26.<br />
2. (Conjunción distributiva). "(Sc), lo mismo que, o. Es de temer que no sea castiza esta acepción" A. "Bata<br />
ala bestea biak berdin ziren (BN-arb), [...] untsa bata ala bestea (BN-ciz)" Gte Erd 201. v. nahiz, zein.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional. En el s. XX tbn. se documenta en algunos textos meridionales.<br />
Guziak deitzen gara heretaje hunetara personezko azepzionerik ez konsiderazionerik batre gabe, arra ala<br />
emea, xipia ala handia, zerbitzaria ala nabusia, majistrua ala diszipulua, bereterra ala laikoa. Lç Adv ** 5r.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
779
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Personak oro hanbat gizon ala emazte, zernahi kalitate, kondizione eta profesionetako diren [...] hersatüren dira<br />
Jaun Direktor edo gidariari. Mercy 19s. Zein nahi den herritako, ala kondizionetako, zein nahi den<br />
hizkuntzetako edo errelijionetako den, bethi zor diozu amodioa. Brtc 206. Batek har, ala har milek, / Bat hartzen<br />
dute guziek. Monho 136. Ezta [...] nahaskeriazko ithurririk batere, izan ditezen goratuak ala beheratuak,<br />
erromes ala aberats. Dh 192. Sexa bateko ala bertzeko fidelen artean. JesBih 389s. Behar dugun guzia<br />
gorphutzeko ala arimako, denborako nola eternitateko. Jaur 182. Batak ala bertzeak bekhatu egin zuten. Ib. 161.<br />
Gaztek hala [sic] zaharrek / Ez holakorik ohora. Bordel 94. Izokin ala xarbo, zer nahi badute. Hb Esk 95. Bata<br />
ala bestia zühañetan aurkhitzen dira. Ip Dial 20 (It ala bata nola bestea, Dv ala bata ala bertzea; Ur alan bata<br />
zein bestia). Lausenguz ala bortxaka / debalde dire ari. Zby RIEV 1908, 420. Izan zadiela uri ala atheri, uda ala<br />
negu, gau eta egun. Jnn SBi 86. Igande batez ihizira joan ziren bi muthiko gazte; bat ala bertzea lazoak,<br />
ezaxolak, osoki barreiatuak. Arb Igand 100. Bainan gero gaztek ala zaharrek zer egin behar dute ilhunduz<br />
geroztik? Ib. 144. Gorde ala ageri, etsai ditu [eskuarak], gobernamenduko eskolak beren buruzagiekin. HU Aurp<br />
201. Jaun argitu bat, mediku ala bertze, ahalge behar liteke holakorik iresteko. HU Zez 106.<br />
(s. XX). Airea ala argia ithoka sartzen zeieztelarik. JE Bur 199. Aitaren ahotik daukat, bat ala bertzea huntaz<br />
harrituak baigaude, etzuela behereko aldean hortzik. Ib. 19. Angles ala Italiano idorki zerabiltzkaten denboran,<br />
Frantsesak uzten hein bat hatsaren hartzerat. StPierre 23. Eskuaraz ala latinez bardin trebe niz. Ox 205.<br />
Kantatzen zütian Prefaziua eta Paterra, besta, igante ala astegün. Const 28. [Zikiroen] urratsen arau, gelditze<br />
ala abiatze, hein berean doa artaldea. Zub 97. Uda ala negu, gauaz ala egunaz, edozoin tenorez. Barb Sup 67.<br />
Zure ondoan izan nai det, zurekin alai ala asarre, adiskide ala muturka. ABar Goi 52. Urdailean ala kolkoan<br />
eraman [gaztaña] berdin dala. Munita 46. Gogoko ala ez [...], euskaldun herriak [...] kanpotik etorritakorik<br />
hartuko du. Mde Pr 43. Agertzen zizkion bere asmo, sentipen eta eginkizunak, zuzenak ala okerrak izan. Etxde<br />
JJ 39. Eta bortxaz utzi behar harat norapait joaiterat nahi den bezain maite den mutikoa, izan dadien ezkondua<br />
ala donadoa oraino. JEtchep 59. Labankeriz ala indarrez [lortu], ezkurez ala zemaiez. Erkiag BatB 92. Batzuz<br />
ala bertzez jakintsun egina bide duk. Larz Senper 84. Bainan Frantses ala Diegok, biek baitzuten [...]<br />
kontrabandist aireño bat. Ardoy SFran 249. Bihotz handiak kausitu ditut / aberats ala pobretan. Mattin 56.<br />
Entzun xoriak kantuz goiz ala astiri. Xa Odol 109. Hori jakinik nahasten dena atsegin horren kordetan, / nahi<br />
ala ez geldituren da biziarekin zorretan. Ib. 221. Ardu xuri ala gorri, / Biak hun ziztatzüt eni. Casve SGrazi 46.<br />
Zaldun ala bilaun, langile ala arlote, deneri ohore zitzaien. Lf ib. 9. Batzuekin ala besteekin harremanetan<br />
hasten dena, nolanahi ere, arinago irteten omen da sartu den baino. MIH 172.<br />
(Con valor no distributivo ni disyuntivo). v. edo. Tr. Documentado, además de en Capanaga, en autores<br />
meridionales desde finales del s. XIX (tbn. en Mirande).<br />
Ekarri begi memoriara zeinbat dan konfesadu zala, zeinbat ilabete ala urtebete. Cap 90. Euren Errekimendu<br />
ta Diputazinoiak ezer bez ala gitxi Bizkaiaren aldez egitten ebela ikusi ezkero. (1897). AG 1504 (citado por<br />
Azkue, que censura el uso, en Morf 716). Goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren / ondarrak nabari; / kabidun<br />
usoak, ala / emazte zurraren / zapiak iduri. Ldi BB 108. Badirudi egiazki gu bietarik bat, ala agian biok, aserresamar<br />
ote giñan nork-gere idaz-lanak egiterakoan. Ldi IL 90. Egiñalak arren, nik ezin olakok ala alakok ainbat.<br />
Ib. 98. Eskubide ta ardura ori gizartearenak ala estaduarenak dirala diñoe sozialistak. Eguzk GizAuz 93.<br />
Gizartekeriak gizabatza ala Estadua baño beste Jaungoikorik eztazau. Ib. 40. Euskalduna ulertzeko lain eztan<br />
esakera, itza, edo aditz-jokoa [...] erderara ala euskera errezagora itzuli. Etxde AlosT 10. Egonarri haundia<br />
behar duzu, goiz ala berandu [...] zeredozer agitu arte. Mde Pr 319. Postuladuak onartzen ditugu beti, oarrez<br />
ala oarkabean. Txill Let 131. Norbaitek emango dio laguntza, baldin mutiko gixajoa galduta badabil ala goseak<br />
badago. Anab Aprika 77. Bi ala iru bider galdera berbera egin bear izan nion. Ib. 93. Arako txapelokerren bat<br />
ala txiñelaren gerizak susmau ezkero. Erkiag BatB 102. Iatorriaren arrokeriz Epire ala Mikenaskoa dela esan.<br />
Ibiñ Virgil 96.<br />
3. (Partícula interrogativa; encabezando una oración interrogativa absoluta o su equivalente). "Renforcement<br />
des interrogations [...]. Quand, après une première question, ala, 'ou bien', en précède une seconde plus précise, il<br />
signifie: 'sans doute', 'peut être'. [..] Nork erran dautzu hori ala Jakesek?, qui vous l'a dit? Jacques sans doute?<br />
Zer uste duzu ala ohoren ondotik gabiltzala?, que croyez-vous? que nous courons après les honneurs peut-être?"<br />
Lf Gram 225. "Liçarrague se sert de ala pour rendre la nuance exprimée en latin par numquid: question à<br />
laquelle on suppose que l'interlocuteur répondra par la négative" Lfn Notes O 16.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores bajo-navarros y suletinos (tbn. en algún labortano moderno).<br />
Eta, baldin arrain eska badakió, ala sugebat emanen drauka? Lç Mt 7, 10. Nolatan gizona iaio ahal daite<br />
zahar denean? ala berriz bere amáren sabelean sar eta iaio ahal daite? Lç Io 3, 4. Ala eztakizue ezen zuen<br />
gorputza tenple dela zuetan den Spiritu sainduaren? Lç 1 Cor 6, 19. Zor din maitatu izateak, / Ordainetan,<br />
maitatzea, / Zer al' ahatze / Zauzkin maitari-legeak? O Po 30. O zer hiltze latz' enetako! / Hura galduz gero<br />
zertako / Hemen, ala gaitz-beha nago?. 'Depuis que je l'ai perdue, pourquoi est-ce que je reste ici? pour attendre<br />
des souffrances sans doute?'. Ib. 48. Gizona, zer pentsatzen duzu, / ala buria nahasi zaizu? AstLas 21. Ala<br />
khanbiatü da zure deseiña? ChantP 6. Bakotxak bere berri daki; nik neure. Ala nahuzue aitor dezazuetadan<br />
egia? HU Zez 138. Zer nahi lukete bada, ala sortzeko eta hiltzeko bi egun labur hetaz kanpo erlisionerik gabe<br />
bizi? Ib. 31. Zer uste lukete, ala Eskualdun tzarretarik frantses onak egin? HU Aurp 209. Zer uste zuen ala<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
780
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aingira eta xarbo erretzen ez zakiela Katalinek! Barb Sup 70. Ala, elizatik kanpo eta eliza barnean bi gisetara<br />
mintzo zirezte aphez horiek? Ib. 7. Eta, zer zaizte ala izituak hortako, eta lotsatuak ere etxerat itzultzeko? Barb<br />
Leg 148. Zer uste duzue, ala itsurat abiatu den? Lf Murtuts 7. Zertako beharrik hori? Ala Louis Dasance<br />
Sabeltxuriekin, Sabelgorrien kontrako ote dugu? Zerb Azk 62. Nor zara? Ala bethi gezurrezkoa? Mde Po 72. Zer<br />
nahi duk ala nitaz trufatu? JEtchep 37. O eta zer düt ikhusten, / ala ez naik haboro ezagützen? Casve SGrazi 42.<br />
(Al final de la oración). "En los dialectos occidentales [...] se dice así: esango dot (det) ala?" A Morf 688. "En<br />
V se usa al final de las interrogaciones, jan dozu, ala? y es equivalente al prefijo verbal al de uso general en G:<br />
jan al-dozu?, ¿has comido?" Otx Voc.<br />
Tr. Exclusivamente occidental; no es frecuente hasta el s. XX.<br />
Zetako egin dau Jaungoikuak zeruba, lastoz beteteko ala? Astar II 17. Ezer ere etzenduten eraman ala? Sor<br />
Bar 68. Zein naizela uste dezu ala? Alz STFer 114. Zer bada? iñoren irrigarriak gara gu ala? Echta Jos 74.<br />
Izkribatzailleari ez diyo ezeren ajolik, ala? Iraola 29. --Ez al du gaur aita, mezatxo bat entzun bear aien anima<br />
gaxoantzat? --Nik ala? Ill Testim 5. Perretxiko billa zuaz ala? Kk Ab I 64. Etzara beste gau baten neugaz<br />
geratuko, ala? Altuna 18. Garizuman al gaude ala? Lab EEguna 63. Ene! Zer diñostazu? Ezpiarren bat jazo<br />
yatzu, ala? Otx 161. Ezteritxazu ondo, ala, arei piztijai guzurra iruntsi erazoteko egin dodanari? Ib. 135. Zer, zu<br />
ere Galilearra zera ala? Ir YKBiz 318. Nere eriotza baño ezer areago nai ote duzu, ala? Zait Sof 174. Ezer<br />
txarto egin dot, ala? Erkiag Arran 106. --Oin olan ezta eiten, dirautso Juan Domingok. --Len bai, ala? Akes Ipiñ<br />
34. Nork emon deuez orren praka politok? Emaztegaiak ala? Bilbao IpuiB 69. Osintxurutz oia? Eztakik ala ibaia<br />
Maltzarutz doiala ta ur-korrontak berutz eruango ebala? SM Zirik 121. Egun on, lagun! Egualdiari begira, ala?<br />
NEtx LBB 165. Gure hizkuntzaren egoera larriak ez zaituzte nahigabetzen ala? MIH 138.<br />
v. tbn. Txill Let 122. Gand Elorri 145. Osk Kurl 26. Alzola Atalak 55.<br />
"¿Te refieres a los hombres? [...] gizonak ala? (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 104. "Donostian eztago<br />
operatzen obeagorik. Estesobrea ala? (G-azp)" Ib. 104. "Oso okerra da. Pedro ala? (V-gip)" Ib. 104.<br />
4. (L, BN, S ap. Lh; Urt, Arch VocGr, Dv, H). (Partícula exclamativa). "O quam bonus est hic aer, ala aire hau<br />
ona izan vel baita" Urt I 343. "Quel, quelle!" Arch VocGr. "Ne s'emploie qu'avec le verbe. Alaa ona baita<br />
Jainkoa!" Dv. "Le verbe est quelquefois sous-entendu. Ala gauza ona arnoa, neurriz edaten denean" Ib.<br />
"Alabaita (L, BN), alabeita (S), ah... que!... Alabaita doluegingarri! (L), ah! qu'il est douloureux!" Lh.<br />
Tr. Si exceptuamos a Lazarraga, es exclusivamente septentrional.<br />
Benedika fortuna! ala enkontru hona! / orai begietan dizit desiratzen nuiena. E 177. Ixil endin nahi nikek, ala<br />
ene fedia! Ib. 223 (cf. alafede). Ala andrea ditxabaga / sortu bazan neskaetan! / Zerren il ez ete ninzan / jaio<br />
ninzan egunetan? Lazarraga 1197r. Ai! Ala gatxaren guztiz fortitza! Ib. (B) 1185vb. Ala ni dohakabe handia bai<br />
naiz! zeren utzi zaitut zu neure Iabea. Mat 225. Ala madarikatuak iaio giñen egunak. EZ Man I 82. Ala gure<br />
zoratuak, baikinduen pensatzen / Gu zuhurrak giñela eta onak erho ziraden! Ib. 82. Hartarakotz errana da, ala<br />
herioa motz, / Tristezia baizen eztu uzten deusik ondokotz. Ib. 43. Ala aberatski besti, / Baita zure gustura, /<br />
Gogoz billuzia bethi, / Dabillana ardura. Arg DevB 48. O Birjina sakratuak, / Ala zuek dohatsu. Hm 190. Ala<br />
aphezen ofizioa handi eta ohorezkoa baita. Arbill IV 11, 6 (SP o zein, Leon o zoin). O herioa, ala baita zure<br />
memoria [...] aspre. Tt Onsa 149. Ala zure amudioak / Ni hagitz bainau maitatu! Gç 92. Ah, heriotzeko orena, /<br />
Ala hi harrigarria! Ib. 154. Ala zuhurzia eta perfezione handi baten seiñalea baita nork bere burua guti, eta<br />
bertze guziak hañitz idukitzea! Ch I 2, 4. Ala bozkariatzen bainaiz. He Gudu 129. Ala gaizki [= 'tant pis']. Lar,<br />
carta a Gandara 161. Ala beikira desditxatü, hula phausialat nahi bagira arrimatü. Mst I 22, 7 (SP zori gaitza<br />
guretzat, Ch zorigaitz guretzat). Ala gauza lazgarria bai-da agertzea yuie ikharagarriaren aitzinean erregelatu<br />
gabe konzientzia. Lg II 250. Ala dohatsuak baitire lurraren gañean zutaz berreginduak izatu diren arimak. Mih<br />
22. O eternitatea ala hire luzea! ala hire ezin kontzebitua! Brtc 156. Ala urrun baita hedatu / Merezia duzun<br />
fama! Monho 38. Ala zorte irusa / Xarlemaña zuretako / zeren Errege beizütügü / orai Franziako. Xarlem 14.<br />
Ala egün aldi ederra / eta egün aldi desiratia. 'Voilà une belle journée'. Ib. 219. Alo, ala ,<br />
bahüt athia, / hüillant zitaie ingoiti. Ib. 257. Ordean, oi! ala bertzela baitoazi gauzak, hil ondoan! Dh 155. Ala<br />
gozoa izanen baita zuen loa, obra onez gisa hortan bethea izan den egun baten ondoan! EgunO in Arb Igand<br />
187. Parabisua ene Erresuma, ala ederra baitzare, ala baitzare maitagarria. Jaur 117. Ala nik ükhen düdan<br />
fortüna trixtia! Etch 676. Ala oren tristia izan zena / Nik maitatu zintudana! Bordel 65. Alla gaiza terriblia! /<br />
Zunbait presunaren botza / lür peti düt entzüten. Mustafa 208 (ap. DRA). Nere begietan ala baitzare eder. "Que<br />
vous êtes joli!". Gy 1. Ala sinheste baitut zu baithan, Jauna! Dv LEd 89. Andozeko ibarra / Ala ibar lüzia!<br />
ChantP 212. Bainan ala ederra izan dela enetzat lehenbiziko giristinoa egin dudan eguna! Prop 1899, 84. Zer<br />
uhure! / Ala beitzira goratia. UNLilia 12. Hala [sic] hiltze trixtia larrützez juaitia. Casve SGrazi 120.<br />
v. tbn. AstLas 28. Balad 214. JesBih 447. MarIl 85. Arch Fab 239. Jnn SBi 33.<br />
"(Hb), vive! Ala zu! vive vous!" Lh.<br />
- ALA... ALA. a) (Disyuntiva). Eta badakit halako gizona (ala gorputzetan, ala gorputzetik lekhora, etzakit:<br />
Iainkoak daki) ezen harrapatu izan dela Paradisura. Lç 2 Cor 12, 3s. Errazu ala zen difamatzeko gogoarekin ala<br />
arinki. EZ Eliç 155. Eta eztakigu ala ustekabean [aurthiki zioten], ala berariaz. Ax 312 (V 208). Nahi du iakin<br />
zein zen lehen egina, ala zorroa, ala irina. O Pr 651. Iustua ere ezta segur ala den grazian, ala bekhatian. Tt<br />
Onsa 101. Ala da humanoa, / Ala da dibinoa? Gç 213. Eztüzü ehi egiaren klarki ezagützia, ala espiritü hunak,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
781
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ala gaixtuak gaiza baten, edo beste baten desiratzera bulkatzen zütian. Mst III 15, 1. Galdegin zioten zein nahi<br />
zuten libra ziozoten bietarik, ala Jesus, [...] ala Barrabas. Lg II 271. Zoin denboretan konbeniago da<br />
komüniatzia, ala Mezan, ala Meza onduan bereala? CatLan 140. Ala gaixtakeriaz / Ala tontokeriaz /<br />
Mentaberrik daki, / Jesu-Kristoren hitzak / Jainko baten agintzak, / Hain inpertinentki / Dituen irauli. Monho<br />
28. Ez dabela jakingo erijotzako ordu artian, ala pekatu mortala, ala beniala egin daben. fB Olg 98. Zeintzuk<br />
gaiti negar egingo ete dot? Ala ezkondu bagakuak gaiti, ala ezkondubak gaiti? Ib. 81s. Ezta erraz ezagutzen nok<br />
daukan erru geijago, ala murmuradoriak, ala alegrijaz entzunda [...] poztuten dabeenak. JJMg BasEsc 99. Ez<br />
balinbanaki ere ala aphalgura, ala hanpurus naizen, ariarik aski banuke hanpurus naizela uste izateko. Dv LEd<br />
109. Ala jaungoiko diran guziyak / amoriyua dezaizutela, / ala zeruak zure zori ona / nai dezatela. Bil 111. Noiz<br />
behar duen bakhotxak komuniatu, ala egun guziez, ala zortzitik, ala ilhabetetik, ala bertze edozoin ephetik. Arb<br />
Igand 114.<br />
(s. XX). Ez dakid ala ez nion ikasi, ala antze zren. Mdg 149. Bein, eztakigu ala Amezketarrak ematen aspertu<br />
ziralako, ala gogo onez, kristautasuna zabaltzeko gogoz, [...]. A Ardi 130. Eztakigu orain, ala sakeletik igarri<br />
barik atara ete eutsozan ala gizon arek berak, yoskiñari emon ete eutsozan, eukiteko. Kk Ab II 96. Ezekijen zer<br />
erabagi artu: ala bijaramonian bakaldunagana juan, ala ara barik etxian geratu. Otx 49. Ez ekien zer egin be:<br />
ala oe azpian ezkutau ala ate-osteko zulotik begiratu. Bilbao IpuiB 263.<br />
v. tbn. Arg DevB 229. INav 145. ES 97.<br />
b) (Dv, H). (Distributiva). "Ala hau ala hori, biak onak dire, soit celui-ci, soit celui-là, ils sont bons tous les<br />
deux" Dv. "Guziak ala onak ala txarrak" Ib. "Soit-soit" H.<br />
Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional.<br />
Hura rezebituren dukeela, ala den sklabok ala librek. Lç Eph 6, 8. Ezta antsia, ala probeari ala Iesu Kristo<br />
berari eman. Ax 227 (V 151). Non deusekere enezan separa, ala nagoen lo, ala iratzarririk. Tt Arima 17.<br />
Egiazko pazientak eztu behatzen noren ganik heldu zaion, ala heldu zaion goragokoa ganik, ala berdiñekoa<br />
ganik, ala beheragokoa ganik, ala prestua ganik, ala gaixtoa ganik. Ch III 19, 3. Gauza guti honesten gainean<br />
den kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Bena ala diren txipi, ala diren handi, iseia zite<br />
ororen pazientki igurztera. Mst III 19, 1. Gizon bekatoriak, ala mündü huntan, ala berzian, Jinkuaren justiziari<br />
satisfatzeko, sofritü behar ditien penak. CatLan 123. Ala dezazien jan, ala edan dezazien, edo beste zer nahi<br />
gauza egin dezazien oro. AR 83. Askiko da sozietate bakhotxean izan dadin gorphutz bat xoilki, ala izan dadin<br />
gizonena, ala bertze sentsuko presunena. JesBih 405. Bertze ala kanpoko ala barneko grazia oste gabekoez. Jaur<br />
172. Badira denborak eta haruak igaraitera ützi behar eztirenak, ala ereiteko, ala jorratzeko eta ephaiteko. Ip<br />
Dial 62s (It ala ereiteko nola jorratzeko, Ur alan ereiteko zelan jorratuteko). Zer dohako ala erran dezaten:<br />
Ongi dena da; ala eras dezaten; Gaizki dena da? Zer dohakizkit niri hemengo erran-merrana? Dv LEd 154 (Cb<br />
Eg II 83 naiz ondo naiz gaizki). Ala mendietan, ala zelhaietan, non-nahi ongi heldu da. Dv Lab 319. Ala, dadin<br />
aberats ala pobrea, / Gizona gizonaren duk haurridea. Elzb Po 215. Ala mutikoen ala neskatoentzat eskola<br />
berezi baten egiteko [...] dirua. HU Zez 111.<br />
(s. XX). Beren odoletik sortzen dituzten haurrek deiete bakarrik emaiten gizon eta emazteari, --ala gorputzez,<br />
ala gogoz, ala bihotzez-- bat egiteari darraion gozo neurririk gabea. JE Bur 102. Ala batek ala bertzeak ez dute<br />
bertzerik erakusten. Ib. 167. Alta sei, zazpi trago baditut edanik! / Ala gorritik, / Ala xuritik, / Bainan etxekotik!<br />
Ox 158. Hain zartako ederra ematen dio pilotari ala eskuinaz ala ezkerraz! Zerb Azk 116. Liburuan denak<br />
aurkituko ditutzue ala berex, ala elgarri loturik. Lf in Zait Plat XV. Zer balio zuen, berak erakutsi nahi: ala<br />
jauzketa edo lasterka, ala greka edo filosofia ikasten, beti zoin gehiagoka. Ardoy SFran 287. Ala aita, ala ama, /<br />
izen horien ederra! Xa EzinB 59. Arren sekülan, Maitena / etzütiet han ahatze, / Ala ginian phausatze / ala ere<br />
güdükatze. Casve SGrazi 142.<br />
v. tbn. UskLiB 75. Elsb Fram 180. Arb Igand 35.<br />
(Con eta intercalado). "Ala gizonak eta ala andrak, eskubide bardiñak dittue gaur legian aurrian" Etxba Eib.<br />
- ALA... EDO. (Distributiva). Egin gabeko bekhatu mortalez, ala hark egin plazer harzea gatik edo nihor<br />
desohoratzea gatik bantatzea da benial. Harb 173s. Eta ala zu enekin edo ni zurekin guzia orobat zait. Ib. 144s.<br />
Othoitziak eginen, urtheko beste laur egünez, ala den Besta, igante edo astegün. Mercy 7.<br />
Etim. Se da el caso de que la conj. disyuntiva sirva también de part. interrogativa (en claúsula no inicial, al<br />
menos) y exclamativa. Cf. DES 34a, con bibliografía, para los dialectos sardos "centrali e rustici" y paralelos en<br />
otras lenguas. El origen de sardo a es lat. aut, conj. disyuntiva en latín.<br />
4 ala. (Tras gen.). "En contra de. Geure ala dabil, procede en contra de nosotros. Norbaitten ala iñon diranak<br />
esan, decir pestes [en] contra de alguien (V-ger)" Otx Voc. Bai otu be zeuri akiakulu ezin obia androi neure<br />
ala amurratu erazoteko! Otx 29. Ba-dakixu beraz: ez niri andren ala barriro asarratu erazo. Ib. 30. Amurru<br />
bizittan bigurtu zan etxera [...] basa-pizti zoro arengana bialdu ebanaren ala iñon diran txakurkerijak esaten.<br />
Ib. 167. Amaika bidar jagi ixan naz izneurtuben ala, amaika bidar, ostera, erri onenganako mattasunak<br />
olerkijetara nauzu. Laux AB 14.<br />
5 ala (G-bet, AN-gip). ¡Fuera! (imperativo empleado a menudo con adverbios de lugar y de tiempo); ¡vamos!<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 782<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(con nombres). "Ala emendik!, ¡fuera!, ¡vamos!" (AN-gip, G-bet...). Ala gora! [...] guazen, guazen gora!<br />
Iraola 120. "Ala mutillak" deadar egin dau atzekoak eta asi gara. Ag Kr 21. Tira, jarri ondo. Ala. Bat, bi iru.<br />
Sor Gabon 21. Zortzikua, "Etxeko guztiari". Ala. Bat, bi iru. Ib. 27. Gogorra ete zan gero nire maixu a!<br />
Distraidu egiten nintzala-ta, ala! zigorra leña! Bilbao IpuiB 149. Ala Botechia! Animo! zioten beko ikusleek.<br />
Osk Kurl 146.<br />
- ALA ALA (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) "Interj. con que se ordena hacer una cosa. Ala, ala guazen<br />
amendik betiko" Etxba Eib. "Interjección con la que se ordena algo. Ala ala! asi lanian bixkor" Elexp Berg. "Ala<br />
ala! joan zaittezke emendik" Ib.<br />
b) "Baita exagerazioren bat edo gezurren bat entzuten denean erantzun ohi da: Ala ala, oin be bota dok<br />
botatzekua" Elexp Berg.<br />
Etim. Bordari suponía que ala procedía de fr. allez, etc.<br />
6 ala. "Como, a manera de. Atso ala, como las viejas (Sal)" A Apend. v. antzo.<br />
7 ala. v. alha.<br />
ala. v. halatu.<br />
alha (L, BN, S ap. A; VocBN, Dv, H), ala (G, AN-gip, BN, Sal, R ap. A).<br />
Tr. En algunos textos septentrionales (HU, JE, Etcham, JEtchep, Xa) aparece la forma sin aspiración, que en<br />
todos o en la mayoría de los casos parece deberse a los editores. 1. Pasto, acción de alimentarse. "Action des<br />
quadrupèdes qui broutent de l'herbe" VocBN. "Action de paître" Dv. "Le paître, le manger. Behi hunek alha<br />
nekhea du, cette vache ci paît, mange difficilement" H. "Alha eder bat egin dute kabaleak egun mendian (S)" A.<br />
Arrainak goizik alhari, / Har, ulitx edo txitxari, / Nun zer duketen janhari. Ox 126. Arradotarik zinen zu<br />
artzain bezala, / ikusi zaituztenek aitor dezatela; / beti berotu nahiz arima epela, / alha arruntetarik gaitzak<br />
zatozela, / guretzat etzitzaizun on larre uspela. Xa Odol 133.<br />
(Fig.). Oraiko egunean xahutua den diruaren heren bat, zer diot! seigarrena aski nuke jakitateari bere<br />
alharen emaiteko. JE Bur 36.<br />
2. Comidilla, motivo, tema de conversación. Gizonek kafe, edo ostatu edo merkatuan baitute beren<br />
bihotzeko jaidura ttipien alha, hau ithurrian dute hatzemaiten emazteek. JE Bur 36. Jende xehearen alharik<br />
laketena: medikuen arteko aharrak. Ib. 125.<br />
3. Actividad. Zelhai luze hertsi bat dauka [Grasse hiriak] behereko aldetik, itsasoraino heltzen baitzaio.<br />
Huntan dute beren alha hango laborariek. JE Bur 81s. Nork erran dezake nola dabilan gure buru barneko alha?<br />
Ib. 21. Ez dautzuet aiphatzen Manex, adimenduaren alhari bere bizia eman duena. Ib. 109.<br />
4. Mordisco (tbn. fig.). Fotografiak, telegrafak, telefonek, beribilek, aireplanek, radiofoniak etzaizkotena<br />
dardaratzen zainak, bihotza pilpiratzen, adimenduari emanez bertzalde ezin-geldituzko xinaurri-alha bat. JE Ber<br />
50.<br />
- ALHA-ALDI. "Alaldi (Sal, R), momento de pastar" A. Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean:<br />
/ Ez hargatik edan gabe, / Erran nahi da; egin gabe / Alha-aldi bat bedere. Gy 100. Egiñ dutenean beren alhaaldia,<br />
/ Lotzen zaie ahuntzer ibilli nahia. Ib. 183. Agude bat zioala asto baten gaiñean, / Phentze fresko gizen<br />
baten hegitik pasatzean / Abreari bademo han sartzeko lizentzia, / Hau laster iñoka dabill alegera guzia; / [...] /<br />
Belhar ferdea alha-alditan arraso daramala. Ib. 85s.<br />
- ALHA EGON. Estar alimentándose, comiendo. Zure Amaren bulharra / Errepiratzat har zazu. // Huntan<br />
zure koloreez, / Arrosa pintatuetan / Alha bethi zaudezela / Egonen zare dostetan. Gç 75. Ez ditake erran ere<br />
xuxen haren gogoa zer xoko pollitean alha zagon xori hura ikustera abiatu zaionekotz. JEtchep 27.<br />
- ALHA-GAI. a) "Alha-gei (S-saug), terrain réservé pour pâturage" Lh. b) Pasto (fig.). Tentamendueri alhagaia<br />
emaiten dioten galbidetarik urruntzea. Etcheb MGaric 179.<br />
- ALHA IZAN (SP, Dv, H).<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional, tbn. se documenta en textos de autores alto-navarros como Beriayn o,<br />
más modernamente, F. Irigaray.<br />
a) Pastar; comer, alimentarse. "Enaiz halako gauzatik alha, je ne mange point de cela" SP. "Leiçarraga l'emploie<br />
en parlant de la Cène" Dv. "Ardiak alha dira, les brebis paissent, mangent. [...] Dizipuluak alha ziradela<br />
mahainean (Lç)" H (s.v. alhatzea).<br />
Tr. Referido a personas sólo lo emplea Leiçarraga.<br />
Arrastu zenean, iar zedin mahainean hamabiekin. Eta hek alha ziradela, erran zezan, egiaz erraiten drauzuet,<br />
ezen zuetarik batek tradituren nauela. Lç Mt 26, 21 (HeH iaten ari zirela, Dv jaten hari zirelarik, Ur jaten ari<br />
ziradela, Samper zaudelarik ya xaten, Leon jaten ari zirelarik). Eta zen hetarik urrun urdalde handi bat alha<br />
zenik. Ib. 8, 30 (HeH alha zena; He, Echn bazkan, Ur jaten, Dv alhan, Samper alan, Hual alatan, Ol larrean).<br />
[Artaldea] larre onean alha dela. Ax 554 (V 354). Arraiña alha denean, bazkari datxekanean eta bere ustez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
783
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hobekienik dagoenean atrapatzen du arrantzaleak. Ib. 60 (V 39). Otsoa ezta otso aragiti alha, ordea bai bertze<br />
orotarik. O Pr 383. Gaiten haz belharrez eta gaiten alha / Zikiro kasta bezala. Gy 239. Larrun paretan alha<br />
zirela ardiak. Hb Esk 233. Hainitz buru mota da lurrean [...] lerro ezin akhabatuak arthaldetan, buruzagiak<br />
bakhan. Mintzo naiz bide goibeletan alha direnez. Hb Egia 56. Ameriketa on eta / ederra dela fama da. / Bainan<br />
han ere antzara / bere mokoaz ala da. Etcham 46. Pentze-zolak berde agertzen zaizkigu, artho-alhorrak musker,<br />
belhar ala landare guziak hezean ditazkelakotz alha. JE Ber 74. Handi bezain ederra da [zelaia]. Alha bide dira<br />
hemen gozoki landareak, edozoin izan diten. Ib. 99.<br />
(Con izan no explícito). Belhaudiko bortian Organbidexk'olha / Bere deskantsiala han ardiak alha. 'Les<br />
brebis y paissent à l'aise'. Etch 346. Ba-zen, hetarik ez hürrün, urde saldo handi bat alha. Ip Mt 8, 30.<br />
(Fig.). Hala atrapatzen da bada bekhatorea ere heriotzeak bere bekhatuei bere gogarenik datxetenean,<br />
gozokienik alha zaienean. Ax 60 (V 39). Bihotzean ala zirela gure sendimenduak, han zutela beren iturburua. JE<br />
Med 85. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa: eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun<br />
bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184.<br />
b) (S (Foix) ap. Lh; H, A (que cita a Ax)). Morder; remorder; corroer. "Ifernuan alha zaien eta alhako zaien<br />
harra (Ax), le ver qui les ronge et les rongera en enfer" SP. "Barnea alha zaut, la conscience me reprend" H. <br />
Eta haien hitza gangrena bezala alhako duk. "Et leur parole rongera comme gangrène". Lç 2 Tim 2, 17 (He<br />
baratxe-baratxe irabaziaz doha, TB yankatuko du, Dv emeki-emeki bide eginez dihoa). Arra konzienziarena,<br />
zein beti alako, eta euzekiko [sic] baizaiote bere buruei oroitzen diradela bekatu egin zituztenes. Ber Doc 123r.<br />
Eta zeren neure faltaren harra bihotzean alha baitzeitan, ihartu naiz. Harb 323. Kanpoan suak erratzeintu, eta<br />
barrenean harra alha zaie. Ax 594 (V 382). Haur da gau eta egun [...] alha zaien, eta alhako zaien harra: [...]<br />
denbora ioanez gerozko damua. Ib. 595 (V 383). [Konzientzia] eztago alferrik ere, alha zaiku, saingaz eta<br />
eranzutez dagoku. Ib. 426 (V 276). Zurari pipia, oihalari zerrena, urdaiari zedena eta haragiari harra bezala,<br />
gau eta egun alha zaikuna. Ib. 340 (V 226).<br />
(Con aux. no explícito). Ema zurzari, lurra ere alha. "À une veuve ou orpheline, la terre même à nuire<br />
s'obstine". O Pr 689 (tbn. en PrASJU 285 y 389). Infernua gaitz eta thormenta guzien bilduma da, onik eta<br />
arintgarririk batere gabe [...] barneko har kruela bethi bardin alha. Dh 165.<br />
c) Ocuparse en, trabajar; funcionar, marchar. "Horra guzien mihia zeren gainean zen bethi alha (Io), voilà ce<br />
dont le monde ne cessait de s'entretenir" Dv (s.v. alhatu). "Eihera alha da, le moulin va, est en train. Mihiak alha<br />
dira, les langues marchent, sont en mouvement. [...] Laudorioz zeruak alha dira, les cieux louent (parlent pour<br />
rendre gloire) (Hm)" H (s.v. alhatzea). "Orena, arloia alha da, l'horloge marche, va" Ib. (in m.). "Alha, qui est en<br />
train" Lf Gram 280. Sukhar gaixtoak alha dira bethi han edo hemen. Prop 1889, 85. Hortan zen ala beti<br />
haren gogoa; ekarririk beroena holako lan batzuei buruz zuen. HU Aurp 148. Herri gotorretan, bana bertze,<br />
bizitzea errexago da bazterretan baino; esku-lanak badakar diru, bederen alha delarik. JE Bur 201. Hiri ttipi<br />
batek daukan eremu hertsian nekez alha ditake gizon erne bat. Ib. 48. Saindu bat bezain geldi dago eta ixil, orai,<br />
bere kaderan. Alha zaizko haatik begiak, nahiz eztiki. JE Ber 72. Herriaz guziz zaizkigu alha begiak. Ib. 76. Alta<br />
nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha diren, oro sufre eta su. Lf Murtuts 13. Zoin zen<br />
egiazko Aita Saindua? Avignonekoa? Erromakoa? Holakoetan hain alha dire politika, gizonen apetitua eta<br />
bertze lur huntako aphalkeria guziak! Zerb IxtS 107. Ez gara halere mintzo mundu zabalean alha diren sineste,<br />
erlijio edo ideolojia mota guztiez. P. Xarriton De re publica edo politikaz (Donostia 2003), 20.<br />
(Con aux. no explícito). Ordu osoa banagoke hemen gogotik, alfer, begiak bakarrik alha. JE Ber 51.<br />
d) (Trans.). Alimentar, hacer alimentarse (prop. y fig.). Maria Sainduak aldiz gogoan zaduzkan ikusten eta<br />
entzuten zituen guziak, eta bere izpiritua ere alha zuen gauza hekien gainean. Jnn SBi 39. Nahuzue jakin<br />
zertako? Erroak alha dituelakotz alde batetik arbasoen lurrean... eta bertzetik, familiako eta Elizetako bazkaleku<br />
gozo nasaiean. Etcheb MGaric 70.<br />
- ALHAKO. "Bête en âge de paître et qui paît" Dv.<br />
- ALHA-LEKU (Lar; -lekhu Hb ap. Lh). Lugar de pasto. "Dehesa, [...] alalekua" Lar. Ardiek sosegurik ez<br />
bere alha-lekuetan; / Otsoak nihoiz trankill ez bere ardi masakretan. Gy 39.<br />
- ALHAN (L, BN-baig, S; Dv). Ref. A (alhan); Lrq (alha); Satr VocP. Paciendo, alimentando(se). "Alhan doha,<br />
il va paissant" Dv.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y en el salacenco Samper.<br />
a) Comiendo, alimentándose. Abre bat bada alhan gure phentzeetan / Ederra, larria. Gy 273. Alhan zaudezen<br />
ardiak / Gorphutzez yori guziak. Ib. 316. Bada, hekietarik ez urrun, bazen urdalde handi bat alhan. Dv Mt 8, 30<br />
(Samper, Leon al(h)an; Lç alha zenik). Ikhusi duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia<br />
bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Behiak alhan zabiltzalarik. Ib. 24. Plazaren erdian alhan zabiltzala dotzena<br />
bat edo hamabortz antzara. Ib. 31s. Orai hor gaindi gogotik alhan badabiltz ardi multzoak. Ox 29. Alhan uzten<br />
ditu [jostagailuzko ardiak] Pupuna eta Maiderrek hedatu duten alegiazko pentze batean. Ib. 38. Pentze eder<br />
hetan daude alan behorrak multxoka. Zub 119. Beia alan zelaik goizian patar gain hartan. Ib. 75. Ardiak [...]<br />
harat hunat zoazin orai, alhan. Barb Leg 149. Kharrikan haurrak, zaharregi / alhan da harra zituetan. Mde Po<br />
63. Behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131. Hantxet, berrehun ardiren erdian alan ari, bortuko<br />
belar meheari tiraka. JEtchep 55. Horra alan nun diren / hantxe zonbait ari. Xa EzinB 63. Iragaitian ikhusi diat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
784
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
/ alhen ardi saldo handia. Casve SGrazi 90.<br />
(Fig.). Zergatik ere izarrek: / Sutan urhezko phindarrek, / Dauzkate gure gogoak / Amets garbiez, egiaz<br />
alhan, argian argi, beroak? Ox 71. Gauaz ametsetarik, halaber egunaz, / Gogo-bihotzak alhan mendiaren onaz.<br />
Ib. 20.<br />
b) (S (Foix) ap. Lh; Dv; alhen S (Foix) ap. Lh). En actividad. "Bethi alhan doha zure gogoa, votre esprit rumine<br />
toujours" Dv. "Ihara alhan da, le moulin moud" Ib. "En travail (maladie)" Lh. "Mina alhen dizü, il a un mal qui<br />
le ronge" Ib. (s.v. alhatzaile). Bethi alhan zen gure sainduaren izpiritua. Laph 238. Burdin ziri batzuen artetik<br />
buru zenbeit geldi geldia dagozilarik, begiak bakarrik alde orotarat alhan. JE Bur 29. Merkatua zen. Karrika,<br />
ostatu, botiga, oro alhan. Ib. 191. Itzul niri, eta nik / atzoko harpean, / Orrazea kausitu / zinuen gunean, / Urre<br />
iturburu bat / emanen dut alan, / Nahi duzuna zure, / nahi duzunean. Etcham 142. Hainitz emaitekotz, behar du<br />
tresnak bere ahal osoaren arabera alhan ari. SoEg Herr 17-4-1958 (ap. DRA). Orhoit-arazi gaitu, aste<br />
sainduak erakusten duela biziaren eta herioaren arteko gudua bethi alhan. Herr 21-4-1960 (ap. DRA). Jaun bat<br />
zen [Platon], gogoa beti alhan zaukana. Lf in Zait Plat XV. Bere gogoan beti Frantses, eta gogoa beti alhan. "Et<br />
son esprit toujours en travail". Ardoy SFran 248. Santa Graziko herria / dügüla maithagarria, / Hori da ene<br />
goguan / alhen zaitadan berria. Casve SGrazi 126.<br />
c) Mordiendo, royendo (tbn. fig.). Edo [...], misionest baten bihotzean beti alhan ari den kexuak ere bidez<br />
bide igortzen ote zuen? "L'inquiétude qui ronge toujours le cœur". Ardoy SFran 219.<br />
- ALHARA (Dv, H; alhera Sc ap. A), ALHARAT. "Arthaldea alhara eramatea, mener paître le troupeau" Dv.<br />
Nausia lotan zen sarthu, aldiz astoa alhara / Ateka zabal batetik gan zen phentze batera. Gy 37. Naduka<br />
abandonatua / Zokoluan, belhar gabe: / Uzten baniñdu bedere / Nihaur alhara nioan! Ib. 261. Urthe uritsuetan<br />
idor puxka bat yatera eman behar zaioete, eta ahal bezain guti igorri behar dira alhara. Dv Dial 60 (It larrera,<br />
Ur larrara, Ip bazkagietarat).<br />
(Fig.). Heriotzeak ea hiltzen gituenez osoki, ala bertze norapeit bertze itxura batekin apaindurik alharat<br />
eremaiten. JE Bur 166.<br />
- ALHARAKO. "Bête destinée à vivre aux pâturages" Dv.<br />
1 hala (V-gip, G, AN-egüés-ilzarb-olza-ulz, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), VocBN, Gèze, VocCB,<br />
Dv, H), arla, kala (Sal, R), gala (Ae). Ref.: Bon-Ond 171; A (ala, gala, kala); Lrq; Iz Ulz (ala); Etxba Eib y<br />
Elexp Berg (ala).<br />
Tr. En la tradición vizcaína se documenta en textos de autores de la parte más oriental de este dialecto<br />
(CatAnz, Barrutia, T. Etxebarria, San Martin), o (en ejs. aislados o en usos particulares), en Moguel (ala bada),<br />
F. Arrese, Agirre (Kr 211), Otxolua (ala ta be) o Erkiaga (ala ta bere). El alavés Lazarraga lo emplea<br />
frecuentemente. La forma arla se encuentra en textos alto-navarros; así en SermAN, en la versión de Arbizu de<br />
Orreaga (47) y en un sermón de 1833 (parece que de la misma zona); en Lizarraga de Elcano sólo hay árla<br />
acompañado de órla; en otros contextos utiliza alá. Los escritores aezcoanos usan gala (CatAe 38), y los<br />
salacencos y roncaleses kala (CatSal 39, CatR 39).<br />
1. Así (correlato del demostrativo de 3. er grado). "Ainsi" SP. "Assí, de esta suerte, ala", "(de aquella) suerte,<br />
ala" Lar y Añ. "Adv., comme celui-là, celle-là, ceux-là ou celles-là, par comparaison aux objets éloignés de deux<br />
personnes qui font la conversation" VocBN. "Hala da berant goan nintzela, il est vrai que j'allais tard" Dv. v.<br />
alan.<br />
Tr. De uso gral. excepto en la tradición vizcaína, donde sólo se documenta en CatAnz (3), Zuzaeta (51),<br />
Moguel, Arrese Beitia y T. Etxebarria (Ibilt 462). Parece que funciona como término no marcado, a diferencia de<br />
honela, horrela y hola (q.v.).<br />
Eta Jaunatizula abari on, ez naiz bildur ezten ala (Pamplona, 1415). ConTAV 4.2.1. Bihi hunak gorde<br />
gabe behar dizi xahutu, / Iangoikoak nizaz ere hala agian egin du. E 241. Arrazoin da mundu orok dagien zuri<br />
ohore, / ezi hala ari zautzu Ihesu Khristo bera ere. Ib. 107. Batbederak bere dohain propria du Iainkoaganik,<br />
batak hunela eta berzeak hala. Lç 1 Cor 7, 7. Baptismoa ezta behingo baizen ordenatu, eta ezta sori behin<br />
baizen rezebi dadin. Baina Zenaz ezta hala. Lç Ins F 6r. Eta etsekoandreak egin eben ala. Lazarraga 1142r.<br />
Pensamentuok altuan ditut, / zuk ala merezidurik. Ib. 1171r. Meza enzuten duenak egin bear du kontu nola ala<br />
baita egia, eze Mezan ofrezitzen den sakrifizioa, dela Meza enzuten duenarena. "Como ello es así verdad". Ber<br />
Trat 72v. Erregu ezazu gugatik, zerren gera bekatariak. Eginbidi ala. TAV 3.2.10. Hala dela ezagutzen / dugu<br />
zure obretarik. EZ Eliç 338. Bada biz hala, zuk diozun bezala, eta gogoan darabillazun bezala gertha dakizun.<br />
Ax 152 (V 101). Iaunak hala badaritza. O Po 57. Badarik ere iustua naiz, eta hagitz laudatzekoa hala egiten<br />
dudanean gauza guzietan. SP Imit III 30, 5. Hala hau delarik, gaitutzu / Herioaz mehatxatzen. Gç 112. Egar<br />
gure erranak hitz hoiez, hori hala düzü edo hori eztüzü hala. Bp I 90.<br />
(s. XVIII). Ovidiok ere hala erran zuen: [...], bere ethorkia eta leinua, arbasoak eta berak egin etzituen<br />
gauzak, etzituela bereak deitzen. ES 105. Jesu-Kristoren Misterioen ohoratzeko ordenatuak direnak [bestak];<br />
hala dire Eguberri, Trufania, Bazko, Mendekoste. CatLav 148 (V 76; cf. HALA NOLA (b)). Zer duazü, ala hura<br />
hulako, edo halako den, ala haur hula edo hala goberna eta mintza dadin? Mst III 24, 1. Ala dabillela joanen<br />
zaizka urteak eta urteak. Mb IArg I 241. Damu det milla bider zu ala ta ainbeste bider ofendituaz! Cb Eg III<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
785
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
291. Pilatus bera [...] laztu izan zen ikhusteaz Salbatzaillea hala billakatua. Lg II 274. Bakótxak duéla bere<br />
dóno próprio beréxa Jangoikoagándik, bátak árla, bérzeak órla. LE Matr1 353 (cf. en la misma pág. alá<br />
izatekós). Yá triste, yá alégre, yá árla, yá órla. LE Doc 278. Zer-ere estatutan hilen bai zare, hala eternitate<br />
guzian izanen zare. Brtc 133. Ala dioe oraingo gizon jakintsuren batzuek. Ub 72.<br />
(s. XIX). Sinesten dut / Hala direla guziak. Monho 80. Zien abisa hala bada / behardüt koruatü. Xarlem 17.<br />
Sinisten det [...] aragiaren piztze berria, ta beti iraungo duen bizitza. Ala da. Mg PAb 161 (donde se explica por<br />
qué en el Credo se prefiere ala da a alabiz o ala izan dedilla). Gaistakeria onetan arkitzen zana arrika iltzen<br />
zuen Juduak, lege zarrak ala agindurik. AA III 332. Jasanatzue batek bertzearen kargak, dio Jaundone Paulok,<br />
eta hala betheko duzue Jesu-Kristoren legea. Dh 249. "Bihotzez, mihiz, obraz"; bihotzez, egiazki hala sinhetsiz;<br />
hitzez, hala aithortuz, obraz, gure konduitaz haren doktrina ohoratuz. Jaur 137. Atsegin andiarekin jarraituko<br />
det, ala nai dezun ezkeroz. It Dial 59. Emaiten duzte bere arazoak, / Batak hola, bestiak hala. Arch Fab 99.<br />
Beragatik uste izan neban lenengo artan, euskararen etsai andiren bat zala, nola erdaldunik geienak edo guztiak<br />
ala izan oi diran. Izt C 231. Errana da suge batez (berme ez naiz hala dela). Gy 135. Ni bertsolariya naiz /<br />
bañan det aditu, / ez nitzaizula zuri / ala iruritu. Bil 154. --Zoin Meza behar da entzün? --Ahal bezainbat<br />
Parropiako Meza, zeren Elizaren nahia hala beita. CatS 52. Gezurrik ez nun publikatuko, / nik ala ditut ikasi. Xe<br />
65. Ez da arritzekoa bizitzea ala, / Larogei urtekoa eukalako ama. AB AmaE 277. Legua erdi bat bide egin zuten<br />
ala, elkarri itzik egin gabe. Bv AsL 207. Ez omen da munduan jokorik, hala agertzen dituenik gizonaren<br />
gaztetasuneko antze noble guziak. Zby RIEV 1908, 84. Ez zelarik azkarra --ageri zuen ez zela hala-- lan handiak<br />
zerabiltzan. HU Aurp 123.<br />
(s. XX). Uste dut gogoan duzuen, amodioa orok deitzen dugun, haragiak daukan irritsik minena. Ez dea hala?<br />
JE Bur 109. Etxe bategatik bas-erri esaten oitu gera ta ala esango det nik ere. Ag G 14n. Artzai arrek siñisten<br />
zuan egun artan etzala euririk. Arrek ala uste zuan beintzat. Inza Azalp 24. Nagusiak baso bana sagardo eman<br />
zien eta ala aldegin zuten. Or SCruz 39. Hain fite bete dituka sakelak, Ameriketako ehun liberako hetaz? Hala<br />
balinbada ekarzkik bost horiek. Zub 49. Herriko aphez eta bertze buruzagiek hala argiturik, ezkondu ziren<br />
hiruak. Barb Leg 132. Aurrera yo bear degu, ta poliki yo; au da, ez beti leengo tokian egon, ez al-da ala? Ldi IL<br />
93. Margo-gai asko erabiltzen zan garai onetan, [...] Madeleine-aldiko aztarnak ala adierazten digute beintzat.<br />
JMB ELG 35. Orduko lotsa poz biur zaio, / orain zuti du burua; / ekaitz-ondoko eguzkipetik / ala lore zutitua. Or<br />
Eus 88. Jendeak ala dio... Etxde AlosT 64. Ezagun zala, izugarrizko irabazia artu omen zuan bereala. Ala izan<br />
bear. Munita 63. Luhusoko errienta zen naski. Hala iduritu zautan. JEtchep 110. Ala duelako bere izaera. Vill<br />
Jaink 46. --Arratsalde on, Joakiña. --Ala zuri ere, Paskuala. NEtx LBB 35. Ala zeudela, egun batean Pakok<br />
karta bat jaso zuan. Ib. 70. Ez dakigu nola, bainan hala da, Johan Jatsuko semeak Maria galdegin zuen eta<br />
ardietsi espos laguntzat. Ardoy SFran 59. Osasuntsu zaudela diozu ardura / ni hala ez nagoen dukezu beldurra.<br />
Xa Odol 148.<br />
2. (Dv). Así pues. "Ainsi, donc, par conséquent" Dv. v. HALA BADA. Bere fruktuetarik ezaguturen dituzue<br />
hek. Ala biltzen duté elhorrietarik mahatsik, edo kharduetarik fikorik? Hala arbore on guziak fruktu onak egiten<br />
ditu. Lç Mt 7, 17. Eta, ala, tristeza andiaz, Silvero joan zan bere aposentura. Lazarraga 1142r. Ezin jan<br />
zindukean zuk / anbateko amena: / ala bera txipitu ze / zure aguaren neurrira (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20,<br />
112. Aitzitik iduritzen zait dela euskaldun guztientzat probetxu handitakoa, eta hala inprimaturik argira ilkitzeko<br />
digne dela. Mat XIXs. Egin bear du kontu ari erraten zaiola berriau ain ditxosoa [...], eta ala kontentu eta<br />
alegria andiareki bear du alabatu Iaungoikoa. Ber Trat 42r. Dotoreak esan dit eskribi degizudala zuri. Ala au<br />
egiten det (G-azp, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Ea zein den ere eztakit / sorthu den Erregea; / hala bethi gelditzen<br />
naiz / gogoetaz bethea. EZ Noel 72. Eta hala badirudi ezen purgatorioetan daudenek, eztutela deusez ere hanbat<br />
damu [...] nola denboraren galduaz. Ax 159 (V 106). Kriminel naiz, eta hala, / Bizi naiz ikharetan. Arg DevB<br />
212. Eternala duk hire kontra / Eman dudan sentenzia, / Eta hala eztuk posible / Sekulan dadin ganbia. Gç 180.<br />
S. Tiagoren ama izanze Ama Birjinaren lengusia, eta arla izanze Jesu Kristoren bigarren lengusu. SermAN 3v.<br />
Mundu huntan bizi zareiño nahi eztuzularik ere bethi ganbiakor izanen zare. Hala batean alegera izanen zare,<br />
eta bertzean triste. Ch III 33, 1. Badutela oraino denbora eta ephe luze bat bizitzeko, eta hala, bere<br />
konbersionea segurki luza ahal dezaketela. He Gudu 164s. Jainkoak eman zigun bizitza prestatua degula<br />
badakizu, ta ala, eskatzen digunean borondate osoaz biurtu bear diogu. Cb Eg III 247. Arzai onen mendean /<br />
arkitze ez diranak / izan bearko dute / galduak diranak: / Ta ala, arzai maitea, / zurekin nai degu. GavS 30s.<br />
Baliz úrrea, obéki piza leike beldurrák, emán sobra: alá bi aldis diskurritubeárda erranbáño lén itza. LE Prog<br />
120.<br />
(ss. XIX-XX). Ezin arkitu zuan ezertan pozik, ta ala bein baño geiagotan dei egiten zion infernuko etsaiari<br />
bere anima saldutzeko. Mg CC 181. Gaitz egingo liket jango banitu, ta ala obe det ez jatea. VMg 64. Hala, [...]<br />
meditazionea datza Jainkoaren [...] urrikalmendu, zuzentasun mugarririk gabeak gogoan erabiltzean. Dh 93.<br />
Bein baño geiagotan / zure esanakiñ / ipui oiek berriro / oi nituen egiñ. / Ala, onak badira, / zuri zaizkitzu zor. It<br />
Fab 15. Ala, munduan jostatu zan denbora guztian, beti gorde zuan gai onetan biotza garbi. Bv AsL 26. Bigar<br />
goizian goiz [...] juan bearko dezute Bergarara keixekin, eta ala oraiñ, goazen etxera. Apaol 26. Eskribitu ditut<br />
amabost-aldi artan gertatu ziran gauzik nabarmenak; eta ala orain itz bi bakarrik esango ditut azkeneko<br />
eguneko gertaeren gañean. Goñi 60. Konturatu zan sendakiña etzala erua, eta ala, laja diyote irteten kalera.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
786
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Iraola 97. Kapitanak eta pilotoak ez zuten ausardirik izan illunpe artan jarraitzeko; ala, ontzia ur ertzera<br />
eraman zuten. JAIraz Bizia 48. Komunismoak badaki gose onen berri, eta ala, ba-du galdekizun aundi oentzat<br />
erantzun bat. Vill Jaink 8. Alkarrekin aztu edo oztu egin giñan pixka bat. Ala, urteak joan dira alkar ikusi gabe.<br />
Uzt Sas 23.<br />
v. tbn. SP Phil 176. ES 384. Mih 105. AA III 497. CatLuz 36. Aran SIgn 77. Arr May 116. Or Aitork 208. Anab<br />
Poli 139. Ugalde Iltz 38. And AUzta 46. Salav 76. NEtx LBB 57. Etxba Ibilt 456. Berron Kijote 18.<br />
3. (En correlación con nola). Como (...) así, del mismo modo. "(Como se) vive, se muere, nola bizi ala il, zelan<br />
bizitza, alan eriotza" Lar. Cf. infra HALA NOLA.<br />
Tr. Su uso disminuye en el s. XX.<br />
Libertatia nola baita gauzetako hobena, / gathibutan egoitia hala pena gaitzena. E 249. Heuskarazko hitzak,<br />
nola skribatzen, hala letra guziekin latinén anzora pronunziatzen ere dirade. Lç Adv * 7v. Zer ere egiten baita,<br />
nola plazer baitu hala gidatzen duela. Lç Ins C 1v. Zegati dabe utra probetxu gitxi egiten, ala zuretako nola<br />
enetako. Lazarraga 1151v. Hala gertha dakidala nola othoitz egiten baitut. Mat 86. Nola soñu, ala danza. RIs<br />
62. Nola tenpora, ala jolas. Ib. 63. Bañan nola gerlatetan soldaduen furiak / Berzetarik hill baititu nahi<br />
buruzagiak, / Hala Antekrist iarraikiren zaie buruzagiei. EZ Man I 73. Eta nola uli-farfailla ezpaita hegalak<br />
erra arteiño kandelaren ingurunetik urruntzen, hala amurus itsutua ere. Ax 390 (V 255). Bizitzeari darraika<br />
heriotzea: nola bizi, hala hil. Ib. 214 (V 143). Nol' Apezaren kantatzea, hala bereterraren inhardestea. O Pr<br />
529. Nola aire honak eta garbiak osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere kasarazten tu eritarzun eta<br />
heriotze dorpheak. Mong 587. Nor nola gobernatzen baita gaztean, hala komuntzki egiten ohi dela zahartzeanere.<br />
ES 181. Nola iru Persona distinta oek diraden Jaungoiko bat bakarra, ala dirade Kriadore bat, Salbadore<br />
bat, Glorifikadore bat bakarra. OA 25. Hala desohorea eta arbuioa haiñ iustuki daozkit niri, nola zuri<br />
laudorioa, ohorea eta loria. Ch III 41, 2. Eta nola Jainkoaren argia [...] agiri dan kriatura oietan; ala etzaio<br />
bear begiratu San Agustiñi ezpada bere argi erraiñuetan. Lar SAgust 12. Biz hala egin, Jesüs Jauna, nula zük<br />
erran eta hitzeman beitüzü. Mst III 56, 4. Nola kulpan lagun izan zeran, ala penan izan bear dezula. Cb Eg II 51.<br />
Ibai bat nola, ala odola, abiatu zan ixurtzen. Bast 36. Hala amorioak diala haiñbeste begitharte nola aldekoi<br />
beitü batzen. Egiat 206. Eta nola Dabid zan Kristo nekatuaren [...] imajina, ala Salomon Kristo beraren gloria<br />
andi ederraren [...] imajina. Ub 42.<br />
(ss. XIX-XX). Kanpotan liliak / Nola tu iguzkiak / Goixtirian zabaltzen / Arratsalderakotz histen, / Hala da<br />
gizona / Ganbiatzen / Haren adina / Iragaiten. Monho 138. Nola erbiak zuritzen diran gure mendietan elurra<br />
jaanaz, ala zurituko ere da zure anima. Mg CC 235. Bethi kasik egia gerthatzen da erran komun hau; nola bizi,<br />
hala hil. Dh 123. Mirra hautatuak nola, hala eman dut urrin gozoa. In Hm 71-72 (en el orig., ib. app. 72 legez).<br />
Eta nola erran, hala egiñ. Gy 42. Nola yiñ den, hala behar dela yalgi. Ib. 210. Nola ikus eta hala ikhas, nola<br />
ikhas eta hala egin. Hb Egia 136. Nola belhar bustiak hantzen baititu, hala etzauntza bustiak ditu eritzen. Dv<br />
Dial 60. Nola hobenean hekien lagun izan zaren, hala gaztiguan izan beharko duzula. Dv LEd 100. Biyotz<br />
nerian ala zaukazkit / nola niniya begiyan. Bil 67. Biyotz nerian ala piztu du / amoriyozko su-garra, / nola<br />
mendiyan piztu lezaken / tximistak arbol igarra. Ib. 66. Ni nola, bertzeak hala, Errege hits harek berehala<br />
sinesten du bere idurikoa duela Erregina. Arb Igand 105. Dena den, beti Aita Saindu hori hala bizi izan da eta<br />
hil, nola ezkozko argi bat. HU Aurp 134. Ardo baporiak nola / biotzetik ala, / milla pena irten da / libratu<br />
naizana. JanEd II 13. Nago [...] gure aitasoek beren ogiak hala jo othe dituzten behinere, nola Xanetak gure<br />
Xoane. Barb Sup 98. Gosez hik: ai, ai! / Asez nik: jai, jai! / Nola orai, hala gero. Ox 40. Gaur lagun, biar etsai. /<br />
Nola gizartea / ala itxas-legea. SMitx Aranz 234. Gurasoekin zu nola, zure umeak zurekin ala. And AUzta 40.<br />
v. tbn. SP Phil 119. CatLan 58. Gco I 473. Jaur 139. Elzb Po 200.<br />
(En contextos negativos). "Deusek ez nau hala samurrarazten nola holako gauzen ikhusteak, rien ne me fàche<br />
tant que de voir de telles choses" Dv. Laboraria oilarrak eztu hala atzartzen / Bekhatorea nola zuk baituzu<br />
iratzartzen. EZ Man II 85. Munduko ararteko guztiek eztezaketela zure etsaia hala balaka, eta ez sosega, nola<br />
zerorrek. Ax 294 (V 196). [Ezta] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak<br />
egiten baitu bere burua. Ib. 423 (V 274). Eztu beraz deusek ere hala alegeratu behar [...], nola ikusteak zure<br />
borondatea haren baitan konplitzen dela. SP Imit III 22, 5. Deusek ere ez omen du hala ematzen elefanta [...]<br />
nola bildots kume baten ikhusteak. He Phil 233. Deusek ere eztizü zelüko konsolazionia hala trebükatzen, nula<br />
berantegi orazionialat ützültziak. Mst III 30, 1. Nihoiz ez zaretela hala izanen dohatsu nola gizonek ene gatik<br />
yazarriren darotzuetenean. Lg II 146. Deusek ez du hala gizonaren berthutea ahitzen nola yendien konpania<br />
husuegiak. Mih 20. Deusek ezpazuen ere hala loriatzen, nola Birjina lorios haren laudorioak egiteak. Dh 264.<br />
Deusek ez du bihotza hala kilikatzen, / Nola yaio tokiak, bada ezagutzen. Hb Esk 17. Ez du ala argi-albak /<br />
Loriatzen xoria, / Nola ni zu ikhusteak, / Nere maite Maria. Elzb Po 187. Deusek eztiozka langile akituari hala<br />
arintzen begia eta bihotza, nola ikusteak [...] ondotik heldu goiti gazteak. HU Aurp 220. Zuek eta nik, zumea<br />
sekulan ez dugu hala erabili, nola Sansonek bere arbola ondoa! Barb Sup 146. Bainan deusek ez du Frantzia<br />
hala aberastu nola Beneditanoen sartzeak. Zerb IxtS 101.<br />
(En correlación con hola). Ontziak ola, arraunak ala, / mutillak ez aundiegi, / zama aundiz lana bota ez<br />
dien / gaiñez beren burueri. "Tales han de ser las traineras, cuales los remos". Or Eus 388.<br />
(En correlación con bezala). Jesus Jauna erran eta prometatu duzun bezala, egin ere bedi hala. SP Imit III<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
787
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
56, 4. Zazpi prinzesa sainduen bizitze debotak [...] zeinak bere errethauletan ikhusiko tutzuen bezala, hala<br />
dukezue. Arg DevB pról. (V 3). Hala dutela [gloria] egun eta bethi mendeen mendeetan, hastean eta eternitatean<br />
izatu duten bezala. Gç 57. Eskuak, oñak ta sabelak alkarri lagundu bear dioen bezela, ala gizon batzuek besteai,<br />
galduko ez badira. VMg 61. Eta erran zuten bezala, / Egiña izatu zen hala. Gy 78. Haren illea oraiño / Baitzen<br />
lodi izan ahala; / Eta nahasia hala / Ema hordi baten bilhoa bezala. Ib. 236. On andia litzake [...] Hebreo,<br />
Griego, ta beste onelako izkundeak ikastera, astean bat bi edo iru aldiz bezela, ala euskaldunak beren izkuntzan<br />
trebetzeko, alkar billatu ta irakastea. Aran SIgn 209. Ekhiak ohiltzen dütian bezala ülhünpe belzak, hala harek<br />
desegiten dütü gük arimen galzeko hedatü sariak eta adelatü zephoak. Ip Hil 218.<br />
(Con valor distributivo). "Hala onak nola gaixtoak, tant les bons que les mauvais" Dv. "Añen ongi zauden<br />
nola bat eta ala bestea (AN-gip), biak ziran langilleak nola bata ala bestea (G-azp)" Gte Erd 201.<br />
Tr. Su uso disminuye notablemente en el s. XX, en el que, por ej., la forma tradicional guipuzcoana del<br />
Padrenuestro se abandona en favor de otras fórmulas como bezala (...) ere, de acuerdo con el uso septentrional y<br />
alto-navarro.<br />
Sandailiak ateak ditu zirarrez, / Nola zirarrez da ala zendalez. TAV 3.1.10. Eman diazagula behar dugun<br />
mantenua, hala arimakoa nola gorputzekoa. Mat 81. Atratzeko aldagien probetxu guzia beretako eta bere<br />
proximo lagunendako ala biziendako nola purgatorioan dauden arimendako. Ber Trat 28rs. Baiñan gibela<br />
dezagun ahalegin guztiaz, / Hala hitz sainduaz nola tatxa gabe biziaz. EZ Man I 14. Hala bata nola bertzea<br />
galtzeintu amurus itsuak. Ax 344 (V 229). Billusia ezpazare zure borondateaz hala barrenean nola kanpoan. SP<br />
Imit III 37, 1. Guztiok, ala zaarrak nola gazteak, eta seinak. CatAnz 6. Nahi narokezue xeheroki erakutsi, hala<br />
bataren egiazko abantaillak, nola bertzearen enganio eta lausengu itxurapenezkoak. ES 178. Irakurriko dute ala<br />
Eleizetan, nola etxeetan. Lar, carta a Mb 280. Ala Probinzian, nola Nafarroan, ta ere geiago Bizkaian [...] itz<br />
asko laburtzen dira. Cb EBO 26. Ala hark, nola haren etxeko guziak artu zuen Espiritu Santua. Ub 103.<br />
(ss. XIX-XX). Bere Jangoikotasuna egon zan beti, ala animarekin Linboan, nola Korputzarekin Gurutze ta<br />
Sepulturan. Mg CC 201. Emanbéz dakiéna beardugúla alá gorputzarén, nola arimarén. LE Ong 86v. Guziak ito<br />
ziran, ala zarrak, nola gazteak, ala gizonak, nola emakumeak. AA II 42. Nola egunean ala gabean / atsegin da<br />
ekustia. Echag 113. Arla enperadoriak nola erregiak (1833). ETZ 193. Higual gabetuak dire hala sokorri<br />
izpiritualez, nola tenporalez. Jaur 397. Berritan olio au da onenetakoa, ala gordiñik nola eltzerako. It Dial 104<br />
(Ur bai [...] zein lapikorako, Dv nahiz [...] nahiz, Ip ala [...] ala). Ala Esau nola Jakob txit aberatsak eta abere<br />
eta atzienda asko zeukaten. Lard 47. Betor gu gana zure erreinua. Egin bedi zure naia, nola zeruan, ala lurrean.<br />
Ur Mt 6, 10 (Iraz 3, CatBurg 4, Ub 81, Gco I 416 nola [...] ala, CatAe 34 nola [...] gala, CatSal 5, CatR 5 nola<br />
[...] kala; Bet 4, Ur (V) nolan [...] alan; VJ 14 zelaan [...] alaan; Lç, Ber Doc 130r, He, TB, Dv, Ip, SalabBN,<br />
Echn, Samper, IBk bezala [...] ere, KIkG 30, Ol, Or bezela [...] ere, Arriand letz [...] be, Ker lez [...] bere).<br />
Urhez estali zituen, hala kerubinak, nola adarrak eta bertzeak. Dv 3 Reg 6, 32. Itzak nola batzuentzat ala<br />
bestientzat izan ziran. Bv AsL 64. Arritu gaitu oien / itzketa gozuak, / nola umiak eta / ala gurasuak. Ud 132.<br />
Hala Amak nola Semeak, biek arinago zuketen beren atsegabea. Jnn SBi 45. Agintzen zizkioten gauza danak<br />
egiteko gertu, naiz urian naiz etxean, nola soroan ala mendian. Ag G 133. Nola Irungo personajia, / ala Pauso<br />
aldekua, / jendiak pozaz akuditzen du / ori dijuan lekuâ. Tx B II 140. Nola mutilla ala neskatxa, baldeaz aztu.<br />
Anab Poli 126. Gizon asko galdu zan nola illak ala zaurituak. Salav 82. Kargu haundiko lagunkideak, hala bat<br />
nola bestea. Xa Odol 221.<br />
v. tbn. CatLav 270 (V 135). Añ CatAN 14. VMg 30. Gco I 419. CatB 67. JesBih 469. Arr GB 6.<br />
(En correlación con non). Eguerri jai obek / zelebra ditzagun / beron esker onean / ala gau non egun.<br />
Echag 243. Zu bakarrikan zauzkat beti goguan, minutu batian ere paltatu gabe, ala egunaz nun gabian. Bil 156.<br />
4. (S ap. Lrq; SP, Lar, Aq, Añ, H). (Con oraciones consecutivas introducidas por non). "(De tal) suerte que",<br />
"(de) forma que" Lar y Añ. "Azotáronme de calidad que me hicieron llorar, ala zeatu ninduen, non negar eragin<br />
zideen" Aq 1353. "Hala izitu nintzen, non hatsa galdu bainuen" H. "Hala... nun, tellement... que, de telle sorte...<br />
que" Lrq. Gure etsai guziak hala dadutza bridatuak, non kalterik batre ezin baitaidigute. Lç Ins G 2v. Guk<br />
ere haren izena hala aiphatu behar dugu, non irudi ere eztakión nehori ezen menospreziatzen dugula. Ib. D 4v.<br />
Ala zara mudaduko, ze / ez zau inork ezautuko. Lazarraga 1173v. Zeinez [bekatuez] hala baigauntza<br />
amarraturik, non gutitan begiak goiti baitetzakegu zeruko gauzen ikusteko. SP Imit I 21, 4. Jauna, hala gure<br />
bihotzak / Zaizkitzu humiliatzen, / Non pensatzean baitzaizkigu / Indar gustiak flakatzen. Gç 116. Gutik hala<br />
tresor bat, ohi dute goardatzen, / Non ez zaien nolazpait, zerbait hartarik lotzen. Gy 163. Gaur zu ikusitziak /<br />
poztutzen nau ala, / nun iruritzen zaitan / jai aundi bat dala. Bil 74. Hala ahuldua eta trenkatua, non<br />
ezpaitzagoken ez xutik, ez jarririk. Jnn SBi 85. Aingeruaren ikusteak hala harritu zituen soldaduak, non erori<br />
baitziren. Ib. 31. Jinkoaren presentziaz üngüratürik eta hala honkirik izaten da, nun nigar turrustak baitohazko<br />
bi begietarik. Ip Hil 50. Eta zena zenarentzat ezagutuz geroz, ez ziren ere hala, non ez zuten hari gaitzi zakion<br />
zerbeit huts eginik. HU Aurp 116. Eta, ondoan, hala maitatu zuen Maria Balentina, non bere semearekin<br />
ezkontarazi baitzuen. Barb Leg 68.<br />
(Precediendo inmediatamente a non). Eta unzia haizeaz eraman izan zenean, hala non kontra ezin ioan<br />
baitzaiten, haizeari unzia abandonaturik eramaiten genén. Lç Act 27, 15. Hura posedi dezagunzat, hala non<br />
hura gutan bizi den eta gu hartan. Lç Ins B 4r. Naizen guzia bilduko naiz zure baitara hala non ez nadin orhoit<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
788
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
neure buruaz zure ganako amorioz. SP Imit III 21, 3. Etsaiari dio halaber bertzeak / Egiten bertze hainbertze; /<br />
Hala non finean biak / Errekaratzen baitire. Gy 185. Halako zorion bat nabaitzen zuen bere baitan, hala non<br />
eguneango pentsamendu kiratsak oro urtu baitzitzaizkion. Mde HaurB 23. Azkaindarrak ase zituen, leporaino<br />
ase, hala nun jaun Apezpikuak bi letra ukan baitzituen. Zerb Azk 17.<br />
5. Como. Iru deabruk erruki baga / Lastasakuba baininzan ala, / Kendu jeuste zaiak. Acto 293ss. Este<br />
baininzan ala tiene claramente la construcción atestiguada en V mod.: bainintzan 'como si yo fuera'.<br />
6. Así por ejemplo. v. HALA NOLA (b). Noizean bein --ala bei-umatzez-- / nagusia ikullura jetsi oi da<br />
gauez. "De vez en cuando --por ejemplo cuando alguna vaca pare--". Or Eus 145.<br />
- HALA-HALA (S; H). Ref.: A; Lrq. a) Igualmente. "Lo mismo, igualmente" A. "Tout à fait de même, d'un<br />
façon absolument identique" Lrq.<br />
Tr. Documentado en la literatura septentrional desde Dechepare.<br />
Ezein iaunek eztu nahi muthil gaixtoa eduki, / ez pagatu soldatarik zerbitzatu gaberik, / Iangoikoa ari duzu<br />
hala hala gureki / gloriarik ez emanen hongi egin gaberik. E 11. Utzten ditutzu pagatu gabe zeure ondokoaren<br />
esperantzan, eta bai hark ere berzerenean, eta hala hala bertzeak ere. Ax 247 (V 166). Baldin luzaro bekhatutan<br />
egoiteaz [...] egiten baderauegu bidegabe Iainkoari eta Aingiruei, segur da hala hala egiten diogula geure<br />
buruari ere. Ib. 563 (V 360). Ni, hala hala, / Tiraz bezala, / Hik ioz geroz bihotzean, / Hiri gorpitzez, / Beti, ed'<br />
oritzez / Narrain, bait' are lotzean. O Po 10. Oi, zerik du sudurra! / Ez egi', ez apurrra; / Xorhi, begi-hontgarri, /<br />
Hala hala muturra. Ib. 36. Hala nola ohoiña gauaz desorenian, ez ustian jiten baita, hala hala herioa, Iaunaren<br />
mezia jinen dela. Tt Onsa 62. Orhit zite ene iuiamendiaz, hala hala izanen duzu zure aldian zuria. Ib. 38.<br />
(ss. XIX-XX). Oreiña laster dua horen aitzinian [...] / Zü ere hala hala zabiltza arauez. ChantP 152. Beraz,<br />
zeren den asto, / hor peka dezala. / Ithotzen dute eta / jaten berehala. / Mundu huntako legez / ere halahala, /<br />
Sakrifikatua da / maiz jende aphala. Zby RIEV 1908, 763. Lehen-lehenik eguna othoitzean edo Jainkozko<br />
lanetan zaraman; eta gabaren parte on bat ere hari zen hala-hala. Jnn SBi 92s. Lurreko parabisu hartan gure<br />
galgarri izatu ziren birjina bat, zuhain bat eta fruitu bat. Hala-hala Birjina baten sabeleko fruitu benedikatuak<br />
merezituko daroku bethi iraunen duen bizitzea. Ib. 34. Etxe aitzineko galeriatik haitz handira bide erditan gainez<br />
bertze haitz ondo bat mozkindurik, hala-hala, oso-osoa. HU Zez 117. Eguna iragan zen hala hala. Huts arau<br />
zokoak betetzen. StPierre 18. Udazkenean urtzoak / pasaian dire partitu, / hala hala naiz ni ere / neure herritik<br />
airatu. Etcham 44. Sanson zenak bezala, ez othe zuen lepho-gibela [...] alimaleko ile batzuz estalia? Eta bere bi<br />
begi-ondoak, hala hala [...] ez othe ziren eginak, Sansonenak bezal bezala? Barb Sup 145. Erbiaren ondotik ibili<br />
ziren Arradoiko pareta guzian, Lasa-Mendin hala-hala. Ib. 31. Hala-hala lagundua zuen [Eliza] lehentxago bere<br />
mihi aberatsaz san Krisostomok. Zerb IxtS 100. Enetzat ere hala-hala izanen da. Larz Iru 122.<br />
(En correlación con nola). Nola lilia eta floka, egun batez iguzkiak sortzen, eta hiltzen ikhusten baizutian<br />
hala hala Erresumak eta handitasunak peritzen zirela. Tt Onsa 26. Nola hesi hazkarra ogi-landaren edo<br />
mahastiaren inguruan, hala-hala dago gure mintzaia Eskual-herriaren eremuetan. Arb Igand 19. Nola nihori<br />
zorrik ez duen Etxeko-Jauna hazkar eta burua gorarik baitago bere eremuetan, hala-hala gure mendien artean<br />
dago Eskuara. Ib. 13. Nola jaunztura arrotz bitxi batzuek galarazten ari baiterauzkute herriko gure jaunztura<br />
ederrak, hala-hala mende hunen kutsua gure mendietan barna sarthu da. Ib. 49. Nola itsaso gainean beitoa<br />
untzi handia, hala hala Eliza, traba guzien gatik. Zerb IxtS 115.<br />
Por otro lado; a su vez. "Zer nekheak, bainan hala-hala zer atseginak, quelles peines, mais aussi quels<br />
plaisirs" Dv. "Ez da ethorri, hala-hala ez du deusik izan, il n'est pas venu, aussi n'a-t-il-rien eu" Ib. "Ezta ederra,<br />
bainan hala hala ona da, elle n'est pas belle, mais par contre elle est bonne" H. "(BN), además" A. <br />
Bizkitartean orduan gezurra erraten zuen, zeren [Magdalena] ez baitzen gehiago bekhatoresa, aitzitik bai<br />
penitent bat guziz saindua; halahala gure Salbatzaille dibinoa haren alde yarri zen. He Phil 358s (SP 356 hala<br />
ere, Echve Dev 403 orregatik; Harriet traduce "en revanche"). Eramaten badarot bizia, yarriren gara zuen<br />
gathibu: hala-hala, nik garaitzen balin badut [...] gure meneko beharko zarete. Lg I 276. Zenbat zorigaitz eta<br />
sarraski etzituen eragin Achaben errelijione eskasak! Ordean aithor agun, hala-hala Josaphaten prestutasunak<br />
emendatu zuela Jainkoaren loria. Ib. 362. Eskandalisatu balin badut mundua orai arteraino, nahi dut, halahala,<br />
orai guziek yakin dezaten nolakoak diren ene xedeak. Lg II 217.<br />
(s. XIX). Ala bertzela izanen baita giristino laxo, bere ustez bekhatu handirik gabe, bainan hala-hala<br />
Jainkoaren zerbitzuko khar handirik gabe bizi den batez. Dh 140. Debruak eta damnatuak dire bakharrak<br />
higuintzea haizu zaikunak: hala-hala damnatuei bakharrik dagokotena da elkhar higuintzea. Ib. 251. Ez daukat<br />
ezen hori biziotzat hala nola urguillua, kolera, etc. Bainan erranen dut halahala sobretan hortan ere iragaitetik<br />
begiratzera egiñ izatu dudala. Gy VIII. Bortz esku kolpe dute eman beharreri, / Dirudunak ez daki egiten hobeki,<br />
/ Hala hala herriak hoik maite handizki. Hb Esk 147. Framazonak [...] ez dira sekulan abonatuko giristino onen<br />
gazeter. Yende onak, hala hala [...], nahiago duzkete irakurtu gazeta tzarrak. Elsb Fram 184. Jokoaren harat<br />
hunat hoikieri beha dagonak behar du beraz erne egon: hala hala, zer atsegina hori jokoa ezagutzen<br />
duenarentzat. Zby RIEV 1908, 88. Eta baldin egun hautatu hura bere loria eta ospearentzat begiratzen badu<br />
[Jainkoak], hala-hala gizonaren beharorduentzat ere baliarazten duela. Arb Igand 66. Oraiko arrainek arbola<br />
gainean egiten baitituzte ohantzeak, eta hala-hala oihanetako ihiziak ur handietan bizi baitire. HU Zez 56.<br />
(s. XX). Jeroboam buruzagi harturik bertze erresuma bat egin zuten [...]. Hala hala Judaren ondokoak izan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
789
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ziren fidel gelditu zirenen buruzagi. CatJauf 27. Ez duzu arbola itsusiagorik nola baita oliba ondoa; ez eta, hala<br />
hala, hanbat pollitagorik amanda ondoa baino. JE Bur 82. Zein ederki derabilkazuen eskuara hoi! [...].<br />
Bazindakite, hala hala, zoin herrebeski ari diren zuen haurretarik zonbeit. Barb Sup VII. Gezur horiek iresten<br />
zituen, hala da, mazapen puska batzu bezala. Bainan hala hala, inguru hetako zazpi herrietan ez zen goldenabarra<br />
harek bezain xuxen eta barna erabiliko zuenik. Ib. 9. Fida gira Eskualduna-ren irakurzalek ezagütüko<br />
dien bai eta gozatüren Constatin zenaren üskara garbi eta xotila, hala hala bost erri eginen Haritchabalet-en<br />
gertakarieki. Lh in Const 14. Bai ekentzen dautate / oinetarik hotza, / Hala-hala kar batez / sustatzen bihotza.<br />
Etcham 72. Peto zenbeit egiten omen zituen haatik errebotean. Hala hala pleka, xixterarekin, hein hobereneko<br />
pilotaria zen. Zerb Azk 115.<br />
"Dans le même état [...]. Hala-hala da oraino, il est encore dans le même état" Dv. Nahasten duzu<br />
phalarekin eta gero bokhetera estalirik uzten duzu hala-hala barnetegi bero batean. Dv Lab 51s. Asko lekhutan,<br />
arthoa bildu denean, lurra hala-hala uzten dute bazka zerbaiten pheskizan. Ib. 25. Jarri zen belhauniko, eta<br />
egotu zen luzez hala-hala. Jnn SBi 61. Bazterretako adar guziak hala-hala utziz itzulian. HU Zez 117. Asko<br />
herritan jendea jarria zen elizari lothurik zagon eskolategiari. Hau hala hala bazagoken. JE Bur 56. Etxe aphal<br />
batzu, zaharrak, murruak zartatu eta hala-hala utziak. JEtchep 80. O(ro)tan hala hala dira aitzinekuak / Izanik<br />
e'hantxe hortxe khanbiuak. Casve SGrazi 34.<br />
Exactamente así. Huna hementxe, itsu bat; norbeitek unkitzen diozka begiak eta erraiten dio: "nahi dut izan<br />
zaiten sendatua [...]" eta hala hala gertatzen da. Lap 36 (V 20). Eta gero, ezarririk nere gorphutza kapa harren<br />
barnean, hala-hala ehortziko duzu. Jnn SBi 118. Banoa ohe gainera, neure soinekoekin hala hala, lo kuluxkaño<br />
bat eginen dudalakoan. Barb Sup 13. Bai, ori, hala hala da! Ib. 81. --Gan behar duk merkatura, ezti hunen<br />
saltzera, eta salduko diok solas gutiena erraiten duenari [...]. --Ba, ama, hala hala eginen dut. "Je ferai ainsi,<br />
bien exactement". Barb Leg 145. Bigarrenari aldiz [erran zion] hilaraziko zutela. Hala hala gertatu zen. Zerb<br />
IxtS 26.<br />
b) (G ap. A; SP, Lar, Añ (G, AN), VocCB). A medias, así así. "Tellement quellement" SP. "Assí, assí, ala ala"<br />
Lar y Añ. "Medianamente, (c.) ainbestean, ala ala, adiñondo" Añ. --Zaldia ondotxo saldu zenduan? --Ala ala<br />
ba; kostaprezioa eragiñ nion bakarrik. Urruz Urz 88. --Ta?... --Ala-ala... Biotzak ez du ongi erantzuten, eta<br />
egunetan bularrik artu nai eztuala, asko auldu da. NEtx Antz 125.<br />
- HALA HALAKO (Dv, H). a) Exactamente igual (a otro). "Absolument semblable" Dv. Ethorri zait gogora<br />
behar ginuela egin zuen Santa Anaren elizaren moldean, bertze hala-halako bat. Prop 1892, 78. Berehala asto<br />
hura bertze hala halako batean trukatzen diote. "Un âne en tous points semblable". Barb Leg 65.<br />
b) Mediano, regular, mediocre. v. infra HALA HOLAKO. Sarrera estua ta illuna eban, sartzen ziranai bildur<br />
emoteko lain; alan bere, barruan atari-argia ba eukon, eta ala-alako etzauntzak. "Dentro della estaba un patio<br />
pequeño y razonables cámaras". Or Tormes 65. Musikiak pe azkenerako ala-alakuak urtetzen dau. SM Zirik 20.<br />
- HALA HALARIK. "(L, BN, S), sin embargo, no obstante" A.<br />
- HALA BADA (Lar, Añ (G, AN), Sb-Urq, Dv, A). Así pues. "(De) manera" Lar y Añ. "Alabada, alabaina,<br />
quia, porque, parce que" Sb-Urq. "Aussi (ideo)" Dv. "Así pues, por lo mismo" A.<br />
Tr. No lo hallamos al Norte a partir de principios del s. XVIII.<br />
Hala bada denbora hunetan-ere, reserbazione graziazko elekzionearen arauez egin izan da. "Ainsi donc". Lç<br />
Rom 11, 5. Hala bada, nik orain, Jaungoikoa, / esango dot nola tratadu nauzun. Lazarraga 1141r. Ala bada<br />
Mezan erdesteko nai duena, eta konbeni zaiona, bear du gendu bereganik bekatu mortalea. Ber Trat 27v.<br />
Apurtxo bat bakeaz da mundua gozaturen, / Ezen señaleak betan eztire konplituren. // Hala bada dagoela bat<br />
bedera gozoan, / Señaleen azkena da ethorriren ondoan. EZ Man I 80. Zuzia iratxekirik dagoenean, bizi da, eta<br />
orduan hiltzen da, zeren orduan ahitzen baita [...]. Hala bada gu ere, bizitzeaz hiltzen gara, eta hiltzeaz bizitzen.<br />
Ax 63 (V 41). Hala bada, ene arrozoinamenduaren frogantzatzat eztut nahi ekharri bertze arrozoinik ez<br />
frogarik, baizik irakur dezazun Axularren obra. ES 146. Ala bada, langille ona izandu da Jesus<br />
maitagarriaganako zure amorea. Mb IArg I 106. Alá bada zuk ere naibauzu sendátu, ártu konfesioarén<br />
erremedioa. LE Ong 22v. Zakur andiak, zaunk zaunk lodi egiten due; berriz txikiak, txaunk, txaunk. Ala bada,<br />
txakur andiak gatik esaten da zakurra, txikiak gatik, txakurra. Mg PAb 175. Oratu bear diogu fedeko ankorari<br />
[...]. Ala bada konsagrazioko itzak esanda gero ere begiak erakusten badigute lengoa bera [...] ez dago an ez<br />
ogirik. Mg CC 197. Onelako gizasemeak bakarrik ezi oi dira, edo presondegi gogorretan, edo obeto urkabean.<br />
Ala bada txikitxotatik eman bear da aziera ona. VMg 86. Ala bada, gizonak zuei egitea nai dezuten guzia, zuek<br />
ere aiei egiezute. Lard 385. Menturaz elorriak matsik ematen du, edo larrak pikurik? Ala, bada, arbola onak<br />
frutu onak ematen ditu. Ib. 385. Eztago [...] apaiz bat; ala bada, amapontekoorde, aita-orde eta Apaiz-orde<br />
neronek egingo det. Arr GB 23. Ala bada, [...] ez goiko bizitzan ta ez beeko tresabean jaio zan. Aran SIgn 196.<br />
Juan zan Ordenako erregla baimenaztera Aita Santuari. Ala bada Honorio irugarrenak baimendu zuan. Bv AsL<br />
170. Gure Jaungoikoak begiratuko du guregaitikan. Ala ba, esperantzarikan ez galdu. Apaol 59. Ala bada...<br />
Erriak ongi-etorri bat egin nai zion. Alz Ram 74. Ala ba-da, irakurri nai ez ba-dituzu ere, etzazula beintzat<br />
agirian esan. Ldi IL 112. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman zuan. Ala, ba, egun batean,<br />
Montebideori agur egin eta Buenos Airesa jo zuan. NEtx LBB 39. Ala ba, gauza biren artian erabagi biarko<br />
dozu! Etxba Ibilt 482. Ala bada, ba-zekarrela esandako artatik atera-ta, biok elkarrekin ta pake onean bazkaldu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
790
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zuten. Berron Kijote 121.<br />
- HALA BEHAR (ERE, ETA). Cf. halabehar. --Zartu ta kokotza luzatu, ta sudurra ere bai, ez da gauz onik.<br />
--Ala biar. Sor Bar 41. Ala bear ta, ara beste oztopoa: saietsetik bi mikelete, bata bere lengusua. Or SCruz 43. --<br />
Bañan eskerrak onlakuak gutxi izaten dirala. Geienak zintzoak, zuzenak eta prestubak arkitzen dira. --Ala bear<br />
ere, idukirik Euskal-erriko gizalegia. Ib. 106. Eskuak eta ipurdiak, elkarrekikoan, oi-duten ots berezia ere aguro<br />
asi uan, ala bear ere. Ldi IL 18. Euskaldunen edesti-aurrean dan garairik izendatuenetako bat Goien, edo<br />
Geroztiko, paleolitos-aroa deritzaiona da. Eta ala bear ere. JMB ELG 23. Barkatzen dira goxoki olakoak [...].<br />
Eta ala bear, zaarragoren batengan begi onez ezin eraman baditugu ere. Or Aitork 18. Gurdia ere, ala bear-ta,<br />
ura ere egon, ain ongi elkartuta biak [mandoa eta gurdia]. Anab Poli 99. --Erredola ta lira bat erabili bage zaitu<br />
bear ditzadanean, zuzenbidea onuragarrien dala esan bide duzu, ta erabili bear baditzat, beriz, gudaritza ta<br />
musika, alegia. --Ala bear, noski. Zait Plat 95. Alabear-ta, [...] kuadrillari oietako bat zegon bentan. Berron<br />
Kijote 181. Etnologoak, ordea, eta hala behar ere, bere ikusmoldeak eta ikuspuntuak ditu. MEIG VIII 101.<br />
Lanean ari nintzen, gau t'egun. Hala behar ere, gogorra baitzen bizitza. MEIG IX 94. Hor barrena dabilen iritzi<br />
mordoaren (beti, hala behar eta, "kontrakoen") arrazoiak eta desarrazoiak arakatzeko. MEIG VI 74.<br />
- HALA BEDI. Así sea. v. halabiz. Ta guziok otoitz bat zuzendu dezaiogun Iñaki Deun, euskaldunen<br />
Zaindariari: Euskalerriak iraun dezala, kristau ta euskaldun, mendeen eta gizaldien ondarreraño! Ala bedi. Ldi<br />
IL 141. Apokalipsiren azken-itzekin bukatuko yunagu: Gauza auetaz aitor egiten dunak, au dio: Bai, berela<br />
nator. Ala bedi. Zatoz Iesus Iauna. Or QA 12. Biar eguraldi ona, eiki. Ala bedi! Txill Let 33. --Oker ago ortan --<br />
Don Kijotek esan--, bidagurutzeotan ordu-pare bat igarotzeko, arma-gizonak ikusiko dizkiagu, Angelika Ederra<br />
askatzera Abrakaren aurka etorri ziranak baiño ugariago. --Ala bedi ber-bertatikan --Santxok esan--, eta<br />
Jainkoari nai dakiola ongi bukatzea. Berron Kijote 118.<br />
(Con izan intercalado). Utzi ez dizaguzu tentazioan erortzen; ezpada gaitzetik gorde gaitzatzu. Ala izan<br />
bedi. Lard 383.<br />
- HALA BERAZ. Así pues. "Pues (Darric)" DRA. Hemen den guztia borondate on batekin Iainkoaren<br />
ohoretan eta arimen probetxutan egina da: Hala beraz errezibi ezazue, eta zuen orazinoetan egin nazazue<br />
partale. Mat XV. Hala beraz gogorat heldu zaizkigun gauzetarik eztugu behar deus desiratu edo galdetu<br />
humiltasunekiñ [...] baizen. Ch III 15, 2. Gogoeta edo bihotzeko mobimendu den xumena eta sorthu den bezain<br />
laster suntsitzen dena, hain ongi ezagutzen du, nola kanporat agertzen den eginkunde larriena. Hala beraz<br />
Jainkoak ikhusten ditu [guziak]. Dh 132.<br />
- HALA BEZALA. (Más o menos) así. --Eta auzi ori eguratsean izango ote? --Ala bezala esan ziteken. Or<br />
QA 205. Iainkoa begiz bezala atzi nai lukete atertu gabe, ta ala bezala atzematen ez dutenean, Iainkoari xor<br />
dagozkiola dirudie. Ib. 131. Ametsetan gogo-emana, ala bezela eman ezkero, ez al yunat utsegingo, ez<br />
Iainkoarekin, ez gaiñekoekin. Ib. 188.<br />
- HALA DAGIDANZ. Sin cuidado, con negligencia, frívolamente. Baldin hala dagidanz eta iharduki gabe<br />
hari bada. "Pourvu que cela se fasse négligemment et sans contention". SP Phil 202. O Iainkoa! zer itsutasun da<br />
hori, fitsezko bahikundeen gainean gure arimako parterik hoberenaren horrela hala dagidanz iokateaz? "O<br />
Dieu, quel aveuglement est celui-ci, de jouer ainsi à crédit, sur des gages si frivoles, la principale pièce de notre<br />
âme!". Ib. 291. Beraz ez sekulan minza Iainkoaz hala dagidanz, elhe gisa eta solhas egin nahiz bezala. "Par<br />
manière d'acquit et d'entretien". Ib. 336.<br />
- HALA DAGIDANZKO. Hura iar-aasten duela ustez hala dagidanzko, bainan estudiaturikako eta<br />
amorgarrizko erremangu, apunkeria, muzukeria eta bertze korteziagabeko trebetasun eta zilhegitasun batzuetan,<br />
zeinak baitira aitzin-seinale segurak eta dudagabekoak garbitasuna eta ohorea laster erortera doazila. "La<br />
portant à des regards affectés, [...] à des petites plaintes de n'être pas aimée, à des petites, mais recherchées, mais<br />
attrayantes contenances, galanterie, poursuite des baisers". SP Phil 301.<br />
- HALA DELA (Añ (G, AN)). Amén.<br />
- HALA DELAKOAN (ZELAKOAN). Como si nada. "Gauzak era hartara sinistutia. Zuek egon zaizte ala<br />
dalakuan, da ikusikozue" Elexp Berg. "Sasoi artan gaztaiñia ta babia besteik ezkiñuan jaten, baiña ala zalakuan<br />
bizi giñan" Ib.<br />
- HALA EDO HOLA. De un modo u otro. Arla edo orla egin limosna. 'Dar limosna de una manera o de otra'.<br />
LE-Ir. Bilduko ditu Jainkoak zozo oiek, ala edo ola. Or Jaink 28.<br />
- HALA EDO HONELA. De un modo u otro. Jainkoak bialtzen duena, ala edo onela eraman bear. Cb Eg III<br />
283. Ez diat igarotzen / beñere egunik, / Jaungoikoari otoitz / egin gabetanik, / ire ortzetatika / utzi nazan arren,<br />
/ ala edo onela, / ni libre lenbailen. It Fab 113s.<br />
- HALA ERE (Lar, Añ (G, AN), Dv, H; ala bere H; ala be V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (ala be). a) Sin<br />
embargo, a pesar de todo. "(Aun) assí", "(sin) embargo" Lar. "(En) medio de eso, con todo eso" Lar y Añ.<br />
"Ainbeste diru eta ala be kontentu ez" Etxba Eib. v. halere.<br />
Tr. De uso gral. en la tradición guipuzcoana. Tbn. se documenta en textos vizcaínos orientales (cf. ALAN<br />
BERE). Al Norte es relativamente poco frecuente desde el s. XVIII.<br />
Agramondeko Iaunaren ezhortazione handiak [...] ene goga eraziteko asko eta sobera izanagatik, hala-ere<br />
[...] karguaren hartzera bathirik ezin naidikeen. Lç Dedic * 6v. Badakite ezin gabe daitekela biziaz, / hala ere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
791
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nahi dute tormentatu lehiaz. EZ Man I 112. Duzun zerork bethiere, / zeure obren kargua, / Bada pena hala ere, /<br />
Emateko kontua. Arg DevB 170. Itsasoak ur xort bezanbat nigar isur ahal baneza, enuke hala ere merezi<br />
konsola nezazun. SP Imit III 52, 1. Zuk egiazko eta legezko eskusa ekharriz gero, zure akusatzaillea hala ere<br />
lehiatzen bazaitzu. SP Phil 193. Trublaturik ene arima, / Milla pena tut sofritzen; / Hala ere urguillutsua, / Ez<br />
zait burua makhurtzen. Gç 217. --Jinkoatan diren hirur personak egiazki algar ganik berhezi direia? --Bai: bena<br />
hala ere eztie ber Jinkotarzüna baizik. Bp I 31. Ez da ori eginkizuna, ezinkizuna baizikan. Ala ere ez naiz<br />
ikaratzen. Lar SAgust 4. Ez-deus phuru batzu baizeñ ez garen-arren, hala-ere gure buruazko stimu bat hartzera<br />
lerratzen baitgare. He Gudu 39. Ala ere egun batez berdinzen dira guziak. Mb IArg I 204. Behar dugun arren<br />
pausatu graziaren lagunzaren gañean, etzaitzu halaere zilhegi hirrizkuari paratzea. Mih 25s. Kristauak etzioen<br />
iñori gaitzik egiten, onik asko baizik, ala ere mundu guziak begitan artuak zeuzkan. Ub 114.<br />
(s. XIX). Bazekian soldadu errukarri ark gastigo andia izango zuela egia konfesatzen bazuen; ala ere naiago<br />
izan zuen bizitza galdu. Mg CC 122. Pekatuetan ondaturik eta uzteko asmo bage egon arren, ala ere atrebitzen<br />
dira Jaungoikoari barkazioa eskatzera. Gco I 392. Alá ére dut esperánza éne Jangoikoan, oráño ere nai nauéla<br />
barkaturík admititu bere grázian. LE Ong 27v. Eztakizu Davidek ere illerazo zuala Urias, eta gañera zikindu<br />
ziola bere emaztea? eta David ala ere da santu andi bat! AA III 529. Gerta diteken arren [...] gostu<br />
gehiagorekin egin ere detzan bera bakharrik denean, hala ere Jainkoari loria gehiago heldu zaio [...] baltsan<br />
egiten ditugun ongietarik. JesBih 393. --Ez degu emen orrelako urritasunik. --Ala ere on da jakitea orain esatera<br />
noakizuna. It Dial 101s (Ur alanbere, Dv halarik ere, Ip halere). Moises-entzat bere anaiaren iltzea naigabe<br />
andia zan: ala ere, Jainkoak agindu ziona egin zuen. Lard 98. Eliza-gizonetakoa zan person hura, baña alaere<br />
bizimodurik txit zabarrenetakoa zeukana. Aran SIgn 54. Lantza sartu zioten / bular sagradutik, / ala ere biziko<br />
zan / oiek danakgatik. Xe 358. Ni, hain bekhatoros handiari, eztohakit martir hiltzeko ohorerik! Halaere, banitu<br />
bederen martiren tormentak eta oinhazeak! Jnn SBi 78s.<br />
(s. XX). Etzuan ezergatik bere jaiko eleizkizuna utziko; baña ala ere beste anai biak baño otzagotzat zeukaten<br />
etxeko guztiak. Ag G 19s. Astean bi aldiz agertu izan gera. Ala ere maizago egin izan det nik joan-etorritxo au<br />
[...] Medel Ameriketatik erriratu zanetik onera. A Ardi 100. Ardo orrek ez dauzka / amazazpi gradu, / ala ere<br />
gizona / menderatuko du. JanEd II 118. Ez zelarik bada gure Doniandarra beldurti beldurti hetarik, Aragones<br />
demuntreak halako lazta bat emaiten zakon hala ere! Barb Sup 130. --Galdeera ori zail-xamarra dala derizkiot.<br />
--Baña zu azkarra zera-ta. --Ala ere: emendik illargirako ori oso zalla da. Illargitik onera balitz, zerbait esan<br />
nezake. Muj PAm 46. Etzegoan igesegiterik. Ala ere etzun etsitzen. Or SCruz 46. Zazpi tiro tira ta / ala ere zutik.<br />
Tx B 188. Orrek, ala ere, eztu esan nai "Uitzi" yale bizkorra eztanik. Ldi IL 45. Lekutu zazu nigandik edal-ontzi<br />
au; ala ere zuk nai duzuna egin bedi, ez nik nai dudana. Ir YKBiz 467. Erabateko legor-giroari noizbait aurrea<br />
artu zion, orratio, euriteak. Ez, alaere, nekazariak nai bezin azkar. TAg Uzt 258. Nik dasakedana [...],<br />
ezertarako ez da izango; ala ere esango dizut. Zait Sof 167. Ontzitik lurrera kablea beste lokarririk ez zegon; eta<br />
ala ere bide bakar artatik armiarma txaxtarrak sartu ziran argitara millaka. JAIraz Bizia 49. Damu dut hala ere<br />
zu ez ikusia bazter horietara joan baino lehen. Mde Pr 190. Etxe-kalte bazan be andriak ei zituan frakak. Ala be<br />
ez zan asko larrituko gure Txoria. SM Zirik 76. Ni ez naiz oiezaz jabetzen. Ala ere an daude, nere barnean. Vill<br />
Jaink 140. Astuntzat artu ta ala ere egiten badezu, pekatu astuna egingo dezu. MAtx Gazt 51. Maiz eskatu zidan<br />
Antigenesek, ala ere etzidan kendu ahal izan. Ibiñ Virgil 47. Ez det bertsorik kantatu geroztik. Bañan ala ere<br />
kontentu naiz onenbestean naizenean ere. Uzt Sas 21. Urepele, derautzut aitortu beharra / ederrez etzarela<br />
munduan bakarra, / bainan hala ere nik zu zaitut izarra. Xa Odol 107. Maitasun lurtarra, ez aingeruzkoa [...],<br />
baina egilearen eta irakurlearen bihotza batera esku leunez ukitu duen maitasuna, hala ere. MIH 335.<br />
v. tbn. GavS 7. VMg 43. Arr GB 62. Ud 73. AB AmaE 404. CatUlz 45. Arrantz 107. ArgiDL 52. Inza Azalp 68.<br />
Mok 16. FIr 175. Alz Ram 22. Lab EEguna 96. JMB ELG 10. ABar Goi 68. SMitx Aranz 231. Munita 25. Anab<br />
Poli 128. Ugalde Iltz 31. Arti Ipuin 24. AIr in Izeta DirG 10. And AUzta 116. Salav 23. Onaind in Gazt MusIx<br />
150. NEtx LBB 165. Berron Kijote 94.<br />
"Menos mal, después de todo" Ond Bac.<br />
b) Por otra parte. Guti oneratzen eta hobetzen dira erituz, hala ere errumerian maiz dabiltzanak gutitan<br />
saindutzen dire. "Sic et". SP Imit I 23, 4. Permatzenago bazare zure arrazoinaren eta antzearen gainean Iesu<br />
Kristori zor diozun obedienziazko bertutearen gainean baino, gutitan eta hala ere berant izanen zare argitua.<br />
"Raro & tarde eris homo illuminatus". Ib. 14, 3. Zer du zure serbitzariak zure ganik hartu duenaz bertzerik, hala<br />
ere merezi gaberik? SP Imit III 50, 1. Gauza lastimagarria, bainan hala ere amorio itsusi, eskas, nahasi eta<br />
erbal batetarik sortzen dena, zein baita ielosia. SP Phil 344 (He 347 halaber). Ezin gaitzik egingo diat: ala ere,<br />
ez zidak ardura andirik ematen ire ezten txaarrak ateratzen bazidak odol apur bat. VMg 33. Martin, mutil<br />
liraña, egokia eta galanta zan soldadu joan zanean, baña orain ala ere oso pinduta eta gizenago zegoan. Zab<br />
Gabon 52.<br />
c) Ciertamente. "Gizonezko jatorra alaere (G-azp-goi), merezi dute zigortzea, ondo alaere! (G-azp-goi)" Gte<br />
Erd 148. Bada hori da, hala ere pazienzia bat, ordea pazienzia falsoa. SP Phil 194 (Echve Dev 228 ez dago<br />
dudarik). Helaz! hala ere etzenduen orduan merezi hark beregana zinitzan. Ib. 507. Beartsu bati bere janzi eta<br />
apainduriya ederrak eman ziozkan, eta asmoan zeuzkanak, ondo bestelakoak ala ere, janzi zituen. Aran SIgn<br />
19s. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa. JanEd I 74. --Noiz egin dio<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
792
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[...] Jaungoikoak bere erriari mesede aundiagorik [...]? --Iñoiz ere ez noski. --Ez ziñez ala ere. Inza Azalp 15. --<br />
Gure amak presa ziken beintzat. --Ongi ala ere. Lek EunD 25. --Egualdi eder au ikusi ta nor egon etxean, Lope?<br />
--Egun onetan, ala ere. NEtx Antz 57. Gaxotegira eraman zuten, gaxotegi ederra ala ere. Anab Poli 124.<br />
Ikustaldi polita egin nion ala ere. Ib. 85. Bakoitzak ba zituan bizpairu letradu, egokiak ala-ere. Berron Kijote<br />
107.<br />
(Exclamativo). --Berorren lengusu Medelek kale ta guztiko uri berria Leaburun egiteko ustea omendu. --<br />
Jesus ta bat ala ere! A Ardi 32. Ala ere! Zuek, emakumeok, gazte zeraten bitartean batez ere, beti lelo batera<br />
jotzen dezue. NEtx Antz 38. Ontziak sua bear barrenen indarra izango bazuan. Eta ala ere! Anab Poli 63. Ala<br />
ere! Noiz edo noiz ba datoz loreak. NEtx LBB 24.<br />
d) Así pues. v. HALA BADA. Hala ere lehenbizirik heldu zaio gogoari pensamendu arin bat, gero tinkhatzen<br />
da haren gainean. "Nam". SP Imit I 13, 5 (Ol ba). Ezagutu zuen [...] Iainkoak bertute hura gomendatzen zioela;<br />
hala ere gero halako maneraz iarri zen aumoin edo limosna egiten, non hargatik leku guzietan hari baitzaritza<br />
San Iuan aumoinera edo limosnaria. SP Phil 177. Bena hen balakak ta hitz emanak [...] hel bezaiñ fitez dirade<br />
argüsten; hala ere gizon zühürrak daki jende güziari hitzeman dereien obra, harentako eztela, jalki bezain sarri<br />
ahatzerik dagoela. Egiat 212.<br />
e) Igualmente, del mismo modo. Iainkoak [...] manatu zituen landareak [...] iasan zezatela, zeinek bere<br />
motharen araberako fruitua; hala ere manatzentu giristinoak [...] ekar dezatela debozioneko fruitu. SP Phil 11<br />
(He 10s eta orobat). Hala ere [gizona] representatzen du genebra, zuhainze idor hark. Tt Onsa 104. Jainkoari<br />
etzaio ahantziko; eta behar-orduan laguntzaileak igorriko darozkitzu. Ongi egiten duenak hala ere atzematen<br />
du. Dv Lab 10. Nere etsairik gaitzenari bezala begiratuko diot [gorputz huni], eta hala-ere eginen. Dv LEd 113.<br />
(En correlación con nola). Eta nola xaritateari baitagoka guri Iainkoaren manamendu guzien [...] obra<br />
arazitzea, hala ere debozioneari dagoka guri hekin eragitea. SP Phil 4s. Zeren nola bere sensuez eta mienbroez<br />
baliatu baitira bekhatu egiteko, hala ere hetan guzietan pairatuko ituzte [...] penak. Ib. 55.<br />
f) Además (con matiz de énfasis). Korapillo au zeiñ-ere dirudien estu, nik epaki gabe askatu det; eta erraz<br />
ala-ere. Lar SAgust 10. Baietz eranzun zioten ta pozik al-ere. Mb IArg I 214. Nai dut, bai, ta agitz al-ere, ta ez<br />
dakit zer negiken nik hau erdistea gatik. Mb IArg II 353. Igaroko urtetan gabonsaria franko eman badidazue<br />
ere, orra aurten artuta, nun neuk ematen dizuedan: Ta nolakoa ala ere? GavS 5. Bazuen Paradisuan, doarik<br />
alaere, Adanek eta Ebak, jateko, edateko ta gauza guzietarako nai adiña, baita askoz geiago ere. AA III 268.<br />
Bai, emakumea; eta pozik ala ere [ezkondu], nere ustez. Urruz Urz 44. Paula ta Martiñ agiraka zebiltzala, ta<br />
gogor ala ere. Ag G 292. --Sartuko naiz ala ez? --Sar, sar ta ordu onean ala ere. A Ardi 92. [Aurreskua] egingo<br />
diat [...], eta ala ere aitzurren baino pozago. Ib. 68. Iturberen mutilletan ba zitula adiskideak, asko ta zintzoak<br />
ala ere. Or SCruz 94. Biraoak esatea bera ere pekatu da, ta sulezea merezi duen pekatua ala ere. Ir YKBiz 121.<br />
Jator eskribitzen didak, eta euskeraz ala ere. NEtx Nola 23. Elduko dira, Rosa, ta zuk uste baiño lenago, ala ere.<br />
NEtx LBB 43. --Eta bitartean euki zerorrek, aitakide, zure etxean; baiña ez iñori irakurtzen utzi. --Bai, ta pozik<br />
ala-ere. Berron Kijote 81.<br />
g) Así. (v. supra (3) ejs. de nola (...) hala (...) ere). Manatu zioen bere eskutariari arren akhaba zezan lehenbai-lehen.<br />
Hala ere egin zitzaion. Lg I 218. Gonbidatu zituen bere haurrideak eta erresumako lehenbizikoak<br />
agian ezaguturen zutela erregetzat: hala ere gerthatu zen. Ib. 323. Hillen bitztea mirakuillu handi bat zaiku:<br />
hala ere da. Ib. 351. Lehenak [...] ta hirurgerrenak beren aharretzaz deuserestüren ziradiala. Hala ere gerthü<br />
zena. Egiat 272. Hitz horrek dio Eskaraz Yainkoak ezduela nihon bardinik, guzien nausi dela zeruan eta lurrean.<br />
Hala ere behar da. Hb Esk 1. Gure Jaun Erretorak, hala ere egin behar zuelakotz [...] galdegin zioten herriko<br />
gizoneri beren eginbidea xuxen bethe zezaten. Barb Sup 2s.<br />
h) "Sobre todo. Etxian gauza guztiak ditturaz maitte, baña alabe liburuak" Etxba Eib. "Deportista ona da, ala be<br />
pelotan" Elexp Berg. "Jente asko etortzen da Bergara, ala be neguan" Ib. Neu ez naiz ezertarako gauza, ala<br />
ere egualdi otz abekin. Apaol 118. Egun guzia besteren gaitzak sendatzen edo arintzen, eta bera urtetik urtera<br />
bere barruko arantzaz minberago. Gabon-inguru onetan ala ere, miña biziago egiten zaio. NEtx Antz 80. Lagun<br />
bi ziran. Bata arte zalea, ala be pintura kontuan. SM Zirik 16. Danak ondo gura zetsela eta ala be Dukiak,<br />
umetatik beragaz ebanez. Etxba Ibilt 475. Gertau zittuan brisbris zaldixa eta onen apaiñ guztiak, eta ala be, bere<br />
galtzairuzko petua. Ib. 459.<br />
i) Como también. Nondik eta noren ganik bada, ethorri zaiote sinheste hori populu guzieri, denbora eta leku<br />
guzietan? Argitueri [...] hala ere, salbaia, bertze gauza guzien gainean, ilhunbe handietan pulunpatuak zireneri?<br />
Lap 63 (V 32).<br />
j) (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Iritziko aditzen aurrean (uste, pentsau...) erabiltzen da, indartzeko. Bazatozte?<br />
Ala be pentsatzen giñuan zeoze pasau ete jatzuen bidetan" Elexp Berg. "Ala be uste neban enebala sekula<br />
akabauko lan petral ori" Ib.<br />
k) "Zera, honakoa, zentzuan entzun dakieke adin handikoei. Ta gero ori neurri zanian, ba, asko izango zan da,<br />
esan i eban ala be: "Joño, ementxe beste sokakaa bat"" Elexp Berg.<br />
l) Farrari eziñ eutsi izan zioten; eta aiñ ala ere, Don Kijote erabat lotsatu egin zan. "Y fue de manera que Don<br />
Quijote vino a correrse". Berron Kijote 46.<br />
- HALA ETA ERE (ala ta be V-gip ap. Elexp Berg; Ort Voc (V-ger)). a) A pesar de todo, sin embargo.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
793
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Botillerdi pattar eran zeban da ala ta be etzan mozkortu" Elexp Berg. Alata be... de todas las maneras, berape<br />
yuen eiñ bidauela. Ort Oroig 54. A zan mutillaren tentela: berbetan iñardu ta ala-ta-be lotan eguala ekitten<br />
eutsan esaten. Otx 165 (v. tbn. 72, 87, 116 y 135 ala-ta-be). Ala ta ere, berriren bat adieraztera oala dirudik.<br />
Zait Sof 168. Ala ta ere ezin ito, orde, / samindunen intziria. SMitx Aranz 69. Arrimallatan altuan dago / Birjiña<br />
Begoñakoa. / Ala ta bere altuagoan / Birjiña Arratekoa. Canc. pop. ib. 135. Fraisku ori jarri zan / biziro<br />
berotzen, / baiña ala ta ere / etzan ba esnatzen. And AUzta 146. Itxaso barea au, gurearen aldean. Ala ta bere,<br />
ekaitz gogorra iragan genduan araiñegun. Erkiag BatB 176.<br />
b) "Alata be, con todo empeño (V-ger)" Ort Voc.<br />
- HALA ETA GUZTI (ala ta guzti V-gip ap. Etxba Eib; ala ta guzi H). Sin embargo, con todo. "Egun bidar<br />
jauzi zan, eta ala ta guzti berak irabazi eban jokua" Etxba Eib. v. HALA GUZTIZ ERE.<br />
- HALA ETA GUZTIZ ERE (ala ta guztiz be V-gip ap. Elexp Berg). A pesar de todo. <br />
Atsegin-bitsetan nintzan orrela ikusi nitunean: ala ta guztiz ere, ater gabe zirikatzen niñun orrek. Zait Sof 79.<br />
Ala ta guziz ere aita urreratzen zaio. Etxde AlosT 29.<br />
- HALA ETA HOLA, HALA ETA HULA. a) Así y asá, esto y lo otro. Según el editor, hay arla ta orla 'de ésta<br />
y otra forma, así y así' en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. Eibartarrak esan zion, / klaruak bezala, /<br />
jokatzeko ustean / abiatu zala; / ez ibiltzeko ari / ala eta ola, / jokatutzeko edo / obeditu zezala. EusJok II 18.<br />
Yendek erranik ere / hala eta hola... / Maria batzuetan, ez yakin nola, / Goibel dagola... Elzb Po 191. Horra<br />
egundainokoetan gure gizonak zoin bere eskualde mintzo. Batek hau; bertzeak hura. Nik hau egin; nik halakoari<br />
hala eta hula erran. HU Zez 50.<br />
b) (Con oraciones consecutivas). "Hala eta hola egin zuen, non, il fit si bien que" Dv.<br />
- HALA EZPADAN. "Ala ezpadan, por si las moscas" Etxabu Ond 108.<br />
- HALA FORTUNAZ. Por suerte. v. FORTUNAZ, HALABEHARREZ. Emen jartzia pentsatu degu /<br />
soldaduzkako kontuak, / gañera ere poz artuko'ute / senide ta gurasuak; / ala fortunaz juntatu giñan / euskaldun<br />
lagun batzuak, / jakin dezaten nola gabiltzan / jartzera guaz bertsuak. Auspoa 139, 102.<br />
- HALA GUZTIZ ERE. A pesar de todo. v. HALAZ GUZTIZ ERE. Donostian sartu nintzan ontziak, izan<br />
zituan bidean milla eta milla estrapuzu, baña ala guztiaz ere urreratu giñan zorioneko Indietarako lurrera.<br />
Apaol 56. Barre egiten zien guziai eta or konpon. Baiña ala guziz ere bazuan Simona gureak arantza zorroztxo<br />
bat biotzan. Urruz Zer 90. Asi naiz bialdu naian aitzaki billa, baiña ala guziz ere emen egon zaio itxoiten. Loidi<br />
41.<br />
- HALA IZAN DADILA. Así sea. v. halabiz. --Azkenean diozun hitz ark, amen, zer esan nai du? --Esan nai<br />
du, alabiz, ala izan dedilla. CatBurg 24. Zure erreguz [...] grazia emango didala. Ala izan dedilla. Amen. Cb Eg<br />
II 78. Au ondo sinisten duenak, artuko ditu bitarteko onak biotza garbitzeko mai Santura eldu baño leenago. Ala<br />
izan didilla. Mg CC 205. Eta zuk nahi ditutzunak egiteko grazia jautsiren dela nere gainera. Oi Ama guzietarik<br />
hoberena, halabiz, hala izan dedila. Amen. Dv LEd 144. --Gauz on onek goiz edo berandu bere frutuak emango<br />
zizkiguk. --Ala izan dedilla. Arr GB 39. --Mariya, Jaungoikoak bedeinkatu ditzala; zergatik merezi dute. --Ala<br />
izan dedilla. Apaol 121. Erantzun bixi, ia zuen esaera, ta atera-aldiekin irakurleak poztutzen dituzuten. Ala izan<br />
dedilla, bide onezko poza bezelako ondasunik ez da-ta. Etxeg in Muj PAm 13.<br />
v. tbn. Ala izan dedilla: Añ CatAN 32. Gco I 464. AzpPr 127. Ala izan daiela: CatB 38. Legaz 22.<br />
- HALAKO. v. halako.<br />
- HALA (DA) KONPLI. (Fórmula con el sentido aprox. de 'así se debe, corresponde, conviene'). Cf. Ax 311 (V<br />
207): "Ezta konpli, ezta on" (= "non expedit"). Ez dauko Peru Garciak bearrik / Ain gatx andia apukadua<br />
gatik, / Zeruetako mandatua izanik, / Andrariok ala kunpli jasorik (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 76. Publika bidi<br />
gerra kruela, gerra mundu gustiti, / Emon bekio, ala da kunpli, jaio dan infante oni. Acto 201.<br />
- HALA-MODU. Cf. HALA MODUAN. Bertan dator, Don Kijotek zaldun-armak artzeko izan zuan alamodu<br />
parragarria. "La graciosa manera". Berron Kijote 49.<br />
- HALA MODUAN. a) De cualquier modo. Errespuesta emango'iot / orain gizonari, / apenas dagon bertan /<br />
eskas eta larri, / ez da ala moduan / jolasean ari. Tx B 217.<br />
b) (En correlación con nola). Del mismo modo. Nola bildotx bat eman lezaken / arranuban atzaparrak, / ala<br />
moduban kendu ziguten / agintzak eta indarrak. Auspoa 146, 38 (ap. ELok 421).<br />
- HALA MODUZ. a) (Introduciendo oraciones concesivas). De tal modo que. Eta arturik [bota] eskuetan,<br />
baldin aitona luze egon bazan, etzan laburrago egon illoba, ala moduz eze, pikea bai, bañan beste gauzarik<br />
etzan gelditu. Zab Gabon 67.<br />
b) De cualquier manera, incorrectamente. Eta, gazteluko nagusia koldar aundi ta sasi-zaldun zala, era ontan<br />
ala-moduz uzten bait-zituan zaldun ibiltariak. Berron Kijote 54.<br />
c) A ojo. "Alamoduz esan du (G-azp-goi)" Gte Erd 144.<br />
- HALA MODUZKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) "Deficiente. Orduko labadorak pe alamoduzkuak zittuan da"<br />
Elexp Berg. "Barrandero zebillen, baiña itxuria alamoduzkua zan da bota ein zeben" Ib. Kejaturikan ikusten<br />
ditut / iñoiz asko baserritar, / iru edo lau ala-moruzkok / artu dutelako alkar. Auspoa 86-87, 140. Gaurko<br />
munduak baidarabilzki / ala moduzko naspillak, / ta gurasuak beren etxetan / eztaude oso trankillak. Uzt Noiz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
794
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
101. Iñoiz iritxi izan gerade / ala moduzko kasuan, / beñere asarre izatekotan / pranko motibo bazuan. Uzt Sas<br />
279.<br />
Eta, lurrean ardi-larru batzuk zabalduaz, ala-moduzko maaia paratu bait-zuten azkar-azkar. "Su rústica<br />
mesa". Berron Kijote 123.<br />
b) "Adecuado. Txamarra baten premiñan nago. Donostiara juaten naizenian alamoduzkoik ikusten bot, erosi<br />
eingot" Elexp Berg. "Ointxe alamoduzko mutil bat topatzen bajonat ezkondu ta kitto" Ib.<br />
c) De algún tipo. Bular ta bizkar gaiñekoak kendu zizkion, zauriren bat ote zuan ikusteko; baiña ez zion odolik<br />
edo alamoduzko aztarnarik ikusi. "Sangre ni señal alguna". Berron Kijote 68.<br />
- HALA NOLA (G, L, BN, S; Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H (+ ala nola); h. nula S; Gèze). Ref.: A<br />
(halahala); Lrq (hala-nula).<br />
Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional y alto-navarra. Se encuentra tbn. en los<br />
guipuzcoanos Iturriaga y Beovide, y en algunos otros autores meridionales posteriores a 1950.<br />
a) Tal como, de la misma manera que; así como. "Comme" VocBN, Ht VocGr y Gèze. "Assí como, ala nola"<br />
Lar. "Iragan zen hala nola ximista bat" H. "Hala nola (L, BN, S), de igual modo que, [...]. Ala nola (G), así<br />
como" A (s.v. halahala). "Hala-nula /halanúla/, comme, de même que" Lrq. Cf. supra (3).<br />
Hala nola koniunkzione eta batasun hunetan natura dibinoa [...] azkendu izan baita [...] infinito [...], halaber<br />
natura humanoa libertu eta gelditu izan da finito. Lç Ins G 3v. Eta bakeak egiteko / bere gogo sandura, / gure<br />
artean gelditu ze / ala nola zeruan (AN, 1609). TAV 3.1.20, 113. Libra gaitzazu othoi peril hunetarik, hala nola<br />
libratu bait-zenduen Abraham Kaldeanoen eskuetarik. Mat 358. [Sakramentuetarik] bada zinduen ordenatu<br />
grazia / Iauts zekigun, kanaletik hala nola uria. EZ Man I 19. Karrointaturik odola, / Hala nola, / Orduz,<br />
merkataria, / Zaparretik oldartzean / Ez-ustean / Bide-zelhataria. O Po 61. Bata bertzeari datxezko eta<br />
darraizko, hala nola aimantaren bertute ixilaz eramaiten den burdinak hainitz bertze burdin bata bertzearen<br />
ondoan bere gana baitakharke. SP Phil 289. Badakizie onsa, hala nola ohoiña gauaz desorenian, ez ustian jiten<br />
baita, hala hala herioa Iaunaren mezia jinen dela. Tt Onsa 62. Eta parka itzagützü gure bekatiak, hala nola gük<br />
parkatzen baitütügü guri ogen egiler. FPrS 21 (Bp I 41, UskLiB 13 hala nula, CatLuz 15 hala nola, CatAe 4<br />
gala nola, CatSal 5, CatR 5, Samper Mt 6, 12 kala nola; Ber Trat 92v, He, TB, Dv, Ip, Echn y Leon Mt 6, 12,<br />
CatBurg 23, Añ CatAN 3, Legaz 5 bezala; Ur y Or Mt 6, 12 bezela; Cb CatV 5, CatLlo 4 legez). Gustiak zeuden<br />
langiturik / Airean eta lurrean, / Hala nola izatu balitz / Mundua azken fiñean! Gç 88. Iesus-Krist haren Bürü<br />
gehiena ezinago saintü baita, hala nola haren fedia, zeremoniak eta sakramentiak. Bp I 38. Hala nola urthe<br />
natürala bere sasoetan arrapartitü baita, berhala elizako debozioniak ereñik bezala dira tenpora arau. Bp II 3.<br />
(s. XVIII). Ezen Eskual-herriko umea zer ahal dateke baizik eskualduna? Hala nola Parisko umea,<br />
Paristarra? ES 118. Hala-nola suaren bazka baita olioa, manera berean alferkeriarena da gaztetasuna. Ib. 186.<br />
Ala nola baitire irur persona distintorik eta Jaun Goiko bat berdaderorik, guziak igual guziak sabio, guziak<br />
poderoso [...] igualki, arla konforma gaitzala bere amistanzan, eta geure ermandadean. SermAN 1. Zuk gizon<br />
gisa gauzez iuiatzen duzu, eta zure gogoetak, hala nola zure gutiziak, humanoak dire. Ch III 17, 1. Hala nula<br />
itxas mareak untzi bat horrat hunat erabilten beitü [...], gisa berian, tentazioniak hanitx gisaz iharrausten dü<br />
[...] gizon bat. Mst I 13, 5. Üskararen irakurten ikhasten dielarik, hala nula latia eta franzesa ikhasten beitütie.<br />
Mst IXs. Etsai borthitzenak eta muthirienak, hala nola pasione nausituenak, laster dire garaituak. Lg I 279.<br />
Komentuan sartzen denak ez du urrikirik behar mundua utzi izateaz; hala nola munduan engaiatua denak,<br />
ezbaitu erran behar ezin han salba daitekela. Mih 109. Othoitza hunek komun izan behar du fidelenetarik<br />
argitienendako hala nola baita xinplenendako. CatLan 77. Ala nola zégon Kristo judiogáien érdian<br />
burlatuzuteláik, alá atratzendúte sazerdótea zenbaitek irri egitekó. LE Prog 108. Prebenitus ala nola balidoéie<br />
emátera Jangoikoari kóntu bere bizimoduas. Ib. 106.<br />
(s. XIX). On dela seindu ta sano izateko goiz jaikitzea [...]; oro xuxen gerthatzen dire; hala nola berriz,<br />
berant jaikitzen denean, oro makhur gerthatzen ohi baitire. Dh 48. Hala nola argi izarrak aintzintzen baitu<br />
iruzkia [...], orobat, Mariaren sortzeak seinaltzen du justiziaren egiazko iruzkiaren ethortze hurbila. MarIl 93.<br />
Gomendatzen dit ene arima / Jauna zure eskietara / Hala-nula gomendatü beitzunien / Zuk zure Aita<br />
Eternaletara. Mustafa 195 (ap. DRA). Pharkatzen dit etsaier eni sofri-erazler, / Hala nula beiteie Jinkuak egin<br />
berer. Etch 146. Ez dek besterik falta, / baizika astoa / adoratzea ala / nola Jaungoikoa! It Fab 123. Zikoitzak<br />
guzia nahiz, guzia ohi du galtzen / Hala nola gaizo batek behiñ egiñ baitzuen. Gy 93. Ez daukat ezen hori<br />
biziotzat hala nola urguillua, kolera etc. Ib. VIII. Bizi nahi dut hala nola bihar, egun, orai berean hil behar<br />
banindedi. Dv LEd 163 (Cb Eg II 89 orañ bereala iltzeko bezela biziko naiz). Belhar berotua aziendarentzat<br />
hobea da; hala nola prentsan irakitu arnoa irakitu gabea baino hobea baita. Dv Dial 56 (It ardo irakiña obea<br />
dan bezala). Prauben etxetan hala nula aberatsenetan. CatS VII. Ala nola lenago baliatu zan Apostoluaz Eliza<br />
sendotutzeko, alaxen nai zuan Franzisko apostolu berriaz baliatu. Bv AsL 42. Nork pagatzen zuen bazkaria, ez<br />
zakiat [...]; bazukek hauz'aphezek pagatzen zuten, hala nola kontseiluko gizonek. Elzb PAd 74. Jesusek eman<br />
nahi izatu zion oraino bizi ziren apostoluen ikusteko zoriona, hala nola apostoluei ere bai, beren Ama onaren<br />
ikustekoa. Jnn SBi 49. Gorphutz gare xoilki, hala nola bestiak. Lap 117 (V 55). Haize laño eta gozo batek uraxala<br />
zimurdikatzen zuen, hala-nola belhar ondo gurdoa gure phentze gizenetan. Arb Igand 146. Uri edo<br />
lanotsu izan balitz aroa, ez ginuen ikusiko, hala nola Parisen ezin ikusi baitute, zerua hedoiztatua zelakotz. HU<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
795
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Zez 95.<br />
(s. XX). Izen daien maitetue eta alabatue mundu guzien, ala nola maitetu eta alabatzen duten Aingeruek eta<br />
Sanduek. CatUlz 55. Hots, noizpeit erbia, zart! badoa, / Hala nola xixparen tiroa. Ox 88. Goizetan goizik doa /<br />
norapeit etxetik, / hala nola erlea / bere kofoinetik. Etcham 172. Ezagutzen ditugu guziek St-Bertrand-de-<br />
Cominges elizako eskulturak [...] Frantzian ez nihun ez baita bertze hainbertzekorik, --hala nola harriaren<br />
gaineko eskulturentzat ez baitugu uste baden Chartres-ko kathedraleari nausi izan ditakenik. JE Ber 23.<br />
Jauregiko eskalerak zedra taulaz berrituak izan dira, hala-nola zureriaren bertze zati asko. Ib. 57. Oihu eginen<br />
dinat hala nola pareta, eta lano, eta itsaso, eta mundu oso baten artetik entzunen bainaun. Mde HaurB 105.<br />
Emaztegaiaren aitzinean, hala nola beste jende guztien aitzinean, hasieratik ahalegindu zen bere sentimenak<br />
ezkutatzera. Ib. 22. Hala nola tratatzen nauzuen ni, hala tratatzen duzue hura. Arti Tobera 277. Xuxen joan<br />
dituzu karguko urratsak, / hala nola orena erloiko orratzak. Xa Odol 131.<br />
v. tbn. Arg DevB 208. INav 60. Mong 587. CatUt 55. Mercy 17. Hb Esk 81. Zby RIEV 1908, 86. Ip Hil 15. Hala<br />
nula: UNLilia 15. Kala nola: ETZ 161 (Sal, 1780).<br />
Según como. Nahi baduzu muillatu Santandrezen utzazu Arroka Magre deitzen dutena nahiz istriborretik<br />
edo aborretik hala nola baituzu haizea. INav 12.<br />
b) (L, BN, Sc ap. A; H). Como por ejemplo. Benedikatzea, erran nahi da laudatzea, hala nola erraiten<br />
dugunean: Benedika dezagun Iainkoa. Lç Decl a) 2r. --Bada lejitimoki Iainkoaren izenaz iuratzeko moienik? --<br />
Bai, iuramendu nezesarioetan: hala nola egiaren sustengatzeagatik, beharra denean. Lç Ins D 4r. Heldu<br />
bazaitzu bertze sentimenik, hala nola zure bekhatu iraganezko damua, edo onratzeko gogoa. SP Phil 547. Behar<br />
den denboran, eta okasionetan, hala nola, noiz ere nehork senditzen baitu tentazione handi bat. Tt Arima 8.<br />
Jakiteko duzu liburu hunetan konprenitzen direla arrutak, lekoak, zundak [...] hala nola Lebantekoak,<br />
Espaiñiakoak, Franziakoak. INav 3. Probeditua izanen naizela zuen zerbitzatzeko erran tudan gauza guziez,<br />
hala nola asko aldiz erran dudan konstantinopolitana miragarriaz. Mong 594. Bere merezimenduen bidez<br />
baitaude ohorez, errespetuz, eta ontasunez gaindi eginak, hala nola baitira: Lardizabal ipizpikua, D. In. de<br />
Idiquez. ES 117. Obra on guzietarik zu gibelatzeko: hala nola baitire, sainduen ohoratzea, ene pasionea maiz<br />
gogoan erabiltzea. Ch III 6, 4. Nolako debozionearekin eta relijionearekin Juduek ohoratzen eta begiratzen<br />
zituzten bere Bestak, hala nola Bazko. CatLav 149 (V 76). Mundu huntan suiet garen gaitz infinitu batzuez denaz<br />
bezanbatean, halanola eritasunak, zauriak, heriotzea. He Gudu 150s. Saindu haren gainerako erleki printzipalak<br />
aurkhitzen dire Italian eta Frantzian, hala nola Lyongo hirian. Lg II 161. Munduari ematen diotzogu ditugun<br />
gauza baliosenak eta preziatuenak, hala nola adinaren florea. Mih 89. Besta prinzipalak, hala nula, Egüberri<br />
egüna, Urthats, Jesüsen bihotz sakratia eta Birjinaren Asonpzionia. Mercy 11s. Gure akzione komunenek halanola<br />
luak, eta jatiak baduketea merximendurik Jinkuaren aitzinian? CatLan 108.<br />
(s. XIX). Zagokon bihotz guziaz Jainkoaren nahi seinduari gauza garratzenetan ere, hala nola Jesus<br />
haurrarekin Herodesen ihesi Ejiptorat joan behar izan zenean. Dh 272. Konzebitü behardügü afekzione saintü<br />
zonbait hala nula beitira, Jinkuaren eta proximuaren amuriua, bekhatiaren hastiotarzüna, etc. UskLiB 63.<br />
Mundu huntan, ez dadin deus egin Jauna desohora dezakenik, hala nola batire paganoen superstizioneak,<br />
inpietateak, sakrilioak. Jaur 184. Nork daki bertzalde etzen izkiriburik, edo bertze zerbait orroitzapen bide, hala<br />
nola tenplo, aldare, harrasi? Hb Egia 8. Luzez lurrean egon behar diren uztek, hala nola artho, ogiek, ongarri<br />
goriagoak galdegiten dituzte. Dv Lab 178. Ur gehienak hormatuak ziren, hala nola Biebreko ura. Laph 119s.<br />
Pentsamentü theiü emaiten dien gaizak oro, hala nula librü gaistuak, komediak, danzak. CatS 49. Biharamunean<br />
komuniatu behar bazuen, hala nola igandetan, orduan othoitzean hari zen gau guzia. Jnn SBi 71. Izan dire<br />
populuak, zaharretan argituenak, hala nola Grekoak eta Erromanoak. Lap 6 (V 5). Lur-langileak baino are<br />
gaizkiago direla diote bertze asko, hala nola harginak, zurginak, zapatainak. HU Zez 65.<br />
(s. XX). Gauzetarik iduriz handienen eta ederrenen adoratzen hasi ziren: hala nola iguzkia, zerua eta gizonik<br />
aiphatuenak. CatJauf 24. Ihizi batzuen artean, hala nola ttittarretan, arrak arrekin ikusten ohi diren bezala. JE<br />
Bur 110. Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du. Ib. 187. Urthe luze eta luzeak bizi izan ziren<br />
zenbeit. Hala nola Mathusalem. Zerb IxtS 13. Bekatu ariñak direnean behintzat, hala nola baita norberaren<br />
emazte zuzenezkoa hiltzea. Mde Pr 76. Or dira zibilizazio-mailla goratuago bat atxeman dutenak, ala nola<br />
erromatarrak, griegoak, txinoak, t. a. Vill Jaink 24. Beste batzuk lurrean ezarritako azipikorretik ernetzen dira,<br />
ala nola gaztain-ondo tantaiak. Ibiñ Virgil 82. Batzu "Agramontes", Erregearen alde, hala nola Etxauze<br />
Baigorriarra. Ardoy SFran 46. Parropian izan dira zenbait apez ezin-ahanztekoak: hala nola Harrixabalet,<br />
Arrambide, Etxekopar. Lf in Casve SGrazi 16. Euskalaririk gehienek ukitu behintzat egin dute, hala nola<br />
Stempfek [...] eta, inork baino barrenkiago, Rene Lafonek. MIH 283.<br />
v. tbn. JesBih 427. MarIl XII. Elsb Fram 67. Zby RIEV 1908, 610. Arb Igand 16. Larz in Alzola Atalak 118.<br />
Larre in Xa Odol 16.<br />
c) (Sust.). Símil, ejemplo alegórico. Au da bigarrena: ala-nola edo alderakizun baten bidez adieraziko dizut.<br />
Gogoemazu urmael bat. Mutiko bat ari da iostetan, buxtarri bezalako arri biribil batzuk ur erdira iaurtitzen. Or<br />
QA 7. Ala-nola baten bidez ulertuko duzu. Ib. 7.<br />
- HALA NOLAKO. Regular, de condición dudosa. v. HALA HOLAKO. Besteak ala-nolakoak zirala, Popoli<br />
gizajoa bere etxeko tximiniak su artzen zunean bakarrik estutzen zana zen. Ayerb EEs 1916, 184.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
796
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HALA HOLA, HALA HULA (BN, S, R; VocBN, Dv, H). Ref.: A y Lrq (halahula). a) De un modo u otro, de<br />
cualquier manera; así así. "Négligemment, d'une manière ou d'une autre" VocBN. "Maite du hala-hula, il l'aime<br />
couci-couci" Dv. "Vaille que vaille, n'importe comment" Lrq. Doidoia haur-denboran katexima poxi bat<br />
ikhasi zuten eta hura ere hala-hula. Arb Erlis 104. --Asko arrapatu al dute? --Orratz bat bakarra zionez. --Balio<br />
aundikoa? --Ala-ola... Loidi 81. Erretirak hala hola... Noizean behinka igandetako meza ere karrik egiten... Larz<br />
Senper 44. Ala-ola joan ziran itxasoko egunak eta lurreratu zan noizbait Montebideoko kaian. NEtx LBB 29s.<br />
Herritarren artean zonbait hala hula / badakizu denboraz sortu zauzkigula. Xa Odol 111.<br />
(Dv (que cita a Hb) s.v. hula). A la ligera. Ez dute berek sinhetsi, munduari ere sinhetsarazi diote: etzuen<br />
bada hala hula sinhetsiko! Hb Egia 88. Ez duzu sinhetsiko, non ez dituen froga edo ageri segurak emaiten. Egiaz<br />
mintzo bada, froga dezala beraz bere errana; ez dire gisa hortako gauzak hala hula sinhesten. Lap 311 (V 142).<br />
b) (Sust.). Bertze buru batetarik zer hala-hulak ikhusten diren munduan! EskLAlm 1864, 2 (ap. DRA, que<br />
traduce "alternativa, vaivén").<br />
- HALA HOLAKO (alolako AN-gip ap. Inza), HALA HULAKO (Dv A, H). a) De condición dudosa,<br />
insuficiente, mediocre, regular. "Saldu dio arno bat hala-hulakoa, ez ona eta ez txarra" Dv. "Eskaintzen<br />
darozkitzut ene hala hulako othoitzak, je vous offre mes prières telles quelles" H. "Alolako egueldie daukugu-ta<br />
(AN-gip), como tenemos un tiempo tan mediano..." Inza Eusk 1926 (II), 15. v. NOLA HALAKO.<br />
Yoan da Goyenetche, koronel izana, / Hala hulako yuie, baldar-aphez ona. (Interpr?). Hb Esk 120. Haren<br />
atheraldi zuzenek, goraki zioten ez zela peregrin hura hala hulako jendetarik. Laph 53. Ene lekhukotasuna ez da<br />
hala hulakoa; Iñazioren kontrako arrastak neure beharriez entzunak ditut. Ib. 178. Multzoan hala hulakoak<br />
izanik ere, banazka, hobeak oro. HU Aurp 109. Hoberenak, onak, bier-artekoak, hala-hulakoak [abereak],<br />
baitira lau mota. JE Bur 172. Bainan axalez hala-hulakoak badire [laborariak], barnez ez dira zilarrago. Ib. 164.<br />
Traka hura beti hala hulakoa, bainan gure guarda xuxenago zoan, pruntagoa zen bere zerbitzuan. Ox 200.<br />
Illundu arte ango apaizak iduki zun gordeta, ingurumarin zebillen ala-olako jendearengatik. Or SCruz 27. Alaolako<br />
adiskidea: Beltza egin didazu ta eztizut berealakoan barkatuko. Ldi in Or BM 8. Boza zuen bakarrik hala<br />
hulakoa; ez, nahi baduzue, makurra ere, bainan, hola, pitta bat... oxkeduna. Barb Sup 1. Aiek gizon eroak! Berak<br />
asmatutako lege ala-olako bat etzuten den gutxiena ere autsi nai. Ir YKBiz 224n. Ala-olako gizonei oi zaienez, ez<br />
dizut eskatu nai zin-egotziz sendotzeko. Zait Sof 124. Auek ez dira gero ala-olako kontuak, ez. Egi-egiak baizik!<br />
Munita 66. Saraitzu, ausaz katolikuena [...]. Urrena Ultzama, yende ona an ere. Besterantzean, Burunda ta<br />
Sakan-erria ala olakoak. Or QA 83. Ala-olako nor-edo-nork gaiztakeri orduko ibilketak ez zituela ondo azaltzen<br />
[...] beti izan zuen, bere sumaketan, aztarnaren bat. Loidi 43. Muñube gaztearen ala-olako berri aiek. Ib. 79.<br />
Gudularien bazkaria: Piarrestean, eta ez hala-hulakoa. Herr 19-5-1959 (ap. DRA). Filma haurrentzat ere: ez du<br />
deus ere ez uherrik ez hala-hulakorik. Herr 29-10-1959 (ap. DRA). Ipui edo burutapen ori ez da ala-olakoa. Gazt<br />
MusIx 69n. Mintzairak ez jakin [...]; arartekoak behar, gehienetan hala hulakoak. "Mediocres". Ardoy SFran<br />
320. Zonbaitek berdin erranen dute / gu ez garela perestu, / erabiltzen ditugulakotz / hal-hulako zonbait jestu.<br />
Xa EzinB 80. Konde-tituluren bat eman oi zieten, edo ala-olako probintzi edo ibarralderen bateko markestitulua<br />
geienez. "De algún valle o provincia de poco más a menos". Berron Kijote 91. Egin dut hala-holako<br />
itzulpen hau. MIH 189. Pompidou, politiko trebe eta hala-holako letra-gizonaren testu polita. Ib. 394.<br />
b) Cierto. "Erran daut hala-hulako gauza bat, il m'a dit une certaine chose" Dv. Ez zuen taju txarrik [gizonak]<br />
baiña, ala-olako zer-edo-zer bai. Loidi 51. Beste zerbaitek, bere buruan ibilirik, emoten eutsan egonezin, neke,<br />
ala-olako zeozer zan. Erkiag Arran 65.<br />
- HALA-HOLAXET. Así así, regular. Athunak aurthen eman du hala-holaxet! Herr 26-11-1959 (ap. DRA).<br />
- HALA HONELA. Así así. "Frantsesez ere al-unela aritzen da (AN-5vill)" Gte Erd 73.<br />
- HALA HONELAKO. De condición dudosa; regular, mediocre. Sartu da lustria dariyola ala onlako jaun<br />
onen etxian. Iraola 111. Nor aukeratuko zenduke zuk laguntzat, ala-onlako bat ala txakurra? Iraola EEs 1912,<br />
140. Gracián-en hura badakizu: "Lo bueno, si breve, dos veces bueno". Eta hala-honelakoa denean ehun bider<br />
gutxienez. Eta zer esan erdipurdikoen mailara ere heltzen ez denean? MIH 139.<br />
- HALARIK. v. halarik.<br />
- HALATAN. v. halatan.<br />
- HALATZAT. Por tal. v. HALAKOTZAT. Egun andi artan agertuko da mundu guziaren aurrean gure Jaun,<br />
Errege ta Jueza bezala, ta alatzat ezagutuko ta adoratuko due. AA III 470.<br />
- HALA-HULAXE. De esta misma manera. Bigarren apez bat xutitu zen, elhe bertsuen erraiteko erdaraz,<br />
hala-hulaxe. JE Bur 134.<br />
- HALA USTEZ. "À la bonne foi" Ht VocGr 364.<br />
- HALAZ. v. halaz.<br />
- HALA ZE (BADA). Así pues. Alaze beti legez [...] / zuk erraz dasakezu [..]. Lazarraga 1141r.<br />
Alaze bada , zuek batera / guztiok esan egizu. Ib. 1154r.<br />
- EZ HALA. No así. Ongi arzen du eriak hitz onak dituen adiskid-ekuslea, [...] ekarzen badio aren gaitzari<br />
dagokan lurreko sendaga [...] bat [...]. Ez ala, guziak beinzat, animakoa [...] ekarzen diona. Mb IArg I 187.<br />
Iragoten badira lur koipatsuko basora, ezta esatekua zeinbat irabazi daruen [...]: ez ala lur gozatsuti badaruez<br />
lur agorrera. Mg PAb 126. Arropa zuri ta garbi piñ baten ezagun da mantxa edo loirik txikiena, ez ala zatar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
797
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
trebes baten. Mg CC 221. Leneko legean / guztiok bizi giñan / gloriyan pakean: / ai, ai, ai ez ala / gaurko<br />
egunean. Echag 167. Galdurik indarra, / Ez hala beharra. Oxalde in Ox 205. Auek gezurra artu dezakete<br />
egitako; ez ala Jaungoikoak. Inza Azalp 24. Allandek bere egarria osoro edo erdizka beñepein ase bazizun, ez<br />
ala Mattin bere illobak. Etxde JJ 170. Aren mintzaerak oro arritzen baititu; ez ala biotzondoak. Or Aitork 58.<br />
Ipui guziak, ori bai ziran; ipui utsak. Elbarriarena, ez ala. NEtx LBB 92.<br />
2 hala. "Halak (S-saug), les rames" Lh.<br />
ala-ala. "(R), andar (voc. puer.)" A.<br />
ala-ala. v. alagala.<br />
alaan. v. alan.<br />
alaari. v. alari.<br />
alaatxi. v. alababitxi.<br />
alaba (gral. (S -lh-); Lcc, Mic 7r, SP, Urt I 33, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H; -lh- Gèze,<br />
H (S)). Ref.: VocPir 158; Bon-Ond 138; A; Lh; Lrq /alhába/; ContR 516 y 530; Iz Als (alabi), ArOñ (alabíen), R<br />
401, 301 y 297, To, Ulz, UrrAnz (alabía); Etxba Eib (alabia); Holmer ApuntV; EAEL 38 y 45; Elexp Berg.<br />
Hija. "Hija, alabea" Lcc y Mic 7r. "Alaba quiere decir 'hija'" IC II 354. Adoptar, tomar a uno por hijo,<br />
semetzat edo alabatzat artu" Lar. "Alabá, la hija. Borz alába (R-uzt)" Iz R 297. "Alabána dun obé ézik sémiana<br />
(R-is)" Ib. 401. "Zorioneko ezkontzia eiñ ei detsu alabiak" Etxba Eib.<br />
Tr. De uso gral. Los escritores suletinos (incluido Tartas) usan alhaba. En autores clásicos como Materre<br />
(287), Haramburu o Sauguis (131) aparece escrito con -ll- (v. alabatto). En DFRec hay 144 ejs.<br />
Alaba filia Goto (321, 1222). Lac Irach 334. Bidaletan deutsudaz [...] plater bi, jarra bat, kalderetatxu bat<br />
eta tazea konteakaz alaba orrendako. fJZ 98. Berzen emazte alabak ez desira gaixtoki. E 49. Eta senda zedin<br />
haren alabá orduandanik. Lç Mt 15, 28 (en las demás versiones tbn. alaba (Ip -lh-)). Ai hene alaba herraz<br />
galdua (AN, 1576). ConTAV 5.2.4, 108. [Seme] ari jakea egin orduko, / alabeorrek gonea. Lazarraga 1196r.<br />
Zelangoa baista amea alangoa oi da alabea. RS 35. Erioak erezan Butroeko alabea Plenzian. Ib. 167. Egiten<br />
dio korte Lorrenako andre alhargun baten alabari. (c. 1597). FLV 1993, 461. Erregen alaba albaleu edozeinek<br />
nai leukeala (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Agur Maria, alaba Saindua, alabetako<br />
abantaillatuena. Harb 103s. Barzelonako Kondearen alaba. Ax 353 (V 234). Hori erraiten zion puta alaba batek<br />
bere amari, ama berze emazte bateki aharratzean. O Pr 484. Fida zaite haren baitan, alaba batek bere aitari<br />
ekarzen dioen bezalako errespeturekin. SP Phil 19. Aita khexiak [dote] haur ükhatzen baderio bere alhabari. Bp<br />
I 98. Semea edo Alaba lejitimoa ez zalarikan ere. OA 155. Alaba batez erdi zirenak harat [Tenplurat] ethorriko<br />
zirela laurhogoi egunen buruan. CatLav 374 (V 181). Aita eternoak eskojidu zinduzan alabatzat. Urqz 38. Onen<br />
semeak bere zakurtxoa bezala maiteegi du amak semea, aitak alaba. Mb IArg I 232. Zure alaba tristea ere<br />
orrela ezkontzea nai dezu? Cb Eg III 361. Yuramentu eginak ziren etzutela bere alabetarik batere ezkonduren<br />
benjamintarrekin. Lg I 242. O zeruetako erregearen alaba loriosa! Mih 13. Nahiago lükiala ilherrian, eziez<br />
tirano baten ohian ikhusi bere alhaba. Egiat 255.<br />
(s. XIX). S. Katalina Birjina, S. Brijidaren alaba. LE Ong 67r. Daukadazan alabak dira bikotxak, edo batera<br />
jaijuak. Mg PAb 95. Nolako amorioarekin begiratzen dioben Zeruan Aita Eternoak [Mariari] bere Alaba guziz<br />
maitearei bezela. Gco I 471. Begira ezkontzeko itzak emanik edo ustean dagoan alaba orri utzi diozun bere<br />
ezkutariarekin egoten nai duan eran. AA II 85. Seme edo alaba batek artuten badau asmo Santuba Praile edo<br />
Monja izateko. fB Ic III 329. Ez eikezubez eratzo oe baten zeuben semiak alabakaz, txikijak eta gastiak izan<br />
arren. Astar II 95. Nik ere sorthü beitüt zunbait alhaba han. Etch 568. Zuri emanak baititu / Gorputza eta fedia, /<br />
Zureganikan yalgiak / Alaba eta semia. Bordel 95. Nahi du jakina izan dadin Amaren fedeak sendatu duela<br />
alaba. Jaur 112. Au nere alabatzat ezagutuko det onezkero. Izt C 241. Zu zara zeruko Errege andijaren alaba<br />
bat. Ur MarIl 16. Langosta amak behiñ zerron alabari: / Neska, zer dun planta hori? Gy 270. Emakume au etxe<br />
oneko alaba, eta guriro azia zan. Lard 543. Juan zitzaion amari etxera, / andretzat alaba eskatzera. Bil 82. Eta<br />
alabea zelan beti zan otzana, / Egiteko aita ta amaren esana. AB AmaE 279. Ara nola kantatzen zion Jaziñta,<br />
trabenariaren alabak. Urruz Urz 22. Zeren zurea balinbada, semea izan dadin edo izan dadin alaba, ez baitu<br />
aitaren egiterik. Elzb PAd 26. Zaren bezalako aitoren-semen alaba zarelarik. Jnn SBi 173. Salütatzen zütügü,<br />
Maria, Jinko Aitaren Alhaba, Jinko Semiaren Ama. Ip Hil 25. Ardiak ilten dira / asko ta geiago; / baina agaitik<br />
eztagoz / udan gitxiago: / batera ernarituten / direalako emea, / sortuten dan alaba / ta onen alabea. Azc PB 69.<br />
(s. XX). Andiki etxetako alaba bateri baño geiagori itz egindakoa zan gure mutil zarra. Ag Kr 119. Aitak<br />
edan lehenik, gero semeek, adin arau, lerroan, gero alabek, azkenik amak. JE Bur 77. Seindunai igarkizuna<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 798<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
esaten eutsen, semea ala alabea ete eben barruan. Or Tormes 15. Duela aspaldi aspaldi, Errege baten alaba<br />
arras eri zen. Barb Leg 134. Bereziko dira aita semearen aurka ta semea aitaren aurka; ama alabaren aurka ta<br />
alaba amaren aurka. Ir YKBiz 285. Neure alaba, ez negarrik / ondo saldu zaugu dirutan. Laux AB 87. Ara or,<br />
nola jaio zan biozmiña Josebe etxekoandrearen biozpean, anaiarengandik bere alabarekikoak jakin zituanean.<br />
TAg Uzt 129. Aitaren alboratu zaitezte alabok! Zait Sof 137. Norena ote da alaba ori? Ederki ziok: Ni<br />
soldaduzkatik igesi eta neoni kapitan baten xaxiko alaba jasotzen. JAIraz Bizia 65. Emazte batek ere ukan bide<br />
dezake dohaina, familiako zazpigarren alaba balin bada, artean anaiarik gabe. Zerb Azk 91. Batetik pasteleriko<br />
alaba, bestetik neska gaztearekin aurrez-aurre. Anab Poli 126. Alabea etxera zanean, laster arin oeratu zan<br />
ama. Erkiag Arran 59. On Balendiñek seme bi eta alaba bat euki ebazan. Alzola Atalak 77. Nere alaba Xerapiri.<br />
NEtx LBB 160. Joana de Aznarez, San Frantsesen amatxi, familia handiko alaba zen. Ardoy SFran 57. Istudioak<br />
bukatu nituenean, 36 urte nituen, eta alaba. MIH 368.<br />
(Tratamiento dirigido a mujeres). Orduan Iesusek itzulirik eta [emazte] hura ikhusirik erran zezan, Aun<br />
bihotz on, alabá, eure fedeak salbatu au. Lç Mt 9, 22 (TB, Ur, Echn, Hual, Ol, Or, IBe, IBk alaba, Ip alhaba,<br />
Samper alabara (det.), Ker alaba orrek; He, Dv, SalabBN, Leon haurra, Arriand alabatxu). Orduan Boozek<br />
erran zion Rutheri: ene alaba, ez zohazela nihongo landetara. Lg I 245. Eutsi, ene alabia, ta gozatu zaite<br />
beragaz. Ur MarIl 98. Zaude ixillik, alaba, andreak eranzun zuen, iñork ikusi ezgaituta. Arr May 136. Alaba,<br />
biotz on izan. Ir YKBiz 97.<br />
Natural (de). Cf. ALABAZ. Ezaizela beldur Siongo alabá. Lç Io 12, 15 (He, LE, Dv, Ol, Leon, Or, Ker,<br />
IBe, IBk Siongo alaba, TB Sionen alaba; v. tbn. EZ Eliç194, Hm 99, Gç 65, fB Olg 77, JJMg BasEsc 193, Lard<br />
429, Ir YKBiz 374). Ierusalemeko alabák, eztagizuela nigarrik ene gainean. Lç Lc 23, 28 (tbn. Jerusalemeko /<br />
Jerusalengo alabak en TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Or e IBk; He Jerusalemeko neskatxak, Leon Jerusalemeko<br />
emaztekiak, IBe Jerusalengo emakumeok; v. tbn. Ax 353 (V 234), Bast 54, Lg II 277, Gco II 69, fB Ic II 298, Añ<br />
EL 2 200, AA I 600, UskLiB 40, Lard 458, Ag Kr 41, ArgiDL 93, Enb 102, Ir YKBiz 498). O Babilongo alaba /<br />
guztiz dohakabea. EZ Eliç 274. Atz-herriko alabak israeltarrekin esposatzekotz. SP Phil 20 (He 19 atzerritako<br />
neskatxa). Doña Catalina Iruñeko alaba, Nafarroako Erregina zenaz geroztikan, ezta dudarik hura ere<br />
Eskualduna zela. ES 118. Erri bereko alaba zan Maria Orazandi. Izt C 508. Gure Erraiña, Oñatiko alaba,<br />
aurdun gertatu zan. Zab Gabon 39. Klara zan Asisko alaba. Bv AsL 89. Hura beitzen Maria [...], Israeleko<br />
Alhaba ümila. Ip Hil 70. Mendian biziko da mendiko alabea. Ag AL 112. Nola Astigarran bertako alaba zan.<br />
Iraola 36. Lekaime zintzo, / Zeanuriko alaba. Enb 150. Crauko alaba ederra. Or Mi 102. Nere arima, gogo<br />
utzezko denez, Idealaren erriko alaba da. Vill Jaink 150. Galiziko alabak euskal-gizasemea etzeukan saltzeko.<br />
NEtx LBB 43. Irungo alaba euskaldun batekin ezkondu zan. Alzola Atalak 142. Aitaren aldetik, horgo<br />
[Azpilkuetako] alaba zen Maria. Ardoy SFran 60. Gipuzkoarra zuen emaztea ere, Gabiriako alaba. Xa Odol 41.<br />
v. tbn. Lard 105. Xe 334. A Ardi 71. And AUzta 56.<br />
(En la expr. Abrahamen alaba 'hija de Abraham, hebrea'). Abrahamen alaba haur, zein estekatu baitzuen<br />
Satanek. Lç Lc 13, 16 (He, TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Leon, Or, Ker, IBe, IBk A.-en alaba). Abrahamen alaba<br />
pare gabea, haren fedearen sigunta. Mih 96 (se refiere a la Virgen María).<br />
(En la expr. Ebaren alaba 'hija de Eva, mujer'). Hunela Adamen seme pobreak, hunela Ebaren alaba<br />
miserableak gezurrari garraizka. Harb 229. Eman zagun azkeneko golpia mazapanezko subia onekiñ. Bera<br />
Ebaren alaba da ta elduko diyo sagarrari. Sor Gabon 55s. Zenbat Ebaren alaba, gisa berberean bere erorikoen<br />
edo hutsen hastea aurkitu dutenak. Lap 127 (V 59).<br />
(Hablando de religiosas). "Clarisas, monjas, Klarisak, Santa Klararen alabak" Lar. Ama Birjiñaren<br />
deboziozko alaba maite Relijiosa batek. Cb Eg III 352. Teresak konbentu barri oneek guztiok Espainan ta<br />
Portugalen berak eginda, bialdu zituban bere semiak eta alabak Pranzijara. fB Ic II 296. Bakardade illun batian<br />
arkitzen zan Ama Birjiñari eskaiñitako San Benitoren alabak iduki zuten etxe santu utzitako bat. Bv AsL 151.<br />
Ospitalean Bixintxo Paulokoaren alaba saindu eta miresgarrieri [...] egina den gerla inpioaz. Lap 258 (V 117).<br />
(No ref. a personas). Arima batek [...] nahi badu haren alhaba, baita oraziona, den exauditu. Tt Arima 20.<br />
Izan balu Eskuarak ethorkirik bertze zenbait hitzkuntzetarik, dudarik gabe hitzkuntza haren umea eta alaba<br />
izanen zen. ES 128. Lotsa da amorio gihaunenaren dügün alhaba, erran nahi beita gure khorpitzaren zaitirande<br />
nahia, ta nekez azald' daitekiana. Egiat 249. Pazienzia edo onez igarotea, da humiltasunaren alaba len jaioa. Añ<br />
LoraS 167. Bazakien segurantza dela / Mesfidantzaren alaba. Gy 250. [Aramaio] onek dirudi Euskerearen /<br />
Alaba berarizkua. AB AmaE 423. Zeintzuk on-oidade dira zuzentasunaren alabak? Itz Azald 183. Astiune luze<br />
batek erakutsi deust, amesak eta neure arrokeriaren alaba dongeak zirala. Ag AL 111. Egi ta On dira aizparik<br />
nagusienak. Eder, orien aizpa txikiena da, alaba ez ba da. Or Y 1934, 86. Rusia, de Gaullek gogorazi berria<br />
duenez, Europa da eta Amerika Europaren alaba. MIH 339.<br />
San Anbrosiok dino [...] adulterijuaren alabia dala, dantzan egiten dabena. fB Olg 80. Ama Santa Teresa [...]<br />
Eleisiaren Alaba pina. fB Ic II 285. Gabriela garai erromantiko bateko alaba zen, pozoin eta mazkaro eta<br />
ezkutunen garaikoa. Mde Pr 183.<br />
- ALABA BAKAR (V-gip ap. Elexp Berg). Hija única. "Alaba bakarra ta gaztaiña bakarra galdu eitten i die"<br />
Elexp Berg. Ezkonduko dezue alaba bakar hori tratalari aberats batekin? Lar Cor 152. Dama bat bere erara,<br />
Jainkoaren bildur gabe azi, ta bizi zan, seguru ere alaba bakarra, ta ala gaizki oitua. Cb Eg II 190. Biderat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
799
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
lehenik athera zitzaion presuna, gerthatu zen haren alaba bakharra. Lg I 220. Zenbati, erreiñu, ta maiorazko<br />
andijak tokau arren, ta seme, edo alaba bakarrak izan arren, deitu deutsee Jangoikuak? JJMg BasEsc 213.<br />
Bazuen alaba bakhar bat. TB Lc 8, 42 (Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Leon, Ker, IBe, IBk alaba bak(h)ar; Lç alaba<br />
bakhoitz). Alaba bakarra ezkontzaka geldituta. Lard 137. Errege eta erreginaren alaba bakharra. Elzb PAd 60.<br />
Morroi sartu ziñan, semetzat azi zaituzte, ta etxeko alaba bakarrarekiñ ames egiten ausartu zera? Ag G 142.<br />
Eladi zan alaba bakarra, Josetxo baño urte bi gazteagoa. Echta Jos 58. Neskatxa egokia dirudi, argia, alaba<br />
bakarra, diruz... Lab EEguna 68. Amabi urte inguruko alaba bakar bat bazuela. Ir YKBiz 95. An joan zan<br />
Txantonen alaba bakarra etxerantz. Erkiag Arran 27. Rosa, alaba bakarra, orduantxe ari zan bere<br />
gaztetasunera zabaltzen. NEtx LBB 42.<br />
v. tbn. Arr GB 129. Enb 149. Ldi BB 74. Etxde JJ 94.<br />
- ALABA BAKOITZ. Hija única. Ezen alaba bakhoitz bat zuen hamabi urtheren ingurukoa. Lç Lc 8, 42 (TB<br />
alaba bakhar). Ene alhaba bakotxa, etxekan üsatü kondüta. Etch 152.<br />
- ALABA BESOETAKO. Ahijada. v. alababitxi. Hasi zen tea edaten, gogoa urduri alaba besoetakoaren<br />
etorreraren begira. Mde HaurB 25 (et passim.).<br />
- ALABA ESPIRITUAL. Hija espiritual. v. ESPIRITUKO ALABA. San Hieronimok zer eztio santa Paula<br />
bere alaba espiritual maiteaz? SP Phil 529 (He 537 alaba ispiritual, Echve Dev 584 espirituko alaba). Komulga<br />
zaite sarri Filotea, esaten dio San Franzisko Saleskok bere Alaba espiritual bati. Mg CC 235.<br />
- ALABA GEHIEN. Hija mayor. [Maria] Jinko Aitaren alhaba gehiena eta maitena da. Ip Hil 1. Zuen<br />
galdegin irri maltzur batekin Inxauspeko alaba gehienak. Lf Muruts 44.<br />
- ALABA NAGUSI. Hija mayor. v. LEHENEN ALABA (s.v. lehen). Autuko dot semeen artian lenen jaijua.<br />
Zubek buru dongakuak bazinee, autuko neuke alaba nagusija. Mg PAb 108. Alostorreko alaba nagusia. Etxde<br />
AlosT 93.<br />
- ALABA PONTEKO (Lar). Ahijada. "Ahijado, hijo de pila, seme pontekoa, alaba pontekoa" Lar. v. alababitxi.<br />
- ALABA-SEME. (Pl.). Hijos e hijas. v. SEME-ALABA. Orain ditudan bizi-lagunekin bizi nadin zorioneko,<br />
gaiztogo ta gorroto-miñik ez dizkidaten alaba-semeakin batera. Zait Sof 28.<br />
- ALABAZ (V-ger ap. Garate 6.ª Cont BAP 1962, 258; A Morf). "Preguntaba yo un día nongo alabea da ori y<br />
me corrigieron diciendo que es más genuina la pregunta, alabaz nongoa da?" A Morf 391.<br />
- ALABA ZAHARREN. Hija mayor. Ezkondu zuen bertze batekin Merob, bere alaba zaharrena. Lg I 281.<br />
Bere alaba zarrenak esaten dio gazteagoari. AA III 382. Alaba zarrena utzi, eta gazteenarekin ezkontzeari ondo<br />
etzeritzalako. Lard 37. Migel-Mariren alaba zarrena. Moc Damu 16. Sabasen alaba zarrenai erakusten eutsan<br />
maittetasuna. Echta Jos 318. Maria alaba zaharrena sartzen da sukaldean. Barb Sup 43. Frantzia baita Elizaren<br />
alaba zaharrena eta beraz laguntzaile hoberena. Zerb IxtS 109. Kosepantoniren alaba zaarrena. Erkiag Arran<br />
42. Bizi alargun gelditua den emakume batek alaba zaharrenagan dauka uste osoa. MEIG I 163.<br />
v. tbn. a. zarren: Iraola 70. Ag G 37. NEtx LBB 65. Uzt Sas 336.<br />
alababiritxi. v. alababitxi.<br />
alababitxi (B; SP, Urt Gram 27, Lar, VocB), alabatxi, alaatxi (BN-arb-baig), alabagutxi, alautxi (Hb ap. Lh),<br />
alabitxi (L; Arch VocGr, Dv, H), alabixi (Hb ap. Lh), alababiritxi (Dv). Ref.: A (alaatxi, alabitxi); Izeta BHizt2.<br />
Ahijada. "Filleule" SP. "Nere alababitxieindeko gauzik oberena" Izeta BHizt2. Sorginak ote dire, edo<br />
sorginen semeetxi, alabitxiak? Ox GH 1921, 391. Sagar-erneta batzu hautak, gazalaba edo alabatxiari<br />
eremaiten diozkatanak. Barb Sup 22. Ezkontzen diranean alabagutxiari maindere bat (miise-parea<br />
Donazaharren) arizkoa, eskuetan egina ematen dio [amagutxik]. (AN-larr). A EY I 188. Bazkuetan amagutxiak<br />
alabatxiari eta semetxiari adar-opila erregalatzen die. (AN-5vill). Ib. 189.<br />
alababitxigai, alautxigai. Futura ahijada. Bathaiatu behar ditugunen aitabitxi edo amabitxi izan gogo<br />
dutenek eztetzatela utz bazterrerat beren semautxi-alautxigaien egitekoak. Prop 1905, 229.<br />
alabadere (L, BN, S; h- Dv, H (s.v. alabainan)). Ref.: A; Lh (halabadere). 1. Sin embargo. "Cependant,<br />
néanmoins" Dv. "Mais, cependant" H. v. alabaina. Alabader' orano / Nahi dut zertarano / Kortes den iakin,<br />
lehen / Etsirik hartu bano. 'Cependant je veux savoir'. O Po 39. Zuk zenbat usu / Haur baitakusu, / Begi<br />
bazterraz laztana, / Alabadere, / Soz behin ere / Etzindezke iar nigana. Ib. 12s. Elhurrak alabadere / Naduka ni,<br />
hotz badere, / Errerik bihotzean. Ib. 40. Jenesak Patriarketarik dioan zahartiena zena da Matusalem. Alabadere<br />
S. Petrik dioan egüniala etzen heltü. Egiat 189. Aspaldikoa da errana, esparantzen erregia hil zela hospitalian ta<br />
ozartia zela astoen berdüdia. Alabadere biak eztütianak mündian dü bide llabür eginen. Ib. 244 (251<br />
halabadere). Munduko gauza guzientzat, etzintuzket damuztatu nahi. Eta hala badere, zorigaitz hori izatu dut<br />
nere bizian, eta zure etsaigoa irabazi dut. Dv LEd 204.<br />
2. (VocBN; h- Dv). En efecto. "Dès que cela est ainsi" VocBN. "Car" Dv. Heldu da ordua, eta orai da, non<br />
egiazko adoratzailleek izpirituz eta zintasunean baitute adoraturen Aita; halabadere Aitak holako adoratzaileak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
800
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ditu galdatzen. Dv Io 4, 23 (Lç, He, TB, Leon ezen, LE, EvS zeren, HeH alabainan, IBk izan ere).<br />
3. (S), alabade (S). Ref.: Lh; Lrq /alabadé/. "Alabadere düzü! (S), c'est vraiment trop!" Lh. "Alabade düzü,<br />
c'est ignoble" Lrq. --Nula zira? --Oi! gaixki! izigarri gaixki! Alabade düzü! Erran baleiket hilik nizala, arrunt<br />
sinhets niozü! Egunaria 23-12-1957 (ap. DRA). Jaun Jujiak ogendantari: --Ebatsi duzu, su-eman, eho. Alabade<br />
duzu. Ib. 15-6-15 (sic; ap. DRA).<br />
- ALABADEREKO. Enorme, excesivo. Solamente, berak zion bezala, alabadereko pheredikü hoien entzütez<br />
pastetx bat bezala lotzen nüzü. Lf Murtuts 12. Bi gerla alabadereko egaririk ait'amak libro nahi dien eskoletan<br />
haurren ezarteko, horra zer diron mundiak. Herr 10-12-1959 (ap. DRA). Alabadereko behi gazte tanda ederrak<br />
dütü. Herr 10-5-1962 (ap. DRA).<br />
(Con adj.). Hañ gira alabadereko ahazkorrak. Herr 25-5-1961 (ap. DRA).<br />
alabaeder (R), alabader (R-uzt), alabeder (R-is). Ref.: VocPir 194; A (alabader); Iz R 401. Ahijada.<br />
"Alabedér, ahijada" Iz R 401.<br />
Etim. Se suele suponer que eder, sufijado a nombres de parentesco, se debe a influencia románica: cf. fr. beau-<br />
, belle-, etc.<br />
alabagarri (Lar, Añ). Digno de alabanza, loable. "Laudable", "loable" Lar y Añ. Birjiña Alabagarria,<br />
erregutu gugaiti. Añ EL 1 228 (tbn. en EL 2 241). Sisto laugarrenaren, gu baño lenago Aita Santu izan zanak<br />
orduan egin euen erabagi on eta alabagarriyaren erara. Ur BulaAl 17 (BulaG 527 erabaki on eta<br />
alabagarriaren gisara). Orrexegati, O Kalderon! gaur / Zatxataz alabagarri, / Zeru goietan zagozalako, / Argi<br />
egiñaz lur oni. AB AmaE 195. Dibersioz nai nuke, nik eman denbora, / Iñor ofendi gabe pasarikan broma; /<br />
Alabagarria da egitea orla. Ib. 401. Gure marmar guztien gaiñetik Jainko Betikoaren obra alabagarri azalduko<br />
dela seguru nago. Vill Jaink 175.<br />
alabagarriro. "Loablemente" Lar.<br />
halabai. (Seguido de non, como hala non). De tal manera que. Guzien gañetik galdeitendu atzartasun<br />
handi bat bihotzaren yaiduren gañean; halabai non, bakharbat ezbaita behar izan harenzat ez denik. Mih 50.<br />
alabaia. v. alabaina.<br />
alabaina (G, L, BN; Añ (AN), Izt 27v, H), alabainan (V-gip, G; Dv, H; h- SP (s.v. bainan)), alabaia, alabana,<br />
alabena (S; Gèze, Dv (S), H (S)), alabeina. Ref.: A (alabaiña, alabena); Lh (alabainan); Etxba Eib (alabaña).<br />
Tr. En la tradición septentrional clásica se documentan tanto alabaina (alabaiña, alabaña) como, con<br />
frecuencia algo menor, alabainan (alabaiñan, alabañan); con el tiempo esta última va ganando terreno a la<br />
primera, y desde mediados del s. XIX domina casi completamente. Pouvreau utiliza en alguna ocasión<br />
halabaina. En textos suletinos hay alabena, y en Dechepare y Oihenart (además de un ej. poco seguro en un<br />
cantar meridional), alabana. Hay además alabeina en Tartas, y alainan en textos septentrionales posteriores a<br />
1940 --antes aparece alainan bada en Diharassarry (ap. DRA, en un ej. no seguro)--. Al Sur domina la forma<br />
alabaina (alabaiña, alabaña), aunque emplean alabainan (alabaiñan, alabañan) Larramendi, Lardizabal, Arrue,<br />
J.I. Arana, Olabide, Orixe y Zaitegi. Hay además alabaia en las endechas de Milia de Lastur y en Beriayn, y<br />
alaña en Urruzuno (alaña're). En DFrec hay 39 ejs. de alabaina, 25 de alabainan, 2 de alabaña, y uno de<br />
alabaiña, alabina y alainan, respectivamente.<br />
1. Sin embargo. "Hala bainan, mais pourtant, bai ordea" SP. "Con todo eso" Añ. "Mais, cependant" H.<br />
"Cependant" Lh. "Sin embargo, empero" Etxba Eib.<br />
Tr. Hasta el s. XX es usado gralmte. por autores septentrionales, con frecuencia decreciente. Al Sur se<br />
documenta en algunos textos vizcaínos antiguos, en Beriayn y posteriormente en algunos guipuzcoanos como<br />
Arana o Zabala. En el s. XX su uso al Sur aumenta considerablemente (especialmente a partir de 1950), mientras<br />
que casi desaparece al Norte.<br />
Egun honek iraunen du eben eta iagoitik, / alabana ez izanen heben gauza bizirik. E 71. Zuhur baninz,<br />
baninzande ni ere hura gaberik, / alabana ezin utzi behin ere gogotik. Ib. 165. Berzék erraiten zutén: Haur da<br />
Krist. Eta batzuk erraiten zutén: Alabaina Galileatik ethorriren da Krist? "Mais". Lç Io 7, 41 (TB bainan).<br />
Seduzizale bezala, eta alabaina egiati. Lç 2 Cor 6, 9 (He garen arren, IBk, IBe baina). Zer ete da andra erdiaen<br />
zauria? / Sagar errea, eta ardao gorria. / Alabaia, kontrario da Milia: / Azpian lur otza gañean arria (Endechas<br />
de Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Ardao zuri, ardao madrigalgoa, / Ardao zuria Mendoza gana doa, / Alabana<br />
[sic] Sandaili gogoa, / Zalagarda Sandailira doa (Cantar de Sandailia). Ib. 3.1.10. Aditzen dut Iainkoa baithan<br />
eztela edireiten Iainkotasun bat, izaite bat eta naturaleza bat baizen, zein ala baiña baitago hirur presunatan.<br />
Mat 39s. Persegitu diradenak eta ala baia gustoreki eta gogotik sufritzen dituztenak Iaungoikoaren amoreagatik<br />
egiten dizkioten injuriak. Ber Doc 166v. Oihuz eta habarrotsez betheko da mundua, / Alabañan ezta izanen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
801
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gaixtoa urrikaldua. EZ Man I 83. Pasione terriblea pairatu du gure Iaunak, ala baina gure bihotzak ez<br />
menderatzen, gure arimak ez transitzen. Harb 138bis. Eztakit emaztearen berririk eta alabaiña ez naiz birjina.<br />
Ax 369 (V 243). Konzientziak minzatzen usatua eztelarik, eztaki alabaina ixilik ere egoiten. Ib. 426 (V 275).<br />
Eman diozu arima Sathanari: alabaina Kristo heldu da hori guzia zuri barkatzeko. Hm 207 (118 alabainan).<br />
Halaz gaizkitze hunetan / Nun alabain ezarri, / Dolu egingarri. O Po 30 (4 alabana). Alabainan othoiz egin<br />
behar diozu Iainkoari halako trabuak gatik. SP Imit I 16, 1 (Ch halere, Mst hargatik). Hala baina bertze guziak<br />
baino bertutetan hagitz aitzinatzenago dute. "Enimvero". SP Imit I 25, 3 (v. tbn. III 12, 4). Eztugu Tomasek<br />
bezala / Zure zauririk ikhusten; / Ala baiñan, gure Jainkoa, / guk ez zaitugu ukhatzen. Gç 117. --Oliatü gabe<br />
salba gitakia? --Bai, alabena herabez üzten bagünü, ogen handi günüke. Bp I 79. Alabaina bertze maneraz ezin<br />
jakin baitezakegu bertzeren gogoko berririk. ES 382. Alabaiñan gizon zare eta ez Jainko. Ch III 57, 3. Yakiñ<br />
behar duzu, alabainan, khexagune suerte guziak Jainkoaren desgogarako direla. He Gudu 151. Bazarontsan<br />
[Samsonek] bere buruarekin: atherako naiz bai, ohi bezala etsaieen eskutarik. Etzakien alabainan Jainkoa<br />
urrundu zela haren ganik. Lg I 234.<br />
(s. XIX). Askotan arratsa ardiesten da goizeko othoitza egin gabe. Eta alabainan othoitza da zeruko<br />
laguntzen eta grazien ardiesteko bidea. Dh 49. Ah Jauna! ongi garasti gosta zitzaitzun bada zuri! Alabainan<br />
zure onegiak egiten du hau neretzat. Dv LEd 120 (Cb Eg II 64 baña). Alabena düziena etxek ezazie ni jin artio.<br />
Ip Apoc 2, 25 (Dv behintzat hargatik, Ur (V) alanbere, Ur alaere, Echn baño). Denboraldi dan artan alabañan<br />
presondegian eukierazi zuen bikarioak. 'Pero'. Aran SIgn 57. Ez lioke iñork irurogei urte emango, alakoa da<br />
bere sasoia, alabaña, irurogei ta amarrean aspaldi igaro zan. Zab Gabon 26. Egundainotik nabaritu izan da,<br />
Jainkorik ez delako ausartzia hortarat erori eta atrebitu direnak [...] bekhatu ahalkagarrieneri saldu batzu izan<br />
direla. Alabainan badakusate, Jainkorik balinbada, hekien etsaia behar dela izan. Arb Igand 151.<br />
(s. XX). Alperreko arazoa izango zala uste nuen. Zeinek, alabaina, aita bati, batez ere nerealakoari, ezer<br />
ukatu? A Ardi 142. "Artikulo" zeri, ta zeri ez, iritzi lezaioken zeatz aurrez-esatea ezpaita errez, epaikarien gain<br />
uzten da etsibide ori; alabaña, aren muin eta ariak gaurkotasun-usaia bear du. Ldi IL 98. Joango nauk...<br />
Baldintza koxkor bat jarriko diat alabaña. [...] Nere etxekoei ezteietara ez otsegitea. Etxde AlosT 70. Bi asteak,<br />
zoragarriak izan dira. Zuek emen gure artean bazeundete, zorion beteagoa genduke alabaña. NEtx Nola 26. Zer<br />
bizitza itsa eramango dut harekin ezkondu eta!... Alabaina, ezkontza horri ezin itzur nakioke. Mde Pr 182.<br />
Aunitzetan laiño, bai, ta ikaste-arauz ezbaiean; alabaiñan, utzi ordez, gogoa uieltzenago zidan. Or Aitork 160.<br />
Bideak bear dirala-ta, egia da; alabaña, nora daramate bearrezko bide oriek? Txill Let 122. Iaungoikorik eztu<br />
aipatzen Parmenidek: alabainan, ark esana benetako Iaungoikoari zuzen eta bidez egotzi dezaiokegu. Zait Plat<br />
45 (52 alabaina). Ugazaba, lenengo lengoan zelan zirikatu, jakin izan dau; aren erantzun mingotsarentzako<br />
osterakorik ez dau, alabaiña, gertau. Erkiag BatB 132. Badirudi, beraz, gure literatura klasikoari segi nahi<br />
diotenek erabat segi behar lioketela. Alabaina ez da hori gertatzen. MIH 252.<br />
v. tbn. Tt Onsa 79 (137 alabena, 15 alabeina). Gand Elorri 91. Ibiñ Virgil 89. Berron Kijote 209. Alabainan:<br />
Arg DevB 53.<br />
2. (L, BN ap. Lh; Sb-Urq, Dv, H), alabainan (BN ap. A VocBN), alaina, alainan (BN-arb ap. Gte Erd<br />
178), alainian, alabena (S ap. Lh). En efecto. "Dès qu'il en est ainsi" VocBN. "Alabada, alabaina, quia, porque,<br />
parce que" Sb-Urq. "En effet" H y Lh.<br />
Tr. Hasta mediados del s. XIX es más frecuente al Sur (al Norte sólo se encuentra en Larreguy); desde<br />
entonces su uso va creciendo en textos septentrionales, y es en éstos en los que se documenta gralmte. en el XX.<br />
Baña zergatik orrela dabiltzan, berak dakite; baita beste guztiok ere badakigu! alabañan agerian zebiltzan.<br />
Lar Fueros 225. Ereille gaistoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soila ta utsa. Alabañan gutxik daki bere<br />
jaieterriko Euskeraren erdia. Lar, carta a Mb 278s. Hau egiten duena ongi aterako da beste munduko<br />
tribunalean; ez du alabaña ara eramanen beldurrik bage ager ez diteken gauzarik. Mb IArg I 364. Emengo<br />
arzaiak bere onagatik egiten ditu bere arzanzako gauzak; egiten ditu alabaña ardiaren esneagatik, ardiaren<br />
larru-illeagatik eta beraren odol-aragiagatik. Ib. 311. Etzen nihor atrebitu haren hartzerat: etzen alabainan<br />
oraino ethorria berak bere burua etsaieen eskutarat largatu nahiko zuen muga. Lg II 201. Apezpiku Jaunagana<br />
joan behar due, ez du iñork alabaña ark baizik Konfirmazioa emateko eskurik. Ub 197. Etzuen arkitu non oñak<br />
sartu, horduko alabaña beteak zeuden ostatu ta etxe guziak. Ib. 62.<br />
(s. XIX). Atsegiñezko berri onak dakazkitzut: ala baña sortua izan ziñan instantetik, pekatuaren kutsurik iñoiz<br />
ere izan gabe, graziaz beterik arkitu ziñan. Gco I 459. Oek [apostoluak] larunbataren lekuan, autu zuen<br />
Igandea; igandean alabaña asi zan munduaren obra andia. AA II 46. Gaitz bati alabaña egiñ, dionak nahi<br />
itzuri, / Uste ez zen handiago bat, hark du topatzen ohi. "C'est ainsi que le plus souvent, / Quand on pense sortir<br />
d'une mauvaise affaire". Gy 78. Baiña hala egiñ etzuten, / Alabaiñan otso ziren. Ib. 40. Heldu da ordua, eta orai<br />
da, zeintan egiazko adoratzaileek adoraturen baitute Aita ispirituz eta egiazki. Alabainan horrelako<br />
adoratzaileak lakhet zaizko Aitari. HeH Io 4, 23 (Dv halabadere). Lenbiziko begiratuan etzuten ezagutu; ain<br />
antz txarrekoa, alabañan zegoan. Lard 256. Alabainan gizonei barkhatzen badaroztezue beren hobenak, zuei ere<br />
zuen Aita zerukoak barkhaturen darozkitzuete. Dv Mt 6, 14 (Ol alabaña; Lç, He, TB, Leon ezen, Ur, Echn, Hual,<br />
Samper zeren, Ip ezi, Or, IBk, IBe izan ere, Ker izan be). [Aztietarat] dioaz berehala zuhurrak [...]. Alabainan<br />
gaitza duenak ona nahi! Hb Egia 72. Bere onera ekarri naiez bere kalabazako esnetik aoan sartu zion, baña<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
802
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alperrik: alabañan ordurako hilla zegoan. Arr GB 64. Liburu onek alabañan zeruan diran izarrak baño anima<br />
geiago birtuteratu [...] ditu. Aran SIgn 30. Egin zion Andre dena Mariak Jainko Jaunari egundaino nihork egin<br />
dion eskaintzarik ederrena: eskaini zion alabainan bere Seme bakharra. Jnn SBi 40. Zer egin du horrela hiru<br />
hilabete preso iragaiteko? Alabainan gaixtaginak ezartzen dire preso. HU Aurp 58.<br />
(s. XX). Hamar, hamasei, hogei sos ere hanitxek eskaz lütükeie. Alabena edanak berak zortzi edo hamar sos,<br />
orai behar bada gütxiago, eroaiten dere. ArmUs 1903, 11. Ofizioak hasten ditugu ospa den gutienekorik gabe,<br />
ez baita alabainan osparik zertaz egin. Prop 1905, 256. Ikaslerik nehor kasik ez, edo guti. Gizon gazteak<br />
alabainan [...], nahiago hiri handia. JE Bur 48. Beti oihu bera: "Oinez abia!" Etzen alabainan deusen<br />
manerarik han berean. StPierre 18. Orai bainiz emaztegai bat harrapatzekotan, / Ikhusten nuzue debruen<br />
lanetan; / Alabainan, / Emazterik gabe ezin pasa lauetan hogoi urthetan. Ox 205. Jotzen du sorginetarik bat, eta<br />
hortan galtzen... bere xahakoa. Sorginak ebatsi alabainan! "Emportée évidemment par la sorcière!". Barb Leg<br />
147. Alabaña, nik esaten dizuet: Nigan bete bear da arako idatzirik dagon ura. Ir YKBiz 447. Alabañan, zazpi<br />
egunen buruan euri-yasa lur gañera berrogei egun ta berrogei gautan eten gabe igorriko dut. Ol Gen 7, 4 (Urt,<br />
Dv ezen, Ur zeren). Karlos haatik ez zen batere trenpuan: alabainan bazkariak ere munduko bertze gauzek<br />
bezala bere bidea behar. Lf Murtuts 26. Zer jendetzeak bildu ahal ziren haren aditzeko! Alabainan halako<br />
famako predikaria zen. Zerb Azk 56. Holakoetan, alainan, utziago eta ausikia ederrago. JEtchep 90. Gune<br />
minberenean sistatuko du gaitzaren hobekiago sendotzeko. Badaki alainan, ardurenean, behar dela minaren<br />
idekitzen hasi barneko usu eta zikinen kentzeko. Othoizlari 1961, 366. Eskas baitzituen alainian [sic] ohiko lagun<br />
goxo, airosak. Etcheb MGaric 93 (ap. DRA). Etxean ezin egon (gazteena alabainan). "Étant le plus jeune en<br />
effet". Ardoy SFran 81 (154 alainan). Harma lanjerosa da geiago ezina, / ez dea alabainan hiltzeko egina? Xa<br />
Odol 136. Alabaiña, guzi orrek zuzpertu ta pizkortu egiten ditu nere aalgoak. "Pues". Berron Kijote 216.<br />
v. tbn. Arr May 19. Mde Pr 188. Alabainan: Mde Pr 233. JEtchep 46. Larz Senper 110. Alainan: Iratz 152. Herr<br />
31-3-1960 (ap. DRA).<br />
3. Aun si. Meza ez enzutera deliberatzea eta nihor enzutetik gelditzea, ala baina faltatzeko eta faltarazteko<br />
okasino handirik ere ez izan, da mortal. Harb 174.<br />
- ALABAINA BADA. "Alainan bada! (L; Harispe), certes-oui!" Lh. "Ez du ukatu? alabainan bada! denek<br />
ikhusi dute, il ne l'a pas nié? Évidemment! tout le monde l'a vu" Lf Gram 398. Alainan bada, gauza tzarrak<br />
hastiatzen dire, hetaz da urrikitzen. Dih GirLeg 143 (ap. DRA; en la ed. de 1897, 106 alabainan). --Ez zinen<br />
zerbaitez jelostua? --Alabainan ba... Lf Murtuts 53. Eros-ek alabainan ba omen bageramatza lehenik mutiko<br />
lerdenen maitatzerat. Lf in Zait Plat XIX. Erregeak alainanba etzakien non zuen bere alaba. GH 1959, 351.<br />
Alainan baa hainbertze jende [60 urthekoak] hiltzen badute ikhusirik! Etcheb Zeruari 30 (ap. DRA).<br />
- ALABAINA ERE. En efecto. Alabañare au da trabaju ezin eskusa daikena (161, 250). LE-Ir.<br />
Ciertamente. --Pena izango zenduan ba gero [...]. --Ez ba alaña're. Urruz Zer 17.<br />
alabaindanere. En efecto (?). Cf. ALABAINA ERE. Eta alabaindanere zu egiaz bekataria eta andia zera,<br />
billaitzatzu erremedioak. Arr Orac 210.<br />
alabaino (V ap. A). 1. "Empero" A. Ez dira beraz bearrezkoak, Jaunaren adiskidetasunean (grazian)<br />
gaudela, ez aitortzea, eztaere beste otoitz edo egikizunik. Ala baño irabazi aundiagoak oneraspen ontatik<br />
ateratzeko, guztiz gogogarria izango da, egun oietan otoitz edo elizkizunak egitea. ArgiDL 105.<br />
2. alaino. Ciertamente. Jakintsun hori mintzo zelarik / ni ere han nintzen alaino, / orduko pena ezin iretsiz /<br />
nigarrez nago oraino. Mattin 44. Nik berriz dotrinan ikasi dut / hoietarik [praile eta mojetarik] egundaino /<br />
kaamelu bat orratz-zilotik / pasako dela alaino, / zu bezelako aberatsen bat / zeruko atean baino. Ib. 128.<br />
- ALABAINO BADA. "Alabaiñon, pues en fin. Alabaiñon bada (L; Lander)" DRA.<br />
- ALABAINO ERE. Ciertamente. "Ala-baiño-be barritsua da ta (V-m), es hablador sobremanera. Es una de las<br />
locuciones más difíciles de ser traducidas" A (s.v. alabaiña).<br />
alabaizun (L, BN, S; SP, VocBN, Hb ap. Lh, H (L, BN)), alabaxun (R), alhabasun (Gèze), alabeizun (H (G)),<br />
alabizun (L-ain). Ref.: VocPir 188; A (alabaizun, alabizun). 1. Hijastra. "Fillâtre" SP y H. "Belle-fille" VocPir<br />
188. "Fille de l'autre conjoint" Gèze. Hiri zionat alaba, adi ezan alabaizuna. "Entends-moi ma fillâtre". O Pr<br />
240. Hiri zionat alaba, / Enzun nezan alabaizuna. Saug 131. Ixkerra, othoi, phrakatü, / Etzaizü behar gaitzitü; /<br />
Alhabaizüna dela kausa koblatto hoik ükhen tüzü. 'Votre belle-fille'. ChantP 350.<br />
2. (Hb ap. Lh). Ahijada. "Filleule" Lh. v. alababitxi.<br />
alabaki. Len amakia egin diguk gure hizkuntza, ta orain alabakia, beiñ txuri, ta gero beltx. 'Antes la has<br />
hecho materna (matriz), y ahora la haces filial (propio de hija)'. Lar DT CCXIV.<br />
alabakoi (-kh- SP, sin trad.). Aficionado a su hija. Lothek, horditzeaz lekhora, gorputzez egin zuen bekhatu<br />
bere alabekin; badarik ere [...] etzen hargatik alabakhoia. SP Phil 355 (He 358 alabakoi, Echve Dev 402<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
803
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aidiakin pekatugille).<br />
alabala. Var. de alagala (?). Agindu zidan negiala / dama eder bat serbidu; / ark niri, barriz, legidala /<br />
gabaz-egunaz alabala / kontrariotzat segidu. Lazarraga (B) 1201rb.<br />
alabana. v. alabaina.<br />
alabantza (SP, Añ; -nz- Lcc, Lar, Añ). Alabanza. "Alabanza, alabanzea" Lcc. "Louange" SP. Cf. Lar:<br />
"Alabanza, es voz Bascongada: sin añadir ni quitar letra, significa semejanza de hija, y como es natural hablar<br />
con cariño y estimación de una hija, así a las expresiones de aprecio y estimación en favor de alguno se dio el<br />
nombre de alabanza". AxN explica laudorio (262) por alabantza.<br />
Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo en Etcheberri de Ziburu y Bordel); es escaso en el s. XX.<br />
En DFrec hay 2 ejs.<br />
Frutu ona izatea da arbolearen alabanza. Ber Doc 138v. Gloria eta alabanzak eta graziak dituela Aita<br />
eternoak. Ber Trat 42v. Esker eta alabantzen gorde gabe legeak. EZ Man II 27. Jainkoak daki jakintsu<br />
andietatik zenbat alabanza izandu dituzten [libru oiek]. Lar, carta a Gandara 161. [S. Luisen] milagro guziz asko<br />
ta andiak ikusirik, alabantza ta pribilejio txit partikularez onratu dute. Cb Just 18. Graziyaak, eskerrak eta<br />
alabanzaak. Zuzaeta 95. Abe Maria da, izanik orazio txit labur bat, Ama Birjiñaren anditasunak eta alabanzarik<br />
gorenak txit argiro erakusten dizkiguna. Gco I 456. Opa deutsut [...] alabanza guztiak. Añ EL 1 109. Askotan<br />
onra ta alabanzarik andienak daramazki gaistoak eta ona geratzen da zokoan aztua. AA III 471. Jaunaren onra,<br />
alabanza ta errespetoa gutxitzen duen oitura ta usadio gaistoak. Ib. 339. Murmurazinoia sarri eta sarri asi oi da<br />
alabanziagaz. Astar II 189. Antxinako euskaldunen alabantzak. Zav Fab RIEV 1907, 92. Jaunari alabantzak, /<br />
Jaunari graziyak, / kristabaren izena / dadukan guztiyak. Echag 53. Izan zala egiña, gizon eta angeru guztiyen<br />
alabantza guztiyen ganetikoa. Ur BulaAl 35. Txikitxoen eta bularreko aurren aotik zure alabantza artu zenduen.<br />
Lard 430. Ibilli ziraden uri ta errietatik alabanzaz bete ta liri-liri-gañezkako informe edo billakindeak zetozkien<br />
bitartean. Aran SIgn 101. Emen amaitzen ditut / zure alabantzak. JanEd I 72. Nik bada lo egin dot bart zure<br />
tabernan, Non zure alabantza asko entzun neban. AB AmaE 301. Jaun txit goiko, ona eta guzia dezakezuna /<br />
Zuri dagozkitzu onrak, zuri gloria ta alabantzak. Bv AsL 399. Egiñkizunik ezpadezu, on izango da Mariaren<br />
alabanzak dakaizkien liburuen bat irakurtea. Arr May 120. Alabantza batzuek nigandik / ori dago mereziya.<br />
EusJok 134. Edertasun onek sorrarazten ditu zuen alabantzak. Vill Jaink 88. Ez zuan gitxitan entzun solo esitu<br />
orren alabantza ta goresmenik. Erkiag BatB 43.<br />
- ALABANTZAK EGIN. Alabar, hacer alabanzas. Egin dozulako giza legean / Iaunari alabanzak,<br />
prozesinoak. EgiaK 86. Zuk egiñak dirade / eguzki, illargia / [...] / oiek ikusten dira, / gauaz ta egunaz, /<br />
alabantzak egiten / zure ontasunaz. It Fab 160. Eztakigu nola egin / aien alabantzak. Bordel 121.<br />
(Sing.). Eginik alabanza au uste dabe seguru dagozala. Astar II 190.<br />
- ALABANTZAK EMAN. Alabar, hacer alabanzas. Oraziño egin bear dala eta Iaungoikoari alabanzak<br />
emon. Cap 148. Alabanzaak eta graziak emaiten deutsudaz. Ib. 121. Eman graziak eta alabantzak aren<br />
Majestadeari. OA 72. Emaiten zeuri errosarioen medioz alabanzak. Urqz 35. Nork gure Jaungoikoari milla<br />
esker on ta alabanza andi emango ez diozka? Cb Eg III 340. Esker onak ta alabanzak ematen dizkitzugu gure<br />
Jangoiko maitea. Añ CatAN 75. Ezin sufritu izan zuen berari baño alabanza andiagoak Dabidi ematea. Gco II<br />
69. Andre indartsuari Espiritu Santuak ematen diozkan alabanzak. AA II 91. Aillagiñako alabantzaak emon<br />
eutsazan Israel guztijak Davidi. JJMg BasEsc 178. Emoten deutsaguz Jaunari honra, alabanza eta eskerrak.<br />
Astar II 211. Bear deutsaguz alabantz asko / Guk bere Paulori emon. AB AmaE 121. Berorren klaseko batek<br />
orrela emanik alabantza gozuak. Bv AsL 196. Azkengabeko onra eta alabanzak berari zeruan eman al izateko.<br />
Arr May 140. Alabantzak emonaz / bai baltztxu oneri. Noe 99. Alabantzak emanaz / zenbat neskazarri. Tx B II<br />
25. Birjiña Arantzazuko, / lora ederrari / graziak ta alabantzak / emaiten nator ni. Canc. pop. in SMitx Aranz<br />
189. Ezta alabantzak ere / nik zure ederrari emanak. Berron Kijote 129.<br />
v. tbn. Arz 60. Mg CO 293. CatLlo 98. CatBus 55.<br />
(Sing.). Urrengo alabanza Jangokoari emoten jakan bakotxean. Añ EL 1 110. Maria Santisimari lenengo<br />
eman zion alabanza. Gco I 460. Au da Eskritura Santak ematen dien alabantza andia aetatik batzuei. AA III<br />
321. Alabanza andi bat emoten deutsazu zeure burubari. Astar II 108. Agaitik, neure alaba, / kantadu daigun<br />
kanta, / berari emoteko / bere alabantza (V-ger). Balad 204.<br />
- ALABANTZAK ESAN (ERRAN). Alabar, hacer alabanzas. O Apostolo ditxosoa, nork erranlezki zure<br />
alabanzak dignoki. SermAN 4r. Egun oro Mariaren, nere arima, arren alabantzak esaitzu. Lar STomas 2.<br />
Jerusalengo sartzaeran esan eutseezan alabanza ta pozkariak. Añ EL 1 108.<br />
- ALABANTZAK ITZULI. Hacer alabanzas. Itzultzera esker eta alabantzen ehunak. EZ Man II 149.<br />
- ALABANTZAK JO. Alabar, hacer alabanzas. Gura neuskioz jo alabantzak / Euskeldun eguzkiari. AB<br />
AmaE 119.<br />
- ALABANTZAK KANTATU. Cantar las alabanzas. O ezpañ ditxoso, Jainkoaren alabantzak kantatu bear<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
804
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dituztenak! Cb Eg II 146. Bijok kantauko deutsaguz Zeruban Jangoikuari alabanza ta eskerrak. Mg CO 182.<br />
[Jauna onratzen degu] batzuetan itzez, beraren alabanzak kantatzen eta adirazten ditugula. AA II 13. Bat egin<br />
gaitezan an dagozan Aingerubakaz, eta kantadu deijoguzan eurak kantetan deutzezan alabanzak. Astar II 207.<br />
Zeure alabantzaak eta mirariak kantetan. Añ EL 2 117. Bere alabanza ta azañak kanta zituen itz neurtuetan<br />
[Mendiburuk]. Aran SIgn I. Kantau asko alabantza. AB AmaE 373. Amaren laudario eta alabanzak kantatzen.<br />
Arr May 159. Bere minak dirudi / zeruko klarina, / Iaunaren alabantzak / kantetako egina. Azc PB 280. Suaren<br />
erdian kantetan zituezan angeruagaz batera Jaungoikoaren alabantzak. Itz Azald 85.<br />
- ALABANTZAKO. (Precedido de gen.). De alabanza (de). Gure alabanzako gauzarik premia bage geurk ez<br />
esatea. Gco II 29.<br />
- ALABANTZAN. a) (Precedido de gen.). En alabanza (de). Iaungoiko omnipotenteen alabanzaan. Cap 39.<br />
Bere buruaren alabanzan esan ote deban. OA 149. Iru Abe Mariak errezatu bear dituzu, Trinidade guziz<br />
Santuaren alabanzan. Cb Eg III 354. Ama Birjiñaren alabanzan, hitz oek esaten ditugu. Gco I 467. Aldareko<br />
Sakramentu guziz Sainduaren honran eta alabanzan. CatB 90. Jainko oni ofrendak eskeñi, onen alabantzan janedan<br />
andiak artu, eta bere inguruan dantza eta jostaketa asko egin zituzten. Lard 79. Frankotan gertatu zait /<br />
gogora etortzia, / kanpantorrian gora / korrika iyotzia, / ta zure alabantzan / kanpanak jotzia. Bil 99. San Pedro<br />
Apostolu gloriatsuaren alabanzan erezi edo berso-aldi jaierazkoak moldatzen. Aran SIgn 6. Zerbait esan nai<br />
nuke nik / orren alabantzan, / lagunduko didala / nago esperantzan. PE 104. Kristau fielen alabantzan da /<br />
tormentatua munduban, / ez dakit eta nik ezin esan / zenbat sufritu zituban. Ud 113. Bere alabantzan jo /<br />
Dezagun musika. AB AmaE 161. Erakutsiko deusku / zer egin biogun, / beraren alabantzan / kantadu dezagun.<br />
Balad 197. Eta alafede, erriko lagunarte batean baiño geiagotan aipatu izan da au, apaiz zintzo aren<br />
alabantzan. Berron Kijote 138.<br />
b) Entre alabanzas. Nok uste eukean Susana gaistotzat kondenaturik ilteko Plazara atera ezkero ainbeste onra<br />
ta alabanzan etxera biurtuko zala? Añ GGero 102.<br />
(Con adj.). Indartsua zala-ta / sinistamen ortan, / alabantza aundian / sartu zuten [astoa] kortan. Noe 68.<br />
- ALABANTZARAKO. (Precedido de gen.). Para alabanza (de). Bere izen santaen alabanzarako. Cap 144.<br />
Jaungoikoen da bere Ama santisimien alabanzarako. Urqz 87. Zure izen santuaren alabanza ta gloriarako. Lar<br />
STomas 1. Santuen alabantzarako [...] Euskeraz baliatzeaz. Cb EBO 36. Berorren alabantzarako izango da eta<br />
gizadi guziaren onerako. Berron Kijote 49.<br />
(Adnom.). Ama Birjiña Arantzazukoaren alabantzarako Salbea. Zab Gabon 49.<br />
- ALABANTZAZ. Alabando. --Zertarako egin zittuan Jaungoikoak [aingeruak]? --Jaungoiko beraren<br />
gorapiderako, bere aurrean gorantza ta alabantzaz gau ta egun aritzeko. Inza Azalp 42.<br />
- ALABANTZAZKO. De alabanza, laudatorio. Argatik deitzen da sakrifizio hau alabanzasko sakrifizioa. Ber<br />
Trat 71r.<br />
- ALABANTZETAN. (Precedido de gen.). En alabanza (de). Bideetan zeruko jolasak, eta Jainkoaren<br />
alabanzetan zijoazen. Cb Just 70. Aita gureabát. Ama Birjinaren alabanzetán Abe Maria. Arima purgatoriokoen<br />
faboretán Aita gurea. LE Prog 100. Jaunaren alabanzetan egun oek igarotzea. AA II 53.<br />
alabantzaldi. Alabanza. Edozer gauza naiz loretxo edo arrik txikiena ikusteak ere oñ da bide ematen ziola<br />
goitutzeko eta on guzien Ona danaren pensakizun amore ta alabantzaldietan ugoldetu ta asetzeko. Aran SIgn 45.<br />
alabantzazale. Amigo de elogios. Ipui onek adierazo nai du [...] goitasun ta alabanza zaleak damu izango<br />
dutela azkenean sinistea emanaz asko-jakiñen berriketai. VMg 17.<br />
alabanzino. v. alabantza. Urteillik abendura / ifintera nua / bersuak nekazalien / alabanziñora (nonce word:<br />
rima y medida). DurPl 67.<br />
alabaño (R-is ap. Iz R). (Dim. de alaba). "Alabañóa [...], la hijita" Iz R 401. v. alabatxo. Ai, hor balitz, hor<br />
balitz, zoin laiten dohatsu, / Bere alabañoa besotan harturik, / Matel irritsu hoier ematea musu. Iratz 118.<br />
Errobiri, bere alabañoaren lokar-arazteko. Ib. 140. Alabaño bat biziki eri egon zaiolarik, zortzi urtetan. JEtchep<br />
53.<br />
alabaorde (Dv, A), alaborde. "Fille adoptive" Dv. "Hijastra" A. Bijaramonian, Yagiñok emon eutsan<br />
alabordiari lengo ogi-zati gogorra, ta basora bidaldu eban. Altuna Euzk 1930, 531.<br />
alabaordeko (V, G; vEys, H). Ref.: A; Elexp Berg. Hijastra. v. alabaizun.<br />
alabarda (Lar (+ -ea, det.); h- Urt). Alabarda. "Bipennis, halabarda" Urt III 345. "Bipennifer, halabarda<br />
dakharkena" Ib. 345.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
805
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alabardada. "Alabardazo" Lar.<br />
alabardari. "Alabardero" Lar.<br />
alabardero. Alabardero. Iturritza ta Altzaa izan ditu / agintari gerratean; / Karlosen zaiko, alabardero /<br />
aukera dute legean. NEtx LBB 285.<br />
alabari. "Laudatorio" Lar.<br />
alabasasan (A Apend), alabasazan (Ae ap. VocPir). "Filleule" VocPir 194. "Alabasasan, ahijada" A Apend<br />
s.v. sasan.<br />
alabasasi (Ae; A Apend s.v. sasi). "Ahijada (Ae)" CEEN 1970, 359.<br />
alabasazan. v. alabasasan.<br />
alabaso (S ap. A; -lh- Chaho ms. ap. A). Nieta.<br />
alabastro (Lcc, Lar, Gèze), alabastra (Urt I 469), alabaztra, albastre (Chaho), albatra, albatre. Alabastro. <br />
Alabaztrazko jarro bat eskuan zuela. He Mt 26, 7 (Ur, Ip, Echn, Hual, Samper, Or alabastrozko, TB, Dv<br />
albatrazko, SalabBN albatrezko, Leon marbola xurizko, IBe hartzurizko). Maiganetan ipinten ditugun<br />
alabastrozko iruditxo pitxi txoragarrien ainbatekoa zan aren tankera segail lerdena. Erkiag Arran 97.<br />
Koralezko, aren ezpaiñak; perlak, aren ortzak; alabastro, aren lepoa. Berron Kijote 148.<br />
alabatasun. Cualidad de hija. Baña ozta loitu eta desondretan da pekatu mortalagaz, galduten dau<br />
Jaungoikuaren seme edo alabatasuna. Ur MarBi 30.<br />
alabatto. Dim. de alaba. Ego Garcia Gomiz, simul cum coniuge mea Allabato Ortiz, dedidum illam vineam<br />
que est in Mendiguibel [...] et ego prefata Allabato Ortiz post mortem mariti mei diu (61, 1080). Lac Irach 80. v.<br />
FLV 1969, 6. --Eztuzie familiarik, andere aurena? / --Bi alabatto tit, galaia zalduna (Sal). A CPV 993.<br />
1 alabatu (G, S ap. A; Lcc (-adu), SP, Lar, Añ). Alabar. "Alaba [sic, seguramente rad. vbal.] (G, S), alabar"<br />
A. v. laudatu, goretsi.<br />
Tr. Casi exclusivamente meridional. Al Norte se documenta en un proverbio de Oihenart y en UNLilia.<br />
Apenas se usa en el s. XX.<br />
Alabatzen dot zeruan Jauna. Lazarraga 1170v. Neure erria alabatzerren. Ib. 1169v. Zegaiti utra manera<br />
andian [Silvero] dazauen guztiok alabadu deuskue. Ib. 1147v. Oroit gaitezen harzas eta eman drazkiogun<br />
graziak, eta alaba dezagun eta zerbitzatu. Ber Trat 10r. Bedeinkatu eta alabadu izan dila trinidade Santisimea.<br />
Cap 120. Ea bere burua alabadu dabeenz egin eban pekatuagaz, edo besterik alabadu eban, edo mobidu eban<br />
pekatu egiteko. Ib. 105. Iangoikoa izen didinzet alabadue eternamente. VJ 16. Hil adi, alaba aite. "Meurs, et<br />
après tu pourras être loué". O Pr 235. Alabatua dela aldareko sakramentu sandua. El 4. Izan deitezala zeure<br />
semien da zeure izen santuak bedeinkatuak, alabaduak, da ezaunak. Urqz 28. Doktore Santu bat alabatzeko. Lar<br />
SAgust 3. Kriatura guziak alabatu ta bedeikatu zaitzatela beti. Cb Eg III 281. Burlatzen dá bano sazerdóteas, ta<br />
alabatzeunte, zelebratzeunte disparátea. LE Prog 108. Santu oen obi edo sepulturen ondoan batu oi ziran<br />
Kristauak Jainkoa alabatzera. Ub 115s.<br />
(ss. XIX-XX). Gaztetan uste da zartzako egunetan artuko dala birtuteko bidia, ta zaarturik dagozan asko<br />
dabilz nasaitasunak alabetan. Mg CO 113. Mingaiñ ori izan bedi emendik aurrera Jauna alabatzeko. AA III<br />
564. Orduban alabauko dozu aingerubakin geure Jaungoiko maitegarrija. fB Ic III 290. Bizi bedi Yesus /<br />
sakramentadua, / gure kanta santuz / tint alabadua. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 806<br />
mende.<br />
2 183 (EL 1 173 alabatua). Gu negarrez gabiltza; / zuk,<br />
ortxe jarririk, / ez dezu Amarilis / alabatu baizik. It Fab 175. Nok alabau ta goratuko ez dau Ama gozo onen<br />
maitegarritasuna? Ur MarIl 102. Ama Donzella santia, egin nagizu zu alabetako duin. Ib. 11. Sinis nazazu ere<br />
beti zu alabatzen dagokizuna [...] zure etsaia dala. Arr GB 90. Dama gazte galanta bat / gure probintziyan, /<br />
alabatzera nua / egiñal guziyan. Xe 174. Egun onetan beti / Euskal Jaungoikua, / Alabauko dot zure / Beso<br />
indartsua. AB AmaE 181. Izan dedilla alabatua nere Jauna / arreba illargia eta izarrakgatik. Bv AsL 399. Jesüs<br />
jaio bezain berri, / Aingüriek alabatü. UNLilia 13. Lagunaren ontasuna ukatuagaz, gitxituagaz edo otz-otzean<br />
alabau eta goratuagaz. Itz Azald 110. Aingeruak ta Isabel deunak itz ber-beraz alabatzen dute Maria. Inza Azalp<br />
156. Itxas-gizonak alabatuaz / merezi duten añian. Tx B II 79. Etengabe onesten eta gaitzesten, alabatzen eta
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
kondenatzen. Vill Jaink 89. Ala esan zidan Berrokalgo Teresak / ni zu alabatzen asi nintzan batean: / [...].<br />
Berron Kijote 130.<br />
v. tbn. Iraz 27. GavS 16. CatUt 59. DurPl 103. Gco I 412. CatB 40. Echag 103. Lard 369. CatAe 40. CatSal 41.<br />
CatR 41. PE 28. In Ant JesBi 167. AzpPr 94. CatUlz 55. EusJok 139. Urruz Zer 119. Alabadu: Astar II 257.<br />
CatLlo 36. CatBus 22. Alabau: Zuzaeta 110. JJMg BasEsc 45.<br />
Bakoitzek bere sandua alaba(tzen). (Ae). 'Saltzaleak ere bere gazuak; aiek bezalakorik ez da iñon'. Inza<br />
NaEsZarr 2339.<br />
(Aux. intrans.). Jactarse. "Alabarse" Lar. Alabaetan dala zelan egin daben pekatu mortalen bat. Cap 93s.<br />
Bere pekatuaz alabatu ote dan. OA 160. Apaiz ori aizebanoz betea oi zegoela, ta alabatzen zala lau boz edo itz<br />
oiek [...] iñork ere euskeraz emango etziozkala. Cb EBO 46.<br />
2 alabatu. Adoptar por hija. Basili alabatu dezunezkero, semetzat ar zazu gaur nere illoba. A Ortzuri 134.<br />
alabatxi. v. alababitxi.<br />
alabatxo (Urt I 87, Lar), alabatxu. (Dim. de alaba). "Hijita" Lar. Ene alabatxoa hurrenean duk. Lç Mc 5,<br />
23 (Ol, IBk alabatxo, Arriand alabatxu; TB alaba thipi). Harzaz enzunik emazte batek, zeinen alabatxoak<br />
baitzuen spiritu satsua. Ib. 7, 25. Orrelako alabatxoa, Monica bezala lotsatu ta erremediatzen ezpada txikitan,<br />
gero azi, ta ezkondu, ta ardoaren jabe danean zer izango da? Cb Eg III 366. Zeuben seme eta alabatxubak<br />
dongaro egiten badabe. Astar II 104. Ardatzean ziarduten bitartean alabatxoak bere amari galde arrigarriak<br />
egiñ. Arr GB 6. Beorren alabatxuak pianoa jo zuben, ta sekulako dantzak izan ziran. Sor Bar 69. Ortxe gozetan<br />
bizi zaitez bai, alabatxoa. AB AmaE 137. Mendiolako alabatxoak bere aitagaitik begiratuten dabela. Ag AL 38.<br />
Neure alabatxu onek. Ib. 50. Ai, ene alabatxoa, etxeratuten azanean birrindduko aut! Echta Jos 65. Egurgiñaren<br />
alabatxubak berari eldu. Altuna 100. Magal beroan illotzik dauka / alabatxoa. Jaukol Biozk 36. Bertoko senaremazte<br />
ta euren alabatxo Miren ta Sorne. Kk Ab II 35. Ogei urteko semia det bat, / amaseikua bestia, / biyen<br />
tartian alabatxo bat, / ez dago oso tristia. Tx B II 146. Oraingoan, alabatxo, / zalduna agertuko zain. Or Eus 64.<br />
Alabatxo bi utzi ziozkan alargunari: Libetxo ta Madalentxo. TAg Uzt 20. Non zaude alabatxo? Zait Sof 130.<br />
Jainkoarren etzaittez il, alabatxo kuttun ori! Etxde AlosT 54. Eztarri-eztarrian katigatuta eukan azurrak eroango<br />
eutsan illobira bere alabatxo bakarra. Bilbao IpuiB 225. Ene alabatxu orrek, badakin ik. Erkiag Arran 106. Iru<br />
seme ta alabatxo bat / dute beren pamelia. Uzt Sas 224.<br />
v. tbn. Enb 170. JAIraz Bizia 66. Anab Poli 22. BEnb NereA 145. MAtx Gazt 82. Salav 36. NEtx LBB 31.<br />
(Como tratamiento dirigido a mujeres). "Alabatxu! úsase para llamar a una mujer (V-ger)" Ort Voc. Barri<br />
onik ez, ene alabatxoak. Echta Jos 283. Alabatxu... au ogorlekue faltsue da! Ort Oroig 115. Alabatxu... zu be<br />
nire kontra zauz! Ib. 119 (sg. Ortuzar, pronunciado -ü; v. tbn. alabatxü ib. 118, 35, 19). Ustatsu adi, alabatxu -esan<br />
leutsan [Josuk]-- eure ziñesmenak osatu au. Arriand Mt 9, 22 (Lç alabá).<br />
alabatzaile. "Laudatorio, alabaria, alabatzallea" Lar.<br />
alabatzako (V-gip ap. Etxba Eib). "Hija adoptiva. Alabatzakua izan arren, maittiena eben" Etxba Eib. <br />
Honera etorri nintzenean, andrearen lagun ijitoa hemen zegoen. Eta haren alabatzakoaren afera jakin zuenean,<br />
alde egin zuen hemendik. Arti Ipuin 82.<br />
alabaza. "Arreo de boda que lleva la novia a la nueva casa" Asp Gehi.<br />
alabazain. v. adabazain.<br />
alabe. "Alabe, paleta algo curva del rodezno" Lar.<br />
halabehar (gral.; Dv, H, VocB). Ref.: A (ala-bearra); A Apend (alabearrari); Asp Leiz2 (olabearra); Etxba Eib<br />
(alabiarra); Izeta BHizt2 (alabearra).<br />
Tr. Documentado al Norte desde Chourio (halabeharrez) y Haraneder, que lo usa como adj. Al Sur se<br />
encuentra desde Cardaberaz (alabearrez) y, como sust. pleno, desde un sermón del s. XVIII de Fuenterrabía. En<br />
DFRec hay 30 ejs. Es claro que halabehar y holabear son yuxtaposiciones de un adv. modal (hala, hola) +<br />
behar: 'así (de aquella, de esta manera), debe, tiene que ser'. Es también natural que su valor dependa de usos<br />
'adverbiales' como halabeharrez, -beharrik, etc., que son los más empleados. Ahora bien, al traducirlos, como<br />
puede verse por las versiones recogidas al principio, se da el hecho chocante de que halabeharrez, por ej.,<br />
signifique tanto 'por casualidad' como 'por necesidad'. La raíz de esta aparente paradoja estriba en que la lengua<br />
(es decir, sus hablantes) asignan un solo significado a ambas versiones: lo que ocurre, ocurre porque tiene que<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
807
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ocurrir, movido por el acaso o por un destino ineluctable, distinción que aquí no ha parecido pertinente. Algo<br />
semejante sucede con etsi. Las distintas acepciones que aquí se dan tienen, pues, necesariamente mucho de<br />
arbitrario o contextual.<br />
I (Sust.). 1. Destino, fatalidad. "Fatalité" Dv. "Alabearrari ezin alde egin (G-to), no poder escapar al destino,<br />
no poder evitarlo" A Apend. "La fatalité, le hasard" H. "Destino, fatalidad [...]. Alabearra, cuando [se trata] de<br />
acontecimiento pasado" Asp Leiz2 (s.v. olabearra). "Destino" Izeta BHizt2. Cf. Chaho Voyage (2. a ed.) 47: "La<br />
religion catholique n'a rien fait perdre à l'Ibère de son fatalisme primitif: hala behar beitzen! cela devait être;<br />
telle est la seule plainte qu'arrache au Cantabre le sentiment profond du malheur" Cf. tbn. A Morf 26n:<br />
"Conozco, es verdad, fantasías de algún chiflado puestas por nombre a algunas casas, como Ala bear en<br />
Azpeitia" (el nombre suena hoy Alabier, trisílabo).<br />
Jaungoikuak eman zidan niri bere ordena eta obligazioa, eliza onetako Bikario nere hala biarrak eregiñ [=<br />
eragiñ] niñubenian. "Mi fortuna o desgracia me constituyó por vicario de esta Iglesia". PlFuent 289. Artzain oni<br />
ez nondik eta andik alabearrak ekarri zion burura, azalandare erdi igartu oek txabola inguruan landatzea. Izt C<br />
156. Alabearrak nai debanean uste bageko gauza asko agertu oi dituen bezala, au ere argitaratu izan zan<br />
utskeria batetik. Ib. 156. Bakharrik errekontru uros bat, edo haren orduko zorthe dohatsu bat, finean, bertze<br />
hitzez, hala beharra. Elsb LehE 67. --Nork egina da bada zure ustez mundu hau? --Bera bere baitarik, halabeharrak.<br />
EskLAlm 1898, 11 (ap. DRA).<br />
(s. XX). Ba dakit bai, zeruak eta alabearrak eta zorionak lagundu ezpalidate, munduak etzuela izanen au<br />
irakurtzeko (ordu bitsuko) atseginaldirik (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (Ldi ib. 208 Goikoa, zoria ta abagunea).<br />
Gazte, zerk erakarri ote au nere txabolaraño? Ala-bearrak edo maitasun-min zorrotzen batek, seguru aski.<br />
Jaukol Ipui 22. Alabearrak erabakitako zoria ezin baitezake itzuri gizaseme ilkorrak. 'Cuando la desgracia está<br />
marcada por el destino'. Zait Sof 198. Nire alabearraren alkekizunak ikutu ez niñuken alderantz. 'Las atrocidades<br />
de mis funestos oráculos'. Ib. 79. Handik urte zenbaitetara, beltzaranduko zen urrezkotasun hori guztia, endaren<br />
hala-beharraz eta sexuaren hala-beharraz haragi arin eta malgu hori mardulegi, beteegi eginen zen. Mde<br />
HaurB 19. Gizona bere zoriari amore emanik zegoen. Hala-beharrak eskatzen zuen ezkero... Ib. 32. Gure<br />
Iainkoa ez du ustelak ioko, ez naimenak, ez alabearrak, ez ustekabeak, Iainko baita Bera. Or Aitork 158.<br />
Atsoaren alabear gogor galdua! Txill Let 64. Suerte edo halabeharra. Herr 24-1-1959 (ap. DRA). Eta --halabeharraren<br />
hala-beharra--, egun hartan bazen lanbo lodi bat aztaparka pentzetako sagar-adarreri lothua. SoEg<br />
Herr 30-4-1959 (ap. DRA). Eziña da gizona atzerantz joatea; ez adiñean, ez barruko beste izakai askotan.<br />
Astiaren alabearra, ankerra ta errukibagea izan. Erkiag BatB 148. Alabear itsu ori, zer dela ta onartu bear dut<br />
nik? Vill Jaink 91. Asmatu zuten ba-dela "fatalismua", alabearra deritzan iratxo beltz ori. Ib. 178. Gizonaren<br />
borondateak eta izadiaren alabearrak, denak daude gogamen baten eskuetan jarriak. Ib. 175. Alabearrak<br />
nunbait, txarrera eta atzeraka daramazki gauzak oro! Ibiñ Virgil 73. Orixe naiz, ala bearraren aizeak<br />
arrotutako orbel galdua! NEtx LBB 16. Halabeharra, pagoak duen / fedearen argudio. Azurm HitzB 28. Ba<br />
dakit bai, ala-ere, zeruak eta alabearrak eta aldarte onak lagundu ez balidate, munduak ura-gabe bearko zuala.<br />
Berron Kijote 108. Jainkoak naiko du-ta alabear au era-aldatzea. "Que la suerte se mude". Ib. 85. Gutxien uste<br />
duenean, beste bere gisako arima bakar bat aurkezten dio halabeharrak. MIH 325. Gaizkile gogortua zirudiena<br />
ez dela halabeharraren jostailu errugabea baizik izan. MEIG I 180.<br />
(Usado en la expr. halabeharra, 'es el destino', 'fue cosa del destino', 'así lo quiso la suerte'). "Zer inen dugu,<br />
alabearra" Izeta BHizt2. Egun batez, hala beharra! Isaik egortzen du Dabit bere haurridetarat yateko<br />
zerbaitekin. Lg I 277. Hala beharra: gerthatu zen buruzkak biltzen zituen landa baitzen Boozena. Ib. 245. Ibai<br />
ertzean kañabera artean utzi zuen, aurra noratzen zuten edo zer patu zuen ikusteko [...]. Ala bearra! Faraon-en<br />
alaba jatxi zan, ibaiean mainatzera. Lard 64. Zoaz, ene alaba, Noemik esan zion. Ala bearra: Booz-en sorora<br />
joan zan. Ib. 160. Hala beharra ere, orduan / Ondikozko ibaso haren hegietan, / Yende bazabillan gerthuz<br />
pasaietan, / Gerthatu zenaren berri yakiñ gabe. Gy 191. Hainbertzenarekin --hala beharra, dudarik gabe--<br />
bigarren erbi batek jauzi egiten du bidearen gainera. Barb Sup 30.<br />
2. Necesidad, obligación (de actuar de un determinado modo, etc.). Mendi tartean jaio eta barrenak kalera<br />
bultzatzen ez, landa zabalerako bidea aukeratzen zuten geienak, bizimodua ateratzeko. Eta alabearrarekin<br />
batera jatorrizko senak ere elkar billa-arazirik, bereartantxe gelditzen ziran. "La necesidad". Mok 6. Ene semea,<br />
zure osabiderako ortzitik yetxi nintzan: ez alabearrak, maitasarreak, ostera, bai-nenkarrela. "Non necessitate".<br />
Ol Imit III 18, 1 (Ch hala beharrez, Pi bear izanak eraginda).<br />
3. Suceso, acontecimiento fatal. Honela entzun genitzake bertsolariaren ahotik, hau inguruko giroaren<br />
oihartzun dela nolabait ere, hogeiren bat urteko halabeharrak eta ezbeharrak. MEIG III 110.<br />
II (Adj.). Necesario; ineludible. "Fatal" Dv. Noiz ere, bada, adituko baiduzue mintzatzen gerlez eta gerla<br />
hotsez, ez zaiteztela izi; ezen horiek hala beharrak dire. He Mc 13, 7. Halabeharra da Gizonaren Semeak sofri<br />
dezan hainitz [...] eta hirurgarren egunean bitz dadin. He Lc 9, 22 (Lç behar da, HeH behar dena da, Dv premia<br />
da, IBk beharrezkoa da).<br />
- HALABEHARREAN (V-gip ap. Etxba Eib). a) Casualmente, por casualidad; fatalmente. "Urkusura noiala,<br />
ala biarrian topau neban nere emaztia izango zana" Etxba Eib. Oberik etzekutsatenean abiatu ziran ill edo<br />
bizi aldatsgora bidea irikitzeko asmoan Gipuzkoatarrak zeuden tokira. Ala bearrean ez leku txarrera bizkarrak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
808
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
berotzeko! Izt C 314. Tratu bat ere egin det / ala bearrian. Auspoa 106, 52. Saara ondoan jaio zan / Sanson ala<br />
biarrian. Auspoa 62, 114. Trabukoa disparatu / halabeharrean / gainera bi soldadu / heritu nituan (V-ger).<br />
Balad 226s.<br />
Afortunadamente. Baña, uste baño len, / Ala biarrian, / Makulu biak utzi / Zitun baztarrian. Enb 197.<br />
Jakintsu azkar, purrukatua / ziñan, ala bearrean, / Euskalerrian alde trebeki / nekezko lan gogorrean. Basarri<br />
52.<br />
b) En caso de necesidad. Berak ziona zan eze, ala bearrean, anima baten salbatzeagatik pozik ibilliko zala<br />
kalez-kale ta plazaz-plaza oiñutsean. 'Siendo menester'. Aran SIgn 108.<br />
c) Debidamente. Mozorro arpegia kenduta, zana bezela azaldurik, ez ala bearrean zeraman habitu-janziya<br />
utzi zuen. 'Dejado el hábito que indignamente vestía'. Aran SIgn 103.<br />
- HALABEHARREKO. a) Fatal. Gure familian onelako ezegokia gertatu-bearra, eta gure arraza onela aitu<br />
bear izatea, ondo ala-bearreko patu gaiztoa degu. Arr GB 129. Alabearreko egun goibelez argitua! Erriko bat<br />
ikusi dau, ta amaren ilbarria damotsa. Erkiag BatB 133.<br />
b) Necesario, de rigor. Ama, bere geisoaren bederatzi egun alabearrekoak iragan arte, ez egoan ez aurrera,<br />
ez atzera. Erkiag BatB 102.<br />
- HALABEHARREZ. a) Por necesidad, por obligación. Ene semea, zure salbamenduagatik zerutik iautsi<br />
naiz, eta kargatu naiz zure miseriez, ez baitezpada hala beharrez; baiñan zure ganako amudio phuruz. "Non<br />
necessitate". Ch III 18, 1 (SP ez beharturik, Mst ez bortxaz, Leon ez ezinbertzez). Eta hala-beharrez, bera ere<br />
errukirik gabe oldartuko zitzaion bere zorionaren edozein etsaiari. Mde HaurB 47. Gizakiak ezin ditezke bat;<br />
bakoitza bera egoiten da, beti, halabeharrez. Mde Pr 148. Alabearrez orixe egiten zuan antziñako emaztekiak<br />
gizonaren martiri izanez. Vill Jaink 164.<br />
b) (AN-ulz ap. A EY III 259; Izt 52v). Casualmente; fatalmente. "Por fortuna, alabearrez, ala izan bear ta alan<br />
bearrez" Izt 52v. "Por casualidad" A EY III 259. Alabearrez, gutxien uste zuenean, kanpo edo soloan, lurpean<br />
gorderikako diru andi edo tesoro bat arkitu zuen. Cb Eg III 349. Erri batean, ala bearrez, Galai gazte batekin<br />
topatu zan. Cb EBO 41. Alabearrez Lazkaun omen zegoen egun aetan Bikario gizon lodi andiren bat. Izt C 248.<br />
Noiz eta ere egun batez, / Ondikoz hala beharrez, / Hauzo hurbilleko garraiotarik bat / Yin baitzitzaioten bisita<br />
egiterat. Gy 311. David bere soldaduakin, ala bearrez! onen [ar-zuloaren] barruan zegoan. Lard 173. Ala<br />
bearrez, aitak bialdu zuen, bere iru anaia Saul-ekin soldadu zebiltzanetara zerbait jan-gauzarekin. Ib. 164. Urte<br />
oro egiten zuten beren erriko elizan Jenobebaren elizkizun andi bat. Ala bearrez egun hura orduan zetorren. Arr<br />
GB 128. Lagun gutxi bertan [Iruñan] gordelari utzitzen zituela, zeñetatik bata, ala-bearrez, gure Ignazio zan.<br />
Aran SIgn 7. Gertaera au izandu zan 1521-garren urteko Maiatzaren ogeiyan, eta alabearrez Espiritu Santu-ko<br />
Pazkoa-bigarrenean. 'Aquel año cayó el segundo de Pentecostés'. Ib. 9. Sorlekua utziz geroz / Ondikotz, hala<br />
bearrez... Elzb Po 181.<br />
(s. XX). Ala bearrez, emakumezko bat kale-ixkiña batetik bestera. Mok 16. Alabearrez, etsaien eta gure<br />
tartean sakan bat zegoan eta bearrik! Or SCruz 65. Santa Kruzek jakin izan zun alabearrez, Lizarraga Zarautza<br />
zetorrela. Ib. 62. Doble vía bat egiten ari / dira Legazpi aldian, / ala biarrez ni ere antxen / asi nintzaden lanian.<br />
Tx B I 67. Ixo, gazteok: oraintxe zetorrek-eta, sukaldetik igesean, danetan biurriena, nexkaa, alabearrez... Ldi<br />
IL 17. Ala bearrez, desagun Yainkoak ala naita, gora-bide neketsu zail aren biurgune batean [...] sortu zitzaion<br />
lagun: "Orixe". Markiegi ib. 10. Ez dakit buruz ala burugabe jokatu nitzan ildako mutil ua senargaitzat onartu<br />
nuanean. Alabearrez bideratu zitzaidan. TAg Uzt 297. Ats batean eldu zen apeza etxe artara. Ala bearrez<br />
emaztea isatsaz eskallera xautzen ari zen (AN-ulz). A EY II 461. Agian, bere semearekiko zerbait entzunda edo<br />
ala-bearrez yauregitik atera da. Zait Sof 194. Ark eta biok sortuko genun seme batek alabearrez ilko omen zun.<br />
Ib. 77. Izar-mordoetatik esaten zana etzala egi gertatzen iakiñez, alabearrez baiño. "Non arte dici, sed sorte". Or<br />
Aitork 163. Alabearrez, gure aintzineko iosta-mai batean liburu bat auteman zun. Ib. 195. Gauzak eztira<br />
alabearrez eta itsu-itsuan gertatzen. Vill Jaink 172. Eztira alabearrez edo xede gabe egiñikako marrazkiak edo<br />
zirriborroak. Ib. 174. Ala bearrez nintzan / jaio nekazari. And Egun 21. Nik ez nuen balio irri egin arazteko.<br />
Hala beharrez entseatu banaiz ere, maiz gaizki heldu izan naiz. Xa Odol 49ss. Oraintxe gaia etorri baitzait<br />
hemen neri bat batera, / hala beharrez, nere semea, hi juan haiz Parisera. Ib. 165. Baiña alabearrez edo-ta beti<br />
lotan egon oi ez dan deabruaren eragiñez, ibar artan bertan belar-jaten ari zan Galizi-kastako beor-talde bat.<br />
Berron Kijote 163. Ixilpekoa ezkutatzen baduzue, aitortu beharko dizuet ez dudala hala beharrez, nahiz bitan<br />
argitaratua izan den, ikusteko aukerarik izan. MEIG IV 133. Sorterri zabalagorik hauta zezakeen, baina, deusi<br />
ere uko egin gabe, bazter hauetan gelditu zaigu: hemengo delako halabeharrez. MEIG VIII 59.<br />
v. tbn. Gand Elorri 206. Gazt MusIx 115. Uzt Sas 39.<br />
Baina ez da berez, besterik gabe, hala-behar hutsez, ikas-leku nagusi bihurtuko. MEIG VIII 70.<br />
"Ala bearrez (B), afortunadamente" A. Alabearrez aldameneko arkaitz batek ematen zuen ur garbizko<br />
iturri bat. Arr GB 43. Irugarren bizitzatik kalera erori da. Alabearrez, malazkatu-samurtu bai, baña ez du zauri<br />
aundirik. EgutTo 25-5-1919 (ap. DRA). Alabearrez Jaunak euzkia sortu zun. J. Alustiza in Onaind MEOE 1071.<br />
- HALABEHARREZKO. a) Que casualmente viene a cuento, que casualmente es apropiado.<br />
Egun batez [...], ikasleak aintzin neduzkala, etorrita oles egin zidan [...]. Ikaskizuna alabearrezko zan. Ua<br />
argitaratzean, alderakizun egoki bat zitzaidan burura, zirku-iokutik artua [...]. Ark [...] arengatik esan nula uste.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
809
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Et forte lectio in manibus erat". Or Aitork 137.<br />
b) Inevitable. Azkeneko aapaldiak (16gna), Oratiren azkenarekin bat datorrela, alabearrezko biotz-ikara<br />
sartzen digu "ai" ta "ene aberri kutun" oietaz bakarrik apur bat biguntzen dalarik. Gazt MusIx 67. Ñabarduren<br />
mugarriak, desiragarri bezain halabeharrezkoak, arau batzuen barnean hesitu beharko dira. In MEIG VI 41.<br />
- HALABEHARRIK. a) Fatalmente; casualmente. Deba izan zan, alabearrik, Beltran Alostarrarentzat bere<br />
zorigaitzen iturburu ta osiña. Etxde AlosT 83. Atenairatu zan Parmenide, ta ango iaiburuetan, ala bearrik. Zait<br />
Plat 39. Lehenago ere aritua naiz lan horretan, hala beharrik eta ez neure burua besterik baino neurtzaile<br />
hobetzat neukalako. MIH 56s.<br />
Afortunadamente. Prantziaren zorigaiztoko egunak igaroak baitziran alabearrik. Etxde JJ 215. Dirudinez,<br />
zenbaiten iritzian, euskera zaitzeko biderik ederrena erderaz idaztea bide da. Nik, beintzat, eztut aien begietatik<br />
argia ikusten, ala bearrik. EG 1956 (1-2), 115. Aren adimen argi ta dirdaitsua itxungi egin zitekean ioputzar<br />
baten bizibide gorrian. Etzan ordea orrelakorik gertatu, alabearrik. Zait Plat 19. Alabearrik, Platoni zoritxar<br />
txikiena egokitu zitzaion. Ib. 19.<br />
b) Necesariamente, obligatoriamente. Batasun-bideetan ere, morfologia izan dugu nagusi, hala beharrik.<br />
Formari lotu baikintzaizkion lehenik, zentzu-muinean sartu aurretik, eta ez zen burugabeko jokabidea. MEIG<br />
VIII 109.<br />
halabeharti. Fatalista. Musulmar alabeartiyak illonduan Maomaren atsegindiya iritxi uste du. Ayerb EEs<br />
1912, 17.<br />
alabeder. v. alabaeder.<br />
alabena. v. alabaina.<br />
halaber (L, B, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Izt 15r, VocBN, Gèze, Dv, H (+ a- G)). Ref.: A (alaber);<br />
Lrq /halabér/; Gte Erd 148.<br />
1. Asimismo. "Aussi, pareillement" SP. "En même façon" Ht VocGr. "Pareillement" Ib. 396. "También, al<br />
principio de claúsula" Lar y Añ. "Asimismo, también, item" A (cf. Ardi voc: "Beste izkelgi batzuetako itza da").<br />
Harriet traduce tbn. "par exemple", seguramente en su sentido adversativo (v. ejs. de Axular y Monho).<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales (en menor medida en los suletinos) y alto-navarros. Tbn. se<br />
encuentra en el s. XX en autores meridionales, especialmente en su segunda mitad (cf. alaberean,<br />
exclusivamente meridional). En DFrec hay 64 ejs., de los cuales 58 son meridionales.<br />
Zuk gibela demazuna nola baita galduia, / zure gomenduian dena halaber da salbuia. E 75. Alaber nik<br />
Paskoala zu Joanes arzen zaitut neure senarzat (Olazagutía, 1548). ETZ 24. Alaber nik Mari Migel ematen<br />
drauzut zuri Diego neure fedea ene senarzat eta ez berze senarrik egitekoz zu baizi (Zufía, 1552). TAV 3.2.6.<br />
Baina nik diotsuet eztezazuen iura batre, ez zeruaz [...] ezeta lurraz [...]. Halaber eure buruaz eztuk iuraturen.<br />
Lç Mt 5, 34ss (Ip, Or ez eta, TB, Ur, Leon, IBe, IBk ez [...] ere, Hual eztare, Samper eztare orañik, Ol ezta [...]<br />
ere, Ker ezta [...] be). Senharrak ezpaitu bere gorputzaren botherea, baina emazteak; emazteak ere halaber eztu<br />
bere gorputzaren botherea, baina senharrak. Lç Ins B 5v. Arreposturik eztizit ukhen, zoñez pena baitut, zure<br />
berri hunen yakin gabiaz, baieta halaber aitaren eta amarenez (1584). TAV 3.2.8. Aditzen dut Iainkoaren seme<br />
bakoitz hura delarik Iainko egiazko, dela halaber gizon egiazko. Mat 57. Horduan bear du Meza enzuten duenak<br />
adoratu Hostia konsagratua, eta alaber Kaliza. Ber Trat 87v. Othoitz egin diezazugun hillez eta biziez, / Bai<br />
halaber atsekabe gure egin nahiez. EZ Man I 15. Burlatzen naiz Garibaiez / bai halaber Etxabez, / zeñak<br />
mintzatu baitire / erdaraz eskaldunez. In EZ Eliç XVIII. Baldin maiz erortzen badira, halaber maiz iaikitzen dira.<br />
Ax 539 (V 346). Gaitz da handik pitzten den suaren iraungitzea, eta bai halaber iendearen ixilik edukitzea. Ib.<br />
404 (V 263). Ilkite alegerak hainitzetan bihurtze tristea dakarke [...]. Halaber haragizko plazer guzia eztiki<br />
sartzen da, bainan azkenean ausikitzen du eta herioa emaiten. SP Imit I 20, 7 (Ch hala, Mst gisa berian, Ol<br />
orrelaxe, Echve onela). Zu guregatik egiñ ziñen / Lurrean gure haragi, / Eta ziñen halaber egiñ / Guregatik gure<br />
ogi. Gç 120. Fazoin bera egin dezakezue mirra arnoarekin hirakiturik, bai eta halaber leizarrarekin. Mong 593.<br />
Egiten den sakrifizioa gogoaz lagüntü [...]. Halaber eguerdi ondo hetan bezperen ordüxiari berritü othoitziak.<br />
Bp I 107. --Aita amez zer orano enthelegatzeko da? --Halaber ohoratü eta obeditü behar dütügüla gü beno<br />
zaharragoak. Ib. 93.<br />
(s. XVIII). Ikhas baitetzake latinezko deklinazionak, bai-halaber konjugazinoak. ES 400. Merezimendua<br />
eztatza zeruko bisioneen eta konsolazioneen izatean; ez datza halaber skriptura sainduaren ungi aditzean. Ch III<br />
7, 5. Adora zazu Jaiñko-Seme, Gizon egina, eta bihur diozozute halaber haren Ama sainduari eta Gabriel<br />
Arkanyeluari merezi duten ohorea. He Gudu 143. Zure dolorea bethi eta bethi erreberritzen balin bazen Jesusek<br />
pairatu behar zituen tromentez orhoitzen ziñenean, halaber bethi eta bethi erreberritzen zinduen, tenpluan<br />
hartaz egin zinduen lehenbiziko sakrifizioa. Mih 101. Dirade erregua eta erregu erdia eta gaitzurua eta<br />
almotea; eta alaber dirade pinta eta pinterdia (Cildoz, 1773). RIEV 1932, 566. Obligatiak dira hartü dütenaren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
810
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
lehen bano lehen errendatzera, eta halaber egin düten damiaren erreparatzera. CatLan 96. Orhoit zaite halaber,<br />
Iauna, Purgatorioan diren arima gaixoez. Brtc 29. [Amar mandamentuak] Franziako gisan. Jainko bat<br />
adoraezazu, / alaber maita osoki. Ub 170.<br />
(s. XIX). Zilegi ez bada gaizkiak / Mendekatuz bihurtzea, / Halaber neke da etsaiak / Bihotzetik maitatzea.<br />
Monho 132. Daike alabér edátu eakindea, erabákis bekatuarén zirkunstánziak. LE Ong 28r. Bizirik erretzea<br />
balin bada ezagutzen diren heriotze mueta kruelenetarik bat, hura da halaber laburrenetarik bat. Dh 164.<br />
Orhoit zaite halaber, Jauna, Purgatorioetan diren arima gaixoez. MarIl 55. Ez da haren gogoa bere<br />
arartekotasunaren enplegatzea guri ardiesteko gure salbamenduaren kontrako laitekenik, ez eta ere, halaber,<br />
abusa gaiten ardiesten dauzkun ongiez. Jaur 371. Etsaiari dio halaber bertzeak / Egiten bertze hainbertze. Gy<br />
185. Yo zuen bezala gonbataren seiña, / Yotzen du halaber biktoriarena. Ib. 301. Gizonak behar dire lege<br />
egiteko, / Halaber lan dorphetan ihardukitzeko. Hb Esk 172. Bainan gizonaren indarrak emaztearenak ez<br />
bezalakoak dire; eta halaber eginbideak. Jnn SBi 130. Igandeak laguntzen gaitu, ez xoilki arimarentzat eta<br />
zerukotzat, bainan halaber lur huntako bizimolde on, zuzen eta bakezkoarentzat. Arb Igand 66. Itsasoaren ongi<br />
ezagutzeko ezta baitezpada igerika jakin behar. Halaber mintzai baten aldean bertze bat badakikezu. HU Aurp<br />
191. Minak gütü destorbatzen; / Halaber gütü sendotzen / Den senthagallü hunak. UNLilia 18.<br />
(s. XX). Ene Jainkoa, maite zaitut ene bihotz guziaz [...]; maite dut halaber ene laguna ene burua bezala.<br />
CatJauf 10. Donostiaren edertasuna andia zala; Kanada ta Euskalerriko mendi-basoen antza, alaber. A Ardi 58.<br />
Neguan hutsik zoin den idor ohantzea, / Eta lorerik gabe ilhun baratzea! / Halaber aitamentzat haur baten<br />
galtzea / Doi-doia dezaketen jasan... kurutzea. Ox 178. Gero eta nekezago / dakarzkit eskalapoinak, / halaber<br />
uritakoa, / jatekoa eta denak. Etcham 164. Inazio etzen jakintsua. Nekez mintzo zen, hurriki zitzaion atheratzen<br />
elhea; haren idaztietan, halaber, ez da ezagun idazlearen antzerik. JE Ber 65. Ogiak autsi ta bere ikasleai<br />
banatu zizkien [...]. Bi arraiak alaber guziai banatu zizkien. Ir YKBiz 211. Arbidean-gora norabait erromes /<br />
zetorren, alaber, Euskalerri, nekez... SMitx Aranz 55. [Eskola] haietan, eta halaber beste ikastegi guztietan.<br />
Mde Pr 242. Kiratsa dario ur geldiari, ta alaber edozein gauza geldiri. Txill Let 124. Zer nahi den, haren<br />
gostuko, gizon zuzena egiten duten dohainek eginen dute halaber herri zuzena. Lf in Zait Plat XVI. Tresna ezta<br />
musikalaria, eta alaber garuntegiak eztu arimaren utsunea betetzen. Vill Jaink 118. Obeto esan, etxeko guztiak<br />
dagoz arriskupe, Nikanor berbera alaber. Erkiag BatB 142. Maite dut zure begitartea, maite zure boz eztia, /<br />
halaber zure irri gozoa, zure izaite guzia. Xa Odol 114. Erants dezadan halaber badituela beste bi ale. MEIG IV<br />
111.<br />
v. tbn. Harb 78. Hm 84. Arg DevB 51. Tt Arima 62. INav 23. Añ CatAN 72. CatLuz 35. Lap 65 (V 33). Zub 54.<br />
Anab Aprika 8. AIr in Izeta DirG 12. Gazt MusIx 8. Azurm HitzB 35.<br />
2. Lo mismo, igualmente. "Zuk hirur dituzu, anaiak halaber, vous en avez trois, votre frère également" H. v.<br />
orobat. Artizarrak berzetarik abantaila darama: / halaber da anderetan ni penatzen nuiena. E 147. Bi arropa<br />
dituenak eman biezo eztuenari: eta iatekorik duenak, halaber egin beza. Lç Lc 3, 11 (He gauza bera, TB gisa<br />
bera, Oteiza, Dv, Brunet, Or orobat, Leon, IBe, IBk berdin, Ol berebat, Ker bardin). Zu zer neurri egiñen duzu<br />
alaber egiñen zaitzu. Volt 262. Barkhatu Madalenari, / Hañitz falta diozu, / Gurutzean ohoiñari, / Halaber<br />
diotzatzu. Arg DevB 212. Hañei egiñen diozuen fabore espirituala, segura zaiteste, zebei halaber gerthatuko<br />
zaitzuela. Ib. 231. Goraintzi erran izezu / jiten badire Angleser. / Halaber erranen diet / Español papo gorrier.<br />
Michel LPB 293 (en la versión de ChantP 206 ber gisan erranen). Frantzian ere halaber gertatuko ote da?<br />
Agian ez! HU Zez 77. Gaiza güziak dira / Orai alageratzen: / Halaber egitera / Bagütie bulkatzen. UNLilia 11.<br />
Ibiltzeari ekin zion harzara: besteak halaber egin zuen. Mde Pr 164.<br />
De la misma manera, igualmente. Nola espantatzen baitu dragoñak mariñela / Halaber izituren du<br />
Antekristek fidela. EZ Man I 72. Non zure odolezko izerdi haren ordain nik ere dolore hutsez isur dezadan neure<br />
begietarik ur eta nigar halaber, o Iauna, lehen bezala. Harb 292. Nola ere guk lagunak tratatzen bai ditugu,<br />
halaber gu Jainkoak tratatuko gaitu. Brtc 210. Izpiritu Sainduaz zure dizipuluak argitu eta borthiztu zinituen<br />
bezala, halaber Jauna, garbi eta hazkar zazu nere bihotza. Dv LEd 19. Dabid erregeak goizean eskaintzen<br />
zeraukon Jainkoari bere othoitz berezia, bainan arratsaldean ere halaber eta khar berarekin. Arb Igand 123.<br />
Izerdia jauts bedi turrustan besotik, / Neurtitzak badoatzi halaber ahotik. Ox 170. Irlandako jakintsuak eta<br />
eskoladunak halaber ari izan ez badira, ez ote da Uharte Berdea Erromak beretu ez zituen Europako lurralde<br />
urrietarik bat delakotz? Mde Pr 225. Den hau igortzen dauzuegu borondate onez. Har zazue halaber. Xa Odol<br />
90.<br />
(BN-baig ap. Satr VocP; H). "Egun on! bonjour, on répond: halaber, (à vous) également" H. "Alaber,<br />
igualmente. Contestación al saludo" Satr VocP.<br />
3. Siempre que, en el caso de que. Emaiten dügü orano Konfrai eta Konfraisa beraier [...] bere hilzeko<br />
artikülian edo mementuan, indüljenzia osua, halaber direlarik egiazki Penitent. Mercy 6.<br />
4. Amén. v. halabiz. Othoitzez nagotzu [...] loriazko khoroa ardiets dezadan zeruko erresuman. Halaber.<br />
Harb 297s. Halako moldez lot eta ios nazazu gurutzean, non ene desirapenen oiñak eztaitean behaztopa, aitzitik<br />
zure borondatearen arauera bethi bizi nadin. Halaber. Ib. 303 (v. tbn. 296, 299, 300, 308).<br />
- HALABEREAN. a) Asimismo. Cf. Xe 313: "Aizazu, ez det gezurrik esan, / ala beria [sic] pasia, /<br />
pobriarentzat ez da komeni / aberatsaren klasia". Agindu ziyon eskojitzeko / amairu zaldi onenak; / gañerako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
811
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ere ala berian / beretzat azi zitubenak. Auspoa 123-24-25, 123. Paga bezait [...] afaria ta lotarako oeak, eta<br />
alaberean bi abereentzako lastoa ta oloa. Berron Kijote 190. Itxura ederreko neska gaztea zan alaba ura. Ba<br />
zan, alaberean, benta artan, Asturias-aldeko neska-motz bat. Ib. 173.<br />
b) Del mismo modo. Nola presari eragiñ eta / pasatzen dan ugaldia, / ala berian kanpotarrakin / bete da<br />
Antxo aldia. Tx B I 113. Jostorratzak bere lana du, ta bearrezkoa zaigu; baña josi ondoren ez da oialean<br />
gelditzen, aria gelditzen dan bezela [...]. Ala berean otoitzean biotza da bearrena. Or Jaink 64. Arreta bizian<br />
egin zuan onek bere ori, eta alaberean abiatu ziran danak. "Con la mesma". Berron Kijote 141. Alaberean diot<br />
nik ere zin-ziñetan. Ib. 62.<br />
c) En proporción. "Alaberean an gauzak merkeago dira (B) [...], gauza guztiak alaberean zeuden (B)" Gte Erd<br />
264.<br />
- HALABEREKO. Igual. "Qui est de même façon, mérite, grandeur, force, etc." H. Ez izan arren manera<br />
halaberekoa. He Phil (ap. H). Ofritzeko manera hala berekoa ez izan arren, hark berak Kalbarioko mendian<br />
gizon guzientzat ofritu zuen sakrifizio hura bera. Brtc 16 (tbn. en MarIl 45). Maria bizi zen bethi Jainkoaren<br />
presentzian [...]; gure bizia hala berekoa izan behar da. Jaur 348. Maria okupatzen zen tenpluan Jainkoaren<br />
ohoratzen [...]. Behar ditugu sustatu gure okupazione guziak hala bereko sendimenduez. Ib. 348. Ez balin<br />
bagare ekharriak hala bereko sakrifizio baten egiterat, bederen bihotzak hetarik laxo atxik ditzagun. Ib. 398.<br />
Sinhesten dit [...] meza dela [...] Kalbarioko mendian gizon güzientzat ofritü zian ber sakrifizioa, nahi bada<br />
ofritzeko manera ezten hala berekoa. Ip Hil 223.<br />
- HALABER EZ. "Tampoco, al principio de claúsula, alaber ez" Lar.<br />
halaberki (SP, H (+ a-)). Asimismo. v. halaber. Iujamendua da gauza guztiz izigarria, / Señalea halaberki<br />
izanen da larria. EZ Man I 63. Alabañan ez sekulan konsolazionerik / Ez bizi penatsuaren halaberki epherik. Ib.<br />
101. Gurutze sainduaz ere behar gare ziñatu / bai ur benedikatuaz halaberki hezatu. EZ Man II 7. Arren bada<br />
bethe zazu ontasun mundukoez, / halaberki aberatsten duzula zerukoez. Ib. 106. Ardiats diezadazu halaberki<br />
grazia, / konplitzeko obligatzen naizen gauza guztia. Ib. 66.<br />
halaberkiro (H (+ a-)). Asimismo.<br />
alabes. Alavés. v. arabar. Ezperen bat-bedi Nafarroa-beherearra [...] Bizkaitarrarekin, edo Alabesarekin<br />
[...] eta ikhusiko duzu, elkhar ezin adi dezaketela. ES 398. Alabes eta bizkaino / gu gera gipuzkoano; / aitak ill<br />
ziran baño / semeak oraindaño / legea degu guardatu. Xe 411.<br />
alabesa. "Alabesa, así se llamaba en lo antiguo una especie de lanza que se hacía en Álaba, alabesa, lanza<br />
arabarra" Lar.<br />
alabezki. "Rodezno de molino" Lar.<br />
alabitxi. v. alababitxi.<br />
halabiz (AN-gip, L, BN, S; Urt II 36, Lar, Añ (G, AN), Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), halabitz. Ref.: A (alabiz);<br />
Lrq. Así sea; amén. "Amén" Lar y Añ. "Ainsi soit-il" Lecl y VocBN. v. HALA BEDI, HALA IZAN DADILA,<br />
amen. Cf. biz (h)ala en Materre (246), Haramburu (4), Pouvreau (Phil 548), Larramendi (Fueros 8), Ubillos<br />
(167), Duhalde (87) y Goyhetche (261).<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y (en proporción algo menor) en guipuzcoanos y alto-navarros.<br />
Hay (h)alabitz en GavS y Xikito.<br />
Erregutu egiozu gure Jaunari, ba[r]ka dakigula guri bekatarioi orain eta gure eriotzako orduan. Alabiz.<br />
(Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Erregu ezazu gugatik, Jaungoikoaren Ama, diñu garaden Kristoren<br />
prometimentuen. Amen, ala biz (Isasti). TAV 3.2.12. Zaren beraz laudatua egun eta sekulan / Ezagutza<br />
dukedaiño, bizi naizen lekhutan. // Hala biz. EZ Man I 40. Aitaren, eta semiaren, eta Espiritü Saintiaren izenian.<br />
Hala biz. FPrS 28. Beiratuko naiz egitetik / Deabruaren ohatzea / Jesus-Kristok bere odolaz / Erosi duen etxea.<br />
// Hala biz. Gç 123. Eskerrak emaiten deritzügü honki egin derizkützün oroz. Hala biz, Jinkoari biz laidorio,<br />
bizier bake, hiler pausü eta heben giren orori othoi Jinkoa parka. Bp I 134.<br />
(s. XVIII). Jesu Kristo [...] biz benedikatua eta laudatua mendez mende, halabiz. ES 153. Ene Jainkoa orhoit<br />
zaite nitaz, eta gida nazazu biderik xuxenenaz zure erresumarat. Halabiz. Ch III 57, 4. Indazu arren, ala zure<br />
ongitez balia nadin lurrean, zeñean zure atsegiñez goza nadin gero zeruan. Ala biz. Lar STomas 1. Santa Maria,<br />
Jainkoaren Ama, erregu ezazu gu pekatoriokgatik, orain, ta gure eriotzako orduan. Alabiz. CatBurg 4. --<br />
Azkenean diozun hitz ark, Amen, zer esan nai du? --Esan nai du, alabiz, ala izan dedilla. Ib. 24. Amurekatik zure<br />
arimak hil unduan, Jinkuaganat dohatsüki garaitia merexi dezan, hala biz. Mst I 23, 9. Hori galthatzen deizüt,<br />
Jesü-Krist zure semiaz hala biz. Mst III 55, 6. Zuk nai dezuna edo obra onak egiten nere eskuak. Alabiz, Jauna,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 812<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ta ala beti egiteko zure grazia indazu. Cb Eg II 36 (Dv LEd 76 halabiz). Bere Aita gana / sekulako bizitza / ta<br />
Gloriara. / Alabitz. GavS 17. Othoi beira zazu zure zerbitzari hunen arima, eta emozu Zeruko gloriaz gozatzeko<br />
grazia, Halabiz. Brtc 268s. Jardirets ditzagün onsa bizitzeko eta hilzeko behar ditügün grazia güziak. Halabiz.<br />
CatLan 162. Sinisten det [...] aragiaren erresurrezioa, bizitza betikoa. Ala biz. Ub 105.<br />
(s. XIX). Erregu ezazu gu bekatariok gatik orain ta gere eriotzako orduan. Alabiz. Mg PAb 159s (en boca de<br />
un guipuzcoano; cf. ib. 160: Amen esanda, euskera ez berba egiñaz ostian, jakin biar da zer esan gura daben<br />
berba onek, ta esan ezkero alabiz, edo alan izan dedilla, edo alan da [...] guztia dago eginda). Indazu bada arren<br />
[...] betiko zoriona edo gloria iristeko mesede guzien andiena: ala biz. Gco II 27. Beregainki ez nazazula utz<br />
nere heriotzeko orenean. Halabiz. Dh 88. Khiristi hil direnen arimak bakian phausa ditiala. Halabiz. UskLiB<br />
16. Nik bathaiatzen haut Aitaren, eta Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean. Halabiz. CatLuz 22. Akhabatzen<br />
dugu hitz huntaz halabiz; erran nahi da, desiratzen dugu hala izan dadin, esperantza dugu hala izanen dela. Jaur<br />
354. Luze diozu eman bizia menditan, / Balinba izanen da zurea mendetan! // Halabiz. Hb Esk 238. Hau egin<br />
dezadan, Jauna, eta orai arteo bezain itsu ez nadien izan, halabiz! halabiz! Dv LEd 163 (Cb Eg II 89 amen). --<br />
Nork daki, aita, menturaz egun batez lan hortan abiatuko gare. --Halabiz, ene semea. Dv Lab 191. Ill-arte gerra<br />
pekatubari; / Guazen santuen lekura. // Alabiz. Aran SIgn 214. Asko dira deituak, gutxi ordia autuak,<br />
bakoitzarena saria. Ala biz. Bv AsL 193. Esperantza izan behar dugu sugea bezalatsu akhabatuko direla<br />
Yudukeria eta Framazonkeria [...]. Amen! Halabiz. Elsb Fram 178. Gozatzeko bethiere zurekin, zelüko<br />
dohatsütarzünian. Halabiz. Ip Hil 222.<br />
(s. XX). Xikito horren mina düzü sendotüren / Aphez hanitz jan dina zapartatü beitzen. (Halabitz). Xikito 6.<br />
Aita, Seme eta Izpiritu Sainduak digutzila gau ezti bat eta heriotze dohatsu bat. Halabiz. CatJauf 11. Bide hortaz<br />
eman dakiontzat, gure mintzaira zahar eta maiteari, eman dakioken iraupen, hedamen eta distiadura guzia [...].<br />
Bis-arren! Halabiz! Lander RIEV 1911, 603. Jainko ona, othoi emanezadazu / Zure benedizione saindua, / Zutaz<br />
entzuna izaiteko grazia! Halabiz! Barb Sup 122. --Orduan ahantziko dira oraiko intzireak oro, Maria! --Halabiz,<br />
Mari-eder! Ib. 85. Siñisten dut betiko bizitza. Ala biz. Inza Azalp 112. Nere alde yarri ziran [...], nere eskubiden<br />
alde il, ala, zantarki diarduten aiek aberritik zear isusitzeko asmoz. Ala biz! Zait Sof 143. Egizue bada behar<br />
dena, amorea-gatik eta dohatsu izan gaitezen, zuek eta ni, mundu triste huntan behin, eta gero bertzean<br />
Murtutsekin. Halabiz! Lf Murtuts 4. --Txantxetan ari zara! --egin zuen, urrats batzu atzera emanik--. Baina<br />
goazen aurrera zure Amontilladora. --Halabiz --esan nuen. Mde Pr 112. --Bon, eta ene burua garbitzen badut,<br />
hura ere zure gain. --Bai eta ere... Orduan bat gutiago eta halabiz... Larz Iru 54. Hobe nuke, beraz, ikasten hasi,<br />
besteri irakasten saiatu beharrean. Halabiz. MEIG IV 89.<br />
v. tbn. INav 3. Mercy 4. JesBih 437. MarIl 61. CatS 14. Lap 424 (V 194). Ox 176.<br />
alabizun. v. alabaizun.<br />
alabre. v. alarabe.<br />
aladebrua. "Aladebrüa (BN, S), par le diable!" Lh (s.v. ala).<br />
aladin(a). v. ailadin.<br />
aladonea (BN, S). Ref.: A; Lh (ala). "(S), así el santo, invocando al santo. Es una fórmula de juramento" A.<br />
"Par le Saint!" Lh. --Ez dakit zer uste izan bear dudan, yauna. --Aladonea! nik esango dizut. Amez Hamlet<br />
37.<br />
alhadura (L ap. A; SP, Lar Sup, Hb ap. Lh, VocCB (L, BN), Dv, H). 1. Remordimiento. "Épreintes,<br />
konszienziaren alhadurak" SP. "Reprehensión, alhadura" Lar Sup. "Réprimande" Lh. "(Fig.), remordimiento,<br />
dolor intenso" VocCB. "Kontzientziako alhadura (Ax, He), remords de conscience" Dv. Larramendi (a quien<br />
sigue Hiribarren) lo toma seguramente de Axular, traduciendo no muy exactamente. Badute bere baithan<br />
barrena, atsekabe bat, konzientziaren alhadura eta minberadura handi bat. Ax 104 (V 70). Har hura ezta ez<br />
hemengo har hauk bezala, haragiz egina, eta bizirik dabillana. Baiña hura da konzientziaren akhusamendua,<br />
autsikia, alhadura, ximikoa. Ib. 594 (V 382). Inspirazioneak deitzen ditugu Jainkoak bere urrikalmenduz gure<br />
baitan egiten dituen higigune, tirakaillu, erantzute, konszienziako alhadura [...] eta benedikzione guziak. He Phil<br />
151 (SP Phil 148 barreneko ausiki). Nere harra behinere ez hilen, nere alhadura sekulan ez deskantsaturen,<br />
nere erresumina aphur bat ere ez gozaturen. Dv LEd 229.<br />
Dolor agudo. "Sabeleko alhadurak, tranchées de ventre" SP. Emazteak alhadura handiak itu erditzen<br />
denean. SP Phil 195 (He Phil 197 min eta dolore handiak).<br />
Inquietud, preocupación. "Bihotzeko alhadura, inquiétude du cœur. Gogoko alhadura, inquiétude de l'esprit"<br />
Dv. Gure ontasunak bihotzean sartu zaizkigunean, denbora gaixtoak, ohoinak, hauzilarik eramaiten<br />
baderauzu hetarik zenbait zathi, nolako arrankurak, nolako asalduak, nolako alhadurak eta despazienziak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
813
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
itugu? SP Phil 277 (He Phil 278 zer errenkura, zer alhadura, Echve Dev 317 zer sentimentuak, zer penak).<br />
Barneko deskantsuak osasunarentzat on den bezain kaltekor da barneko alhadura, griña ta nahasmendua. Dh<br />
198. Ai zer hestura eta zer alhadurak! Zer heriotzearen minak eta ifernuaren beldurrak! Dv LEd 170s (Cb Eg II<br />
94 ai zer estura ta zer ansiak). Zure bihotz aberatseko odola lurreraino ixurtzen duzu; tanta bat arren nere<br />
gainera eror-araz zazu. Oi zer grina eta alhadurak hortarik ditudan ataratzeko. Ib. 67.<br />
2. "(Hb), action de paître" Lh.<br />
ala egia. v. alegia.<br />
alaen (G-bet; alahen Dv A; halaen BN-lab), alen (G-azp-goi-bet; BeraLzM), alain (L-ain), ahalen (BN-lab),<br />
aleen. Ref.: A; Gte Erd 287. (Partícula que da mayor énfasis al adj. que le precede; en ocasiones dicho adj.<br />
aparece determinado). "Adjectif de qualification aggravante que l'on ne peut rendre en français qu'en répétant un<br />
premier adjectif qui suit celui-ci. Alferra alahena, paresseux, paresseux que tu es" Dv. "Gaizto ori, alen ori"<br />
BeraLzM. "Zozo ahalena, litt.: imbécile le plus possible" Lf Gram 325. "Ergela alena! (G-goi), kirten alena ez<br />
bestena (G-azp), [...] ergela alena ez besteena (G-azp), [...] zozo ahalena (BN-lab), zozo halaena (BN-lab)" Gte<br />
Erd 287.<br />
Estiak aterata ez da ordaintzen ergel alen ori. Alz Burr 26. Euli-mandua alena, bijua emendik. Alz Bern 78.<br />
Txoro-flauta alena, zer egin didazu? Ib. 68. Goizetik onela al ago? Obe ukan Meza nagusira joan baintz.<br />
Zurrutero alena ez bestena! Lab EEguna 101. Gazta-saskia daramala dijoa noski lapur alena... Lek EunD 40.<br />
Errukarria! Bein eta berriz, alena! Ldi BB 38. Ori egiten ez, ta eskeka ta karraxika zatozkigu? Parregarri<br />
alenak! Ldi IL 64. Zantar alena! Berea yaso du. Goen Y 1934, 95. Dioten Prantzi-muga, zitala, alaena! / amaika<br />
gaiztagiñek babes ar dutena. Or Eus 249. Makala alena! Ez ago kirtenondo motela! TAg Uzt 283. Gaizto utsa,<br />
alena! Ib. 212. Zoazi, zoazi, kaputxin arnegatu, gezurti alaena! Lf Murtuts 5. Ergel alaena! Kereonek gebendu<br />
baitin. Zait Sof 162. Arkaitz bera aserrez erreteko gai aizen gizatxar alen ori! Ib. 66. Ta deunge alenok, ori<br />
entzunda, nere maitasuna baño areagotzat izan yaun izatea? Ib. 117. Orrelaxe gal ditezela ganboar alen<br />
guztiak! NEtx Antz 29. Ori al-dek ire apentza, koldar alena? Etxde AlosT 74. Gezurti alena ez bestena! Ib. 26.<br />
Ez baizik esne-iraiztekoa, pasadorea, oso garbi ez badago, mikrobio zabaltzalle alaena bera biurtuko da.<br />
Oñatibia Baserria 107 (ap. DRA). Ezbearreko aunitz dagite, zozo alaen aiek. Or Aitork 112. Zelan, ostera, gizon<br />
guztiak guzurti alenak izatea? Erkiag Arran 152. Iñoso alena! Ire amari ez al diok legerik, ala? NEtx LBB 120.<br />
Pits bat besterik ote / lurbira zatar, lizun alena, / on goren onen alde? Gazt MusIx 107. Ajolakabe alenak ez<br />
bestenak dituzu ta etsai izateko txarrak. Lab SuEm 199. Erroldan sasiko-alen arek ebaindu bait-nau. "Aquel<br />
bastardo de don Roldán". Berron Kijote 86. Zaldun zakar-alena, eskasa dirudi, bereari eusteko gai ez danari<br />
ekitea. Ib. 58. Urdea aleena! Ataño MLanak 184. Nik erakutsiko diat, nik, gaizto alena! MEIG IX 109.<br />
(Con el adj. repetido). "Ergela, alain ergela! (AN-5vill)" Gte Erd 287. "Alperra, alen alperra" (G-bet). <br />
Zirzila, alain zirizila! Larz Iru 24.<br />
(Con valor de adj.). Likixkeri alena, iñoren etxian jartzeko ixkanbilla au al da? Alz Bern 76. Ta... zeñek<br />
erru? Alperrik dabil / gure gogotzar alena. EA OlBe 80. Diabru alenak aparta, genanio madarikatu ori! NEtx<br />
Antz 140.<br />
"Alena, besteren alena, malo, más que malo" BeraLzM. Alenok beren esku bikoitzez nere aita il zuten ta<br />
nere bizi saldua zoatsiz ondatu naute. Zait Sof 17. Andre gaixua mespreziatzen du / egin nahian alaina.<br />
(Interpr?). Mattin in Xa EzinB 90.<br />
"Urde zikiña ta alaena (G-bet)" A.<br />
Etim. En FLV 1970, 83s, se sugiere que alaen(a), etc., puede muy bien ser el continuador de G ant. alladin,<br />
etc., de ahal 'poder' más verbo personal.<br />
alaenda. "Despecho" Lar.<br />
alafede (AN-gip; Lar, Añ, Izt, H), alafedea (-ia AN-ulz), alafere. Ref.: Garbiz Lezo 213; Iz Ulz (oñetákuak). <br />
A fe, ciertamente (usado a menudo como exclam.). "(Donoso) cuento por cierto, kontu polita ala fede" Lar.<br />
"Badira izketa batzuek sarritan auan ekartzen diranak, egin dezagun kontu: Nere konzienzian; nere animan, nola<br />
naizan Kristaua, nola naizan Pedro, ala fede, eta batzuek bear bada juramentutzat artzen ditue" AA II 29s. "(A)<br />
fe de" Añ. "(Sí) por cierto [ponderando], bafedea. En Guipúzcoa, bai ala fede" Izt. "Par ma foi" H. "Alafede, [...]<br />
atenuación del juramento Ala Jainkoa" Garbiz Lezo 213. "Ongi pastuek óngi konta. Ala fédia!" Iz Ulz 445. Cf. E<br />
223: "Ixil endin nahi nikek, ala ene fedia!"; cf. tbn. TAV 3.2.6, 153 (Esparza de Galar, 1557): "Prometatzen<br />
drautzut zu bizi zaren artean eta ni bizi naizen artean ez berze emazterik egiteko, ala ene fedea, ala ene fedea,<br />
ala ene fedea". v. alamiafede.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos. Con -a sólo lo emplea Iraola.<br />
Prometatzen dinat ez berze emazterik egiteko i baizen bizi naizen artean eta guardatzeko lealtadea. Ala fedee<br />
ala fedee ala fedee (Uterga, 1547). ConTAV 5.2.2. Errok jaunari eztuela beldur, haren gauzak ongi direla<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
814
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alafede, eta ni sekulan haren bereterra naizela (1626). TAV 3.2.8. Emen ere zuek Gaztelauen erara hitzegin<br />
bear. Egoki ala fede. Lar Cor 152. Ala fede erraz emendik aterako dezu, zu gauza andia ta zuk uste baño<br />
estimagarriago zerala. Cb Eg II 43. Ala fede, adiskidea, egia andi ta bearrak Predikadoreak esan baidizkigula.<br />
Cb Eg III 322. Marabilla au ondo ikusi, enzun ta aditugabe, ezin ala fede sinistu liteke. Cb EBO 12. Ez alafede<br />
hargatik, / Nitaz holako hirririk. "Non, par tous les dieux! non; je serais ridicule". Gy 240. Bai, alafede, esan<br />
zion amak, gizon guziak dute hill-bearra. Arr GB 71. Baldiñ anima galtzen badezu, bear bada salbatuko dezu<br />
gorputza? Ez alafede. Edo biak doatsu, edo biak sekula guzirako galduak. Arr May 29. Ala fere! Zer panparroi<br />
ibilliko diran! Sor Bar 109. Bi horien izenak ditzagun eman berriz hemen, eta ez egun azken aldikotz ala fede<br />
ezetz. HU Zez 153. Han dut, han, nik orduan egin, alafede baietz, ene ahal guzia. Ib. 138. Bada alafede hor<br />
zertaz trufa; zuek eta ni barne, irri-egingarri baita. Ib. 144.<br />
(s. XX). Alafedia, ez dauka jaun orrek aurten iltzeko asmo aundirik. Iraola 77. Deus guti zuen onik gure Jaun<br />
Errientak. Alafede ez zela Senpereko makallaua [...] edo Itxasuko gereziak bezen ona! Barb Sup 1. Zer erran du<br />
erretorak? Ez duela joko, gure ezkilak?... Alafede joko duela! Ib. 138. Ez litake xoririk / Ez, ala fede, / Ederrez<br />
joan lironik / Zuri, jaun bele! Ox 86. Eun eskuan-da geiago nai, ala fede! Lek EunD 51. Etzakiat, alafede, zertaz<br />
mintzo aizen. Etxde JJ 13. Ikuskari bakana, alafede! Txill Let 133. Badugu emen, alafede, ikasbide marduleko<br />
meditazio-gaia. Vill Jaink 129. Eta ederki iritxi zuen, ala fede, asmo ori. Ibiñ Virgil 24. Nahi ta ez irakurri<br />
beharrekoa izan ez banu, hasiko ote nintzen irakurtzen ere? Artean ezer argitara eman ez duen autore baten<br />
lehen lana, eta polizi-nobela, alafede. MIH 358. Borroka aski bitxia, alafede, ez baita alderdi baten erasoa<br />
besterik. MEIG VI 109. Atseginez irakurtzeko moduan eskeini nahi zizkizuten itzultzaileek, eta horrelaxe itzuli<br />
dizkizute, bai alafede. MEIG III 101.<br />
- ALAFEDEKO. "También cuando uno hace alguna pretensión rara o injusta, se le contesta (por ironía)<br />
alafedeko etxea; esta respuesta es muy común entre las jóvenes" Izt.<br />
- ALAFEDETAN. Ciertamente (usado como exclam.). Gabero bi orduban / kalian zut-zuta, / otzak<br />
patrikeretan / eskubak sartuta, / ez naiz gaizki egoten / alafedietan, / balkoyian ia noiz / ikusiko detan! Iraola<br />
Kontu 121.<br />
Etim. En vista de cast. ant. a la he cabe sospechar si el vasc. alafede 'a fe' no será íntegramente un préstamo, a<br />
pesar de vasc. ala 'así', 'de aquella manera', alajainko, etc. Cf. A. Legarda BAP 1951, 44n: "Tan exacta se le<br />
antojaba la equivalencia al P. Larramendi que llegó a afirmar en su Dicc., s.v. fe, que "a la fe se tomó del<br />
vascuence alá fedé"".<br />
alafeta. (Euf. por alafede). Ciertamente. Eta halarik ere izan duk uzta edo errekolta onik. Bertzeak bai<br />
alafeta txarrik ere. Almanaka (ap. DRA, que no da más ref.).<br />
alaga (V-ger ap. A; Lar (+ -ea det.), Lcq 174). "Alaga, especie de trigo" Lar. "(Triticum gaertnerianum), trigo<br />
fanfarrón lampiño" Lcq 174. "Trigo candeal" A.<br />
Etim. Rom. álaga, lat. alia. v. DCECH s.v.<br />
alagai (Lar, Hb ap. Lh), alai (V-m ap. A Apend). "Botador en las barcas" Lar. "Alagai (Hb, Darric), perche de<br />
batelier" Lh. "Palo de pesca" A Apend. Alai barri barriak, atsoaren buruko zapiaren belarriak bezela txairo<br />
ta sotil zituala, Otoiope untzi ederra. Erkiag Arran 79s.<br />
- ALAGAI-DANTZA. "La alagai danza o galaien danza, y quiere decir danza de galanes, se hace con varapalos<br />
en el mismo método que la danza de espadas" Lar Cor 236. Cf. Azkue, cuya fuente seguramente es la<br />
Corografía: "Alagai (G), galán. Alagai-dantza (G), baile de galanes". Se podría tratar de una danza similar a<br />
pordoi-dantza, con lo que la interpretación de Larramendi sería errónea.<br />
alagala (V-m ap. A; Añ), ala-ala (Vc ap. A). A propósito, oportunamente, adecuadamente. "(A) propósito<br />
viene eso, (V) alagala, galanto dator ori" Añ. "Lindamente" Ib. "Ala-ala [...] (Vc), muy adecuadamente. Es de<br />
temer que en esta acepción venga de 'a la gala'" A. Bere ixakereari alagala etorkijon bixibidia eban<br />
Txomiñek. Ardizain ebillan mendijan. Kk Ab I 51s.<br />
A gusto. Berak nai ebanean joan da etorri, ta berak nai ebana emon da egin: alagala ebillen Josetxo.<br />
Echta Jos 28. Alagala abil ene alabea; ik polit-politorrek gaur be, naidoan jantzea egin don Almikan<br />
Ondartzako jitanoagaz. Ib. 197. Gogotsu kantaten ebazan Josetxogaz ikasiriko kopla batzuk: alagala bizi zan<br />
mutil orregaz. Ib. 311. Alagala egongo gara apalorduan. Ib. 12.<br />
- ALAGALAKO (V ap. A; ala-alako V ap. A Apend). Adecuado, idóneo. Azkenik, alagalako zaartzia<br />
igarota, ill zan. JJMg BasEsc 283 (sg. DRA; la ref. es incorrecta). Nik gura neukeana da ixilla errana, / Ez nagi,<br />
loti eta ain gitxi arrana, / Eta Mari Antoni berba gitxikoa / Dalako guretzat da alagalakoa. AB AmaE 420. --<br />
Eure bizikoa izango intzan i sakristaukuntsan, Erroke. --Maripa: nor dan orretarako beren bizikoa ta<br />
alagalakoa laster erakutsiko daunat. A BeinB 41. Alagalako akiakuleak eta nire gizabidea ondatu gurako<br />
asmoak darabillez nire arerioak! Echta Jos 191. Eladitxo izango zan niretzat alagalako emaztea, baña enaz bere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
815
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
begikoa! Ib. 225. Errege ta seme dirudizue ain ondo apainddurik: alagalako zaldiak daukazuz. Ib. 316. Orrako<br />
gizona Kijote ta arako mutilla Santxo... Santxo! Kijote! Ja jai! Alagalakoak ziran orretarako orkoa ta emengoa.<br />
Ag Kr 201. Menditzua da, ta arro itzelak, lapur-tokitzat alalakuak edo guztiz egokiyak daukazana. EEs 1915, 15.<br />
Toki ori politta dok sartu ta ezkutetako. Eta axia artzeko be, alagalakua. Altuna 12. Mutillak, egazti alagalakoak<br />
astokillok daroazanak, arrozaz ipiñita iateko gaur arratsaldean. Kk Ab II 112. Oringo mutillek, / Banabinekoak:<br />
/ Lapiko tapatzat / Ala-galakoak (V-arr). AEF 1930, 10. Madalenakoa, lapiko estalkientzat alaalakoa<br />
(V-m). A EY III 146. Oraingo mutiltxoak bana banakoak, / lapiko-tapatzako alagalakoak. A EY IV 63. Ezin<br />
zeitekezan egokiagorik aurkitu buruzagion neska-laguntzat, atera zituenak baiño: Mikela Begi eta Timuti<br />
Belarri. Begi eta Belarri alagalako bi! Erkiag Arran 44. Alagalako lagunak batu ere-ta, sekulako aurreskua izan<br />
zan. Ib. 43. Axe zan bai gazte jator, zal, segail, alagalakoa. Ib. 81.<br />
- ALAGALAN. A propósito, adecadamente. Eguzkiaren azken agur-aldiko argi-izpien dirdaipean, izadiko<br />
gauzen kolore bereziak egoki ta alagalan ikusi zeintekezan, bakoitzaren ezaungarriak zeatz azalduten ebezelako.<br />
Erkiag Arran 12. Azkenengo biok, arrantzuko gizonak, legorrean gertu ziran, eta alagalan etorri yaken<br />
arratsalde epel aretan lagunarteko goizaparia gogaro onez ta atsegintsu egiteko. Ib. 120.<br />
alagar (V-ger ap. A). 1. "Altura, eminencia. Alagarrean dagoz Lumoko elizaldea ta Errigoitikoa" A.<br />
2. "(V-ger), declive" A.<br />
3. (Uso predicativo). "Alagar dagozan lurrai beingoan eurite-ostean azala egiten jake, a las tierras que están<br />
en declive [...] (V-ger)" A.<br />
Etim. Parece que a vizc. labar 'borde de precipicio, tierra costanera', se le podría unir sin mayor dificultad<br />
vizc. alagar 'declive' y 'altura, eminencia', para el cual Bouda propuso correspondencia caucásica (EJ III 122<br />
num. 74).<br />
alagarri (V-gip, G-goi). Ref.: A; A Apend. Motivo de disputa. "(G-goi), causa de riña" A. Etxe utsa<br />
alagarri, betea konsolagarri (V-gip, G-goi). "Casa vacía, causa de tormentos; llena, causa de consuelo". A EY<br />
III 128.<br />
alagera. v. alegera.<br />
alagest (, que puede tbn. leerse alaguest). Muestra de gratitud, de reconocimiento (?). Hartakoz,<br />
ô, ene Iauna, eta Iinkoa, grazien eta alagesten akzionetan, ofritzen drautzut neure bihotz oro. Tt Arima XII.<br />
(Como segundo miembro de compuesto copulativo?). Egunian hiruretan neure Ienkoari, neure laudorioak,<br />
eta neure esker alagestak errendatuko diotzat. Tt Onsa 47. Graziazko akzioniak, eta esker alagestak. Tt Arima<br />
XII.<br />
alhagia (S, R; H (BN, S; s.v. alhapidea)), alhagu (S, R), alago (Sal; alhagoa S; SP), alag(u)e (Aq (R)). Ref.:<br />
VocPir 114; A (alago); Lh (alhagia, alhagoa); Lrq /alhagía/, /alhagü (con oxítona totalmente anormal)/. En todo<br />
caso, el final de tema, distinto al parecer del de alhagune, no está fijado. Pastizal; pasto. "Alhagoa, pacage"<br />
SP. "Pasto del ganado, alagea [o alaguea; Fita lee alaguez]" Aq 44. "Llevar al pasto, alagera [o alaguera]<br />
eroan" Ib. 45. "Pâturage" VocPir y Lrq. "Dehesa, lugar de pasto. Kalako alagunean alagu ona dago (R), hay<br />
buen pasto en tal dehesa" A. "Alhagia (BN, S), pâturage. Alhagia gizena (S-saug), pâturage abondant" Lh.<br />
"Alhagoa, lieu de pâturage" Ib.<br />
Khanbiatü deitadala ardien alhagia, / sekülakoz defendatü zureki mintzatzia. ChantP 172. Eta arthaldeekin<br />
joan gintezen oro mendietarat, nun kausituko baginduen alhagia ona kabaleentzat. Prop 1888, 74. Artaldetxo<br />
batentzat abere etxia, / alagotzat daukala belardi luzia. Elizdo EE 1913a, 505. Behi gazteak bakarrik dira<br />
delako etxen alagietan hazten. JE Med 123. Alhagia murritz iduritu baitzaiku eta ez Frantziako aldean bezain<br />
musker, baditake hobendun ere den Nabar-Goitiko iguzki samina. JE Ber 16. Bainan tuta joilia eneatu denian,<br />
izialdura utziz, azkona zalhu alhagiari lotzen da. GaztAlm 1934, 58 (ap. DRA). Baita orano Arphiña, / Nabariñe<br />
ta Goibürü, / Gure gizen alhagiak, / ahalke gabe beretü [Jana d'Albretek]. Casve SGrazi 84.<br />
(Por ext.). Ihaurgi poxirik ez; lurrean arkhina / Mutziaren alhagi dena bat egina. Ox 65. Zintzurreko min<br />
gaixtoak zintzurrean berean daukala bere alagia bizpahiru urtez. JE Med 62.<br />
alhagiaratu, alag(u)eratu (Aq (R)). "Llevar al pasto, alagera [o alaguera] eroan, alageratu [o alagueratu]"<br />
Aq 45.<br />
alagina. v. ailagina.<br />
alago. Halago. v. balaku. Naiz beaza begit, naiz alago. Lazarraga (B) 1153vb.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
816
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alagoiena (-oih- S ap. Urq RIEV 1920, 110). (Euf. por alajainkoa). Hori düdanian entzüten / ordian niz ni<br />
khexatzen, / makhila handia har eta / ala Goihena jüratzen. Casve SGrazi 108.<br />
alagoza (Lar H, Añ), alauza (L-sar ap. Lh). "Dote" Lar y Añ. "Alauza (L-sar; PGarm), cadeau de noce" Lh.<br />
Cf. alaroza. Bazekusan bide hortaz alagoz handiago bat ukhan zezakela. Birjin 342. Bide hortaz ukhanen<br />
zuela zerbait, eman zioten alagozaz gainetik. Ib. 385. Nai badozu oraindik ipiñi gaur S bat eta ultze biyori eta<br />
alan saldu, nik eskintzen deutsudan alagozaren zenbat au gañez izango da. "Será aquesta cantidad / más del dote<br />
que os ofrezco". Iza EE 1881a, 187.<br />
- ALAGOZAKO. "Dotal, alagozekoa, dotekoa" Lar.<br />
alagozatu. "Dotar, para casarse" Lar.<br />
alagrantz(i)a. v. alegrantzia.<br />
alagun. "Alagun (V), ¡tú, compañero! Se usa como vocativo, al igual que amutil, agixon, aneska, etc." Otx<br />
Voc. Baña esan egidak, alagun; zein ixaten dok luziago, uriko eguna ala baserriko eguna? Otx 132.<br />
alhagune. v. 1 alhaune.<br />
alagura. "Ganado de pasto (AN)" A Apend.<br />
alai (G, AN ap. A; Lar, VocCB Dv). Tr. Propio de la tradición meridional. Al Norte sólo se documenta en<br />
Birjin (usado como sust.), Goyhetche y en algunos autores modernos como Mirande o Xalbador. Es muy clara la<br />
evolución del significado hacia el de 'alegre', prácticamente único desde hace bastantes años y que, en algunos<br />
dialectos, ha desplazado a alegre, etc. En DFrec hay 71 ejs., 2 de ellos septentrionales.<br />
I (Adj.). 1. Vigoroso, fuerte, saludable, de buen temple. "(Este mozo es muy) alentado, alaia da txit gazte au,<br />
errutia, pizkorra, indartsua" Lar. "Vigoroso" A. Egongo dira gizenagoak, alaiagoak eta osasun obekoak.<br />
"Más fuertes". It Dial 55 (Ur senduago, Dv e Ip hazkarrago). Gipuzkoan artoa ugari jaten dutenetatik agertzen<br />
dira [...] larmintz leun me guriak dituzten mutil ta neskatxa mardul lirain alaiak. Izt C 28. Nexka alai, opilla<br />
baño gorrigo bat an ari zen piku-gañean sare busti aundi bat zabaltzen. 'Alerte'. Or Mi 84.<br />
(Uso predicativo). "(Estar de buen) aire, talante, alai egotea, ardore, konorte onekoa" Lar. Aren arpegia<br />
ikusi bazendu, arrituko ziñan: añ alai ta kolore bizi ederrakin zegoen, nola ogei urtekoa zanean. Cb Eg III 348s.<br />
Eriari extrema Unzioa ematean [...] erori, triste zeuden sentiduak, Santak ikusten zituen, txit garbi, alai ta eder<br />
gelditzen zirala. Ib. 238. Argi lerroraiño berez iekitzen diranak (zuaitzak) antzuak izaten dira noski (frutu<br />
gabekoak), alare sendo ta alai eraikitzen dira lur-barneko indarrarekin. "Laeta et fortia". Ibiñ Virgil 83.<br />
2. (Lar, Sb-Urq, Hb ap. Lh, H). Animoso, valiente. "Denodado, ausarta, alaia" Lar. "Espiritoso, animoso" Ib.<br />
"(Sacar) fuerzas de flaqueza, bildurrak, bildurrez alaitu, alai jarri" Ib. "Animosus, espiritoso, plein d'âme" Sb-<br />
Urq. Zori onekoak [...] artu duen bizitza onari jarraitzen dioenak biotz alai eta sendoarekin. AA I 625.<br />
Gipuzkoatarrak jatorriz dira, españatar are lendabiziko etorkien ondoko odol garbikoak; berenez ondraduak,<br />
leialak, oparoak, alaiak, ernaiak [...] eta bulardetsuak. Izt C 212.<br />
3. Amistoso, amable (hablando de gestos, miradas, etc.). "Agrado, [...] arpegi argia, arpegi alaia" Añ. AxN<br />
explica arronter (327) por alai y salutantzia arraiaz (294) por diosala alaias. v. arrai. Arpegi alai eta<br />
gozoarekin esango die. AA (ap. H). Ikusiko lirake goienengo mallara igoak, mundu osoak begirune alaiarekin<br />
begiratzen diezatela. Izt C 214. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Baña munduari arpegi alaiegia<br />
jartzen zion; ez bere Aitak bezela arbuioz. Bv AsL 199. Jenobeba arpegi añ alai gozatsuarekin agertzen zitzaien,<br />
non eta guziak zeruko argitasunez betea zegoalakoan zeuden. Arr GB 135. Jesus onak berak, bere serbitzariari<br />
arpegi alai gozatuaz itzulita begiraturik, esan ere zion. 'Con piadoso semblante'. Aran SIgn 96. Nik nai neuke<br />
iakin, duke iauna --iarraitu eban Adalbaldori arpegi alaiagaz begira-- zuk lagunduko deustazun edo ez. Ag AL<br />
46. Zer mutill ederra dan, zer arpegi eta kolore garbiak, zer begiratu alaia. Ill Pill 27. Irri-parrez da arpegi<br />
alaiz dio San Pedrok orduan: --Sosega zaitez, parkatzen dizut, exeri lengo lekuan. SM Zirik 95.<br />
4. (G, AN ap. A; Hb ap. Lh, VocCB Dv). Alegre. "Gai, joyeux" Dv. Erranen derautzut, saindu iragan<br />
gehienak alai eta arrai izatu direla. Gy VIII. Gazte eder, alai ta garbia ikusten degu Franzisko ogeiren bat urte<br />
zituan garaian. Bv AsL 29. Zeñ pozik, zeñ alaiak / Gatozen egun oro, / Izan gaitean gero / Zeruan zurekiñ. Arr<br />
May 16. Ta nondik datorkio gizonari alai edo goibel, on edo gaizto izatea, animatik ezpada? Ag G 332. Txori<br />
goiztar alaiak. Ill Pill 4. Alaiak ixan, itzez garbijak. Enb 69. Neska ta neskato alaiek belardia eskuaratzen ari<br />
dire. 'Rieuses'. Or Mi 108. Gustiz alaiak izaten ziran, bai ba, osasunez bete-beterik egozan da. Kk Ab II 163s.<br />
Oroipen asko ditu Fernandok / ain zan gizon zelebria, / interes asko etzuen bañan / alaia ta alegria. Tx B I 147.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
817
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Neskatxa ere jeikita zegon / txoriya beziñ alaia. Tx B II 137. Arpegiz, sudurkako, begi-bizi, okotz-zorrotza;<br />
oldez, urduria ta alaia. Ldi IL 40. Gizalur ezaugarri, / Kea dugun mutil alai! Ldi UO 37. Ondo mutill alaia da.<br />
ABar Goi 21. Berebiziko gizadi alaia. EA OlBe 75. Emakume nabarmenzale, ausarta ta soberaxko alaia izateak,<br />
eztu esan nai biotzondo txarreko emaztekia denik. Etxde JJ 88. Txinpartak ke-bidean gora jauzten ziren, sorgin<br />
ongile batek deituriko pamerial alaiak irudi. Mde HaurB 7. Mutil jolasti, alai ta betargia. Erkiag Arran 66. Zu<br />
bezelako gizon alaiak bear ditugu zeruan. SM Zirik 95. Senar-emazte gazteak alai ziren. Yosteta eta bizi ona<br />
maite zuten. Izeta DirG 109. Gaztia alaia berez, / egunez bezela gabez, / ta ala bear du legez. Uzt Sas 240. Asko<br />
alditan, atsegingarri zuentzat izan beharrez, / alaiarena egiten dakit, maitasunaren indarrez. Xa Odol 345. Farjainko<br />
alaiaren zaitzaille ta maisu. Berron Kijote 170. Donostiar alaiek jaietan kantatzen zuten harako hura.<br />
MIH 374.<br />
v. tbn. EusJok II 141. BEnb NereA 79. Basarri 72. Gand Elorri 66.<br />
(Uso predicativo). Nik ere alai egon eta kantatu bear ez det? Arr GB 50. Gure Santua berriz, itxitegian<br />
egotiak batere estutu gabe beti zegoan alai. Bv AsL 28. Baso-tuntuna aurretik zutela, neskamutill pilla batzuek,<br />
oso apain, txit alai, guziz urduri. Ag G 42. Alai nere bizimoduz, kontentu nere suertiakin. Ill Pill 4. Atxurra<br />
eskubetan eukola, lanari ekitten asi yakon, alai ta pozik. Altuna 61. Eguzkitan alai amona agureak. Jaukol Biozk<br />
93. Arin-aringa asten naz kalea gora, zeiarantza, poz eta alai. Or Tormes 87. "Gora Jainkua ta Lagi-Zarra!" /<br />
didar egin dabe alai. Enb 35. Tira, poztu zattez eta zuaz alai, ezeren kezka barik. Otx 32. Danak zijoazen alai<br />
eta zoriontsu maitale maiteberotuen besoetan. TAg Uzt 248. Ez ziran alai joan eta ez zeuden alaiago. JAIraz<br />
Bizia 49. Bihar goizean, burua gora, / joango bainaiz, alai. Mde Pr 289. Geiago-bear orretan mugitzen naiz alai<br />
eta triste. Txill Let 64. Iñoizkorik alaien abiatu zan. Bilbao IpuiB 143. Gauza ona da erriko jaiak / pozik, alai<br />
ospatzea. BEnb NereA 221. Nasai ta alai bizi zan, burukomin aundirik bage. Erkiag BatB 187. Jarduten giñan<br />
danok izketan, txoriak baño alaiago. Salav 25. Kabitik atera zan alai. NEtx LBB 186. Gazte guztiak alai eiñ<br />
eben biar zana, bakotxak bere aiskidiagaz. Etxba Ibilt 486. Alai ibilli litakiena / zertarako egon triste? Uzt Sas<br />
230. Alai agertzen naizela ere, bihotza daukat negarrez. Xa Odol 345. Txoriak, alai, hegan zebiltzan txioka<br />
haien inguruan. MEIG IX 104.<br />
v. tbn. A Ardi 112. Muj PAm 59. Alz Ram 47. Laux BBa 60. Lek EunD 17. Ir YKBiz 131n. ABar Goi 42. Etxde<br />
JJ 107. Gand Elorri 104. Zait Plat 28. Berron Kijote 57.<br />
(No ref. a personas). Au gauaren guztizko / eder ta alaia, / berak ekarri digu / Jaunaren doaia. Echag 36.<br />
Erri eder alaia / Donostiakoa. Ib. 222. Bai, guk beti daukagu / umore alaia. It Fab 118. Zeru me eder garbi<br />
alaia. Izt C 24. Debozino alaia eta emaille arraia dituela meneratzen. Gy IX. Alarguntzako soñekoen ordez,<br />
alaiak janzi. Lard 50. Heliren diosal onekin pozturik, begi alaiakin senarragana itzuli zan, eta etzitzaion<br />
tristurarik geiago sartu. Ib. 149. Pasiaz bizi alaia, / gure dama ta galaia. Bil 89. --Begi tristia dakar onek. --<br />
Ildakoik ikusi al du begi alaiekin? Sor Gabon 31. Abbadik duen jauregi berri alaia. Zab Gabon 109. Pazko<br />
egunak, urtiak dituan alai ta zoragarrienak. Bv AsL 190.<br />
(s. XX). Ezti guztiak mingoztasun biurtu, barre alai danak malkotu, itxaropen bigunak galdu betiko. Ag Kr<br />
75s. Ordu alai batzuk igaroteko ustietan. Ib. 140. Odol-ila izanarren, beti aldarte oneko, beti gogaldi alaiz<br />
ikusten nuen. A EEs 1916, 306. Uri alai, goi ta beterriko beredin basauritxoren inude. A Ardi VI. Oiu alaiak<br />
zuri, orain ta beti. ArgiDL 158. Ateraldi parreragilleak, ipui labur alaiak. Muj PAm 7. Maiatz-eguzki alaiari<br />
ongi-etorrika. Mok 3. Zenbat oroipen alai eta illun piztu oi-diran / emen, biotz-barrenean! Jaukol Biozk 69. Eta<br />
orduan egaz jungo dok / Zuei emoten izpar alaiak. Enb 201. Atsegiñen mai alaira didar dagiste gustijak: /<br />
dastatu barik ostera itxiko dodaz jakijak? Laux BBa 34. Ar berberak arki ditek i'gan babes alaia. "Hasta los<br />
gusanos hallaron en tí alegre refugio". Ldi BB 100. Zenbait istori alai eman ta geroxe. Or Eus 115. Utzi ditzazu<br />
mitolojia, Virgilio, Dante ta gañerakoak alde batera ta gauza alaiagoren bat esan zazu. JAIraz Bizia 16s. Erri<br />
guzia goizetik arratsera txistuaren txinta alaiaz betetzeko. Etxde AlosT 16. Dirdai alai batek argiturik ziruditen.<br />
Mde HaurB 72. Aurrak korrika alaiean. Txill Let 146. Urte luzeak zear kanpantorre alai izan zaituan lurra.<br />
Gand Elorri 216. Oturuntz alaiak egiten ditute. Ibiñ Virgil 76. Musika alai ta ariña. NEtx LBB 181. Gai alai<br />
hori entzun da eni / alaitu zeraut barrena. Xa Odol 342. Txolarte alai bat eskeiñi nai diogu. Berron Kijote 126.<br />
Azal alaiko liburu mardul honek. MEIG III 116.<br />
v. tbn. Apaol 88. Goñi 75. Altuna 60. Lab EEguna 111. EA OlBe 21. Munita 76. Anab Poli 127. Erkiag Arran<br />
184. BEnb NereA 159. In Akes Ipiñ 4. Basarri 9. Izeta DirG 103. Osk Kurl 124. MAtx Gazt 70. Salav 101. Uzt<br />
Noiz 20.<br />
(Uso predicativo). Utzi dituzu Españiako / anai ta lagun aundiyak, / zuri begira tristetu zaizkit / alai<br />
neuzkiyen begiyak. Tx B 99. Bai; alai zegok basoa egun oetan. Lek EunD 24. Txirula alai dabil. "Alegre suena<br />
la flauta". Laux AB 86. Alai ta bizkor zijoan autokarra. Anab Aprika 41. Soiñua gora ta bera alai. NEtx LBB<br />
157. v. tbn. Otx 132. Bilbao IpuiB 236.<br />
5. "(V-m), lugar airoso" A. Jarri zeban landarea baratzan arkitzen zan tokirik alaienean, eta joan zan bere<br />
etxera. Izt C 163. Dima erri koxkor txiki bat da, mendi batzuen beeko babes goxoan dagoana, naiz bere ingurua<br />
menditsua izan. Erria bera toki alaiean egiña dago. Salav 100. Erriko tokirik gaiñenean eta alaienean zeudin<br />
[illerria eta eliza]. Or QA 111.<br />
II (Sust.). 1. (Lar, Añ (G), H). Valor, ánimo. "Ánimo, esfuerzo, valor, [...] alaiera, alaia, indarra" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
818
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Aliento, vigor, esfuerzo" Ib. "(Ten buen) ánimo, auk biotz on, auzu alai" Ib. "Aliento, vigor" Añ. "Courage.<br />
Euzue alai, biotz, ayez du courage, du cœur" H. Gutizia doneak [...] bethi zintasun et-alai gehiago ematen<br />
deraie arim-osoei. "Il anime plus". Birjin 123. Done hark ikhus zituen ezin gehiagoko alai batekin ber-umeak<br />
bere begien azpian Jesu-Kristo gatik hiltzen. "Avec une constance héroïque". Ib. 244.<br />
2. Fuerza, vigor, salud. "(De mal) aire, alai, ardore gaistokoa" Lar.<br />
3. Alegría. "Gaîté" H. Eliz Ama Santa, / Danen argiya! / Isildu negarrak / Agertu alaia. Aran SIgn 218.<br />
Guzia izango da, seme, / poz ta alaia. Jaukol Biozk 78. Pozarik ez da nere etxe ontan, / alaiak iges-egin du. Ib.<br />
82. Alaiak, andik urrun badabiltz ludijan / Baina begi mindubak ara eltzen dira. "Las alegrías ríen muy lejos de<br />
aquel lugar". Laux BBa 20. Soil matte dodaz latxin ta lerrak; / itxas urdiñak dauken alaia. "La alegría panteísta<br />
de los mares". Laux AB 74. Alai-irrintzia ta parre-karkara noranai zabalduz zebillen gizona zan Antzueta eskale<br />
zarpilla. TAg Uzt 237. Gelditu ere gabe zebillen beti aruntza ta onuntza, atzealdetik bere kantuekin poza ta<br />
alaia ixuriz. Ib. 202.<br />
4. Lasaitasuna, lekuaren atsegiña, zelaietako alaia, orzkarbia, iturriko uraren murmurioa. "La amenidad de<br />
los campos". Berron Kijote 17.<br />
- ALAI-ALAI. (Forma con reduplicación intensiva). Muy alegre. Len alai-alai ziran bijotzak / Tamalez oi<br />
dira jarri. Ib. 138.<br />
(Uso predicativo). Onezkero laister da emen zure emazte-gaia, Iñaxio, eta alai-alai itzegin bear diyozu.<br />
Moc Damu 30. Auteskun ori gaur ospatzen dot / Atsegintsu, alai-alai. Enb 125.<br />
- ALAIEZKO. De alegría. Ordu barriak, goiza, / aaztuta itzi eban, / arin eta alaiezko / ta argizko t'oraindiko /<br />
lorazko abian. Gand Elorri 207.<br />
- ALAIRIK. (Estar, vivir, etc.) alegre. Zorun-baratzan / Beti alairik bixi zaiteezan / Udabarriko txorijen<br />
gixan. Enb 203. Emen alairik / Nago begijok urten biarrik, / Gauza gustijak ikusi nairik. Ib. 202.<br />
alai. v. 1 alagai.<br />
alaiagotu, alaigotu. Alegrar(se) más. Ona emen bada, nere liburutxo au aurrenengo. Geitu liteke, noski;<br />
edertu ta txukundu, bixitu ta alaigotu ere bai. Muj PAm 13.<br />
alaialdi, alaitaldi. Momento de alegría. Gixon donien alattaldija Jaungoikuagazko ta Jaungoikuagandikua<br />
(Imit II 6, 2). 'Justorum laetitia'. Arriand JEL 1908, 306 (Pi poza). Alaialdi aundia izango luke Larramendik bere<br />
euskera maitea eskola-barnean bizi dala ikusita. A Y 1934, 17. Naitaezkoa zan Agerre, Dorronsoroko gertakizun<br />
guztietan, naiz alaialdietan, naiz itunaldietan. TAg Uzt 314. Alai-aldiak damu-miñetan bihurturikan. Berron<br />
Kijote 26.<br />
alaiarazi, alaierazo (Lar). 1. "Enfervorizar, enfervorecer" Lar. "Enfervorizado, alaitua, alaierazoa" Ib.<br />
2. alaierazi. Hacer alegrarse. v. alaitu. Ola giñauden Berekun alaierazi naiez, adiskidegoa eten gabe, eta<br />
bere bizieran, ots, ezkon-bizian siñestera etor zedin. Or Aitork 216.<br />
alaiatu. v. alaitu.<br />
alaibide. Motivo de alegría. Etxeko ogia, sendiaren poza, umien atsegiña, erri osoaren alaibide ta<br />
aberastasuna, orra zer dan arrantzalearen arloa. Erkiag Arran 116. Begira egozanen barregarri ta alaibide<br />
izan oi ziran. Erkiag BatB 72.<br />
1 alaide (G ap. A; Lar). "Brío", "esfuerzo", "denuedo", espíritu, valor" Lar. "(G; FSeg, Humb Recherches 67),<br />
valor, resolución" A.<br />
2 alaide. "(G-to), en broma" A.<br />
"(S; Foix), en s'amusant (travail fait...)" Lh. Jaun merak esker hunezko bi hitz bühürtü deio, Oloroeko<br />
musikariak alaide aide batzü muztü dütie. Herr 16-11-1961 (ap. DRA). Baita zer aisikeria / gük leheneko althian;<br />
/ Gure lanak bürüratzen / oro alaide barnian. 'C'est un jeu de mener à bien / Tous nos travaux intérieurs'. Casve<br />
SGrazi 38.<br />
alaidero. "Briosamente" Lar.<br />
alaiera (Lar, Sb-Urq). "Ánimo, esfuerzo" Lar. "Alaiera, animus intrepidus, ánimo, force d'âme" Sb-Urq. <br />
Beste gauza guzietan baño obeki erakutsi zuan Aita Larramendik bere donedea, arimaren alaiera, errazkidea,<br />
umiltasuna eta beste birtuteak, bere izkribuakiñ gertatu zitzaiozkan gauzetan. Ag Lar 559.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
819
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alaigabetu (Lar), alaibagetu (Lar). "Acobardar, desanimar" Lar.<br />
alaigarri (Lar). 1. Fortalecedor. "Roborativo, indargarria, alaigarria" Lar.<br />
2. (El, lo) que anima, alegra. Aurreragoko gabean amesetan joan zan oera: bigaramonean jai andi<br />
alaigarria zalata. Ag Kr 58. Euskera maite degunantzat txit alaigarria izan zan Zumarragan Jorraillaren 1-an<br />
egin zan billaldia. RIEV 1907, 324. Ardotegi illunean, mai koipetsu baten onduan eserita, ardo beltz<br />
alaigarriaren aurrean. Muj RIEV 1908, 428. Leun eta geldi egonezkero, / Gau illun izarratuan, / Ixpillu garbi<br />
alaigarria, / Biurtu oi da orduan. Echta EEs 1912, 238. A zer eguzki argi ta alaigarria zegoan, eta a zer egun<br />
atsegiña izan zan an bildu giñan guziontzat. Muj PAm 8. Euzko-semiak une atantxe / Ekusen Sabin andija, /<br />
Beraz ebala iru margodun / Ikurrin alaigarrija. Enb 40. Gurdiari koketan emanez olio, / negar alaigarria<br />
eragiten dio. Or Eus 365. Alabaren aurpegia / ez baita ain alaigarri. "No le es tan placentera". Ib. 64. Poztuko al<br />
zera, onelakoak alaigarri bazazkizu, beintzat. Zait Sof 51. Palmera banaka batzuk, basamortuan galduak bezela.<br />
Ala ere, orien buruko tximak alaigarriak dira. Anab Aprika 37. Denbora-pasa alaigarria. Berron Kijote 108.<br />
(Tema nudo, precedido de gen.). Plaza zaldunak ere / dira bertakoak, / aguazil nagusiak, / baita mazeroak:<br />
/ Plazaren alaigarri / zaldi antzekoak. Echag 232. Emakuma ederra begien pozgarri da; emakuma ona,<br />
biotzaren alaigarri. EEs 1915, 12. Jetzi ondoan berriz larrera / gau beltzaren alaigarri. Or Eus 319. Eskuz gona<br />
jaso du, suaren ertzetik, / erdi-isilleko otoitza jalkiz ezpañetik, / denen alaigarri, ta ez bera goibelik, / bildu ditun<br />
txingarrak ezin itzalirik. Ib. 286. Ez da negar-bearrik izango [...]; kontu-kontari ariko naiz-ta emendik eta<br />
egunsentiraiño berorren alaigarri. Berron Kijote 218.<br />
(Como sust. pleno). "Chose encourageante" H. Zorioneko udaberriya, Jaunak zaitzala / Adanen ume<br />
zorigaiztuen alaigarritzat zauzkala. Elizdo "Udaberriko goiz bat" (ap. DRA). Aldi onetan ixan leikenik<br />
alaigarririk onena / Belen Uriko Josu Aurraren maitasun-itxaropena. Enb 106. Iñon diran abesti, jantzaldi ta<br />
erestaldijak ixan genduzan, ta batta danik mikeanari asazkau eragitteko beste jolaskai ta alaigarri be. Otx 152.<br />
Zer da mundua? Zer alaigarri / Daukagu au maitatzeko, / Gure biotzak zer billatzen du / Emen ondo bizitzeko?<br />
Zapirain NBBB 4. Sargori da eta ez dute begiek alaigarririk gela meihar hartan. MEIG I 180.<br />
alaige (Lar), alege. 1. Tristeza. "Desaliento" Lar. Au alegea! Au, bai ituna! geure alboko gustia! "¡Oh!<br />
¡Qué mustio, qué triste está todo cuanto nos rodea!". Arriaga Lekob 7.<br />
2. + alege (Bera). Triste, desanimado. "Alege (de alai-ge), triste" Bera. Gomuta dauz arek bizialdi argi<br />
atsegintzuak betiko amaittu ziralako, ta arrezkero alaige illuntasunian bizi dalako. Echta EEs 1914, 25.<br />
Urriñetaratz aldendu dira / Egun alege ta otzak! Kk Euzk 1930, 369. Guztiz alege / orain nago / amarik gabe, /<br />
ezin pozturik geiago / zerura arte. M. Juaristi "Amari" (ap. DRA).<br />
alaigetu. "Desalentar" Lar DVC 155.<br />
alaigo. "Valor, ánimo" Lar. Nola nahi den, zer alaigoa, zer baloria ta zer egokidia etziradianak zorthü<br />
gaitzaren kontra Souza ta Eleonorenak! Egiat 161. Gazte denboran gizon oparo onen alaigoa eta leialtadea<br />
ezagutu dezutenai (G). Atheka 182.<br />
alaikeria. "Alaikeri, alegrías vanas. Ludi ontako alaikeriyak, las alegrías vanas de este mundo" Bera.<br />
alaiki. 1. Valientemente. Behar den guzia da gu gerorri leial izatea ta al[a]iki gudukatzea. Birjin 308.<br />
Gozabethako etsaia alaiki gudukatuz. Ib. 597.<br />
2. (G, AN ap. A; Dv). Alegremente. Saltsaren usaiñak baitu betan boztu, / Nausiari dio hortaz<br />
konplimendu; / Gero alaiki dire yaten abiatu. Gy 50. Amaika bider goiz-goizetikan alaiki / soro ta zelai oiek<br />
biltzen naiz ibilli. Jaukol Biozk 10. Euzkeldun eraz jolastuteko alaiki, azke ta garbi. Enb 55. Mordoxka bildu<br />
ezkero, Yainkoari zeramaioe alaiki ta arekin zeruko ateak irikiazten zizkiote Yondone Petiriri. Or Mi 64. Ibil<br />
txoriok, ta kanta alaiki. Ldi BB 114. Bere etxe apañean bezain alaiki bizi zan Lasturretako mendi-baserri<br />
zarpillean. TAg Uzt 290. Itxasertzean alaiki murgilduta agiri dira erriño oek itxastxori zuriak iduri. Ib. 93.<br />
Bazauzte burua gora, dena hezur gorputza, / Tirain oihal urdinez alaiki jauntziak. Iratz 111. Alaiki ta galaiki nai<br />
dizut koplatu / orain zure aurrean pozak dezan leku. SMitx Aranz 33. Nork bere gurutzea etsipenez eta alaiki<br />
eramatea. Etxde JJ 217. Jarraiki zen ehiza kontuetaz alaiki mintzatzen. Mde Pr 98. Txori, txirtxil, iturri... /<br />
alaiki kantetan. Gand Elorri 154. Egun on, yaunak --agurtu zuten alaiki ertzañek. Izeta DirG 90.<br />
3. Alegremente, a la ligera. Oso eskierki esaten nuen leen nik ibilli bear zala: mundu onetan bai, alegia; ez,<br />
ordea, betetzen gaituelako. Orain ez nuke orren alaiki esango, zalantzan nago-ta. Txill Let 124.<br />
alaikida. "Confortación" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
820
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alaikidari. "Confortante" Lar.<br />
alaikidatu. "Confortar" Lar.<br />
alaikiro. 1. "Animosamente", "esforzadamente", "denodadamente", "espiritosamente", "guapamente" Lar. <br />
Ez, ez dezute utziko gosiak iltzen ain alaikiro zuen ausiagatik guztia galdu zuen gizona. Atheka 182 (en un<br />
apartado titulado "gipuzkoarrai").<br />
2. Alegremente. Atozte ta edazute alaikiro (Is 55, 1). "Cum lætitia". Or MB 276. Esan alaikiro benetako<br />
baietz bat: "Jauna jarraituko dizut". MAtx Gazt 106. Umore onez esnatzen da biharamonean eta garbitu<br />
bitartean txistuka ari da alaikiro. MEIG IX 111.<br />
3. Alegremente, a la ligera. Zerbait esateko duena euskaraz mintzatzea, mintzabeharra jatorra badu, ez da<br />
erraz eta alaikiro hartu eta burutuko den erabakia. MIH 304.<br />
alaikor. 1. (Lo) que alegra. v. alaigarri. Sortaldetikan (iru errege) etorri dira / beren abere gañean; berri<br />
alaikor bat entzun zala / oik bizi ziran lurrean. Baxurko Jesus 28 (ap. DRA).<br />
2. Alegre. Baiña ontzia noiz ikutuko / lurraren ertza egola, / aurtxo txikia, oso alaikor, / bertan sartzera<br />
joiala... Onaind MEOE 729.<br />
alain. Tan. v. hain, ailadin. Lenbizi jarri zizkan / Pellori bertsuak, / ark ere errespuesta / kuriyosuak, /<br />
bañan orrentzako ez / alain gustosuak, / iruritu zitzaizkan / gezurti osuak. AzpPr 109. Ara joan zan ezkero,<br />
etzuen barrundatu izan Lasturretakoak iñoiz alain berritsu ta nasizale. TAg Uzt 261. Nork esan alako andereño<br />
apaiña alain ederki dantzatu bear zanik? Ib. 295. Iñork esanda ezin sinistu / zegonik alain itxusi. Uzt Sas 39.<br />
Gurasuentzat ez da / alain lan gogorrik. Ib. 33. Garai batian Euskalerrian / egiten gendun garia, / zenbait<br />
lekutan bezela etzan / alain uzta ugaria. Ib. 74.<br />
(Con oraciones consecutivas). Egun artako festa eta iskanbilla andi eta hitzketa luzeak Jenobebari alain<br />
easan zioten, non eta [...] bere lengo gelara joan bear izan zuen. Arr GB 123. Beraren birtute eta jakinduri<br />
andiak alaiñ guziak arritzen zituen, nun [...] bera esleitzeko begiaz jo zuten. Arr May 169s. Alañ maite gaitu,<br />
non sortu eta jaio zanetik gure ona beste ezer buruan erabilli etzuen. Ib. 134.<br />
- ALAINGO, ALAINEKO, ARAINGO. Tal. v. halako, hainbesteko. Zerren gure gañean alaingo esku eta<br />
indarra daukan ark ori egiteko lekurik oraindik ematen eztigun. Arr May 52. Alaingorik artuko etzukeala<br />
segurutzen zuen. Ib. 71. Sugeak eldu izan bailio ere, etzuan alaingo biozmiñik artuko. TAg Uzt 100. Illobaren<br />
alaingo etsipena ikusita, arrituta zegon osaba. Ib. 260s. Ez omen da jaio, ez jaioko ere egundo alaingo neska<br />
ederrik. Ib. 45. Araingo nagusi zitalarentzat lan-egin bearrak gogaituta. Ib. 36 (v. tbn. 32, 92, 228, 240, 252,<br />
263, 313 araingo). Apizio gogorra zuan. Etzan alañeko bertsolaria, baña bai denbora pasatzeko ainbestekoa.<br />
Uzt LEG 316.<br />
(Con oraciones consecutivas). Alaingo damu miñaz penitenteak bere konfesioa egiñ zuen, non sekulan<br />
alakorik beregan barrundatu etzuela, segurutzen zuen. Arr May 182. Biotzera itzegiten digu, eta iñoiz alaingo<br />
biguntasunaz eta alaingo poza guri emanaz, non negarretan urtzen geran. Ib. 80. Konfesatu bearrak ematen zion<br />
lotsa alaingoa zan, non iñola ere eziñ artaratu zan. Ib. 69.<br />
alain. v. alaen.<br />
alaina(n). v. alabaina.<br />
alainka (L-ain, BN-baig-lab; H), alajinka (BN; VocBN (alayin-), H (S)). Ref.: A; Urq RIEV 1920, 110; A EY III<br />
368. (Euf. por alajainkoa). "Conj. de surprise, de dépit; ainsi donc" VocBN. "Alainka, etzira ttipitik ari!<br />
Diable, vous n'y allez pas de main morte! (BN-lab)" Broussain (ap. Urq RIEV 1920, 110).<br />
alainkoa (ala Inkoa L-ain ap. A (s.v. ala); alainko Lh (s.v. ala)). (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh.<br />
alaino. v. alabaino.<br />
alainoko. Tal. v. ALAINGO (s.v. alain). Iñigo ikusi zuteneko alañoko barru eragiña izan bai zuten [...],<br />
Ines Paskualek erantzun zion baietz bada: bazirala ospitalak erri artan. Manzi GPatroi 54.<br />
alaintso (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf), alahintso, alahintxo. 1. (Euf. por alajainkoa). Etsai hura zure<br />
lurretarik kanpo ezarri duzunean [...], (ahalaz hil gabe, eta ezinbertzean, alahintxo... ahal dukezun bezala), nahi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 821<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
badiozu barkatu, ongi. HU Zez 86. Zerutik ilargia so, / nola zauden besoz beso, / dena musu alahintso, / ez<br />
erdizka, bainan oso. P. Etxarren "Hirur laminak" (1898) (ap. DRA). Debru franximent lizuna! hail hemendik orai<br />
berian! Alaintso, norekin uste uk itzala? Zub 106. Alaintso! Ordian egun latzak pastu dituk debru Ameriketa<br />
hortan? Ib. 50.<br />
2. (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf). "1.º cependant; 2.º en effet" Lh.<br />
alaintsot (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf), alaintxot. 1. (Euf. por alajainkoa). Joan den egunean norbait<br />
zure kasetan fiersko baitzen, Frantziak ere, alaintxot! bere bonbattoa ukanen zuelakoan. Herr 5-11-1959 (ap.<br />
DRA).<br />
2. (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf). "1.º cependant; 2.º en effet" Lh.<br />
alaintxe. v. alantxe.<br />
alahintxo. v. alaintso.<br />
alaintxot. v. alaintsot.<br />
alainxe. (Euf. por alajainkoa). Gauza bat dakit: ohoin eta lohiek gogotik nahi dutela bere Yainkotzat. Ez da<br />
Yainko zelataria, ez alainxe! Hb Egia 59. Sal diezadazu bat, gizon maitea; ori urre ederra; ez da hau ere non<br />
nahi, alainxe! Ib. 132.<br />
alainzo. "Talento, talentos, habilidad, prendas" Lar. Itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoa.<br />
Izt D 173. Jardun-bide aietan agertu zuen alainzo, argitasun eta gaiendeak guziak miretsi zituen (Donostia,<br />
1879). JFlor. Bear zan bada alainzo (talento) bat zeukana indarra naikoa gaitztasun eta neke guztiak goitutzeko.<br />
Ag Lar 555.<br />
alaio. Grito, alarido. "Alaiua, chant de guerre (Camp REusk 1878, 11)" Dv. Cf. alarao. Atsegingarrizko<br />
durundi, zunburrun, ots, alaio, deadar guztiak, danak asi ziran batera. Ag Kr 217.<br />
halaio. v. halako.<br />
1 alaioko (L ap. Lh). (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh (s.v. ala).<br />
"(L; Lf), exclam. de dépit" Lh.<br />
2 alaioko. "Certaine manœuvre à bord d'un voilier" Lh. Cf. ala.<br />
alairo (Lar). 1. "Alentadamente", "esforzadamente", "empeñadamente", "espiritosamente", "guapamente" Lar.<br />
2. Alegremente. Gastela-mutillak ikusten zituezan, mutil yasekuak, partikaretan dirua ebela, Gastelako<br />
euren yazoerak alairo kontetan. Kk Ab II 164.<br />
alaitasun (Lar, Añ (G)).<br />
Tr. Sobre la evolución del significado vale lo dicho para alaitu. En DFrec hay 20 ejs.<br />
1. Ánimo. "Aliento, vigor, esfuerzo" Lar y Añ. "Despejo, desenfado" Lar. [Naigabeak] alaitasunarekin eta<br />
erraztasunarekin sufritzea. Gco II 29. Jainko itzaltsu berak agintzen zien dana guzia beraren gloriarako<br />
alaitasun berri bizi batez eramateko. 'Tanto gozo como ánimo nuevo de hacer y padecer por su gloria, cuanto su<br />
divina Majestad ordenase'. Aran SIgn 96. Ordena eta gogorazio onek berak ematen zion gogo berria are ta<br />
geiago saiatutzeko eta alaitasun aundiaguarekin lan egiteko. Bv AsL 186.<br />
2. (G, AN ap. A; Dv (G), H). "Gaîté" H. "Alegría, entusiasmo" A. Barneko alaitasun eta poz andi bat. AA<br />
(ap. H, que traduce "une grande gaîté et joie intérieure"). Apirillaren lagun elkarra, / saroi berdeko alaitasuna, /<br />
Ama Venus-en asnase bigun / aize laguna. Bil 110. Galtzen ditu puntu artan bere begiyetan erregintzen ziran<br />
alaitasuna eta distina. Ib. 165. Onela erregututa bereala beregan alaitasun andi bat barrundatu zuen. Arr GB<br />
21. Esanaz alaitasun ta aire aundi batekin. Bv AsL 82.<br />
(s. XX) Zoro zoro dabiltz geienak, erriko jaiak daukien alaitasun esnagarriagaz azkortuta. Ag Kr 44.<br />
Ezpañetan zekarren barruko alaitasunaren pitsa, parrea. Ag G 68s. Nork esan beren poz eta alaitasuna? Goñi<br />
91. Itzal bat izan zuen egun argitsu ark, goiz-goizetik orori alaitasuna nolabait goibeldu zigun itzala. A Ardi<br />
132. Bere bijotzian josita eukozan untziak ezeutsoen itzi une bateko alaitasunik. Kk Ab I 49. Len illun zegon<br />
lekua zeruko argittasun eta alaittasunaz betez. Inza Azalp 73. Lau gizon ari ziran alaitasun pozgarrian zaunk eta<br />
zurrut egiten. Muj PAm 39. Lau milla erle alkarraz dantzan / Alaitasunez beterik. Enb 164. Ez bagine orhoit San<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 822<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ferminetako jaiek urthe guziez, aste bat dirauno, burburbur pizten duten alaitasun erhoaz. JE Ber 20 (cf. voc:<br />
"alaitasun, exhubérance"). Juale otsak entzuten dozuz, / il-juale itunak. / Euren ziyua ez dazau baña / zeure<br />
barneko alaitasunak. Laux BBa 84. Nere lagun zarra, ikusten diat ez dekala beñere uzten alaitasuna. Alz Ram<br />
97. Errian ondoena bizi dan gizona zera-ta. Umore on ta alaitasun obean. Lab EEguna 92. Poza ta alattasuna<br />
erakusteko. Otx 183. Mutil gazte ta gizon elduak / zaiñetan alaitasuna. / An jauzi eta emen irrintzi, / biguintzen<br />
dute belauna. Or Eus 158. An zegon Bogota bere alaitasunik aundinean. JAIraz Bizia 61. Haren alaitasuna<br />
itzaliz zoan, begiak seriotzen zitzaizkion. Mde HaurB 31. Udaberria loratu zen bein bat geiago, bere bikaintasun<br />
eta alaitasuna alde orotara edaturik. Etxde JJ 106. Alaitasun, jolasgura, barregozo, dantzadeia. Erkiag Arran<br />
118. Alaitasuna besterik etzan / euskaldun sukaldietan. BEnb NereA 205. Bozkariozko eguna zen eta nabari<br />
zuten denak alaitasun bizi bat. Izeta DirG 95s. Alaitasun handiko bazkari hartan. Osk Kurl 85. Ni nauk<br />
alaitasun guzien nagusi, mundutar atsegin danen adiskide, eriotzaren irrintzilari. MAtx Gazt 77. Orduan bazan<br />
umore ona / ta bazan alaitasuna. Uzt Sas 150. Munduan zabaltzerat zerbait alaitasun. Xa Odol 224.<br />
v. tbn. Ill Pill 5. TAg Uzt 311. Munita 111. Txill Let 75. Vill in Bilbao IpuiB 8. Basarri 106. Arti MaldanB 223.<br />
Gand Elorri 120. NEtx LBB 19.<br />
- ALAITASUNEZKO. (Adnom.). Alegre, de alegría. Galerazi pake ta alaitasunezko jai au? Ez! Eragozpen<br />
guzien gañetik jaia egingo da. Lab EEguna 104.<br />
alaiti. "Brioso" Lar.<br />
alaitsu (Lar, H). 1. "Animoso", "brioso" Lar. "Courageux" H.<br />
2. Alegre. Jesusek eman dio gozo alaitsu au Amari: / goazen Arantzazura eta gauden adi. A Ardi 144. Izarkiñuok,<br />
egun-urratze alaitsu baten / igarkizunak al dira? Jaukol Biozk 60. Aldi alaitsu ori jadetsi artian / neure<br />
ezkongai bailiran neskatil danari / begiratzen dautsiet dagidan bidian. Laux BBa 44. Egun alaitsuak sarri,<br />
illunabar negargarria ekarri. EgutAr (ap. DRA). Toki alaitsu baketsua da, / dirudi berak zerua. BEnb NereA 40.<br />
Irri ta barre alaitsuetan. Erkiag Arran 130.<br />
(Uso predicativo). Ondo alaitsu etorri gara, naikoa lo egin da gero. Ag Kr 144. Ezeren peku ta bildur<br />
barik, alaitsu ta pozkor, eldu ziran arrañ-tokira. Ib. 197. Ernai, alaitsu, biziro ta urduri, egundañoko ardallarik<br />
ero ta ikusgarriena barabilte. Ag EEs 1917, 172. --Zure osaba alaitsu dago. --Ni baño alaiago. Alz Txib 90.<br />
Bakaldunak iñoizko alaitsuben erantzun eutsan aren agurrari. Otx 51. Danak pakean, anaiak bezela, beste<br />
festetara alaitsu eta paketsu jarraituaz. Salav 105.<br />
alaitsuki. Valerosamente. Hark erakharri zuen ber-othoitzean alaitsuki ta bizarroki Jaunaren nahiaren<br />
azpian arrimatzerat. "Avec courage". Birjin 246.<br />
alaitu (G, AN ap. A; Lar, Añ (G, AN), H, Sb-Urq, VocCB Dv), alaiatu.<br />
Tr. Documentado en textos de autores guipuzcoanos y alto-navarros desde mediados del s. XVIII; los autores<br />
vizcaínos comienzan a usarlo en el s. XX. Al Norte aparece en Birjin, Duhalde (alaitu edo animatu), y en<br />
algunos autores del s. XX como Etchepare, Mirande o Xalbador. La acepción de 'alegrar(se)', que se encuentra<br />
desde Echagaray (1832), es la preponderante en el s. XX. La forma alaiatu se encuentra en Guerrico, alternando<br />
con alaitu. Hallamos algún ej. con forma vbal. sintética en Lauaxeta. En DFrec hay 24 ejs., ninguno<br />
septentrional.<br />
1. Animar(se), dar(se) ánimos, confortar(se). "Alentar, animar", "reforzarse" Lar y Añ. "Animar, esforzar",<br />
"enfervorizar, enfervorecer", "refrigerar, fortaleciendo" Lar. "Animo erigi, reforzarse, réprendre des forces" Sb-<br />
Urq. "Alentar" Añ. "Prendre courage, encourager" H. "Alentar, animar" VocCB. "Animarse" A.<br />
Tr. Apenas hay ejs. del s. XX.<br />
Nor lotsatuko ez lizateke txurkeria onezaz, ustakidak alaitzen ezpaleu? Aq pág. 82 (carta a Lar). Padrea<br />
bezalako ori galai txit eder birekin zetorren: oriek ikusi ta Franzisko txit alaitu ta gozatu zan. Cb Eg II 179. Ea<br />
bada, kristaua, idiki, zabaldu ta alegiñaz biotz ori alaitu, ta zeruko etorkari, zure jaberik onenari ordu onean<br />
leku emaiozu. Cb Eg III 242. O Jesus, inzázu / nagon firmaturík / zure faboreán / beti, ta alaiturik / fede,<br />
esperánza, amoréan. LE Kop 135. Ikustaldián alaitzekó edo animatzekó héria. LE Ong 13r. Nola hume onak<br />
eren konfianza guzia eren Aita maitetsuan ipinten duen [...] eta esperanza orrekin alaiturik sosegu daude. Gco I<br />
410. Orra arrazoi eta motibo guztiz andiak, guziok alaiatzeko eta alditugun obra on guziak Purgatorioko anima<br />
bedeinkatuen fabore eragiteko. Ib. 366. Erregutu bezee oek [apaizak] eriaren alde, Jaunaren izenean gantzutzen<br />
duela olioz, eta apaizen erreguak sendatu eta alaituko du eria. AA I 535. Oleazioak kentzen dio arrasto eta<br />
kutsu au alaitzen duala onerako. Ib. 540. Eriotzaren eta ondorengo kontuen oroipenak alako eran tristuraz edo<br />
illuntasunez betetzen du, non garaituko ez duan gaitza, berez au eriozkoa ezpada ere, eta illko da, animaren<br />
aldetik alaitzen ezpada. Ib. 541. Orduan gorputza ere alaitzen da eta garaitzen du gaitza. Ib. 541. Ipiñi zuan<br />
beste Sakramentu bat, eriak alaitzeko azkeneko estutasun oetan, onela garaitu ditzeen ordu artako perillak. Ib.<br />
542. Onek martiriak alaitzen zituan oñaze izugarrien artean. AA II 11. Ez ote zate gozagarriren bat eman bear,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
823
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alaitu ditezen zerurako bidean? AA III 577. Alai zaitezte, alai zaitezte betiko atsegin eta ondasun oen<br />
ustearekin. Ib. 586. Meditazionea egitea zein errex den jakiteak behar ditu giristino gogo hurriak alaitu edo<br />
animatu. Dh 95. Horrek behar ditu alaitu ta animatu jende beharrak. Ib. 100. Atera omen zituzten zezena ta<br />
mutila plazara [...] au, jaten ondo eta edaten bere moduan emanik alaitu ta pizkorturik. Izt C 249. Ikusi zuen<br />
bat-batetan bere begi aurrean Jesukristo gure Jauna, zeñek alaitu ta indartu zuen. 'Quien le consoló y confortó'.<br />
Aran SIgn 36. Bildurraren izpirik gabe, alaitzen ziradela galanki, beren aurrean ainbeste ausardiz ari zan<br />
gipuzkoatar galai arroarekin. Ib. 9. "Zer ote degu argi ori?" esan zion batak besteari, oso mirariturik; eta alkar<br />
alaituaz, joan ziran mendi gañeraño. Zab Gabon 90. Agertzen zaio gurutzean Jesus ta alaitzen du. Bv AsL 37.<br />
Alaiturik bere biotza etsai aundi bat garaitu biar duan baten gisan, dijua zuzen bere ait-amen etxerunz. Ib. 46.<br />
Artu zuen bizitzari are gogotiago jarrai zekioten, biotzak alaitu ta animatzeko esan zien. Ib. 192. Guazen,<br />
guazen, mutillak, / gure Probintzira, / pozturikan biyotzak / alaitutzen dira. Sor AuOst 103. Kuraitu zaitez arren,<br />
kemen artu Eloisa! / Alaitu eta epe piskatxo bat artu. AB AmaE 108.<br />
(s. XX) Aingeru bat agertu zitzaion zerutik eta alaitzen zuen (Lc 22, 43). "Confortnas eum". Ir YKBiz 467 (Lç,<br />
Oteiza konfortatu, He borthiztu, TB indartu, Dv, IBk indar eman, Ol adoretu, Arriand sendotu, Ker adorea<br />
emon, IBe kemen eman). Errez billatuko dute gai egokia zuaitzaren aberastasun eta ondasunetan, beren<br />
zaletasunean berotzeko, poztutzeko, alaitzeko ta indartzeko lur-jabe, maizter eta artzaiak ere. Munita 33.<br />
2. Animar(se) (a hacer algo). Etzaitu lausengaturen, ta ber-emetasunaz alaituren zaitu ongiari hots <br />
emaiterat. "Il vous animera et encouragera". Birjin 54. Bere kusiaren behazunez alaitzen zuen bere burua khar<br />
berarekin ongian aitzinatzerat. Ib. 599. Guziok orretan degun irabazi edo probetxu guztiz andiak biziro alaiatu<br />
eta mugitu bear gaitu [...] Purgatorioko animaen erruki andi bat izatera. Gco I 363s. Orduan geiago alaitu,<br />
esforzatu edo animatuko gera falta zakun indarra, gogotik eman nai digunari eskatzera. Gco II 26. Gurekiñ<br />
daukagun etsai gogaikarri au gogotik benzitzera eta eskuratzera alaitzeko. Ib. 57. Zure Jesus onak Komunio<br />
bakoitzean alaituko du zure anima bere oitura gaiztoak garaitzeko. AA I 403. [Komunioak] emango dio<br />
animako atsegiñ eta gusto bat, obra onak egiteko alaitzen duana. Ib. 400. Indar-berritu zuan ardo onek ta biotza<br />
alaitu, berriro bideari are gogotiyago ekiteko. Bv AsL 114s. Euskalerriko soñu zarrak biltzeko asmoa erakutsi<br />
nionean, ni artarako alaitu ta berotzeko emengotxe bi kantatxoren asiera eman zidan. A EEs 1916, 306.<br />
3. (VocCB Dv). Alegrar(se). "Se emplea también en ocasiones con la significación de alegrar-se, recrear-se"<br />
VocCB. Uda berri ederra, / gure doai ona, / dezu biguntzen otza, / alaitzen eguna. Echag 135. Arpa jotzen<br />
zion, gozakaitz-aldiak eta barrungo illuntasunak artzen zuenean eta alaitu eta poztutzen zuen. Lard 163. Bere<br />
arpegia zeruko atsegiñ-kontentu batek alaitzen zion. Arr GB 129. Etzazu negarrik egiñ eta alai zaite. Ib. 25.<br />
Alaitu ta poztu zaitezte, nere semiak, Jaungoikuagan. Ez dedilla goibeldu zuen biotza. Bv AsL 65.<br />
(s. XX) Negar malko bi ixuri zituen, geroxeago berriz pixka bat alaiturik. Goñi 39. Etorriko den Malentxo, ta<br />
berak alaituko gaitzin, berak jantziko din gure etxe zarra. Ag G 271. Jaungoikoak sortu zinduzan nere azken<br />
egunak alaitzeko. Ib. 136. Ta Udabarrijak lorak berbiztu, / txori ta danak alaitu (1913). Enb 84. Nere barrengo<br />
illunpe aundi au alaitu dediñ, bearra arkitzen det beti zure onduan izatia. Ill Pill 10. Zatoz, bada, len-bai-len,<br />
lengusu maitagarri, errukarri, isuri onen bizia, alaituz, luzatzera. A Ardi 98. Atsekabe guztietan Nik alaituko<br />
ditut. ArgiDL 103. Agur Maria diotenean zeruak irri-parra dagite, aingeruak poztutzen dira, izate guztia<br />
alaitzen da. Inza Azalp 155. Barriz eldu zan mendira udabarrijan laztana / eta lilijen usañak alaitu eban oiana.<br />
Laux BBa 34. Zeure kanpak dalaiez bijotz samindubak. Ib. 22. ["Abarrak"] orain urte gutxi agertzen ziran<br />
alaiturik aberriko tontor ta zokuak. EArzdi in Kk Ab II 5. Gure buruen gainetik alaitzen dauku bihotza<br />
agorrileko zeru garbi urdinak. JE Ber 42. Ainitz egunez, ez gera alaitu / lurtarrok. Goien sar egin baitu / Eurik<br />
Eguzki giltzapean. Ldi BB 110. Ia bera alattuten juan gura ete-zeunkienentz, zure goraro bixi orregaz ondo-eza<br />
arinddu dakijon. Otx 67. Olerkari maitatiak goibeldua alaitu nai du. Aitzol in Ldi UO 6. Andik mordoska,<br />
emendik sailla, / itzez alaituz bidea. "Alegrando con su conversación el trayecto". Or Eus 228. Zillarraren tintinotsera,<br />
bai begiak biziki alaitu zitzaizkola eskale maltzurrari. TAg Uzt 208. Jai ura alaitzeko ekarritako<br />
bertsolariak. Etxde AlosT 78. Ba zekien gizonak Isabelaren etorrerak ziola bihotza alaitzen emakume zaharrari.<br />
Mde HaurB 31. Euren txistuz alaitzen / baserri ta uri. BEnb NereA 222. Alaitu bitez arrantzaleak, / alaitu<br />
nekazariak, / Alaitu bitez kaleak eta / alaitu gaur baserriak. Basarri 65. Gauza ta gizon alaitu gara, /<br />
Arantzazun, gaur, bat-baten. Gand Elorri 62. Bizitza arindu ta alaituko dien emakume bat nai dute. MAtx Gazt<br />
27. Begira nula oro alaitzen diran datorken mendeaz. "Adspice uenturo laetantur ut omnia saeclo". Ibiñ Virgil<br />
43. Udaberrian alaitzen gera / zarrak bezela gaztiak. Uzt Sas 332. Gai alai hori entzun da eni alaitu zeraut<br />
barrena. Xa Odol 342. Haren oroitzapenak alaitu omen zion harrezkero bizia. MIH 248.<br />
v. tbn. Urruz Zer 119. Jaukol Biozk 57. ABar Goi 72. JAIraz Bizia 109. Txill Let 93. Anab Poli 28. Arti Ipuin 48.<br />
Osk Kurl 41. Onaind in Gazt MusIx 152. Salav 47. NEtx LBB 330. Mattin 30.<br />
(Fig.). Mugatik apur onontzaxego / mardul zegon irastortza. / Buru-beorra alboan zutela / an alaitzen zuten<br />
ortza. "Allí pastaban satisfechas". Or Eus 329.<br />
4. Aligerar, aliviar. Lenbaitlen errira eldu-nairik zijoan ariñ-arinka, Don Kijotek bere itzaldi luzeaz ematen<br />
zion aserrea alaitu naiean. "Por excusar el enfado". Berron Kijote 71. Santxok, bada, zerbait esanaz nekea alaitu<br />
ta arindu nai izan zion. Ib. 204. Berak zainduko nere osasuna eta alaituko zure biotzeko trixtura. Ib. 217.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
824
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alaiturri. 1. "Pusilánime" Lar.<br />
2. (Lar, Hb ap. Lh (-turi)). "Pusilanimidad" Lar.<br />
alaitxo, alaitxu. Dim. de alai. Ondotxu bazkaldu gendun egun batez, bera alaitxu egoala, emon eustan<br />
zituan ondasunen barri. "Algo contento". Or Tormes 89.<br />
alaitzar. "Guapazo [...]. Lat., valde strenuus" Lar.<br />
alaiune. Momento de alegría. Iltzera dijoan eriak bere argi edo alai uneak izan oi dituan eran izango ditu<br />
bear bada munduak ere bere argi uneak. AA III 477.<br />
alaixen. v. halaxen.<br />
alaja (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ; -ea det., Lar, Añ). Alhaja, joya. "Alaja" Lar y Añ. v. bitxi. Bere<br />
ondasunak utzi ziozkan, errian ifini izan zeban kolejioari, zeñetan zintzoro gordeak arkitzen diraden, oraindik,<br />
beraren alaja aberats anitz. Izt C 485. Sabelean daukadana alaja oien jabeagandik det. Lard 51. Zeruak dauzka<br />
amabi ate, / aingeru bana guardiyan, / urrez egiñak murallak eta / alaja fiñak erdiyan. Xe 386. Eta gero alajak<br />
neuretzat guztiak, / Izango dira danak andi ta txikiak. AB AmaE 279. Konpondu gabe nere alajak / berekin<br />
eraman ditu, / oiegatikan ez du gajuak / poltsarik asko loditu. Tx B I 71.<br />
(Fig.). Ekarri ebana zan soldau kapotea, / Neguan berotzeko ona alajea, / Eta izanagaitik antxiña josia, /<br />
Zirudian kapote igaz erosia. Ib. 217.<br />
(Ref. a personas o animales de modo irónico). "Oiñ sosegatua jaon, baiña gaztetan alaja ederra zonan ori"<br />
Elexp Berg. Feriya ori egin ta / Orumiara asi, / alaja ori bidian / bazan nork ikusi. Noe 42 (se refiere a un<br />
mulo viejo). Neskazar ori dala diyote / bi aldiz moja izana, / komentutikan atera eta / artu nai zuen gizona; /<br />
Baranbiyotik etorriya da, / ezta alaja zuzena. Tx B I 69.<br />
alajaina (-aiña G; -aña G-bet, AN-gip; Bera; -añe AN-larr), alajain. Ref.: A (ala); Garbiz Lezo 213; Asp Leiz<br />
(alajañe). (Euf. por alajainkoa, usado como exclamación o como refuerzo de lo dicho). "Así pues...<br />
Eufemismo de ala jainkoa (?)" Asp Leiz. "Alajaña (G-bet) ¡menuda!" Zt.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y en los vizcaínos Otxolua y San Martin. La forma alajain se<br />
encuentra en una ocasión en Agirre, junto a varios ejs. de alajaña.<br />
Azpian dijoana / mandua da, baña, / gañekua ere bada / azpikua aña: / mando baten gañian / bestia, alajaña!<br />
Bil 169. Alajaña! Euskeraz jakin ta ez ditu eraman biar? Sor Bar 24. Alajaña! Soñean zeuzkan guziak ostu! Zab<br />
Auspoa 26, 28. Baña erosten zion bai. Ez erosi bear, alajaña, bere illoba bakarrari! Ag G 30. Baster guztietatik<br />
entzuten zan oo ta aida, arre ta iso, jeup eta kaixio, alajaña ta arraiopola. Ib. 83. Nerau prisiondegira? Bai<br />
ederki eman ere alajaiña, euskal-errian dan gizonik onraduena izanta. Urruz Zer 60. Besoz jarrosiaz, itzez<br />
urruinduaz, irain ta birao, gajo ta kerten, arrano ta alajain. Ag EEs 1917, 214. Orko izerdia, arra ezpada ere,<br />
erdi antzua bai, ala jaina! A Ardi 6. Orrelakuak leku gutxitan / orain daude alajaña. Auspoa 61, 130.<br />
Aurreratzen dira Santa Cruzen mutil batzuk, eta, alajaña, tiroka asten dituzu. Or SCruz 104. Etxeguren-ek bera<br />
ere gezurrezko agiriz datorrela aitortu digu... Gizon politak gatxeudek, alajaña! Ldi IL 43. --Zabaldu ondo<br />
begijok a etorri dattenian eta ikusiko dozube, bai, itsubak ezpazarie beintzat. --Egin biarko, alajaña! "Orsú!".<br />
Otx 110. Laistertxo zotin oriek baño eiagora areagoak egingo dituk, alajaña! Zait Sof 129. Ameriketatik indiano<br />
eginda atorrela, alajaña! NEtx Nola 33. Zapatak biar dituranik ez jetsak iñori esan, eta ia zer tamañokoak biar<br />
dituran, alajaña! SM Zirik 81. Alajaña, ez zegok gaizki-- egiten nion nere buruari. Anab Aprika 49. Il adilla,<br />
alajaña! "Que te mueras, ¡alahé!". Gazt MusIx 161. Gogoan bait-dut [...] nola zijoan asto eder baten gaiñean<br />
zaldun alajaiña. Berron Kijote 170. Guztiok jabe, bada; guztiok, eta inor ez. Inor ez, ote? bai, alajaina. MIH<br />
397. Ukabilkadak behar bezala, suminez itsutu gabe, alegia, jasotzen ikasi duenak, ez du alajaina gutxi ikasi.<br />
MEIG I 167.<br />
v. tbn. Auspoa 95-96, 123. EEs 1916, 50. Garit IpuiL 48. Tx in Imaz Auspoa 24, 137. Sabiaga Y 1933, 422. Txill<br />
Let 130. Basarri 107.<br />
- ALAJAINAN. "Alajañan [...] ¡caramba!" BeraLzM.<br />
- ALAJAINEKOA. Ciertamente. Senide-ren antzera dela unide: ide orretan bai. Goaz unera. Ume ta semetik,<br />
uni ta sen-a. Ez alajañekoa. Lenik, senide ez da eldu seme-tik, sem ta sen bi erro berexiek dire ta. Or EEs<br />
1917, 193.<br />
- ALAJAINENA (alajañena BeraLzM; alajañana AN-gip ap. Garbiz Lezo 213). "'Caramba!" BeraLzM. --<br />
Zillarra ta urrea duten mendiak ere baomendituk, guretan arria bezela. --Alajañena! Orrelako menditxo bat<br />
bagiñu, andi andia izan eztare... Ag G 252.<br />
- ALAJAINETAN. "Alajañetan (AN-gip), atenuación del juramento Ala Jainkoa" Garbiz Lezo 213. "Alajañetan,<br />
exclamación (Gipúzcoa)" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257. Orixe kontu polita degu alajaiñetan. Urruz Zer 69.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
825
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aguro, alajañetan! Muj PAm 62. Ongi da erderaz ere dakian; baña, euskera aztu, alajañetan, euskelegunerokoak?<br />
Ez, enetxoa. Ldi IL 81. Eta oraindik sari geiagoren eskea. Gure neurriraño igo nai dute,<br />
alajañetan! Ataño TxanKan 84.<br />
alajainkia (G-goi ap. A EY III 368). (Euf. por alajainkoa). Ez nauk jolasean ari, alajainkia! NEtx Antz<br />
143. Ba ziran ba, aiek ere, senar-emazte pijuak, alajainkia. NEtx LBB 176. Gure auzo Alanoko soro aundi<br />
ortan, atzo andaluz bat bei-kontu, alajainkia! Ataño TxanKan 78. Ala jainkia! Munduz kanpo ibilia augu orduan<br />
i. Ib. 120.<br />
alajainkoa (G; Dv (s.v. alatu)), alajaungoikoa, alajinkoa (S; H), alajinko (S). Ref.: A (ala); A Morf 732; Lh<br />
(ala); Lrq (bibost). Vive Dios, como hay Dios (usado como exclamación, o como refuerzo de lo dicho). Cf.<br />
AA II 34s: "Begira izan ote dezun, juramentu diran itzak esateko oitura, egiaren edo gezurraren gañean<br />
itzegiten dezun begiratu bage, egin dezagun kontu: Ala Jainkoak salba nazala, emendik mugi ez nadilla"; Lard<br />
201: "Bestela, ala Jainkoak salba nazala, etzatzu bat bakarrik ere gaur arratsean geratuko". Cf. tbn. Zait Sof 27:<br />
"Ala Artemi andragoia! Ez du itzuriko nonbait zigorra zure ausardi onek", o Zait Plat 131: "Bai, ala Tzeu --esan<br />
zuen Polemark-ek-- argi-argi dago ori, Sokrate". v. alaintso, alainxe, alajaina, alajin, alajipo, alaua,<br />
alaxintxo, alazankoa.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX. A juzgar por eufemismos como<br />
alajaina, etc., se ha podido tomar por expresión fuerte, casi irreverente. Cf. MEIG VII 32: "[Orduko jendea]<br />
txunditurik geldituko zen [... irakurri izan balu Alajainkoa! (erdaraz egiten omen den) teatro-saio baten tituluan.<br />
Zergatik ez dute jartzen: ¡Como hay Dios!? Ez dakitelako euskarazkoa noiz eta nola erabiltzen den".<br />
"Jangoikorako", "ala Jainkoa" esatea, eztauke askok juramentutzat. Añ MisE 187. Bada, ala Jainkoa! artu<br />
lezateke aitzakitzat emakumearen erbaltasuna dedala. "¡Vive Dios!". Otag EE 1882c, 479. Ze bat utsa egon<br />
balitz / ala Iaungoikoa! / berea zan dirua / estrepadakoa. Azc PB 226. --Oraintxe aukera Urrejolako arkaitzetik<br />
eure burua botatzeko. --Ala Jainkoa! Ori al da gizonari emateko erantzuera? Ag G 308. Oso auldu alaiz?<br />
Geiago ezin aldek? Orrenbeste bagaituk, orrenbeste bai, alajainkoa! Ag EEs 1917, 210. Sei mila demoniok /<br />
eraman din neska / gona gorria, / Bai ala Jainkoa! (G-azp). A CPV I 351. Alajainkoa! Nork erran lezake orai<br />
zeatzki, gure Mantxatarraren biotz barreneko asarrea (Quijote IX). "¡Válgame Dios!". AIr RIEV 1928, 606.<br />
Nere txapela tellatuan, / ala Jaungoikua. Tx B 190. Ala Jainkua! Eguno eztot ikusi neure aurrian zu baño pizti<br />
barregarrijagorik! Otx 76. Egin nai ditudanen tautik ez esan, ala yainkoa. Zait Sof 24. Ire berdiña duk, ire<br />
aziaren sorkia. Bai, alajainkoa! Etxde JJ 7 (187 alajainkua). Batek ere ez dik txintik esaten. Pozik daudelako?<br />
Ez, alajainkoa! Txill Let 84. --Ik guretakoa izan nai al dek? --Bai alajainkoa. Ugalde Iltz 61. Leengo einean<br />
iraungo dau ba arek berak, alajainkoa! Erkiag BatB 182. Ijitoak eurak baño zikinagoak, zikin izatea da hala<br />
Jinko! Osk Kurl 86. Ta orduan hil nuen / ala Jaungoikoa. Azurm HitzB 32. Gero, gazteluren bat billatzera joan<br />
bear diagu, gaua pasatzeko eta esan diaten baltsamoa egiteko; ala Jainkoa ta, belarri au gero ta zitalago<br />
mintzen ari zaidak. Berron Kijote 118.<br />
ala jaungoikoa (V-gip). "Añadido piadoso con que se agradecen y corresponden las salutaciones. --Egun on,<br />
etxe ontakuori! --Baitta zeuri be, ala Jaungoikua!" Etxba Eib.<br />
Etim. En M.A. García Cuentas municipales de Gata (1520-1524) Salamanca 1972, se cita, al tratar de la<br />
blasfemia, como una de las más usuales, la frase 'como Dios es verdad'. En nuestro caso es 'así Dios (existe,<br />
etc.)'.<br />
alajategi. Joyería. Alaja zale bazera, / juango gera esatera, / alajategi batera: / erakusteko, / zuk ikusteko, /<br />
dakaten alajeriya. Bil 87.<br />
alajatu. Adornar con alhajas. "Alajar" Lar.<br />
alajatxo. "Alajuela" Lar.<br />
alajazale. Aficionado a las alhajas. Alaja zale bazera, / juango gera esatera, / alajategi batera: /<br />
erakusteko, / zuk ikusteko, / dakaten alajeriya. Bil 87.<br />
alajeria. Conjunto de alhajas. Alaja zale bazera, / juango gera esatera, / alajategi batera: / erakusteko, /<br />
zuk ikusteko, / dakaten alajeriya. Bil 87. Kapa sonbrero oiek salduta, / etxeko alajeriyak, / gañera berriz<br />
ganbaratikan / artuak eta gariyak. Xe 266.<br />
alajin (BN, S). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala). (Euf. por alajainkoa). Ala jin! Moleta behar egin eta<br />
arrautzerik hautse gabe ezin egin! Eskual 14-2-1913 (ap. DRA). Ala jin posibilia, uste nian gai hartan zela ene<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
826
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mündütik juaitia. Const 36.<br />
alajinka. v. alainka.<br />
alajinkotzia (S). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala); Lrq (bibost). (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!"<br />
Lh.<br />
alajintania (S ap. Lh). (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh (s.v. ala).<br />
alajintxoria (S ap. Lh). (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh (s.v. ala).<br />
alajintzo (ala Yintzo L, BN ap. A EY III 368). (Euf. por alajainkoa).<br />
alajinhua (S; alajinua H (S)). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala); Lrq (bibost). (Euf. por alajainkoa).<br />
"Pardieu, pardi!" Lh.<br />
alajipo, aladzipo (S ap. A), alajipua (S ap. Lrq (s.v. bibost)). "Ala dzipo (Sc), atenuación del juramento Ala<br />
Jinkoa" A (donde dz representa una sonora, acaso antes [z] que [z#]).<br />
alajixpua (S). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala). (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh.<br />
1 alaka (Bera). 1. (Adv.). Lamentándose. Mutiko-neskatoak txaboletatik urteten, dagokien zori illunaz<br />
alaka. Arriaga Lekob 6. Gogoa illun ta biotza miñez / Urtzi nerea, emen naukazu; / Beti alaka, beti zotiñez, /<br />
Neke gogorra zait, ba, gallendu. T. Muxika in Onaind MEOE 850. Bere aurretik, otso-antzeko Baso-jaun beltza<br />
/ bide osoan alaka... / Bere alboan, elur-antzeko ega luzedun / Maitagarriak egaka. EEs 1926, 133. Bere<br />
aurretik, otso-antzeko Baso-jaun beltza / bide osoan alaka. Jaukol Biozk 69. Bai, obe diagu ardiak arkitzen saia,<br />
alaka (lamentando) ari baiño. Etxde JJ 7. Alaka dabil ardiya udan alai zegona. Satarka "Udazkena" (ap. DRA).<br />
Ene bada! Izu-laborritan nago! (Abeslariak ai-ka ta ala-ka diardute). Zait Sof 112.<br />
2. "Alaka ibilli biar onekiñ, atizando" Iz ArOñ.<br />
3. (Sust.). Lamento. "Lamentación, lamento, quejido" Bera. Ez dira gaurkoak, Nuñez de Arceren alaka<br />
ukorrak. "Aquellos lamentos pesimistas". Aitzol in Laux BBa IV. Antziñako olerkari gorenak ez dagerz. Alaka<br />
eta soilki, moteltxoak eta goitillunagoak sortzen zaizkiote. Ib. IV. Ai, mundu eroa! Besteren buruan ikasterik ez.<br />
Alaka au berau alperrik da. Txill Let 82. Alaka alperretan. Ib. 91. Olerkariak beinbat geiago bere bizi garratza<br />
alaka samiñez kantatzen digu. Etxde 16 Seme 48. Ona ahapaldi batean bere emazteari egiten dion alakamintzoa.<br />
Ib. 48. Jopuen birao ta alakak. Etxde Egan 1961 (1-3), 83. Klu, klu, klu, oillo lokak, / miruaren alakak.<br />
NEtx LBB 302.<br />
2 alaka. 1. "(V), chaflán, esquina achatada" A.<br />
2. "Hueco de una madera, producido por un nudo ya desprendido" A.<br />
3. "(V-arr), ramas cuyas extremidades han sido desprendidas de un árbol por la poda" A.<br />
4. (V-ger-gip). Ref.: A Apend; Iz ArOñ. "Listones que se quitan de un tronco cuadrado" A Apend. "El<br />
desperdicio de la madera en la sierra, tabla de costado. Piñu alakaak, los desperdicios laterales" Iz ArOñ.<br />
3 alaka (Lh, que cita a Lf). 1. Cítola de molino. v. kalaka.<br />
2. "Cítola, fig., hablador. Alaka tzarra, alaina! (Darric)" DRA, que cita el ej. mendiko alaka zirzill bategaz (Ag<br />
AL), en realidad errata por alaba.<br />
4 alaka. "Alhaja; mueble. Eta alakak etxe barnean dauzkanak (Arch ms.)" DRA.<br />
halaka (Lar). De tal modo (con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alaka, non" Lar. Eta<br />
haren abillamenduak argi zitezen, eta hagitz xurit elhurra bezala, halaka non bolazalek lurraren gainean ezin<br />
hain xuri egin bailezake. Lç Mc 9, 3 (He hain xuri [...] non, TB halako gisaz nun).<br />
alaka-belar, alaka-bedar. Gauza asko nastu ta jarabe bat egiten da: zartzaparrila, txarpoil-bedar, biotzlora<br />
ta alaka-bedarra (V-arr). "Guayaco". A EY IV 261. Sg. el DAut: "Árbol de Indias, especie de ébano, de la altura<br />
del fresno. [...] Úsase mucho en las boticas su madera". Por guayaco o guayacán hay que entender el Guaiacum<br />
officinale o la Caesalpinia melanocarpa, preferentemente el primero. Ni uno ni otro son "hierbas" ni se dan por<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
827
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ceánuri. Parece, pues, que o se trata de una improvisación de Azkue, idea difícil de aceptar, o de la introducción<br />
de un nombre del cast. de América que no corresponde a la planta local que trata de traducir, al parecer sin éxito.<br />
halakara (SP, Dv, A). De tal manera (con oraciones consecutivas). "Halakara mansotu dira, non, sont<br />
tellement devenus doux que" SP. La fuente de todos los lexicógrafos es, sin duda, Leiçarraga. v. halaka, 1 hala<br />
(4). Iainkoa zure zeloaz, zuhurtziaz eta gogo-handitasunaz zerbitzatu izanik halakara mansotu eta ematu izan<br />
da, non egungo egunean Bearno guzian Iainkoaren hitza paisibleki eta edifikazione handitan predikatzen baita.<br />
"Et si bien aprivoisé, que [...]". Lç Dedic * 5v.<br />
alhakari. "Animal que pace bien (L; Darric)" DRA.<br />
1 alakatu. "(S), invocar" A.<br />
2 alakatu (Bera). Quejarse, lamentarse. Bularrean bildutako geitzen ziyuan atsekabeak gainkatu zuan<br />
osotasuna, eta Yan Pier asi zan negarrez eta alakatzen. Zink EEs 1927, 84. Schwitz'dar zindo oro gure<br />
Yaurlariaren ankerkeri ta diru-goseagatik alakatzen dirala, ba dakizu. Goen Y 1934, 99.<br />
halakatu (L, S; SP, Lar Sup, Dv), halakotu. Ref.: Lh; Lrq. 1. Poner(se) así, de la manera indicada. "Halakatu<br />
nau etsaiak, l'ennemi m'a mis de la façon" SP. "Assí, hunela. Ponerse assí, halakatu" Lar Sup. "Devenir pareil<br />
[...]. Aita ohoina zuen eta semea ere halakatu zen, il avait un père voleur, et tel devint aussi le fils" Dv. "Devenir<br />
tel" Lh. "Devenir semblable, devenir de telle sorte" Lrq. Miretsteko da, nola orai zuk dakizularik, eta<br />
esperientzia duzularik, neurri batetara helduz gero, arnoak iragaiten zaituen, gaitz egiten deratzun, etzaren<br />
guztiarekin ere zenzatzen, eta ez berriz halakatzetik begiratzen. Ax 408 (V 265). Zeren bere faltaz, trabaillatu<br />
nahi gabez, eta ethorkizunera ez behatuz halakatu baitira. Ib. 44 (V 27). Pazienzia behar dugula, ez xoilki zeren<br />
eri garen, bainan eta zeren halakatu garen Iainkoak nahi duen eritasunaz. SP Phil 192. Nork sekulan usteko<br />
zuen gizonen bihotzak etzirela hautsiren ikhusteaz gure Salbatzaille maitea halakatua? Lg II 274. Egorri zioen<br />
mandatari bat, nahiz yakin zerk halakatzen zuen. Ib. 55. Bizioek ziela halakatü. Egiat 171. Alabadere dakigü<br />
güziak erhaustürik daudiala, gü ere halakatüren giradiala. Ib. 189. Baldin saindu egin izan badire, ez dire bere<br />
ahalez ez indarrez halakatu. Jaur 376. Buhasoek, ikhusirik zoin diren heien alderat ongi ekharriak eta manu<br />
guzier jarraitiak, miresten dute heien haurrak halakatu dituen erlijionea. Prop 1884, 11. Zerk halakatuak<br />
[mozkortuak] ote zituen, astearte lan egun batean? HU Zez 203. Izaitez handik laster halakatu zitzaion burua,<br />
non ez baitu geroztik bertze kofesio funtsezkorik egin. HU Aurp 177. Galdatu nioten zerk zituen halakotuak.<br />
Goseak zituen xahutuak bi hilabetez, Alemania barnean. StPierre 22.<br />
2. "Calificar, [...] (G) alakotu" Añ.<br />
3. halakotu (a- V ap. A). "Imitar" A. Ekin eutsan ak be barriari ta jarraigokuak, bakaldun-bakandereak ain<br />
gogotsu barreka ikustian, eurak be alakotu egin yakezan. Otx 170.<br />
4. halakotu. Acomodar, adaptar. Aurraren eran jarri bear dut: konprenitzeko alegiñak egin bear ditut,<br />
doñua alakotu bear dut ulertuko banaute. Txill Let 111.<br />
5. halakotu. Arreglarse, ponerse de acuerdo. Tira ba, eder orrek, itxaropen apur bat emoidazu; eskeiñi<br />
egidazu alakotuko gareala, gaur ez baldin ba da, biar. Erkiag Arran 100.<br />
alaken. (Voz sin significado preciso, usada en canciones). Alaken, alaken, / ala pika ala ttunpairen /<br />
errespun dela pikala tun pa / Jesus, Maria, Jainkoa zen. ADonostia Cancionero Vasco 115. Alaken, alaken, /<br />
alaken eta txunbailen, / errespunde la Mikela Txunba / Jesús, María y José. Tx B II 261.<br />
alaketa. 1. "(V), acto de atormentar" A. 2. Habladuría. Egun aietan etxe guzietan egin ziran alaketak eta<br />
berriketak Jaungoikuak bakar-bakarrik daki. P. Urkia EEs 1928, 47.<br />
alakizun. "Alegato, alakizuna (et alia ab ala-)" FSeg.<br />
alaklara. Abiertamente, claramente. Neurk konfesatzen dot au alaklara. Lazarraga (B) 1193vb.<br />
halako (V-m-gip, G, S; SP, Ht VocGr 430, Lar, Añ, Dv, H), alaako, galako, kalako. Ref.: A; Lrq; Etxba Eib;<br />
Elexp Berg.<br />
Tr. La forma casi general es halako. Los escritores aezcoanos usan galako, y los salacencos y roncaleses<br />
kalako. Hay alaako (alternando con alako) en Capanaga.<br />
1. (Adnom. o pronominal). Tal como aquello (gralmte. con nombre det.; en vez del art. det. puede llevar el<br />
indet.: halako gauza triste bat, etc.); (el) tal. "Tel, pareil" SP. "Halako bat da hemen, il y en a un de même" Ib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
828
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Halakorik eztut egin" Ib. "Tel, telle" Ht VocGr 430. "Tal" Lar y Añ. "(No puedo aguantar tan grandes)<br />
adversidades, ezin irozo ditut alako gaitzegokiak" Lar. "(No hay) tal, ezta alakorik" Ib. "Ez nuen uste halakoa<br />
zinela" Dv. "Saldu darotzut zaldi bat; badut bertze halako bat etxean, je vous ai vendu un cheval; j'en ai un<br />
semblable à la maison" Ib. "Ez da halakorik nola zorraren pagatzea" Ib. "Semblable" H. "Como aquél" A. "1.º<br />
pareil, identique; 2.º de cette sorte" Lrq. "Semejante. Alako gizon esturik ez dot bizixan ikusi" Etxba Eib. "Iñoiz<br />
ezagutu beste gaizto bat alakua" Ib. "Tal como, igual, semejante" Elexp Berg.<br />
En Ht VocGr aparece "halaioa, pareil, semblable"; de éste lo toma Lar Sup: "semejante, alaioa", que a su vez<br />
parece ser la fuente de Sb-Urq: "Halaioa, similis, semejante, semblable". Sin embargo, ya en la fe de erratas del<br />
primero aparece corregido: "halaioa l[isez] halakoa".<br />
Tr. De uso general. Con el sust. antepuesto se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Capanaga, Oihenart,<br />
Eguiateguy (189), Moguel, V. Moguel (83), Duvoisin y M. Elissamburu (Fram 183).<br />
Ixil ladin nahi nuke halako den guzia. E 117. Ni bezala anhiz duzu halakorik munduian. Ib. 101. Anzareak<br />
oina zabal, buztaina laburra, nork berea demana beti da bellako Martitxo Musu da alako eta ala kainezko.<br />
(Echalecu, c. 1545). FLV 2007, 63 (Interpr?). Halako othoitzák alfer dirade eta bano, zeren ezpaitirade ezeinere<br />
promesen gainean fundatuak. Lç Ins E 3r. Gure edifikazionetan edo konfirmazionetan eztén gauzarik Elizán<br />
eztela rezebitzeko, eta halakorik rezebitu izan den guzia utziteko eta kenzeko dela dadukagu. Ib. B 2v. Finjidu<br />
neben ez nebela / nik alakorik aditu. Lazarraga (B) 1179vb. Uste dut alakorik izandu baliz zerbait jakingo nuela.<br />
(c. 1597). FLV 1993, 464. Turkoen eta bertze halako iendeen artean. Mat 70. Enbidiosoak dira txabiraiaren<br />
begiak; / alakoak dira aren eginak (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 128. Nola bada [...] eztugu enzunen ongi eta<br />
debozioreki alako predikatzalleak? Ber Trat 45v. Han denak penarik eztu tristeziaz berzerik / Zeren dagoen<br />
karzela halakoan hertsirik. EZ Man I 127. Konsolatzaille duenak eztu hanbat dolore / Ifernuan halakorik ezta<br />
aurkhitzen batere. Ib. 101. Balsamo, anbar, musketa eta halako bertze usain onak. Ax 415 (V 269). Neure<br />
mendean anhitz ikhusi dut halakorik. Ib. 238 (V 159). Alaako danzarik egin daben. Cap 107. Persona alako<br />
guztiak bear dituez ostera konfesadu. "Todas estas personas". Ib. 88. Hauk dira abrats baten hitzak, ezen handiki<br />
halakoei ohi zaizte laket ahalge gabeak eta lausengariak. O Pr 9. Begira nazazu, Jauna, halako elhetarik. SP<br />
Imit III 45, 4. Erhoa, halako gloria / Hik uste parabisuan? Gç 103.<br />
(s. XVIII). Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa eta eskergabea. ES<br />
134. Ez da gizonik [...] noizik behiñ tentazioneak ez dituenik, eziñ gaitezke ere osoki halakorik gabe. Ch I 13, 1.<br />
Ez dakit ainbeste; ez det alako somarik. Lar SAgust 4. Beldurrez zenbait halako desordenetan berriz-ere eror<br />
zaitezen. He Gudu 157. Begira nazazü [...] halakorik deus seküla egin eztezadan. Mst III 45, 4. Da alabaña bere<br />
eskupeko galdu bat erabill liteken gisan Jangoiko guztiz hondragarria erabilzea ta alako bati dagozkan kastigupenak<br />
onenzat bereztea. Mb IArg I 261. Zori onekoa / izatea alako aurraren / aita ordekoa. GavS 14. Khendu<br />
behar izan zituen beraz bere kuirasa, bere kaska eta bere ezpata; etzen alabainan halakoekin ohitua. Lg I 278.<br />
Egia da, halako bizitze batetan behar direla maiz yasan mundutarren trufak. Mih 129. Modugóntan edo berze<br />
alakobátean. LE Prog 98. Nor da aizo honer halako dolü e'lükiana, auziek dien jendia porrokatzen ta etxaltiak<br />
eskeletzen? Egiat 225. Ain goiti, ta alako eskuarekin zegoala, nola artu zituan bere anaiak? Ub 23.<br />
(s. XIX). Parisko Biltzarrean / Ez Luisen gortean, / Ez da arrastatu / Deus ere halakorik. Monho 28. Badakite<br />
berenez mortalak zirala loikeria alakoak. Mg CC 113. Esango dozue, neke egiten dala, alako gogarte edo<br />
konsideraziñoak betibere egitea. Añ LoraS 127. Justiziaren kontra pekatu egin oi dala [...] kastigu andiegiak<br />
emanaz [...], eta alako bat Jesu-Kristok berak txit erreprenditu zuen Ebanjelioko parabola batean. Gco II 85.<br />
Nolako begiramentu, eta beldurra zorko ez diogu bada Sakramentu orri, testamentuko kutxari alakoa zor<br />
bazitzaion? AA I 443. Halako asko badugu Frantsesez, ez ordean eskaraz. Dh 110. Kristinau asko dira txito<br />
jakin gurak. Ezer bere ez juakuen gauzak jakin artian, beti itanduten dagozanak. Alako ez juakon itaunliari, ez<br />
guzurrik erantzun, baina ez da egiijarik bere. fB Ic II 179. Probauko dau ondo alako arijak euleen pazienzija.<br />
JJMg BasEsc 114. Amiratu ondoan haren bokazionea, ikhus dezagun gureak zer duen halakorik. Jaur 403. Ene<br />
gazte denbora ükhen düt halako. Etch 178. Alzimedon andiak / egindakoa dek, / beste alakorika / ik ikusi ez dek.<br />
It Fab 189. Andria, ze ugentugaz igortziten deutsezu zauri oneei, alako usain gozua botateko? Ur MarIl 117.<br />
Behar bada fable huntan / Noa halako bat ezartzera bistan. Gy 155. Badira hezeegiak galtzen dituenak<br />
[sorhoak]. Halakoetan ethortzen da belhar hila eta ihia. Dv Lab 101. Ditu ille urrezko / albiñu luziak, / alakorik<br />
apaintzen / ez du orraziak. Bil 58. Beinere etzu ikusi kalako gauzarik Israelen. Samper Mt 9, 33 (Hual kalako<br />
gaiza). Kozinaria nor alakua, / gauza guzitan egoki. Xe 262. Non da orain alako konturik, jauna! Sor Bar 91.<br />
Alako berbaz bien arimak euren artean, / Bat egiñago geraturik. AB AmaE 158. Enperadoreak alakorik<br />
etzekien. Arr May 163. Gathu zahar bat bazen / nere sor etxean, / (Halako bat on laite / etxe bakhotxean). Zby<br />
RIEV 1908, 770. Haren aitaren izena urrunean ere aipatua zen; halakoak zirelakotz haren kuraia eta jakitatea<br />
gerlan haritzeko. Jnn SBi 51s. O sakrifizio ederra, Jinkoari ezinago laket izan zaiona! Halakorik ezpeitzian<br />
ükhen ez ükhenen bere Seme gizon eginaganik ükhan dianaz besterik. Ip Hil 40. Oraino halakorik badugula ere,<br />
iduri-arazi eztarotzutan bertze gaitz bat, hura da lepra. Prop 1897, 87. Iru mutil gaztetxuk [...], ez eben bete<br />
gura izan alako agindua. Itz Azald 85.<br />
(s. XX). Euren ustean ezegoan Lurbira onetan alako mutillik. Echta Jos 240. Badet seme koskor bat, pintatzen<br />
ez dezu alakorik ikusi. Iraola 90. Arratsaldea zan alakoa, ezti, garbi, eder ta esnagarria. Ag G 281. Ez nuen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
829
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sekulan erranen halako jendeketa behar zela bildu mukuzu heien erranera. StPierre 21. Ez zen halako aphezetxerik<br />
edo jaun handien jauregirik. Barb Sup 14. Alkateak bi mila peseta eskindu zazkio, galakorik gabe<br />
sartzera uzteko. A Aezk 190. Alako kaskatako ta alako pitxar-kaldiak kordebaga itzi nindun. Or Tormes 21.<br />
Alaba agindu dit / amona Piririk, / baña ez dit sartuko / alako ziririk. Tx B 150. Koxmeren aita bera ere, ate<br />
ortan ezin sartu zan; alakua zan-ta. Alz Burr 39. Zazpi debru batean zintzurrari-beheiti sartu zaizkola erran<br />
zinezake, halakoak baitira eta hain bitxiak gizonaren ihakinak. JE Ber 71. Jakin ebenian katu batek bildurtuta<br />
alako jente pillua erabilli ebala. Kk Ab II 89. Langilek beren eztaiak, aursortze eta alakoak jaitzen dituztelarik.<br />
FIr 138. Alako gixon itxurarik aren lekutan ikusten ottuta ez egonik. Otx 105. Alako zalaparta eramangarri<br />
ezpaita, berriro oju-egin bear izan ziot, ixiltzeko. Ldi IL 16. Etzuan asko uste izan arratsaldean alakorik gertatu<br />
litzaiokenik! TAg Uzt 270. Izan ote emakumetan alako asmamen gaiztokorik eta alako erraigaberik? Etxde<br />
AlosT 29. Septizemia edo alakoarekin. JAIraz Bizia 123. Alabainan halako famako predikaria zen... Zerb Azk 56.<br />
Ene begiek artzen dituten antzetatik ene buruak iduripenak artzen zitun; eta au egiteko doaia ez nekusan alakoa<br />
ez zanik. Or Aitork 154. Alako une pozgarririk ezta, bear bada, urte osoan. Erkiag Arran 189. Sarri pasaten jaz<br />
iri alakuak. SM Zirik 93. Emongo ez eutsan ba jan-edana zenbat gura, orren ijitanu maitagarriari? Baita alako<br />
beste amarreri be! Bilbao IpuiB 70. Zer euri zikina! Oixtian halako zeru ederra eta halako iguzki samina!<br />
JEtchep 44. Alako zerbait Newton iakitunari berebat gertatu omen zitzaion. Zait Plat 84. Kantatu gabe nola<br />
gelditu / alako baten aurrian? Uzt Sas 142. Ene denboran ez dut pasatu halako memento txarrik. Xa Odol 328.<br />
Ezin eraman izan zuan kuadrillariak alako itxura txarreko gizontxo batek onela tratatzea. Berron Kijote 187.<br />
(Tema nudo; v. HALAKOTAN, HALAKOTZAT). Ezlizate Kristinotan ere edukiteko, ezen eztu halako<br />
erakutsi nahi bere burua. Lç Ins F 6r. Iainkoak egiten dituen obra guziak, nola egiazki baitirade glorioso, halako<br />
guziéz ezagut-ere ditezen. Ib. E 5r.<br />
(H). (Con oraciones consecutivas). Ezen atxakio haur dela egiazki bekhatu, eta halako non leinu humano<br />
guziaren [...] kondemnatzeko asko. Lç Ins G 3r. Holokausta zen halako sakrifizio, non guzia erratzen baitzén. Lç<br />
Decl a) 4r. Enzuten da zuen artean paillardiza badela, eta halako paillardiza zein Jentilén artean aiphatzen ere<br />
ezpaita. Lç 1 Cor 5, 1. Halako da Iainkoaren bihotz beratasuna, / Berretuz ematen baitu non bethi ontasuna. EZ<br />
Man I 48. Eman diazadazun halako garazia non ene borondateak eta ene lan guztiak agrada dakizkitzun. Harb<br />
302. Halako adeskidia izan da guganat, non [...] ezarri baikhutu libertatian. Tt Onsa 128. Ene beheraspenak eta<br />
ene auhenak halako fazoinez mehatu naute, non ene hezurrak lothurik baitaudez ene larruari. Gç 47. Halako<br />
fazoiñez non ezpaituket ahalik nahi izateko zuk nahi eztuzuna. Ch III 15, 3. Alako jakiundearen errañu<br />
gozoarekin [argia agertu], non eguzkiak ifar-lausoa beziñ errax banatu eta des-egin zituen gau illun guztiak. Lar<br />
SAgust 9. Alako biotzeko suak askotan ematen zioten, non da kordegabe gelditzen zan. Cb Just 113s. Jinkoa,<br />
egin naizazü halako non hil nizaitekenian Purgatorioko süiaz beharrik eztüdan. Egiat 178.<br />
(ss. XIX-XX). Kontatzen ditue ipui itsusiak, alako gatz eta piperrarekin, non gazteak egon oi diran aua<br />
zabaldurik. AA II 144. Alako arrabijagaz esan oi ditubez, ze edonok sinistu leike bijotz bijotzetik diriala. Astar II<br />
119. Bethetzen du graziaz eta benedikzionez, halako nasaitasunekin, non ez baita sekulan izanen hunen parerik.<br />
Jaur 349. Mendi batzuk dira alako ditxakikoak, ezen, berak berenez ematen dituzte zugazti andiak. Izt C 134.<br />
Hitz hoietarat egiñ zen halako karkaria, / Non buztan-motza nahiz zen ya mintzatu nahia. Gy 70. Hainbertze eta<br />
halako amoinak egiten zituen, non askotan fraide lagunek erraten baitzioten urrunegi zohala. Jnn SBi 53. Alako<br />
errabiya artu zuen, atera zan sagardorik pagatu gabe. Iraola 60. Halako boza omen zuen erretor dohakabeak<br />
nun Porturaino aditu baitzuten katixima. Zerb Azk 17. Zure urriaren 25-eko letrak halako atsegina eman daut,<br />
nun zure ikusteak bakarrik eman bailetzakit handiago bat. Ardoy SFran 147. Alako kolpea izan zan lenengoa ta<br />
alakoa bigarrena, nai-ta-ez lurrera erori zan zaldi-gañetik. Berron Kijote 201.<br />
v. tbn. SP Phil 499. ES 191. It Fab 125.<br />
(V, BN-baig ap. A; Lar, Añ, Dv), kalako (Sal, R ap. A). (En correlación con nolako o zelako). "Qual,<br />
siguiéndose tal" Lar y Añ. "(A tal) abad, tal monacillo, nolako jabea, alako tresnea" Lar. "Nolako soiñua, kalako<br />
dantza (R-vid); soñua nolako, dantzara kalako (Sal), cual la música, tal la danza" A (s.v. nolako). "Nolako<br />
egurra, kalako sua (R), [...]; nolako ezteiak, alako zopa (BN-baig)" Ib. (id.). "Zelako jaubea, alako tresnea (V)"<br />
Ib. (s.v. zelako).<br />
Lurrekoa nolako, halako lurreko diradenak-ere. Lç 1 Cor 15, 48 (He, TB, IBk, IBe, Bibl nolako (...) halako;<br />
Dv nola (...) hala, Ker zelako (...) alako). Enzuten nauten guziak ere egin zindeizten halako, nolako ni bainaiz.<br />
Lç Act 26, 29 (He ni naizen bezalako, Dv ni naizen bezala, Ol ni bezelakotsu). Nolako elizalde, alako abade. RIs<br />
60. Nolakoa baita aita / halakoa semea. EZ Eliç 126. Zeren nolako baita lurra, [...] halako gerthatzen baita ura<br />
ere. Ax 215 (V 143). Pika nolako, umea halako. O Pr 396. Bizitzean halakoa izateko, nolakoa nahi bailuke<br />
heriotzean kausitu. Ch I 23, 4. Bizitza nolakoa, eriotza alakoa. Cb Eg III 214. Nolakua bizitzia, alakua eriotzia.<br />
CrIc 31. Nolakoa daraman kandela, alakoa izango da argi artua. Mg CC 230. Zelakoa dan bizitzea, alakoa dala<br />
eriotzea. Añ EL 1 83. Gurasuak zelakuak nai ditubeen, alakuak izango diriala umiak. fB Ic I 304. Nolako arbolia,<br />
halako fruitia. Arch Fab 219. Nolako baita ama, alaba halako. Hb Esk 177. Nolako izari, halako sari. Arb Igand<br />
125. Gurasoak nolakoak, umeak alakoak. A Ardi 53. Gixonak zelakuak, adei-legiak eta gurkerak be alakuak<br />
egin biar ixaten yakez. Otx 54. Gogua nulako, Uskalduna halako. Egunaria 9-8-1961 (ap. DRA). Zelako lapiko,<br />
alako tapa. SM Zirik 43. Nolako zura, alako ezpala. Zait Plat 81. Buru-muiñak nolakoak, gogamena alakoa. Vill<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
830
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Jaink 68. Nolako gurasoak, alako umiak (AN-araq). Inza NaEsZarr 73. Gizona beti gizon delarik, aldiak nolako,<br />
gizakiak halako ageri baitira. MIH 235.<br />
v. tbn. Mat 248. Harb 179. Hm 198. SP Phil 315. Tt Onsa 12. Zuzaeta 44. Zub 94. NEtx LBB 119.<br />
(En correlación con halako). "Halako aita, halako semea, tel père, tel fils" Dv. Halako ezteietan, halako<br />
zopak; halako egitekoak, halako ondorea, plazer iraganak atsekabea ohi dute. Ax 372 (V 245). Alako eztaietan,<br />
alako zopak (B). Inza NaEsZarr 2107.<br />
(Con nola). Ezen hunelako gauzak, guziz lengoaje oraino usatugabe batetan, ezin behingoaz halako<br />
perfekzionetan iar daitezkela nola behar bailizateke. Lç Adv * 7v. Ordean halako dire xoil bakhotxak aldiak /<br />
nola baitu deklaratzen xoil guti historiak. EZ Man I 125.<br />
(En contextos negativos). Utzten ditut bertze erremedioak, baiña erremedio naturalik, haragiaren<br />
tentamendu guti izaiteko, ezta halakorik, nola ez usatzea. Ax 386 (V 253). Adimendu eder baten izateko, eztela<br />
halakorik, nola gorphutz tenperatua. ES 121. Lazara bizteko aitzinean egin ziren nigar eta othoitzek erraten<br />
darokute ez dela halako zorigaitzik nola arimako bizia galtzea. Lg II 205. Bainan ez da halakorik nola gisua<br />
hildora saskitoz ematea. Dv Lab 185. Gizon dohakabeak bere hersturetan ez dukeela nihon halako laguntza<br />
eztirik nola Aldareen oinetan. Arb Igand 103. Zer nahi izan dadin, eztu eskuarak, egungo egunean, halako<br />
errorik, ez halako bermatzakirik luzaz irauteko, nola eskual etxea. HU Aurp 215. Ez baita halakorik azkenean<br />
bihotzen hausteko nola gaizkia ongiz garaitzea. Ib. 87. Ez zaitak halako astorik, nola baita eriaren aitzinean<br />
bere jakitateaz odol hotzean durduzatzen den medikua. JE Bur 124. Ez dut ezagutu nehun halako batasunik nola<br />
gizon gazte heien artekoa. StPierre 40.<br />
Orai arte erranetarik / Ausarki yuiatzen dut nik, / Beher huntan talendua / Dela grimasa purua; / Banderiza,<br />
edo halako / Nork bere burua baliarazteko. Gy 293. Abe esaten oi da lurrean landatzen diren ziri, estrongu,<br />
txargo eta alakoeri; gero eken laguntzari esker lot daitezen eta goratu banabar landare eta alako. FIr 156.<br />
(En exclamaciones). v. HALAKORIK. Alako lirio zoragarririk! Bata baltzerena: urrezko ulematasadun,<br />
bestea. Erkiag Arran 43. Gero, bizkarganetan artu ta eruan eben zezeniltzaille arlotea, jentien txalo urri batzuen<br />
artean. Alako barregarririk! Alzola Atalak 71.<br />
2. (Usado como pron. anafórico). "Ni sinhesten nauena, halakoa salbatuko da; ni ukhatzen nauena, halakoa<br />
galduko da, celui qui croit en moi, celui-là sera sauvé; celui qui me renie, celui-là sera condamné" Dv. v. haina.<br />
Nor da gizon modorroa harzaz orhit eztena / eta gero halakoa gaitz erraiten duiena? E 129. Personaje<br />
deputatuak eta ordenatuak behar dirade [...], halakoék, kapable eta sufizient eridenen eztiradenak [...] iraitz<br />
ditzaten. Lç Ins F 6v. Baldin zenbeitek uste badu relijioso dela zuen artean bridatzen eztuelarik bere mihia [...]<br />
halakoaren relijionea bano da. Lç Iac 1, 26. Kanpuan oba leuke atxurzala, / izango baleu bere beti presa, / mila<br />
monjaren baño abadesa. / Kontentuago dago alakoa / jaaten dabela basallorea, / eperki janik baño. Lazarraga<br />
(B) 1182rb. Alke duenak konfesatzeas ni gizonen aurrean, nik izanen dut alke alakoa konfesatzeas ene Aitaren<br />
aurrean. Ber Trat 55r. Eta haren bihotzeko / da orobat gizona, / bere laguna premian / urrikaltzen zaiona. [...] /<br />
Halakoaz bethiere / Iauna da orhoituko. EZ Eliç 257. Zeren komunzki halakoa, eritasunetik eskapatzen denean,<br />
leheneko bekhatuetara bihurtzen ohi da. Ax 204 (V 137). Hek eta halakoak dira eskriba fariseoak bezala. Ib.<br />
261 (V 174). Hainak eta halakoak mehatxatzeintu Ieremias profetak. Ib. 192 (V 130). Halakoek eztute ardietsiko<br />
bihotz garbiaren libertatea. SP Imit III 37, 2. Halakoek erakusten die Jinkoa mesperetxatzen diela. Bp I 126.<br />
Halakoez erraiten du iskiribu sainduak ere: [...]. Bitinak bezala direla halakoak. ES 182. Orra zer dan emakume<br />
eroa, ta alakoaren azkeneko gogoa. Cb Eg II 192. Dohatsu [...] atsekabe guziak pazienki pairatzen dituztenak,<br />
ezen halakoentzat da bizien lurra. Lg II 145. Yende xehiek uste dute ohore bat dela halakoen exenpluak<br />
imitatzea. Mih 92. Nekazári izerdiain útses ogi puskabát atratzeuntenén értean [nágo]; ta izan daikela alákoen<br />
andrerik enpleadezakenik senarrain izérdia triposkerian ta laminurian? LE Prog 124. Errelijionerik eztianak,<br />
da düda gaberik Jinkoaren ta jenden etsaia; halakoa, gizon izena merexi eztiana, da Job Saintiak Behemot<br />
deitzen diana. Egiat 199. Direlakotz halakoak [bastartak] akadoiki püta hümiak deitzen. Ib. 276. Oen artean<br />
batzuek baziran, Jainkoaren sinismena, ta ezaguera zuenak [...]. Sem zeritzan Noeren seme baten odol ta<br />
arrazatik zetozenak ziran alakoak. Ub 17.<br />
(s. XIX). Obe luke alakoak [...] ezarriko balute itxasoaren ondora errotarri bat samatik duela. Mg CC 251.<br />
Dedar egiten dozue, alakoak engañetan dabela Konfesorea. Añ LoraS 33. Ez sinistu gizon gaiztoari / Gezurra<br />
dariolako alakoari. VMg 78. Ezin konta bezenbat bekhatu mortal egiten du halakoak. Dh 145. Bere buruba<br />
garbituteko, esango dau alakuak konpesinoian, ez deutsala gatxik opa. fB Ic II 197. Jazo dekijo norbaiti, uste<br />
baga, gorputz aldi txaarren bat gaitik, ardauak galdutia, baña alakua ondo eskarmentauta geldituko da. JJMg<br />
BasEsc 208. Nahi bezen edifikagarri laiteken ere, orai, halakoen bizia. JesBih 430. Etxen esklabo dena, beita<br />
kanpun niatho / halakuen khidiak bethiere gaisto. Etch 176. Mintzo dire lehen mendeak pozoatzaile eta<br />
enganatzailez: halakoek sorgin ite badute! Hb Egia 144. Halakoa ikhusten da galdeka; bethi zerbaiten eskasean<br />
da. Dv Lab 139s. Bolsa ustu, berotu ez, / irten penarekin, / alakoak tristura / darama berekin. JanEd I 25.<br />
Hortakotz ere Salbazaliaren sortzia ez zian Zeliak halakoer agertu. Ip Hil 96. Agidanian il da / askoren<br />
moduban, / alakua neke da / sartzia zeruban. PE 49. Egiazki urrikari ditugu halakoak, bereziki gaztedanik<br />
estropiatuak. HU Zez 34.<br />
(s. XX). Inbiriyaren gorroto gaiztoz / il zuen batek bestia [...]; / alakuari kostako zaio / zeruba irabaztia. Tx B<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
831
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
I 204. Iñork nere itzak aditu bai, baña begiratzen ezpaditu, nik eztut alakoa epaitzen. Ir YKBiz 428. Gaurko<br />
euskaldunen artean ba litteke askok "gau-illaren" berririk ez izatea ta alakoentzat ipiñi degu azalpide au. Etxde<br />
AlosT 93n. Eguzkirik ezpalitz, tira, baiña ba-dago, ta ala ere beti negarti; mozolo bear luteke izan alakoek. Vill<br />
in Gand Elorri 16. Nekerik ta minik elukete artu nai alakoek. Zait Plat 1. Doatsua gauzen zer-nolak ezagutu<br />
litukena [...]. Alakoa eztute makurtuko ez erriak eman agintaritzak, ez erregeen purpurak. Ibiñ Virgil 92. Zenbait<br />
gizonek, beretzat izan edo beste batentzat izan, berdin egingo du lana. Alakoak ez dira danak. Uzt Sas 339.<br />
Badira ordea nahikunderik ere ez dutenak eta gure hizkuntzaz etzaiotenak hanbat axola. Halakoak ditut bakarrik<br />
gogoan. Xa Odol 239.<br />
v. tbn. Harb 171. Hm 119. Tt Onsa 128. SermAN 7. Ch I 25, 7. Gco II 89. Bordel 52.<br />
(H, que cita Ax 43). Eta halakoa eta halakoak, haiña eta haiñak maiz dira gaizki eta on-behar. Ax 43s (V<br />
27). Koleran dagoenak ere eztaki zer mintzo den, eta ez zer hari den. Eta halatan halakoagatik eta<br />
halakoakgatik egin zioen othoitz gure Salbatzailleak bere Aitari. Ib. 310 (V 206).<br />
3. (Con numerales). (Tantas) veces. "Den halako bi esaten du (AN-gip)" Gte Erd 104. "Alako bi baditu orrek<br />
(AN-gip-5vill)" Ib. 79. AxN explica laur doble (247) por alako lau y doblearen (320) por alako bi. Huna,<br />
neure onen erdiak, Iauna, emaiten diraizteat paubrei: eta baldin deus nehori bidegabeki edeki badraukat,<br />
rendatzen diat halako laur. Lç Lc 19, 8 (Ol, Or, Ker, BiblE lau halako; He halakorik laur, TB lauretan, Dv<br />
laurkun, Brunet lau bider geiago, Leon batentzat lau). Au kosta izan zala berak balio izan zeban alako amabi,<br />
edo benturaz geiago. Izt C 69. Berak balio duten alako bi ta geiago eraman-saria pagatzen dala. Ib. 196. Zuk<br />
uste alako milla biderrez aundiyago da zuganako nik sentitzen detan naitasuna. Bil 156. Lengotan esan degun<br />
bezin aundia izan bear dualako Jaungoikoa, ta alako bi edo geiago izatea eziñezko gauza dalako. Inza Azalp 37.<br />
Zure olloai iru alako erronaraziko die. Or Mi 74. Sugetzarraren morroiak, Bildots / onagana jeiki dira; / [...] /<br />
bildots otzanak autsiko ditu / eun milla alako balira. "Aunque fuese un número mil veces mayor". Or Eus 258.<br />
"Diruak diru balio dik, i" / diotsa batek albotik; / "erdi-dirua bi alakotan / biur duk uste bagerik". "Que la mitad<br />
del dinero se convierta en doble". Ib. 391. Donosti baietz, Getari baietz, / baietz ogeiez azpitik. / Alako bian<br />
donostiarrek / eskaintzen dirua goitik. Ib. 391. Nik lau alako egin bear duk lanean Etxahunian ogirik jan nai<br />
baduk. Etxde JJ 30. Kain ilko likekanak, zazpi alakoa nozitu bearko likek. Ol Gen 4, 15. Etxe [...], naiz soro,<br />
Nere izenagatik uzten ditunak, eun alako artuko du. MAtx Gazt 106. Gertatu zana zeatz-zeatz esango ziola, eta<br />
zazpi-alakoak ordaindu bearko zituala. Berron Kijote 62. Diren baino hamar halako ardandegi gehiago irekiko<br />
balira. MIH 326. Txiribita zuriak banan banan galdu ahala, hamar halako rubi-kolorezko unanu-lore jaiotzen<br />
ziren. Ib. 298. Zehar-esan orapilatuak, hizkuntzaren aldetikako eragozpenak ehun halako gehitzen dituztenak.<br />
MEIG V 72.<br />
"Eliza ura zabalean alako bi bada luzean (G-azp, AN-gip), luzean Elgoibarko eliza alako iru bada Loiolako<br />
basilika (G-azp, AN-gip), ura alako bi da au (G-azp-goi, AN-gip), emakumeak ezkontza kontuetan, gizonak<br />
alako amar badaki (G-azp-goi, AN-gip), Unanua alako iru bai bada Etxarri (G-nav) [...] Nafarroa Gipuzkoa<br />
alako bost bada (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 79. Datorrela bere andria; mingañ kontu oietan, gizonak alako<br />
amar badaki. Iraola 96. Arako euntza aurreragotuak estualdi oldar batzuek izan zituzten eta berak alako lau<br />
gudarik inguratu zituzten. Zink Crit 52. Aien uztarriek, nik eraginda, len alako bi lan eginen dutela. Or Mi 91.<br />
Ordu-laurden batez geroago, len alako biz goragotik zebillen ardandegian zalaparta, iskanbilla ta kantu-otsa.<br />
TAg Uzt 208. Aralar alako zazpi gora dauden mendiak. Or QA 51. Aldi ua au alako bi dala. Or Aitork 325.<br />
Elezati luzea laburra alako bi baita. Ib. 331. Listari abek ikututa, len alako bi egiten du dardar. Anab Poli 117.<br />
Etxean ditudan halako bi ohe baneuzka. MIH 326.<br />
Gaitz hunentzat, zer sendakari bilhaturen dut? Baldin mundu guzian balitz halako-bat dirutan? Zeinen bozik<br />
hartuko nukeen. Dv LEd 119.<br />
4. (V-gip ap. Elexp Berg; Dv, H), kalako. Tal (no expresado). "Ethorriko naiz halako egunto batez, je viendrai<br />
un certain jour (que je ne dis pas)" Dv. "Ikhusi dut halako toki batean, je l'ai vu en certain lieu" Ib. (s.v. hulako).<br />
"Un tel, un certain" H. "Alako lekutan eta alako ordutan alkartzekotan geratu giñan" Elexp Berg. "Alako laguni<br />
esan zotsala" Ib. Halako galza suerte ez ituela ekharriko, halako konpainiarekin eztuela segituko, halako<br />
etxetara, karrikatara edo lekhutara eztela ioanen iuratzea. Harb 167. Aditu zuen alako egunez aterako zela<br />
Elizara ta bidenabar eginen ziela limosna arganatzen ziran guziei. Mb IArg I 183. Kuidádo anitz aláko sandu<br />
edo sandarén egúna señalatubeardéla, ta igándea gúti. LE Prog 108. Saltu zion Gobernuko bati, balleko komun<br />
guzuko lerak, kalako lodiguatik gora. Mdg 137. Askotan, erbiak ankartetik bezela igesegiten zien. Gau-lenetik<br />
alako etxean, gaberdi-aldera beste alakotan. Or SCruz 55. Egun geienetako berriak unelakoak zituzten: alako<br />
errian omen dagozi unenbertze gudulari. FIr 137. Euskalerri osoko / elbarri ta eri, / galde bearrik gabe, / batbana<br />
dakizki. / Alako probintzian / lau, beste artan bi. SMitx Aranz 204s.<br />
(Junto a holako, honelako, etc.). "Hulako edo halako gauza, telle ou telle chose" Dv (s.v. hulako). Zeren<br />
erraiten dugu ezen gero, bertze urthean onduko garela; orduan hunelako eta halako deskargu eginen ditugula.<br />
Ax 66 (V 43). Nahi dut hunelako eta halako gauza egin, halako eta halako mesprezioa pairatu. SP Phil 34.<br />
Hunelako edo halako egitekotan ze doatzu zuri, xoilki iarraik zakizkit niri. Ch III 24, 1. Nik permetiturik egiñ da<br />
hunelako gauza, edo erran halako hitz. Ib. 46, 3. Orhoit zaite, baitezpada behar ditudala hunelako edo halako<br />
bertute, zeiñen eskasean bainago. He Gudu 131. Zer duazü, halako edo hulako gaizan? [...]. Ala hura hulako,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
832
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
edo halako den, ala haur hula, edo hala goberna eta mintza dadin? Mst III 24, 1. Astoren batek edo bestek<br />
esanagatik [...] farra egiten zaiela onelako ta alako hitzen batzuei. Lar, carta a Mb 280. Datorrela onelako edo<br />
alako hordurako. Mb IArg I 182. Onelako egunetan, Jauna, ta onelako lekutan alako pekatu egintzuen, onelako<br />
egun ta onelako bazterrean alako pekatu. Cb Eg II 108. Konfesatu gabe ta zeruko abisoai eranzun gabe, onelako<br />
ta alako pekatuetan nola egondu zan, guziak banaka esanaz. Ib. 198. Hunelako edo halako denboran, egunean<br />
eta orenean hil banintz. Brtc 134.<br />
(s. XIX). Arrazoi onakin dudatzen diranak egin ote zuten edo ez onelako edo alako bekatu mortala. Mg CC<br />
112. Iges egitea onelako ta alako okasiño ta bekatu-bideetatik. Añ LoraS 70. Beren estadu edo bizimodua<br />
arturik daudenak, ez dabiltzala esaten: "Nik onelako, edo alako estadu artu banu, izango nintzan ona". AA I<br />
593. Ezkontzeko denbora ethorri zitekenean, edo bertze hulako edo halako mugan. Dh 121. Askori aingeru baten<br />
bitartez esan deutsee Jaungoikuak, onako edo alako Erlijinoian sartuteko, onako edo alako bizi era artuteko. fB<br />
Ic III 315. Ze lazu ta peligru andijak egozan arimaak galduteko onelako edo alako okasinoietan. JJMg BasEsc<br />
14. Goiz oroz har ezazü erresolüzione, hulako edo halako bekhatütik ebitatüren zirela. UskLiB 74. Aurrenengo<br />
eskiñiko du onelako edo alako gauza ezkondu bear dutenentzako. Izt C 238s. Hunelako egunean, Jauna, eta<br />
hunelako lekhutan, halako bekhatua egin zuen; holako egun eta holako bazterrean, bertze halako bekhatua egin<br />
zuen. Dv LEd 196. An edo aruntzago onlako edo alako mirari egin zuen; edo alako edo onelako egitekotan bere<br />
santutasunaren ukimen eder eta siñalea utzi zuen. Aran SIgn 76. Nerea aiz, eta nere eskupean ago onelako eta<br />
alako pekatu egiñ ituelako. Arr May 78. Gazetek daukute yakin arazten, bi sensuetako haur gazte batzuek<br />
dituztela halako eta holako tokian bere buruak destruitu. Elsb Fram 176. Alako edo onelako emakumeagaz. Itz<br />
Berb I 108.<br />
(s. XX). Superstizionea da uste izaitea holako edo halako hitzek edo obrek baduketela naturalezaz goragoko<br />
zerbait indar. CatJauf 77. Pelis joaten dala ara edo ona; Lontzek alako edo olako soñekoak darabiltzala. Echta<br />
Jos 62. Badijoaz onelako edo alako errira. Ag G 81. Urlia auzori eztakit, onelako aideri bai, alako adiskideri ez.<br />
Ib. 316. Bere manuen ematen ari, hasten da beraz Sorgin-Nausia: [...] holako eta halako etxean holako eta<br />
halako jendea suntsi. Barb Leg 134. Onek bere pake-agiria eman zun, alako ta olako itzez, egia izan balitz! Or<br />
SCruz 33. Onako edo alako lana egitera be beartu. Eguzk GizAuz 117. Jan-urri egiteko, ta alako ta olako<br />
janariak bakarrik. Erkiag Arran 87. Gero ere joatekoa zala onelako ta alako tokitara. Anab Aprika 30.<br />
[Hizkuntza] landuagorik, bai, jakina, zenbait mementutan honelako edo halako premiatarako trebeagorik<br />
[bada]. MIH 386.<br />
v. tbn. Ub 212. Gco I 418. Arb Igand 122. Zait Sof 124.<br />
Konplitzeko gogoarekin halako edo halako akusatze eginen duela arnegatzea. Harb 166. Etxekoek nitaz<br />
erraiten duten halako eta halako tarritagarrizko hitzaz. SP Phil 106. Biek belaxe esaten due alako t'alako<br />
oianean bizi zirela. Inza EEs 1913, 25.<br />
5. (V-gip, G-azp-goi, L; Gèze). Ref.: A; Elexp Berg. (Usado con valor pronominal, ref. a personas). Fulano.<br />
"Halako, tel, quel" Gèze. "Perengano" A. "Alakok bizikletia erosi dabela, beste alakok, patiñak, eta guriak pe<br />
eskabidia" Elexp Berg. Otsegin zun presaka. "Nor da?", ta "alako", emengo nagusiaren adiskide aundia. [...]<br />
Biaramonean, ango buruzagi edo jefeari gaztiatu zion, an zedukala "alako", ta arreba askatzen ezpazion, tiroz<br />
ilko zula alako ua. Or SCruz 57. Zu "alako" zera, ta gañera liberala. Ib. 56. Alakok erregu batño erein zuen<br />
babaz. Or Eus 49. Alakok gizona kali du. Zergatik? Alakoen emaztea edo landa maitexko zitulako. Or Aitork 45.<br />
Beti pantesi ori izaten zuan, esanaz: --Atzo eman zizkat alakori ederrak, neronek ere artu nizkian baña! Salav<br />
33.<br />
(Junto a honelako, holako, hulako, etc.). "Fulano y mengano. Alakok eta olakok ziñuen zu guzurti bat zarala"<br />
Etxba Eib. "Esan dau alakok eta olakok ein zebela lapurretan" Elexp Berg. Anhitzetan ere ekhartzen<br />
derauzkigute elhaberriak, erran-merranak, enzuten dugu zer dioten urliak eta sandiak, hunelakok eta halakok,<br />
eta gerok ere desiros gara iakitera. Ax 312 (V 207). Hunelakok edo halakok nitaz egiten duten halako eta<br />
halako mesprezioaz. SP Phil 106. Zenbatetan ez duzu aditu hunelako hill da ezpata kolpe batez, halako itho da,<br />
bertze batek goratik eroririk hautsi du burua? Ch I 23, 7. Galdetzen da norentzat boza emanez ardietsiko den<br />
fagore gehiago, atsegin eginen den halakori edo hulakori. Isoard 1 (ap. DRA). Nik (onelako edo alako) pekatari<br />
guziz andiak, nere eriotzeko orduan Mariari aurrean ipintzeko bildu ditudan loreaz egiñdako arranbillote<br />
(onelako urtetako) Maietzaren lenengo egunean asi eta egiña. (En un formulario). Arr May 13. "Luisa, onelakok<br />
zuretzat eskumuñak eman dizkit". "Luisa, beste alakok zure galdea egin du". Ag G 298. Batak, alde egiteko;<br />
besteak, gelditzeko; onelakok, au; alakok, bestea; Urliak, [...]; Berendiak, [...]; Zandiak [...]. A Ardi 103. Oni<br />
galdetu, ari idatzi, emen irakurri, andik artu, alakori entzun, onakori esan-erazi. Muj PAm 12. Bata bestearen<br />
ondoz yaikitzen dira olako ta alako, nork-bere eskariak egiñaz. Ldi IL 21. Egiñalak arren, nik ezin olakok ala<br />
alakok ainbat. Ib. 98. Alako ta onako, urlia ta sandia, bidezaarretik eta zidorretatik bere ibili ete zireanekoa<br />
[urten eban]. Beartu ezkero, esango ei zituen izen ta abizenak be. Erkiag Arran 140. Ta, mesedez, ez zaidazu<br />
esan alako ta oneri beren aitorleak libre eman dienik. MAtx Gazt 70. Iritzi hori, ordea, ez da oraingo<br />
<strong>Euskaltzaindia</strong>n, holakoren edo halakoren kontra, sortua eta hazia. MEIG VII 88.<br />
(Det.). "Halako bat, un certain, un tel" Ht VocGr 299. "Un tel m'a dit, halako batek edo urliak erran darot" Ib.<br />
430. "(Un) tal me ha dicho, alakoak esan dit" Lar. Orotan gainti zeri sogin eta jarraiki behar dügü gure<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
833
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Patron saintian? (Halakoan). (Heben katexima erran eraziren dianak nori bere Patron saintiaren berthüte<br />
berhezi zonbait zeñharatüren deritze). Bp II 133. Arnoa nahi zutener turrustan zuten emaiten, baldin hitzemaiten<br />
bazuten halakoarentzat bozkatuko zutela. Elsb Fram 147. Yik biar duk etseko izan, eta biar duk kalakoareki<br />
bordaltu. Mdg 133.<br />
(Junto a holako, hulako). "Halakoa eta hulakoa hor dire, tel et tel sont là" Dv. "Hulakoak edo halakoak<br />
erranik ere, zer axola da?" Ib. (s.v. hulako). "Halako edo hulakoak errana gati" H. Zunbatetan entzün düzü<br />
erraiten, halakua arma kolpü batez hil izan dela, hulakua itho zela. Mst I 23, 7. Nere lagunek, hulakoak edo<br />
halakoak, ezpalute ere deus maithagarririk. Dh 248. Badakite traidorek nor den dirutan kargatuko holakoaren<br />
edo halakoaren enganatzeaz. Elsb Fram 170. Aditzekoa zen gaizoa: "Holakoak hitzeman, halakoak hitzeman".<br />
Eta harek zabal-zabala oro sinetsi. HU Aurp 106. Bere manuen ematen ari, hasten da beraz Sorgin-Nausia: [...]<br />
holako eta halakoari, holako eta halako gaitza! Barb Leg 134.<br />
(No ref. a personas). Are erraiten deratzu [konzientziak] zenbait zeure bekhatugatik, hunelako eta<br />
halakogatik, hek guztiak ethorri zaitzkitzula. Ax 438 (V 286). Asi zan kapitana egiteko asko agintzen: onelako<br />
kentzeko, alako estutzeko, ateak itxitzeko. Anab Poli 60.<br />
(Det.). Oraintxe eskaini da halako liburu bat eta honenbeste mila durotan eskaini zidaten; Ameriketara<br />
eraman dituzte halakoa eta bestea. MEIG IV 58.<br />
6. (Seguido de adj. o adv.). Tan. Dozenaka tragatzen / zituen aleak, / maskatu ere gabe / tripazai jaleak, /<br />
alako aisa nola / antxoa baleak. Bil 124. Enago alako ziur-ziur, emen agirian esateko bestian. Kk Ab II 110.<br />
Ezeuken alako adore andirik be. Ib. 42. Alako ederki, nere semea arotz ikasten jarria neukan. Alz Ram 27.<br />
Neskazar bat tentatzen / asi naiz lenguan, / izan ere alako / polita zeguan. Tx B II 26. Eta halako ergela izan<br />
naiz amontilladoaren salneurri osoan ordaintzeko zure iritzia hartu gabe. "Silly enough". Mde Pr 106s. Zer<br />
egingo dute, ba, euskal-mutillak alako trauskillo jartzen ba zaizkie neskatxei? NEtx LBB 205. Onek, alako<br />
itxuragabea ikusirik [Don Kijote] eta aiñ arma desberdiñez jantzia, deus gutxi falta izan zuan neskatxekin batera<br />
far-algaraka asteko. Berron Kijote 46.<br />
7. Cierto, difícil de definir; cierto, ligero, leve. "Badut halako nakhaizdura bat, j'ai une certaine répugnance"<br />
Dv. Cf. HALAKO BAT.<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XIX al Sur y al Norte. La construcción más frecuente es con bat, que<br />
equivale a 'un cierto'. hay ejs. con artículo det. de Jautarkol, Aitzol, Lizardi, Anabitarte y Lasa, y sin artículo de<br />
Lekuona.<br />
Iñoiz edo bein pasatzen badet / ikusi gabe aste bat, / biyotz guztira banatutzen zait / alako gauza triste bat. Bil<br />
104. Bukaerakoan, alako gauza beltz bat jarri ziguten, jauna, aurreko aldian, katillu batzuetan. Sor Bar 90.<br />
Zeren bainuen, nere baithan, halako beldur bat, nere aranen hitztorioa ez zela hortan akhabo! Elzb PAd 46.<br />
Aditzen baitut halako boz herdoil eta erlats bat. Ib. 39. Haren khara eta itxura guziek, bazuten halako basa<br />
molde borthitz bat. Arb Igand 76. Bazuten halere zenbaitek halako ahalge bat, beren ezagutzaren erakusteko.<br />
HU Aurp 87. Itzal gaixto zerbeit zuketen hetaz bakanago mintzo zen, eta beti halako bihotz-min batekin. Ib. 109.<br />
(s. XX). Euskaldunak, izan dadien gizon ala emazte, badu halako herabe bat amodiozko zerez mintzatzeko. JE<br />
Bur 100. Bai, baiño badegu alako diperentzi apurtxo bat. Urruz Zer 68. Halako beldur batek hartzen nau, zure<br />
itxurari behatu eta! Barb Sup 18. Baño alako bildur pixkat barruan geldittu zitzaidan alare. Inza Azalp 24.<br />
Bazian halako ahalke bat üskaraz erraiteko. Const 41. Mendien mazelak ez dira larrutuak nihun, nihun ez dira<br />
erreak; halako berde bat badute, begiarentzat ezin eztiagoa. JE Ber 51. Ezerk asetzen / ez dun alako / barrengo<br />
gose / zerukorra. Jaukol Biozk 6. Bigarren lausengua aditu ondoan, Gaxuxak senditzen du bere bihotz-zolan<br />
halako kilikaño ezti bat. Zub 106. Estetako alako alperkeri bat ta "diabetis" asiera. Lab EEguna 67. Poesineurtitzak,<br />
geienetan, alako zerutar kutsuak ikutuak diralako goitarrak izaten dira. Aitzol in Laux BBa VI.<br />
Larre-larrean bizi dezu erretore, ta aren ginballak ere badio alako basaka-uxai ta igazkotu-kutxu bat. Ldi IL 40.<br />
Ttattartxoa izanagatik, erroen biurri-antxak eta ibilkera aundizkoak alako gizon-tankera parregarria ematen<br />
ziotek. Ib. 17. Alako irriparre maltzur batekin esaten dio Yesusi. Ir YKBiz 486n. Batez ere Galilearrak bazuten<br />
alako bere-gisako kutsu bat. Ib. 479n. Bainan halako goxo bat lurrari zarion. Iratz 58. Xenpelarren garratzak<br />
izango du beti alako ao-gozo, Bilintxen aldean. Lek OC I 109. Iruditu zitzaion aita besoetakoari ba zela halako<br />
irrino bat haren begietan. Mde HaurB 20. Alako zarrada bigun bat senti eban; alako arnas-aldi bereizi bat<br />
barruan. Erkiag Arran 130. Alako itsastar arpegi jatorra artzen asia zegoan. Anab Poli 44. Beti danik ukan diat<br />
hiretako, ez dakiat nola erran, halako goxotasun bat. JEtchep 66. Beha nola zerabilan edozoin ekai, kartsuki,<br />
goraki eta goratik, halako erdainu ezazol batekin. Lf in Zait Plat XIII. Batzuetan ikusi oi da alako kidetasun edo<br />
zer-ikusi bat gizonaren obren eta konzientziako sariaren artean. Vill Jaink 106. Norbait bere ondoren<br />
azkuretuta ikusteak, ba du alako indar izkutu bat emakumearen biotzean. NEtx LBB 24. Eta, uste gabean, ez ote<br />
dute halako eskualdun kotsu bat hartu? Ardoy SFran 13. Halako latz bat ere sendi zen / gure buruzagietan.<br />
Mattin 80. Emakume denen arpegietan halako animalikeria somatzen dut. Lasa Poem 70. Badu halako bere<br />
gisako bihotz-isuri xamurra. MIH 149. Halako masoi usaina edo dariolako. Ib. 396.<br />
v. tbn. Jnn SBi 112. Zerb Azk 40. Ugalde Iltz 50. Zait Plat 154. Gazt MusIx 59. Or ib. 34. In Xa Odol 293.<br />
8. (Precedido de adj. o sust.). Del tipo de, de esos. Ez da yende xirxila, ergel halakoa. Hb Esk 108. Aiñ<br />
sentikizun andia artu bazuten ere [...], andizki alakoak ziradelako. Aran SIgn 78. Eta ura jende zekena! Atso<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
834
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sorgiñ alako bat, bi alaba makarrosakiñ. Alz STFer 122. Zuaz aurreko estanku ortara; andria erdi itxu alakua<br />
da eta baliteke pasatzia. Iraola 74. Gure kotxian badator señora bat, aguardinta alkanforatu usai pestia botatzen<br />
duela, erdi pasatu alakua. Ib. 129. Ikusirik emakumeari aurrian bultu alako bat. Ib. 38. Igarriko zenduten, nik<br />
esan gabe ere, kopla guztiak ikuskai-antzekoak dirana: ikuskai-antzekoak, deskriptiboak. Ez dira liriko alakoak.<br />
Lek SClar 133. Gizon ernegatu, pirri alako bat ez dozuela iñoiz ezagutu? Bilbao IpuiB 165.<br />
9. (Refuerzo de un adj. peyorativo). "Zatarra alakoa! (G-goi), ¡feo más que feo!" A. "Astoa alakoa! (V-ger-m),<br />
¡burro, más que burro!" Ib. "Tontua alakua! [...] iñuzentia alakua; mozolua alakua; txepela alakua" Elexp Berg.<br />
"Txoroa alakoa! (G-azp)" Gte Erd 287. v. alaen.<br />
Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX. En la construcción más extendida halako<br />
repite la det. del adjetivo. En Otxolua y Bilbao el adjetivo va sin det.<br />
Berriz orrelakorik aitatzen badizu, jaikiko naiz ta burua puskatuko diot. Lotsagabea alakoa! Ag G 232.<br />
Jaungoikoak badaki geure Iñaziok berak zenbat eman dion lapurrari alakoari. Ib. 269. Astua, alako astua...<br />
Zezen gixajua... Berari sartuko niozke nik zeretik. Urruz Zer 140. Txapela buruan zuela, aldiro egoten zan,<br />
zakarra alakoa! ardantegiko atarian. A Ardi 123. Kertenak alakoak! Ib. 52. Ze denganiño biar daustazube,<br />
barritxuok alakuok? Kk Ab I 69. Baña zoro, ergel, tentel, zentzunbako, burubako, alako orrek, ori egingo euan<br />
egin? Otx 135. Eurak be negarrez asi, naiz-ta gogo barik, sabeltsuri alakuak. Ib. 170. Oraingotan bai bialduko<br />
gaiauzala bakaldunak antseziperdi; eta ondo egingo yauk, ire erruz, galuts, etoi, alakuori! Ib. 175. Urdeak<br />
alakoak! Etxde JJ 148. Eztuzute ondotxo ezagutzen urdanta alako ori. Ib. 187. Ez jakin gauzonik eiten,<br />
demontriak alakuak. SM Zirik 28. Norekin abil i, txatxliori alakuori? Ib. 68. Zer dakarre eurok, kankailluok<br />
alakuok! Erkiag Arran 49. Zer egin bear yok, tentel zar alako orrek? Bilbao IpuiB 227. Barreari eutsi eziñik<br />
egoan zitala alakoa. Ib. 37. Arroputzak alakoak, mundu baztergabe oni sustraia billatu nai diotenak! Vill Jaink<br />
37. Galatee nexka ariñak alakoak sagar bat iaurti dit. Ibiñ Virgil 39.<br />
(Antepuesto al adj.). Mozkor! Mozkor! Alako mozkor! SM Zirik 120.<br />
Txiro naiz aberatsai negar eragittian zuben poz eta atsegin gustijak imintten dozubezanok, alakuok! Otx 72.<br />
10. (Partícula que introduce un sintagma nominal det.). v. harako. Egozkue au, alako Hilario Zendoia begiokerra<br />
esaten ziotenak txarotu zun. Or SCruz 95. Ezagun da orobat Tekuako emakumeak Dabid erregeari esan<br />
zion alako ura (2 Sam 14, 14): "Guztiok il bear dugu eta lurrean isuritzen den uraren pare gera". Vill Jaink 110.<br />
Onenean beste alako ua izan diteke... zera... nola du bada izena? Lab SuEm 209.<br />
11. Deficiente, dudoso, mediocre, insatisfactorio. v. HALA-HOLAKO. Gelak alakoak! Metro terdi<br />
zabalean, bi luzean eta beste bi goitik berara. JAIraz Bizia 40. Aiek [espetxe zaindariak] alakoak: berak<br />
espetxean sartzeko obeak ziruditen. Ib. 19s. Zancocho, eltzekaria zan; ura alakoa; yuka, arrakatxa, lursagarra,<br />
usaidun belarrak eta aragi puskatxar bat. Ib. 41.<br />
12. Adecuado. Benetan be, mutil axe izango litzakion baiño suin alakoagorik, seme antzeko xaloagorik!<br />
Erkiag Arran 127.<br />
- AI HALAKO BAT. "Ai alako bat, ya podría ser, ojalá" Etxabu Ond 111.<br />
- HALAKO HALAKORIK. "Alako alakoik! Demasa ikusitakoa edo gertatutakoa! Sekula alako alakoik,<br />
orraittio. Asi edurra Erregen egunian da etzan geldittu illabete osuan" Elexp Berg. --Aspaldi ez omen yuk<br />
Orixen arririk egin. --Kalte egitekorik ez. Len lenago gertatzen zitxinan; bañan apaizak odeiari araoak esaten<br />
ditionetik etxunate ezagutu alako alakorik. Or QA 74.<br />
- HALAKOAN. a) En tal ocasión. Zuk, buruak bezala, juizio ta pazienzia bear dezu: alakoan ez jaramon ta<br />
iges egin. Cb Eg III 370. Gerta ere diteke konfesatzen dagoana ere ez oroitzea. Alakoan ona da konfesioa beste<br />
gauzarik falta ezpazaio. Mg CC 143. Alakoan joan diteke beste Konfesore jakin ta birtutetsu bategana. Ib. 144.<br />
Amesetan bere akordau oi da gauza askogaz, ta ez dago zentzunik. Konfesinoe bat egiñ biar balitz alakuan,<br />
zelan egiñ ondo examiñia? JJMg BasEsc 207s. Ez da pensetan alakuan bere ezkongeija gaiti, edo isila dan edo<br />
humildia dan. fB Ic III 371. Halakoan egin lanak, on baino kalte gehiago dakharke. Dv Lab 24. Damu laiteke<br />
arbolentzat ona den tokia alferrik uztea. Halakoan landa zazu arbola. Ib. 337. Berrogei milla persona omen zan<br />
/ denbora artan begira, / biyotz gogorrak ere alakuan / laister bigundu oi dira. Ud 139. Botilla beterikan arturik<br />
kolkuan, / sorgin bildurrik gabe / dabil alakuan. JanEd I 69.<br />
b) En eso. v. HALAKO BATEAN. Alakoan basurdea zuzenik esira; / ataka-aurrean, aieruz lipar bat geldi<br />
da. "En una de éstas". Or Eus 47. Bi ordu luze jarrai zioten / izar mirarizkoari... / Ta ara alakoan nun takatzen<br />
dan: / arantz baten gain ñirñari! SMitx Aranz 60. Alakoan, ordubetetsu zeramanean bere etsaien zeletan,<br />
oiñotsak nabaitu zitun albo-xamar. Etxde JJ 152.<br />
- HALAKOAREN GISAN. (En oraciones consecutivas). De tal manera que. v. HALAKO GISAN. --Zergatik<br />
erraiten düzü Jinkua eztela nehoren mens? --Zeren halakuaren gisan gauza guzien nausi baita, nun ezpaitü<br />
deusen beharrik. CatLan 23.<br />
- HALAKO BAT. "Halako bat zait gizon harekin mintzatzea, il me répugne, j'ai quelque répugnance à converser<br />
avec cet homme" Dv. Hortako dugu hemen aipu, nahiz barneak halako bat egiten daukun, erro dohakabe<br />
batez hain luzaz mintzatzeak. HU Aurp 130. Den sorraioenari horren aditzeak halako bat egiten baitio. HU Zez<br />
189. Bazabilan haurren mihietan berri hau, orori halako bat egin baitzaungun. JE Bur 63. Eriaren gela [...]<br />
behar litake etxeko hoberena [...]. Orok onesten dugu hori; aiphatzea bera halako bat zauku. Ib. 186. Halako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
835
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bat egiten daut nere buruaren hemen ikusteak, Mari-Eder! Barb Sup 85. Galde horrek halako bat egin zion<br />
erregeri, bainan zin egina zuelakotz [...] manatu zuen eman zezoten. "Contristatus est". Leon Mt 14, 9 (Dv<br />
ilhundu zen). Huna gure aintzinean hobendun handi bat, Goienetxeko Beñat du izena [...], eta (nahiz erraiteak<br />
halako bat egiten dautan) apheza da. Lf Murtuts 49.<br />
- HALAKO BATEAN (G-bet; alako baten V-m-gip, G-azp). Ref.: Etxabu Ond 104; Elexp Berg. Tr.<br />
Documentado exclusivamente en la tradición meridional.<br />
a) En eso, entonces. "Alako baten..., en esto... íbamos y en esto..." Etxabu Ond 104. "Basuan meriendatzen<br />
gendela, alako baten, or nun ikusten doun erbixa geure alderutz etortzen" Elexp Berg. Alako batean, gutxien<br />
uste zanean, orra non Monica ta neskatx ori aserratu ziran. Cb Eg III 365. Alako baten egiten dute Konbentuko<br />
Nagusi. Mg CC 138. Alako batean dator aize-olatu ain portitz ta gogaitkarria, non da ausi zuen gerri gerritik<br />
gure Pagotzarra. VMg 80. Jaso nituban alako baten begijak, ta ikusirik Ama Birjiniaren Imajiña bat, indarra<br />
artuta asi nintxakon esaten. JJMg BasEsc 240s. Alako baten jirau zan batela ta jausi ziran uretara. Ur MarIl 25.<br />
Badatorkio alako batean balatzar bat, anka biyetan ematen diola, eskuikoa gañetik printzaturik. Aran SIgn 9.<br />
Alako batean sentitu zuen Jenobebak gauerdialdean bere presondegiko saietera-zuloan kiskatako bat. Arr GB<br />
27. Alako batian Bernardo gezurrez lotzat ematen da. Bv AsL 59. Eguzkia gorde zan / alako batean, / Estalgi<br />
baltza jakon / Jazarri aurrean. AB AmaE 340. Alako baten Orlandok emon eutsan bat ona, / Leongoari esku<br />
biakaz ezkuduan. Ib. 452. Alako batean tarra tar tar tar egiñaz, banatu zan ontzi zarra. Apaol 57.<br />
(s. XX). Alako baten, brast, joten gaitu aize bunbada gogor batek, eta dsaust danok itxasora. Ag Kr 89. Alako<br />
baten estul garratz ta siku bat adittu zan. Altuna 76. Alako baten zapalduten dau / Kurebijoen etxie; / Oneik<br />
asarrez lau aldetatik / Astuai eltzen dautsie. Enb 167. Alako baten ikusi eban urrindik bitxabalian etorrala<br />
astotxu bategaz. Kk Ab II 91. Alako batean, ras! besoa askatuta, ekiten dio lasterrari. Or SCruz 30s. Danba,<br />
alako batean, / danbaa.., birritan. Ldi UO 31s. Mendi aldatz batean zijuan gizon bat ta alako batean oñak irrist<br />
egin ta jausi da mendian bera. ABar Goi 25. Alako batean, urpean ezkutatu zan bietan bat. TAg Uzt 39.<br />
Eskerrak alako batean gizon ezagun bat agertu zala, bestela... Loidi 64. Bein edo beste bolaratxo bat egin oi zun<br />
arrebarenean, baiñan alako batean, ez bat eta ez bi, itzik esateke aienatu oi zen. Etxde JJ 274. Txakur bat badijoa<br />
bidez-bide. Alako batean errekasto batekin topo egiten du. Vill Jaink 71. Ainbeste itz eta barriketa, alako<br />
batean eztulak eraso deutsa. Erkiag BatB 175. Otzak esnatu zan alako batean, besoak txindurrituta. NEtx LBB<br />
16. Alako batean, saldak ekarri zuan bere ondorena, eta an asi zan ezkutari gizajoa bi bideetatik ustutzen egiñaal<br />
guzian. Berron Kijote 189.<br />
v. tbn. Goñi 51. Urruz Zer 52. Txill Let 51. Ugalde Iltz 59 (27 alako baten). Anab Aprika 59. Zait Plat 53. Osk<br />
Kurl 43. Salav 70. Alako baten: BEnb NereA 47.<br />
"Alako baten, por fin (V, G, AN)" A EY III 291. "Alako baten, por fin, alguna vez. Alako baten agertu zan<br />
urriñian ardi galdua" Etxba Eib. "Karreristok, ez bela-bela, baiña alako baten pasau zien beintzat" Elexp Berg.<br />
Ni bere eskolako mutiltxuek uger egitera etorriarte begire egon nintzen. Agertu zirean eskola-mutilek alako<br />
baten. A BGuzur 137. Badoaz ta badoaz ta badoaz ta alako batean eldu ziran Aralar-burura. A Ardi 130.<br />
Zeruari luzaro bai luzaro so-egiñaz, lurrera eban, alako batean, bere begien ikusmena. Erkiag Arran 184. Ara ta<br />
ona ebillen gure Peru, asto on bat non topauko. Alako baten ango egal aretan asto bat erreparau eban. Bilbao<br />
IpuiB 25. An ibilli ziran biargin guztiak astorauta [...] zenera ekarri eziñik. Alako batian arnasia bueltau eban.<br />
SM Zirik 75. Eta orrela ibili nintzan nere kinta deitu zuten arte. Alako batean, bialdu zidaten Donostiko<br />
Aiuntamentutik soldaduskara joateko papera. Salav 63. Ujentu ta igurtzi, Anjel bere onera etorri zan alako<br />
batean. NEtx LBB 143. Omenaldirik ikusi gabe / kantatu dezu mordua, / alako baten aipa zaituzte / baiña<br />
bazendun ordua! Azpillaga in Mattin 24.<br />
b) Alguna vez, en una de éstas (ref. al futuro). Orain deskansa deilla / guztizko pakian, / gu ere juango gera /<br />
alako batian. Tx in PEItz 65. Beti be esateuskun alako baten misiñuek etxien emon biar zituela. Kk Ab II 53.<br />
Yainkoak nai izango al-du eltxoa baño zerbait mamiagorik, alako batean, eskuratzea. Ldi IL 80. Egin zagun<br />
kontu, alako batean, Gandhiren guda ixil edo zear-guda egin bearra erabaki dala. Ib. 155. A zelako poza izango<br />
neukean nik alako baten Euskalerriko guraso guztien aurrean barriztuko balebe barriztu euren autu-mautu au.<br />
Bilbao IpuiB 57. Esango yautxiat ba alako baten, ik eta besteren batzuk be entzuteko eran. Ib. 124. Seiñale<br />
txarra da ori. Alako batean etorri bear du gerriak. And AUzta 41. Alako batean nastu bear zaituzte, nagusi.<br />
NEtx LBB 89.<br />
c) En cierta ocasión. Alako batean, Amezketako erri-agintariak joan ziran Pernandoren etxera. Muj Pam 67.<br />
Alako batean, "Lizardi" zanari (G. B.) beraren eskabidez [...] erakutsi nion, irakurle, lendanik dakizun irukoa.<br />
Or BM 6. Alako batean, ordea, garrazki mintzatu zitzaion nagusia bidegabe. TAg Uzt 36. Alako batean,<br />
onarengaz itzaldia zuelazkoa zabaldu zan. Zait Plat 23. Orixe Galileo aurreko gizona genuen, halako batean<br />
esan nuenez. MEIG VI 108. Eskeintzen dizkigun aditz jokoak ez dira [...] egilearen arrebari, lehengusuari nahiz<br />
izter-lehengusuari halako batean entzunak. MEIG II 130.<br />
d) (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Muy tarde. Bai, gure alabia bart alako baten etorririk izan bia dau" Elexp<br />
Berg.<br />
- HALAKO BATEZ (H). a) En cierta ocasión. "Halako batez bada erran zarotan" H. Murru harriak<br />
zimenduetan / kordoka daude hanixko: / Ez ahal dire halako batez / zorigaitzez lehertuko! Etcham 123. Nondik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
836
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nora zebillen adiraziz idatzi zien angoai alako batez. "Una vez". Mok 7.<br />
b) En eso. Alako batez, Bikendi etzen bere buruaren yabe. Belar aundiaren artetik basakatua bezala narraz<br />
etorri zen nexkaren oñetaraño. Or Mi 55. Noizik bein zear-begiratu bat / alare neskak duke egin. / Alako batez<br />
bien begiak / billatzen dire elkarrekin. Or Eus 77. Alako batez, dardaraldi bat. Ib. 411.<br />
Por fin. Nazio aundi oiek biltzeko / bazala zioten ordu, / Alako batez egiña dute / ortarako ainbat modu.<br />
Basarri 164.<br />
- HALAKO ERAN. (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alako eran, eraz, non" Lar. <br />
Zabaldu zan [...] gaitz bat, alako eran, non erabaki zuen kutxa israeltarrai biurtzea. AA I 429. Herodias mindu<br />
zan S. Juanen kontra alako eran, non artu zuan Santuari bizitza kentzeko asmoa. AA III 495. Amatu bear<br />
ditugula gure etsaiak, alako eran, non ala bear izatera, gure etsaiakgatik emango gendukean bizitza ere. AA II<br />
107. Alako eran ondatu zituzten, non, iges-egin zutenak ere etziran elkarrekin bi gelditu. Lard 157. Alako eran<br />
itsutu zan, non, [...] aien gezurrezkoak eta idoloak [...] adoratu zituen. Ib. 215. Baturik egotea beste enparau<br />
meza-entzulleakaz alako eran eze, beste enparauak agertuten dituezan ezaugarriyetatik, ezagutu al deitekeala<br />
zetan doian Meza santua. Itz Azald 91. Gogamenaren esplikazioa baldintza oekin lotuegi azaltzen digute, alako<br />
eran, non, batzuen ustez, arima alperriko tresna billakatu da. Vill Jaink 67.<br />
- HALAKO ERAZ. (Con oraciones consecuivas). "(De tal) manera que, [...] alako eran, eraz, non" Lar.<br />
- HALAKOETAN. En tales ocasiones. Badakigu ezen denborarekin anhitz hitz eta minzatzeko manera,<br />
eridenen dela obra hunetan berzela hobeki erran zatenik: halakoetan, gauzá zeren den dakitenetarik batbedera,<br />
orhoituren da. Lç Adv * 7v. Emaiten du aditzera, baldin eritasunik ezpaliz, eta eritasunak ondorerik ezpalu,<br />
kontu guti leidikeiela. Eta hala frogatzen da halakoetan. Ax 244s (V 164). Len ere alakoetan gertatua ni, yasa<br />
igaro arte utzi nai nenunan eginkizun ua. Or QA 64. --Eta noiz izanen da auzia? --Eztakigu, bañan alakoetan<br />
goaten dire uste gabean lau edo bortz illabete auzia garbitu arte. Izeta DirG 83.<br />
- HALAKO GISAN. (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. Bi hitzez dire Ebandelioan zoriona eta<br />
zorigaitza, bainan halako gisan dire non, izpiritua nahasi gabe, ukitzen baitute bihotza. Hb Egia 85. Ezin<br />
khenduzko dohaina du, halako gisan non izan ezbalu bethi ez baititeke elenga nola izanen zuen noizbait. Ib. 113.<br />
Nihork ez zezan ezagut, eskale errumesenaren itxura hartu zuen, halako gisan non guziek trufan baitzabilaten.<br />
Laph 38. Kalako gisan sartu emon zitzabein lotsa, ezbaizren erkiten etse, biltan zrenetik. Mdg 127.<br />
- HALAKO GISATAN. (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. Eta autse daikugei kalako gisatan,<br />
isaribaitei zatika, porroka, xerbiga, xigote, portteka-porttekatruk. Mdg 132. Kalako gisatan dakaud<br />
pensamentiuan, kontatako baidra oren igartan drenak, ortaz guartu bage. Ib. 152.<br />
- HALAKO GISAZ. (Con oraciones consecutivas introducidas por non). De tal manera que. Aitzitik hirur<br />
presunak / dire egundanokoak,/ eta hirurak oraño / elkarren kidekoak. / Halako gisaz non lehen / erran dugun<br />
bezala, / ohoratu iongoiko bat / non bethi behar baita. EZ Eliç 130. Iainkoaren amorioa halako gisaz ene<br />
eztiaraztera balaka diazadazu, non heriotzearen garratztasunik [...] eztakidan kontra. Harb 90. Haren<br />
edermenek halako gisaz haren bihotza xarmatu zuten, non [...] amorioak itsutu baitzian. Tt Onsa 174.<br />
Adinarekin ethortzen dira muthiritzera [...], halako gisaz non hekien baithan ezbaita kausitzen bizioaren<br />
urthumerik baizen. ES 182. Espainiako kanpo fruitutsuak arrasatzen zituelarikan, halako gisaz hezi zituen non<br />
trebutari eragin baitzituen. Ib. 114. Manaia tzatzitzu [sensuak] halako gisaz, non, ez baitiozu behiñere utziko<br />
zure bihotzean entradarik. He Gudu 144s. Halako gisaz molda dezagun gure egiteko manera guzia, non gu<br />
baithan agertuko baitire salbatzaille amultsu haren aphalesgunea, haren modestia. Dh 230s. Gizonak ofri<br />
zitzaketen satisfakzione guztiak etziren gai bekhatu bakhar baten ere borratzeko, halako gisaz non oro galduak<br />
baikinen erresurtsik gabe. Jaur 147. Biak nola biak dire ospe gorean / Erresuma goibelean. / Halako gisaz non<br />
lehen / Disputa handitan izatu baitziren / Aitziñean zoiñ ganen zen. Gy 228. Haritu zitzaion bere makhila<br />
handiaz jo-ahala jo. Halako gisaz non xehakatu baitzuen eta funditu. Jnn SBi 63.<br />
- HALAKO MANERAN. (Con oraciones consecutivas) "(De tal) manera que, alako maneran [...] non" Lar.<br />
- HALAKO MANERAZ (SP (s.v. manera), Urt, Lar, H (s.v. manera)). (Con oraciones consecutivas). De tal<br />
manera que. "Halako maneraz aborritzen dut non hura ikhusteaz beraz lazten [...] banaiz" Urt I 22. "(De tal)<br />
manera que, alako maneran, maneraz [...] non" Lar. Guk dugu sinhesten ezen fedean Spiritu sainduaren<br />
grazia sekretuz iluminatzen garela, halako maneraz non hura baita iainkoak plazer duenei emaiten drauen<br />
dohain graziazko bat. Lç Ins G 4v. Grazia egiguk, non eztezagun deus pensa, ez erran, ez egin [...] hire<br />
borondate sainduaren konplimendutako gauzarik baizen, halako maneraz non, gure obra guziak baitirate hire<br />
izen sainduaren gloriatan. Lç ABC A 8r. Itzultzen du ogia Iesu Kristoren gorputzean, eta ardoa aren odolean,<br />
alako maneras eze itzak konsagraziokoak erranes gero ezpaita an ogirik. Ber Trat 7v. Halako maneraz iarri zen<br />
aumoin edo limosna egiten, non hargatik leku guzietan hari baitzaritza San Iuan aumoinera. SP Phil 177.<br />
Halako maneraz bai, non onei eta gaitzei igoalki begiratu behar baitiozute. Arbill III 25, 3. Eta eman kolpu bat<br />
[...], halako maneraz, non [...] hil izan baitzen. Tt Arima 123. Zure eskua pisatu izan da gau eta egun ene<br />
gaiñean, halako maneraz non [...] itzuli bainaiz zuregana. Gç 43. Halako maneraz non baitirudi Abraham<br />
Patriarka handi haren presunan gure Jainkoak promes eman zioela Ignazio bertze Patriarka huni. ES 125. Bizi<br />
zaite halako maneraz non herioak ez baitzaitu sekulan ustegaberik atzemanen. Ch I 23, 3. Halako-maneraz-bai,<br />
non ikusi behar-baitugu zer egiñ behar den, gure arima bere pasione deserregelatuetarik garbitzekotzat. He<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
837
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Gudu 57. Itsutzen eta sorhaiotzen du gizona, halako maneraz non ez bai du sentitzen ere bere hobenaren<br />
izigarritasuna. Brtc 221.<br />
- HALAKO MODUAN. a) (En oraciones consecutivas). De tal manera que. Halako moduan non guziak<br />
baitaude hostian, eta guziak kalitzean. CatLuz 36. Diztiatutzen zuten / guztiz urrutitik, / alako moduan non / ez<br />
nezake esan / gure ollar ori zer / kolorezkoa zan. It Fab 70. Alako moduan aberastu zan, non auzoak aren ona<br />
ezin eramanaz, asi ziran esetsi edo persegitzen. Lard 31. Gaiztakeria ere berekin zeramaten, alako moduan, non,<br />
gizona sortua eta egiña Jainkoari damutu zitzaion. Ib. 7. Egiten ditu alegiñak limatu eta leuntzeko alako<br />
moduan, non, zeruko erakutsiaren anziñako siniste fedeko aiek artzen dute ziertotasuna. Ur BulaG 529 (BulaAl<br />
27 ain modutan eze). Itxitzen ziran portaleak ere, alako moduan eze, ezin sartu eta irten zitekenan erritik. Zab<br />
Gabon 99. Itxura bazuan, / alako moduan, / zer pozez nenguan / erositakuan. Noe 54. Alako moduan arkitzen da<br />
nekatua ezik ez dezake aldean pauso bat eman, bada bere aztalak koloka dauzkaki. Otag EE 1882c, 536. Alako<br />
moduan ugaritu ziran emailliak eze [...] bukatu zituan [...] lan guztiyak. Bv AsL 53s.<br />
b) De gran manera, mucho. Ainbeste desafiyo / aditu onduan, / Pilatos bildurtu zan / alako moduan. Xe 356.<br />
c) De la misma manera. Nik sinisten det Jesus dagoela / altueneko graduan, / ta Ezkioko kontuak ere / kasik<br />
alako moduan. Tx B II 120. Da etxeko ganaduan / ere alako moduan: / jelatutako arbi pixka bat / dute itxute<br />
onduan. Uzt Sas 89.<br />
- HALAKO MODUKO. Igual, del mismo modo. Pobriak pasa biar / ditu egun latzak, / alako modukuak /<br />
askotan arratsak. Uzt Sas 275.<br />
- HALAKO MODUTAN. a) (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. Euki biar da alako era edo<br />
modutan nun baldin ostia santuba Abadiaren eskubetatik jausiko balitz, jausi deitian zapi gaiñera. CrIc 141.<br />
b) De gran manera, mucho. Nire bular au isiotzen deust / Berak alako modutan, / Adimentu au argitasunez /<br />
Ainbesteraño betetan. AB AmaE 118.<br />
c) De esta manera. Guzurra zelan artzen erraz dan geienez, / Bizkorrak errendua oi dabena legez; / Txomin<br />
bere bertatik zepoan jausi zan, / Uste uste bagarik alako modutan. AB AmaE 244.<br />
- HALAKO MODUZ (Añ). (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. "(De tal) manera que, [...] alako<br />
moduz non" Añ. Alako moduz ikaratu zuen [...], ezen esan zion edertuaz: pensamentu nai izan edo konsentitu<br />
bat izan zan, ez geiago. Mg CC 134. Alako moduz aserratzen da bekatu mortal baten kontra, non dadukan<br />
prestatuta [...] Infernuko sua. Ib. 146. Alako moduz ezik, [...] edozeñek begiratu batean esan leike bi erriak bat<br />
dirala. Izt C 113. Argitu zizten biotzak, alako moduz eze, ikusten zuten bestiaren kontzientzia. Bv AsL 78.<br />
Zabiltzate munduan alako moduz eze, zuek ikusten zaituztenak ta zuen itza aditzen dutenak, geldi ditezen biotzukituta.<br />
Ib. 166.<br />
- HALAKO MOLDEAN. "(De tal) manera que, [...] alako moldean, moldez non" Lar.<br />
- HALAKO MOLDEZ. (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. "(De tal) manera que, [...] alako<br />
moldean, moldez, non" Lar. Halako moldez zurekin lot eta ios nazazu gurutzean, non ene guthizia gaixtoen<br />
arauaz ez nadin gehiago bizi. Mat 204s. Edireiten baita bethiere elizan [...] fedez eta legez bezala obraz ere<br />
saindu denik, halako moldez ezen [...] Turkoen eta bertze halako iendeen artean ezin dateke egiazko<br />
saindutasunik. Ib. 69s. Othoi eman diazadazu lurreko gauzetarik halako moldez apartatzeko garazia, non<br />
zerukoetara bethi espiritua alxatzen dudala, hetan ezar dezadan neure bihotza. Harb 306. Halako moldez [...]<br />
hastantzen da, non geroago urruntzenago, galtzenago eta errebelatzenago baita. Ax 78 (V 52). Etzen<br />
lehenagoko ientilen artean, halako eta hartako iuramentuez konturik egiten. Halako moldez ezen ethorri baitzen<br />
Platon erraitera, Iainkoek ere disimulatzen zituztela amurusen iuramentuak. Ib. 352 (V 233). Orai enseia zaite<br />
halako moldez bizitzera, non heriotzeko orenean bozkario geiago duzun beldurtasun baino. SP Imit I 23, 6.<br />
Kozatzen du, eta korronpitzen, halako moldez, non lehen ezpada itsasoko urian ukhutzen, eta xahatzen,<br />
errabiatzen baita. Tt Onsa 139. Zeren etsaia bere kolpea egin eta banatu baitzen, halako moldez, non nihork<br />
ezbaitzeakien norat galde. ES 115. Bakeak, unioneak, elgarren ganako amodioak erreginatzen dutela, halako<br />
moldez, non klarki ezagun baita, herri batean debozionea phitzarazteko [...] biderik hoberena dela. JesBih 396.<br />
Nahi du halako moldez bizi gaiten non sekulan ezin uste gabe harrapatuak izanen baikare hil beharko dugunean.<br />
Jaur 412. Gure ahaide eta laguneri Eskuaraz abiatu gare mintzatzen, halako moldez non barneko gure bozkario<br />
ala bihotzminak ez baititugu sekulan hain ongi aiphatzen [...] nola haur denborako Eskuara gozo eta aberats<br />
horren bidez. Arb Igand 11. Gure muttikoa hasten da beraz erhia (xokolet) untzian sar, ahorat ekhar [...] halako<br />
moldez non xokoleta azkenean erdizkalatu baitzuen. Lf GH 1929, 518.<br />
- HALAKO ORDUAN. En tal ocasión, en tal caso. Kristau onai ere askok largatzen ez die tentatu gabe [...].<br />
Alako orduan igesa artutzen bada arpegi astuna erakutsita, edo gaizki esanda, ezdago bekaturik. Mg CC 109.<br />
Esan biar dau alako orduban gaixuak, san Martin glorijosuak esaten ebana. fB Ic III 269. Ahardi erdi-berriari<br />
bazka ona eta nasaia ematen zaio eta ur ephela edatera zahiarekin; bertzenaz halako orduan goseak janaraziko<br />
dio zenbait ume. Dv Lab 283. Maite zütian ere, halak'ordian, hebenko oihan-mottho, ihize-parada haitiak. Herr<br />
9-10-1958, 3. Halakordian, zorigaitzez, bihotz-arimetako aintzinamenduia geldiaraz ditake! J.L. Davant Herr<br />
21-2-1963 (ap. DRA).<br />
- HALAKO ORDUETAN. En tales ocasiones, en tales circunstancias. Bada halako orduetan bethi orhoitu<br />
behar da bertuteko akzionerik hainitz egiteaz. SP Phil 499. Alako ordubetan ez dauka gaiskinak eskubiderik,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
838
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
inok guztiz bere pekatu ezkutukua ixilik euki dagijon. fB Ic II 188. Eta nola legeak, halako orduetan, apezei<br />
berei manatzen baitzioten Tenploan zauden umexurtxen aita-orde izatea, apezek artha hartu zuten Mariaren<br />
egitekoez. Jnn SBi 36. Erran zion xehe-xehea zer behar zuen egin halako orduetan. Ib. 65.<br />
- HALAKO ORDUTAN. En tal caso, en tal circunstancia. Hala egiten ohi zen israeldarren artean, halako<br />
ordutan. Lg I 249. Zer lehia saindurekin ez dute halako ordutan behar bilhatu hekin ona! Lg II 154.<br />
- HALAKO ORDUZ. En tal caso, en tal circunstancia. Ungi baten egiteko milla erhakeria, / Halako orduz<br />
igoal duk ez etxetik ilkhia. EZ Man I 26.<br />
- HALAKOREN BAT. Algo así. Neskatxu onen basetxia eun kana edo alakon bat beratsuago dago. Kk Ab II<br />
86.<br />
- HALAKOREN BATEAN. a) Alguna vez, en una de éstas (ref. al futuro). Aberastuko gera / alakoen baten!<br />
Auspoa 82, 18. Ito egingo zera zu / alakon batean. Auspoa 68-69-70, 333. Ordaingarriyak ere etorri / leizke<br />
alakoen baten. Auspoa 86-87, 146. Koxka egingo diot / alakoen batian. Auspoa 120-21-22, 234. Jauregira<br />
bertara sartzen ikusiko diagu alakoren batean jaun da jabe bezela. TAg Uzt 206. Lorrak guztiak barruan itoko<br />
zituan, naiz-ta geiago eziñik alakoren batean eztanda egin. Erkiag Arran 172. Alakon baten makilla bataz /<br />
egingo zaitut garbitu. BEnb NereA 211. Alakon batian artu saskian eta itxasora botako zaitut. And AUzta 45.<br />
b) En eso. Alakoren-batean urreratu zitzaion. Garit IpuiL 11. Alakoren batean [...] Perkain errizaiña asi zan<br />
erdian leku-egiten. Erkiag Arran 40. Eta alakoren batian, deitzen detsa kanpoko lagunari. SM Zirik 46. Eta<br />
alakon baten, kendu eban zaldunan biotzetik zaztakai zorrotza. Etxba Ibilt 489. Gertatu bait-litzaioke alakoren<br />
batean, uste-gabean ta bat-ere nekerik gabe ugarteren bat irabaztea. Berron Kijote 87.<br />
Por fin. Oian bueltaka ebillen luak artu eziñik. Alakoren batian, kostata abar luak artu eban. SM Zirik 18.<br />
Itsasoko urak guztiak ez aal yakez noiz edo noiz ardau biurtuko, alakoren baten naia edanaz asetu eta ito<br />
daitezan. Erkiag Arran 49. Ildakotzat izan daben arren, tira, Jaungoikoari eskerrak, alakoren baten be, arindu<br />
yako gaitza. Ib. 72. Papereko argitasunakaz batera ete egozan begitu, diruok mostradoreko azpi-kutxan sartu,<br />
mutillari egokiona erabagi eta alakoren batean, manatan eta bare-bare, emon eutsazan txanpon baltz batzuk, an<br />
urduri eta egoneziñik jarri eban Nikanor-eri. Erkiag BatB 33. Aldatzgora egin bajakon be, alakoren batean<br />
zutundu zan etxeruntza joateko. Alzola Atalak 58. Alakoren baten amaitu dogu gure izketaldi luzea. Ib. 97.<br />
Sosegau zan alakoren baten. Etxba Ibilt 458. Aurra ondo eldu da / amaren ustetan, / alakoren batian / asi da<br />
izketan. Uzt Sas 33. Itxaropena gendun / bien bitartian, / aterako al zala / alakon batian. Ib. 274.<br />
- HALAKOREN BATEZ. Por fin. San Luisentzako zartu naiz eta / urtiak dijoaz gora, / alakon batez juan nai<br />
nuke / San Frantziskoren ondora. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 71.<br />
- HALAKORIK. a) (Usado como exclam., con un ez da sekula ikusi o similar implícito). Alakorik! Orduko<br />
aizetea ta ekatxa langorik eztau gizonen begik ikusi. A BGuzur 142. Egundaño alakorik! Azkenengo zuaitzean,<br />
seigarrenean, or nunbait zebiltzan biak. Ag G 104. Aitearen da Semearen!!... Ondiño alakorik! Kk Ab I 6.<br />
Etxataz, ba, egazti denganiñuak itzartu ta senera etorri? Alakorik! Otx 158. Alakorik! zu orren ederki mintzatzen<br />
eta Kereon gureganatuaz datorrela keñuz dirauste oiek. Zait Sof 59. Stravinskyren soñua-edo entzuten ete<br />
nengoan be uste naban da! Alakorik! Alzola Atalak 47.<br />
b) (Con numerales). Baldin nihori bidegaberik egin badioket deuseretan, bihurtzen diot halakorik laur.<br />
"Quadruplum". He Lc 19, 8 (Lç halako laur).<br />
- HALAKORIK HALA. Alakorik ala erran nue, denbora pasa (219). 'Dije (una mentira, una calumnia) sin<br />
más ni más, sin mala intención, por pasatiempo'. LE-Ir.<br />
- HALAKORIK BATEAN. a) Por fin. Zezena omen zebillen plazan bazter batetik bestera jira ta bira, eta<br />
mutila beti ere beragana alderatuaz, deitzen ziolarik bere izkera tatalean guztiz gogoz eta txit sarriro [...].<br />
Noizbait bear ta alakorik batean, zezena aserraturik arrabia bizian omen zijoakion erasotzera. Izt C 249. Zerrizaia<br />
zebillen jo batera ta jo bestera burua galtzeko eran. Alakorik batian aserre gorrian sarturik, ikaragarrizko<br />
oju bat egin zion zerri-taldeari. Bv AsL 85. Bageunden baa, jauna, bageunden, elkarren lotsaz bezela, ta alakoik<br />
batian, maiaren beste aldian zegoen kaballero moduko bat asi zan artzen. Sor Bar 90.<br />
En eso. Alakorik batean denen aurrean jarririk diyo. PArt in Bil 172. Txapelan billa abiya nintzan, / eta,<br />
alakoik batian [...] / untz-estalia, etxe zartxua. Auspoa 120-21-22, 102. Alakorik batean emakume bat ate joka.<br />
JAIraz Bizia 39.<br />
b) En cierta ocasión. Alakorik batian / biar degu jakin / etxeratu zirala / txandarme banakin. Bil 32. Alakorik<br />
batean, Antiokiatar batekin bazkundu ta Panamatik Medellinera seda asko sartu zituan bide zuzenetik. JAIraz<br />
Bizia 73.<br />
- HALAKO SUERTEZ (SP, H). (Con oraciones consecutivas). De tal modo que. Halako moldez, thailluz eta<br />
suertez aitzinerat gobernatu non azken finean [...] erdiets dezagun [...] zeruko loria. Ax 152 (V 100). Halako<br />
suertez ezen nola nahi den dela [...] ezta halakoentzat damurik [...] baizen. Ib. 280 (V 187). Atseginen gustua<br />
halako suertez galdu zuen non ezpaitzen geiago hetaz egundaino orhoitu. SP Phil 31 (He 30 haiñ ongi non).<br />
Halako suertez non ene egunak iragan baitire itzalen gisa. Gç 48.<br />
- HALAKOTAN. a) Por tal. v. HALAKOTZAT. Iainkoaren ordenanzaren arauez, bethi gure hurko dela, eta<br />
halakotan eduki-ere behar dugula. Lç Ins D 8v. Eta nola hek zirkonzidi litezen manatzen baitzuen, hala bere<br />
haurretan-ere rezebitzen zituen, eta halakotan zadutzan. Ib. B 1v. Guk dugu halaber sinhesten ezen atxakio haur<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
839
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dela egiazki bekhatu [...], eta halakotan estimatzen dela Iainkoaren aitzinean. Ib. G 3r.<br />
b) En tal caso, en tal ocasión. "Gosete handia iragan da; halakotan, orok laguntza zor dugu beharretan direneri,<br />
une grande famine vient d'avoir lieu; en pareille occasion, nous devons tous aide à ceux qui se trouvent dans le<br />
besoin" Dv. Bizirik aterako ba-da Erodes odolzalearen eskuetatik, bearko du Ejiptora iges egin, gizonak<br />
alakotan oi degun bezela. Inza Azalp 59. Argatik da eziñezkoa, alakotan aitta Santuak egia ez dana edo on ez<br />
dana erakustea. Ib. 86. Alakotan damutzen zitzaion etortzeko esana. JAIraz Bizia 56. Alakotan, aitona etxean<br />
bazan, onengana korrika joaten ziran babes billa eta aitonak. Etxde JJ 99. Ez nai bere txalupa iñork ikutzea,<br />
ezta sutatik ateratzeko ere; baldin alakotan, erre zedilla. Anab Poli 30. Egia jaioterri maitea gogoratzen<br />
zitzaiola, batez ere bakar xamar edo aspertuta egoten zanean, ta, alakotan, erri-miña ta naigabea etorri oi<br />
zitzaizkan. Ib. 59.<br />
- HALAKOTZ. v. halakotz.<br />
- HALAKOTZAT. "(Por) tal me tienen, [...] alakotzat naukee" Añ. v. aintzat, aintzakotzat. <br />
Ungi ediren zarela, / Elisabet maitea: / ungi ediren, emazte / guztien ohorea. / Zeru gorek halakotzat / zaituzte<br />
ezagutu. EZ Noel 44. Jesu Kristok esan ezkero arina, gozoa ta jasokizuna dala bere buztarria, bere legea,<br />
alakotzat euki bear dogu. Añ GGero 314. Guk oben-kulparik ez degu; baña gauza bat dago, alakotzat egiten<br />
gaituena. Lard 58. Badakizu gizon on ta langillea dala ta alakotzat daukate dagon etxean. ABar Goi 29. Zaldi<br />
guztien errege irudian ta alakotzat euken zaldiak eurak be. Bilbao IpuiB 21.<br />
- HALAKOXE (Dv, s.v. hulakoxe). (Forma con suf. -xe, de valor intensivo). a) Tal, de tal modo. Bada<br />
alakoxea da San Agustiñ-en argia, infernutik sortu diraden herejia guztiak, zeiñ-ere diran illunak eta bortizak,<br />
desegiñ zituena. Lar SAgust 9. Ikusten dozu, praile bat dala edaalia [...], ta juzgetan dozu, praile guztiak edo<br />
geijenak diriala alakoxiak. fB Ic II 220. Jaunak emonik zenduzalako / Zuk alakoxe egoak / Eskumakoa<br />
Jaungoikoa ta / Ezkerrekoa Fueroak. AB AmaE 59. Alakoxea zan bai, atso maletea, / Trago baten edana ardau<br />
azunbrea. Ib. 236.<br />
(s. XX). Ardanetxietan, erromerijetan eta alakoxe lekubetan aldirik geiena emoten ebalako. Kk Ab I 41.<br />
Lurreko ontasun guztik betiko galtzeak alakoxe samintasun aundiaz biotza erdibitzen badu. ArgiDL 31. Alakoxe<br />
batzuk izan ba zenitu aruntzean, Yausoro adiskidea! Ldi IL 47. Alakoxea izan zan beti Malentxo. Zirikalaria,<br />
zorabiatzallea, naspilzalea. TAg Uzt 262. Zu zera beti, txantxangorriya, / zu zera txantxan-iztuna / alakoxe gaux<br />
maitagarri bat / erakusten diguzuna! EA OlBe 13. Oraingo aldiko argazkik alakoxeak dira. Gizonek ixillka egin<br />
bear lituzkeen gauzak agertzen. JAIraz Bizia 27. Baratza gauzik ez, bertako zugaitzen papaia, txirimoia ta<br />
alakoxe igalik. Ib. 69. Txanton-en alabearen biozkadak egundoko zotin-burrukak ziran. Ekaitz egunetako<br />
itsasoak alakoxe joan-etorri latz, indartsu, mutiriak sortu oi ditu. Erkiag Arran 171. Alakoxea zan beintzat gure<br />
Triskilli au. Bilbao IpuiB 165. Bai, giza-bizitza ere alakoxea omen da. Vill in Gand Elorri 10. Alakoxeren bat<br />
esango zioten: "Ta orrek geiago eman nai badu, iri zer?". Anab Aprika 47. Alakotxe kertenkeriak egiten ziran<br />
etxetan, jendeari gai ontan lotsa aundiegia sartzen zitzaiolako. NEtx LBB 30. Gizona baizan alakoxia, /<br />
txorakeririk etzuna. Uzt Sas 344. Orduan bazan umore ona / ta bazan alaitasuna, / biok alkarri bagiñon berriz /<br />
alakoxe naitasuna. Ib. 150. Iñoren lotsarik gabe zerriak alakoxe izena izaki. Berron Kijote 45.<br />
v. tbn. A Ardi 4. Etxde JJ 99. Txill Let 61. Osk Kurl 126. Zait Plat 100. Ibiñ Virgil 89.<br />
(Con oraciones consecutivas). Alakoxe griñaz ta pozez oi zan zaldunketa-liburuak irakurriaz, eiziko aribearra<br />
erabat alde batera utzi zuan. Berron Kijote 31s.<br />
(En correlación con zelako). "Zelakoak gura ta alakoxeak, pintiparados, apropiados, que llenan todas las<br />
aspiraciones" Alt Eusk 1925 (IV), 68.<br />
b) Cierto, indefinible; ligero. Cupidok eritzen nau / fletxakin berriro, / neregana jiratzen / dituen aldiro, /<br />
biyotzera sartzen zait / eztiro eztiro / alakoxe gauza bat / gozua guztiro. Bil 59. Eta orain barrenak alakoxe<br />
imurtxi bat egiten dit. Bv AsL 206. Jeisten abitu naizen garaian / ipar-aize bigunaren / marmari geltsu alakoxe<br />
bat / erestiñoka zebillen. EA OlBe 66. Praideari begiratzen dio, parrez-parrez, alakoxe pikardi pikaro batekin.<br />
Lek SClar 138. Eta ola du, ain xuxen, gure Santa Clararen Kantak ondarruarren ezpañetan, alakoxe izaera ta<br />
grazia berezi bat. Ib. 105.<br />
c) (Con adj. o adv.). Berez zan alakoxe gogotsua lan guztietan, da ezin aldatu leikean bere izakunea. Echta<br />
Jos 79. Alakoxe ederki bizi izan da Peru-Fermin. Mok 7. Txera ona egingo digute aita-semeok, aiek dira alakoxe<br />
ortz-argiak-eta. Zait Plat 81. Begien aurrean jarri ta ala ere ikusi ezin zitekena. Alakoxe txikia ziñan. MAtx<br />
Gazt 17. Usaitik ere ezagutzen da / alakoxe nabarmena, / asi berrian kiloak milla / pezeta egiten duena. Uzt Sas<br />
133.<br />
d) v. BEZALAKOXE. Intxaurrak ezpaitu pagoarenaren tankerako ostotzaz bere burua yazten; ta ez-eta<br />
enarak kabia zozoak alakoxea egiten. Ldi IL 125.<br />
e) "Alakoxi, usamos cuando queremos dar a entender que lo que manifestamos tiene probabilidades de ser cierto.<br />
Etorri de alakoxi Juan, seguramente ha venido Juan" Etxabu Ond 111.<br />
- HALAKOXEKO. a) Tal, de tal modo. Giza-emakumerik dollorrenak eta marmariozalienak diruz igurtzirik,<br />
alakoxeko iraña bazterrik bazter zabaldu da. Etxde AlosT 45. Besterentzat ez-ezik norberarentzat ere alakoxeko<br />
zen. Etxde JJ 39.<br />
b) Cierto. Aboratu zitzaizkion itz gordiñak esaterakoan alakoxeko bildur antxa nabaitu zun. Etxde JJ 217.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
840
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HALAKOXETZAT. (Forma con suf. -xe, de valor intensivo de halakotzat). Ikusiaz Don Kijotek gazteluko<br />
alkaidearen apaltasuna, benta ta bentaria alakoxetzat artu bait-zituan, erantzun zion. Berron Kijote 46. Ekingo<br />
nizuedan ekin, baita infernuko Satanasak ziñaztela egi-egitan jakin izan banu ere; alakoxetzat artu bait<br />
ziñuztedan asieratik bertatik. Ib. 211.<br />
alakoa (det.). "Alakoa" Izt C 204 (sin trad., en una lista de peces; de donde lo recoge Harriet).<br />
halakokeria. "Holako eta halakokeriak (BN-arb), propósitos insignificantes" A.<br />
halakordian. v. HALAKO ORDUAN.<br />
halakotsu. Algo así; de aquella clase, de aquellos. Hitz hau edo zerbeit halakotsu. Prop 1898, 286. Nor edo<br />
nor orhoituko bide da nola ttipian amatxi batek kondatzen ziozkan halakotsuak [ipuin edo kondaira pollitak],<br />
[...] lamiñak edo zikilimarroa aipatzen zituelarik bozan ikaraño batekin! Lf Herr 24-10-1957, 1.<br />
halakotu. v. halakatu.<br />
halakotxo, alakotxu. Cierta cantidad, un poco (?). Badaukat ba nik ba, aurtengo atunetearen alakotxua.<br />
Erkiag Arran 14.<br />
halakotz (H, A). 1. Así pues; por ello. Halakotz, maiteák, gauza hauén begira zaudetela, dilijenzia ezarzue<br />
makula gabe eta reprotxu gabe harzaz eriden zaitezten bakerekin. "Parquoi". Lç 2 Petr 3, 14 (He horri dagokala,<br />
TB hortakotz, Dv hargatik, Ker, IBk, IBe beraz). Eros zezaten hezaz topinagille baten landá estranjeren ohortz<br />
lekhu. Halakotz deithu izan da landa hura odol-landa, egungo egunerano. "Parquoi". Lç Mt 27, 8 (He, Echn<br />
(h)orren gatik, TB, Leon hortakotz, Dv, Ur, Ol (h)argatik, Ip hartakoz, Samper korrengatik, Hual zoinengatik,<br />
Or, IBk, IBe (h)orregatik, Ker orregaitik). Senharra eta emaztea eztiradela gorputzbat, haragibat eta odolbat<br />
baizen. Halakotz, gizonak ditu utziten aita eta ama, eta bere emazteari iunktatzen zaió. Lç Ins B 5v. Presentean<br />
berzerik ofrezitzen ezta eta alakoz fin emanen diot. (c. 1597). FLV 1993, 465s. Baiña zeren pasione dolorezko<br />
hark misterio añhitz baitaduka bere baithan [...] Halakotz hetarik zazpi prinzipalenak hautatu ditut. Mat 188s.<br />
Nola baitzen Spiritu hañitz egotztekorik / Halakotz erori ziren hañitz bazterretarik. EZ Man I 92. Ezen ungi<br />
zeakien zela prometatua / Halakotz egiten zuten othoitza hain khartsua. Ib. 128. Ezen abisatzen gaitutzu gutien<br />
uste dugunean heriotzea ethorriko zaikula halakotz prestik eta iratzarririk egon gaiteala. Harb 133. Zu zare ene<br />
desira, eta halakotz premia eta beharra dut zure gana hatsbeherapen, nigar, oiu eta othoitz egiteko. SP Imit III<br />
59, 1. Halakotz erran du norbaitek: Hastetik egizu guardia. SP Imit I 13, 5. Jainkoak baitakizki guztiak, baina<br />
gizonek eztakizkite, eta halakotz aditzen ezten hitzkuntzaz mintzatzeaz ezta batere progotxurik. ES 392. Nor nola<br />
gobernatzen baita gaztean, hala komuntzki egiten ohi dela zahartzean ere [...]; halakotz zamaria-ere gazte<br />
deino, hezten da. Ib. 181.<br />
2. alakoz (Añ). "(De tal) manera que, (V) alangoz, (V, G, AN) alakoz eze" Añ.<br />
- HALAKOTZ BADA. Así pues; por ello. Halakotz bada Iuduak hura hil nahiz hagitzago zabiltzan. "Pour<br />
cette cause". Lç Io 5, 18 (He horren gatik, LE orgátik bada, TB hori dela kasu, Dv hargatik beraz, Ol<br />
orrexegatik, Leon hortakotz, IBk horregatik, IBe hau ere zela eta). Halakotz bada gorputza nola uraren hegira, /<br />
zeure graziaz baitzu erakharri xurira, / Arren arima halaber zeruaren gañera, / surtarik alda ezazu dohatsuen<br />
artera. EZ Man II 159. Halakotz bada Iauna garazia eskatzen natzaitzu. Harb 137bis. Bazendukete zenbait<br />
arrozoin ene hitzetan ez trikhatzeko [...]; halakotz bada orduan ezta bertze biderik baizik frogara joaitea. ES<br />
400.<br />
- HALAKOTZ BERAZ. Así pues. Halakotz beraz elekzionea ezta nahi duenaren, ez laster egite duenaren,<br />
baina Iainko miserikordia egiten duenaren. "Donc". Lç Rom 9, 16 (He, TB, Dv, Ol, Ker, Bibl beraz, IBk<br />
horregatik). Hau da xoilki merezitzeko bidea hala Jainkoaren aitzinean, nola gizonenean; halakotz beraz atzar<br />
zaitea eta duzun animo. ES 196.<br />
alakoz. v. halakotz.<br />
halakozko. "Qui est de chose semblable [...] à cela" Dv (s.v. hulakozko).<br />
alakoztari. "Calificador" Lar.<br />
alakozte. "Calificación" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
841
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alakoztu. "Calificar" Lar.<br />
alakran (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 144; H). 1. Salamandra. "Alakrana (L), scorpion d'eau; c'est la tortue à<br />
longue queue" H.<br />
2. (AN-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 146). Alacrán, escorpión.<br />
halakret (H). Arnés, loriga. v. Giese RIEV 1928, 315. Halakret iustiziazkoa. Lç Decl ¸) 3r. Zareten bada<br />
fermu, zuen gerrunzeak egiáz gerrikaturik, eta iustiziazko halakreta iaunzirik. Lç Eph 6, 14 (TB soiburni, Dv<br />
gerruntze, Ol bularreko, Bibl burdin-soineko). Eta zituzten halakretak burdin halakretak bezala. Lç Apoc 9, 9<br />
(He halakreta batzu; TB suiburniak, Dv bulharretakoak, Echn korazak, Ip bulharrekuak, Ur (G) lorikak, Ur (V)<br />
loarikak, Ol, IBe, IBk bularrekoak).<br />
halakuntza. Comparación. Bere goinatari adi-arazteko nola behar dugun Jesu-Kristo bezagin edo imitatu,<br />
halakuntz edo konparazione huntaz zerbitzatzen zen. Birjin 577.<br />
halala. (Exclam.). Bide huntan zonbait izerdi galduak ditut, zakua bizkarrean, berrogoi kilo barnean!...<br />
Halala! Halala! Herr 25-9-1958 (ap. DRA).<br />
alalako. v. ALAGALAKO.<br />
alaldi. v. ALA-ALDI (s.v. 1 ala).<br />
halama (L ap. Lh; Sb-Urq, H). "1.º flamme; 2.º incendie" Lh. v. suhalama.<br />
alaman. v. aleman.<br />
alamanda. Bandazo. Itsaskolko edo barran egozan jolas-ontziak, txuri, urdin, baltzak, ikaragarrizko<br />
aruntz-onuntz eta alamandak egiten zituen. Erkiag Arran 163.<br />
alamar. "Alamar, alamares, son presillas, ojales postizos en los capotes y otros vestidos, alamarak, aribegiak"<br />
Lar.<br />
alamarka. Barca. v. 2 ala. Alamarkea galdu dala dinoe (V-m). A EY IV 169.<br />
alamartxo. Material que se quema en la hogera de San Juan. "Alamartxoa (horrela idazten den ere ez dakit)<br />
esaten diogu Goierriko Zaldibian San Juan bezperako sua egiteko pilari: alamartxoa egin dugu, alamartxoari su<br />
emango diogu, alamartxo handia egin dugu... Herriko andereñoei ere esan egin beharko diegu guk ez dugula San<br />
Juan sua ezagutzen, alamartxoa baizik" Berria 23-6-2005, 7. Alamartxo ahantzia. Título de un libro de Koldo<br />
Zubeldia (Amorebieta, 2005).<br />
alameda. Alameda. Neuk ikusi neban bat beiñ, Saanderko llamean (Alamedan esangura eban, erderazko<br />
izenagaz). Ag Kr 82. Bilboko Urkixoko Alamedan pisu bat negurako eta Lekeition txalet bat udarako. Arti Ipuin<br />
56.<br />
alamen (V-m ap. A; Izt 91v). 1. Tormento, pesadumbre; incordio. "Alamena, pesadumbre" msOch 42.<br />
"Alamena emon deust, me ha dado la lata" A. Arzaraz beti gure nagusi / alamenean ezteus[t] itxi, / Olloa nola<br />
iskintokian / gizentzen jaku lotsagerian. Acto 133s. Uartu egikezu eulijak ixan oi daben jokerea: kanpora jaurti<br />
arren, atzera etorri dakije egitten, eta ni be zuk kanpora jaurti arren, atzera etorriko naiatzu gexu baten zeuri<br />
alamena emoten. Otx 15. Oba zeunke goru makillea artu ta gorubetan ekin, iñori alamenik emoten etorri barik.<br />
Ib. 164.<br />
2. alemen (V-m ap. A). "Insistencia" A.<br />
3. Riña, reconvención. "Alámen bat emon, echar una riña. Alámena emon dost, me ha reñido" Iz ArOñ.<br />
- ALAMENEKO. Latoso, enojoso. Alde nire ondotik ointxe berton eta zuaze inpernuko ondarretara, madarimadari,<br />
alamenekuok, alakuok! Otx 27. Bakaldunak, alameneko laba aretara lagundu egijoela eskatu eban. Ib.<br />
88.<br />
alhamen (SP Dv y A, Lar, H), alhame (SP). 1. Murmuración. "Detracción", "murmuración" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
842
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Médisance" H. "Mención" A. Orai nahi dut mintzatu ene kontrako alhamenez, eta errankizunez, zeinak<br />
oraidanik entzuten baititut, kanpo alde horietarik erraiten dutelarik ezen, konplituko dudan baino gehiago<br />
prometatu dudala. ES 196.<br />
2. Pasto, alimento. Abereak bezala zitezken ethorkian, bizian eta akhabantzan. Bazka eta mugarri beretan<br />
zituzten alhamenak. Hb Egia 10.<br />
alamenari (Lar), alamendari (Lar). "Detractor, alamenaria", "murmurador, [...] murmuratzallea,<br />
alamendaria" Lar.<br />
alamendu. "Detractar, infamar", "murmurar contra alguno" Lar.<br />
alamenka. Molestando. Beti eragoion ziri ta miri, edonori narrittaka ta alamenka, bere burubari argi ta<br />
zoli eretxitta arropuzturik. Otx 39. Lanaren lanez abailduta dauntzala-ta, arpegi-andi dirala-ta [...] arira<br />
datorrela ta eztatorrela, aldarte onez aien lepotik alamenka (min emanik) parre egiten daki. Zait Plat 117.<br />
alamenos (Urt), alomenos. Al menos, por lo menos. "Si non eodem die at postridie, egun berean ezpada<br />
alamenos, [...] gutienean biharamunean" Urt III 19. Desiratzen ginduke jaunak emaiten bazindute maister<br />
bat, alamenos ez gendezake hainbertze ardi eta bildots eskas atzeman gure artaldetan (Sara, 1776). ETZ 134.<br />
Posible barin bada, estiot meza enzutea, txoil ongi inen luke lezakenak egunoro, baña alomenos sar-atra bat<br />
elizan. LE Prog 98.<br />
alamentu. "Alhamentu [sic] (V-och), queja" A.<br />
alamiafede, alamiafe. A fe mía. v. alafede. Bai ala mia fede eta horren senar hon eta leial izateko. (Huici,<br />
1506). FLV 1992, 57. Ai ama txoroak! Orrelako gabe ere, alamiafe ez bildur. Cb Eg III 363.<br />
alamike. "Alambique" Lcc.<br />
alamortzu, -morzo. v. almortzu.<br />
alan (V; Lar, Añ, Dv (V), H (V)). Ref.: A; Etxba Eib; Holmer ApuntV. Tr. Documentado exclusivamente en la<br />
tradición vizcaína, si exceptuamos algunos ejs. de Gamiz (203), Iztueta, Barandiaran (ELG 80), S. Mitxelena<br />
(Aranz 17, como eco de la onomatopeya talan) y Orixe (Poem 543); es posible que alguno de ellos sea errata. La<br />
forma alaan (junto a alan) se encuentra en VJ.<br />
1. Así. "Assí", "(de aquella) suerte" Lar y Añ. "Así, de aquel modo" A. "Arek diño alan, onek bestera" Etxba<br />
Eib. v. 1 hala. Esaten dogula alan. Bet 3. Eztaukezanak pozik gogoak / izan dagiezala paskoa gestoak. / Alan<br />
daukezala Olandakoak, / zegaiti direan txakur osoak. EgiaK 90. Zurea izanagaz nago kontentu / alan gura dot<br />
bizi zuk gura badozu. ConTAV 5.1.4. Ondo xauna, nik egingo dot alan. Mic 14r. Eriotzeen akordadu zaitez, eta<br />
alan eztozu pekaturik egingo. Cap 121s. Alan ianzirik dagoanean erropa sagraduakaz, eztau burua iñori<br />
erakutsiko. Ib. 139. Alan dino foruak. BBizk 13. --Zegaiti sinisetan dozu? --Zerren gure Jangoikoak alan agertu<br />
deutsan Elexa Ama Santeari. Cb CatV 20. --Zer egunetan gorde eruen [...] jaieguna? --Zapatuban edo<br />
larunbatian. --Zegaiti alan? CrIc 62. Arkituko dozube alan, bestelan ezin izan zeinkeen, arimako bakia. Alan<br />
egin dagizubela. Mg CO 272s. O Angeruen espillu ederra! nok alan argaldu, makurtu, ta lurra mun eragin<br />
deutsu? Añ EL 1 194. Santubak ez zirian dantzariak uste dabeen moduban olgau. Ta inos olgau batzirian alan, ez<br />
santu zirianian. fB Olg 190. Albait deungaago, guraso tristia, alan izan baziñan. JJMg BasEsc 15. Zetarako<br />
esan entendimentuba adiña gaitik, ta alan beste erdal berba asko euskeera garbikuak itxita? Astar II VI.<br />
Bitartean barriz irakurri egizuz ta egikezuz ipuin on oneek; eta alan baderitzazu buruz artu. Zav Fab RIEV<br />
1907, 92. Urtearen sasoiak suertez alan agintzen zebalako. Izt C 165 (v. tbn. 3). Begira epeldu ete zarian<br />
Marijaren deboziñoian, eta alan balitz, asi zaite barriro gogo bizi ta senduagaz. Ur MarIl 67. Egia da ez dira<br />
andra danak alan. AB AmaE 312. Alan esan errian / ta alan inguru guztian, / ta nobioak / berba bakoak / alan<br />
iakin eban artez / kartatxu baten bitartez. Azc PB 162. Txiliren alaba ez beartu ezer. Ez da alan Txili? A BeinB<br />
53. Alan gurako eban Iaungoikoak. Ag AL 142. Asieran ez zan izan alan; bada gizonak ondo eta zuzen eginik<br />
urten eban Jaungoikoaren eskuetatik. Itz Azald 189.<br />
(s. XX). Olan dala, zein alan dala, len esan dodan lez, beti egongo zara Eladitxo, nire biotzean. Echta Jos<br />
152. Guretzat Bere esana bakarrik naikua ixan biar leuke bide zuzenetik ez urteteko, baña zorigatxez ezta alan.<br />
Kk Ab I 41. Nik alan egin neban, egia zalakoan. Or Tormes 13. Alan galdu zan azkatasuna, / Alan sartu da<br />
erdera. Enb 48. Alan gura dozun ezkero. Otx 78. Ara joateko ta alan biziteko gogoa kentzeko. Eguzk GizAuz<br />
130. Ez ete eban eukiko erreiñu guztian azur-kontuan asko ekian besteren bat? Alan balitz! Bilbao IpuiB 225.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
843
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Gu ez giñan eldu ezautzera, baña zarrak alan diñue. SM Zirik 102. Bere emazteak alan ikusi oanean. Akes Ipiñ<br />
32. Halan eiñ xuen muthil batek. Osk Kurl 107.<br />
v. tbn. DurPl 67. CatLlo 16. CatBus 12. EusJok II 103. KIkV 86. Laux AB 54. BEnb NereA 101. Onaind in Gazt<br />
MusIx 209.<br />
(Con oraciones consecutivas). "(De tal) suerte que, ala non, alan non" Lar. "(De) forma que, alan, ala non"<br />
Añ.<br />
2. (V ap. A; Lar, Añ (V), H (V; s.v. hala)). (En correlación con zelan o nola). "Assí como, [...] alan zelan [...].<br />
Lat., quemadmodum" Lar. "(Como se) vive, se muere, nola bizi ala il, zelan bizitza, alan eriotza" Ib. "Assí<br />
como, (V) alan zelan" Añ. Zelan bainabil janzirik alan otza daukat nik. RS 478. Zelan nagozun eske, alan<br />
daukat konfianzea, zeure bondade eta miserikordia fin bakoagan. Cap 119s. Zelan biarra dan diru garbi edo ona<br />
zerbait erosteko, alan biarra, ta biarragua da zeruba erosteko pekatubaren damu ona. Mg CO 62. Bañan<br />
denpora nola joan, gauzak alan aztu oi-diran bezala, Ujolaren beldurra gitxituaz [...], abiatu zan jendea mendi<br />
ondoetatik ibar zabaletara jesten. Izt C 3s. Zelan irakatsi alan ikasi. A BeinB 41. Etxean ezegoan lekurik gauza<br />
guztiak ondo jarriteko, ta zelan batu alan saldu ebezan gauza asko. Echta Jos 25. Bizi-bearrak nola eskatu alan<br />
ustu zigun biotza. Onaind in Gazt MusIx 146.<br />
(En correlación con legez). Etiku dagozanak, jan arren jatekorik oneenak, ezerbere aurreratuten eztaben<br />
legez osasunean, alan onelakoak gitxi edo bapere irabazten eztabela Jangoikozko ogiau jateaz. Añ LoraS 47.<br />
Txoriak orma zuloetara legez, alan zuek bere ezkutau ta egaz egin daizuela Jesusen bost llaga gozoetara. Ib.<br />
182. Pekatubak bakartuten dirian legez alkarreganik, alan pekatubaren gurarijak bere bakartuten dira. fB Ic II<br />
244. Arboliaren orrijak jausten diran legez negu antzian, alan gizonak banaka, biñaka, gustijok guaz sentitzaka<br />
luurrera. JJMg BasEsc 264.<br />
(En correlación con zelan, nolan, zein, zeinda, con valor distributivo). Tr. Desaparece a principios del s.<br />
XX. Eginbidi zure borondatea, nolan zeruan, alan lurrean. Bet 4 (Arz 20, Cb CatV 5 nolan (...) alan, Cap 36s<br />
alan (...) nolan, Oe 93, Astar II 249, CatLlo 4, CatBus 4, Itz Azald 65 zelan (...) alan, VJ 14 zelaan (...) alaan;<br />
Iraz 3 nola (...) ala). Itandu begio bakotxak bere biotzari [...] alan Mandamentu onetan zein besteetan. Cap 91.<br />
Modua examineetako konzienzia pekatu guztietarik [...], alan eklesiastikoendako, zein da sekularendako. Ib. 87.<br />
Alan maia bedeinketako, zelan beste obra onak asteko. Cb CatV 105s. Alan bizitzan nolan eriotzan. Ib. 95. Alan<br />
bizitzan, nolan eriotzan. CrIc 29. Eskerrak emon eutseezan Camilori, alan armadun gizonak, zelan urikuak. Mg<br />
PAb 218. Erremedio on bat alan arimazko, zelan gorputzerako. Añ GGero 262. Alabadu eta honradu dagijeen<br />
bere izen santuba, alan berbaz, zein da egitade edo obraz. Astar II 254. Egiteko bardintasunagaz konszienzijak<br />
agiñduten deutsana, alan aberatsakaz, zeiñ pobriakaz. JJMg BasEsc 79. Alan bata zein bestia aurkituten dira<br />
aritxetan. Ur Dial 20 (It ala bata nola bestea, Dv ala bata ala bertzea, Ip bata ala bestia). Pago ezkurraren<br />
orijua guztiz ona da alan gordiñik jateko zein lapikorako. Ib. 106. Ikusi dogu kristiñeue zariela alan izenien,<br />
zelan señalien. Ur CatArrig 71. Beste guztia egin zeuntzan beeragua, / Eta mendekua, zelan zerukua, / Alan<br />
lurrekua. AB AmaE 350. Nagusiak alan arimakoak zeinda gorputzekoak. Itz Azald 96. Guztiak [...], alan onak<br />
eta zelan donga eta txarrak. Ib. 38. Urrengo urtea izan zan guztiz ekarkorra, alan gari, arto, baba, gastaña, zein<br />
sagar, madari, intxaur da ortuari edo baratzari guztiakaz. Echta Jos 25.<br />
3. (Añ), alaan. Así pues; por ello. "Con que, de suerte que, ergo, (V, G, AN) beraz, (V) alan, olan, orlan" Añ.<br />
"Según eso" Ib. Xakin egizu naxala ni ordi ona ta dakidala zer edaten doda, ta alan ezarri egidazu arako taza<br />
launti. Mic 14r. Da alan forma konsagraduen [...] dago Iesu Kristoren Gorputze Iangoiko eta Gizon. VJ 11. Da<br />
alaan Mezaan sazerdoteak daroenean gora hostiie, esango da: Adoretan zatudez. Ib. 11. Alan bekatari bi, bata<br />
Kontriziñoaz, bestea Atriziñoagaz, Konfesio baga ilgo balira, lenengoa salbadu, ta bigarrena kondenaduko<br />
litzateke. Cb CatV 81. Eta nosbait jazoko balitz bestera, ezin inok bere buruz larga leiz kunplidu baga. Alan,<br />
juan leite konfesore jakitun ta birtutetsu bat gana agertuteko oni jazoten jakona. Mg CO 213. Eta alan, gura<br />
dabenak Zerua, alde-egin begiz bekatuzko okasiño, ta galdu-bideak. Añ LoraS 149s. Eta alan eurai [medikubai]<br />
itandu biar jake baru egingo badabe ala ez. Astar II 240. Alan Andra Mariak ez eban artu eta ezin artu leikean<br />
bere Sakramentu au. Itz Azald 134. Ta alan, Mañasik eta Indianoak, guztizko arrera ona egieutsien alkarri. Ag<br />
Kr 117.<br />
v. tbn. fB Olg 153. JJMg BasEsc 51. CatLlo 22. CatBus 52.<br />
4. (En exclamaciones). "(Sí mal) pecado, alan zorigatxa" Añ.<br />
5. Aunque. Ez daigun euki billdurrik ez lotsarik pekatuak konfesetako konfesoriari, alan izan geure<br />
adiskiderik andijena. Canala Jesucristo 40.<br />
- ALAN-ALAN (Vc ap. A; Lar, Añ (V)). a) Así así, medianamente, no demasiado bien. "Assí, assí" Lar y Añ.<br />
"Medianamente, no bien" A. --Ze galantik dauko gelau, Berorrek D. P. jauna. --Alan alan jauna, eskutari<br />
pobre batenzat nola. "Razonable para un hidalgo pobre". Mic 13r. --Eta gurasotzako danak alan alan, / Ze buru<br />
egingo dau kontzejuko salan? AB AmaE 241. Zelan zagoz, adiskidea? --Alan alan. Txarrerakorik eztaukagu-ta.<br />
Ag AL 134.<br />
b) "Alan alan, absolument ainsi" H (s.v. hala).<br />
- ALAN-ALANGO. a) Mediocre, no demasiado bueno. "Alan-alango, mediano" Zam Man 102. Ikasikizunak<br />
eurak alan alanguak. Ez urrineti bere, biar leukeenak. fB Ic I VI.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
844
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) "Absolument ainsi [...], alan-alangoa" H (s.v. hala).<br />
- ALAN BADA (Lar, Añ (V)). Así pues. "(De) manera" Lar. "(De) manera, así pues" Añ. Alan bada<br />
gatzamalliak bere, izanik sartu barrijak, ikasten dabee neke andijen ta irabazi laburraren bidez. Mg PAb 125.<br />
Alan bada, medikuba dan aldeti jakin biar dau Konfesoriak pekatuba zaarra edo egin barrija dan. Mg CO 16.<br />
Alan bada, ezkara ibilli bear umeak legez pensetan. Añ LoraS 141. Alan bada artu biar dira nekiak Familija<br />
ondo azteko. JJMg BasEsc 18. Esan dot asieran Jaunak lagunketan / Deutsa zoli danari jagiten goixetan, / Alan<br />
bada nai neuke azaldu zearo / Neskatilla bategaz beiñ zer zan irago. AB AmaE 416. Alan bada konfesau bear<br />
dau, pekatu ilgarrian aurkituten bada. Itz Azald 167. Alan bada, mugitzea enitzan azartzen. Ba nekian bada,<br />
geroago ta zikoitzagoak [nagosiak] topauko nebazala. Or Tormes 43. Alan ba, ni bierrerako gauzez, iñundik euki<br />
ez. Kk Ab II 58. Halan ba, barkhatu egin dezaiokegu Patxiri hurrengo horrialdetako hasieran erraiten duan<br />
gehiegikeria. Osk Kurl 81.<br />
- ALAN BEHAR ETA. Por suerte. Cf. alanbehar. Ez eutsan, alan bear-ta, barruak lerregin. Ez yakon<br />
bularra urratu ta edegi, ez biotza erdibi eginda gelditu. Erkiag Arran 151.<br />
- ALAN BERE (V ap. A; Lar, Añ (V), Izt 27v, Hb ap. Lh, H (s.v. hala)). Sin embargo, con todo. "(Sin) embargo,<br />
no obstante" Lar y Añ. "Con todo eso" Añ. v. HALA ERE. Ausaz galiziarren bat da gure zimaur zale au?<br />
[...]. Alan bere eztakar usai dongea. Lar DT CCXVIII. Oraziño au konfesetan asi baño len egin oi da, ta alan bere<br />
zuk obeto egingo dozu lenago [...] fede biziaz iarten bazara. Cb CatV 88. San Franzisko Borjakok amodijo garbi<br />
garbija eutsan Jangoikuari; alan bere ordu osuak iragoten zituban infernubaren gañeko konsiderazinuan. Mg<br />
CO 46s. Uste dogu alan bere, egin dogula zerbait Errepublikiaren alderako. Mg PAb 213. Irakurriko jat, egin<br />
bear eneban okerkeria, ta alanbere egin neban. Añ EL 1 35. Ara ze argal mea dan biderioa, bada alanbere iraute<br />
andikoa da. Añ LoraS 21. Senar emaztiak benetan nai balebee [...] biziko litzatekez bake santuban [...]. Alan<br />
bere, ezkonduben bizi gaistuak, ta bake txarrak sarritan oidau sustraijan gatxa. fB Ic III 348. Modu onetan jakin<br />
leijan zer zan ona ona eta zer zan dongia. Baña alanbere aztu zituzan gizon itxubak agindu oneek. Astar II 1.<br />
Artu eban azkenengo gatxak, eta alanbere ez eban artuten gogo ez neurririk, erijotzarako prestetako. Ur MarIl<br />
112. --Jaungoikuari eskerrak ez daukagu emen orrelako urritasunik. --Alanbere ondo da jakitia orain esatera<br />
nuatsuna. Ur Dial 101s. Egia da bai, gaba puzka bat dala argitu, / Baña alanbere ez da zerua oso garbitu. AB<br />
AmaE 367. Ezta gero edozelangoa bart arratsean zure Aitak emon eustan zartadea. Ta alan bere enintzan<br />
aserratu. Ag AL 40. Ontzi andietan eznaz egundo ibilli ta Kantauriko uretatik eztot urten [...]. Alanbe naikoa<br />
neke igaro dot itxas orretan. Ag Kr 88. Nik eztakidaz baserriko lanak baño; alanbere, neure zentzun apurtxoak<br />
diraust, euskaldunak alkarregaz ez leukiela egin bear euskera baño beste berbakuntzarik. Echta Jos 347. Eurek<br />
uste ebela idazkari arek zuzen esan ebala, baña alan be, oiturarik-ezak edo ezeutsela itxi kapiaz ibilten. Kk Ab II<br />
104. Sarrera estua ta illuna eban [...]; alan bere, barruan atari-argia ba eukon, eta ala-alako etzauntzak. Or<br />
Tormes 65. Seguruan auala / gaur edozer diñok: / baña "neuk eratzikot" / alan be eztiñok. Enb 161. Berak lo<br />
egitten eban alboko gela batera eruan eragin eutsen. Bilddur zan, alan be, Bertoldak iges egingo ez ete eutsan.<br />
Otx 71. Txirua dozu izakeria, / alan be urrezko bizitza. BEnb NereA 96. Ez egoan urian, alako su eta erretura<br />
ikaragarririk zegaz itxungi. Alan bere, ez zan ori okerrena. Erkiag BatB 10.<br />
v. tbn. Zuzaeta 76. CrIc 49. JJMg BasEsc 117. Zav Fab RIEV 1907, 543. CatLlo 52. CatBus 49. EusJok II 118.<br />
- ALAN ETA ERE. Sin embargo. A zan mutillaren tentela: berbetan iñardu ta ala-ta-be lotan eguala ekitten<br />
eutsan esaten! Otx 165. Azkeneko orduban, mendijan dittuzan auntzak, ala-ta-be onaxe jauregira ekarri biar<br />
dittuzala otu jako. Ib. 116. Diru barik baña, alan da be, naiko pozik jarraitu eutsan. Bilbao IpuiB 37.<br />
- ALAN ETA GUZTI (alan da g. Añ, Izt 27v). Sin embargo. "(En) medio de eso, con todo eso, [...] (V) alan-da<br />
guzti" Añ. "(No) obstante", "(sin) embargo", "con todo eso" Ib. Gaurko egun onen, eta ganeko egun, eta ordu<br />
guztien kontu zorrotza artuko deuste, eta alan da guzti, ain ardura gitxiz biziko naz? Añ EL 2 55s. Mundu<br />
onetako errubaako bakarra. Eta alan da guzti, ara, gaisto egin izan dabe, ta gizonik satzenentzat artu izan dabe.<br />
Ib. 223. Nok esango eustan niri ipuin-giñan egingo nebala? [...] Alan da guzti makal-aldi baten, beste<br />
gauzatarako ez nintzanean prestu [...] ene atsegin garrirako uste ez neban eginen oneri eutsi ta ekin (sic)<br />
neuntsan. Zav Fab RIEV 1907, 91. Alan da guzti baietz dirautso / Aitari begiraturik, / Baita Kaifasek bere<br />
deadar / Soñekuak urraturik. Canala Jesucristo 128.<br />
- ALAN ETA GUZTI BERE. Sin embargo. "Pero, no obstante, [...] (V) alan da guzti bere" Añ. "Alan da guzti<br />
bere (V), sin embargo, así y todo, con todo eso" A. Alan da guzti bere gaur gure Usola, / Uragaz nasi joan<br />
bada itxasora. AB AmaE 273. Alan da guzti bere ezin aaztu ebazan Damutuaren begi ta erpeak. A BeinB 90.<br />
Ondo ekijen Jesusek zer esan gura eutsan bere Ama maitiak berba arekaz; baña alan da guzti bere erantzun<br />
eutsan. Canala Jesucristo 22. Alan da guzti bere / goizeko bostetan / egozan Begoñako / Eleizako atetan. Azc PB<br />
142. Alan da guzti bere ezeban barruko artega ta bakaldarik erakutsi gura. Ag AL 94. Egon bear izan det<br />
luzarotxo [...] batelaren zai, baño, ala ta guztire, ordubiterdi baño lenago Iziar gañean nintzan. Ag Kr 33. Esan<br />
deizela nigaittik, nai dabezan zittalkeri guztiak, baña, alan da guzti-be, ezin izango dabe ondatu nire gizabidea.<br />
Echta Jos 191. Gabaz izugarri izan zan aurre-aldeko illuntasuna, ta alan-ta-guzti-bere, "Elkano" (itxasontzia)<br />
ekaizperatu baga igaro zan gau osoa. Echta EEs 1912, 136. Eztau ezer egingo alan ta guzti be. Zam Man 3.<br />
Alan da guzti bere / eztau gure juan. Noe 111. Dana zeure gurariz eta iritxiz eratu eta atondu egizu, ta alanda<br />
gusti be, gura dozun edo gura eztozunean, yasan bearra baño eztozu aurkituko. Pi Imit II 12, 3. Ezbearra euki<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
845
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
begien aurrean, eta alan ta guzti bere, maliziazko berba nasaiak ao-miiñetan. Erkiag BatB 10. Alan eta guzti<br />
ere, orrako gau beltz ori ez da betikoa. Onaind in Gazt MusIx 149. Alan da guzti be beti irribarrez, argi, umore<br />
onean. Alzola Atalak 67.<br />
- ALAN ETA GUZTIZ BERE. Sin embargo. Urrea urre da beti, baña alan da guztiz be leundu bearrak<br />
izaten ditu urreak berak. Ag Kr 8. Orreik gauzok ontzigidari edo ontziburuak ikasi bear zituanak zirean. Alan da<br />
guztiz be ezeban gura Mikolek bere jakiñeza mutikoen aurrean agertu. Ib. 83. Bi zenbiltzan [= zebiltzan] nere<br />
onduan, eta alan da guztiz be, ni zugaz ezkondu nintzan. EgutAr 20-3-1962 (ap. DRA).<br />
- ALAN GERTA DADILA (alan gerta dila Añ (V); alan gerta deila Izt 11r). Amén. Emoten deutsut betiko<br />
berba sendo benetakoa, ez gaur, ez iños Zu irainduteko; eta biziera barri bat artzeko. Alan gerta dedilla. Añ EL 1<br />
8. Daukat nik uste bete-betea [...] emongo deustazula [...] beti betiko gloria. Alan gerta dedilla. Añ EL 2 246.<br />
- ALANGO. v. alango.<br />
- ALAN IZAN DADILA (alan izan dilla Añ; alan izan deila Izt 11r). Amén. v. halabiz. Erregutu eizu gu<br />
bekatariok gaiti, orain ta geure eriotzako orduban. Alan izan dedilla. CrIc 177. Guztiok bedeinkatu gagizala, ta<br />
Zeruko bere maira betiko eruan gaizala. Alan izan deilla. Mg PAb 58. Iguzu, Jauna, grazia, nos edo nos ondu ta<br />
obetu gaitezan. Alan izan dedilla Jesus. Añ LoraS 82. Zeure arpegi santuba ikusteko, ditxia euki daigun. Alan<br />
izan dedilla, Jauna, aitiaren, semiaren, ta Espiritu Santubaren izenian. Amen. fB Ic II 282. O Jaungoikuaren<br />
semiaren Ama, ez egijezu arren nire erregei ezentzunik egon, eta abegi onegaz aditu egizuz, eta emon egidazu<br />
eskatuten deutsudana. Alan izan dedilla. Ur MarIl 1. Nire Jaun Jesukristoren gorputzak zaindu dagiala nire<br />
arimea eta eroan dagiala betiko bizitzara. Alan izan dedilla. Itz Azald 160.<br />
- ALAN OLAN. Así así, no demasiado bien. "Alan-olan, medianamente" Zam Man 3. Aspaldion alan-olan<br />
gabilz. Zam Man 3. --Zelan deritxazun, diñot. --Alan olan; batzutan ondo deritxot, bestetzutan, barriz, txarto.<br />
Otx 33.<br />
- ALAN OLANGO. Regular, mediocre, no demasiado bueno. Gomuta dot zelan esan zeustan, ezkontzeko<br />
gogoa jatortzunean, naiago izango zenduala nekezale on bat, alan-olango ondasunak daukazana baño. Echta<br />
Jos 128. Gaztelako erri baten bizi da astokillo aundi bat, ez alan-olangoa, lurbirako astokillo guztien errege edo<br />
nagusi izan leitekeana baño. Kk Ab II 111.<br />
- EZ ALAN. No así. Justizijak egingo dau beria, ta kondenetan dabee bizitzia galdutera. Ez alan<br />
konfesinoeko tribunal Jesu Kristok imini ebanian. Mg CO 16. Gindaz beterik dagoan arbola bat, ikusiko dozue<br />
urrengo urtean garauz beterik. Baña ez alan aterako balitz sustraitik. Añ LoraS 19. Zuek goietan beti euskeldun,<br />
/ ez alan beian erriak. AB AmaE 4. Zergaitik, ume ez diranak [...], ikusi dagienean, euren erruz galdu izan<br />
dabeela on azkenbagako bat, artuko dabe eta eukiko dabe pena azkenbagako bat legez. Ez alan umeak,<br />
Jaungoikoa galduteko eskubiderik, ez errurik, euki ez ebenak. Ag AL 42. Auñemendiko euskaldunik geienak<br />
fedegabeak egozan oraindiño. Ez alan beste euskaldunak, Iaungoikoari milla esker. Ag AL 69.<br />
? alan (rad. vbal.). Oi ene laztanari / alan zaitez / balia dakidala, / jauna, amorez, / ezpa ilgo naizala /<br />
bero[r]ren [m]inez. Lazarraga 1171vb.<br />
alan. v. 2 alano.<br />
alanbehar (V ap. A). Destino, fatalidad, azar, suerte. Entzun nai badok Guzman, zelan nik dodan mendean<br />
/ Ire seme bat ill daikedana nai dodanean, / Alanbearrak eustalako au emon eskura. AB AmaE 444.<br />
Destino inexorable. Marx-en gizartekeriak gaikeri, alanbear edo adurkeria ditu bere iturburu, eta estadu<br />
altsu ta ankerra dau bere elburu; onelan erkal edo erri-jaurgoa usteldu ta zapalduaz, gizaseme guztiak estadu<br />
orren morroi ta jopu errukarri egiten ditu. Eguzk GizAuz 85.<br />
- ALANBEHARREAN. a) "(V), casualmente" A. Lagun bat bear gendun, ta alan-bearrean, Peru etorri<br />
yakun. "Necesitábamos un compañero y casualmente nos vino Pedro". Zam Man 3.<br />
b) "(V), afortunadamente" A.<br />
- ALANBEHARREZ. a) "Por fortuna, alabearrez, ala izan bear ta alan bearrez" Izt. "Casualmente" A. "(V-m),<br />
casualmente" A Morf 680. Asto burutzarrak bizkarrean / eukan alan bearrez zuloa. Zav Fab RIEV 1907, 540<br />
(cf. ib. 540: Astoak bizkar azurrean / eukan zori txarrez zauria). Erri euskalduna, / Zein dan niretzat jente /<br />
Laztan ta kutuna. / Baña, alan bearrez / Gaur zorigaiztuan / Aurkietan da agorraz, / Ia ondatuan. AB AmaE<br />
359. Alan bearrez, austriatar bat jarkiten jake, / Eta beragaz gure España gerraria. Ib. 438. Une artan,<br />
alanbearrez, otu yakon Joni ordurarteko maitekeri-ariak matasa biurtzea zergaitik izan zeitekan. Erkiag Arran<br />
160.<br />
b) "Afortunadamente" A. Suiña, alan-bearrez, egun atan ez zan iñora joan. Zam Man 3. Nik orretan, zoria<br />
izan dot, alanbearrez. Erkiag BatB 177. Egun guztiak ez dira bardiñak, alanbearrez ta zorionez. Ib. 127.<br />
c) Necesariamente. Gizartearen edesti edo istorian aldi batak bestea, aurreragokoak urrengoa adurrez,<br />
alanbearrez, nai ta nai ez ekarri dauala. Eguzk GizAuz 73. Talaraño eldu zan, an egiteko zan erromerian, alan<br />
bearrez, bere barruko kezka mingotsa bein betiko poz-iturri biurtuko ete zaneko susmo ta pekuz. Erkiag Arran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
846
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
66. Tutuluneko dendatik urteten ebenak, alan bearrez, arpegiak argi, buruak gora, arrokeriazko barreak egiten<br />
zituen. Erkiag BatB 105.<br />
alanberean. Según, conforme. Nork bere menpeko alor guztiak dauzka arreta andiarekin egoki ta zearo<br />
esituak, dala esolaz, arantzaz, arriz, edo lubakiz, tokiari nolako gaiak eraratzen zaiozkan alanberean. 'Según la<br />
disposición de cada terreno'. Izt C 26.<br />
alanbiketzar. Alambique. Ortaz gañera buztin arrosazko erretorten artean, alanbiketzarrak, kristalezko<br />
serpentiñak, eta abar. Txill Egan 1956 (2), 28.<br />
alanbiz. "Amén, [...] alan biz" Lar.<br />
alanbradura (V-gip ap. Elexp Berg), alanbraduria (-ixa V-gip ap. Elexp Berg). "Alambrada, cercado de<br />
alambre. Beixak alanbraduria salto eta ospa ein juan" Elexp Berg.<br />
alanbre (V-ger-gip, L, BN, S; Lar, Añ, Arch VocGr), aranbre (Lar, Añ). Ref.: Lh; Lrq; Holmer ApuntV; Elexp<br />
Berg. 1. Alambre, hilo metálico. "Alambre, hilo tirado de alambre" Lar. "Alanbria, le fil de fer" Arch VocGr.<br />
v. burdin-hari. Sarri ebilen zilizijoz ta alanbre zorrotzez bere gorputz birjinia lotu ta. fB Olg 23s. Beren<br />
armakin etorri ziran / ainbesteko jende-pilla, / asi ta iru egun baño len / nunai bazan gizon illa; / txasko polita<br />
pasa zitzaion / izanagatik abilla: / alanbre batek galdu zituan / gutxienaz ogei milla. Tx B III 20. Trebolak<br />
(kordelak) beren txanpel, kala-berun, burnari (alanbre), amu-gas ta gañerontzekoekin. Elizdo EEs 1925, 248.<br />
[Arkaziak] bere zain luzeak, alanbre-antzera, zabaltzen ditu lurrari eusteko. Munita 54. Baita sail ori burni-ari<br />
edo alanbrez oso ondo itxi ere. Ib. 25. Sare eta alanbreakin egindako pasara edo tubuak. Oñatibia Baserria 45.<br />
Alanbretako ule-malutak. Vill in Jaink Elorri 12. Lenengo zorroztu alanbrea (V-ger). Holmer ApuntV ASJU<br />
1969, 172.<br />
2. (Lar), aranbre (Lar, Hb ap. Lh). Cobre. "Alambre, [...]. Lat., aes, aeris" Lar. "Étain, cuivre" Lh.<br />
3. "(G), cencerro" A. Oso egoki ziran / astuak jarriyak, / alanbre ta kollare / txit gustagarriyak. Ud 122.<br />
- ALANBREAN. Pasando el estropajo de alambre. "Gure Metxorak ze alanbre eiñ ete zeban, ipiñi ola eskuan<br />
da, olik ol, alanbrian" Elexp Berg.<br />
- ALANBREA PASATU. "Alanbria pasau, zoruko ohola garbitzeko alanbrezko moltzoa pasatu. Señoria zuan<br />
ba, espeziala. Gustatzen jakon, alanbria pasau biar etxe danai" Elexp Berg.<br />
- ALANBRE ARANTZADUN. Alambre espinoso. Ardien ule-malutak / arantzadun alanbreetan. Gand<br />
Elorri 163.<br />
- ALANBRE-HESI (V-gip ap. Elexp Berg). Alambrada.<br />
- ALANBRE-EZTAKA. "Alambre espinoso que se utiliza para hacer cercas. Alanbre eztakia eskuan sartu<br />
ezkero, antitetanika artzia obe" Elexp Berg.<br />
- ALANBRE EZTAKADUN (V-gip ap. Elexp Berg). Alambre espinoso.<br />
- ALANBRE HORZDUN. "Alanbre hortzdün (S-saug), fil de fer barbelé" Lh.<br />
- ALANBRE-SARE. "Red de almbre. Ortu aurrian alanbre-saria ipiñi biakou oilluak sartu eztaittien" Elexp<br />
Berg. Itxarkizaiak dauzka / parol eskukoak, / inbutu, kafe-ontzi, / olio-txarroak, / kandelero, neurriak, /<br />
platerak, potoak, / alanbre-sare eta / enzuluzetxoak. Echag 144.<br />
- ALANBRE XIXPADUN. Alambre espinoso. Hesia errotik atera zuen eta alanbre xixpadunez egin<br />
zerradura, bere alderdian hesten zuela intzaur ondoa. JEtchep 47.<br />
- ALANBREZKO. De alambre. Ipintzen due askok larruaren kontra alanbrezko katea bat barrenontz puntak<br />
dituala. AA III 614s. Inguma ta pinpilinpauxen artean, mueta batzuk ziran nabarmen ta jakiñak [...]. Ta mueta<br />
potolo biribillak, ibilkeran egada burrundaratsua egiten ebenak, alanbrezkoak ziran... Erkiag BatB 36.<br />
alanbren. "(V-gip), calambre" A.<br />
alanbrera. "(G-to), guarda, ventanilla del tejado" A.<br />
alanbretu. Soldar con cobre o latón. Guardasol zarrak konpondu eta / eltziak alanbretzera. EusJok 105.<br />
alanbrezki-belar. Ahalkia galdü dianak eztü deusere osorik hautse dü obra honen moldezkia, bide xüxena<br />
dena; halako gizonari honki zekeio alanbrezki-belharra, nekez gorritzen dena. (Interpr?). Egiat 262.<br />
alanbrika. "(Hb), fil de fer" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
847
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alandor. v. alanor.<br />
alango (V-ple-arr-oroz ap. A; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)).<br />
Tr. Documentado desde RS en textos vizcaínos, aunque con menor frecuencia que alako (excepto en Moguel,<br />
que no utiliza esta última forma). En DFrec hay 10 ejs. en dialecto vizcaíno.<br />
1. "Tal" Lar y Añ. "Como [...] él, [...] alango" Añ. "(No) entiendo de eso, [...] (V) alangorik ez niri" Ib. "Así,<br />
de aquella cualidad" A. Obedezidu ezagaiti / alango gurasoari, / agaiti dira jausi. BBizk 3. Estimaduaz ez<br />
admiradu / geure alango prendea. Ib. 15. Sarna gaistoz beterik balegoz alango mutillen eskubak, gordeko ziñate<br />
alakuen eskuetan ibiltia. Mg CO 69. Ondu ditezan; ostera alangorik ez dagijen. Ib. 215. Etzakola egin biar ni<br />
lezko bati alango txatxarkerijarik. Astar II 24. Kanta ta destaña zantarrik [...] imini badozuz; edo alangoak<br />
gogoti entzuten egon bazara. Añ EL 2 146. Emoikiozu gaur zure buruari nekeren bat, esaterako, baraua, zilizioa<br />
edo beste alangoren bat. Ib. 46. Nok igaroten dituz / alango atsakabak? Azc PB 276. Anjelek ez eban alango<br />
begiradarik ikusi. Ag Kr 105. Ezekijen onek zegaitik alango gixon urtetsu agurgarri bat juan yaken<br />
barregarrikeri aregaz. Kk Ab I 22. Alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken. Akes Ipiñ 23.<br />
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 543. CatLlo 44. Or Tormes 107.<br />
(Con oraciones consecutivas). Baña alango zatia, apaindura, atala ta zabalera emon leikio, ze gero<br />
zabalera geiera ta zati ak, soñeko barriak baño balio geiago euki leikian. Añ GGero 350. Erakusten euen<br />
ontasun eta santidadeko alango betetasuna ze [...] ezin iñori burura bere etorri leikiyo andiyagorik. Ur BulaAl<br />
3.<br />
(Lar, Añ (V)). (En correlación con zelango). "Qual, siguiéndose tal" Lar y Añ. Zelangoa baista amea,<br />
alangoa oi da alabea. RS 35. Zelangoa dan bizitza alangoa izango da bardin bizitzaren ertza. Añ GGero 156.<br />
2. (Lar, H (s.v. halakoa)). "(Un) tal me ha dicho, [...] alangok esan deust" Lar.<br />
3. (Usado como pron. anafórico). Errijen jaube egiten garianian bere, indarrez artu arren, parketan jakee<br />
alanguai. Mg PAb 218. Lugiñak beti dabil basa edo autsa, / Eta sakela barriz geienian utsa. / Alangoen arpeia<br />
egon oi da motza. Enb 163.<br />
4. (Con numerales). "Alango bi badeukoz orrek [= 'ése tiene el doble'] (V-arr)" Gte Erd 79.<br />
- ALANGOAN. En tal caso, en tales circunstancias. Jazo bere leite erru baga, au bere aztutia. Alanguan ona<br />
da konfesinua, beste utsegite, edo paltarik ez badau. Mg CO 212. --Eta seiñak emoten ezpaditu bizi danaren<br />
señaleak, zer egin? --Alangoan esaten da: Bizi bazara, nik bateatuten zaitudaz Aitearen, ta Semearen, ta<br />
Espiritu-santuaren izenean. CatBus 53 (v. tbn. CatLlo 59).<br />
- ALANGO BATEAN. a) En eso; al fin. "Alango baten (V), en esto, estando así las cosas" A. "Por fin, alango<br />
baten (V-ple)" A EY III 291. Alango baten egin eben monja guztijen buru, edo abadesa. Mg CO 203. Alango<br />
baten urteeban bere zuloti txito ederto janzirik. Mg PAb 177. Ezin sinistu eban ekusana, ta alango baten esan<br />
eustan, zelan ain erraz bear egiten neban. Ib. 199. Alango baten astoak uko / egin dau, egin, bidean. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 541. Alango baten, zer ikusi neban nik! Tximizta gorria! A BeinB 57. Erregeren semea yagi zan<br />
alako baten eta semetxoa ikustera yoan zan. A EY II 260. Onek, alango baten esan eutsan morroiari: --Manu,<br />
gurok bioen artean lepoak berotu daioeguzan onei? Kk Ab II 11. Alango batean, lurrean jesarrita egozan tokitik<br />
bat-batean zutundu, ta tximisteak baiño ariñago aldegin eben errirantz. Erkiag Arran 54.<br />
b) "Alango baten, algún día (que está por venir). Joango naz alango baten" Zam Man 3.<br />
- ALANGOETAN. En tales ocasiones. Ziur jakin deutsat gordeten dabela sarri bere gosaarija, emoteko<br />
ezkutuban [...] Jangoikuaren deiko lenen datorkonari [...]. Baru barurik dago alanguetan egubardiraño. Mg<br />
PAb 106.<br />
- ALANGO MANERAZ. (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alango maneraz, non" Lar.<br />
- ALANGO MODUZ (Lar). (Con oraciones consecutivas)."(De) calidad que" Lar. Alango moduz gogortuten<br />
dira, eze galdu darue geijenez Jangoikuaren gauzeetarako gogua. Mg CO 105. Damu au dator [...] karidade<br />
garbiti geure onari begiratu baga; alango moduz eze zerurik ezpalego bizitza onaren saritzat [...], gurako<br />
gendukian ondo bizi. Ib. 46.<br />
- ALANGORIK. (En exclamaciones). v. HALAKORIK. Egundo alangorik! Ezeutsan bada Amandok esan,<br />
Adalbaldo ta bera, Riktrudis, alkarrentzako iaiorikoak legez zirala, ta biak alkartutea errientzat guztiz ona<br />
izango litzetekeala? Ag AL 68.<br />
- ALANGOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Urabilla, badakik zelan egoten dan laratzuti beera<br />
dingilizka, esnea egosteko makillotxue, barruti garbi garbie ta kanpoti kez da kedarrez edo i-iutukoz<br />
baltziturikoa? Alangoxea da iretargie: aurretik argie, atzeti gabaren Ama. A BGuzur 156.<br />
alangotu (Lar, Añ (V), H (V, s.v. alan)). "Calificar" Lar y Añ.<br />
alangotzaile. "Calificador, alangotzallea" Lar.<br />
alangotze. "Calificación" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
848
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alangoz (Lar). (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, (V) alangoz [...] eze" Añ. "(De tal) suerte<br />
que" Ib. Opa egiozue amore benetako bat, ez zatika, ezpada oso osorik biotz guztia; alangoz eze, maite<br />
badozue Jesusen ganetik beste gauzarik, ez bedi izan Jesusez kanpora. Añ LoraS 67. Orduan alangoz argituko<br />
leuke zure adimentua [...] ze irudituko litxakezu [...] beste kolore bat artu dabela gauza guztiak. Añ GGero 326.<br />
Magiñan josirik ta oraturik legez dago; alangoz eze, nos gero bear dozunean, ezin aterarik zabiltz. Ib. 343.<br />
alanik. "(V), de aquella manera (es pleonástica esta palabra)" A. Eta alanik batak esan, besteak erantzun,<br />
eztabaida gogor bat euki euden. A BGuzur 132. Lelengo lelengo Zumaijarrena, gero Donostiekoa ta gero<br />
Ingalaterrakoa ta alanik. Ib. 140.<br />
1 alano (Arch VocGr, H). Mastín, alano. "Chien d'Alan, mâtin" Arch VocFab. "Le dogue" Arch VocGr.<br />
"Chien mâtin" H. Cf. Lcc: "Alano perro, araia". Gure herriko etxe xakhur, artzain xakhur, hora handi, xakhur<br />
alano eta xakhur xarlango guziek. Elsb Fram 142.<br />
(Fig.). Dozepare alano hurak / undotik huna zaizkü. 'Ces chiens de douze pairs arrivent sur nos talons'.<br />
Xarlem 429. Xarlemaña alano hori / Asiejian beitügü. 'Ce chien de Charlemaigne'. Ib. 599. Ezpagira defendatzen<br />
/ behar diaigü galdü / alano hoien petan / izan behar badügü. Ib. 1043.<br />
2 alano, alan. Alano. Wisigodoak, Sueboak eta Alanoak noiz ta nola etorri izan ziran Españara. Izt C 275.<br />
Suebo, Alan, Bandal, sarthu Españian, / Min handi egin gabe behin Kantabrian. Hb Esk 48.<br />
alanor (-nh- Arch VocFab), alandor (H (S)). Alano, mastín. Morde otso horrek, gogo honez, / Hortz<br />
kaldubat eman liozu, / Bena bere indarrer fida eztuzu, / Alanhora azkar zelakoz hortzez. "Le mâtin". Arch Fab<br />
81.<br />
alantur. v. alentur.<br />
alantxe (V-gip ap. Etxba Eib), alaintxe. Así, precisamente de este modo. "Alantxe erakutsi deste neri izketa<br />
au" Etxba Eib (s.v. alan). v. halaxe.<br />
Tr. Documentado sólo en textos vizcaínos.<br />
Atz bat aguan bustirik / igortzi ta igortzi / alantxe ateratzen dau / ardi bat edo bi. DurPl 85. Sugeak aldatu<br />
gura dabenean azal zarra, ta jantzi barriaz, igaroten da zulo estu batetik, ta estura onegan itxiten dau azal<br />
zarra. Alantxe geratuten da barriztaurik. Añ LoraS 39. Alantxek [sic] egite'eban San Inaziok. Añ EL 2 33. Auxe<br />
izan oi da ordijen bizi moduba, eta alaintxe ilten bere oi dira. Astar II 130. Alantxe egin eban Carlos eritxon<br />
Santa Brigidaren seme bategaz. Ur MarIl 39. Gorde egizue alantxe beti / Zeuen asaben legea, / Gurasoa ill baño<br />
lenago / Jarrita ordeko berea. AB AmaE 467. Bere oiñ eta eskuak lotu egioezala, agindu eban agintariak, eta<br />
alantxe bota eben errekara. Itz Azald 144s. Neure atarian egoan, da jo ta kalera jaurti neban, gogoa alantxe<br />
neukalako. Echta Jos 69. Ta amabi, amairu edo amalau orduan egon bear alantxe! Ag Kr 90. Urtiak dira asi<br />
nintzala dirua gordeten alantxe. Kk Ab I 105. Alantxe, neure eskuen lana [...] eguneko yatekoaz batuta, bazkaria<br />
amaitu gendun. Or Tormes 49. Idazlarijak ain ospetsubak, / Alantxe lagi-gixonak, / Ama Euzkadi aldeztuteko /<br />
Edonoz gertu dauzanak. Enb 35. --Ai, Txomin, Txomin! Tratuen bat egin dok, antza, ikasle orregaz. --Alantxe<br />
da, Jauna. Bildots bat saldu deutsat. Bilbao IpuiB 161. Eta alantxe gertau be egin zan. Alzola Atalak 47.<br />
v. tbn. A BGuzur 138. Otx 63. Erkiag Arran 154.<br />
(En correlación con zelan). Ea bada ebagi oin, edo zapatien neurriko intxaur azala, esegi zugateko<br />
laratzuban, eta zelan doian sikatubagaz intxaur azala, alaintxe juango da osatubagaz gexua. Astar II 38. Ai ez<br />
balitxat aldi ori baña / Zelan agertu alantxe joan. AB AmaE 387. Lazotik librau egiñikoan / Zelan asten dan<br />
txoria; / Alantxe bardin abiauko da / Kantuz Euskaldun erria. Ib. 79. Onez badator, onian, / Txarrez badator,<br />
txarrian, / Zelan datorren alantxe jarri / Etsaien aurrian. Enb 172.<br />
(En correlación con legez). Izotza eguzki beruagaz urtu eta desegiten dana legez, alaintxe kenduko dira<br />
bere pekatu guztijak. Astar II 87. Gorputzeko begijakaz denda bat ikusten dana legez, alaintxe adin edo<br />
entendimentubagaz begiratuten jake aragijari gozo jakazan loikerijai. Ib. 136. [Erleak] lorarik lora batuten<br />
daben legez eztia [...] alantxe nik bere egin bear nituzala aleginak, liburutxu baten arimeen onerako batzandu ta<br />
alkartuteko, liburu askotan zabaldurik eta deslai legez dabiltzazan adi-bide [...] bearrenak. Añ EL 2 5. Gibelak<br />
beaztuna berez dakarren lez, garunak be gogaia alantxe ei dakarre. Eguzk GizAuz 47. Landaratxua juan oi dan<br />
lez / apurka aundi izaten, / neu be alantxe ogei urtera / igarri bage eldu nintzen. BEnb NereA 43.<br />
- ALANTXE BADA. Así pues. Alantxe bada, biotz-dei arin, baña biziagaz erregutu egiozue, etorri dedilla<br />
zeuroen bularretara. Añ LoraS 131. Alaintxe bada guk ere limosna eskatutera guazanian Ama karidade, eta<br />
ontasunez beteriko onegana, irakusten deutsaguz gure gatx, ta neke andijak. Astar II 277. Alantxe bada yakok<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
849
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
emongo / doanari eu lakoa. Zav Fab RIEV 1907, 541. Alantxe ba, arratsalde aretan, berandutxuan, eruan<br />
eutsoezan Elexakuak Drakeri. Kk Ab II 21.<br />
alantxerik (V ap. A Morf), alantxik. "De aquella misma misma manera" A Morf 365. Ta, enetxuok,<br />
parkaziño-kontuak alde batean itxita, gaur be alantxik diardeutse. Bilbao IpuiB 42. Jan gura ete ebazan?<br />
Alantxik zan, tamalez. Ib. 213. Umetan be alantxik ikusten nebazan / Nabarniz inguruko pagadi zaarretan, / ardi<br />
zuriak ira-igartu arteetan. Gand Elorri 211.<br />
alaña. v. alabaina.<br />
alañeko. v. ALAINGO.<br />
alapart. Aparte. v. aparte. Herioaz ezpagira orhitzen, bertze egitekoak oro utzirik ala part. Tt Onsa 68.<br />
Gure pensamendiak eta munduko egitekoak utzirik a la part. Tt Arima 34.<br />
alhapide (G, AN, L, B, BN ap. A; SP, Hb ap. Lh, Dv, H), alhabide (SP).<br />
Tr. En la tradición meridional sólo hay ejs. del s. XX.<br />
1. Lugar de pasto, pastizal. "Alhapideak, lieux commodes pour le pâturage du bêtail (O)" SP. "Alhapidea,<br />
alhabidia" Ib. (sin trad.). "Pâturage" H. "Pacage" Lh. En Lar Sup hay "camino libre, alapidea", sin duda mala<br />
traducción del ej. de Axular. Ardia bere lagunei azkentzen zaienean, halako moldez bide onetik eta bere ardi<br />
lagunen alhapidetik aldaratzen eta hastantzen da, non geroago [...] eta errebelatzenago baita. Ax 78 (V 52).<br />
Hariztegi hauzokotan denak barraiaturik / Alhapideak oro utzi zituzten larruturik. Gy 100. Nere ibilliaren bidez,<br />
/ Xuxen dautzuet erranen, / Alha-pide onak non diren. Ib. 89. Ni naiz athea. Nitarik norbait sartzen bada,<br />
salbatuko da; eta sarthuko da eta ilkhiko da, eta edirenen du alhapide. "Pascua inveniet". HeH Io 10, 9 (Dv,<br />
EvS alhapide, Leon alhabide; Lç, LE, TB, bazka, He bazkak, Ol, Or larreak, IBk jatekoa). Alhaturen ditut<br />
alhapide gorienetan, eta Israelgo mendi goretan izanen dire hekien alhapideak. Dv Ez 34, 14 (Ol belaze, Ker<br />
bedartza, BiblE larre). Non ere baita alhapidea, han nau ezarri. Dv Ps 22, 2 (Or larre). Ardura abereak erdigoseak<br />
dagode alhapidetan. Dv Lab 132. Antxu txar hau bizkarrean ekharri duzu zure alhapide gozoetara. Dv<br />
LEd 247 (Cb Eg II 139 larre). Zaintzen dituzte haurrek idiak alhapidetan. Prop 1899, 161. Mendietako<br />
bazkagietan edo alhapidetan gaindi. Darric RIEV 1913, 226. Ze alapide ederrak, ze bazka goxoak han dabiltzan<br />
behor, behi eta ardientzat. Zub 126. Ardiak eta beiak gainetako alapidetatik yautsirik pentziak betetzen dituzte<br />
ttita xuri eta gorrailez. Ib. 101.<br />
(Fig.). Zendako ez litazke hiri bakotxean facultés derizaten eskolategi handiak oro elgarri eratxik, bat<br />
bertzeari loth, gizon gazteek alhapide guziak ukan ditzaten gatik menean, hurbil? JE Bur 49. Zure gogoa alha<br />
dadiela ez zu baitan, bainan inguruko alhapidetan. Larz Senper 36s.<br />
2. (B ap. A (que cita tbn. HeH)). Pasto. "Alapidea eman diegu gure ardiei (B), hemos dado a las ovejas medio<br />
de apacentarse" A. Larretako alhapideak baitezpadakoak balinbalira. Dv Lab 132s. --Zer dakar Nabarrako<br />
lurrak? --Mendietan, naiko egur, ezkur, arto, belar eta alapide. Bera EEs 1915, 213.<br />
Alimento en gral. Mendiko yanariek indarra handia; / Beiratzen hetan yendek luzeki bizia; / Heldek alha<br />
biderik heietan ez dute; / Hiri handi usaina hobea zaiote. Hb Esk 17. Han baratuz geroz, han berean baitaude:<br />
aterbe gozoa aurkitu dutelakotz, beroa, alde batetik; eta, bertzetik, alapide errexa. JE Med 14 (se refiere a los<br />
microbios).<br />
3. (Lc ap. A; Dv). Motivo de murmuración. "Alhapide ederra ematen diozute mihi gaixtoeri, vous prêtez un<br />
beau champ aux mauvaises langues" Dv. "Gaizki bizi dan batek alapidea ematen die errikoai" A.<br />
4. Alimento (intelectual). Jesus Jaunaren bizia bekigu beraz gure gogoaren alhabide lehena. Leon Imit I 1,<br />
1. Izpirituari nekez lotzen ohi baitzako zerbeit, ez bazako egun guziez emaiten hartaz alhapide. JE Bur 180.<br />
Herri ttipirat itzultzeak zaukan lotsaturik, ardura hemen gizon eskolatua, alhapiderik ez ukanez, auzoen ez-jakin<br />
eta nagiaren kutsutik egunetik egunera oiestuz baitoa. Ib. 107.<br />
5. Motivo de queja. Cf. Bera: "Alapide [...], motivo de queja y murmuración" (reproduce el ej. de Azkue citado<br />
supra (3)). Ta zer da baña aren arrantza? / Auzoan ezta alapiderik...! / Zazpi gau oetan begirik / Ezpaita ba,<br />
itxi iñun... "Todos los vecinos están quejosos". JKort EuskOl 1931, 30.<br />
- ALHAPIDETAKO. (Animal) de pasto. Hamar idi gizendu, hogoi idi alhapidetako eta ehun ahari. "Viginti<br />
boves pascuales". Dv 3 Reg 4, 23 (Ol larridi).<br />
alapinkotza (S ap. Lrq). (Euf. por alajainkoa). "Ala-phinkotza [...], par Dieu" Lrq (s.v. bibost).<br />
alapinkua (S ap. Lrq). (Euf. por alajainkoa). "Ala-phinkua [...], par Dieu" Lrq (s.v. bibost).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
850
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alar. "Alhar (Hb), attelage, attirail de bouvier" Lh (s.v. alharga).<br />
alara (Lar, H). 1. "Cacareo" Lar. "Cacarear y no poner huevo, alara bai, errun ez" Ib.<br />
2. (Uso adv.). Auxe bada egazti taldetxoa! / Bat baño beste da areagoa! / Jaungoikoak dakin egunetako asi /<br />
alara ta kakara. JKort EuskOl 1931, 34.<br />
- ALARA EGIN (H). Cacarear.<br />
alarabe, alarbe (R-uzt ap. A; Lar, Hb ap. Lh), alabre (S). Ref.: A (alarbe, alabre); Lh (alabre). "Alarbe,<br />
bárbaro, bestial" Lar. "Alabre (Sc), gente salvaje" A. "Alabre (S-saug), alarbe (Hb), sauvage" Lh. Cf. cast.<br />
alárabe, alarbe.<br />
"El terrible alarabi de las leyendas de Markina, de un sólo pie de forma redonda [como los esciápodes<br />
clásicos] que, levantado en el aire cuando llueve, le sirve de paraguas" JMB AEF 1924, 169. En realidad se usa<br />
con art.: -arabi < -bie < -bia < -bea, como se señala en BAP 1960, 379. Markiñeko lurraldien bizi zan gizon<br />
bat, gizon-jallie, Alarabie esatejakona. Rollo 12T. Alarabie gosez kobauen il zan. Ib. 14T.<br />
1 alaraka. "Para decir que está cacareando la gallina decimos alaraka dago" Lar (s.v. alaraca).<br />
2 alaraka. Alharaca. "Alaraca" Lar.<br />
alarakadun. "Alaraquiento" Lar.<br />
alarakari. "Cacareador" Lar.<br />
alarao (A), alarau (V-ger-arr-m-gip ap. A; H (V)), alaru. Alarido, aullido. "Haut cri, plainte bruyante" H<br />
(que cita el ej. de JJMg). Cf. alaio, alauri. Egiten ditu alarau ta oijorijo andijak kalaberiari begira. JJMg<br />
Mayatz 59. Beren alarauetara ainbeste auzoko batu edo batzandu iakozan. A BeinB 76. Arimen alarauak. Ezale<br />
1897, 347b. Arrantzalien alarau mingarria ekatxaren ill-soñu garratzean galdu zan betiko. Ag Kr 198. Milla<br />
aldiz bai entzun zituan, bakartasunaren erdian jarrita zegoala [...] otsoaren alaraua, azeriaren zaunka. Ag G<br />
2s. Etsi det gaur, nere txabolatik alarauak entzuten negoala. Ib. 158. Euzkadi gustiz gaxo eguan, / Eta bere seme<br />
galdu / Dan-danak pozik entzuten eben / Amaren ainbat alaru. Enb 39. Il-alarua...! Euzko-errija / Tamalez ilten<br />
eguan. Ib. 39. Azken-alaru estutik. Ib. 39. Zeuben senar gixagaxuai inpernuan bertan baño negar eta alarao<br />
geiago eragitten dautsezube-ta. Otx 27. Aren arrantzak, aren alarauak, aren diadarrak. Ib. 86. Ildako Megar-en<br />
zori ospetsua ta aurki orrena tamalez deitoratuaz, ta alarao ta birao-yaurtika semen eraille orren aurka. Zait<br />
Sof 197. Baso-aldian gau-txoriak / alaru ta egaz. S. Muniategi in Onaind MEOE 748.<br />
Etim. Se ha dado una explicación ala + arao 'grito, maldición de dolor'.<br />
alaraoka (A), alarauka (A). Aullando. Garraizika ta alarauka asi zan umearen ama. A BeinB 76. O arima<br />
erostariak / zek zaukez alarauka? / Zuen ardurea Iaunak / orain bere ez al dauka? Ezale 1897, 347b. Abarka<br />
eztena miñetik sartuaz, tirlitorlo ta alarauka bialdu eban igesi (V-m). A EY II 293. Nolatan il zanik gero ez<br />
dakit. Alaraoka zurtu baikiñuzan Oidipuk, eta aren itxesa ez genun ikusi al izan. Zait Sof 92. O Birjiña, zuk<br />
gallenduz, / gal izanaz, betiko gaitzaz, asmo utsegiñaz / sugetzarra alaraoka ari duzuna. Gazt MusIx 135.<br />
alarari. "Cacareador" Lar.<br />
alaratu (G ap. A, que cita el msLond; Lar, Izt 21r, H). "Cacarear" Lar.<br />
alharatu (SP). "Alharatzea [sin trad.]. Errota alharazazu edo alhezazu" SP (probablemente error por<br />
alharaztea). "Alimentar el molino (Darric)" DRA. v. alharazi.<br />
alarazde. "Empeño, obligación" Lar.<br />
alharazi (O-SP 225 A). 1. Hacer trabajar, hacer funcionar, hacer producir. "Errota alharaztea, c'est faire<br />
travailler le moulin" O-SP 225. Herrian iragaiten zeien ibaiak emaiten deie ehun eta hiruetan hogoi zaldiren<br />
indarra, elektrikaz alharaz ditzaten beren lantegiak eta argi beren etxeak. JE Bur 199. Beren herrian [urreak]<br />
alfer idukitzeko orde, iduri zautak alabainan auzo erresumetan bederen alharazi dutela, eta ez guti. Ib. 119.<br />
Eskuzko erabiltzaleak bakhan baitzituen hauskoak, errotari zagon hunen alharaztea. Ib. 60. Gure gorputzeko zer<br />
guzien berri dakien eta zer guziak alararazten [sic] dituen mekanikeria guzia, holakorik erran badezaket,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
851
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aurkitzen dela bizkar-hezurreko eta buru-hezurraren barneko muinan. JE Med 23. Aitaxo zapetain bat zen<br />
inguru guzian aiphatua, marteilu eta bikhearekin batean, alharazten zuelakotz zalhu bere mihia. GAlm 1954,<br />
14.<br />
2. (Lar, Dv), alherazi (S ap. Lrq). Hacer pastar, apacentar. "Repastar, berriz bazkatu, janerazo, alarazi",<br />
"pacer, bazkatu, jan, alarazi" Lar. Eta hirur egunen bidea ezarri zuen bere eta bere suhiaren artean zeinak<br />
alharazten baitzituen gainerako arthaldeak. Dv Gen 30, 36 (Urt bazkarazi, Ur larrean erabilli, Ol, Ker larratu,<br />
Bibl alatu, BiblE bazkatu). Balio du segurki zenbait urthez halako zerrakietan aziendarik ez alharaztea. Dv Lab<br />
326s. Alharazteko mendi gainean ene artalde maitea. Dib GH 1921, 378. Bere ardien alharazten ari [...],<br />
ikusten dute Manuel, Artzain Handia. Barb Leg 148. Ez oro batean, bainan sailka alharaz pentze gothorra.<br />
Kabale arau egiten dira hiru lau egunen sailak. Egunaria 27-6-1961 (ap. DRA). Bi mila eta erdi [ardi], bakotxak<br />
izanen ditutzue, Chewer-Lakeko mendian alharazteko. Larz Iru 74.<br />
3. "Empeñarse, obligarse a algo, enpeñatu, egokatu, alarazi" Lar. "(Ha) empeñado su palabra, alarazi du bere<br />
hitza" Ib.<br />
4. alaterazo. "Despechar" Lar.<br />
alaraziro. "Empeñadamente" Lar.<br />
alharazle (L ap. A Dv), alherazle (S ap. Lrq). 1. Apacentador, pastor. v. alhatzaile. Hekien alharazleek<br />
berriz, ihes egin zuten, eta berria heldu zuten hirira eta bazterretara. Dv Mc 5, 14 (HeH urdeen alhatzaileak).<br />
Alharazleek ikhusi zuteneko zer zen gerthatu, ihes egin eta berria eraman zuten hirira eta bazterretara. Dv Lc 8,<br />
34 (Lç urdainék, HeH xerri zainek, TB bazkatzailek, Leon urde-zainak).<br />
2. alharaztale. (El, lo) que hace funcionar. Goretsiko dugu zeindikat horren lana, bainan guziz lantegi<br />
buruzagien urhats handia, mozkinak phartika, lantegiaren alharaztale guzietarat. Herr 5-3-1959 (ap. DRA).<br />
alarbe. v. alarabe.<br />
alarde (Lcc, Lar). "Alarde de gente" Lcc. "Alarde, reseña de soldados, y también ejercicio de armas" Lar. <br />
Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10.<br />
Ondarrabin urtero egiten dituzten "alardea" ta elizkizuna. SMitx Aranz 214.<br />
- ALARDE EGIN. "Alarde hacer" Lcc. Bere animako begiaz Jesus belauniko bere Diszipuloai oñak garbitzen<br />
[...] zeritzan ikusten zegoela, eta gero bere Biotzeko naiera, edo kariño guziaren alarde egiten. Cb Eg III 327.<br />
Zeren apareziten baidra Kristo falsiuak eta profeta falsiuak, eta eginen dei alarde marabilla eta prodijio<br />
anditaz. Hual Mt 24, 24 (Samper gala egin).<br />
halare. v. halere.<br />
alarga. "Alharga [...] (Hb), attelage, attirail de bouvier" Lh.<br />
alargun (gral. (al Norte -lh-); Lcc, Mic 5v, Lar, Añ, Lecl, H; -lh- SP, Urt I 27, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv,<br />
H). Ref.: Bon-Ond 151; A; Iz Als, To, R 283 y 301, Ulz 411; Elexp Berg. Viuda (empleado como sust. y adj.).<br />
"Biuda" Lcc (cf. "biudo, emazte bagea"). "Badién ánitx ténpra alargún nagóla (R-uzt)" Iz R 283. v. elargun,<br />
ema-alargun, alarguntsa.<br />
Tr. A partir del s. XIX su uso disminuye en textos bajo-navarros y suletinos en favor de alharguntsa. Los<br />
autores septentrionales emplean la forma con -lh-. Hay un ej. aislado de allargun en Haraneder (Mt 23, 14). En<br />
DFrec hay 30 ejs.<br />
Alhargun paubre hunek gehiago eman duela ezen ez trunkora eman duten guziék. Lç Mc 12, 43. Zeren<br />
menospreziatzen baitziraden zerbitzu ordinarioan haién emazte alhargunak. Lç Act 6, 1. Iarria nago regina, eta<br />
ez naiz alhargun. Lç Apoc 18, 7. Alargunaen semea bano bere urdea da obeago. "Mejor que el hijo de la viuda<br />
es su puerco". RS 278. Egiten dio korte Lorrenako andre alhargun baten alabari. (c. 1597). FLV 1993, 461.<br />
Eztezakela tormenta emaxurtz nerhabea, / Ez alhargun, zeñak baitu galdu bere habea. EZ Man I 13. Birjina eta<br />
alhargun sainda guziak. Harb 360. Ea alimenturik emon ezteusteen ume zurzai eta alargunari. Cap 115. Behar<br />
da emazte alharguna alhargun den ez xoilki gorputzez, bainan eta bihotzez ere. SP Phil 413. Iudith emazte<br />
alhargun sainda eta jenerosa hura. Tt Arima 77 (v. tbn. Onsa 52). Neskatila birjina edo alhargün xahü bat<br />
gizonak aragizko bekhatiala eragotzi badü. Bp I 98. Ofrenda zazu kornadu bat bedere Ebanjelioko alhargun<br />
probe hark egin zuen bezala. ES 151. Eta Iudak erran zioen Tamar bere errañari: egon adi alhargun hire<br />
aitaren etxean. Urt Gen 38, 11. Españako erreinaren alargunaren [sic, por erreina alargunaren] konfesore. El 1.<br />
Alfonso Burguete [seguramente por Alfonso Burgueteren] alargunaren etxean. Ib. 1. Zein eskondu zan konde<br />
bategaz, da kasi bertati gelditu zan alargun. Urqz 24. Konseillatzen daroe alhargun giristinoei botu horren<br />
egitea. He Phil 418. Ezkondu ta laster gelditu zen senarrik bage ta alargun egiña. Mb IArg I 131. Birjiña ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 852<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alargun santen izenean. Cb Eg III 267. Alhargun erromes baten pare da [eliza saindua]. Lg I 246. Ikhusi zuen<br />
emazte alhargun bat egur biltzen hari zena. Ib. 349. Bortxa egitia alhargüner eta ümazürzer. CatLan 118.<br />
(s. XIX). Donzellaren bat jausten bazan aragijazko pekatuban, amar urteko penitenzija, ta bardin andrakume<br />
alargunarentzat. Mg CO 228. Zer kosta jatzun biztutea Naingo Alargunaren seme illa? Añ LoraS 73s. Egiazko<br />
alargunak bear du iduki asmo sendo bat, beti alargun bizitzeko. AA III 397. Alhargun gazte guriki bizi dena,<br />
bizi delarik hila dela. Dh 70. Zorigaitz zuei, Skribau eta Pharisau hipokritak; ezen emazte alhargunen<br />
onthasunak iresten ditutzue. TB Mt 23, 14 (He allargun, Ur, Ur (V), Hual, Ol, Arriand, Ker alargun, HeH, Dv<br />
alhargun, Samper emazte alargun, Echn emazteki alargun; Lç ema alhargun; Ip alhargüntsa). Andra alargunak<br />
eban / zorionez etxean / ollo arrautzaria. Zav Fab RIEV 1907, 97. Txorrotxgillea [andrea] nola len zan<br />
alarguna, / artu du laguna / gazte diruduna. Echag 117. Ziek orok Birjina eta alhargün Saintiak, othoi egizie<br />
gügatik. UskLiB 141. Atzartzean kolpez hor da giza ohartzen, / Hilltzerako tresnez dela inguratua: / Xirio luze<br />
bat aldean phitztua, / [...] / Ai! ai! diotza, hau zer da? / Alhargun duta andrea? Gy 103. Gelan sartu zan, eta<br />
arkitu zuen andre-alargun-samalda andi bat. Lard 497. Baionan, andre Lamaignère alhargunaren moldiztegian.<br />
Dv LEd III. Lau andre, hirur mutxurdin, bat alarguna, yarririk itzalean. Elzb Po 206. Beorri gizon ezkongaia ta<br />
ni berriz alarguna... Ai nere gizarajua bizi izan bazan! Sor Gabon 41. Ama alargunari erantzunda txarki. AB<br />
AmaE 282. Zertarako ezkondu naiz ni neskatxa gaixo orrekin bigar edo etzi alargun utzitzeko edaderik<br />
onenean? Apaol 109. Haur gaixo hek, emazte alhargun hek [...] oi zer nigar ibaiak ez dituzte ixuri. Arb Igand<br />
156. Alargun beti, bauke / lutua soinean, / negarra begian ta / sarri biotzean. Azc PB 240. Beren aizta alarguna<br />
il zala. A BGuzur 113.<br />
(s. XX). Guraso asko gelditu ziran seme barik, emakume asko alargun. Ag Kr 200. Nemesi eritxon gizalaba<br />
bat, alargun egoana. Echta Jos 330. Apaiz jantziak utzirik alargun gazte, lotsagabe batekin bildu ta bizittu zan.<br />
Inza Azalp 96. Ba-dator kanposantura / ama alarguna... Jaukol Biozk 37. Alde baten aberats / Bat, ta bestian /<br />
Umedun alarguna / ezerezian. Enb 96. Andre alarguna, ederra, ta diruduna... beti da arrixko aundia<br />
mutilzarrarentzat. Lab EEguna 103. Itsas-gizonak emaztea du / goizean goizik senardun, / eguerdian etxeandere,<br />
/ arratserako alargun. Or Eus 205. Alargun-izenean agertzen zan nunai. TAg Uzt 172. Zure maitea<br />
alargun. Iratz 86. Bere emaztea, edo alarguna obeki mintzatuz, sorgin-tzar bat besterik ezta. Etxde AlosT 44.<br />
Jendea jelostuko zen, noski, alargun andre gazteaz. Mde Pr 179. Ziur nagon a on utsa zeruetan izango dala. Da<br />
ni emen alargun. SM Zirik 27. Alargun bat eta lau umezurtz utzi zituan gizarajoak. Ugalde Iltz 59. Andra<br />
Sabadiña, seme alaba pilloa azi daben alarguna. Alzola Atalak 92. Auzoak lagundu zion alargun naigabetuari<br />
bere doluan. NEtx LBB 185. Nik maite ditut andre gehienak, eta dauzkat ene lagun [...] / ama, alaba, amon,<br />
izeba, mutxurdin eta alargun. Xa Odol 273. Alarguna zen Joana eta agitz gaztea ez. MIH 236.<br />
v. tbn. fB Ic II 166. JJMg BasEsc 268. Echve Dev 464. Arr GB 37. Bv AsL 104. Urruz Urz 47. Itz Azald 200.<br />
Iraola 20. Goñi 55. Alz Txib 85. Tx B II 255. Kk Ab II 71. Otx 126. Ir YKBiz 400. JAIraz Bizia 84. Arti Tobera<br />
278. Osk Kurl 47. Etxba Ibilt 483. Berron Kijote 50. Alhargun: Mat 305. Hm 190. Gç 52. CatLav 376 (V 181).<br />
Brtc 260. JesBih 457. Hb Egia 104. Jnn SBi 23.<br />
(gral. (al Norte -lh-); Mic 5v, Lar, Añ, Lecl, H; -lh- H). Ref.: Bon-Ond 151; A; Lrq (alhargün); Iz Als, To, Ulz<br />
411; Elexp Berg. (Aplicado tbn. a hombres). "Le BN et le S disent alharguna pour veuf, alharguntsa pour<br />
veuve" H. "Veuf" Lrq (que da además alhargüntsa, "veuve"). Iaun hura [...] ezkondu izan, eta emaztia hilik<br />
alhargun gertatu. Tt Arima 109. Simeon eta Anna alhargün saintiek hura maiteki ezagütü eta ohoratü zien. Bp II<br />
32. Kastitateak baditu hirur gradu [...], eta hirur estatutan kausi daitezken presunetan ediren behar da [...].<br />
Alhargunetan kontinentzia deitzen da. Brtc 223. Bizi era bardinekuak, dinot, alarguna alargunaz, ta askatuba<br />
askatubagaz [ezkondu]. fB Ic III 334. Bizi zan [aita] alargun egiiazko baten garbitasun, humilldade ta<br />
birtutiakaz. JJMg BasEsc 278. Egiten dau pekatu [...] alargunak badagoz penseetan eta gozatuten euren senar,<br />
edo emastiakaz euki oi zitubezan eskubidetan. Astar II 136s. Korde bage zegoan / Karlos alarguna / galdurikan<br />
ugari, / gizonan, gizona. Echag 164. Dago alarguna, / lengo emaztia ilda / nai luke laguna. PE 67. Juana ill da,<br />
alargun geratu ziñala. AB AmaE 335. [Jandarme ohia] alargun gelditu bera, 40 urteko alaba hunekin. HU Aurp<br />
183. Eta Ioane ta Praisku / gizon alargunak. Azc PB 86. Aldameneko agure zar alargun batek. Ag G 45. Alaba<br />
bakar zuenari, aita-alargunak. Ldi BB 74. Aita alargunaren oñazeak. Basarri 107. Dukia estutu zan berriz be<br />
alargun biarko ete eban. Etxba Ibilt 485. Alargun bizi da orain [Etxezarko zalduna]. Alzola Atalak 74. 1653an<br />
gelditu zen [Oihenart] alargun eta 1667an hil noski. MIH 236.<br />
v. tbn. Gco II 44. Lab EEguna 64. NEtx LBB 262.<br />
(Precedido de gen.). Viuda (de), viudo (de). Bere [= nere osabaren] alarguna eta gure izebari eman diot<br />
[...] aditzera. ConTAV 5.2.9, 139. Behar zara ezkondu Ruth, zure ahaide zenaren alhargunarekin. Lg I 248.<br />
Mendizabalen alargunaren moldiztegian 1856 garren urtean. Gco I I. Erri onetako alaba eta alargun D. Antonio<br />
Okendorenak [...] ifini zituen bi Konbentu. Izt C 477. D. Francisco de Bouquer ta Barton-en alarguna. Ib. 506.<br />
Ezkondu bearko zera gure aide zanaren alargun Rut Moab-koarekin. Lard 162. Puzkor begiak eta / bekoki iluna<br />
/ dirudi bost gizonen / andra alarguna. Azc PB 108. Arren alargunak, ez al du uste gizonak utzi baña geiago<br />
gastatzen duela? Iraola 72. Negar dagi tamalez zure alargunak. Enb 148. Kilitaimeste, Agamenonen alargun eta<br />
Ejistakin ezkon-nastua. Zait Sof 11. Mejicon bizi da orain, Juan de la Encina idazlearen alargun. Alzola Atalak<br />
77. Cánovasen alarguna ikusi ondoan. MEIG VI 69.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
853
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. A Ardi 23. NEtx Antz 58. Lab SuEm 195.<br />
Persona separada de su cónyuge. v. bizi-alargun. Franzesak ibillitu / dirade ongi, / neskatxak enagañatuta<br />
/ aldegiñ emendi; [...] / frantzesak juan, neskak emen / bizirik alargun. Xe 216. Koblari hartzen bauzue / zuen<br />
bizi-lagun, / zonbeit gau beharko'uzue / pasatu alargun. Mattin in Xa EzinB 101.<br />
(Fig.). Borondatearen xede ohi da ontasuna / Hartzaz ere ezta izanen arima alharguna. EZ Man I 134.<br />
Milla demoniozko / bare adarduna, / nola tratatu dezu / nere babarruna? / lengo egun batian / il diyot laguna, /<br />
geroztik oneraño / dabil alarguna. Tx B 29. Aita, geisorik; untzia, galduta; biotza, lagunez alargun. Erkiag<br />
Arran 179. Baña berago, lagun bat / ba-dute bakarrago / alargun basoan. / Pago bakarrak / eztu lagunik<br />
ondoan. NEtx LBB 255. Uxo alargunaren urruma gaixoa. Berron Kijote 153. Alargun eta soil agertzen zaigu<br />
liburua bere betean. MIH 48.<br />
- ALARGUN-BELAR. "Alargun bedar [...]. Oso pozointsua da eta hortik datorkioke izena. Zorriak akabatzeko<br />
ere erabili izan da. Uste dugu "acónito" delakoa dela" Elexp Berg. v. ALARGUNTSA-BELAR.<br />
- ALARGUN-BIZI. Viudedad. "Caelibatus, [...] alhargun-bizia" Urt IV 25.<br />
- ALARGUN-BIZITZE. Viudedad. "Caelibatus, [...] alhargun bizitzea" Urt IV 25.<br />
- ALARGUN-DENBORA. Tiempo de viudedad. Igorri zuen anima beraren alargun denborako bizitz onari<br />
zegokan zeruko sari on betiko bat arzera. Mb IArg I 206.<br />
- ALARGUN-ESTATU. Viudedad. "Caelibatus, [...] alhargun estatua" Urt IV 25.<br />
- ALARGUN-GAI. "Alhargun-gei (S), destiné à devenir veuf ou veuve. Gerla hortan zunbat alhargün gei! (Ssaug),<br />
que de femmes vont devenir veuves pendant cette guerre!" Lh.<br />
- ALARGUN-ITXURA (-lh- SP, sin trad.). Imagen, figura de viuda. Plazer ergel hetan bizi den alharguna<br />
[...], ezta alhargunaizuna edo alhargun itxura baizen. SP Phil 417 (He 421 alharguntzako idola, Echve Dev 468<br />
alarguntzaren idolo).<br />
- ALARGUN-SEME. a) (Pl.). Viuda e hijos. Grijelmo-ren alargun-semien irarkolean. Kk Ab I 1.<br />
b) Hijo de viuda. Beure buruko il-kutxean zekarren bigarren alargun-semeari esan zenezaion. Or Aitork 126.<br />
alargunaizun (-lh- SP, sin trad.). Falsa viuda. Plazer ergel hetan bizi den alharguna [...], ezta<br />
alhargunaizuna edo alhargun itxura baizen. SP Phil 417 (He 421 alharguntzako idola, Echve Dev 468<br />
alarguntzaren idolo).<br />
alargundera. "Viudedad" Lar y Añ. Harriet atribuye a Larramendi alargundea, pero seguramente se trata de un<br />
error por alargundera.<br />
alargundu (gral. (al Norte -lh-); Lar, Añ, Lecl; -lh- SP, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Gte Erd 154. 1. Enviudar.<br />
"Rendre ou devenir veuf" SP. "Alargundu, alárgunketan, enviudar" Iz ArOñ. "Iru aldiz alargundu da (G-azp,<br />
AN-gip-5vill, B, BN-arb), irugarren aldiz alargundu zen (AN-gip)" Gte Erd 154. Gorputzetik separatuz geroz<br />
spiritua, / Apartean triste dago nola alhargundua. EZ Man I 45. Gizon bat alharguntzen denean. Ax 386 (V<br />
253). Santa Katalina Genesekoa alhargunduz geroztik iarri zen hospitalean erien serbitzatzen. SP Phil 178 (He<br />
181 alhargundu, Echve Dev 211 alargundu). Gazterik alargundu zen beste zenbaiten gisan munduko dama bat.<br />
Mb IArg I 206. Noemi alhargundu zenean. Lg I 244. Valeria deitzen zena [...], gazterik alhargüntürik. Egiat<br />
218. Alargundu zan [gaztea], eta arkitu zan leneko gurutze pisuarekin. AA I 410. Orai urthe bethe alhargundu<br />
zena / Eta atzotik hala dena, / Hagitz dire diferentak. Gy 264. Emakume bat, aur gabe alarguntzen zanean, senar<br />
zanaren anaia edo aide batekin ezkontzen zan. Lard 161. Gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar<br />
eta aitaginharrebak; alharguntzean, semeak. Hb Egia 64. Zeren Israel eta Juda ez baitire alhargundu beren<br />
Jainkoaz, armadetako Jaunaz. Dv Ier 51, 5. Andre-ezkonduak apaindille edo buruko zuriyarekin ibiltea,<br />
alargunduak beltzarekin. Aran SIgn 81. Jaun au bi bider dago / lenago ere ezkonduta, / orain bakarrik gertatzen<br />
zana / Jainkuak biyak kenduta; / zenbait umildu izandu dira / orrela alargunduta. PE 138. Peruk, alargundu zan<br />
ezkero, eztau bere Txoldogaingo txabolatik lagun-artera urteten. Ag AL 30.<br />
(s. XX). Oraindik ez dituk zortzi egun alargundu aizela. Iraola 36. Santos gaxotu da ta Premiña or dabill<br />
beldurrez, ezkondu baiño len alargunduko ote dan. Urruz Zer 69. Inoiz alargundu baenzake, neronek begiz joko<br />
nikek iretzat toki aietako emaztegai aundiren bat. A Ardi 60. Alaba bat Sara deithua eta jada zazpi aldiz<br />
alhargundua. Zerb IxtS 62. Etzen apheztu adin batean baizik, alhargundu ondoan. Ib. 108. Emazte bat, gazterik<br />
ezkondu zena, handik laster alargundu, eta berriz ere ezkondu. Lf Murtuts 40. Kapitana bera alargundu zanean<br />
Bixentaren eske etorria zala. JAIraz Bizia 105. Alargundutakoa andre Kattalin zen. Etxde JJ 232. 20 urtean<br />
alhargundua zen ama saindu baten seme bakharra zen San Krisostomo. Egunaria 27-1-1960 (ap. DRA).<br />
Alargundu denari berriz ezkontzea zillegi ote zaion ala ez erabakitzeko. Vill Jaink 162. Gure osaba bat [...]<br />
alargunduta zegoan bere emaztea ilda. Salav 21. Alargundu nintzanetik ez doralako beste festa eta<br />
erromerixarik nere etxia baño. Etxba Ibilt 486. Noiz hil zitzaion senarra ez dakigu, bainan bederen bera<br />
alargundua zela 1490 urtekotz. Ardoy SFran 39. Maiteenganik berex presondegietan, / edo alargundurik<br />
daudenak penetan. Xa Odol 286. Oraintxe alargundu berria da andre ori. Uzt Sas 349.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
854
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. AB AmaE 106. EEs 1919, 45. Alhargundu: Jnn SBi 130.<br />
Cf. bizi-alargundu. --Gure Elizako San Kosetxu ederra ostuko baleuskue, neure senarra da agindu ta<br />
egiña langoxea [...], altara-ganean egoteko. --Baiña, Maripa, senarra bizi dala alargundu nai euke? A BeinB<br />
42.<br />
(Fig.). Goizetik baru, bazkari txarra, / afari ona berandu; / sakelatik alargundu [= 'quedarse sin dinero'], /<br />
begiratua illundu, / orra gustuak atzendu. Xe 234.<br />
"Del que ha recibido un golpe en el codo que le priva momentáneamente del uso del brazo, se dice en broma:<br />
alargundua da (Darric)" DRA.<br />
(Aux. trans.). Hacer enviudar. Oilar kruel, oilar bortitz / O oilar fanfarruna! / Gure oiloak bi aldiz /<br />
Alargundu tuana. Monho 44.<br />
2. Mantener en estado de viudedad. Umeak aberatsturik usteko desirak edo zenbait bertze munduko<br />
abantaillik ardietsteko usteak alharguna alhargundurik badaduka, izanen du naski laudorio, ez ordea segur<br />
Iainkoaren aitzinean. SP Phil 416 (He 419 geldi arazi alharguntzan).<br />
alargungo (-lh- BNc, Sc ap. A). Viudez. v. alarguntasun.<br />
alarguntasun (Lecl; -lh- SP, Urt IV 25, Dv, H, A (s.v. alhargungo)), alargundasun. Viudez. "Veuvage" SP.<br />
Cf. Dv: "Bien que l'on confonde souvent avec alharguntza, il y a pourtant une différence entre eux. Quand on<br />
considère l'état de viduité de l'homme ou de la femme, alharguntasuna est le mot qui convient; mais si, par<br />
exemple, l'on écrivait un chapitre sur le veuvage considéré en lui-même, il faudrait dire alharguntza. Gizona<br />
bere alharguntasunean zurtz da, l'homme dans son veuvage est bien solitaire". v. alarguntza.<br />
Alarguntasuneko denboran animako eta gorputzeko garbitasuna osoro gordetzea. Gco II 45. Alargunak [...],<br />
bizi badira garbiro ta egiazko alargundasunean, honratu bear ditugu. AA III 397. Hertsiak egotu ziren beren<br />
heriotzeko eguneraino, alharguntasunean biziz. "In viduitate". Dv 2 Sam 20, 3. Agortasuna eta alharguntasuna,<br />
horiek biak terrepentean eta egun batez ethorriren zaizkin gainera. Dv Is 47, 9 (Ker senarrik baga geratzea).<br />
Alhargunsa bat, [...] bethi alharguntasunean bizi nahi zuen, mundutik bazter. Etcheberry 151.<br />
alarguntegi (-lh- Dv, A). "Bancs réservés aux veufs dans les églises" Dv.<br />
alarguntsa (-lh- L, BN, S; Arch VocGr, VocBN (-nsa), Gèze, Dv (BN), H). Ref.: A; Lrq (alhargün). Viuda.<br />
"Le BN et le S disent alharguna pour veuf, alharguntsa pour veuve" H. Edükazü prüdenki alhargüntsen<br />
züzena. Etch 148. Egunkoaren begia / Eztu txazko alharguntsak. Arch Fab 193. Gaitz zien, Lege-erakasle eta<br />
Farisien faltsiak, iretsten beitütüzie alhargüntsen etxiak. Ip Mt 23, 14 (SalabBN alhargunsa, Leon alharguntsa;<br />
TB emazte alhargun). Etxek' andere zabal nündüzün egüerdi erditan, / Bai eta ere alhargüntsa gazte ekhia sartü<br />
zenian. ChantP 190 (tbn. en Mde Pr 169). Orduan han bazen alhargunsa bat, Judith. Etcheberry 151.<br />
Alhargunts ala umezurtzek badukete orobat hartarik laguntza, behar orduan. JE Bur 200. Alarguntsa <br />
errekardaia. Etcham 171 (tít.). Damaseko alharguntsa aberats batekin ezkondu. Zerb IxtS 101. Handitu baizik ez<br />
zen Piarrañoren estimua alharguntsaren bihotzean. JEtchep 59. Eta aterperikan gabe, gure alarguntsak nora<br />
nahi. Azurm HitzB 65. En DFrec hay 10 ejs., todos ellos meridionales.<br />
- ALARGUNTSA-BELAR. Acónito. "Aconit, alhargüntsa belharra" Alth Bot 2. "Alharguntsa belharra,<br />
scabieuse" GH 1930, 225. "Aconit napel [...], alharguntsa-belharra" Zerb GH 1931, 227. Cf. A: "Alharguntzabelhar<br />
(S), acónito; litm., hierba de viudez", seguramente tomado de Althabe; en Harriet hay alharguntza<br />
belharra, corregido sobre alharguntsa.<br />
Etim. Derivado con el suf. -sa (-tsa), de origen románico (cf. jainkosa 'diosa', ya SP, seguramente cultismo),<br />
de uso sólo en el extremo (nord)oriental del País. Es reciente su extensión inmoderada a otras palabras. Es, por<br />
otra parte, prácticamente seguro que alargun se refería antiguamente sólo a mujeres. A propósito de uidua,<br />
widow, vdová y su familia indoeuropea, cuya forma femenina debió de ser única, O. Szemerényi explica<br />
claramente la razón: "Every widower was a miniature Henry VIII. The 'widow', on the other hand, was severely<br />
restricted".<br />
alarguntsaño. Dim. de alarguntsa. Ene herrian bada alarguntsaño bat. Etcham 171.<br />
alarguntsatu. "Alharguntsatu, enviudar la mujer (Arch)" DRA. v. alargundu. Alarguntsatuz geroztik /<br />
hanitz tristi nuzu / mentz bat gaiaz et beti / borogatzen beitut. AstLas 45.<br />
alarguntto (-lh- S ap. Lh). (Dim. de alargun). "Petit veuf. Alharguntto bat bildu dizü (S-saug), elle a réussi à<br />
se faire épouser par un petit veuf" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
855
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alarguntza (Lar, Añ; -lh- SP, Urt IV 25, Hb ap. Lh, Dv, H, A; alarguntzaa V-gip ap. Iz ArOñ). Viudez.<br />
"L'état du veuvage" SP. "Alharguntzak baditu bere eginbideak, la viduité a ses devoirs" Dv (s.v. alharguntasun).<br />
"Veuvage" H. "Alárguntzaa ona, buena viudez" Iz ArOñ. Cf., s.v. alarguntasun, el comentario de Duvoisin. v.<br />
alarguntasun. Cf. bizi-alarguntza. Arren, andre alharguntza / sainduki eramana, / ardiats diezadazu / fiñ on<br />
baten dohaiña. EZ Noel 155. Bethi alegrianzari datxeko damua, ezkontzari alharguntza. SP Phil 133. Botu<br />
egiteaz alharguntzazko kastitatean egoiteko. Ib. 414. Alharguntza garbi batean egoteko. He Phil 418. Bihur<br />
zaitezte zuen burasotarat, eta agian bigarren ezkontza batek arinduko du zuen alharguntzaren dolua. Lg I 244.<br />
Egiazko alargunak kastidadeko botoa egiten badu, apaintze eder bat emango dio bere alarguntzari. Echve Dev<br />
464. Ezta alharguntzarik nihoiz auhen gabe. Gy 264. Alarguntzako soñekoen ordez, alaiak janzi, eta<br />
mantuarekin estalirik. Lard 50. Utzirik alarguntzako soñekoak. Ur Gen 38, 14 (Dv, Ker, Bibl al(h)argunsoinekoak).<br />
Alako bagarik, ze miñ alarguntza! AB AmaE 170. Alaba bakar eta gaztearekin gelditu zan<br />
alarguntza tristean. NEtx LBB 157.<br />
- ALARGUNTZA-BELAR. v. ALARGUNTSA-BELAR.<br />
alargunzain. "Alhargünzañ (S-saug), voué à la garde d'un veuf (ou veuve). Enüzü nahi egon alhargün zañ, je ne<br />
veux pas me consacrer au service d'un veuf" Lh.<br />
alari, alaari (V ap. A). "Alaarija, aquél que da voces dolorosas" Ast Disc 581 A: "Quejumbroso".<br />
alaridu. Alarido. Asko daroae / juduok alaridurik, / jaiten dabela / asko tronpeta garratzik. Lazarraga (B)<br />
1200v.<br />
halarik (H), halarikan (H). 1. Sin embargo, de todos modos. v. infra HALARIK ERE. Dakidalarik satisfa<br />
ezin zaitzakedala. / Halarikan errezibi zazu, Iaun amulsua, / Obra ttipi gaitz handien ordain ofrendatua. EZ<br />
Man II 76. Irakatstera eman zait / Zure lege eztia. / Bañan halarik deus ezta / Nik gogoan hartzea, / Baldin<br />
ezpadut obretan / emateko antzea. EZ Eliç 22. Zu borthitza zarelarik / Halarik pairutsua. Ib. 308. Gorpuza<br />
duelarik / Luzekara, halarik / Xuxen du, et' ezta lodi. 'Elle est cependant droite'. O Po 31. Hainitzetan gorderik<br />
dago, eta nihork gutik hura ezagutzen du bere parte guzietan: halarik ezta nihoiz errebelatzen, eta ezin errebela<br />
diteke. "Nunquam tamen errat, nec errare potest". SP Imit III 46, 4. Eztakit zer den emaztekiez, eta halarik enaiz<br />
birjina. SP Phil 260. Ez da egundaino gerlaterik hasi hain sainduki nola israeldarrena. Halarik, zehatuak dire bi<br />
aldiz. Lg I 242. Dabitek, zenbat ere baitzen profeta argitu bat [...], halarik erraten zuen: oi! Jauna, eta nor da<br />
bere hobenak ongi ezagutzen dituena? Dh 145. Halarik ikhus dezagun / Ea nolazpait nonbaitik, / Bide bertze bat<br />
harturik, / Azerta ahal dezakegun. "Essayons toutefois". Ib. 201. Liraen doñuak eztiki ta atsegiñez bete oi du<br />
gogartea, eta alarik txirikatzen eta lotzen ere. Gazt MusIx 167.<br />
2. (SP). Así. "Halarik eztut erran, je n'ai pas dit ainsi" SP.<br />
(Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alarik, non" Lar.<br />
3. Así pues, por ello. Izenak ifintea ezta iñolaz ere [...] gauza ariña [...]. Eta alarik egia dio Kratilok,<br />
dionean berez ta bere izatez dagozkala gauzai izenak. "Proinde". Lar DT L.<br />
- HALARIK BADA (Lar). Así pues. "(De) manera, ala bada, alarik bada" Lar.<br />
- HALARIK ERE (L, BN, S ap. A; SP, Lar, Añ (G, AN), Izt 27v, Dv, H (s.v. alabainan)), HALARIKAN ERE<br />
(H). Sin embargo, así y todo. "Toutefois" SP. "(En) medio de eso, alarik ere", "(sin) embargo, no obstante, ala<br />
ere, alarik ere" Lar. "(En) medio de eso, con todo eso, [...] alarik ere" Añ. v. HALA ERE.<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros. En el s. XX tbn. lo emplean autores como Azkue,<br />
Lizardi y Orixe. En DFrec hay 13 ejs.<br />
Adiu beraz, Iesus-Kristo, kanpora zoazena, / eta halarikan ere ene baithan zaudena. EZ Man II 88. Zu<br />
zerorren kontra huts egin dut [...]: halarik ere Iauna egidazu garazia. Harb 332. Bertze batzuek, nola bereak<br />
emanen dituzten ezen bertzerenak ebatsten dituzte, eta halarik ere bethi dira errumes. Ax 232 (V 155). Eta<br />
baldin halarik ere, gerthatzen bazaitzu huts egitera, eman zeure buruari zenbait pena. Ib. 269 (V 179).<br />
Hainitzetan erraiten da mundua falso eta enganatzaille dela, halarik ere nekhez largatzen da. SP Imit III 20, 4.<br />
Jondane Paulok egin ahala egin duelarik Jainkoaren arauera guziei amor egiteko [...] halarik ere kontu guti<br />
egin du hartaz munduak emaiten ohi zuen iujeamenduaz. Ib. 36, 1. Batzuek bertzeak baino ederragoak,<br />
halarikan-ere guztiak dira urrezkoak, eta urretik eginak. ES 136. Dolore eta damu zenbeitekiñ yuntatua den<br />
arren, ez da halarik ere sortzen urguilleriaren eta hantpurutasun gorde baten funtsetik baizen. He Gudu 51.<br />
Halarikan ere ez zaiteztela bozkaria zeren izpirituak sumetitzen zaizkitzuen. He Lc 10, 20 (Dv, Leon halarik ere;<br />
Lç ordea, TB bizkitartean, Ol, Or, IBk (h)ala ere). Halarik ere hobeki edireiten nüzü berhala zük plazer<br />
düzünian. Mst III 40, 2. Iragan behar ziren eztiz bethea zatzan bide batetarik, halarik ere, etzen bat atrebitu<br />
hautsterat Saulen manua. Lg I 269. Ez naiz digno [...] sar dadien nere pobre moradan; alarik ere orren itz<br />
sanduen erranes geros, nere bekatuek izein dire barkatuek. CatUt 25. Nor da ene salbamenduko egitekoan<br />
intresaturik ni baizen? eta halarik-ere dosteta bati bezala behatu diot orai artean. Brtc 139.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
856
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XIX). Hanbat aldiz abisatuak, behartuak, mehatxatuak, eta halarik ere deusik ez egiten! Dh 216. Bena<br />
halarik ere, ô ene Jinko huna enezazüla urthuki zure begien aitzinetik. UskLiB 65s. Nahiz adin handia zuen,<br />
halarik ere, jarraiki zitzaion lasterka. MarIl 70. Nahiz Jainkoa orotan den [...], halarik ere behar dugu<br />
kontsideratu, gure othoitzetan, Zeruan balitz bezala. Jaur 183. Herriaren hurbillean ora bat topatzen du, / Mehe,<br />
zimeill eta egiña xoil hezur eta larru. / Halarik ere kostumaz zathitzera zaraman. Gy 48. --Yainkoari esker ez<br />
dugu hemen holako erromeseriarik. --Halarik ere on da yakitea orai erratera nohakizuna. Dv Dial 101s (It ala<br />
ere, Ur alanbere, Ip halere). Itz zenbait, erdarazkoak izanik ere, utzi dira berariaz ukitu gabe. Alarik ere, bear<br />
bada arkituko dituzu bein ere aditu ez dituzun euskarazko mintzak. Legaz III. Nahiz hekien mintzaiak ez ditezken<br />
berdinak, halarik ere biak elkharren heinekoak dire. Arb Igand 36. Protestantek hor hemenka zenbeit arrain<br />
eremaiten darokute, bainan itsasoa zabal da, izanen da guzientzat arrain halarik ere. Prop 1899, 258.<br />
(s. XX). Urrikaltzeko dire / oien trabajuak, / alarik ere eztire / ongi pagatuak (AN-erro). Balad 228. Alarik<br />
ere, nagusia ezetzerako bazegoen. A Ardi 90. Elguebarnek gogoz gainti bena halarik ere, eman zian gizon<br />
arrotzari, Introït eta besten hasteko onuria. Const 40. Nago ez othe diren, halarik ere, hiri ttipiko eskualdunumeak<br />
zintzoago gelditu. JE Ber 45. Askotan, etsita gaude eztitula iñork gere baitan ari ditugun asmakuntza aiek<br />
egonarriz irakurriko. Baña... ekin alarik ere! Ldi IL 28. Sua itzali du, ta alarik ere / ez da bêla atertu kea. Or<br />
Eus 81. Alarik ere purrustada andi gabe zurikatu ta estali zuten beren egitekoa. A EY II 154. Erdi hontarik / ezin<br />
dugu ihes egin, / halarik ere / baztertzen gira minekin. Or Poem 515. Jende bakunak gutxiesten zituela ez zuen<br />
ezkutatzen, eta halarik ere jende bakunok miresten zuten Isabela apain hori. Mde HaurB 11. Ez da bide<br />
laburrena, bainan segurrena [...]. Halarik ere, behin baino gehiagotan behar dute soldado zonbaiti kondu eman<br />
nortsu diren. Ardoy SFran 125. Nik ez baidauzkat, ondo badakit, zure azta ta zentzuna. / Halarik ere bada gauza<br />
bat onartu behar dezuna: / maitagarria ez banaiz ere maitale suhar nauzuna. Xa Odol 311. Badirudi, halarik<br />
ere, euskara idatziaren beharretarako egokiagoak direla. MIH 96.<br />
v. tbn. Mih 7. Mercy 33. Jaur 144. Elsb Fram 181. Jnn SBi 52. Lap 326 (V 149).<br />
En todo caso, en cualquier caso. Eta obratu ere nola? Ez edergaillu, ez banaloriaz, eta ez munduagatik,<br />
baiña Iainkoagatik. Eta halarik ere, sekeretuki, ahalik eta ixilkiena. 'Aun entonces'. Ax 230 (V 153). Aita posible<br />
balin bada dispensa nezazü kalitza hunen edatetik, bena halarik ere zure boronthatia izan bedi konplitia, ez aldiz<br />
enia. UskLiB 37.<br />
alarma (Urt; -ll- SP). 1. Alarma, señal de alarma. "Allarme" SP. "Canunt bellicum, badarauntsa [...] gudurako<br />
alarmak" Urt III 287. Izan dutela gobernadorearen etorraraz alarma eta abisu. (c. 1597). FLV 1993, 460.<br />
Beldurrez oien etorraraz zerbait alarma falso eman dezoten zure señoriari. Ib. 459. --Aizak, Joxe Mari, zer esan<br />
nai dik botoi orrek? --Alarma [en el tren]. Urruz Zer 110.<br />
2. Estado de alarma. "Tumulte" Ht VocGr 435. Zenbait soseguz gozatzen hasten nintzen; eta huna non kolpe<br />
kolpez aurkitzen naizen alarma berri batzutan. Mih 99.<br />
alarmatu. Alarmar. Arma gabeko beso batek / etsai murruak hautsirik, / ifernua dik alarmatu, guzia<br />
iharrosirik. Gç 76. Bi maithetarik bat da yauzten ohetik / Zerbaitek alarmaturik. Ib. 297. Batzutan Jinkoak<br />
iustuen alderat idukitzen du, hek alarmatzen eta nahasten dituen konduita bat. Mih 124.<br />
Alarmarse. Baldinetaria, bere ondiko handitan, bekhatu huntan erori bada [...], ez zaitezela haren kontra<br />
kolera eta alarma. He Gudu 112. Maiz kexatzen, alarmatzen zare, esparanzazko akta batek zure arimarat gozoa<br />
eta deskansua ekhar letzaken denboran. Mih 72.<br />
Dar la alarma. "Classicum cecinit, alarmatu du [...], alarmezkilla jo du" Urt IV 150.<br />
alarna. "Alharna (BN-baig), costura" A.<br />
alharo. Tiempo de pastar. Arh'aro ezpada, alh'aro. Saug 63 (Urq: "si no es sazón de labrar (es) sazón de<br />
pastar").<br />
alaroza. Esposa. Cf. alagoza. Nik Martin i Joana arzenaut neure alarozatzat eta hik arnazan ire esposotzat<br />
[donde alaroza alterna con sposa] (Uterga, 1547). ConTAV 5.2.2.<br />
Etim. Peillen FLV 1980, 42, indicó su origen árabe. Sg. DCECH se trata de 'arúsa 'esposa recién casada,<br />
novia'. Es "vocablo morisco raro y sólo empleado en la Baja Edad Media": Juan Ruiz y un dezir (en gallego!) del<br />
Cancionero de Baena, c. 1400. El término vasco, sorprendente en su aislamiento, es un arabismo indirecto,<br />
tomado del romance.<br />
alarta. Entremés. Oliogaiak, guria, txardiñak, txipiroiak eta beste alartak (Menú de un banquete, 1891).<br />
DRA.<br />
alartu. Animar. Jazarra sonatu au ikustera etorritako franzes samalda andiaz estalia arkitzen zan [...]<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 857<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mendi guztia, zeintzubek beren erritar Chanfarron pizkor-erazirik alartu naiean deadarka ixildu ere etziran. Izt<br />
C 320s.<br />
alartze (BN-ciz; -lh- S; SP, Dv, H (BN, S); alharze L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv (BN)), alhatze (H), alhaze,<br />
alhase, alhatza (H). Ref.: A (alharze); Lrq /alhárce/. 1. Umbral. "Alhartzea, le seuil de la porte" SP. "Seuil"<br />
VocBN y Gèze. "Alhartzea, seuil d'une porte" H. "Planche que l'on met au seuil des bordes (mais non "seuil de<br />
maison"). Alharze (L, BN), alartze (BN), seuil; alhartze (S) planche verticale au seuil des bordes" Lrq. v. atalas,<br />
brinbel.<br />
Arauz, alharzia trebes. Saug 137 (frente a las interpretaciones de Urquijo y Lhande preferimos la trad. literal:<br />
'por regla, el umbral (suele estar) de través'). Ehikiago etsaia goithü izanen beita, ezpiritiaren borthan sartzera<br />
ihulere eizten ezpada, bena hela erran dian bezañ sarri, alharzetik kanpo jarri behar zaio. "Extra limen". Mst I<br />
13, 5 (Ip alhartze; Harriet da erróneamente arhartze). Ezin nihola ere sarthu nintzen Elizan, bortha alhartzea<br />
hunkitu bezen laster, baratua senditu nintzen. MarIl 72. Haren odolaz markatuko dituzte etxetako borthak eta<br />
alhartzeak. Etcheberry 66. Athe-alhasearen gainean, san Benoatek eman ziozkan Maoreri Erregela sainduaren<br />
liburua. Jnn SBi 107. Bainan eriaren aitak eta senharrak geldiarazten naute athe alhazearen gainean. Prop<br />
1895, 267. Gainek ez dakote zolari alharzerik (seuil, umbral) egiten, ez doazko gainka. JE Bur 25. Leiho-hegalak<br />
elgarri hurranduak, athe-aitzinean alhartzerik ere gabe. JE Ber 53. Athe hetarik bat etxearen erdiz-erdi, nasaia<br />
[...], alhartzeaz bertzalde sargia batekin. Ib. 54. Bainan huna nun, bortha-alharean berean, dagoen harritua,<br />
balditua... GAlm 1937, 47 (ap. DRA; probablemente errata por alhazean o alharzean). Iguzkia jalgitzen, iguzkia<br />
etzaten, bakotxak ikusten du bere alhazetik bere molderat. SoEg Herr 30-6-1960 (ap. DRA). Platonen Eros edo<br />
maitasunak gogo xorrotxa laguntzen du Ederraren athe-alharzeraino, eta hor uzten, bera ase dadiela Ederraren<br />
argiaz. Lf in Zait Plat XIX.<br />
2. (-lh- H), alhartza (H), alhatze (H), alhatza (H). "Par confusion on a fait alhartza, alhartzea, [...] vaisselier"<br />
H (s.v. alhartzea). v. alasa.<br />
- ALARTZEPEAN. "Alartzepean gelditzen ziakok ordaina, bajo el umbral le queda el pago (se dice al esparcirse<br />
la noticia de que un hijo ha pegado a su padre)" A (s.v. alharze).<br />
alas (V ap. A Añ (V)). Aleta. "Ala del pescado" Añ.<br />
alasa (AN-5vill; T-L), alase (L, B; Lar, VocB; -lh- SP A, Hb ap. Lh, Dv), alasi (H (BN, S)), alaza, alazi (-lh-<br />
H (S)). Ref.: A; Izeta BHizt2 (alase). 1. Aparador o cada uno de sus estantes. "Alhasea, une aise où l'on met la<br />
vaisselle" SP. "Aparador" Lar. "Planche, planchette dans les armoires ou contre les murs pour recevoir les objets;<br />
étagère" Dv. "Étagère de vaisselier, vaisselier" H. "Armario, espetera" A. "Étagère" T-L. "Armario con estantes"<br />
Izeta BHizt2. v. arasa. Zaude obligaturik pagatzera, trabaju eta inkomodua anitz artatik etorri bear bazaizu<br />
ere, nola baita alasen batzuek enpeñatu bearra (Goldaraz, 1833). ETZ 229. Thaloa eta gasna, marrakuku gaiak,<br />
/ Sendatzen dituztenak sabeleko baiak, / Etxola alhasean etziren eskasten. Hb Esk 233. Bere egun itun eta<br />
larrietarako / alaza kutxatilla barruan, ugerrak / yandako ta antxiñako eraz egiñiko / burdiñezko kutxa bat<br />
dauka nere amak. Zait Gold 196.<br />
Armario. Eskubitan alasa (armario) bat ontziak kokatzeko apaltegi batekin. Etxde JJ 28. Orain, nere<br />
gelako bakartasun geldi onetan, alperrik ipintzen dut aoa alasako ispilluan. Txill Let 62.<br />
2. Piso, nivel. "Étage" T-L. Hirur alasetako abre largoaren soiñean, / Prinzesa turko bat hagitz famatua, /<br />
Bere etxadia oro berekiñ hartua. "Sur l'animal à triple étage". Gy 124.<br />
alase (T-L), alasi. Estrato. "Stratification" T-L. [Lehen gizonaren] tresna horiek alasika baitire kausitzen<br />
harpe zolan, hobeak dira alasitik alasira. GAlm 1960, 26.<br />
3. alase (AN-larr ap. Asp Leiz; VocB). "Armazón" VocB. "Alase, las piezas laterales de la cama del carro" Asp<br />
Leiz.<br />
- ALASA-MAILA. Estante. Oxala liburu ttipi hau ez balitz, bertze zenbeit bezala, alhase mail batean edo<br />
armario zokho batean utzia! In Dih GirLeg (ed. 1897), pról.<br />
alasai (V, G; Lar), alasari (AN-gip), alezain (V-gip), alesai (V-ger), alosain (V-gip), alsai (V-arr). Ref.: A<br />
(alasai, alesai, alosain, alsai); Iz ArOñ (alosaiña), LinOñ 182. "Cuenda" Lar. "Madeja sin cuenda, negocio<br />
enredoso, alasai bageko matasa" Ib. "Hilo con que se recoge y envuelve la madeja para que ésta no se enrede"<br />
A. "Matasea egiterakoan ariaren lenengo puntea ta gero azkenengoa ere bai matasan lotu bear izaten dira,<br />
matasea naastu eztedin. Ori da alitxixa egitea. "Alezaiña" ere esaten diote" Iz LinOñ 182. v. aletxa (2).<br />
alasaka (T-L), alasika. Por estratos. "Étager, alasaka ezarri" T-L. [Lehen gizonaren] tresna horiek alasika<br />
baitire kausitzen harpe zolan, hobeak dira alasitik alasira. GAlm 1960, 26.<br />
alasarde. (Exclam.). Ala sarde eztok agertu ene denpora gustian / Onelako gizon ederrik gure Belengo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
858
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mendian. Acto 303.<br />
alasari. v. alasai.<br />
alhase. v. alartze.<br />
alasi. v. alasa.<br />
alasoko. v. alazoko.<br />
alasta. v. alezta.<br />
alastrena. Alquitrán. v. alkaterna. Nola estia dela kausa uliek khexa bailezakete, debekatuko duzue<br />
akziden hortarik baldin alastrenaz begi inguruak pherekatzen baitiotzute. "Avec poix bien défaite en huile".<br />
Mong 592.<br />
alata (V-gip), alate (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (aláka). "El desperdicio de la madera en la sierra, tabla de costado<br />
[...]. Aláte bat, alátia, alátaak" Iz ArOñ (s.v. aláka). v. 2 alaka (4).<br />
halatan (BN ap. A; Lar, Añ (G, AN), VocBN, Gèze), haletan.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional, con menor frecuencia desde mediados del s. XVIII, y en<br />
autores guipuzcoanos como Beovide, Arrue y Antia (en estos dos últimos sólo en oraciones consecutivas). La<br />
forma haletan se encuentra en Duvoisin y J. Etchepare. En DFrec hay 5 ejs.<br />
1. Así. "Assí" Lar y Añ. "Ainsi" VocBN y Gèze. v. 1 hala. Baina leiho batetarik saskian erautsi izan nenzen<br />
murrutik: eta halatan haren eskuei itzur nengién. "Ainsi". Lç 2 Cor 11, 33 (Dv haletan; He hala, TB hola, Ol,<br />
IBk, IBe (h)orrela, Ker alantxe). Batzu taula gainetan, batzu unzi zapoetan: eta halatan egin zedin guziak<br />
salburik enpara baitzitezen lurrera. "Ainsi". Lç Act 27, 44 (He manera hortan). Ene enseiu aphur hunek kilika<br />
zinitzan eta gutizia enseiu hobeago baten egitera [...]. Zeren halatan, ez lizateke euskara hain labur, eskas eta ez<br />
hertsi, nola munduak uste baitu, eta baitaduka dela. Ax 19 (V 10). Mana bezala, emazu manuaren konplitzeko<br />
eta begiratzeko indarra ere, zeren halatan bai, baiña bertzela ezta konplitzerik. Ib. 364s (V 240). Gero gu [...]<br />
eramanak izanen gare hedoietan gora Jaunaren bidera eta haletan bethiraino Jaunarekin izanen gare. Dv 1<br />
Thes 4, 16 (Lç halaz).<br />
(Lar, Añ (G, AN), H). (Con oraciones consecutivas). "(De tal) suerte que, [...] alatan non" Lar y Añ. <br />
Jesusek ordean etzuen gehiago deusere ihardetsi, haletan non harritzen baitzen Pilato. Dv Mc 15, 5 (Lç hala<br />
non, He halako maneraz non; Ker guztiz arrituta gelditzeraiño). Bertute guzietan aurreratzen zan, alatan, non<br />
ama guziak beren alabai gauz on guzietarako ispillutzat begien aurrean aur au ipiñi oi zioten. Arr GB 7. Bere<br />
uste eta iritzi gaiztoak bat batetan trukatzen asi ziran, alatan nun, arrezkero gauzak len ez bezela ikusten zituen.<br />
Arr May 167. Ordutik birjiñen Amak alatan biotza trukatu eta garbitasun edo kastidadearen usai atsegiñgarriz<br />
alaiñ lurruindu zuen, non [...] tentaziorik sekulan geiago sentitu etzuen. Ib. 182. Egizu maitatu zaitzadala, alatan<br />
non nere amorioa izan ditekean Zu [...] maitatzen etzaituztenena ordaiñduko duena. Ant JesBi 146s. Ikusten<br />
bertzalde sortzeak hogoi urte hotan geroago gutituz doazila, itsuski, izigarriki, haletan non heriotzeak nausitu<br />
baitzeiezte. JE Bur 46. Kantoreak jendeen aitzin-aitzineko jar-tokiak hartzen dituzte, haletan non mezatiarrek ez<br />
baitezakete ikus aldarea. JE Ber 22. Elgar-hizketa horiek hedatu ziren [...], hitz eta jestu arruntez itsustu,<br />
halatan non ez baitzitazken gehiago elizan jalgi. Lf in Casve SGrazi 8.<br />
En esto, haciendo eso. Bein batez ari zan Franzisko eliza bat garbitzen; alatan ari zala sartu zan gizon bat.<br />
Bv AsL 140. Alatan zeuden, San Franzisko anai Iluminatorekin aietara juan zanian. Ib. 214.<br />
2. (Ht VocGr, Lar, Añ, H), haletan (Dv). Por ello; así pues. "C'est pourquoi" Ht VocGr 407. "(De) manera, [...]<br />
alatan" Lar. "(De) manera, así pues, [...] alatan" Añ. "Ainsi, par conséquent, de cette façon" Dv (s.v. huletan).<br />
"En ce cas, donc. Halatan etzare ethorriko, vous ne viendrez donc" H. Guziok baikara haren [Adamen]<br />
ethorkitik eta naturalezatik, halatan sortzen gara likhistuak eta nothatuak. Mat 162. Zeren añhitz baita Euskalherrian<br />
irakurtzen dakienik [...], halatan egin ditut halakoenzat [...] orazino batzuk. Ib. XXVIs. Zu guzia<br />
miserikordiazkoa eta halatan bekhatorei barkatzailea. Harb 142bis. Flako dira, eta halatan atzemaiten eta<br />
atrapatzen dira. Ax 212 (V 142). Nahi zuten fingabe bizi, fingabe bekhatutan egoiteko, eta halatan fingabeko<br />
gaztigua ere emaiten zaie. Ib. 611 (V 393). Halatan deithuko zara / Andre bedinkatua. Hm 82. Ezta kreaturarik<br />
egundaino bidegaberik egin derautanik eta halatan eztut zertaz zure kontra arrankuratzerik. SP Imit III 41, 1.<br />
Halatan, bekhatoria, beha zazu deabruak badizu bi gauza, fedia, eta beldurra. Tt Onsa 31. Halatan mündüko<br />
jente gaistoenak dira Jinkoaz eta lege oroz erre merexi dienak. Bp I 88. Egiaz gaitz da, eta halatan behar bada<br />
idurituko zaitzu ezin dateken gauza bat aipatzen dudala. ES 195. Haukien artean batetik bertzera diferentzia guti<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
859
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
da, eta halatan dira hain elkharren iduritako. Ib. 127. Halatan ahal bezain laburki eta klarki moldatu izan ditut,<br />
guziek eta egun guziez irakur detzaten. Brtc 8. Zu, Jaungoiko eta izpiritu handi, bazter ororen bethetzaile zare,<br />
eta haletan aingeruek zaituzte adoratzen. Dv LEd 87. Arbolak landatu dituzunean, ondoko urtheetan ez<br />
badiozute deusere artharik ematen, galtze handiak eginen dituzu. Haletan lehenbiziko lanak ez duke hainitz<br />
balio. Dv Lab 346. Bethikotz sortzen du ttunttunak uhin / iragaitza hunek bethikotz dirau; / halatan hor-izan den<br />
oro, behin / hor-date berriro, lehen zen arau. Mde Po 62.<br />
(En correlación con nola). Nola bi gauza egiten baititu, halatan ditu merezi ere bi pena eta gaztigu. Ax 575<br />
(V 369). Zeren nola konbertitzea eta obra onen egitea erditze bat bezala baita, halatan, zenbatenaz eta gehiago<br />
baitago, hanbatenaz obra on hetzaz nekezago erditzen da. Ib. 79 (V 53).<br />
3. En eso, entonces. v. HALAKO BATEAN. Gelditu zan arriturik berari begira Franzisko [...]. Alatan<br />
aditu zuan itz bat. Bv AsL 31. Alatan agertu zan Franzisko. Ib. 69. Eldu zan alatan billerako egun desiatua,<br />
Maiatzaren ogei ta amargarrena. Ib. 163. Besua jaso bezain laster Monaldok Ines jotzeko, oñaze aundi batek<br />
artuta gogortu zitzaion. Alatan agertu zan Klara eta esan zien: Utziozute nere aizpari nerekin. Ib. 95.<br />
4. "/halatán/, dit-on, paraît-il (S)" Lrq.<br />
- HALATAN BADA. Halatan bada nahi dut erakutsi, Eskualduna letretako eginbidetan ere eztela harmetan<br />
baino merezimendu gutiagokoa. ES 119. Halatan bada nik-ere iskiribatzen dut Latinez eta Eskuaraz. Ib. 193.<br />
- HALATAN BERAZ. Así pues. Halatan beraz hobena lehen da gurea ezen ez eskuararena. ES 102. Halatan<br />
beraz arrozoinekin erran zezaken eskualdunen hitzkuntzan badela zenbait diferentzia. Ib. 137.<br />
- HALATAN ERE. Sin embargo, con todo. Elas! nola sinets ez ziola hitz edo so egin nahi, haren bihotzmina<br />
zenaz gainen zin? Eta halatan ere bihotzmina eztitu zitzaion. Mde Pr 160s.<br />
- HALATAN NOLATAN (Lar, Añ (G, AN)). "Assí como, [...] alatan nolatan" Lar y Añ.<br />
alate. v. alata.<br />
alatean. "Flotando" Zubk Ond 221.<br />
alateko (AN-gip ap. A). (Partícula que da mayor énfasis al adj. que le precede). v. alaen.<br />
alaterazo. v. alarazi.<br />
alatsu (V-m ap. A). Doloroso. "Doloroso, atormentador. Miñ alatsua, el dolor vivo, agudo" A. Cf. 1 ala. <br />
Lengo gertaerak aztuten ebazan, da barriro agertuten zirean naibage alatsuak (doloroso). Echta Jos 291. Zein<br />
alatsu ta lotsagarriak izan zirean Masimarentzat, Eladitxok autortu ebazan berbak. Ib. 294. Ori da albista<br />
alatsua, ene alabea! Ib. 283. Darik geroago alatsuago eukan bere gibeleko mingortasuna. Ib. 325.<br />
halatsu (G, AN-gip, B, BN-ciz; Ht VocGr 408, Dv (s.v. hulatsu), H), alatzu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (álatzu);<br />
Gte Erd 144.<br />
I (Adv.). 1. Poco más o menos así. Eta nola ni ere halatsu bainaiz ene obra hunetan, hargatik erranen dut<br />
hiruretan A Jeremia Profetarekin batean. ES 131. Etzen miresteko ahuntzen janbatik har zezaten hitz haren<br />
erraitea, zeren ahuntzak ere halatsu egiten baitu bere janba. Ib. 384. Agindu ziotzoten Judas traidoreari hogoi<br />
eta hamar diru peza, erran nahi da, berrogoi eta hamar libera. Halatsu zuen balio gathibu batek saltzerat. Lg II<br />
251. La Belle Marik nihor ez du suprenitu / Lehen ere halatsu baita gobernatu. AstLas 68. Halatsu zaiote,<br />
gerthatzen askotan / Printzexka batzuer ere, / Zoiñek bere disputetan / Erregeak hartzen, baidituzte yuie. Gy<br />
235. Nola gudu handi bat hastean muthil artekoek ere yoan behar baitute soldadu, halatsu bildu zituzten Parisat<br />
[...] nihongo bide, zubi edo erreketan ziren inginadore ahul, onxko eta hautuak. Hb Egia 150. Badakizue nola<br />
ohoinek maite duten gela ilhuna? Halatsu higanotek maite dituzte berthute giristinoak. Ib. 77. Etxe arthikitzailek<br />
zimendu bilhatzen, / Gaxtaginek aphezei halatsu yazartzen. Hb Esk 198.<br />
(s. XX). Kaso alatsu izanagatik / aundixiogua ta salla. (Interpr?). EusJok 105. Biotzean min dut, min etsia, /<br />
zotiñik-gabeko negar-miña. / Alatsu txoriak, uda-ondoz, / negua du galazi-eziña. "Como cuando el pájaro [...]<br />
vio llegar invierno". Ldi BB 96. Intxaurrak ezpaitu pagoarenaren tankerako ostotzaz bere burua yazten [...],<br />
alatsu, giza-enda, giza-era, giza-erri bakoitzak eder-era berezia dakar. Ldi IL 125. Mutiko beldurtiek [...]<br />
badakizu zer egin oi duten. Zarata aundia. Alatsu atera dizut nik ere onako au. Ib. 95. Etxeko haitz zaharrari<br />
osto ainitz joan zaizkio; / Adar luze eihartu bat zeru alde doakio... / Halatsu da Sort-Herria. Iratz 35. Aurreko<br />
urtetan ere, erriko jaietan izan oi danez, alatsu iraun zuten bazkariok. Etxde JJ 202. Listorrak egualdi<br />
sargoritan gaiztoz anpatuta jarri oi diran bezela eztena nori ziztako, alatsu anpatu ziran Barkoxtar geienen<br />
mingaiñak. Ib. 181. Berak ere alatsu uste zuen noski. Txill Let 30. Sagarrak eltzen diranean adarratik eten ta<br />
lurrera erortzen diran gisara, alatsu etorri ziran ezkonberriak Gipuzkoako erri nagusira. Anab Poli 139. Guk<br />
aurretik ikusten ditugu xedeak eta ondoreak, eta uste dugu izadiak ere alatsu bear duela. Vill Jaink 48.<br />
Erromatar azkarrak ere, aberri-iskilluz iantzita alatsu ibilli oi dira. Ibiñ Virgil 101. Burrukaizun au, orratik,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
860
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
mamuekikoa baldin balitz, eta alatsu da noski nik uste, iñon izango al da ortaraiñoko saiets-ezurrik? Berron<br />
Kijote 206. Halatsu gertatzen zen, kontu zaharretako "demiurgo" errementariaren lanetan ere. MEIG IX 121<br />
(en colab. con NEtx).<br />
(Con el vb. no explícito). Txoria leioruntz doa, / mozkorki, --alatsu udazken-ostoa--. Ldi BB 38. Aurraren<br />
naia zeruratu zan, / alatsu otoitz garbia. Ib. 22. Bai al dakizu arri aundieri bira emanda nolako zikinkeria<br />
azaltzen zaien? Alatsu, Uled Nailen kalea. Anab Aprika 29. Gari-aleak, babarrun-aleak ere alaxe jalkitzen dira<br />
galburu edo lekatik. Alatsu zu ere. MAtx Gazt 19. Beste batzuei errotik sortzen zaizkie ernemiñak oian bat iduri,<br />
alatsu gerezi-ondo eta zumar-ondoei. Ibiñ Virgil 82. --Ondo lo egin al duzu? --Izugarri gaizki, eskerrik asko. --<br />
Nik ere alatsu. Lab SuEm 193.<br />
(En correlación con nola, con valor distributivo). Nola peontzan eta / alatsu argintzan, / lanian gogotsua /<br />
etzera izan. Imaz Auspoa 24, 149.<br />
2. "(G-bet), regularmente" A. v. HALA-HALATSU.<br />
II (Adj.). "Halatsua, presque de même" SP. v. HALATSUKO. Uste det asieran "adixkide" esan dizuanean<br />
oker ez nebillela. Ander eta Andoni andik etorri ziranean, zu ta ni alatsuk giñan elkarren berri asko jakin gabe.<br />
JAIraz Bizia 125.<br />
III (Precedido de sintagma nominal). Más o menos como. v. bezalatsu. Txofer?... Luzifer alatsu, naiago det<br />
itzai. Lab EEguna 101.<br />
- HALA-HALATSU. Así así, no demasiado bien. Eria hala halatsu da; bihar ethorriko naiz berriz, eta<br />
gaitzagorik khausitzen badiot, erranen dautzut. Laph 250.<br />
- HALATSU BADA. Así pues. Alatsu, bada, euskera, landu eztegularik, ezta yakintza-iturri, illunpea da. Ldi<br />
IL 53.<br />
- HALATSUKO (L, BN, S ap. Lh; Dv, H; alatxuko AN-5vill ap. Gte Erd). "Qui est à peu près semblable [...] à<br />
cela" Dv (s.v. hulatsuko). "Al(a)txukua da berdin (AN-5vill)" Gte Erd 144. Egungo egunean, Frantziako<br />
laborantza handi guzietan badira halako edo halatsuko tresnak. Dv Lab 68. Ezin gaudezke erran gabe [...]<br />
sakrifizio horiek egin zituela luzez, geroan, halatsuko sakrifizioak egitean, Jainko onak eman behar zizkan<br />
barneko kontsolazionetarik batere gabe. Jnn SBi 77.<br />
halatsuki. "À peu près ainsi, semblablement" H.<br />
1 alatu (V). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. (Aux. intrans.). "Alatu, adormecerse algún miembro a causa del exceso de<br />
dolor" Ast Disc 581. "Entumecerse un miembro" A. "Eskúak alátu, alakétan xat, dolerse de frío" Iz ArOñ.<br />
"Eskúak aláketan xat, se me quedan las manos doloridas de frío" Ib. Otzez alatuta, esku ta oiñak otzak<br />
gogortuta zituenetan, zerbait zuzpertzeko ta berotzeko besoez bular-bizkar ukaldika jarduten eben mutil eta<br />
gizonak. Erkiag Arran 78.<br />
2. (V, G, AN ap. A). (Aux. trans.). "Atormentar. Agiñak alatu (V-arr-oroz), producirse dentera" A. Hire<br />
pena zertan datza? / Zerk darozkik alatzen / Arima eta gorputza? / Zerk hauen tormentatzen / Erraguk. Monho<br />
122. Kondenatuen infernua da, pekatu eralla edo mortalean ilten diranak doazan lekua, bertan beti alatuak,<br />
nekatuak eta atormentauak izateko. Itz Azald 41.<br />
3. "Alkar alatu (V-ger), perjudicarse" A.<br />
4. (V, G). Ref.: A; A Apend; Iz ArOñ, UrrAnz. Reñir. "Reconvenir, inculpar a alguien" A. "Alátu dost ein<br />
eztualako, me ha reñido porque no lo he hecho" Iz ArOñ. "Alatu jat, le he reprendido" Iz UrrAnz.<br />
5. Sufrir. Librau egizu Barrabas baña / Jesus Nazarenoa ez. / Orrek biar du / Ondo alatu / Age batian<br />
dolorez. Canala Jesucristo 130 (Bast 214 penatu).<br />
6. Insistir. "Alátu xaot ez ekárteko, le he insistido que no lo traiga". Iz ArOñ.<br />
2 alatu (S; Dv). Ref.: A; Lh (alatü). Jurar. "(S) jurer. Ala Jainkoa! Par Dieu! Vive Dieu! Erran du Jainkoa<br />
alatuz ou alaturik, il a dit en jurant Dieu" Dv. "Alaturik Goihena (Sc), jurando en el excelso, en Dios" A. "(Ssaug),<br />
jurer" Lh.<br />
alhatu (L, B, BN, S, R; SP, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB (L, BN)). Ref.: A (alatu, alhatu); Lh; Lrq; Izeta<br />
BHizt2.<br />
Tr. En sus acepciones principales ('pastar, comer', 'apacentar') se documenta en textos de autores<br />
septentrionales (y del roncalés Hualde) hasta el s. XX, época en la que se extiende a autores occidentales.<br />
I (Aux. intrans.). 1. Pastar; comer. "(O), paître, manger" SP. "Brouter de l'herbe" VocBN. "Paître, brouter,<br />
pâturer" Gèze. "Zure zaldia ezta hain eri, alhatu nahi da" H. "Gure ardiek Saioan alatzen dire" Izeta BHizt2. v.<br />
larratu, bazkatu. Gaizki doha erbiaz, alhatzen denian ohatziari. Saug 103. Nahi baduk bizi minik gabe,<br />
ezadila alha gose gabe. O Pr 324. Alhatu zenean phozki [lapiña] / Hara yauzi, huna yauzi. Gy 232s. Beha<br />
aireari badabill [herbia], han alha, hemen yauzi. Ib. 58. Bere azienda bertzeen ontasunean alhatzera utzi badu.<br />
Dv Ex 22, 5. Gizentzeko direnek [ardiek] goizetan-goizik nahi dute izar ihintzean alhatu, bainan ez bertzeek. Dv<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
861
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lab 276. Hau ezagützen da nitre-gatz den bazkagietan alhatzen diren aharien haragian. Ip Dial 58 (Dv<br />
alhatzen; It gatza dan lurretan dabiltzan zikiroen aragian). Zagon ez urrin kantik txerri saldo andi bat alatan.<br />
Hual Mt 8, 30 (podría tratarse tal vez del ines. indet. de ala, aunque cf. p. ej. ib. 26, 26 aigaltan zauden, y 26, 21<br />
zagolarik xa xaten; Lç alha zenik). Sarako arthalde bat mugarriz alde hartara alhatzen zenean. Elzb PAd 73.<br />
Bedustarrek bere haziendak batzietan harat eramaiten zütien alhatzera. Ip Hil 192s. Ardiak lerro-lerro, luzaz<br />
alhaturik, / Gau etsaiaren ihes bordara doazi. Ox 184. Itsuka yuan nindukan, asto bat larre agorturat yuaiten<br />
den bezala alatzeko menturan. Zub 50. Behiak eta behorrak [...] han alatzen dira udaberritik udazkeneraño. Ib.<br />
55. Zamaria alhatzen ützi zian bere laxiala. Mde Pr 123. Osto ta belarrekin alatu oi baitira. Ibiñ Virgil 105.<br />
Hetan kokatu zikinkeriek bide egin dezakete aitzina, alatuz, alatuz, barnez barne, beharrietaraino, dabiltzan<br />
guneak oro beren kutsuaz andeatzen dituztela. JE Med 14.<br />
(-lh- Dv), aalatu. (Fig.). "Zure gogoari Jainkoaren legea emozu alhatzera, donnez à votre esprit la loi de Dieu<br />
à méditer" Dv. Cf. GOGOAN ALATU. Nere Jauna, zuk erakutsirikako egia huntaz alhatu, eta berriz eta<br />
berritan huntaz nahi dut on-egin eta berme jarri. Dv LEd 60. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa:<br />
eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184. Anima, alatzen<br />
danetik alaitzen da. "Inde quippe animus pascitur, unde laetatur". Or Aitork 414. Zure gogoa alha dadiela ez zu<br />
baitan, bainan inguruko alhapidetan. Larz Senper 36s.<br />
2. (SP, Lar, Lar Sup, Aq 1387, H; -lh- SP, H). (Con dat.). Remorder. "Bere buruari alhaturik, se rongeant soimême"<br />
SP. "Despecharse, [...]. Alatzen zait, zatzu, zaio, &c., me despecho, te despechas, se despecha" Lar.<br />
"Reprehender, alhatu" Lar Sup. "Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik" Ib. "Enfadar a otro, o fatigar" Aq<br />
1387 (en la parte del ms. debida a Larramendi). "Alatzea (transitif), irriter quelqu'un; (réciproque), s'irriter,<br />
enrager. [...] Alatu zait, je me suis mis en fureur" H (s.v. ala). "Bere buruari alhatu, estar enojado consigo<br />
mismo (Darric)" DRA. Axular parece ser la fuente (declarada o no) de todos los lexicógrafos, también de<br />
Larramendi. [Bekhatorea], predikarien konseillu onez, eritasunez [...] ikharatzen da, minberatzen da,<br />
sentikortzen da, eta bere buruari alhaturik, ethorkizunaz gogoetan iartzen da. Ax 97s (V 67). Bekhatu hartzaz<br />
orhoitzen zara arratsean, alhatzen zaitzu zeure konzientzia. Ib. 106 (V 71). Den gaixtoenari ere, noizik behin<br />
bedere alhatzen zaika bere konzientzia. Ib. 426 (V 275).<br />
(Con objeto directo). Hacer remorder. [Iainkoak] deitzen gaitu aphur bana, emeki, eztiki, maiñaz,<br />
konzientzia alhatuz, eritasunak emanez. Ax 102 (V 69).<br />
3. Ocuparse en, trabajar. Egunak hurrena hurren, / Badu berdin salhatzen: / Orobat zaika gaubori, /<br />
Laudorioz alhatzen (Ps 18). "Dies diei eructat verbum, / Et nox nocti indicat scientiam". Hm 43 (H traduce:<br />
"parlent pour rendre gloire").<br />
(Ref. a máquinas). Funcionar, trabajar. "En parlant de moulin, moudre. Ihara alhatzen denean, quand le<br />
moulin moud" Dv. Urik ez bada, ez daite eihera alha. Elsb Fram 30.<br />
4. Moverse, ir. --Noiz jina zira? --Erenehun! Ez naiz oraino nehorat alhatu ... Zuen etxerat jitekoa nintzan<br />
berriekin! Larz Iru 128 (Lek ez naiz oraindik iñor ikusten asi). Han eta hemen ni ere alhatu niz. Ib. 38. Etxea,<br />
etxeko lanak, igandetako atheraldi hori elizarat, horra hunen bizia. Ez dut bertze nehorat alhatzerat utzi. Larz<br />
Senper 44. Frantzinaren falta da dena. Bere gizona hobeki konprenitu balu, ez zitzaion bertzetarat alhatuko.<br />
Larz HilEspos 42s.<br />
5. "Alhatu (L, BN, S), [...] volver" A (Interpr?).<br />
II (Aux. trans.). 1. Empujar, llevar a. Hunela hasi zitzaion / hizten koleraturik, / Iainkoaren alderako /<br />
zeloak alhaturik. EZ Noel 89.<br />
2. Hacer trabajar, hacer funcionar. "Errota alhatzea, engrener" SP (s.v. errota). "Diruak alhatu (BN-mix),<br />
encaminar el dinero, mandar a su destino" A (cf. DRA: "Según Lander [...] se debe traducir por 'dar a logro,<br />
prestar con usura'"). Bere botherea noizbeit du alhatzen [Jainkoak]; / Ezdenari dio badadin manatzen, / Zeru<br />
lurrak dire orduan agertzen, / Bizia ere da sortzen. Zby RIEV 1908, 206.<br />
3. (AN-larr, R-uzt; -lh- VocBN, H). Ref.: A (alatra); Asp Leiz. Llevar al pasto, apacentar. "Conduire des<br />
animaux à des pâturages de dehors" VocBN. "Faire paître. Alha zatzu ardiak, paissez les brebis" Dv. "Mener au<br />
pâturage" H. "Alatra (R-uzt), conducir al pasto el ganado" A (se trata evidentemente de una expresión adverbial;<br />
cf. alatzera s.v. alhatze). "Sacar el ganado de la cuadra o establo al monte o pastizal para que paste. Ardi oiek<br />
alatu bearko dituzu" Asp Leiz. v. alharazi. Errakelek berak alhatzen zuen arthaldea. "Pascebat". Dv Gen 29,<br />
9. Sebeonen astoak alhatzen zituelarik. Ib. 36, 24 (Bibl alatu; Urt ian eragin, Ur larrean erabili, Ol, Ker<br />
astozai(n) egon, BiblE larratu). Zuk alhatuko duzu Israelgo ene populua. "Tu pasces populum meum Israel". Dv<br />
2 Reg 5, 2. Ene artzainek ezen ez dutelakoz bilhatu ene arthaldea; bainan beren buruak dituztelakoz alhatu, eta<br />
ez ene arthaldeak. "Pascebant pastores semetipsos". Dv Ez 34, 8. Alhazatzu ene bildots eta ardiak. Hb Egia 111.<br />
Hire gain uzten diat ene arthaldea. / Bildotsen bai ardien xuxen alhatzea. Zby RIEV 1908, 603. Ardien alhatzea,<br />
batzea, moztea, deiztea. JE Bur 192. Bazka gurietan alatuko ditut ene ardiak [...]. Nik alatuko ditut ene ardiak<br />
eta abaro egiñaraziko diet, diago Jaunak (Ez 34, 14s). Or MB 177 (Ol larratu). Artaldea alatu ondoan. Zerb Azk<br />
39. Eta Labanen gainerateko abereak Jakobek alatzen zituen. Bibl Gen 30, 36 (Dv alharazi).<br />
Alimentar. Zeruko erregea Dieteko arzuloan alatu zutelako. Ibiñ Virgil 110. Garai artan Partenope<br />
amultsuak alatzen ninduen ni, Bergili. Ib. 118. Alargunak Eliasi zitua eman zion alatzean, baitzekin gizon<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
862
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
iainkotiarra alatzen zula [...]. Elias barnekoia ez-baiñan, agerikoia alatzen zun; ianari ua gabe akitu<br />
baitziteken. Or Aitork 413.<br />
Lur ezoak belar aundiak alatzen ditu eta berez da apatzegia. Ibiñ Virgil 87.<br />
(Fig., con gogo, buru). "Ustekeria alferrez alhatzen duzu zure burua, vous vous nourrissez de vaines<br />
espérances" Dv (que cita tbn. el ej. de Laphitz). Gure gogoak Jesusen bizitzean alhatzea, hori izan bedi gure<br />
bihotzeko ardurarik handiena. Dv Imit I 1, 1 (SP gogoan erabili, Mst ezpiritian ükhen; Leon bekigu gure<br />
gogoaren alhabide lehena). Gogoa alhatzen dudanean munduko gauzetan, khexuz ezin nagoke. Laph 22.<br />
Gazterik hasi nuen gogoa alhatzen / Bakezko estatua zein othe zaiteken. Dib EEs 1911, 168. Eskoletan guti edo<br />
aski burua alhatu dutenek ez dakite gehiago phesta zer den. JE Bur 91. Buruaren alhatzeak baldin gizona apur<br />
bat axalez leguntzen badu. Ib. 167. Batere berak ez dakiela, iduri luken baino gehiago alhatzen baitu halere<br />
gogoa bere begi, beharri eta mihiaren ariaz. Ib. 75. Geroztik leize hartan bizi da gaixtoa, / Etsimendu berean<br />
alhatuz gogoa; / Herra duela herra hazkurri ta loa. Ox 77. Amets-lur zabal hortan gogoa alatuz! Iratz 130.<br />
Lurra aitzurtuz, elgar maitatuz, goian alatuz gogoa. Ib. 179.<br />
4. Comer. "Abereek alhatu gandoak kozkortzen dire" Dv. [Ahateek] ura hurbil behar dute eta jatekoa<br />
arauka nasaixago, zeren ez baitute antzarek bezala belharra alhatzen. Dv Lab 292. Hazkartzen hari direlakotz<br />
eta belhar alhatzen hasiak. Ib. 284. Elektrika hariarekin, hesten saila. Hari bat aitzinetik, alhatzekoaren aldetik,<br />
eta bertze hari bat gibeletik, ez diten alhaturat berriz itzul. Janen dute hola, bere hoberenean, belharra.<br />
Egunaria 27-6-1961 (ap. DRA).<br />
5. Tener, alimentar (una idea, sentimiento). Naiz izketaren aldetik ez duen geiegizko goganbearrik alatzen,<br />
ala ere batasun aldera ixurtzen da. AIr Egan 1960 (1-2), 87. Zer? Burmuinzaletzen ari ote zen orain, horrelako<br />
gogoetak alatzeko? Mde Pr 148. Herrian bizirik gelditu zirenek ere pentsu bat baizik ez zuten alatzen: ahal<br />
bezain laster joan handik. Ib. 237. Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak gizonaren gogoak alatzen<br />
zituen zorabiozko pentsamendu horiek. Mde HaurB 9s. Bihotzean haren aldera alatzen zituen mesfidantza eta<br />
susmoak ez zizkion hasieratik agertu nahi. Ib. 70.<br />
- GOGOAN ALHATU. a) Pensar. Galbide hestu hunetan khordokan nagoelarik [...] gizonenganik agur edo<br />
esker on zerbait ardiesteko gogoan alhatuko naiz bada? Dv LEd 54 (Cb Eg II 22 gizonai ondo iriztea, onra ta<br />
estimazioa gogan artuko det?). Tratulariak dohatz nekhatuz bidean, / Zenbat amets ederrez alhatuz gogoan.<br />
Elzb Po 193.<br />
b) Pasar por la cabeza (una idea, etc.). Negu itsusi bortitzaren ondotik, karroin eta orma-egun beltz heken<br />
oroitzapena gure gogoan alatzen delarik, oraiko egun ederrak ederragoak zaizkigu. Zub 121.<br />
halatu (S; Urt), ala (V). Ref.: A (ala); Lh. Halar. "Nauem ad mare, ad littus attrahere, untzia itsasora, itsasbazterrera<br />
[...] halatu" Urt III 82. "(S-saug), ramener" Lh. "Ala (V), recoger, ha]b[lar" A. Orduan, pozak<br />
besoak arintzen ziztela, tximista baño azkarrago, zeuzken indarren al guziekin, kordelak ontzi barrurutz alatzen<br />
zituzten. Elizdo EEs 1925, 247. Andikan laster, mallaratzen zitzaien arraia biltzeko, sarea ontzi-barru-alderuntz<br />
alatzen zuten. Ib. 215.<br />
alatube. v. ARAT IGERI.<br />
alatxa (V-ger-m). Ref.: FLV 1980, 358; Zubk Ond 235. "Alatxa es, según BJB [= Serafín Baroja], Clupea<br />
alosa parva" Arzdi Peces. "Alatxie (Alosa fallax), [...] pez hacha, saboga" A. Anasagasti "Itsas espezierik<br />
garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 358. "(Alosa alosa), sábalo, saboga, alosa, arencón,<br />
sardina arenque" FauMar 36.<br />
alatxari. "Pañuelo negro y grande que las ancianas de nuestros pueblos se visten en la cabeza" Asp Leiz.<br />
alatxoria. (Euf. por alajainkoa). --Carnot presidentak bai erran balü [...] zien etxaltez gabetzen zütükien<br />
lege bati, oihü eginen züniena: Biba Carnot? --Ez, alatxoria! ez. ArmUs 1892, 142 (ap. DRA).<br />
alatz (Bera app.). (Neol.). Milagro. "Alatz (al atz), milagro" Bera app. Es decir, de al (= ahal) + (h)atz 'señal<br />
de poder' (lat. signum). No es creación de Arana Goiri. En Deun-Ixendegi Euzkotarra (Bilbo, 1910, pág. 20) hay<br />
Alatz/Alazne, Milagro; Alatz Ama Neskutza, Nuestra Señora del Milagro. Josuren itxaldi ta alatzak (mirariak).<br />
[...] Josu azkengo iru urtietan ibilli zan uririk-uri ta tokirik-toki gixonen eroslea zala egiztuten alatzez (mirariz).<br />
EdestJ 56. Galdeiozu zein den Jaungoikoaren alatz edo milagrorik aundiena gauz ttikietan. Bera EEs 1916, 174.<br />
Josu-kistoren alatzazko zailtasuna eraintzen da. [...]; alatzak, agian, ezezaunak izanarren izatezkoak diran<br />
erazlearen egiñak izango dira. Zink Crit EEs 1918, 247. Gergori gotzai alazkillearen izena ta alatz (mirari)<br />
aundiak iri artara eldu ziran. JBDei 1920, 170. Jesukristoren alatz --mirari-- arrigarriez gañera bai dagoz beste<br />
ageri batzuk be. KIkV 28. Irukoitz Deunak an egin daben / Alatz andija ospatziarren. Enb 86. Euzko-Abendabijotza<br />
/ Jel-odol garbiz berpizten darrai. / Auxe, bai, Sabin-alatza! Ib. 70. Alatz-egodun Bera-Berenez /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
863
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Gurendaz dua goirantza. Ib. 111. Anai oi! leiora ator: orra or alatza! / Ikusi zuritasun alatz amestija / Edurren<br />
gogo-leuna bai-dala garbija! Laux BBa 122. O, Miren gozua! / Jaunaren al-alatza / ixadi gustija, / Maite-alatza<br />
baña / Zeure Sorkundia. "El milagro del poder de Dios [...] el milagro de su amor". Ib. 110. Alatz (prodigio)<br />
urdiña!... Zer jaikun emen, / zer-nungo zori? EA OlBe 73. Nere eskua edatu ta Aijito yoko dut, nere alatzak an<br />
egiñez. Ol Ex 3, 20 (Ker mirariak). Jaungoikoaren alatz gurena / zure Sorrera Garbia. BEnb NereA 197.<br />
alhatzaile (S ap. Lrq; Dv, A). 1. Apacentador, pastor. "Celui qui fait paître" Dv. Tanto Duvoisin como Azkue<br />
citan a HeH. v. alharazle. Urdeen alhatzaileak bada ioan ziren ihesi, eta eraman zuten berri hori hirira eta<br />
inguruetara. HeH Mc 5, 14 (Dv hekien alharazleek, TB hazinda belzen pazkatzen hari zirenek).<br />
2. alhazale (S ap. Lrq). "Qui paît" Lrq. "Alhazale, [...] qui ronge" Lrq. Igaraiten baizik eztiren arthuak<br />
eztirade hain untsa bekhantzen nula jorratiak: zorhi haboro baratzen da; hanbatenaz handiago alhazale saldua.<br />
ArmUs 1906, 91 (ap. DRA).<br />
3. alhazale (S ap. Lrq). "Qui tourmente" Lrq.<br />
alatzar (Lar). Gabarra. "Tafurca, embarcación chata y sin quilla" Lar. v. 2 ala. Ni berriz, gaiñezka<br />
zamatuta dijoan alatzar baten tankeran ibilli-nenbillen. "Gabarra". Etxde Itxas 80.<br />
(Ref. al Arca de Noé). Belaunez-belaun datozkigun jostalluai goibeltasun aundi bat nabari zaie. Joanes<br />
nire osabaren Noeren alatzarra oroimin eragingarri zen. Etxde Itxas 26.<br />
alatzaro. Momento milagroso. Zer irudi gaur?... zer alatzaro / gelgarri mendi-gañean? EA Txindor 133.<br />
alhatze. Pastizal. "Alatzera (R), conducir al pasto" A.<br />
alhatze. v. alartze.<br />
alatzu. v. halatsu.<br />
alaua. "(S), eufemismo de la fórmula de juramento ala Jinkoa" A.<br />
alauda (H), aillauda (Urt Gram 21 A; all- L ap. Lh; Sb-Urq), allarda (H (L)), allana (H), allaba (H). <br />
Alondra. "Alunda, alondra, alouette" Sb-Urq. "Alouette" H. Cf. Baraib Voc: "Aloya, alondra" (tbn. en LzG). v.<br />
larratxori. Ihiztaria, belatxa eta allauda. Gy 174. Mirailleko itxura brillanta ikhusirik, / Aillauda ariñ bat zen<br />
hurbilldu hartarik. Ib. 174. Xori tipiak arras maite ditu [belatzingak]: allardak halere bertzeak baino nahiago.<br />
Dass-Eliss GH 1923, 380. Jateko hauta da alauda. Dass-Eliss GH 1924, 99. Urrian agertzen da gure<br />
eskualdetarat alauda. Ib. 99.<br />
- ALAUDA MOTODUN. Cogujada. "Cochevis huppé [...]. Alauda motoduna erraten diote Donibane-<br />
Lohitzuneko aldean" Dass-Eliss GH 1924, 99.<br />
alaune. "(G-bet), lugar donde se amarra la pequeña gabarra llamada ala; comprende una serie de estacas, parte<br />
verticales en el agua y otras horizontales fijadas a la orilla" Zt.<br />
alhaune (V, arc.), alhagune (BN, Sal, S, R). Ref.: A (alago, alaune); Lh (alhagune). Lugar de pasto. "Kalako<br />
alagunean alagu ona dago (R), hay buen pasto en tal dehesa" A, que para alaune cita RS. "Site de pacage" Lh.<br />
Hire borondatearen araura gobernatzen dituztela bere suietak, baitirade hire eskuez eginiko kreaturák eta<br />
hire alhaguneko ardiak. Lç Ins A 7v (cf. ib. A 2r: hire eskuez eginiko kreaturák eta hire bazkako ardiak). Idi<br />
zarrari, ze egiok alaunerik sorotsi. "A buey viejo, no le cates majada". RS 152.<br />
alauri (V-ger-arr-oroz). Ref.: A; Holmer. "Alarido" A. "Da entzuten gendu(zan) alauriak (V-ger)" Holmer<br />
ASJU 1969, 178. v. alarao.<br />
alaurika. "(V-arr-oroz), dando alaridos" A.<br />
alauriro (Lar H). "Comúnmente" Lar.<br />
alaurren. AxN explica zedarri (113), zedarria (144) por alaurren, alaurrena.<br />
alauso. "Aláuso eindda, hecho a la ligera" Iz ArOñ. Cf. alazo.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
864
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alautxi. v. alababitxi.<br />
alauza. v. alagoza.<br />
halaxe (V-gip, G, AN, L, BN; Lar, Añ, Dv (s.v. hulaxe), H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros, y en algunos autores septentrionales como Bordel,<br />
Duvoisin, M. Elissamburu, Hiriart-Urruty, Zerbitzari, Mattin y Xalbador. En DFrec hay 63 ejs.<br />
1. Así, precisamente de aquella manera. "(De aquella) suerte" Lar y Añ. "Alaxe erakutsi deste neri gurasuak"<br />
Etxba Eib. v. alantxe, halaxen. Guzietarik alaxe bakar bat Jainkoarenik, alerik santarik, bat ere salbatu<br />
zanik, Eskritura sagraduak kontatzen ez du. Cb Eg III 333. --Nola izan al diteke hori, baldin esan bazien<br />
Apostoluai, aekin egongo zala, munduak zirauen arteraño? --Alaxe dago, bada beti Zerutik laguntzen dio bere<br />
Eleizari. Ub 96. Ni ere halaxe nihabilazu / Galdurik neure odola. Bordel 69. Alaxe da, senarrik ez dezu, Jesusek<br />
esan zion. Lard 376. Jesusek adierazo zien, gauza andi batzuek buruan zerabilzkiela, izatez ere alaxe zan. Ib.<br />
438. Halaxe da, bainan lan horiek beren sari ona dakharkete. Dv Lab 28. Janariari begiratzen ere etzion, eta<br />
alaxe egon zan, arik eta goiz batean obiaren gañean hillotzik topatu zuteneraño. Arr GB 147. Katolikuak<br />
unitutzeko / esan du Aita Santubak, / ari alaxe agintzen diyola / bere ordenamentubak. Ud 140. Emendik aurrera<br />
liburu onetan alaxe deituko diogu guk ere. Bv AsL 26. Anjel gaixorik dago, eta onek ere alaxe nai du. Apaol 52.<br />
(s. XX). Alaxe zan. Berezko argia eban Mañasik gauza danak errez ikasteko. Ag Kr 116. Alaxe egin zuen [...]<br />
jakintsu ark. Goñi 66. Joxepantoni zijoan apaiñena ta tokatu ere alaxe egiten zitzaion. Urruz Zer 44. Siñisten det<br />
Jaungoiko gure Jaunak alaxe adirazi dualako. Inza Azalp 26. --Asto oiek saltzeko al dauzkatzu, Pernando? --<br />
Alaxe dauzkat bada. Muj PAm 58. Iñoiz ez dezu, / Garbiñe, ikusi / kaiean / itsas-ontzia sartzen ekaitza-ostean? /<br />
Alaxe dator biotza ekaitz- / ondoan, / miñez josirik, pozarik gabe / gogoan. Jaukol Biozk 29. Baju-bajutik galdetu<br />
niyon: / "Ama Euskera al zera?" / Erantzun ziran: "Bai, alaxe naiz, / baño egin det zartzera". Tx B II 168.<br />
Siñesten badu bere esana gertatuko dala, alaxe egingo da. Ir YKBiz 382. Ezbearren batez gorputzetik ebaki edo<br />
kendutako soin-atalak suari eman bear zaizkala uste oi da, eta egin ere alaxe egiten da. JMB ELG 86. Mutillak,<br />
itzez ezin esana / lêrtu du kantaren bidez: / mingain-motelak alaxe dira, / itzez nâsi ta kantuz ez. Or Eus 87.<br />
Artean gaiñekoek ba zuten mar-mari / alaxe erle-mulkoak, umatzen dala ari. Ib. 148. Etxera dijoa artez, burumakur<br />
eta gogoa goibel. Alaxe dagerkigu zerualdeak ere aurpegia gaur. TAg Uzt 29. Zure itzak, Ama, gaur<br />
entzutean, / alaxe naukazu, ez-bai. SMitx Aranz 166. --Nere seme-alabarik maiteenak ez al dituzu eratorri? --<br />
Bai, alaxe da. Zait Sof 98. Burua besa-tartean sartu, begiak itxi-itxi egin eta alaxe egon oi zan. Ib. 28. Zuk<br />
euzkotarra izan bear dezu. --Alaxe naiz. JAIraz Bizia 71. Ain xuxen, gure kopla au ere alaxe da. Lek SClar 119.<br />
Epai-maikoei alaxe agertu zien bein eta berritan. Etxde JJ 170. Berriz aldare nagusi aintzinetik iragan zanean,<br />
Patxi negarrez zegoan. Halaxe egiten omen dute protestanteek. Osk Kurl 38. Pabrika egiten asi ziran da / orain<br />
alaxe nai segi. Uzt Sas 169. Zu, Azpillaga, sostuna zera, / halaxe zait iduritu. Mattin 125. Gauzek badauzkaten<br />
bi alderdi behintzat: Euskal-Herriak ere halaxe. Xa Odol 15. Alaxe derizkiot nik ere. Berron Kijote 142. Bai!<br />
Halaxe da. PMuj in MEIG I 89. Halaxe egin dut. Ugalde in MEIG IX 52.<br />
v. Lab EEguna 110. Txill Let 120. Basarri XIX. Vill in Gand Elorri 17. MAtx Gazt 61. Ibiñ Virgil 98. NEtx LBB<br />
12.<br />
(En correlación con nola). Nola dan aren illuna, alaxe izango ere aren argia. Lar SAgust 8. Nola gizon bati<br />
kargu bat ematen diobenean, orri dagozkan bear gaiak edo lanak egiten abiatzen dan, alaxe orazio onetan [...]<br />
bereala abiatzen gera seme on baten deseo naturalak agertzen. Gco I 451. Jonas nola egon bai-zan arraiaren<br />
barruan iru gau-egunez alaxe egongo da Giza Semea bera lurraren barruan. Inza Azalp 50.<br />
(En correlación con bezala). Golok Jenobebaren karta guziak arrapatu eta gelditu zituen bezela,<br />
Kondearenak ere alaxe egiten zituen. Arr GB 96s. Eiztariak [...] iskiloz beti [uso] ederrena zauritzen dun bezala,<br />
alaxe egin zun artan eguzki errukibageak! Or Mi 120. Ameriketara baserritar yoanak zaldun-usai etorri oi<br />
bezela, alaxe, eraztunez yosia ta erdera arroa dariola, dabil, or zear. Ldi IL 81. Beste gizonak zuei egitea nai<br />
duzuen bezela, zuek ere alaxe egiezue aiei. Ir YKBiz 125. Umeek artza tximuiri begiratzen dien bezela<br />
danborraren soñuarekin dantzatzen diranean, alaxe zeuden danak ingurun emakume ari begiratuaz. JAIraz<br />
Bizia 29.<br />
Amén. v. halabiz. Eta ziltzaldian ez gaitzazu utz, gaitzetik begira bezik. Halaxe. NeolAG (versión<br />
labortana del padrenuestro). Erregutu ezazu gu pekatarioen alde orain eta gure eriotzeko orduan. Alaxe. ArgiDL<br />
14 (v. tbn. 5, 16, 18ss.; cf. ib. 56 alaxe izan bedi). Pakezko bizi-lekua emaiozu, ta zure zorionkide egizu.<br />
Jesukristo gure Jaunaren izenean. Alaxe. NEtx Nola 39. Zure santuekin batera Betikotasun guztian goratu<br />
zaitzadan. Alaxe. MAtx Gazt 99.<br />
"Halaxe, gutixe (locut[ion] proverb[iale]), c'est fort bien fait, et c'est encore trop peu, moins que ce qui est<br />
mérité" H (s.v. hala).<br />
2. (S ap. Lrq; H). "À peu près ainsi. Halaxe egin du, ez ordean osoki hala, il l'a fait à peu près ainsi, mais non<br />
tout à fait ainsi" H (s.v. hala). v. halatsu. Sagar batean daude irur gauza: sagarraren urrina, sagarraren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
865
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
kolorea eta sagarren saborea, eta alare sagar bat baizik ez. Alaxe [...] Jangoiko bat baizik ez. El 32.<br />
3. Así pues, por ello. v. HALAXE BADA. Medikuak ez zidaten asmatu [...] ta alaxe Xerapi Goizuetako<br />
"kuranderuagana" jo nuen. Lab EEguna 66. Lur gorrian euria eginda ere, ez dago an bera gorde lezaken zuaitzazpiko<br />
orbelik, ez lur gozorik. Alaxe [...], ordu gutxi barru, len bezin legor [...] gelditzen dira. Munita 20. Aitak<br />
etzion eragozpenik jarri eta alaxe, Piarresek udaraldi oso bat egin zun morroitzan. Etxde JJ 9. Etzuten nai izan<br />
aurren biotz xalotan gorrotozko belar txarrik erein. Alaxe [...] aurrak, benetako laguntasunean azitzen ari ziren.<br />
Ib. 227. Beren erlijioan uste dute gorputzek beste munduan janbearra izaten dutela ta, alaxe, ogia, pikuak,<br />
datillak-eta jartzen dituzte illobi-gañetan. Anab Aprika 16.<br />
4. En eso. v. HALAKO BATEAN. Alaxe, liztorrak buruan burrunbaka eta biotzean sukarra irakitan<br />
zebiltzkiola, eldu zitzaion egunsentia. TAg Uzt 252. Alaxe iritxi zitzaioten bazkaltzeko ordua. JAIraz Bizia 26.<br />
Eta, alaxe, illunpetan norbait bazetorren. Ugalde Iltz 68. Alaxe, aulki bat artuta, jarri nintzan Txirritaren mai<br />
artan, eta esan nion. Salav 46.<br />
- HALA-HALAXE. Exactamente así. Hala-halaxe pentsatzen nikan neronek. Zerb Egutegi 1933 (ap. DRA).<br />
- HALAXE BADA. Así pues. Alaxe, ba, zuregandik jaioko dan santu edo deunari Jaungoikoaren Semea<br />
esango zaio. Inza Azalp 48. Alaxe bada mutillei azken-agurra egin zien. Or SCruz 118. Naiago zun milla bider<br />
aitagantik edozein zigor artu ganbaran gau bakar igaro baño. Alaxe ba, makurtu zun burua eta apalki erantzun<br />
zion. Etxde AlosT 29. Alaxe bada, Beltranek erabaki bat lenbailen artzea pentsatu zun. Ib. 34.<br />
- HALAXEKO. "Qui est de cette manière-là" Dv (s.v. hulaxeko).<br />
(En correlación con nolako). Nolako burua duzun, alaxeko txapela arkituko duzu zure ezkontzan (AN-ulz).<br />
Inza NaEsZarr 1264.<br />
- HALAXETAKO. "Qui est de cette manière-là" Dv (s.v. hulaxeko).<br />
- HALAXE-HULAXE. Así así, no demasiado bien. "Alaxe-ulaxe (B), medianamente" A. --Xurien alde bozbiltzale<br />
bezala erlisionearen laguntzerat ari direnak, eta gero berak bakartasunean halaxe-hulaxe bizi. HU Zez<br />
197. Eregintzak eginak izan dire aro onean? --Hulaxe, halaxe. "Comme ci, comme ça". Darthayet Manuel<br />
359.<br />
- HALAXE-HULAXEKO. Mediocre, no muy bueno. Bai errege hura halaxe hulaxekoa zen; hargatik, gizon<br />
seriosek, zen bezala atxikiko zuten. Elsb Fram 132.<br />
alaxede (Hb ap. Lh). (Euf. por alafede). Ai, Maria, ez zaitan goxo izanen! Ez alaxede! Barb Piar I 203.<br />
- ALAXEDEKO (Hb ap. Lh). (Euf. por alafedeko, q.v.).<br />
halaxen (G, AN-gip), alaixen. 1. Así, precisamente de aquella manera. v. halaxe.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales (casi en su totalidad guipuzcoanos), a menudo alternando con alaxe.<br />
Oraiñ ere alaixen bear litzaioke esan legez ta bidez. Izt C 105. Egiazki, alaixen da izatez ere. Ib. 220.<br />
Esanerazo zidan arreba nuela; izatez ere, alaixen da: bada, ama biren humeak bagera ere, aita bat degu. Lard<br />
22. Alaxen banitz bezela, / zierto egon zaitezela, / zuria izango naizela. Bil 87. --Gezurra diruri! --Ala diruri bai,<br />
baña alaxen gertatu zan. Sor Bar 74. Al zuan guziyan alaxen egiten zuan. Bv AsL 28. Paseko egaztiak joan da<br />
etortzen / Alaxen Txomin Nagi etorri naiz aurten, / Uda ta negu asko kanpoan ein arren. AB AmaE 283. Alaxen<br />
da --esan niyon ia pakian uzte ziran. Iraola 54. --Gure bei koxkorrak baño baba geiago jan dute idi auek. --Baita<br />
indarrare alaxen dute. Ag G 87s. Ona bear bezela / agertu egiak, / alaxen agintzen du / Jesusen legiak. EusJok<br />
118. Zoritxarrez alaxen da. ArgiDL 93. Aizearen mukuluak ez baitu eguzki-argia eragozten [...]; alaxen uste<br />
nendun, zeru ta aize ta itsaso ez ezen lurra ere, bere mukulu aundi ta tipi erasaten zenula. Or Aitork 154s.<br />
Gauzak alaxen izaten ei-dira-ta. SM Zirik 117. Jaungoikoari dieten zorra paga bezate halaxen. Arti MaldanB<br />
229. --Berrogei urte besterik ez ta iru aldiz alargun zera beraz? --Alaxen da. EgutAr 12-7-1960 (ap. DRA).<br />
Gauzak diran bezela esatea gustatzen zait, eta auek alaxen dira. Uzt Sas 339. Atzean gelditzen zala ikusirik,<br />
deadarka asi bear izan zuan [Santxok], itxoegiteko. Alaxen egin zuan Don Kijotek. Berron Kijote 116.<br />
v. tbn. Alz Bern 72. Etxde JJ 34. Vill Jaink 53. Salav 59. Lab SuEm 199.<br />
(En correlación con nola). Zuk nere pensamentuan / diz diz alaxen egiten dezu / nola izarrak zeruan. Bil<br />
67. Irabazia nola alaxen gastua, / Duenak eramaten lasa du mundua. AB AmaE 407. Nola etxian esposatuta /<br />
nagusitzen dan morroia, / alaxen dago ibai on ontan / gaiztuetako arraia. Tx B II 52.<br />
Amén. Zuganako maitetasun eta adiskidetasunean ill arte irauteko laguntza ere emango didazula uste det.<br />
Alaxen. Elizondo KristPE 18 (ap. DRA). Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean. Alaxen. ArgiDL<br />
12 (v. tbn. 14, 17, 61 et passim).<br />
2. Así pues. Maider-en naitasuna irabazten saiatu zen [...]. Alaxen, aurrak iru urteak bete zitun ezkeroz,<br />
etxean biltzen zitun sagarrik mardulenak [...] eskuratzen zizkion noiz-nai. Etxde JJ 228. Arreba oietako bat jaio<br />
eta bereala il omen zan, ta alaxen Sagastin bederatzi senide bizitu giñan gurasoekin. Salav 13. Baiña ezda<br />
gauzarik urruti dagon amuruztuari nekerik emango ez dionik [...]; alaxen, nekepean zegon Grisostomo bere<br />
uste-miñetan irudikorturik. Berron Kijote 158.<br />
3. En eso. Alaxen, gurdi janariarekin gatozela, asi ziran napar agintari eta gañerako jendea automobilletan<br />
pasatzen. Salav 58.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 866<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HALAXEN ERE. Sin embargo. v. HALA ERE. Zerorrek ere ongi dakizu / aspaldi ontan nagola, /<br />
zuregatikan penak sufritzen / bañan ordia au nola; / alaxen ere nigana ezin / bigundu zaitut iñola. Bil 106. Ongi<br />
dakizu pratikan, / alaxen ere serbiziuan / etziñan egin kapitan. Tx B I 142. Zubeltzuk ere onak da txarrak / danak<br />
zitun ikusiak, / alaxen ere pazientzian / pasako zitun guziak. Uzt Sas 128.<br />
halaxet (Dv, s.v. hulaxe). Así, precisamente de aquella manera. v. halaxe, HALA-HALA. Gomuzki florian<br />
da / Amodiua dina, / Orok obe ginuke / Halaxet bagina. Bordel 174. Burasoek ezagutu zuten halaxet, hekien<br />
haurra saindu bat zela. Jnn SBi 71. Azkenean, hetarik batek halaxet erraiten dio maltzur maltzurra, haren haur<br />
denboran, gizon bat halaxet hil izan zela. Barb Sup 103. Eliza-phestak geroztik tirrian omen ziren, egun hetan<br />
plazan ikusirik mutil eta neskato gazteak birazka zabiltzala halaxet, jauzi, itzulika. JE Bur 79.<br />
- HALAXET ERE. Sin embargo. --Ez luke bada hanbat iduri, xerriak ezen lakhet du zikhinpean. [...] --Xinan<br />
harritzeko garbitasunean hazten dute, eta halaxet ere hango urdekiak gureak baino itxura eta ahoko gozo<br />
hobeak ditu. Dv Lab 279ss.<br />
- HALAXET-HOLAXET. Así así. Ohartu zen berehala haren errepublika bazohala halaxet holaxet, ezker<br />
eskuin, goiti beheiti, harat hunat, norat haize harat aise. Othoizlari 1958, 174.<br />
halaxetto (Dv (s.v. hulaxe), H). (Dim. de halaxe). "Halaxetto da, c'est tout à fait ainsi" H.<br />
halaxettorik, halaxittoik (S ap. Lrq). "(Dim. de halaxe, qui renforce la précision ajoutée par xe). Très<br />
précisément ainsi" Lrq.<br />
alaxintxo (alaxinxo S ap. Urq RIEV 1920, 110). (Euf. por alajainkoa). Ez dakit alaxintxo, erran bazineza<br />
Espainian, harrika zintzazketen Españolek. HU Zez 76. Ez Panamista, ez eta Panamisten aldekoa, are gutiago<br />
oraino heien idurikoa; ez alaxintxo! HU Aurp 58.<br />
alaz. v. helas.<br />
halaz (H). Tr. Documentado en textos septentrionales, en su mayoría suletinos y mixanos, aunque tbn. se<br />
encuentra en Dechepare, Leiçarraga, Axular y Haramburu, y en algunos meridionales modernos como F. Irigaray<br />
o Aresti. Las expresiones como halaz ere, halaz (eta) guztiz (ere), etc. son, por el contrario, propias de la<br />
tradición meridional; halaz eta es empleada por Beryain, Haramburu y Pouvreau, y alas edo olas por Lizarraga<br />
de Elcano. En DFrec hay 57 ejs.<br />
1. Así. v. 1 hala. Ieinko beldurturik iarri ziraia? / Halaz despeditu nahi nuzuia? E 207. Falsu testimoniotik<br />
ezin ehor begira; / halaz kondemnatu zuten Ieinkoa ere hiltzera. Ib. 233s. Dohatsu dirade hura enzuten eta<br />
begiratzen duten guziak, ezen halaz erakusten dute Iainkoaren haur diradela. Lç Adv ** 5vs. Elkharren kargák<br />
egar itzazue eta halaz konpli ezazue Kristen Legea. "Ainsi". Lç Gal 6, 2 (He horla, TB, Bibl hola, Dv hala, Ol,<br />
IBk, IBe (h)orrela, Ker olantxe). Gero gu bizirik goitiko garatenok, harrapaturen garate hekin batean hodeietan<br />
Iaunaren aitzinera airetan: eta halaz bethi Iaunarekin izanen gara. Lç 1 Thess 4, 17 (He hala, Dv haletan).<br />
Ordenatu zuen ezen halaz, eta legearen arauaz, halako hutsik egiten zuenari bi begiak irazi eta athera behar<br />
zeitzanaz geroztik, athera ziazotela aitari berari bere begietarik bata. Ax 347s (V 231). Maita nezazu, / Halaz<br />
hil daite [su haur]. O Po 46. Halaz batzutan / Batzen bazaitut, / Baten lekutan, / Neke biga itut. Ib. 46. Halaz<br />
baizik, Jinkoak eskietan ezari deritzien arimez, kontü honik eztereiozie emanen. Bp I 25. Haren ezagützeko,<br />
maithatzeko, zerbütxatzeko, eta halaz Paradüsiaren irabazteko. Ib. 28. Haren ezagutzeko, maitatzeko eta<br />
zerbitxatzeko, eta halaz bizitze eternalaren irabazteko. CatLan 6. Hartü nin emaztia aitak desiratia, / Ustez<br />
ükenen nian halaz haren bakia. Etch 140. Halaz bizitze eternalaren irabazteko. CatS 19. Eta gloriatik / Halaz<br />
gabetü, / Baita Birjinatik / Mesias sorthü. UNLilia 17. Halaz zütien harrigilek / oso khantian phikatzen [harriak].<br />
Casve SGrazi 68.<br />
(En correlación con bezala). Halaz Elizak sinhesten dian bezala. Bp II 94.<br />
(En correlación con nola). Emaztia / Nula aiherrago / Bekhatila / gizunkia beno; / [...] / Halaz enganatü /<br />
Eva gaixtoki. UNLilia 16.<br />
(Con oraciones consecutivas). "Halaz nun, de telle sorte que" Lh.<br />
2. (H). Así pues; por ello. Badakizu nothan konzebitua naizela eta halaz hutskor naizela. Harb 333. Halaz<br />
ezta izanen rezebitürik edo hartürik, zoin ere beitira mündütiar, taharnoi, aharrari [...]. Mercy 25. Deusere<br />
eztuzu gizona beithanago denik, ez halaz presentago denik Jinkoa beno. AR 75. Halaz amorioa da kürküria<br />
honkitik honkiala bethi irabia irankorraz ützültzen dena. Egiat 206. Jesüs-Krist eztüzü realki edireiten ostia<br />
saintian, üdüripenek ereiten dieno baizik, halaz gogomazü eztezazün ahoan hurzera ützi amurekatik estomakian<br />
errezebi dezazün. UskLiB 91. Ezagutu zuten jadanik ikusiak zirela bi aldekoetarik; alaz en gañekoek bota<br />
ziozten amilkatuz eken gainera arri batzu. FIr 145. Zeru goibeletik trumoia zen entzuten [...] / Halaz ikaratu<br />
ziren denak biziro. Arti MaldanB 195.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
867
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HALAZ HALAZ. "Peu à peu (S)" Lrq.<br />
- HALAZ EDO HOLAZ. "Aálas edo oólas, de una o de otra manera" Iz ArOñ. Alas edo olas galdu, guzia da<br />
galtzea (188). LE-Ir. Tratu txarra ondasun alas edo olas utzi bear direnengatik galtzea sekulako gloria (213). Ib.<br />
Zerén, naibadúgu ezpadúgu, alás edo olás, beárko pasátu trabáju déna. LE Ong 52v. Azkenéko erresolbituzúte<br />
ilarástea alás edo olás. LE Doc 158.<br />
- HALAZ ERE. De todos modos, así y todo. v. HALA ERE. Badakit [...] lan gutxi egin nezakela euskeraren<br />
goralgarri, baño alaz ere otoi dagizut baimen emateko neri, aldiz-aldiz zureganatzeko nere idaztitxo zarpallak.<br />
Elzo EEs 1916, 297. Alaz ere itz bat esan zazu eta nere anima sendatuko da. ArgiDL 69. Ez uste, alaz ere, apaiz<br />
ta pralleak gai onetan garbi-garbi utzi nai ditugunik. EEs 1924, 190 (ap. DRA). Alaz ere otoitza, bere ezpañetan,<br />
/ Jainko-maitetasuna, biotz-zañetan. Jaukol Biozk 13. Alaz ere, oiek aipatu, oiek saritu. Ldi IL 111. Alaz ere<br />
Yesusek eztu kontu aundirik egiten Yoanen aitorrera ortaz. Ir YKBiz 107n. Alaz ere pittin bat / bederik lengoz<br />
gain / zuen guzion opaz / edango det orain. EA OlBe 92. Ez da batere pornografiazko kondaira bat, bainan<br />
halaz ere, bildur naiz gaitz izango zaidala nonbait publika eraztea. Mde Pr 195. Aurreko astigarrari so, ez<br />
dakusat alaz ere astigarrik. Txill Let 47. Irudikizun arauzko idazkera ori, beraz, eztu berez elerti arauzko,<br />
mistiku-senak eragiña baizik; alaz ere, edozein esantzak bezela, erti-arauzko zentzuna ere ba darama beregan.<br />
Gazt MusIx 165. Jainko-jainkosak aurrenik, hain giza-irudiko eta halaz ere hain bestelako. MIH 323.<br />
v. tbn. JMB ELG 25. Arti MaldanB 214. Osk Kurl 206. Berron Kijote 65.<br />
- HALAZ ETA. (Con sintagma vbal. con suf. -(e)nean). Ya que. Alas eta Mezan egiten diraden orazioak [...]<br />
guziendako aprobetxatzen diradenean. "Pues [...] aprovechan". Ber Trat 28v. Alas eta guziak dutenean obligazio<br />
gauza oek jakiteko. Ib. 56r. Zerengatik erraten da Eliza dela bat solamente, alas eta munduan denean anbat<br />
jende mota kristioak diradenak, eta anbat lekutan? Ber Doc 114r. Alas eta erran duzunean obra onak egiten<br />
enpleatu bear duguna, erran izazu obra miserikordiaskoak. Ib. 162r.<br />
(SP (sin trad.) A, Lh). (Con -(e)naz gero(z), geroztik). "Halaz eta mintzo zarenaz gero, ya que habla V." A.<br />
Zinez erakusten deraukuzu gure ganako amorioz su eta khar ditxetzula, halaz eta [...] meza sainduan<br />
mirakuiluro emaiten zaizkigunaz geroztik. Harb 12. Zergatik enaiz artha handiagorekin preparatzen zure<br />
sakramendu sainduaren hartzera, halaz eta Patriarka [...] Prinze saindu hek [...] halako debozionezko seinalerik<br />
zure Maiestate sainduaren serbitzuan erakutsi dutenaz geroztik? SP Imit IV 1, 6. Halaz eta, Philothea, hanbat<br />
doatsunaz gero gida on batekin ioaitea debozionearen bide saindu hunetan, zagotza zinetan Iainkoari othoitzez.<br />
SP Phil 18. Enganamendu bat da bekhatu mortalik edo benialik konfesatzea hetarik purgatu nahi gabe, halaz eta<br />
konfesionea hartarakotzat baizen ordenatua eztenaz geroztik. Ib. 156.<br />
- HALAZ ETA GUZTI. De todos modos, así y todo. Umeek ere dakiten kondaira [...]; eta, alaz ta guzi, ez<br />
aatik Maomaren mirariak baiño egiagoa. Berron Kijote 67. Bat bakarrik ere ez zitzaion iñondikan gogoratu;<br />
baiña alaz ta guzi baietz erabaki zuan. Ib. 88.<br />
- HALAZ ETA GUZTIZ. De todos modos, así y todo. Alaz eta guztiaz, sinistu nai badidazute nengon eran,<br />
pijaman, ganbarara igoa nazute asarre bizian. Lab SuEm 191.<br />
- HALAZ ETA GUZTIZ ERE. De todos modos, así y todo. Goazen halaz eta guziz ere. Marranta ez da ezer<br />
ere. Mde Pr 107. Sarritan entzun oi zuten elezahar eder au aitonaren abotik, baiñan, alaz ta guziz ere etziran<br />
sekula aspertzen [...] entzuten. Etxde JJ 96. Eta, halaz eta guztiz ere, zerbait zor diot egileari. MEIG II 55.<br />
- HALAZ GUZTI ARREN ERE. Sin embargo. Alaz-guzi-arren ere Jainkozko Hitz aragitu hau [...] persona<br />
bakar bat da. Ub 129.<br />
- HALAZ GUZTIZ (alaz guztiaz Añ (G, AN); alaz guziaz Añ (G, AN)). "Aun, también, aun así, [...] alaz<br />
guziaz", "(en) medio de eso, con todo eso, [...] alaz guztiaz", "(no) obstante, [...] alaz guztiaz" Añ. <br />
Montevideon ikusi ditut / kanpuak eta ibaiak [...] / alaz guztiyaz gauza geiago / ditu gure alderdiyak. PArt Ustez<br />
105. Ni naizelako zenbat pena ta / mixeri pasa dezuten! / Alaz guztiyaz ez didazute / arrazoi txar bat ematen.<br />
Auspoa 123-24-25, 117. Alaz guztiz, neroni etzitzaidan beñere orrelako gauzik gogoratuko. Alz Ram 80.<br />
Besoetatik barnera bultzaz / berêla du zuzendua; / alaz guziaz, erdigite au / ba liteke luzatua. Or Eus 224.<br />
Jainkoak dakin lapurretak eta ondamenak egin zituan eta alaz guztiz bere erregiñ zan Isabelek al zuan geiena<br />
goratu zuan. JAIraz Bizia 36. [Autokarrak] iges egin dizu [...]. Alaz guztiz, gaur goizean ateratzeko aukera<br />
izango dezu. Anab Aprika 71. Ez zuan joan nai gosaldu gabe, alaz guztiz txirbil billa bidali dut. Lab SuEm 194.<br />
Lotsagarri eta penagarri, eta halaz guztiz nahitaezko. MIH 69.<br />
- HALAZ GUZTIZ ERE, HALAZ GUZTIAZ ERE (alaz guziaz ere Añ (G)). De todos modos, así y todo. "Pero,<br />
no obstante" Añ. Alaz guziaz ere, bere janzimodua aldatu ta truka zezala agindu zion. Aran SIgn 57. Alaz<br />
guztiaz ere, bide ona utsegiñik bizi izandu zan ogeita sei urteetaraño. Ib. 7. Gure sabelak ain gaizki ezpadira<br />
ere, zeren nagusiak bazkari ona ona eman digun, alaz guztiaz ere, estimatuko dizugu zure borondate ona. Zab<br />
Gabon 28. Alaz guziaz ere, beste izdun ederrago batek obetuago izkiribitu dezan arte, nai nuke [...] zu onezaz<br />
baliatzia. Bv AsL 19. Gai onezaz, eta ala diote berak, Aita Cornejo ondoena itzegin dala; alaz guztiaz ere, ez<br />
diote oni jarrai nai. Ib. 120. Alaz guztiz ere nai degu oen eriotza. Ib. 194.<br />
(s. XX). Etzioten pakean uzten; alaz guziaz ere etzuen Bernardatxoren biotza arrokeriaren kutsuak ere ikuitu.<br />
Goñi 75. Alaz guziz ere, len baño maiztxoago [...] etortzen zan Aloñatik etxera. Ag G 134. Alaz gustiyaz ere,<br />
etzait iruditzen munduan ni baño aberatsago iñor danik. Ill Pill 7. Alaz guziz ere oraindik bai-da bidaztiak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
868
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ustiatuko duan beste meatzea eta agian bertatik aterako du ontasunik gallenena. Zink Crit 63. Alaz guztiyaz ere /<br />
bate etzan samurtu. JanEd II 122. Alaz guziaz ere / kontatzen errezak / ditun, irien gisa / nere interesak. Auspoa<br />
120-21-22, 64. Alaz guziaz ere, aitortzen det eta nai det errezera idazten dutenak berrizaleak baño askoz geiago<br />
dirala ta bear ditugula. Ldi IL 110. Alaz guztiaz ere, alkar artuko aal-degu adiskide onak bezela. Ib. 95. Alaz<br />
guziaz ere, maitezko mintzoak / betidanik zerizten biñoen aboak. Ldi UO 53. Badago etekin geiago eman lezaken<br />
zuaitzik? Alaz guziaz ere ikusi bear ez litzaken lur alper asko ikusten da. Munita 109. Alaz guziz ere. Ib. 65.<br />
Halaz guztiz ere, gizonaren deabruzko sorginkeria! Baroja dugu beti aurrean. MIH 272.<br />
- HALAZ MODUAN. De algún modo. Egiya klaro esaten dizut / eta konsola zaitia; / alaz moduban jarri<br />
dezazu / zure arpegi tristia, / ezin barrenan sufritu det nik / zu orrela ikustia. APBB 73.<br />
alaza (det.). Sitio, cerco. Cf. alaz egin. Guziek batera eun ta berrogei ta amargarren urtean alaza asi zuten<br />
berek egindako guda-dorrez eta beste zapalkilluz. Ol 1 Mach 6, 20 (Dv sethiatu, Ker, BiblE inguratu).<br />
alaza. v. alasa.<br />
alazagin (Lar Sup H). "Comezón, alazagiña, atzgillea" Lar Sup.<br />
alazale. Barquero. v. halzain. Halazaliak eztira beraiñez bihotz mardo. MaiMarIl 118s.<br />
alazankoa, alazainkoa. (Euf. por alajainkoa). Ala zankoa! Ori da eztarria, aitona. Zab Gabon 67. [Milla<br />
duroak] zuriak? Ez ala zankoa! Zab Auspoa 26, 67. --Ortaño? --Bai alazankoa, beste mundura joateko asmoan<br />
aulkitik altxata abitzeaño, motell. EEs 1916, 184. --Nagusiarekin ez dezu itzik egingo peseta bat pagatu gabe, ta<br />
ori iru minutuan bakarrik. --[...] Mutill merkea aiz i ala zankoa... Zab EEs 1918, 34. Badu ark etorria,<br />
alazainkoa, neurtitzez ainbatsu itz askatuz ere! Ldi IL 41. Alazankoa, ez nekin ain aundia zanik! AGoen Agurea<br />
63. Ankapean, makilka, astaputz batzuk bezela, parregarri ibilli gaituzte, ta zokoratuak egon gerala, alazankua?<br />
Bejondaikela, motel! Ataño TxanKan 13. Euskal herriak zein ziren, bai, behinik behin, eskolako<br />
haurrek ere bazekitelakoan geunden. Eta ez genekien, alazankoa. MIH 384. Barthes irakurria du Haranburu-<br />
Altunak, eta frantsesez irakurria, alazankoa. MEIG VIII 27. En DFrec hay 3 ejs.<br />
alaze. v. HALA ZE (BADA).<br />
alhaze. v. alartze.<br />
alaz egin. "(V, G), hacer alto (se dice mucho de las lanchas que han llegado ya a su lugar de pesca)" A. <br />
Zelai zabalean [gudarosteak] alaz egiten du eta burruka-saldoak lerrokatzen dira. "Stetit agmen". Ibiñ Virgil 88.<br />
alazgile, alazkile (Bera app). (El) que hace milagros. Garai artan Komana iria gotzai edo obispo gabe<br />
arkitzen zan, eta Neozesarea'tar Gergori gotzai alazkillearen (mirarigillearen) izena ta alatz aundiak iri artara<br />
eldu ziran. JBDei 1920, 170. Egiz esan leike Euzkerearen alazkillia Arana-Goiri ixan zala. Altuna Euzk 1929,<br />
221 (ap. DRA). Guziak bidali ote? guziak igarle? guziak iraksle? guziak alazkille? Ol 1 Cor 12, 29. Deritzaiote<br />
sarritan / alazgile geiena. Agerre en la rev. Pamplona, Navidad 1957 (ap. DRA).<br />
alazi. v. alasa.<br />
alazio. "Aflicción (G-be [sic])" A Apend.<br />
alazo (V-oroz ap. A; Añ (V)), alozo (V-arr ap. A Apend), aloso (V-arr ap. Gte Erd 229). 1. "(A) propósito",<br />
"lindamente" Añ. "Cómodamente. Alazo dator, viene ajustadamente, de perlas" A. "En grande" A Apend. "Zer<br />
moduz? [...] aloso! (V-arr)" Gte Erd 229 (junto a ainbestean, aski ongi, etc., de otras zonas). Cf. alauso. Zeuk<br />
nai dozuna baño eztogu gura: atsedenez eta pozik urte luzietan alazo zeu bixi ixatia. Otx 182.<br />
2. (V-oroz ap. A), alozo (V-arr ap. A Apend). "Cómodo" A. "Conveniente, adecuado" A Apend.<br />
3. "Alazo kosta zirean, costaron mucho (V-oroz)" A EY III 315.<br />
alazoko (V ap. A; Añ, H), alasoko (V-arr-oroz ap. A; Añ, Izt 48v). 1. Adecuado, conveniente; correcto, como<br />
debe ser. "Modoso, moduzkoa, ganora onekoa, alasokoa" Añ. "(Es muy) apreciable, es muy para ello, (V)<br />
alazokoa da" Ib. "Convenable, propre pour" H (que cita a Añibarro). "1.º (V-ple-arr-oroz), grande,<br />
proporcionado, [...]; 2.º (V) apreciable" A. "Alasoko (V-arr-oroz), excelente, modoso" Ib. Dietea edo gitxi jan-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
869
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
edatea da ain ontsua, ta osasun-emolle alasokoa, eze, botikan dirian osagarri guztiak eztauke zer ikusi bere<br />
aldean. Añ LoraS 15. Liburu santuak dira, zeruko su ederra biotzean biztutzeko su arri ta kaltzeru alazokoak,<br />
dira su ori azi ta eukiteko su-garria. Añ EL 2 3s (Azkue traduce "apreciable"). Auxe zan andra Juanak eindako<br />
sermoia, / Zeñetarako daukan alazoko doia. AB AmaE 318. Untzedun oiñetako lodi-ondoan gosari alazoko bat,<br />
bidaria, sartu eban etseko andreak. A Latsibi 13. Gorputzean ez eban, ziñez, garbitasun lar ezagutu. Aren<br />
atzazalak sarri askotan illeta-soiñekoz erakutsi oi zituan, eta eskuko azal enparauak langille esku latzak areago<br />
zirudien, mutiko alazokoarenak baiño. Erkiag BatB 34.<br />
2. "Alazokoa, pasable (V-arr)" A Apend. "Alazoko (V-arrig-oroz), alazako [sic] egunak igaro" Ib.<br />
3. "Alasoko [...] (V-ple), como aquél" A.<br />
alazokotxo. "Pasable (V-arr)" A Apend.<br />
halazuza. v. babazuza.<br />
1 alba (V, G ap. A; Volt 41, SP, Urt I 473, Lar, Añ, H). Alba, aurora. "Aube du jour, egunaren alba" Volt 41.<br />
"Alba, argi alba, l'aube du jour" SP. "Albicascere, alba, argia, argi urrátzea izatea. [...] Albicascit, alba da,<br />
argia da" Urt I 473. "Alba" Lar y Añ. "(V, G, L) aube du jour" H. v. ARGI-ALBA, argi-haste, argi-urratze,<br />
egunsenti, GOIZ-ALBA.<br />
Tr. Documentado en autores labortanos desde Etcheberri de Ziburu. Al Sur se encuentra en las exprs. albako<br />
meza y alba-izar (v. infra).<br />
Huna itzala non den mehetzen / Alba gorria berriz agertzen. EZ Eliç 199. Iguzkia nahi bezain / goizik ezta<br />
agertu, / alba gorria ere ez nahi / bezain sarri urratu. EZ Noel 111 (105 tbn. alba gorri). Plazer duzu iratzar<br />
zeitzaden alban eta bortala idekitzean. Volt 169. Iraungi ez daiteken argiaren Ama, sekulako egunaren alba<br />
xuria. Arg DevB 43. Larunbat alba goizean / Piarresekiñ batean / Joannes hilharrirat zen joan. Gç 93. Segidan<br />
da ilhabethe guztietan alba denean guarda zein haitzetan den. [...] Ianbieren hogoi eta bortzean guarda nortean<br />
alba. INav 162 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Zurekiñ batean argi berri baten alban bitz dadintzat, eta<br />
fiñean dohatsuen zorionaz zeruan goza dadintzat. Ch III 50, 3 (SP argi berriaren begian, Mst argi berri baten<br />
arthorian). Alba ethorri baiño lehen / Zutela yaiki-arazten. Gy 59. Nihoiz alba hurbillean / Sarthu nahi bazen<br />
lotan, / Zapatai erneak kantuz atzartzen zuen betan. Ib. 79. Alba agertu baiño lehen lebanteko uhartzetik. Ib. 77.<br />
Agertu deneko albaren argia [...]. Ib. 149. [Maria] da, goizeko alba eztia, iguzkiaren aintzinean heldu dena. Lap<br />
269 (V 122). Alba gorri, hego edo uri. Zerb GH 1936, 115.<br />
- ALBA-IZAR, ALBIZAR (V-ger-m ap. A). Estrella del alba. "Albizarra askoren miiñean goizeko izarra edo<br />
argi-izarra edo artizarra da" Ezale 1897, 318b. "Lucero" A. v. 1 artizar. Nor da onako emakume bere<br />
semiaren albuan jarririk daguan au, alba-izarra baño argijago, ilargija baño ederrago? Astar II 274. Lekeitioko<br />
plazan bai ordu onian / alba-izar ederra agertu ziñian (1866). In Erkiag Arran 196. Bildur nintzen albizarra<br />
amata edo itzali ta bera ostenduko eteiaten. A BGuzur 156.<br />
- ALBAKO MEZA (SP). Misa del alba. "Albako meza, messe du point du jour" SP. Zer da bat egotea /<br />
albako Mezatan / ikusten gizon ta andra / arrausika Eleizan! Azc PB 326. Igandetan aitzina sareak hedatzen, /<br />
Albako meza dite lehenik entzuten. GAlm 1931, 44 (ap. DRA). Apaizak urten eban gelatik altararantz,<br />
alba]ku[ko mezea esateko. Erkiag Arran 157.<br />
- ALBAKO OTOITZ. Laude. Laudeak edo albako othoitzak. Primako edo argitu deneko othoitzak. EZ Eliç<br />
433 (v. tbn. 190).<br />
- ALBAREN DEIKO. Toque, campana del alba. v. albako. Urte luzeak zear, kanpantorre alai / izan zaituan<br />
lurra, zeure zai dagoke; / baiña ez dau entzungo, pozez bete eroian, / zure albandeikorik, aurrerantz, iñoiz be.<br />
'Tu toque de alba'. Gand Elorri 216.<br />
2 alba (Lar, Añ). "Alba de sacerdote" Lar y Añ. Gero arzen du alba, baita elizako atorra, zein Meza<br />
erraten duenak janzitzen baitu. Ber Trat 10v. Alba zuriak erakusten deusku Herodes Erregeak burla egiteko ifini<br />
eutsan erropa zuria. Cap 138. Mez-emollearen jazkera ta soñeko apaindurak adierazoten dabena. [...] Albeak,<br />
Jesus maiteari Herodesen jauregian janzi eutsen zoro-jazkera-soñekoa. Añ EL 1 88s (v. tbn. EL 2 98). Albaren<br />
beko ertzak ipiñiko diozkatzu berdin eta aldarorik gabe. AA CCErac (ed. 1900), 313 (ap. A, s.v. aldaro).<br />
Jostunak egiten ditubezan kasulla eta albak. Astar II 69. Ama Birjiñari egin dizkioten erregaloak dira nik<br />
dakizkidanak beintzat: gurutze bat, sei kandelabro aundi, alba bat [...]. Otag EE 1885a, 30.<br />
3 alba (AN-gip ap. A). Jadeo.<br />
- ALBAN. "Alban dijoa, va jadeante" A.<br />
- ALBETAN (V-och-m, G-goi-to), ALBATAN (V-gip (albaatan), G-to). Ref.: A (albetan); Iz ArOñ (albaatan),<br />
To (albatan). "1.º jadeante; 2.º en agonía" A. "Albetan dago (V-m, G-to), está dando las últimas boqueadas o<br />
respirando fatigosamente (esto se dice también de un sano)" Ib. (s.v. alba). "Albatan dao, está jadeante" Iz To.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
870
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Albaatan, jadeante" Iz ArOñ. v. ALBAINAN (s.v. 1 albaina). [Ikusirik San Dionisiok] egun atako<br />
eguzkijaren illuntasuna denporatik kanpokua zala, esan eragiñ eutsezan berba oneek: Jaungoikoa dago albetan<br />
edo mundua bere azkenean. Canala Jesucristo 29. Arako baten, ia albetan egoala, Jaungoikoak ala<br />
naita, nunbaitetik agertu zan txalopa batek aita semeok bizirik artu zituan artean. Ag Kr 211. Euzkalerria zauriz<br />
/ itxirik albetan / erailea or dabil / orain illunpetan. Atutxa Mugarra 48. Gisaisoak, albetan egoala zirudian.<br />
Aren arnas-estua ta ito-bearra! Erkiag Arran 74. Azkenengo arnasetan, albetan egoala. Ib. 169. Birikak asnas<br />
eske, / albetan asnas uka... / ta iñork ezin otzandu / gaitz gaien burruka! E. Mujika in Onaind MEOE 840.<br />
alba-. (Prefijo verbal derivado de ahal (v. Lfn Syst I 478ss.), unido generalmente a formas verbales hipotéticas<br />
o irreales; añade a su valor, a la vez condicional y potencial, un cierto matiz desiderativo). Cf. ahal; albai(t)-. <br />
Tr. Lo emplean autores septentrionales de los ss. XVI y XVII. Cf. con ahal ba- en contextos similares, mirail bat<br />
nik ahal banu (E 143), baldin are libre egin ahal bahadi "si tu peux aussi être mis en liberté" (Lç 1 Cor 7, 21),<br />
bertzerena, ahal badeza, bihur arteiño (Ax 267 (V 178)), kausit ahal baneza (O Po 28), oi [...] ahal bagintez<br />
bertze artharik gabe (Ch I 25, 9), bethe ahal baneza (Gy 105), ahal balute elkar itho lezakete (Dv LEd 223), jin<br />
ahal baledi (Ip Hil 128), egin ahal baleza ere (JE Bur 179), etc.; cf. además testimonios meridionales -ambiguos<br />
en cuanto a la forma-- como oi aldioneri albanegi enpara (Lamentación de Pedro de Abendaño, TAV<br />
3.1.6), o zerbait eta asko zugatik egin al baneza! (Cb Eg II 69), Bertso berri batzuek / jarri al banitza (Tx B II<br />
160), etc.<br />
Elas, itzul albaneza iragan den denbora, / segur orai enikezi dudan gogoanbeharra. E 155. Hebengoaz<br />
berzekoa albaheza eskusa, / unsa enplegatu dukek heben eure denbora. 'Si celles d'ici pouvaient t'éviter celles de<br />
l'autre monde'. Ib. 245. Parti albanengidio, hark ez luke parerik. 'Si je pouvais me séparer d'elle'. Ib. 151.<br />
Albanerra egia, nik dut pena handia. 'Si je pouvais dire ce qui est!'. Ib. 195. Egin albadadi, zuetan den<br />
bezenbatean, gizon guziekin bakea duzuen. "Si se peut faire". Lç Rom 12, 18. Ezen testifikatzen drauzuet, baldin<br />
posible izan albaliz, zuen begiak idokirik eman zendrauzkedetela. "S'il eût été possible". Lç Gal 4, 15. Hartara,<br />
egin albalute, unzia egotzi aiher ziraden. "S'ils eussent pu". Lç Act 27, 39. Ordean satisfatzeko osoki gutitia<br />
badut, / Obran albaneza eman neure nahia. EZ Man II 75. Baldin bertzela eragin albaleza bekhatua, ezlemake<br />
munduan den plazerik ttipiena ere. Ax 511 (V 330). Iraun arazi albaleraukate gehiago biziari, bekhatu gehiago<br />
eginen zuten. Ib. 611 (V 393). Hura handi den arauaz / Nik solas albanegi. Hm 83.<br />
(Con formas verbales en modo indicativo). Hirur gauza albaditu ehork ere egiaz. 'Si l'on peut tenir trois<br />
choses pour vraies'. E 41. Albadagik ioan adi elizara goizian. Ib. 15.<br />
albaaskaa. v. alboranzkada.<br />
albada. "Albadak, ce sont des couplets sur un air spécial, que les enfants du village de Larrau [S] vont chanter le<br />
soir, la veille de la Chandeleur devant chaque maison. [...] Les chanteurs s'adressent d'abord au maître de<br />
maison, puis à la maîtresse, puis à leurs filles, puis à la servante, etc., en termes flatteurs [pour demander des<br />
boudins, des saucisses, du lard, etc.]. Puis si la cadeau reçu n'est pas suffisant ils chantent des méchancetés"<br />
Igela 1963 (6), 1. Cf. VocNav: "Albadas. Llaman así a las dianas que ejecutaban los gaiteros antes de amanecer<br />
en las fiestas típicas de los pueblos de la Cuenca de Pamplona". v. alborada (2).<br />
albadar (V; albaadar V-gip), albo-adar (V-ple-m-gip). Ref.: A (albadar, albo-adar); Iz ArOñ (albaadar);<br />
Elexp Berg (albo-adar). "Rama o ramas que se dejan a los árboles podados para que éstos no se pudran por<br />
falta de circulación" A. "Albo-adar (V-ple-m), rama travesera" Ib. "Albáadarrak, las ramas laterales" Iz ArOñ.<br />
albagela. "(V-ger-m), aposentos a derecha e izquierda de la parte principal de una casa" A.<br />
albagin (V-ger-gip-al; Dv (V)), alboagin (V-gip; H (V)). Ref.: A; Etxba Eib (albagiña, lokatu); Elexp Berg<br />
(alboagin). "Molaire; de albo agiñ, dent de côté" Dv. "Dent molaire" H. "Muela" A. "Colmillo. Basurdiak<br />
lakotxe albo-agiñak zittuan berak" Etxba Eib. "Zirri eta zirri, lokatu dot albagiña, dale que dale he aflojado el<br />
colmillo" Ib. (s.v. lokatu). "Dientes premolares y molares. Alboagiña apurtu jat" Elexp Berg. Beste ainbeste<br />
diñot ortzagiñetan ta albagiñetan egiten dan loikerija gaitik. Ur Dial 36 (It, Dv, Ip (h)agin).<br />
Etim. De alba- (< albo) + (h)agin.<br />
albaialde. "Albayalde, albaialdea" Lcc. "Albayaldado, albai[al]dez betea" Ib.<br />
albailen. v. albait (2).<br />
1 albaina (-iña V-ple-beñ [sic] ap. A Apend). "Jadeo" A Apend. "Disnea" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 347.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
871
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Cf. 3 alba.<br />
- ALBAINAN. a) "Albaiñan dago [...] (V-ple-arr), respirando con dificultad" A. v. albainka, ALBETAN (s.v. 3<br />
alba).<br />
b) "Albaiñan dago (V-ger), está poco firme" A. Cf. albainu.<br />
2 albaina. "Albaiña (V-ziz: sic, ¿por zig[oitia]?), criba" A. Cf. LzG: "Albaina, triguero de alambre que se usa<br />
para albainar el trigo (Cigoitia)". Cf. tbn. LzG s.v. albainar y albañar.<br />
1 albaindu (V-ple-arr-och-m-gip). Ref. A; Iz UrrAnz (albaindduta). "Rendirse de cansancio" A. "Albaindduta<br />
dao; albaintzen duatze, se van calentando (las ovejas) (V-gip)" Iz UrrAnz. v. abaildu, hebaindu.<br />
2 albaindu. v. albainutu.<br />
albaindura, algaindura (Lar, H). "Costura, añadiendo una cosa a otra, algaiña, algaindura" Lar.<br />
albainka (V-ple-arr-och-m, G-azp). Ref.: A; Iz IzG. "Venir fatigadísimo" A (evidentemente se trata de una<br />
expresión adverbial). "Albainka dao, está jadeante (G-azp)" Iz IzG. v. ALBAINAN (s.v. 1 albaina).<br />
albainorratz. v. albandorratz.<br />
albaintinkaka. v. albaitinkaka.<br />
albainu (-iñu V, G; Aq 1198), albaiña (V, G), albaiñi (V-m-gip), albin, albiñu (V-ple-men [sic]; VocCB Dv<br />
(G)), albiño (V-arr-oroz, G; Lcc, Lar, Añ, VocCB Dv, Lcq 44, H (G)), albaill (V-m), alboño (G-goi). Ref.: A<br />
(albaiña, albeniz, albiño, albaill); A Apend (albiñu); JMB At (alboño).<br />
Hebra de hilo, lana, etc. "Hebra" Lcc. "Hebra de hilo, lana, &c" Lar y Añ. "Hebra" Aq 1198. "Hebra de hilo,<br />
lana, pelo, etc." VocCB. "Albiño (V-arr-oroz, G), [...] 2.º brazo de hilo según sale de la rueca" A. "Albañie siku<br />
bat barik nator" (V-m). v. albeni (2), albeniz, armilu, HARI-ALBAINU, HARI-ZUNTZ, HARI-IZPI. Cf. 2<br />
algain. Etzion S. Lorenzok ari-zuntz albin bat ere artu nai izandu, ta gaztea zen aldian ere bizitu zen aragiz<br />
jauntzia ezpaliz bezala ta aingeru baten eran. Mb IArg II 163. Ta orien [Jesusen soñekoen] zuntzetan edo<br />
albiñetan arkitzen den edozein odol-tantak balio du, [...] gauza guziak baño agitz eta agitz geiago. Mb OtGai III<br />
36. Egongo ziñateke eskegirik torre altu baterik firu-albiñu mee erbal batetik? Añ LoraS 117. Ditu ille urrezko /<br />
albiñu luziak, / alakorik apaintzen / ez du orraziak. Bil 58. Oraindik badegu Segurako Elizan beste ikusgai bat:<br />
Jaunaren ibil-estalia (Palioa). [...], urrezko albañuz egiña dago. Ayerb EEs 1912, 61. Eguzkiaren argimatatsetatik<br />
banatzen diran urrezko albaiñuak bezala. Elizondo EEs 1929, 175. Bigarren, Seme zera, Aitaren<br />
erraiñu; / agortu gabeko Itza, ta Egi-albaiñu. NEtx LBB 280. Txoriak ari dira, / diztikor ta garden, / ots urrezko<br />
albaiñuz / eguratsa josten. Gand Elorri 66.<br />
Hilo (del discurso). Baña nos artean alan egingo dogu? Biurtu gaitezan lengo firu albiñua artutera.<br />
Laugarren prestaerea: [...]. Añ LoraS 54.<br />
[Oda au] Fray Luisen onenetakoa ez izan arren, Oratienen antzekoa baita, ta egituraz eta aapaldien albañuz<br />
ertilan egiñ-egiña. Gazt MusIx 66. Banan-banan eta tipil dagoz atalak, eta auen albañua irakurlearen<br />
adimenean eotzen da. Ib. 68.<br />
albainutu (Aq 1198), albañatu, albiñotu (V, G ap. A; Lar, Añ, Lcq 44, Zam Voc), albiñutu (Añ, s.v. hebra).<br />
1. Enhebrar. "Enhebrado, albainutu" Aq 1198. Mataza nastu ta biurritu baño len, aria ondo arildu ta<br />
albañatzea dagokio edeslari ikasiari. Beraz, artu ari-muturra ta, ekin dezaiogun arilkaiari. TAg Uzt 16.<br />
2. albaindu (V, G ap. A), albandu (V-gip ap. A). "Hilvanar", "dar puntadas largas" A. v. ilbandu. Cf. 2<br />
algaindu. Gixonezkuak samaragiñoko gorantzak erabiltten ei zittubezen orduban, eta joskiñak, Bertoldineri<br />
be olako bat egin gurarik, miesa ebagi, albainddu, ta soñian aztertu edo estu-zabalian neurrijak artu guraz [...].<br />
Otx 124.<br />
albainutxo. Dim. de albainu. Garitxa, kentzeko, sedazko albainutxoan lotu ta ebagi egiten da (V-m). A EY<br />
IV 242.<br />
albaiña, albaiñi. v. albainu.<br />
albait.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional. En DFrec hay 2 ejs. de albait y 3 de ahalbait.<br />
1. En lo posible, en la medida de lo posible; a poder ser. AxN explica ez albaitzenegi (318) por ez egin albait.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
872
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Cf. albai(t)-. v. AHALAZ. Pekatuak [...] kuidadu andiarekin memoriara edo gogora guztiak albait ekartzen<br />
jarduntzea. OA 69. Erosteko ferian / aurrera txerriya, / berexitzen derala, / al bait, umaziya. It Fab 40. Ez du<br />
nekazariak lur landu gaberik iduki bear, albait. It Dial 61 (Ur al dabela, Dv ahal badu, Ip ahalaz). Zerura<br />
danok albait joateko. Auspoa 68-69-70, 80. Etzait gustatzen albait / berri-jariyo. AzpPr 58. Albait argi ta garbi,<br />
ekin diot lan oni. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. Berak gogorik apenas duen, / albait besteri eragiñ. EusJok 24.<br />
Giza-izkanbilla albait alde eragikezu. Ol Imit I 10, 1 (Echve alegiñ guztiya). Iainkoa, nik, albait, aitor ta eder<br />
nai nukena. "En lo posible". Or BM 16. Ez da aski, Iauna; zugatik, albait, / nadin utsaren urrengo. "A poder<br />
ser". Ib. 80. Ukaldia âlbait zuzentzen dute / begira ta sudurrera. Or Eus 182. Beatzak âlbait legun sartuaz / ukitu<br />
dio burua. Ib. 224. Zure eskaria, zure eskeñia / ni ere entzuten naukazu, / zure izenaren ermitagintzan / albait<br />
egiteko gertu. SMitx Aranz 45. Goizero albait ikusi beza / egunsentiko txoria. And Egun 133. Berriro ere lege<br />
orretara / albait jarraitu, motillak. Uzt EBT 34.<br />
(Con ere). Bere korde onean, ezagueran edo zentzu osoan dagoala albaitere. OA 74. Pakez ta soseguz beti<br />
Dotrina ta albait ere aserratu gabe, obeto aditu ta biotzetan sartuko da. Cb EBO 52.<br />
2. (V, G, AN; Lar, Añ, Izt 32r, Dv (V, G), H (V)), ahalbait. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (albailen). (Ante<br />
adj. o adv. en grado superlativo, con o sin artículo). El, lo más (...) posible. "(Lo mejor que sea) possible, albait<br />
ondoena, albait ongiena" Lar. "Quanto antes, [...] albait len" Añ. "Cuanto antes, albait leenen (albait leen)" Izt<br />
32r. "Albait handiena, le plus grand possible" Dv. "Albait ederrena, le plus beau possible" H. "Esaten baldin<br />
badetsazu albait lasterren etorri deilla" Etxba Eib. "Esaixok anaiai albailen pasatzeko emendik" Elexp Berg. v.<br />
ahalik.<br />
Zoaz albait lasterrena. Mb JBDev (ed. 1882), 315. Al bait lenen emendik zugana eraman nazazu. Cb Eg III<br />
280. Egingot alegiña albait ondoen ifinteko euren bizi-lekuak. Añ LoraS 161. Batuten da albait jenderik geijeen.<br />
JJMg BasEsc 261. Albait ondueen prestauta. Ib. 160. Batuten dituz albait isilen mendigurenian. Astar II X.<br />
Ardurarik albait andiena imi[ni]ko dozu. Añ EL 2 92. Fede ta biotz-samurtasun albait beroenagaz. Ib. 173.<br />
Albait deboziñorik andienagaz. Ib. 56. Biak bizi ditean / albait ondoena. Echag 227. Eta albait gutxiena bota<br />
bear dira larrera [abereak]. It Dial 60 (Ur albait gitxijen; Dv e Ip ahal bezain guti). Ganaduba jatzi biar da<br />
albait garbitasunik andijenagaz. Ur Dial 84. Nai nebalako albait lasterren / biurtutea etxera. AB AmaE 462. Eta<br />
kantari albait onena / gaur neuke izan nik gura. Ib. 464. Ekarrizuez ereñotzezko / arorik albait onenak. Ib. 120.<br />
Albait ondoen igaroteko / euren bizi nekatua. Azc PB 116. Gizonen zer esanetatik al-bait geien urrindu zaite. Pi<br />
Imit I 10, 1. Oba dogu, badaezpadan, albait ariñen geure etxera atzera juatia. Otx 127. Langilleai albait<br />
alogerik gitxien emon. Eguzk GizAuz 28. Albait geien bigundu, baretu ta gozatzeko. Ib. 154. Zoazte albait<br />
bizkorren atari barnera. Zait Sof 50. Utikan! Naikoak zirala ango gora-berak zuzentzeko, anka egin zezala<br />
albailen andik, aundiak zirala-ta. Sorarrain Lili 94. Alik eta gogorren jokatu dut nik; arek, ordea, albait<br />
xamurren. Txill Let 67. Bere atzean abiatu zen ahalbait lasterren. Arti Ipuin 27.<br />
v. tbn. CatLlo 46. KIkV 87.<br />
(Con ere). Albait ere lenena bere ustez konfesatu zan. Cb Eg II 167.<br />
(Con eta). Biotzez maite diranak alkar ikusten dute, albait eta sarrien. Onaind in Gazt MusIx 152.<br />
3. (Con sintagma con suf. -ago). Tanto (peor, etc.). v. hainbat. O ze itxutasun andija guraso askorena azten<br />
ditubeenian seme alabaak mundubaren libertadian esanagaz, geu bere alan oi giñan! Albait deungaago guraso<br />
tristia, alan izan baziñan. JJMg BasEsc 15.<br />
- ALBAITANEZ (Lar, Añ, A), ALBAITENEZ. "(En quanto se) pueda, albaitanez" Lar (tbn. Añ s.v. quanto). <br />
Beinbere ez uts egin Meza Santa adoragarria eta albaitanez enzun barautan. Añ EL 1 12 (se mantiene en EL 2 16).<br />
Zazpigarren prestamentua: eta da, albaitenez, beinbere joan etzaitezeela komulgetara konfesatu ta bertatik. Añ<br />
LoraS 59.<br />
- ALBAITEZ. v. ALBAITANEZ. Danzako peligro andiak eta eskandalo nabarben edo publikoak alegiñez<br />
edo albaitez eskusatzeko. Gco II 243.<br />
- ALBAITIK. v. supra (2). Zuri komendatzen dizut dagizula saltzeko delienzia albaitik lasterreena (1683).<br />
ConTAV 5.2.9, 130.<br />
albai(t)-, albei(t)-. (Prefijo verbal que expresa prescripción, derivado sin duda de ahal (v. Lfn Syst I 491ss.).<br />
Va unido siempre a formas verbales hipotéticas o irreales). Los ejs. documentados no muestran una orden que<br />
deba cumplirse inmediatamente, sino que ésta aparece, o bien subordinada a una condición previa, o bien<br />
expresando una prescripción permanente. Con todo, en varios de estos ejs. se observa cómo un mismo autor<br />
emplea tbn. formas de imperativo habituales (cf. infra E 17 y EZ Eliç 107), en los mismos contextos en los que<br />
se vale de formas con albait- / albeit-. Etcheberri de Sara, en su estudio sobre la conjugación verbal (231, 281,<br />
286...), incluye ejs. de albait- en algunos de los apartados del modo imperativo, sin indicar un carácter o uso<br />
especial: "Aizen hi, es, vel esto tu; biz, edo den hura (Izan bedi hura), esto ille; (plur.) zareten zuek, estote vos;<br />
diren hek, sunto illi. Albaitinz, albaitinde edo albaitinde izan, esto", "Entzun zak, audi vel audito; entzun beza<br />
hark, audito; entzun albaileza, audito ille", "Aizen hi entzuna (edo albaitzin entzuna), audire vel auditor tu". Cf.<br />
albait; alba-.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional: Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 873<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Axular, Oihenart (un sólo ej.) y, ya en el s. XX, en Mirande. Albait- (albai- en el ej. de Oihenart) es la forma más<br />
gral. Hay albei(t)- en Leiçarraga (junto a algún ej. de albait-) y en un ej. de Mirande.<br />
Elizara izanian so egik bateiarrira / Pensa ezak han duiala rezebitu fedia, / Ieinkoaren grazia eta salbatzeko<br />
bidia / Hari egin albaiteza lehen ezagutzia. E 17. Bertan gero so albaitegi non den gorputz sainduia. / Pensa<br />
ezak hura dela hire salbazalia. / Adorezak debozionez eta galde grazia / Azken finian eman diazan rezebitze<br />
dignia. Ib. 17. Honekila albaiteza bethiere konbersa / Gaixtoeki ezin aite gaizki bezi probetxa. Ib. 47. Horrelako<br />
hitz gaixtorik niri eztarradala / Berzer erran albaititza, enuk uste duiana. Ib. 171. Andria, minza albaitzinde<br />
berze aldian emiago. Ib. 174. Eta ikhus dezazuenean Ierusaleme jendarmeriaz inguratua, orduan albeitzinekite<br />
ezen hurbil datela haren destrukzionea. Orduan Iudean diradenék ihes albeilegite mendietarát eta haren<br />
artekoan retira albeilitez eta kanpoetan diradenak ezalbeilitez hartan sar. Lç Lc 21, 20 (He jakin zazue... ihes<br />
egin bezate... biohaz urrun... ez daitezela han sar). Halaber zuek ere ikhusiren dukezuenean gauza hauk egiten<br />
diradela, ezagut albeitzinezate ezen hurbil dela Iainkoaren resumá. Ib. 21, 31 (He jakizue). Eta erran ziezón<br />
Iesusi: Orhoit albeitendi nizaz, Iauna, ethor adinean eure resumara. Ib. 23, 42 (He orhoit zaite nitaz). Eta gauza<br />
hauk egiten has ditezenean, xuxent albeitzinteizte, eta goiti albeitzinzate zuen buruak, ezen hurbiltzen da zuen<br />
redenpzionea. Ib. 21, 28 (He idek zatzitzue begiak eta altxa buruak). Eta zein-ere etxetan sarthuren baitzarete,<br />
han zaudete, eta handik ilkhi albaitzindezte. "Vous en allez de là". Ib. 9, 4 (He ez zaiteztela ilkhi handik). Eta<br />
nork ere nahi ukhanen baihau bortxatu lekoa baten egitera, albeitindoa harekin biga. Lç Mt 5, 41 (He zohazko).<br />
Eta baldin haiei bahatzen ezpazaie, errók Elizari: eta baldin Elizari behatzen ezpazaió, albeiheduka pagano eta<br />
publikano bezala. Ib. 18, 17 (He beha diozozu pagano bati eta publikano bati bezala). Othoitzerik eginen<br />
duzuenean albeitzinarrate hunela: [...]. Lç Ins E 4r (cf. Lç Lc 11, 2 Othoitz egiten duzuenean erran ezazue:<br />
[...]). Hel zakizkit neure heriotzeko orenean. Orduan enplega ezazu zeure indar guztia eta etsai guztietarik<br />
defendaturik eraman albaitnenzazu zeure konpañian zeruko loriara. Mat 298. Fiñean nahi ez baduk gauza gorez<br />
dudatu / Aphezaren predikuak albaitetza aditu. EZ Man I 33. Suiekt errendatzekotzat haragi gudutsua, /<br />
Abstinenzia begira albaiteza saindua. / Hartarakotz barurezak Garizuma guztia, / Halaber lau denborekin, /<br />
sainduen bijilia. EZ Man II 202. Obra hauk harritzen die / etsaia gehienik, / hautan beraz albaitadi / hi treba<br />
maizkienik. EZ Eliç 102. Atariko probeari emok heure ogitik, / eta meza saindua entzun iaiki eta ohetik. /<br />
Prediku sainduak entzun albaitetza erneki. Ib. 107. Meza entzun albaiteza / Igande sainduetan, [...] / Barur etzak<br />
bijilia / Garta eta garizuma. Ib. 104. Miserikordiazko zazpi obra espiritualak. / Irakats albaitiozo / Ezjakin<br />
sinpleari, / Eta konseillu on eman / premia duenari. Ib. 44. Hauk duk Iesus Kristo iaunak / Irakatsi othoitza [...]<br />
Bethiere hau ahoan / Albaituke maizenik / ezen eztuk othoitzetan / huni hersten zaionik. Ib. 109. Errege delarik<br />
nihor / ezta humillagorik, [...]. / Zeren humilki heldu den / ezazula mespreza, / baña aitzitik gehiago /<br />
albaitezazu preza. EZ Noel 77. Ez albaitzeneza deus egin ez erran [...] A.B.C. eta hei darraizten bertze letrak<br />
erran arteiño. Ax 298 (V 199). Gauza baten egitera zohazinean eta zeure adiskideak eztagizula erraiten<br />
deratzunean, ez al baitzenegi, gibela albaitzindezi. Zeren komunzki orduan hobeki dakusa zure adiskide hark,<br />
zuk baiño. Ib. 318 (V 211). Otsoa lagun duanean, albaihu hora saihetsean. "Aie le chien à ton côté". O Pr 384.<br />
Irakurleak horrela ez baderitza, edo linguistika izendun sirena alfer, hutsalaren lillurek ez badute zorabiatzen,<br />
albeilietzat barka ene bazter-solas horiek. Mde Pr 206.<br />
albaitada. "(Hb), aubade (?)" Lh.<br />
albaitar. "El veterinario, albaitara" ZMoso 72. v. albaitari, albaitero.<br />
albaitari (V-gip ap. Iz ArOñ (albáittaari)), albitai (G-nav ap. Ond Bac), albeitari (Lcc). Veterinario.<br />
"Albeitar, albeitaria" Lcc. Cf. VocNav: "Albaitar, albeitar, herrador. (Figura en el libro de cuentas del vecino de<br />
Uterga don Joaquín de Lacarra, 1800-1823)". v. albaitero.<br />
albaite. v. albata.<br />
albaiteria, albeiteria (Lcc). "Albeitería" Lcc.<br />
albaitero (AN-larr-ulz, B), albaiteru, albeitero (AN-ulz). Ref.: Asp Leiz 332; Iz Ulz (albaitérua); Izeta BHizt2.<br />
En AN-gip se pronuncia /-ite-/ sin palatalización de la consonante. Veterinario. v. albaitari. [Nere<br />
betroiari] buruba jarri zaio / lurrera begira, / belarriyak zintzillik / ai zer segira! / albaitero guziyak / ikaratzen<br />
dira. Xe 299. Gizon abillak izanagatik / beiari ezin igarri... / zer egin dute? Agiñagatik / albaiterua ekarri. Ud<br />
67. Albaiteruak esan omen du: / "Dago umia egiña, / esnia dauka turbiyatuba / tiratzeko alegiña". Ib. 68.<br />
Albaiterua asi jaku / nere kontra izketan. Noe 47 (52 albeiteruak). Albaiteruen sala / demoniño ortan /<br />
demoniñozko estropozo bat / egin nuen bertan. Tx B 32. Behi horiek berdin-berdinak izan behar dira, adinez,<br />
adarrez eta kolorez, hauta eginikan albaiteruak arta haundiarekin. Zub 54 (v. tbn. albaiteruarekin en la misma<br />
pág.). Bada ez bada, garaiz albaiteruari erakutsi [txal urruxa]. Oñatibia Baserria 60. Ardien albaitero ere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
874
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zerbait ikasi nun ba. Zubill 60. Pinuen gaitzak, albaiteruen esanak naparreria edo beste zerbait dela eta. MEIG<br />
I 101.<br />
v. tbn. GipNek 1904, 15.<br />
albaitinka (V ap. A; Izt). "Fatiga, dolor que resulta en el costado por subir alguna cuesta, albaitinkea" Izt 49v.<br />
"Dolor de costado al subir cuestas" A, que cita a Añibarro. Cf. albaitinkaka.<br />
albaitinkaka (V ap. A), albaintinkaka. "Jadeando?" A. Cf. albaitinka. v. albainka. Begira zure Yesus<br />
laztanari, zein gero ta gero bere bideaz askaturik, eta albaitinkaka arnasea bete ezinik eldu zan Kalbariora. Añ<br />
EL 2 221. Asta emeak pisu geiegi / eroian bizkar ganean / ta albaintinkaka yoian bideti / arnasa ezin betean. Zav<br />
Fab RIEV 1907, 541.<br />
albaiz. v. albaz.<br />
albajaiketa. "Albajaiketan doó, está jadeante" Iz Als. v. ALBETAN (s.v. 3 alba).<br />
albaka. v. albaraka; 2 alboka.<br />
albakada. 9h. Hilen meza; gero albakada, josteta asko, asto-laster eta bertze. Herr 17-8-1961 (ap. DRA, que<br />
traduce "alborada").<br />
albakalde. "(V-m), oriente" A.<br />
albakan (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Hebra de un sólo filamento" A. "Albákan, hilo de una hebra" Iz ArOñ.<br />
Cf. albainu. De (h)ari + bakan.<br />
albakera (V, G), albokera (V-m), albakora (V-ger). Ref.: A (albakera, albokera); AEF 1960, 20; FLV 1980,<br />
362. "Bonito, pez parecido al atún" A. "Albokera (V-m), albacora (santu), bonito, pez achatado, muy sabroso,<br />
no muy fuerte ni tan tempranero como el ega-labur" Ib. "Albakorie, alistaue (Katsuwonus pelamis) [...], [bonito]<br />
listado"A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362.<br />
albakera. v. albokera.<br />
albako (V-gip ap. Etxba Eib; A). "Albakoa, la campana del alba" A. "Albakuakin jaikitzen da egunero, todos<br />
los días se levanta con el alba" Etxba Eib. v. ARGI-EZKILA. Oillar diabru batek baitu, kantari albakoa. Gy<br />
77.<br />
albakontzi. "Albahaquero, tiesto, albakonzia" Lar.<br />
albaldinbere (Lar, Lar Sup, Añ). "(Ya se) ve, claro está" Lar. "Cierto, de cierto" Lar Sup. "(De) cierto" Añ. v.<br />
baldinbere.<br />
albamin (V-gip), albomin (V-gip). "Albo-, albamiña, respiración apretada (enferm[edad] del corazón) en la<br />
oveja" Iz UrrAnz. v. albatamin.<br />
albandeiko. v. ALBAREN DEIKO (s.v. 1 alba).<br />
albandorratz (V, G), albainorratz (V), almandorratz (V, G), almandrorratz (AN; Aq 669 (AN)), amonorratz<br />
(AN-5vill). Ref.: A (albaiñorratz, albandorratz, almandorratz, amonorratz); Urkia EEs 1930, 25; Iz ArOñ<br />
(albandorraatza); Elexp Berg (albandorratz). "Albaiñorratz, aguja de hilvanar" A. "Albandorratz, aguja<br />
salmera o para hacer colchones" Ib. "Almandorratz (V, G), almandrorratz (AN), aguja salmera" Ib.<br />
"Albandorratz. Illazki, zorro ta orrelakoak josteko orratz aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 25. "La aguja de coser<br />
sacos" Iz ArOñ. "Aguja de coser colchones, sacos, etc." Elexp Berg.<br />
albanes. Albanés. Gutxi gorabehera lituanoaren parean gabiltza: hamaseigarren mendean hasten da gure<br />
literatura, albanesaren ere parean. MEIG IV 60. Maiz galdu dira hitz-hasteko bokalak zenbait hizkuntzatan,<br />
babesik gabe zeudenean, hala nola albanesez eta greko berriz. MEIG VII 101.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 875<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
albano (G-bet ap. A; H (que cita a Izt), Arzdi Peces). 1. "Sorte de poisson (doit être le même que albornoa)"<br />
H. "Jarrua (santu), pececillo de entre peñas" A. "Albanua, cría del pancho" Elizdo EEs 1926, 34. "Pancho o<br />
pagellus bogaraveo (Busca Isusi Alimentos 103)" DRA. "Albanoa es la cría del pancho" Arzdi Peces. Cf.<br />
alburno. Arrain oen izenak ezarriko ditut, [...], dakitzadan erdarazkoak alboan dituztela. [...] Albanu<br />
[seguramente inferencia errónea a partir del det. albanua]. Izt C 204.<br />
2. "A propósito de este pez [albano], que los de Capbreton llaman albane, el Sr. Senderan Elhorrene de<br />
Guethary nos dijo ser un escualo de 5 a 6 metros de largo (Darric)" DRA. v. arbano.<br />
albantxi (V-ger ap. A Apend), albautxi (V-ger ap. A Apend). "Puerta falsa o ladronera" A Apend.<br />
albar (R-vid ap. A). "Albura, la parte superior del leño de pino" A. "Lerrak du bi gisatako materiala, biotzetik<br />
eramaiten du material bat baitu izena koral, eta kanaletik berze material bat baitu izena albar" Mdg 129. Cf.<br />
VocNav: "En el valle de Salazar llaman albar a la madera blanca que rodea la médula de los troncos de pino o<br />
abeto". Koralezko materialak izaintandu, anke errantzadan millaka urtiak, eta albara fallatanda anitxez lein.<br />
Mdg 130.<br />
albarai. "Albalá, albaraia" Lcc.<br />
albaraka (V, G), albaka (V, G; Lcc (-ea, det.), Lar, Lcq 128), alboraka (V-gip). Ref.: A (albaka); AEF 1924,<br />
88; Elexp Berg (alboraka). Albahaca. "(Ocymum basilicum), albahaca" Lcq 128. "Tampoco faltan olorosas<br />
albarakak (albahacas) que perfuman el ambiente (G-azp)" AEF 1924, 88. "Albahaca, planta anua, de la familia<br />
de las labiadas" A. Albaka, albahaca. Izt C 40 (en una lista de plantas). Belar edo lorea, / usai gozo fiña, /<br />
ispligu, albaraka, / arros, klabeliña. Echag 173. Albaraka ta lirio eder, [...] oreganoa, limoi belarra, / naiz<br />
laranjaren lorea. Ib. 60. Iñon faltatzen bada / albaka-adarrikan, / pagatu biar degu / multa ederrikan. Xe 174.<br />
Preziso bear zenduke / albaka kolkuan, / azal ederragua du / zenbaitek orpuan. Ib. 175. Bizkai ta giputz-uri<br />
batzuetan leio batean albaraka ageri bada, etxe artan ezkondu nai duen neskatxa bizi da. A EY I 86.<br />
- ALBARAKA-BELAR. "Albaraka belarra (Stellaria media), pamplina (G-azp)" Arzdi Plant1 273.<br />
albaramendu (A DvHtoy). Revuelta, insurrección. "Sedición" A. Eta bazen orduan Barrabas erraten<br />
zioten bat albara-zale batzuekin burdinetan zena, albaramenduan heriotze bat eginik. DvHtoy Mc 15, 7 (Dv<br />
bihurrialdian heriotze bat eginik).<br />
albarazale (A DvHtoy), albarozale (Lh), albarotazale (Lh). "Sedicioso" A. "Fauteur de désordre" Lh. <br />
Eta bazen orduan Barrabas erraten zioten bat albara-zale batzuekin burdinetan zena, albaramenduan heriotze<br />
bat eginik. DvHtoy Mc 15, 7 (Dv bihurri egile batzuekin burdinetan zena).<br />
albarda. v. arbalda.<br />
albardan. "Albardan, alperdana, albardán" Lar DVC 153. Cf. alberdau.<br />
albardon. "(BN), montura de caballos" A. Cf. arbalda.<br />
albariko. "(AN-5vill), cuesta muy pendiente" A.<br />
albarikoke (Lcc), albirikoke (Ae), almirikoka (Sal). Ref.: VocPir 672. "Albarcoque, albarikokea" Lcc.<br />
"Abricot" VocPir 672. v. albertxiko.<br />
albaro(ta)zale. v. albarazale.<br />
albarot(e). v. alboroto.<br />
albas. v. albaz.<br />
albastoan (V-m ap. A; Añ, Mg Nom (V, G) y PAbVoc, Izt 51v). (Ines.). "A bulto, sin orden (V, G, AN),<br />
albastoan" Añ. "Albastuan, sin finura" Mg PAbVoc. "Trabajar al desbaste, sin finura, sin orden" A. Pilloan<br />
edo albastoan erakatsiaz ezer egiten ez da; da ogi osoa ematea ebaki ezin duen aurrari. Mg CC V.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
876
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etim. De rom. al basto.<br />
albata (G-goi ap. AEF 1955, 105), albaite (V-gip ap. Iz ArOñ). "Llaman albatea o arnaskea a la dificultad de<br />
respirar producida por la tuberculosis pulmonar; a algunas ovejas se les forman tumores en el pulmón (Ataun)"<br />
AEF 1955, 105. "Albáitten dao, daós, está(n) jadeantes (ovejas y vacas). Aretxaukok albaittia!, albaitte txaarra"<br />
Iz ArOñ. Cf. 3 alba. v. albamin, albatamin.<br />
- ALBAITEN. "Albáitten dao, daós, está(n) jadeantes (ovejas y vacas)" Iz ArOñ.<br />
albatamin (V-gip, G-goi). Ref.: A; AEF 1955, 105. "Cierta enfermedad ovejuna" A. "Disnea, albatamiñe<br />
(Ataun)" AEF 1955, 105. v. albata, albamin. Ardiak izan oi dituzten eritasun eta minatza gaiztoen izenak<br />
[...]. Albatamiña. Izt C 221.<br />
albatan. v. ALBETAN (s.v. 3 alba).<br />
albate (V-gip), alboate (V-gip). Ref.: A; SM EiTec1 (albata), EiTec2 (kunbo); Etxba Eib (albatia); Elexp Berg<br />
(alboate). 1. "Reja por donde pasa agua al molino" A. "Compuerta de presa o embalse. Maaltzako inddaretxian<br />
albatia zabaldu dabe presia usteko" SM EiTec1. "Elorriako kunboko albatak (compuertas) astero<br />
zabaltzen ditxue, kunbua ustu-ta garbitzeko" SM EiTec2 (s.v. kunbo). "Compuerta en los aprovechamientos de<br />
aguas. Guenengotik Isasira etortzen zan albatia jazotzera, desde Guenengua caminaba hasta Isasi para abrir la<br />
compuerta" Etxba Eib. "Compuerta para regular el paso del agua en los canales que van a los molinos. Narbaiz-<br />
Boluko alboatia itxi ta kanala agortzen giñuan amorrainak arrapatzeko" Elexp Berg. Tolare mukurutik<br />
erraran albo-atearen erretena beteki, zugan apardunera ixurtzen denean. 'Dans l'écumante cuve échappe à<br />
pleine bonde'. Or Mi 29.<br />
2. (V-ger-ple-m), albateta (V-m). Ref.: A; Holmer ApuntV; Zubk Ond (albateta). "Puerta secundaria a un lado<br />
de la casa" A. "Puerta de cuadra" Holmer ApuntV. "Albateta, parrokian alboko atea. Albatetatik sartu, esaten da,<br />
nai ta ate bakarra egon. Albatetako ata zabaldu. Puerta de un lado de la parroquia" Zubk Ond.<br />
Etim. De alba- (
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
albeitari. v. albaitari.<br />
albeitero. v. albaitero.<br />
albelorri. "Albus spinus, elhor xúria, elhorri xúria, albelhórria" Urt I 477. v. ELORRI ZURI.<br />
albenda (Lar, Hb ap. Lh), albendi (Lar, Hb ap. Lh). "Albenda, albendia, albendá, eunezko, ari, sarezko oa<br />
janzia" Lar. "Albenda, albendi (Hb), dentelle à ramages. Albenda sare (Hb), filet à mailles serrées" Lh.<br />
albendagile. "Albendera, tejedora de albendas, albendakiña, albendagillea, albenden eulea" Lar.<br />
albendakin. "Albendera, tejedora de albendas, albendakiña, albendagillea, albenden eulea" Lar.<br />
albeni (AN ap. A; SP, Lar, Dv (B), H). 1. "Albenia, c'est le bon endroit du drap autrement aurkia. Le contraire<br />
est inprensua" O-SP 225 (cf. tbn. nota en pág. 224). "Lisière, venelle de lit" SP, que cita a Ax. "Orillo en el<br />
paño", "orla", "borde, [...] la orilla del vestido", "ruedo, orla" Lar. "Albenia. D'après Oih[enart], lisière du drap,<br />
en Baztan. Ce mot est-il encore en usage? Ne serait-ce pas le même que albiñu?" Dv. "Orillo del paño" A. Cf. 1<br />
aurki. Nolako baita ehaiten den ehuna, eta oihala, halako izanen da oihalaren albenia eta bazterra ere. Ax<br />
215 (V 143; cf. Lç Mt 9, 20: Gibeletik ethorririk hunki zezan haren abillamendu ezpaina).<br />
(AN ap. A). "Conjunto de pelos en fila en el borde de un órgano [...], albenia, que quiere decir borde u orillo<br />
de las telas con hebras de hilo, lana, etc.; así le llaman albenia al borde de los lienzos que terminan en hebras"<br />
Lcq 44. "Pestaña de vegetales" A, que cita a Lcq.<br />
"(B), parte del lienzo que queda sin tejer" A.<br />
2. (V-gip, G-azp). Ref.: A; Iz ArOñ y UrrAnz; Elexp Berg. Hebra de hilo. "Albenixa, [...] una hebra de hilo.<br />
Albenixa, el hilo de la aguja" Iz ArOñ. "Albeni bat baiño meiao, más delgado que una hebra de hilo" Ib.<br />
"Albenixa, la hebra" Iz UrrAnz. "Hebra. [...] Prakamotz narras batzukin zebillen, albenixak darixola" Elexp<br />
Berg. v. albainu. Ulle-kopeten albeni baten zenduan jarri, / Katigaturik Esposoaren arimea. AB AmaE 157.<br />
albenitu (Lar, H). 1. "Orlar" Lar. "Ourler" H. 2. "Albénittu, hilvanar" Iz ArOñ. v. albainutu (2), ilbandu.<br />
albeniz (V-m, G ap. A), albaiñiz (V ap. A). "Hebra de hilo" A. Cf. tbn. A: "Albeniz (V): 1.º delgado,<br />
retorcido. Ari albeniza (V-arrig), hilo delgado, retorcido", donde la acepción parece resultado de una<br />
interpretación érronea de ari-albeniza. v. albainu.<br />
albeniztatu. "Orlar" Lar. "Albenitzea, albeniztatzea , ourler" H. v. albenitu.<br />
alber [o alberna?]. "(V-m), la última mano en un partido de pelota" A. Bajo este tema Azkue añade: "Albernan<br />
dagoz, están a iguales en el último punto". La relación entre una forma y otra es más que oscura. Arzamendi y<br />
Azkarate, en ASJU 1983, 281, proponen que Saug 97 --"Ditxa duianak Albera, / Eztuianak begira"-- tiene<br />
relación con ésto. En ContTAV 183 se sugiere, idea muy verosímil, que albera está mal leído por algo que<br />
terminaba en -ira, rimando con begira.<br />
albera. "Albéraa sartu, meter el cuchillo con la boca no para arriba ni para abajo, sino lateralmente" Iz ArOñ. v.<br />
1 albokera. "Albéera-albéera juan, en zigzag" Iz ArOñ. v. 2 alboka.<br />
alberdania (Añ (G), Mg Nom, H (que cita a AA)). 1. "Acción descompuesta" Añ. "Alberdania (G), [...] acción<br />
descompuesta" Mg Nom. Cf. infra ALBERDANIAN (a). Ezagutzen due gaistoak dirala bizimodu orretatik<br />
datozen kontuak, nola diran itz loiak, keñada zikiñak, begiratze lotsagarriak, alberdaniak. AA III 610.<br />
2. (G-to ap. A; Lar, H). "Albardania, es voz anticuada, pero vascongada, y decimos hoy alberdania,<br />
holgazanería" Lar. "Pereza" A.<br />
- ALBERDANIAN (H, que cita a AA). a) Actuando de manera descompuesta, inmodesta. (En el ej. de GavS<br />
parece significar simplemente 'jugando, divirtiéndose'). Otsoa eta ardia / zelai zabalean / sarri ekusten dira /<br />
biak jolasean; / Alberdanian txita / aizariarekin, / Portugesa laztanga / Gaztelaubarekin. GavS 35. Oraiñ ipui<br />
zikiñak kontatzen, gero dantzan, edo dantza ondoan alberdanian. AA III 607. Emendik festa ta dantza<br />
lotsagarrietan ibiltzea, alberdanian ganaduen eran iñauterian, erriko ta auz errietako festetan. Ib. 631.<br />
b) "Chanza, alberdanian esan, decir en chanza, en diversión" Izt 24v. "Alberdanian esan, decir en broma" A.<br />
Etim. v. alberdau.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
878
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alberdau. "(V-arc), regocijado" A, que cita RS. Txakur zarra irrigau, / gazteori alberdau. "El perro viejo<br />
desabrido gruñidor y ese joven regocijado". RS 482.<br />
Etim. Del rom. Cf. cast. "albardán 'bufón', gall. ant. albardan, -ao". Su forma vasca supone -*ano.<br />
alberetxigu. v. albertxiko.<br />
alberga. v. alberka.<br />
albergarri. "La piedra de hacer la colada. Gure alberga onduan an dago oinddio albergarrixa" Elexp Berg.<br />
albergatu. Albergar. Ez maian asentatu, / ez oean albergatu. Lazarraga (B) 1204r.<br />
alberka (Lcc), alberga (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp), aberga (V-gip ap. Elexp Berg). "Alberca o estanque,<br />
alberkea" Lcc. "Alberga. Albergan garbitzen die porruak eta beste berdurak. / Eruaizu esne marmittak<br />
albergara, oso sargori dago ta bestela esniak mudau eingo die. [...] Askia ura eratekua ta albergia erropia<br />
astinddu ta zerak eitteko" Elexp Berg.<br />
alberrama. "(V-arr), rama lateral que no se poda" A. v. albadar.<br />
alberretxiko. v. albertxiko.<br />
alberri (V ap. A), alboerri, alborri. "Pueblo vecino, anejo" A.<br />
Tr. Documentado únicamente en autores vizcaínos y guipuzcoanos.<br />
Kopradijeetako ta albo-errijeetako jentiak. fB Olg 74s. Albo-errietatik Erregeari bidera irteten zitzaiozkan<br />
emakumeak. Lard 166. Adonis lango ederra / ta guztiz isila, / alboerri guztietan / lenengo mutila. Azc PB 129.<br />
Andiki bat eskonduten danean, zelan egoten dira alberrietako oilloak [...] txandea artuten andiki-etxera<br />
sartuteko? A BGuzur 138 (v. tbn. A Ardi117 alberrietako apaiz ta monjen, A LEItz 131 alberrietako<br />
erderetatik). Parisko aldamen edo albo-erri batera ioan zan. Ezale 1897, 207a. Baseliza polit bat dago Plentzia<br />
ganean, lau edo bost alberrik batzar tokitzat daukena. A Txirrist 167. Barregarri egoten dala erri au, diñoe<br />
alboerrietakoak, leioetan ainbeste zapi euki oi ditualako. Ag Kr 18. Alboerrietako emakumeak [...]<br />
arranondotarren lepotik barre andiak egiñaz. Ib. 169s. Mutil orrek urduri ta bizkorrak ziran, alberrijetako<br />
basetxietan jayuak. BAizk Ipuin 12. Erromerija zan lekuko zelaitxua bete-beterik eguan albo-errijetako<br />
gasterijaz. Kk Ab I 35s. Alborritik konbidedu etorririko ixeko edo osabaren batek emoniko txakur-txikijak. I.<br />
Uribitarte Euzk 1930, 460. Aren arran-otsak, samiñaren miñez, / albo-errietan oiartzunik ere ez! SMitx Aranz<br />
55.<br />
v. tbn. Albo erri: AB AmaE 191. Ayerb EEs 1912, 35.<br />
alberritxo, alboerritxo. Dim. de alberri. Elizaiña daun-daun asi zan argi txilinari ots eragiten; ta bere<br />
durundiak, alboerritxoetako txilin loak artuak iratzarririk [...]. A Latsibi 12.<br />
albertenzia. v. abertentzia.<br />
albertsio (V-ger ap. A), albertxio. "Medio" A. Mai-ganean, zamau gorri-illun bat, irudiz ta loraz betea.<br />
Eta maiaren albertxioan karpeta baltza. Erkiag BatB 91.<br />
albertxigu. v. albertxiko.<br />
albertxiko (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 150), alberretxiko (V-gip ap. Elexp Berg), arbeletxeko (BNarb<br />
ap. A), albertxigu (Lar), alberetxigu. Albérchigo, albaricoque (fruto y árbol). "Albaricoque" Lar.<br />
"Abricot" Bon-Ond 150. "Gure etxazpiko alberretxikua aurten be bete-bete eindda dago" Elexp Berg. v.<br />
abrikot, brisko. Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari [...] muxika, albertxigu, sagar, masusta<br />
[...]. Izt C 2. Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik ezagungarrienak dira Gaztaña, Sagarra, [...]<br />
Albertxigua. Ib. 137 (154 alberetxigu). Kereizak, babak, irarrak / eta albertxiko ederrak. Azc PB 287. Ezurra<br />
duten frutuak ematen dituen arbolak nola diran melakatoi, albertxiko ta beste asko. GipNek 1903, 30. Abrikot<br />
edo arbeletxekoa bazen ausarki, bainan biziki merke saldu da ondarrerat. Herr 4-7-1961 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
879
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
albertxio. v. albertsio.<br />
albesteko (V-ger, G ap. A). "Agregado a una comitiva..., etc." A. Gurari ori aurrera eroateko bere,<br />
albesteko ta etsekoen artean zeregiñak izango dira. Batak Gipuzkoako izketea eredutzat artu bear dala, besteak<br />
ezetz eta abar. EEs 1917, 37.<br />
albetan. v. ALBETA (s.v. 3 alba).<br />
albetxe (AN ap. A, que cita a Lcq; Lar, Hb ap. Lh ). "Neguilla, usagaria, albetxea" Lar. "(Nigella<br />
damascena), neguilla" Lcq 46. "(Agrostema githago), neguillón de los trigos" Ib. 56. "Neguilla, planta que crece<br />
en los trigales, de simiente negra" A.<br />
albi (V-arr ap. A Apend). "Ánimo, valor. Ebagi egin bear dautsuz. Jauna, nik eztaukot orretarako albirik" A<br />
Apend. Akittu ta albirik gabe ziñanean. Ol Deut 25, 18 (Ker nekatuta eta aulduta). Dagoneko, albia galdu<br />
zaio. 'Pues la desgracia es mayor de lo que puede tolerar'. Zait Sof 93.<br />
albida (S ap. Lh), albidate (S ap. Lh). "(Foix), énergie; esprit de suite, fonds. Albidatik [sic] ez (Foix), sans<br />
ressort" Lh. Cf. albi.<br />
albidade. v. abilidade.<br />
albidate. v. albida.<br />
albide. "Turno" A Apend.<br />
albiente. v. almirante.<br />
albieste. v. albiste.<br />
albijo. v. albixo.<br />
albin, albiñu. v. albainu.<br />
albiraka (G-to, AN-gip ap. A). 1. "Al marro" A. Dotriñara etorri bearrean batzuek joaten dira plazara<br />
pelotara, besteak auzoetara jokora: batzuek albiraka, besteak zenbait etxetako ardallan. AA III 595s.<br />
2. "(G-bet), dando vueltas" A.<br />
albiraketa. "(G-to), juego del marro" A.<br />
albirant. Iakiteko duzu nahi baduzu amarratu Irla de Capusalen amarratuko zare baldin albirant bazare<br />
grabaren trebesean kaiatik unzirat adiarazi dezakezun bezala oihuba noroesteko partetik. (Interpr?). INav 133.<br />
albirikoke. v. albarikoke.<br />
albiriste (Lar, H). 1. Noticia. "Bonne nouvelle. Ce mot est usité en Labourt pour 'félicitation'. Il dit encore en<br />
V, G, nouvelle en général" H. v. albiste. Albiriste, / Eztakianak hobe uste. Saug 200. Beraz albiriste hunez,<br />
giristino Iainkotiarrak, esporza zaitezte eta konberti zaitezte Iainko on hunen gana, dakusazuenaz geroz zein on<br />
den Iainkoa baithan fidatzea. Harb 271. Ajola-gabeturik uzten zuen baten edo besteren berri ematen ziolarik,<br />
edo-ta ezteietarako egin erazi zuen jantziarekiko albiristea jaulkitzen. Mde HaurB 33.<br />
2. (V, G ap. A; SP, Lar, H (V, G, L)). Albricias. "Albiristeak, étrennes qu'on donne à celui qui apporte une<br />
bonne nouvelle" SP. "Albricias, buenas nuevas, noticias" Lar. "Étrenne, récompense pour une bonne nouvelle<br />
qu'on annonce" H. Baldin Aingiru batek erran baliaze Iainkoaren partez, ifernuan daudenei: Ea, iende<br />
penatuak, indazue albiriste, berri on bat eman nahi deratzuet. Ax 604 (V 388).<br />
Etim. v. DCECH s.v. albricias.<br />
albiriszari. Albricias. v. albiriste, albiste. --O Pedro Krespo jauna! albiriszariyak emon egidazuz. --<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
880
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Albiriszariyak! Zer gaitik? "Dadme albricias". L. Iza EE 1881a, 180.<br />
albiru (AN ap. Bon; Añ (AN)). "Hebra de hilo" Añ. v. albainu. De (h)ari + biru.<br />
albista. v. albiste.<br />
albistalari. v. albistari.<br />
albistari, albistalari. 1. Mensajero. v. berriemaile.<br />
Tr. La forma albistalari sólo se documenta en Arrese Beitia (junto a albistari; v. infra (2)).<br />
Aize olatu artean uger egiñaz arin / doa Leandro albistalari zerutarra. AB Olerk 383. Arek txori albistariak,<br />
albista onen bat ekarrela. Echta Jos 211. Moxolo Potolo askotan oi zan beste "jakintsu" guztien nagusi, buru ta<br />
albistari. Ag G 166. Nor dira [Aingeruak]? Beren izenak esan nai du albistaria edo mandataria. Inza Azalp 41.<br />
Bere aurretik bialdu zittuan albistari edo mandatariak, Profeta edo Igarle santu guztiak bere etorrera esanik<br />
zeukaten. Ib. 54. [Mariak] au adirazi zion aingeru albistariari. Ib. 56. Auzune bateko ermita txikiyan Mezea<br />
dago. An inguruan jaiua dan abade gazte batek albistea bialdu dau meza emoten duala onen egunetan eta onen<br />
ordutan, Mezarako biar izaten diran gauzak albistariyaz bialduta. Kk Ab II 68. Mendirakoan izarra eta /<br />
kalerakoan euria, / txangotaldeak beti izan zuen / aurretik albistaria. SMitx Aranz 63.<br />
v. tbn. JBDei 1919, 308.<br />
2. Revista, publicación periódica; (menos frec.) diario, publicación diaria. v. aldizkari, egunkari, errebista,<br />
PAPER-ALBISTARI, ALBISTE-PAPER.<br />
Tr. Documentado al Sur entre finales del s. XIX y el 2.º tercio del XX (tbn. en Erkiaga), y al Norte en un ej. de<br />
Prop.<br />
[Bertsoak] euskeraz zelan ak esan / Egin zituen gañera, / Eretxi jatan, gure albistari / Euskaldun garbi batera<br />
/ Bialdutea. AB AmaE 463. "Euskalzale" albistariak [...]. Ag AL III. Moniteur de l'Empire deritxon albistariak<br />
dinoanez [...]. Ezale 1897, 23b. Bilbon dago albistari (periódico) bat Bizkaiko erri guztietara joaten dana. Echta<br />
Jos 20s (v. tbn. 21). Bilboko albistari saltzalleak bebiltzan batera ta bestera ariñiketan. Ag Kr 196. Jakiebanean<br />
itsaserrikoa zala ezbearra, [...] zalapartaka ta itsumustuan jatsizan kalera albistari baten billa. Ib. 202. Hasarazi<br />
zuten, 1883eko urthean, San Josepeko aita Misionestek, berri-ekharle edo albistari bat, hirur<br />
hilhabetetarik atheratzen. Prop 1906, 58. Asteko albistariak edo eguneroko papertxoak badakar orkoa edo<br />
emengoa. Ag G 249. Revista Internacional de los Estudios Vascos deritzaion albistaria. Ib. pról. nota. Egunkari<br />
edo albistari zorionezko hoi [Eskualduna], zortzitik argitaratuz, [...] heltzen dela diote bostpasei mila<br />
irakurtzaileren eskuetarat. Lander RIEV 1908, 623. Or dabil albistari ori [Euskal Esnalea] bazter danetan<br />
esaten [...]. Urruz Zer 131. Donostiko albistari (periódico) batek esan zuan [...]. Ayerb EEs 1915, 298. Albistari<br />
(errebista) entzutetsu ta [...]. A EEs 1916, 110. Albistari edo aldizkiñgi euskerazkoa irakurten asi nitzan.<br />
Ormetxe EEs 1917, 97. Euskera piztutzeko euskerazko albistari bat nai genduke. EEs 1917, 113. Urrengo<br />
egunian albistari guziak adirazi zuten [...] Usandizagaren almena ta goitasuna. Garit Usand 43. Iraslariak<br />
liburutik iaurti dautsazanak, irakurriko dauz ostera bere albistarien baten. Kk Ab II 115. An egozanik askok<br />
Nikanor-i erosi eutsen egun aretako albistaria. Erkiag BatB 31. Ingelesa da oraindik hizkuntza ofiziala<br />
merkataritzan, albistarietan, ikastetxeetan. MIH 186. Albistarietan eta BBC-n eginahalak egiten dituzte<br />
honelako erdal hitzak baztertzeko. Ib. 188.<br />
v. tbn. EEs 1912, 273. J.M. Tolosa EEs 1913, 161.<br />
- ALBISTARI ZABALTZALLE. Cartero. Arranondokoen belarriak ain dagoz onetara [izengaiztora] egiñak<br />
eze, [...]. Badakit albistari-zabaltzallea ibilli dala iñoiz eskutitz bat zeñentzakoa zan eziñ argitaraturik. Ag Kr<br />
29.<br />
albistaritza. Acción de comunicar noticias, de informar sobre algo. Ezkongaien berria zabaldu zanean<br />
[...]. Goizeko seirak baño len, eliz aurrea uritar gizadiz josia zegoan. [...] Mutiko-neskatoak, saguen gisa, [...]<br />
Jaunaren Etxean sartu-ertenga, [...] "laster da" "badatoz" "oraintxe" azalduaz, erritar guztien albistaritza pozik<br />
egiten zuten. Ag G 301.<br />
- ALBISTARITZAN. Dando noticias, informando. Arranondokoak elizatik urtebenean, kai-aldean gelditu<br />
ziranak asi jakoezan albistaritzan: nasara sartu zala potiñ bat, geienak agiri zirala aizebeko aldetik, estu, baña<br />
oso urrian; [...] Ori zan ziñoena. Ag Kr 17.<br />
albistatu. 1. Visitar. v. ALBISTEA EGIN. Santutegi bera albistaturik, beste jendearekin jetxitzean. 'De<br />
visitar el mismo santuario'. Aran SIgn 20. Gure Jaunak eta bere Ama Birjiña bedeinkatuak albistatzea eta<br />
laguntzea ta eragitea Jardunbide Espirituzkoen liburu miragarriaren parterik geiena ta bikañena beintzat an<br />
bertan konpontzen eta zuzentzen. 'La presencia y singular dirección y auxilio con que el mismo Señor y su<br />
bendita Madre le asistieron a componer allí la parte mayor y principal del libro admirable de los Ejercicios<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
881
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Espirituales'. Ib. 30. Ori albistatzen dutenen irakaste pretxuskorako, eskaintzen degu "Loiolako" oroitza-txiki au.<br />
"De los que visitaren". Aran EE 1883b, 65. Ezin egon zitekian geroztik San Franzisko San Benitoren semiak<br />
albistatu gabe. Bv AsL 223. Florentzian zeguala, iru mutil txiki, gurasuak lagun, juan ziran San Franzisko<br />
albistatzera. Ib. 86.<br />
2. Anunciar, notificar. Aztu eztedin [...], ongi deritzot Euskalerriko oitura zar bat albistatzea. Ag RIEV<br />
1918, 69. [Kanpaiak] Talan... talan... / Aloñaren maldan. / Aro berri argi bat / albistatzen zuan. SMitx Aranz 12.<br />
albiste. 1. Albricias. v. albiriste. Atsoak, albiste neuri indazu, / zegaiti deutsudan negu gustiko / zer esan<br />
ifini sugaterako. EgiaK 90.<br />
2. (G, AN, L; Lar, Izt 9r, Hb ap. Lh, Dv, H), albista (V; H), albieste (AN, L-ain), albizta. Ref.: A (albieste,<br />
albista); Iz ArOñ (albísta). Noticia. "Albricias, buenas nuevas, noticias" Lar. "Albiste, avis que l'on donne d'une<br />
chose" Dv. "Bonne nouvelle" H. "Urrengo korreoan onera aitak eman zuelako albistak zituen andre kondesak"<br />
Ib. "Albísta bat bialdu, enviar un recado. Albísta bat ekarri, traer una noticia" Iz ArOñ. v. albiriste (2), berri<br />
(II), izpar.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX, al Norte lo hallamos en Birjin y en<br />
Duvoisin. Hasta casi finales del s. XIX albista parece ser la forma predominante. Después, albista es más bien<br />
vizcaíno y albiste guipuzcoano, aunque hay albista en T. Agirre y Mokoroa (7) y albiste en el Kresala de D.<br />
Agirre. Hay además albizta y albizte en algúnos ejs. de Azkue y J.A. Irazusta (Bizia 113) respectivamente, y<br />
albixta en Uztapide. En DFrec hay 59 ejs. de albiste y 1 de albista.<br />
Bera joan zitzaion atsegin guzietako albiste horren ematerat bere aizpa Birjiniari. Birjin 611 (cf. infra<br />
ALBISTE EMAN). Egunero dauka ume bata ganik albista txaarra, bestia ganik injurija, bestia ganik gosia, ta<br />
guztietati illgarrija ta mingarrija. fB Ic I app. 8. Zeruetatik ekarri eutsun / Angeruak albistea, / zu-gan aragiz<br />
yantziko zala / Ait' Eternoaren Semea. Añ EL 2 231 (EL 1 217 enbajadea; v. tbn. con ekarri en Arr GB 126, JanEd<br />
I 108, Ag G 329, Inza Azalp 154, Lab SuEm 172, Iturzaeta in Uzt LEG I 188 albiste, Otx 51, TAg Uzt 272<br />
albista, JanEd I 108, EusJok II 51 albistia (det.)). Albista ori juanda laister / an Erromako errian, / Senadu<br />
danak erantzun zuan [...] guk ere ori egingo degu. Izt Po 145. Erromako kristauak artu zutenean San Pablo<br />
urreratzen zitzaien albista, [...] bidera irten zitzaiozkan. Lard 530 (v. tbn. con hartu en Arr GB 128, Echta Jos 93<br />
albista). Erregea albista onekin aserretu zan. Ib. 432. Nori bere albistak aditurik, Jesus guziakin batela batean<br />
sartuta, Betsaidako eremu bateronz joan zan. Ib. 399. Ordurako Magdalenak zabaldutako albistarekin<br />
Apostoluak eta ikasle asko Pedro-ren etxean bilduta zeuden. Ib. 470. Angeru San Gabrielek Jaungoikoaren<br />
amaren diñade guztiz altuaren barri on eta albistia emon eutsanian. Ur BulaAl 33 (BulaG 531 albista). Ez<br />
darotazu albisterik eman, eta nik ez dut egun arteo aditu. Dv Gen 21, 26 (Ur abertitu ere eznauk). Zu arkitua<br />
nola izan zeran albista gozoarekin alik lasterren mandataria bialduko diet. Arr GB 107. Baña ai! eta albiste<br />
izugarri batekin natorkizu. Ib. 27. Kondeari albiste atsegiñak emanaz. Ib. 10. Mendi onetan Jaungoikuarekin<br />
itzegiten zuan; an Jesusek albiste onez biotza alaitzen zion. Bv AsL 117. San Franzisko sartzen da Españan.<br />
Albiste ederra datorkigu. Nundik ordia sartzen da Españian? Ib. 120. Orra bertsuak jarri / Udarregi gaztiak, /<br />
euskeraz eman ditu / bere albistiak. Ud 104. Nigana etorri zan / zure albistia, / ez nintzan atrebitu / en blanko<br />
uztia. AzpPr 65. Gertaera zarren albistarik euki nai badozu, neure irakurle euskaldun biotzekoa [...], zatoz<br />
neugaz batera Franziaruntz. Ag AL 9 (v. tbn. con eduki en Echta Jos 189 albistea (det.)). Bart arratsean agertu<br />
iatan prankotar gizon bat, albiste batzuk ekarriaz da beste batzuen eske. Ib. 116. Aztertu bear zala zelan izan<br />
zan Arnoldoren eriotzea, ta argitaratu bear zituala ekizan albisteak. Ib. 102. Ezeban lez botaten / etxera kartarik<br />
/ emazteak ezeukan / inoiz albistarik. Azc PB 96. Baina agindu ezebanez / aurreti albistarik / agertu zan<br />
Markaidan / inok iakin barik. Ib. 134. Jose Manterolak, oraintxe amasei urte argitaratu ebazan nire Aita<br />
maitean bizitza ta izakera-albizta batzuk. Berak erakutsi ebazanez, zerbait neure kontura orniduaz, agertuko<br />
dodaz nik albizta orrek. A in Azc PB 3. Zuek, gizon da emakumeak, jakiaz legez, ni albista edo barriakaz bizi<br />
naz. A Txirrist 6. Nok [...] biotza eukiko dau, alako barri edo albista bildurgarrizkoa berari emoteko? Itz Azald<br />
162.<br />
(s. XX). Jakingo leukie barri edo albiste bat lurpean gordeta egongo balitz be. Ag Kr 130 (v. tbn. 206 con<br />
jakin, 190 con jakin eragin). Zabaldu eizan aida baten erri guztian albistea. Ib. 85. Biltzen dira [...]<br />
ardangeletan albiste berriak entzun ta esatera. Ag G 81. Arriturik gelditu ziran [...] albiste auek ezagutzean. Ib.<br />
289. Gaztelerrikoen albisteak ere bazituan, albiste onak. Ib. 206. Azoka da [...] ez bakarrik salerosketako<br />
garaia, baita ere albisteak jakiteko era ederra. Ib. 79. Ez nator ere, Elgoibarko seme ospatsuben albiste batzuek<br />
an eta emen bilduta, zuen begien aurrean jartzera. Muj RIEV 1907, 544. Ori da albista alatsua ene alabea!<br />
Echta Jos 283. Andik biraldukot, jazoera orren albistea. Ib. 188. Paper onetan etorren albistea nortzuk bizi<br />
zirean. Ib. 255. Matik jakiebanean albista barri au [...]. Ib. 229 (v. tbn. con jakin en Ag G 219, Tx B 139, Alz<br />
Burr 30 albiste). Zabaldu zan erri guztian Txindorrak Matiri albista onak eroan eutsazala. Ib. 212. --Josetxoren<br />
albistarik egon da? --Ez, ez da egon albistarik. Ib. 292. Erazagutuko deutsetaz albistok senar da alabeari. Ib.<br />
215. Esaten ez du ordea nun irakurri, aditu edo jakindu zuban gauz edo izpar (albiste) ori. BPrad EEs 1913,<br />
215. Eguzki epelan ziarki gozo / kanpo zabalan loreak, / txori alai ta kirkirren kantak / dira udako albisteak. Ill<br />
Pill 3. Olatz beko indartsubarentzat / emen daude albistiak, / kanta ditzaten basarritar da / kaleko zar da<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
882
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gaztiak. EusJok 49. Aguretxuaren belarrijetara eldu zan bein albista edo izpar au. Kk Ab I 24. Erroi zarra zer<br />
dakasu albiste? / Alamarkea galdu dala dinoe. Balad 44. An inguruan jaiua dan abade gaste batek albistea<br />
bialdu dau Meza emoten duala onen egunetan eta onen ordutan. Kk Ab II 68. Erantzun ziran: "Albisti ori / iritxi<br />
bada zugana, / inbusteron bat etorriko zan / ezin supritu zubana". Tx B I 140. Esan bezela neskatxa orrek / eman<br />
ziran albistia, / errespuesta aditu arte / larri egon zan tristia. Ib. II 155. --Jakin biar deguna da [...], zergatik<br />
etorri zeran berriz etxe onetara. --Zuei albiste bat emateagatik. Alz Burr 29 (v. tbn. con eman en Azc PB 242<br />
albistea (det.), EE 1885a, 531 albista eta berri ona, Ag G 345, Erkiag Arran 171 albiste). Bakaldunaren<br />
belarrijetara be eldu zan albista barregarri au. Otx 88. Apustu arrigarri artan bildutako albistak egoki ta<br />
entzungarri jaulkiko zitun. TAg Uzt 255. Albista txarrak zeramazkin. Ib. 260. Eztu iñola ere albiste ori<br />
zabaltzerik nai. NEtx Antz 42. Xabier gaxorik zaneko albiste txarrak jo zuan Izar-en biotzean.. Ib. 158. Eguneko<br />
gorabera, albista, izpar ta esamesak alkarri agertu ta adirazoteko. Erkiag Arran 13. Albista txarren bat ala<br />
zeregin astunen bat al dakaztazu? Ib. 91. Albiste auxe zabaltzen eziñ / asper ninteke iñola / baserritarren<br />
etorkizuna / gaur ganaduan dagola. Basarri 141. Bere amari bialdu nai leuskeo albistaren bat. Erkiag BatB 125.<br />
Bizimoduaren barri ondotxo daki, ta adiskide barriari munduko jakituriaren albista zeatz emon dagikeo. Ib. 127.<br />
Beti albiste bera bait dakarkite. Lab SuEm 172. Donostiako Albiste ta Turismo Eralguntzak. NEtx LBB 77. Ni<br />
asko poztutzen nau, Lasarte / gaur emengo albisteak. Uzt Noiz 128 (Sas 178 albixta eman). Albistea eman zien<br />
bentariak, bentan zeuden guztiei, etxe-lagunaren eroaldia. "Contó el ventero a todos". Berron Kijote 53 (v. infra<br />
ALBISTE EMAN).<br />
v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 152.<br />
(Como primer miembro de comp.). Eskutik eskura ebiltzan paper albistariak lagunterien albiste-gosea asetu<br />
ezinik. Ag Kr 200. Berriz ere aipatu zion aako albiste-mandatu ura, bere partetik bere andere Dulzineari<br />
egitekoa. "El recado y embajada". Ib. 225.<br />
- ALBISTEA EGIN. Visitar. v. albistatu. Erabaki zuten agur egitia lur txarrari eta Italiarunz bidegitia. Ez<br />
ordia lenik Jerusaleni albiste bat egin gabe. Bv AsL 218. Jerusalengo errian egin zien albistia tenplo santu<br />
guztiei ta Jesusen oroitzapenako toki denai. Ib. 221.<br />
- ALBISTE EMAN. Dar noticia de, comunicar; avisar. Haren ama joan zen bezain sarri, lehiatu zen Am-<br />
Eskolastikari albiste ematerat. Birjin 132. Ta ala zai ta zai noiz itzuliko / zeudela... aiek baño len / Mirariaren<br />
albiste emanaz / euri mardula ari zuen. SMitx Aranz 64. Sorterriko laguntza / eraman deiegun / ta albiste eman<br />
esanaz / nola bete degun / berenez ezin zuten / promesa Arantzazun. Ib. 234s. Albiste eman zion bere ezkutari<br />
Santxori zeiñ egun ta zeiñ ordu erabakiak zeuzkan, bidean abiatzeko. "Avisó a su escudero". Berron Kijote 88.<br />
Utsa litzake noski albiste-ematea. "Más gran simpleza es avisarte desto". Ib. 157.<br />
- ALBISTE-PAPER. Periódico (publicación). v. albistaria. Beste saltzaille zaarragoak ez eben oiturarik,<br />
albista-paperak oiuka agertzeko. Erkiag BatB 31.<br />
- ALBISTE-SARI. Recompensa por una noticia. "Albricias, regalo por buenas noticias, albiste saria" Lar. <br />
Baldin Sau-en il-berria eraman zuenari, albista-saria artu-ustean, bizia kendu banion. Lard 185.<br />
albistedun, albistadun. Noticiero, divulgador de noticias. Txiondor saltari, bular gorriak, / Urten deutsala<br />
bidera, / Ain zuzen bere maitte dabenen / Soloko orma-ganera / Txir-txor da txir-txor, guztiz kantari, /<br />
Albistadunen antzera. Echta Jos 212.<br />
albistetxo. Dim. de albiste. Ta zuri deutsudan begiruneagaitik albistetxu batzuk geiago emon gura<br />
neuskizuz. Ag AL 169.<br />
albitai. v. albaitari.<br />
albitar. Albigense. Albitar eta birruguzleak deritxoegun siñausleak. Eguzk GizAuz 15. Hamairugarren<br />
mendeak erhausten ikusi zituen, bai-eta konbertitzen, Albitar heretikoak. Zerb IxtS 105. Albitar tropak. Ib. 105.<br />
Albitarren aurkako [gurutzada]. Mde Pr 309.<br />
v. tbn. Inza Azalp 90.<br />
albitz (V-oroz-gip, G-goi-to), almitz (V-gip; Aq 241), alpitz, albiz (V-m). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg (albitz,<br />
almitz). 1. Heno. "Una hierba de los montes" Aq 241. "Heno, planta de la familia de las gramíneas" A. "En<br />
estas alturas [1200-1300 m.] crece la hierba fina, que los pastores llaman aitz-belarra [...]. También se da otra de<br />
hoja más grande y más ancha, y a la que los pastores distinguen con el nombre de albitze, 'heno' del diccionario<br />
de Azkue (G-goi)" F. Barandiaran AEF 1955, 132. "La hierba de hoja larga y áspera que así se llama" Iz ArOñ.<br />
"(Brachypodium pinnatum). Lur pobre, itzaltsu edo kare gutxikoetan hazten den belarra. Belar arrunta da, baina<br />
lehorragoa, animaliek ere jaten ez dutena. Txakurrek tripako minez daudenean botaka egiteko jaten omen dute.<br />
Astoek ere jaten dute" Elexp Berg. v. elbitz. Izpia mami belarrak duño, / gorritu baiño lên alpitz (erratz), /<br />
ebaki nai du: xûrtu ez dedin / bota-âla segak ipurdiz. "Antes que se torne roja la grama". Or Eus 296.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
883
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. almitz (G-to ap. A; LandHizt 369). "Amaranto, cola de perro" A. Cf. almiritz.<br />
3. alpitz (G-nav ap. A). Escoba. Cf. LzG: "Alpiz. Escoba que se hace con ciertas hierbas, y sirve<br />
corrientemente para limpiar los suelos (Ant. Salvatierra)".<br />
- ALBITZ-BELAR (G-goi; -bedar V-gip), ALMITZ-BELAR. Ref.: AEF 1955, 110; Iz ArOñ (álbitz). "Albitzbelarra,<br />
el heno (G-goi)" AEF 1955, 110. Aipatu detan maldan, iru edo lau aldiz jetxi nintzan putre-zulo<br />
ingururaño. An dagoan almitz-belarra, oso zalla da austen, ta ortatik beldur gutxi an amiltzeko. Zubill 62.<br />
albixo, albijo. Albigense. v. albitar, albixuar. Albixoen heresia inpioa hedatu zen [...] Frantziako hainitz<br />
probentzietarat. MarIl 120. Hamabigerren mentian, iferniak jaikerazi zütian Franzian egiazko erlejioniaren<br />
etsai batzu, Albijoak deitzen zirenak. Ip Hil 216. Albijoa heretiko haietarik bat [...], hasi zen itxuski Maria<br />
Birjinaren kontre. Ib. 217.<br />
albixu. "(G), un pececillo" A. Cf. abixoi.<br />
albixuar. Albigense. v. albitar, albixo. Albixuar eta Kataresek ur benedikatuak garbitzen zituela hekien<br />
ohointzak [ikusi dute Testamentan]. Hb Egia 119.<br />
albizar. v. ALBA-IZAR (s.v. 1 alba).<br />
albizitu (G-goi ap. JMB At). "Avivar, reanimar" JMB At 56. Euskotarrak lantzegai berriak sortu zituzten,<br />
eta erbestetik zetozkienak laxter beretu ere bai. Orrela beren gogolantzea albizitu eta indartu zuten. JMB ELG<br />
63.<br />
albizta. v. albiste.<br />
1 albo (V, G, AN, B; Lar, Mg Nom, Añ, Dv (V), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib (albua); Elexp Berg;<br />
Gte Erd 197.<br />
Tr. Documentado desde finales del s. XVI en textos vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Orixe). Los testimonios<br />
más antiguos corresponden a autores vizcaínos (RG, RS (v. infra ALBOREAN) y Capanaga), y más tarde, hasta<br />
el s. XX, es tbn. más frec. su uso en la literatura vizcaína que en la guipuzcoana. Se emplea sobre todo como<br />
posposición, con sufs. de declinación local en singular. v. infra ALBOAN, ALBOKO, ALBORA,<br />
ALBORANTZ, ALBOTIK... En DFrec hay 53 ejs., ninguno de ellos septentrional.<br />
1. Lado, costado. "Lado", "costado", "flanco", "banda, lado, costado", "cuerno, lado" Lar. "Bordo, lado del<br />
navío, saietsa, aldamena, alboa" Ib. "Amuradas, lados interiores del navío, barrengo aldamenak, barruko<br />
alboak" Ib. "Albo, albúa, (el) costado" Iz ArOñ. "Costado, flanco" Etxba Eib. "Baserrixai aurria pintau dotse<br />
baiña albuak ez" Elexp Berg. "Bideko bi aldeetan etxeak daude = albotan (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte<br />
Erd 197. v. 1 aldamen, alde.<br />
Concedimus et confirmamus vobis quinque heremitas vobis [al m. de S. M.] vicinas, id est... quod vulgo<br />
dicitur Cella Alboheta (929). CSM 23, p. 30.<br />
Usteak albo erdia ustel. RG B35 (cf. A24: Usteak, alde erdia ustel). Arpegi gorrista ta matralla albuak gizen<br />
gizenak. Mg PAb 192s. Maijaren albuetan. Ib. 216. Borreru arek birau nenduban albo batetik bestera. Ib. 63.<br />
Exeri zan bera aulki eder batean; ipiñi zituen albo bietarik beste tximo guziak. VMg 72. Nos arpegijakin, nos<br />
besuakin, nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko. fB Olg 67. Ebanjelijua kantetan dabenaren albo<br />
bijetara. fB Ic III 286. [Artzuloak] goi guztia ta alboak dauzka [...] ederki apainduak. Izt C 66. Ibai txiki pizkor,<br />
karrikaren alboari ukitzen diola igarotzen dana. Izt C 79. Albuetara begira ta neure gogua edozein gauzatan<br />
dodala. Ur MarIl 104 (v. tbn. albuetara begira en Itz Azald 91). [Oliveteko mendiaren] albo batean zegoan<br />
Getsemaniko alderria. Lard 441. Jesusen albo bietan Moises eta Elias agertu ziran. Ib. 407. Bere Apostoluak<br />
alboetan zituela. Ib. 438. Eskuba igaroko jako [gaztaiari] ganetik, azpitik eta albuetatik. Ur Dial 89 (It ertzetatik,<br />
Dv y Ip saihetsetarik). Tallu-irudi eder bati alboetatik begiratzen zaion eran. Aran SIgn 200. Bere besoak armaz<br />
jantzirik zabaltzen ditu, / Sama zardena alboetaruntz biurtuten. AB AmE 436. [...] erantzun eutsen alboetakoak.<br />
Ag AL 101.<br />
(s. XX). [Ura atxen] azpiak eta alboak miazkau naian. Ag Kr 139. Onetan joazala, jo eban txalupeak atx<br />
txikitxo bat, eta alboagaz joten-joten, jarraittu eban aurrera. Echta Jos 82. [Nerbioi ibaiak] bere albo<br />
legorretan, erbestera eraman bear diran edo erbestetik ekarri dituzten mia pilla ugariak [daukazki]. Ag G 216.<br />
Patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan. Kk Ab I 92. Makiñat jende albuetatik / erreparuan zeuan. EusJok II<br />
157. Lurrera eltzen dozaan laurok zaldijaren ankak dozak, esan eutsan amak, eta albuetatik dingilizka yaguazan<br />
bijak, barriz, zaldiz yaguanaren bernak. Otx 113. Onaa berreun-bat bazkaldar bi mai luzeen alboetan yarrita.<br />
Ldi IL 45. Yezarri giñan bada esi-albo batean. Or Tormes 25. Bere bi alboetan dauden alabak estu-estu<br />
besarkatzen ditu Oidipuk. Zait Sof 137. [Aita Bartolomek] lepotik-berako mantua albo baten itxi eban. Bilbao<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 884<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
IpuiB 237. Geitzen dijoa otsa. Albo batetik argi bizi bat sortzen da. NEtx Antz 13. Jarri albotan botilla bero<br />
auek; eta oñetan beste au. Ib. 97. Alipik, ene alboari iosirik. "Affixus lateri meo". Or Aitork 207. Alboetara<br />
begiratu ta trankillago geratu naiz. Txill Let 97. Albo bakoitzetik galtzetara elduta bost edo sei urteko motiko<br />
potxolo bat [zeukan]. Etxde JJ 92. Etxearen lau albotara soro yori ta larre guriak. Ib. 8. An egoan albo batean<br />
isilik Nikanor. Erkiag BatB 74. Plazaren lau alboak arkupezkoak, zuri-zuriak. Anab Aprika 53. Arrizko toki itxia,<br />
lau albokoa. Ib. 37. Demagun bi albo berdin eta bat berdineza dituen iruki bat. Zait Plat 56. Lo-jaruan zan<br />
neskamia albo baten egon zan ixillik eta ezkutuan. Etxba Ibilt 487. Orduak orraztuaz aurrera dijoa gaba; bide<br />
alboak sasitzen. NEtx LBB 260. Hona, bada, ezker-eskuin batak irakurria eta besteak [...]. Ezkerreko alboa,<br />
orain hainbesterentzat ohorezkoa, Murugarreni utzi diot. MEIG V 72.<br />
Costado (del cuerpo). "Oingo egunetan miñ darabitt albuan, [...] estos días traigo un dolor en el costado"<br />
Etxba Eib. Mun egiozu amudioagaz eta fedeagaz albo odolez bete orreri. "Ese costado sangriento". Cap<br />
(ed.1893), 154 . Alboko zauriari. Ib. 153. Bere burdiña odolgirua ez da igaroko gure korputz-albuetatik. Ez<br />
gatxakoz bildur izango, ez Marteren kanpuan, ez [...]. Mg PAb 214. Pasmo bedarrak biarko dira Eragozteko<br />
pasmua, Orma bedarrak gozatuteko Banatu jatzun albua. Ib. 65. [Jesu Kristok] erakutsi eutseezan eskubak eta<br />
albua. Mg CO 8. Esku-oiñ untze zorrotzez zulatuak, sorbalda azotez ebagiak, eta albo lantza gogorrez idigia.<br />
Añ EL 2 209 (226 semeari alboa lantza gogorraz urratu). Bestian pandanguan nos arpegijakin, nos besuakin, nos<br />
sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko neska, ta mutil. fB Olg 67. Erantzungo dautzube albuak minduta<br />
daukezala ondiño barriaren barriaz. Kk Ab I 58. [Baliak] amabi metro luze, / gerriya amar lodi, / buztan pala<br />
lau zabal, / albuetan pala bi. Arrantz 108. Ointxe lepuan [...], urrenguan besuan [...] edo bernan, edo albuan,<br />
edo istarrian. Otx 159. Asto ganetik jausi yat Bertoldin, eta albo bata mallatu-mallatu egindda dauala daukat<br />
semia. Ib. 179.<br />
Jamba (de una puerta). v. ATE-ALBO. Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin. Lard 144. Nork bere<br />
etxeko ataburua eta alboak igortziko dituzute. Ib. 71.<br />
(Lar, Añ). "Cercanía, aldea, alboa, urra, aldetasuna" Lar. "Vecindad de una casa a otra, de un barrio a otro,<br />
auzoa, alboa, aldamena" Ib. "Proximidad", "vecindad, inmediación" Ib. Lar y Añ. Zerk nauka maite<br />
dedanaren ate-zai? Nork bultzatzen dit gogoa, iguin dezadan nere etsaiaren alboa? NEtx LBB 244.<br />
(Como primer miembro de comp.). v. albate, alberri, alborma. Kapitana albo-gelan lagunekin [...]<br />
zebillen bitartean. Or SCruz 47. Albo-izketa (erderazko: aparte, parler à part, beseitsprechen) ta antzeko<br />
lakemenak nere lanetik urrutiratu ditut. Lab Y 1933, 194. Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena<br />
aipatua. SMitx Aranz 143.<br />
(Tema nudo; precedido de gen.). Al lado de. v. infra ALBOAN. [Gure neskatillak] biargeirik<br />
gogorrenetan, gizonen albo ibilli arren, eztarue ain erraz estulik atera. Mg PAb 59. Mendi gaiñetik ikusi ditut /<br />
elkarren albo larrain bi. Or Eus 85. Jaunaz nola kupitu? Aren albo kokatzeko bi begiak itxitu. Or Poem 538.<br />
Ermita. Ingurua elorri ta arantzez josia. Aitz-artea leizearen albo. NEtx Antz 54 (v. tbn. 16). Iru urte dizkiñagu,<br />
alkarren albo lanean. NEtx LBB 209. Sukalde ortan, amaren albo, aur ederrak jolasean. Ib. 369.<br />
2. Circunstancia. Konfesadu bere biar dira pekatuben geigarrijak, edo pekatuba azi edo geituten ditubezan<br />
albo edo zinkunstanzijak. Astar I 206.<br />
- ALBO-HAGA. "Etxearen zurezko egituran, atzetik aurrera, goiagaren paralelo doazen habeak. Correas<br />
intermediarias. [...] Alboagak, eta alboagen gaiñian kapirixua" Elexp Berg.<br />
- ALBO-AKATS. "Albo-akats, dificultades (V-ger)" A Apend.<br />
- ALBOAN (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) Al lado (de), junto a. (En los casos<br />
en los que va precedido de sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no<br />
animado y no lleve ningún adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de<br />
un demostrativo). "(Al) lado, aldean, alboan, aldamenean", "cabe, junto, cerca", "vecinamente" Lar y Añ. "Más<br />
cerca están mis dientes que mis parientes, aideak alboan, ortzak ordea aboan" Lar (s.v. pariente). "Alboan det,<br />
je l'ai à côté, près de moi" H. "Gollibar albuan da, Ziarroza, [...] al lado de la Puebla de Bolívar, está Cenarruza"<br />
Etxba Eib. "Nere albuan jarritta egon da Josu" Elexp Berg.<br />
Txit emakume eder bat / alboan jarrita / zoro biurturik dago / ari begira. GavS 11. Gure mutilau izango jaku<br />
santu guztiz andia / Alboan falta dakionian kuartilloko onzia. Acto 321s. Bekatu mortalean komulgatzen danak<br />
ipintzen du Jesus Luciferren alboan bezala. Mg CC 248. Neska bat, mutil bat albuan ez dabela, piestati etxera<br />
nekez. fB Olg 73. Zek bada allagina engainau, ta itsutu ditu zeubeen umiak? Zeubeen maijan, ta albuan azi<br />
dituzunak? fB Ic I app. 14. Aurkitu eban illda, albuan eskribituta eukala: [...]. JJMg BasEsc 243. Zelan esan<br />
zinaike eztozula nai subak berotu zaitzan bere albuan ifinten bazara? Astar II 138. Ifiniko zinaitekez Erregeren<br />
albuan erropa zatar, urratu, eta atsitubakaz? Ib. 232. Ez gagoz bakarrik, geure albuan daukagu beti geure<br />
Aingeru jaole, edo guardia. Ib. 284. Zeure Krutze-alboan illtzan lapur damutuari. Añ EL 1 115. Ai orain banengo<br />
ni aren alboan / Iñoiz bezala! Izt Po 80. Zeintzubetako banaka batzuk ifiniko ditudan abezekiro, bakotxari<br />
dagokion erdarazkoa alboan eskuiko aldetik debala. Izt C 40. Baserri-etxearen alboan arkitzen da arrobi bat.<br />
Ib. 58. Abraham eta onen alboan Lazaro ikusi zituen. Lard 419. Gurutzearen alboan dakus San Juan. Ib. 460.<br />
Emen da Lekeitio / leorrez ta itxasoz / bardinik eztaukana / bere alboan inos. Azc PB 227.<br />
(s. XX). Eta eseririk onen alboan asi zuten aparia. Zab Gabon 52. Txosna baten alboan. Ag G 188. Albuan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
885
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eukan edontzi bat artu, ta jaurti eutson burura alkatiari. Kk Ab I 39. Gure alboan bizi ziran. Or Tormes 85.<br />
Argatik beti zure alboan goritzen ziran / izotz antzeko biotzak. Jaukol Biozk 34. Etxe-alboan baratzatxo bat. Ib.<br />
24. Pertza albuan, dantzan, Muruko sorgiña. Laux BBa 6. Aurrak, amaren biotz-alboan, / berriro onela ziotsan.<br />
Ldi BB 22. Liburutxo ortan euskeraren alboan itzulpen on bat ipiñiko nuke. Ldi in Or BM 10. Zeru altuan<br />
agerturen da / izar eder bat bakarrik [...] Zazpi aingeru alboan daukoz. Balad 169. Ibertarrak pireneetarren<br />
alboan egon ziran. JMB ELG 95. Alaba maitea amaren alboan. Ib. 157. Ai, une artan emaztea alboan izan balu!<br />
Etxde AlosT 53. Zintzo iraun zun bere alboan. Ib. 163. Bi hizkuntza handi horiek baditugu beraz orain<br />
Irlandararen alboan, Irlandararekin lehian. Mde Pr 209. Opamahain alboan hamar ginen bakarrik. Ib. 288.<br />
Azentzik eztu iñor bear alboan, izketan aritzeko. NEtx Antz 77. Fusilla alboan itxita, [...] lo apur bat egiteko<br />
asmoa be artu neban. Bilbao IpuiB 107 (v. tbn. 117). Bere senarraren alboan aulkian jesarrita. Erkiag Arran<br />
127. Gugandik aldendu ziñan eta ala're beti alboan nabaitzen zaitut. Etxde AlosT 5. Iturri alboan exerita. Etxde<br />
JJ 15. Apaiz-etxea elizaren alboan omen. Ib. 21. Guztiok bere urrean, alboan. Erkiag BatB 170. An alboan dago<br />
mendi bat Bakue deritzana. And AUzta 71. Elizatxo alboan [...] gelditu ziran. NEtx LBB 99. Azkenerarte, bere<br />
alboan egon nauk. Ib. 85. Burdiñazko soñekuz jantzirik eta ezpata albuan arturik. Etxba Ibilt 490. Aundixiaguak<br />
dauzkat albuan, / argatikan ari umil. Loidisaletxe in Uzt Noiz 132. Ollotoki bat, ortu-solo txiki bat alboan<br />
eukala. Alzola Atalak 41. Orri alboan [...] izena ipiñi. Berron Kijote 20.<br />
v. tbn. Zuzaeta 141. Zav Fab RIEV 1907, 538. Aran SIgn 2. AB AmaE 173. Itz Azald 198. EusJok II 159. SMitx<br />
Arantz 9. Zait Sof 195. JAIraz Bizia 15. Gand Elorri 126. Gazt MusIx 166. Ibiñ Virgil 115. Lasa Poem 80.<br />
(Con reduplicación intensiva). Ara zelan dabiltzan [gizonak] burruka oratzarragaz zuzendau ezinik, ta bere<br />
albo, albuan. Mg PAb 133. Bere albo-alboan gerrari leial eta bortitzenetako baten gisan eramanik. Aran SIgn<br />
15.<br />
(En la expr. alboan utzi 'dejar de lado'). Artu bear dira gogoan zar jakintsuen esanak kalte-artuz eman<br />
diranak. Ez utzi iñoiz alboan. VMg 94 (Zav Fab RIEV 1909, 33 t'ez itzi iñox alboan).<br />
b) (Lar, Añ, Izt 27r). (Precedido de gen.). En comparación con. "Para lo que, en comparación de, aldean, alboan<br />
pospuestos al genitivo" Lar (v. tbn. Añ). v. ALDEAN. Ezer eztiriala munduko ondasunak Zerukoen alboan.<br />
Añ EL 1 63 (EL 2 aldean). Ain dira jakitunak, ze mundu onetako jakituria guztija iluntasuna baño ezta eurenaren<br />
albuan. Astar II 281. Abijetan da eurai ekiten antxina gure gurasuak Erromatarrai legez. Ezaguturik etziriala<br />
berorregaz eukazanak apur puska bat baño arerijuen albuan. Ib. VII. Itz baten: emakumia, gixonaren albuan,<br />
urrerik garbijenetan josiriko arribitxi diztikorra da. Otx 22. Gure olerki auek aide zaarregia izango dute<br />
norbaitentzat. Gabriel Zelaia ta Blas Oteroren alboan oso lengoak gera. NEtx LBB 212.<br />
- ALBO BATERA. "(A un) lado, (c.) aldebatera, albobatera" Añ.<br />
- ALBO BATERA EGIN. "Apartarse, (c.) aldegin, apartatu, albo batera egin" Añ. "Apártate de ahí, (c.) ken adi<br />
ortik, alde egik ortik, [...] albo, alde batera egizu" Ib. v. ALBORA EGIN.<br />
- ALBO EGON. "(Estar a) favor de alguno, (c.) norbaiten albo, alde egon; egin" Añ.<br />
- ALBO-ERREINU. Reino vecino. Cf. alberri. Zeinbat zorakerija negargarri ikusi ez ditugu geuk egun<br />
oneetan Pranzija tristian ta albo erreinubetan? fB Ic II 52 (v. tbn. 53).<br />
- ALBO-HERRI. v. alberri.<br />
- ALBOETARA EGIN. Apartarse a los lados. v. ALBORA EGIN. Bitartean, ermita-aurrean zegoen jendea,<br />
alboetara egin zuana, erdira zabaltzen da berriro. NEtx Antz 65.<br />
- ALBO-GILTZA. "Albogiltz, llave lateral de la presa (V-arr)" A Apend.<br />
- ALBO JAN. Sesgar. Ur-haria garbi dator. [...] Albo-janez, bikotuaz, bere kantoia eta asmoa aldatzen ditu.<br />
"Sesga, bifurca, cambia de ángulo o de intención". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).<br />
- ALBO-JOKA. Golpeando el costado. Danza eskandaloz beteak: nola izan oi diran albojoka eta beste era<br />
lotsagarrietan egiten diranak. Gco II 199.<br />
- ALBO-KARGA. Carga de costado (ref. a la borrachera). Domeka gabe baten "Artobero" zerbait edanda,<br />
"albo-kargiakin", Kontseju osterutz juan zan. SM Zirik 80.<br />
- ALBOKO (V-arr ap. Gte Erd 9; Lar, Añ). a) De al lado, cercano, vecino. "Cercano, [...] albokoa", "lateral,<br />
albokoa" Lar y Añ. "Vecino, cercano" Lar. "Aldemeneko etxetik (G-azp-goi), alboko etxetik (V-arr)" Gte Erd 9.<br />
Cf. alboko. Jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni. Mg PAb 118. Jazoten da nos bait etortia<br />
andikiren bat edo beste mendi albokuetara. Ib. 105. Eta zer esan hermita ta erri albokuetako piestera duazan<br />
neska mutillak gaiti? Mg CO 132. Osaba! --deitu zion Anjelek Don Joseri alboko aposentura. Apaol 70. [Maria<br />
Mistela] rapez beterik / sarri doministikoka / alboko guztiai / dago ostikoka. JanEd I 71. [...] zirautsan atsotxu<br />
batek alboko lagun bati. Ag AL 104.<br />
(s. XX). Ara or alboko Maria Mendata [...]. Ara or Josefa Olite, Bidebarrietako alargun aberatsa. Ag Kr<br />
161. Alboko zelaian jolastuten dira. Echta Jos 40. Alboko maian egoten zan zaldun urtetsu bat. Kk Ab I 19.<br />
Berak lo egitten eban alboko gela batera. Otx 71. Alboko gela batera sartu zan. Kk Ab II 12 (v. tbn. alboko gela<br />
en Arti Ipuin 81, Lab SuEm 174, Etxba Ibilt 490). Ara orduko illundu dau oso, alboko laguna be ezta ikusten. Ib.<br />
88. Olerkari gisakoak baditu, ta alboko zenbait izkuntzek egun ager ditzaketen baino sendoagoak. Or MB 18.<br />
Begira bailedukan alboko Garazi. "Como si de lado estuviese mirándole Engracia". Or Eus 21 (v. tbn. 145).<br />
Pianola baten soñua entzuten zan alboko aretoan. TAg Uzt 181. Sua parra-parra zabaldu zen etxean eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
886
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
emendik alboko garometara eda. Etxde JJ 213. Ai! Alboko lagunari azaldu izan baleutsa bere barrenean<br />
erabillen gudu ta burrukea. Erkiag Arran 172. Etxe osoa ta alboko olabea. Ib. 157. Gorriak, alboko mendietan<br />
ebiltzazan gorriak. Bilbao IpuiB 106. Uri aundiko etxebarrutian edota alboko alderrietan. Erkiag BatB 137. An<br />
doa iru praileekin alboko Baeza irian etxe bat eraikitzera. Gazt MusIx 143. Alboko entzulea aho zabalik [...]<br />
zegoala ikusirik. Osk Kurl 176. Juantxu, alboko etxean bizi zan. Ib. 76. Alboko etxean il zan gizon gazte bat.<br />
And AUzta 51. Bustiñez labain ago alboko ingira. NEtx LBB 261. Iñork ere ez du andik irtetzen, aurrez alboko<br />
kapillatxoan iru Aita Gure esan gabe. Ib. 100. Auxen da gai polita / orain neregana / alboko lagunendik / etorri<br />
zaidana. Uzt Auspoa 22, 145. Nere anaia alboko gela batean margozten aritzen zen. MEIG IX 140.<br />
v. tbn. VMg 25. A BeinB 86.<br />
b) (Adnom., tras gen. o tema nominal nudo). De al lado de, cercano a. "Nere alboko eserlekuan (G-azp-goi)" Gte<br />
Erd 231. Lastertxu agertzen da Praisku etxe-alboko orma ganian. Kk Ab I 69. Eingo neuke orixe geure<br />
alboko balarrimotza ixan dala [...]; orren etxeko tellatupeko leiotik agiri da dirubak gordeten nebazan tokija.<br />
Ib.102. Etxe alboko borda batean. Etxde JJ 127s. Oloron alboko urixka batean. Ib. 239. Lauki orren alboko<br />
lerroa. Zait Plat 62.<br />
- ALBOKOAN. "Albokoan bizi dira, albo-alboka" A Apend ('son vecinos' ?).<br />
- ALBOKO HEZUR. "Costillas, saietsak, saietsezurrak, alboko ezurrak" Lar.<br />
- ALBOKO MIN (V-gip; Lar, Añ, Sb-Urq, H). Ref.: Iz ArOñ (albúan); Elexp Berg. Pleuresía; dolor de costado.<br />
"Mal de côté" H. "Albúan, albóko miña, dolor de costado" Iz ArOñ. "Alboko miñez nabill" Elexp Berg. v. alboko<br />
(3), alborengo, SAIHETSEKO MIN. Urteten dau neska batek dantza diabruzko batetik, elduten da<br />
izerditurik bere etxera, edaten dau ugari ur otza, artuten dau alboko min batek. Itz Berb I 73. Ez dala orren<br />
errez geixo bat osatzen, / Alboko miñ zorrotzak baldin badau artzen? AB AmaE 248. Ixipela, alboko miña eta<br />
edozein zauri edo miñ-antza, bildurgarriak dirade beti edari-galgarrietan oitutakoentzat. Ayerb EEs 1916, 32.<br />
Oiñazez egoan ama, alboko miñez. Alborengoa ete eukan? Erkiag BatB 97s.<br />
- ALBO-MUTIL. "Satélite, agente, secuaz, partidario" PMuj. Bada ezpada, zer gertauko, albomutil erazko ta<br />
aiutuak izatea, zuur jokatzea zan. Albomutil edo estaltzailleok, ostera, zintzoak bearko eben izan. Erkiag BatB<br />
22s.<br />
- ALBO-OKER. Dolor de costado. "Albo-oker aundixa ein xao" Iz ArOñ (s.v. albúan). v. ALBOKO MIN.<br />
- ALBORA (Lar, Añ). a) Al lado, a un lado (expresando dirección). (En los casos en los que va precedido de<br />
sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún<br />
adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo). "Acotar,<br />
citar al margen, aldemenera, albora, basterrera deitu" Lar. "Acercarse, [...] (V) albora, aldera etorri" Añ. Ez<br />
albora adi egon. Ze, aldi baten, deabruak betondoko eskerga bat emoeutsan, albora begira egoan bati. Añ EL 1<br />
13. Ganora baga, arrauzika, erdi lo, albora adi, barreka, barriketan [meza enzun]. Ib. 86. [Mezan egon] edo<br />
berbaz, lo, albora begira, besteai eragozten. Ib. 130 (v. tbn. albora begira en Astar II 206). Erromatarrak<br />
albora ziran / etorri galdetutzera, / ea zergatik botatzen zuten / ontzi ura baztarrera. Izt Po 146. Eta batzuek<br />
Jesusi albora joanda, esan zioten: [...]. Lard 429 (56 tbn. albora joan). Surretarako bere, palta pañelua, / Zintz,<br />
eginda daroa albora eskua. AB AmE 217. Ezeban Mariparen albora edo aldamenera urreratu gura izan. A<br />
BeinB 69.<br />
(s. XX). Deitu eutsan albora Josetxori, ta ittandu eutsan: [...]. Echta Jos 306. To, txuri, nere albora! deituaz<br />
beragana erakarri nai zukean. Ag G 154. [Joseren ostatua] ibiltari arlotien txanponak bildu nairik, bidearen<br />
albora ertenda zegoan. Ib. 323. Alako baten estul garratz ta siku bat adittu zan. Danak albora begiratu eben.<br />
Altuna 76. Zure neke ta naigabe gaitzez, gurutz-albora ekarri zendun gizona. Jaukol Biozk 35. Alkar top-egin<br />
ebenian, Mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia ta gelditu egin zan, bestiari<br />
begira-begira. Mister Fist etzan kenduten albora. Kk Ab II 28. Zuek umezurtz gelditu ziñaten. [...] I, nere albora<br />
bildu intzan. Zortzi urte itukan orduan. Lek EunD 16. --Ori, ori, ekin beti aberria gaizkatzeko. --Gaizkitu?<br />
(albora). Au oraindik euskeraz ondo ikasi bagea degu. Lab EEguna 97 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />
Mugazaia albora begira dan batean. Ldi IL 43. Ikasik leziñoa! Beti ago albora begira, distraiduta. Bilbao IpuiB<br />
149. Hiltzeko asmoekin zetorzkidan albora, / baina etzuten aurkitu gorputz hila baizik. Arti MaldanB 200.<br />
Gizonak atera zuan orduan burua saskitik albora, esanaz. And AUzta 45. Eraman zien albora aitonari tabakoa<br />
eta pipea eta amonari txokolatea. Ib. 73. Aurrekaldera, pixka bat albora, mikrosoiñu bat dago. NEtx LBB 193.<br />
v. tbn. Ur MarIl 109. Or Mi 75.<br />
A la casa de al lado. Andrea albora bialdu zuan / txerria il da bereala, / etxian zeukan solomorikan / onena<br />
eman zezala. Tx B I 163.<br />
(En las exprs. albora bota, albora jaurti 'echar a un lado'). "Lotsak albora bota, echar a un lado los temores<br />
(Arch)" DRA. Berba baten agertuko deutsazu konfesoreari, lotsaak albora bota-ta [...]. Añ EL 2 147. Poztu<br />
gaitezan / gazte ta zarrak / bota negarrak / albora. Azc PB 269. Jaurti nekeak albora. Echta Jos 99. Irabazietan<br />
bakotxari dagokion tokamenetik gizaki-mueta batak bestea albora bota ta esku-utsik iztea. Eguzk GizAuz 151.<br />
(En la expr. albora utzi 'dejar de lado'). Erregebide aundia albora utzi ta beste mearrago bati lotu gatzaio.<br />
Ldi IL 44. Are ur-tantoak berak ere ezetsi ta albora uzteko ez gaude: euskal-ur gaziaren bear gera. Ib. 144.<br />
Bestetaz zerbait esan nai, ez dakit nondik nora; / iñutama ez dezadan utzi, beintzat albora. "No dejaré al menos<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
887
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
de lado". Or Poem 551. Arkitektura albora uzten du. Hala ere urtebete osoan han dihardu Madrilen, Erti-<br />
Ikastetxe eskean. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).<br />
"Eztago ori albora adi yantzita, está ése muy bien vestido; litm.: no está vestido mirando al lado (V-ple)" A<br />
EY III 347.<br />
b) "Albora, al lado, a un lado. Albora zeroian semia ortozik, llevaba al lado a su hijo descalzo" Etxba Eib. <br />
Nabarrek ederki zaitzen zituan albora gelditzen ziran ardiak, zaunkaz inguruak esnatuaz. NEtx LBB 93.<br />
"Bere albora artu, tomar a uno en privanza" A Apend. Cf. alboko (4).<br />
- ALBORA EGIN (Lar, Añ, H). a) Apartarse, hacerse a un lado. "Ladear" Lar y Añ. "Removerse de una parte a<br />
otra, (c.) aldegin, albora egin" Añ. "Se mettre de côté, s'écarter" H. "Apartarse, hacerse a un lado. Albora eizu,<br />
mesedez, burdixa igaro arte, apártate por favor hasta que pase el carro" Etxba Eib. "Albora egin zakidaz apur<br />
baten, zer erreparri diñostan entzun dagijodan". Ba-nua, bai, baztertxu aretara; ta Jaungoikuari gura dakijola<br />
niretzako albista txarrik ez ixatia. Otx 43. Guztiak albora egiten dute kondea agertzen danean. NEtx Antz 66.<br />
Astoaren ostikada ez al dek ikusi euregana allegatu baiño len, piska bat albora egiteko? BasoM 167.<br />
b) (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Pandear la pared, (c.) makurtu, boatu, albora egin" Añ. "Ezkerreko ormiak,<br />
albora eiñ dau eta laster da lurrera, la pared de la derecha se ha inclinado y pronto vendrá a tierra" Etxba Eib.<br />
- ALBORAGO. a) "(Más) cerca" Añ. Alboko pagadian pago zar bi; / besoak emanak dituzte alkarri [...].<br />
Armiarma andrea alborago, / arilketan dabil. NEtx LBB 254.<br />
b) Algo más aparte. Geltoki azi ta zabala dago begi-aurrean. Lagun asko jatsi dira. Baita Nikanor bere. An<br />
dago kantiña txiker bat; alborago jantoki edatsuagoa. Erkiag BatB 166.<br />
- ALBORAINO. Hasta al lado (de). Azkeneko tratu txar eta irañak Usoa errukabea erio alboraño eraman<br />
zuten. Etxde AlosT 59. Beltran urreratu zitzaien alboraño ta esan zien leunki: [...]. Ib. 87. Au urreratu zan bere<br />
alboraño eta bere masail izoztuan muin bero bat kokatuz [...]. Etxde JJ 263.<br />
- ALBORANTZ, ALBORUNTZ, ALBORONZ (Dv (G)). Hacia un lado. "Qui va de côté, se dirige vers le côté<br />
et non droit" Dv. Kapa bat artu, eta begiak alboronz zituztela joan, eta begiratu ere gabe estali zuten. Lard<br />
10. Ondo pentsau bagarik, dranga, dranga, edan, [...] Donostian bideak, naiz izan zabalak / Orduan danak<br />
ziran niretzat bedarrak, / Alboruntza egiten neban bakotzean / Oi neban ertz batetik bestera artean. AB AmaE<br />
228. Brankaldeko erremuaren laguntasunaz alborantz piskat igitu, beste untzien artean bide-egin. Erkiag Arran<br />
83. Ia alborantz jausi zan. Erkiag BatB 77.<br />
- ALBORATXOAGO. Más hacia un lado. Baiña entzun dagigun an barruan [ardandegian] egozan beste<br />
gizonezkoak bere, ziñoena. Alboratxoago, iru gizon egozan, leortarrak eurak. Erkiag Arran 16.<br />
- ALBOREAN. De al lado. v. ALBOTIK. Garagarrilean neskea ezark alborean. 'Echa la moza del lado'. RS<br />
313.<br />
- ALBO SAMAR. Bastante cerca. Oiñotsak nabaitu zitun albo-xamar. Etxde JJ 152.<br />
- ALBOTIK, ALBOTIKAN. a) De al lado (de); por al lado (de). (En los casos en los que va precedido de<br />
sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún<br />
adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo).<br />
Alde egingo dau maijaren alboti goserik andijena badauka bere. Mg PAb 92. Zagoz seguru zeu berangandik<br />
alderatuten ezpazara, eztala bera zure albotik kenduko. Astar II 184. Kalean dabillala nik dakust agaitik, / Bere<br />
llobea lagun dabela albotik. AB AmaE 221. Ezeban geiago esateko astirik izan, bada olatuaren bultzada batek<br />
kendu euskun albotik. Ag Kr 90. Ez eban juan gura neronen alboti. Noe 108. Eta guzien buru, Bizkaietako<br />
muñatz-magalean, Itzaga-erreka albotik duala, bere Erraondo. Mok 13. Ixil-ixilik Gurutz-albotik datoz biotz<br />
maitaleak. Jaukol Biozk 12. Ta ikusirik nitzala / ni urreratuten, / sasi baltzak albotik / egin eutsun urten. Enb<br />
120. "Diruak diru balio dik, i" / diotsa batek albotik. "Exclama uno del público". Or Eus 391. Albotik eltzen diote<br />
tanta bat artu dezan. "La detienen por ambos lados". Ib. 66. Bera joan ukan nere albotik erri-aldera, ni zahar<br />
eta erdi itsu au mendian bakarrik utzita. Lek EunD 50. Gari-soro albotik igarotzean. Etxde AlosT 15. Azkenean<br />
itzali zait albotik nere Jauna. "Ha desaparecido de mi lado". Or Poem 543. -- (Ane) Orain ere, beti bezela,<br />
asarre? --(Azentzi) Mutil au beti ari da albotik-eta. --(Mikel) Azentzik ez tu iñor bear alboan, izketan aritzeko.<br />
NEtx Antz 77. Irixtear ziranean, jendarmak nabaitu zituzten albotikan. Etxde JJ 48. Etxe batean zoritxarra<br />
auzokide eta maiztar izaten asten danean, ez ei dau aldi batean albotik igesik egiten. Erkiag Arran 170. Ortu<br />
orren ormeari [...] gora samarra eretxi eutsan; eta eraso-aldia, albotik, saietsetik egitea erabagi eban. Erkiag<br />
BatB 95. Damuz aldegin eban mutikoak Nekaneren albotik. Ib. 57. Zure ardien albotik doake. "A tu manada<br />
viviera junta". Gazt MusIx 91. Or nunbait sartu zaio. Nun, ordea? Ez daki, albotik urrutiratu zaiola daki bakarbakarrik.<br />
Onaind in Gazt MusIx 153. Orretan, Txomin pasau zan albotik. SM Zirik 55. Zeru altuan agertuten da<br />
/ izar eder bat bakarrik, / bakarrik ezta, bakarrik ezta / lagunak daukoz albotik. Balad 169. Ainbeste maitemindu<br />
/ zirianak nigez, / orain barre eginda / albotikan iges. BEnb NereA 232. Eta ikusi zuten an albotik erbi bat<br />
zijoala. And AUzta 87. Eta albotik atararik galtzairu zorrotza, bere indar guztiagaz aindu eban biotzera. Etxba<br />
Ibilt 489. Nereak naikoa eztirala, gure txiki biak albotik naikoa lor sortzen didate. Nork geldirik euki ume auek?<br />
NEtx LBB 81 (v. tbn. 130). Ene Mattintxo laztana, / albotik Kristonak esan arren / aserratutzen eztana!<br />
Gorrotxategi in Mattin 24. Anai-arrebak, ez, otoi, pentsa, / neure gustura nagonik, / poz gehiago izango nuen /<br />
albotik beha egonik. Xa in Uzt LEG II 252.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
888
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Azc PB 147. SMitx Aranz 73. Lasa Poem 100. Albotikan: Arrantz 33.<br />
(Con reduplicación intensiva). Gurutziltzatu-biran an dago / Euskalerri min-zalea / albo-albotik<br />
Jesukristori / eskeintzen bere nekea. SMitx Aranz 181.<br />
b) "Indirectamente, (c.) zearka, zearretara, albotik" Añ. v. ZEHARRETARA (b). Zeinbat era edo modutara<br />
ekarri leite Jainkua testigutzat? --Bitara; bata artez edo argiro, bestia albotik edo ziarretara. [...] --Zelan<br />
ekarten da testigutzat ziarretara? --Jainkuaren eskubetako egite edo kriatura nagusiak gaiti juramentu egiten<br />
danian, nola dirian zerubak, lurra, eguzkia, arimia ta beste batzuk, zeintzubetan agertuten dan Jainkuaren<br />
perfekzinoe edo edergarriren bat. CrIc 57.<br />
c) De refilón. Ikusten da [...] berbeetan ta maitekerijeetan dagozala. Baina zer berba? Arimiari ondo gura<br />
deutsanak, alboti bere entzun biar ezditubanak. fB Olg 64.<br />
- ALBOTIKO. (Adnom. de albotik). Cf. albotiko. Lurralde adeitsu jathorren / albotiko bidez zethorren /<br />
arbatu gabean untzia. Mde Po 87.<br />
- ALBOZ. De lado. Ezpanak me sartuak biak barrurantza, / alboz euken igitai agoaren antza. AB AmaE 233.<br />
- ALBO-ZABAL. (Frontón) libre de paredes laterales. Bazkalondoan pillota-yokaldi bikain bat dago, alderdi<br />
ontan oi-diranetako pillota-toki albo-zabalean. Ldi IL 46.<br />
- ALBOZ ALBO (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H). "(Ir) lado a lado, aldez alde, alboz albo joan" Lar. "(De) silla a<br />
silla, codo a codo, (c.) aldez alde, el- o alkarren ondoan, alboz albo" Añ. "Alboz albo joatea, aller côte à côte"<br />
Dv.<br />
2 albo (AN ap. A; Dv (AN)). Plátano (Platanus acerifolia o hibrida). "Platane" Dv. "Albozko, qui est fait de<br />
bois de platane. Albozko mahain, table en bois de platane" Ib. Jakobek beraz harturik burzuntz, amanda, eta<br />
albo zaharo heze batzuek azala khendu zioten zenbaiti. "Tollens ergo Iacob virgas populeas virides et<br />
amygdalinas, et ex platanis". Dv Gen 30, 37 (Ur zur-xuri eta urritz eta gaztañ ondo).<br />
alboada. v. alborada.<br />
albo-adar. v. albadar.<br />
alboagin. v. albagin.<br />
alboate. v. albate.<br />
albode. "Albodea. Aunque esta voz no la trae el Diccionario de Larramendi, es muy bascongada e indispensable<br />
de conocerse, porque de su contracción en aldea, sale una gran multitud de composiciones y derivaciones.<br />
Significa proximidad, inmediación, cercanía" NoviaS.<br />
albodi. "Bois formé de platanes" Dv A.<br />
alboera (Lar, Añ). "Afinidad, cercanía, vecindad", "vecindad, inmediación, urrera, urkoera, aldea, aldeera,<br />
alboa, alboera" Lar y Añ.<br />
alboerri. v. alberri.<br />
albogea. v. 1 alboka.<br />
1 alboka (V; O-SP 222, Dv (que cita a O y EZ), H), albokea (det., Lar), albogea (det., Lar DVC 153). Ref.: A; A<br />
Apend; AEF 1928, 36; BAP 1952, 125s. Albogue. "Albocas, que en morisco se llaman xabebas y en romance<br />
cornetillas" IC I 309. "Musette" O-SP 222. "Albogue, albogón" Lar. "Albogue, albogón" Lar DVC 153.<br />
"Grossier instrument de musique à vent (esp. 'albogue')" H. "Albogue, instrumento músico que se hace de dos<br />
cuernos unidos por el vértice comunicados entre sí por dos cañitas horadadas de trecho en trecho" A. "Es muy<br />
corriente que [los pastores del Gorbea], después de sus labores, se junten para divertirse al son de rústicos<br />
instrumentos, siendo entre éstos los más usuales el tambor (= danborra), la dulzaina (= dultzaiñe) y el albogue (=<br />
alboka)" AEF 1928, 36. v. zinburrun. Lauda zazue zinbala / eta alboka sonuz. EZ Eliç 196. Lauda zinbalez,<br />
albokaz / Edo berzez Iainkoa (Ps 150). Hm 101. Muturik daukaguz gaur koplakariak, [...] Ixillik artzaiñen<br />
alboka zoliak / Danbolin txistu ta txilibituak. AB AmaE 144 (v. tbn. 55 y 27). Alboka artuta, goizero / yaikitzeke<br />
dala Bero, / noia larrera ardiekin, / intzaren gain, alai, arin... Monzon Urrundik 47. Pandero zarra ta alboka, /<br />
biak ari gera joka. NEtx LBB 331. Gazteluk, gainera, txistu edo alboka zaharrari egokitu behar zion flauta<br />
aberatsaren soinua eta doinua. MEIG III 106. En DFrec hay 5 ejs.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
889
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etim. En relación con cast. albogue (dial. alboque "en las Montañas", según Terreros, nacido en Trucíos).<br />
2 alboka. 1. Tambaleándose. v. infra ALBO-ALBOKA. Errenka, alboka edo beste modu barregarrijen<br />
baten ibilijagaz. Astar II 84. [Askotxo edan ezkero] belaunak agitz ikaratzea, zabuka eta alboka ibiltzea; eta<br />
bere gorputza ezin gobernatzea. Gco II 60.<br />
2. Uno al lado del otro. Gogoan al duk an beiko landan biok alboka maats-aienpean itzegin ginula? 'Assis<br />
ensemble sous la treille?'. Or Mi 146.<br />
3. albaka (G-azp). De lado. v. albokera. Kamio ortan danetik dago / ordeka eta aldapa, / Guziak pasa<br />
bearrak daude / zuzenka edo albaka. Basarri 94.<br />
"Alboka-alboka, faldeando un monte (V-arr)" A Apend.<br />
- ALBO-ALBOKA (V ap. A). a) Tambaleándose; de un lado a otro. Tragotxu bat geijago edaatia, albo<br />
alboka, begijak lausotu, oñak lokaturik etxera nekez biurtutia. Mg CO 22 (CC 18 albo alboka). [Tabernan]<br />
belutu ta doiala bideetan zabuka, albo alboka. Ib. 220. [Edanda daguanian] oinakin ondo ibiili ezina. Albo<br />
alboka juatia. fB Ic I 272. Ezekian, baiña, zelan azaldu, zegaitik edo zerik zetara erabillen burua albo alboka<br />
kristal edo beira-arteko irudiak. A BeinB 89. Begiak lausotu iakozan, asi zan albo-alboka, ta iru edo lau<br />
oiñkada emon orduko, oso-osorik io eban beia. Ag AL 86. Baña txalupea astiro-astiro joan atze-atzeka, ta alboalboka<br />
ekatxaren indarraz. Echta Jos 252. Peru moskortuta dago ta albo-alboka dabil. Zam Man 3.<br />
b) De lado, hacia un lado. Zangurruba atze-atzeka ibilli duala, ta karramarrua, barriz, albo-alboka. Otx 60s.<br />
Gaurtik aurrera, esan eutsan karramarruak zangurruari, onetaraxe ibilli bear yoguk, mutil: i atze-atzeka ta ni<br />
albo-alboka. Ezteritxok? Bilbao IpuiB 243.<br />
3 alboka. Itxubaren zaldiya / Bizkaian artuba [...] ogei ta amar errial / diruz pagatuba. [...] Zaldiya ta<br />
alboka, / gero kabrestubak, / ogei ta emezortzi / errial justubak. (Interpr?). Noe 60. [Astoa] ogei erreal kosta /<br />
gañera alboka, / nai baño ezin jaso / albarda ta soka. (Interpr?). Ib. 68.<br />
alboka. v. alboroke.<br />
albokada (V-arr, G ap. A; Aizk). "Albo-kada [...], culada, golpe de costado que en el baile del zortziko se dan<br />
mutuamente nalga con nalga los hombres y las mujeres" Aizk. "Incitamiento" A. [Aragizko atseginaren]<br />
banderapean dabilz, lujuria, desoneskeria, [...] egite kaltetsuak, orakada albokada ez garbiak, danza nastuak,<br />
ordikeria. Añ MisE 58.<br />
albokalari. v. albokari.<br />
albokari (Lar DVC 153, A), albokalari. "Alboguero" Lar DVC 153. "Músico que toca el albogue" A. Asi<br />
zirean albokariak aurreskurako soinua ioten. Ezale 1897, 45b. Arratiako aranean albokariak orain baino<br />
ugaritxoago ziran lenago. A EY II 23. Mendi-mutil eder / albokalaria, / doñu yotzen ager, / Arek erainda, asten /<br />
dantzan gaztedia. Monzon Urrundik 75 (ap. DRA). En DFrec hay 2 ejs. de albokari.<br />
albokarte (V-m ap. Zubk Ond 235; Arzdi Peces, FauMar 37). "Albokartia, [...] anchoa" Arzdi Peces.<br />
"Albokarte, antxoa, bokarte" Zubk Ond 235. "Anchoa, [...] bokarta, albokartia, antxua" FauMar 37. v. antxoa,<br />
bokart(a).<br />
alboke. v. alboroke.<br />
1 albokera (V ap. A), albakera (V-m ap. A). De lado, de costado. "Caerse de lado" A. "Albakera, [...] mirar<br />
de soslayo" Ib. (se trata evidentemente de una expresión adverbial). v. alboraka. Zan neure Aita eta ez neban<br />
maitetu, zan neure Jaungoikua eta ez neutsan jaramonik egin, begi okerrakaz, albakera ta ziarretara begiratu<br />
neutsan. Ur MarIl 37. Etzan baiña asko alderatu, lepo makurtua lerdendu ta albokera begiratuaz Txantoni oles<br />
egin eutsanean: [...]. A BeinB 55 (v. tbn. 68 y 89 albokera begiratu). An egoan gizon arrotzari zearka edo<br />
albokera begira. Ag AL 45. Gaixpar --deitu eban Uberok biurrera txiki bat albokera eginda. Ib. 139. Gizon<br />
gizajoa albokera jausi da. Zam Man 3. Orma ondoko egur latzari elduta igoten joiala, albokera ikusi eban<br />
auzoko neskatillea. Ag Kr 103. Aldi atan zangurruba aurrekera ibiltten zan, osterantzeko piztijak lez, eta<br />
karramarrua etzan gaur lez albokera ibiltten. Otx 57 (v. tbn. 60).<br />
- ALBOKERA EGIN. Moverse, desplazarse hacia un lado. [Argia emateko tresnak] guztiak Cardanek asmatu<br />
eran eskegiak, [...] huntzia edozein aldera okertzen dalarik, zutik eta albokera egin gabe gelditzen dira Cardaneskeieraz<br />
dagozan tresnak. Osk Kurl 126.<br />
- ALBOKERARA. a) Hacia un lado. Gatzamalliak [...] jo biar dau [...] mia malluka txikar bategaz, batian<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
890
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
belauniko daguala, bestean albokerara etzunda, zelan otuten jakon. Mg PAb 128.<br />
b) Indirectamente. Beste bekatuekin ofenditzen da Jangoikoa zearretara, ta albokerara bezela; ez artez artez,<br />
arpegiz arpegi, bai bere kreaturetan edo legea ez gordeaz. Mg CC 241.<br />
2 albokera. v. albakera.<br />
albokero. "Alboguero" Lar. v. albokari.<br />
alboki. "Bois ou pièce de platane" Dv A.<br />
albokide (Lar, Hb ap. Lh). "Convecino, [...] albokidea" Lar.<br />
- ALBOKIDEKO (Lar, Hb ap. Lh). "Colateral, aldekidekoa, albokideakoa" Lar.<br />
alboko (V, G; Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Vecino; persona o cosa cercana, próxima. "Albokua<br />
ikusi eziñik bizi zan gizajua, el pobre vivía no pudiendo ver al vecino" Etxba Eib. "Vecino que vive en el mismo<br />
piso o en una casa contigua. Alboko guztiekin asarretuta ei dabill, ume zaratak diela ta eztiela" Elexp Berg. Cf.<br />
ALBOKO (s.v. 1 albo). Dantzarijak albokuari belaarrijan esaten deutsazan berba desonestubak. fB Olg 160<br />
(121 edo noberari edo albokuari). Zure izena zapaldu nairik eregiten dau / Buru altsua, eta biltzen dauz<br />
albokoak, / Gu galdutea erabagirik batzarre atan. AB AmaE 437. Jakintsu andi bat oian geldirik / Eguan lo<br />
gozuagaz / Eta amesetan etorri jakan / San Anton albokoagaz. Ur PoBasc 206 (ref. a un cerdo). Aurrekoari<br />
emon da albokoa gorde, au jo ta bestea zapaldu [...] an izan ziran angoak, eliz-aurreko enparantzatxoan. Ag Kr<br />
175. Albokoa norbera baño goraxeago ez ikusteagatik larogei eguneko garizuma igaroko lutekenak badira. Ag<br />
G 259. Oni ta besteari, aurreko ta albokoari bultza egiñaz [...] bear aña leku idoro eziñik. Ib. 180. Eldu eutsoen<br />
besoetatik. Berak albokoai ukabilkada onak emoten eutsezan. Or Tormes 113. Gizaldietan bazterra zaintzen /<br />
gau ta egun or egona, / begira orain gudari orri / zartzaroan el yakona: / albokoen etxamona. Atutxa Mugarra<br />
(ap. DRA). Euren bizitzan alboko ta auzo, lagun ta adiskide [izan daben itxasoa]. Erkiag Arran 85. Etxe zaar<br />
orrek ez dauka zer salbaurik! deadar egin eutsen alkateak. Albokoak su artu dagien egin bear dozue alegin.<br />
Erkiag BatB 12. Albokoen ormak baiño beteagoak [...] ziran zaldunaren baratzekoak. Ib. 43.<br />
v. tbn. Otx 35.<br />
Pozik yoian Xirdo bere, Arantza beltzerana alboko ebala. Erkiag Arran 47.<br />
Euskotasunaren gaizkakunderako, IRU MILLA lagun zintzo bear ditugu. Bear-dirua ta iragarkiak orren<br />
[egunkariarekiko asmoaren] alboko ta ondorengo yo ditzakegu. Ldi IL 81.<br />
2. "(AN), padrino de boda" A.<br />
3. "(G), pulmonía" A. v. alborengo. Gaizki zegoan gizagaixoa, birikeri, alboko edo alborengoarekiñ<br />
(pulmonía). Ezale 1897, 187b.<br />
4. "Albokoak, los privados (cortesanos)" A Apend.<br />
5. Ayudante. Alboko batek Loiolaz ere / berori aitortzen zuan. "Y de Loyola afirmó lo mismo uno de sus<br />
adláteres". Or Eus 257. Yosue, Nunen semea, zure albokoa. Ol Deut 1, 38 (Ker, BiblE zure laguntzail(l)ea).<br />
6. "Albóko bat artu, un golpe en el costado" Iz ArOñ.<br />
albol. "(V-ger), cuñas laterales que sirven para sostener el mástil" A. De alba + o(ho)l.<br />
albomin. v. albamin.<br />
albondiga (Lar), almondiga (V-gip ap Elexp Berg). "Albóndiga, albondiguilla, guisado conocido,<br />
albondigea, arbilgeta" Lar. "Almóndiga. Zaharrek izan ezik, gaur egun almondiga esaten da" Elexp Berg.<br />
albondigilla, almandongilla (V-gip ap. Elexp Berg), amandongilla (V-m ap. Zubk Ond), a(l)mondrongilla (Vgip).<br />
Albondiguilla. "Amandongillak, aragiagaz egiten diran pelota txikiak: albondinguillas" Zubk Ond. <br />
Ore edo pasta onekin berarekin egiten dira pastelak edo arbilgeta edo albondigillak. Cocinan 27.<br />
alboño. v. albainu.<br />
albooskaa. v. alboranzkada.<br />
alborada (Lar (+ alboradea det.) H). 1. "Alborada [...], se aplica al amanecer el sol y el día" Lar. "Aubade"<br />
H.<br />
2. (Urt V 138, H), alboada. Alborada, música al amanecer y al aire libre para festejar a alguien. "Fenestrae<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 891<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
canticis circunstrepitae, [...] neskatxa gaztean leiho ingurutako [...] alboradak, ezkongaien alboradak, neskatxa<br />
gazteen alboradak" Urt V 138. "Sérénade" H. v. augeta. Alboradak dirade, azaña aundiak egin ondoan gizon<br />
gogoangarriak beren jaiotetxeetara biribillatzean, berai ongi etorri maitatiak egiteko ifiniak. Izt D 9. Soñu<br />
erritarki au [zortzikoa] enzutean, oartzen dira alborada ematera dijoatzen etxekoak, eta baldin ez badute nai,<br />
irteten zaio bat danboliñari etxe atarira. Ib. 34 (v. tbn. 5 alboradak ematera). Jarraitu zion etsaiak salbari beste<br />
kuartel guztietatik, eta Endaiatik ere; bereala asi zuten sutunpadia, eta orduan ezagutu zuten plazakoak pestaren<br />
bat andizkatzeko zala alborada ain agiria. 'Toda aquella algarada tan manifiesta'. Izt C 337. Bortz urtheren<br />
buruan Augusten harmadak / Etzituen aditzen uste alboadak; / Etzuen bortxa ahal, Mendurin yarria, / Hanbat<br />
harrabotsekin bilhatu etsaia. Hb Esk 32. Tanboliña beko kalean alboradea joten egoala. Ag Kr 50. Irugarren<br />
gaia. Danbolin-talde osoarentzat alborada. Saria: 100 laurleko. EEs 1912, 150.<br />
[Hendaiak] itsasoaren puntuan gastelu ederra, / gortheko bisitetan, prest duzu agurra: / etsaien arribada<br />
denean ethortzen, / zuk duzu alborada modakoa jotzen. BertsZB 143.<br />
3. "Au fig., alerte (L). Alborade, alborada eder bat eman dio, il lui a donné une belle alerte, algarade" H.<br />
"Alborada (BN-lab; Lf), semonce" Lh.<br />
alboragotu. "Acercarse más" Lar y Añ.<br />
alboraka (V-m ap. A). 1. "Tambaleando" A.<br />
2. (Andando, desplazándose...) de lado, hacia los lados. v. 2 alboka, albokera. Ordurako bazetorren<br />
zakurra, bazetorren, atzeraka ta alboraka, makur baño makurrago, ulua ta marrua, zemaika ta arnasestuka,<br />
ortzak eta agiñak erakutsiaz. Ag G 154. Idizko edo biantxa gazte izutiak, atzeraka ta alboraka zapalaparta<br />
gogorrean, enparantzaruntz iñola ere joan nai ezik. Ib. 83.<br />
alboraka. v. albaraka.<br />
alboraki (Lar, Hb ap. Lh). "Alboroque, dádiva, agasajo u regalo por modo de gratitud, puede venir del<br />
Bascuence alborakia, el agasajo que se da a los que dan la alborada" Lar.<br />
alborantzaka (V ap. A), alborunzka, alboruzka (A, que cita a J.J. Moguel). "Tambaleando" A. v. 2 alboka.<br />
Zer esan biar jake edan daruenai alborunzka ibilteraño begiak lausotu, berba moteldu ta ondo ebagi ezinda<br />
jarteraño? CrIc 73. Animalijaak eureen moduban dabiltz, ta gizon ordija alboruzka, begijak gorrituta, buruba<br />
illunduta. JJMg BasEsc 206. Galtzairu otsak dira urrindik zirt zart entzuten / Pirineoren belaunak dabiltz<br />
alborunzka. AB AmaE 449.<br />
- ALBORANZKA EGIN. "Albóuska eitten dau, se mueve a los lados" Iz ArOñ (s.v. albáaskaa).<br />
alboranzkada (albaaskaa V-gip; albooskaa V-gip). "Albáaskaa bat, albáaskaia, albáaskaan, un golpe de<br />
cabeza dado a un lado. Albóoskaa bat, un movimiento que se hace a uno de los lados. Albóuskaa bat emon, dar<br />
un golpe a un lado" Iz ArOñ.<br />
alboranzkadaka, alboroskadaka. "Alboroskadaka, titubeando, haciendo eses (V; Darric)" DRA. v. 2 alboka.<br />
alboratatu. v. alborotatu.<br />
alboratu (G ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv (G), H). 1. (Con dat. o alativo). Acercar(se), poner(se) al lado.<br />
"Acercarse", "avecinarse" Lar y Añ. "Abordar una nave a otra, u con otra cosa, acercarse, pegarse borde con<br />
borde, ontzi bat besteari alderatzea, alboratzea" Lar. "S'approcher, mettre à côté de, près de" Dv. "Aproximarse,<br />
ponerse al lado de" A. v. alderatu. Alboratu zitzaion Ingelesa Okendori eta onen barkura ere sartu zituen eun<br />
gizon. Izt C 432. Azkengabe dan Iaun arengana / ezer-eza alboratzea / gutxi bailitzan, uts au Iaungoiko / dakar<br />
oso biurtzera. "Que la nada se acercase a aquel Dios infinito". Or BM 83. Albora aldiro [...]. "Cada vez que se<br />
aproximaba". Or Eus 233. Seaskara alboratu ta, [...]. NEtx Antz 121. Arratoi ikaragarriak [...] bere gorputz<br />
emeraño ingumak bailirakean alboratuz. Etxde AlosT 28. Juanes alboratu zitzaion eta Kattalinek zutitu zun<br />
lanari makurtutako burua. Etxde JJ 79. Eztona egoki neskatillea papaua lez erdi lo egotea, iñor alboratuko ete<br />
yakon zai. Erkiag Arran 110s. Ele-jakitun arauz ez-baña gizabete arauz alboratzen da Bibliara. Gazt MusIx 62.<br />
Ontan, zaldun eder bat alboratu zitzaion. NEtx LBB 161. [Larramendik] artean sortu berria zen Real<br />
Academiaren hiztegitik hartu zituen hitzak bana-banan eta bana-banan alboratu zizkien euskarazko ordainak,<br />
latinezkoak gelditzen zirela hirugarren. MEIG VII 30.<br />
v. tbn. Zait Sof 19.<br />
(Precedido de gen.). Aitaren alboratu zaitezte alabok! "Acercaos [...] a vuestro padre". Zait Sof 137.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
892
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Jolasean ziarduen beste mutiko batzuk, euren kirolketea utzi, eta mutiko eldubarrion ondora ta albora ziran.<br />
Erkiag Arran 56. Bildur naiz, bere albora nadinean ezin barkatuzko irakiñak ez ote naun erasoko. Etxde JJ 277.<br />
2. (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). (Con ablativo). Alejar(se), apartar(se) "Ladear, [...] alderatu, alboratu, alde<br />
batera egin" Añ. "Hacerse a un lado. Alboratu ez bazan, trenak zapalduko eban, [...] si no se hubiera apartado, le<br />
habría pillado el tren" Etxba Eib. "Alboratizu lapiko ori, [.] retira (pon de lado) ese puchero" Ib. "Alboratutzia<br />
izan ez bazan sasoiz, galdua zan, si no hubiese sido el apartarse con oportunidad, se hubiese perdido" Ib. "Ez<br />
zetsan ardura alboratzia, no le importaba hacerse a un lado" Ib. Erbi bat baño ariñago, jaiki eta belar-metatik<br />
amar bat urrats alboratu zan. NEtx Antz 144. Begiak alboratzen ditu, tenta-bidean ez erortzeko. Ib. 143.<br />
Milimetro bat ere etzitzaizkion alboratzen haizkorakadak. Osk Kurl 92. Ezin du eraman Aren argi-ziztaren<br />
gogorra [...], eta pitin batean beintzat, alboratzeko eskatzen dio xamurki begi oien dirdira. Onaind in Gazt<br />
MusIx 154. Gure herriak, bortxaz eta ezin bestean, ikastolak sortu ditu, eskoletarik aparte. [...] Bide beretik<br />
abiatzen da Euskal Unibertsitatea, Uztarizkoaren eredura, Euskal herriko izan dezakegunetik alboratua. MEIG<br />
IX 32.<br />
3. Dejar a un lado. Camilo Scalligeri-k, Cacaseno edo dalako ixen itxusizkoren edestija gettu eutsan, eta<br />
arrezkero Bertolda, Betoldin eta Cacasenoren ixenaz dabiltz idazti baten batuta idazle bitzubon edestijak. Baña<br />
euzkerara itxultzeko asmoz Ittalira eskatu neban idaztijak, bat-batez alboratu dau Scalligeriren lantxu au, ta<br />
neuk be, [...] beste ainbeste egin dot. Otx 6.<br />
- ALBORATZE-ERASO. Abordaje. Itxaslapurrez osatutako ontzi-gizon talde bat alboratze-erasoan, barkueskaletatik<br />
lau atzaparka igoz. Etxde Itxas 50.<br />
albore. Albor. Podere baneukaike tenplatzeko / neure begi beraoen alboreak! Lazarraga (B) 1193rb.<br />
alboregitu. "Acercarse demasiado" Lar y Añ.<br />
alborengo (V, G ap. A; Aq 84 (G)), alboreango (A Morf 124), albori(e)ngo (V-m ap. A). Pulmonía. "Dolor<br />
de costado" Aq 84. v. ALBOKO MIN. Bisitau begijee bere gorputza [...] bijotzeko minak, eraitekuak,<br />
alborenguak, palta bagako buruko alaak. fB Ic II 293. Nai alborengo bategaz ill, nai atsekaba bategaz gaixotuta<br />
ill, guztia da illtia. fB Ic III 261s. Gaizki zegoan gizagaixoa, birikeri, alboko edo alborengoarekiñ (pulmonía).<br />
Ezale 1897, 187b. Gaixorik badabill, eztul txarra badauka, alborengoa badau. Ag Kr 130. Atzenean gexotu zan<br />
alboreangoaz. Echta Jos 107. Izango dira berriz ere eztulak eta alborengoak sendatzalle gaixoari gaberdian<br />
jaiki erazteko. Ag G 94. Alborengo (pulmonía) gaizto batek beste auzoratu zuen. Etxde JJ 233. Guk eztugu emen<br />
galdetzen zergatik edo nola aize-bitarte batek sortu dezaken alborengoa (pulmonia). Vill Jaink 119s. Biriak<br />
artuak ditu; biak ganera. Alborengoa dauka. Erkiag BatB 98.<br />
- ALBORENGO BIKOITZ. Pulmonía doble. Medikuak esan zuen alborengo bikoitz bat zeukala, eta egun<br />
berriaren argia etzuela ikusiko. Arti Ipuin 29.<br />
Etim. De albo 'costado' + -rean (ablativo) + -ko.<br />
alboreña (det.?), aberiña (det.?). "Alboreña, aberiña, el aparejo para pescar chipirones. (D. Salis Léx.<br />
Bidasoa)" DRA.<br />
alborma. "(V-ple-arr), tabique, pared secundaria que sirve de apoyo a otra" A. "Alborma baten adriluari eusteko<br />
izaten dan zurruna" A DEV (s.v. aldabia).<br />
alborna. v. alburno.<br />
albornia. "Albornia, ajofaina, vasija de barro" Lar.<br />
alborno. v. alburno.<br />
albornoz. "Albornoz, capote de aquella tela [barragán], albornoza, albornozko kapa andia" Lar.<br />
alboroka. v. alboroke.<br />
alborokari, albarokari (S-saug ap. Lh). "Querelleur, séditieux" Lh.<br />
alboroke (V (+ albooke V-gip), AN-araq (albooke), S), alboroka (V, G), alboka (AN-gip), alboke (V, G, AN).<br />
Ref.: A (alboroka, alboke); Iz ArOñ (albóokia); Garbiz Lezo 214; Satr VocP (albooke). Alboroque. "Robla o<br />
alboroque" A. "Alboroque o ligero refrigerio con que se sellan algunas compraventas" Ib. "Alboka, rancho que se<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 893<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hace a la conclusión de una obra de edificación" Garbiz Lezo 214 (y en nota a pie de página: "tiene el significado<br />
dado por el recopilador, pero también otro, dentro del mismo matiz de 'rancho'. A los días de dar una madre a<br />
luz, las amigas o vecinas se reunían en su casa para celebrar la fiesta con una merienda"). "Albóokia eiñ, hacer<br />
una especie de merienda para ultimar el trato" Iz ArOñ. "Albóokia, albóokan eon, charla que se tiene tomando<br />
algo, enseguida de un contrato" Ib. Alan, egin daiguzan bake osuak, emoidazu esku ori, ta adiskide garialako<br />
ezaugarritzat egin daigun alborokia, ta au neure diruti. Mg PAb 53.<br />
alboronia. "Alboronia, guisado de diferentes hortalizas, alboronia, baratzako jaki nastea" Lar.<br />
alboroskadaka. v. alboranzkadaka.<br />
alborotamendu, alboratamendu, albarotamendu (Hb ap. Lh). Alboroto, tumulto, confusión.<br />
"Alborotamendua, nahasmendua" HeH Voc. Alboratamendua handituaz zihoala. He Mt 27, 24 (HeH<br />
alborotamendu; Lç tumulto). Heriotzea gatik eta alboratamendua gatik presondegian emana izan zena. He Lc<br />
23, 25.<br />
alborotatu (Lcc (-adu), SP, H), alboratatu, albotatu (AN-larr ap. Asp Leiz). Alborotar(se), sublevar(se);<br />
turbar. "Tumultuer, faire du bruit" SP. "Alborotatzea, exciter du désordre, tumulte. Herria alborotatu zuen, il<br />
causa du désordre, un soulèvement dans le peuple. [...] Herri guzia alborotatu zen, tout le pays se souleva. [...] 3.<br />
[...] se disputer, en venir aux cris, au bruit avec quelqu'un" H (s.v. alborotea). "Sobresaltar, sobresaltarse.<br />
Albotatu ninduten. Albotatu naiz" Asp Leiz. v. asaldatu. Alborotadu daroagu / birtuosooen bakea. Lazarraga<br />
(B) 1159vb. Bizi adi ongi onareki eta ez adila alborota gaxtoareki. "Ne te brouille pas". O Pr 103. Alboratatzen<br />
du populua, irakasten hari dela Judea guzian. He Lc 23, 5 (TB asaldatu, Dv subermatu). Zerentzat alboratatu<br />
izan dire nazioneak. He Act 4, 25. Alborotatu eta galerak / eman ditu itxasuak, / ango mariñel gizaraxuak /<br />
etzeuden portunosuak. Arrantz 76. Aguazilla, lenbizi alborotatzen aste'ana, itzalera eraman. Sor AKaik 128.<br />
Tira, tira, bezindadia alborotatzen ari zera. Sor Gabon 53. Ona ni emen artzai gaizo bat / kate zar aundiz lotua /<br />
Orra or berriz erri guztiya / nitaz alborotatua! Ill Pill 23.<br />
alborote. v. alboroto.<br />
alboroto (Lcc, O Not 46 ( SP), Lar, H (V, G)), albarot (S; Gèze), albarote (H (S)), alborote (H (L)), alboto<br />
(AN-larr). Ref.: A (albarot); Asp Leiz y ANaf (alboto). Alboroto, tumulto. "Tumulte" SP y Gèze. "1. tumulte,<br />
émotion populaire [...]; 2. alborote, bruit confus, dispute entre un grand nombre de gens" H (s.v. alborote).<br />
"Ruido" A. "Sobresalto. Alboto ederra artu du" Asp Leiz. "Disgusto, sobresalto. Alboto gaitze hartu zuen" Asp<br />
ANaf. Albarot zunbait popülian eraik ez tadin. Ip Mt 26, 5 (He zerbait altaramendu). Au ipiñi zuten karzelan,<br />
errian izan zan alboroto bategatik. Oteiza Lc 23, 19 (He sedizione). Anditzen zela istante batetik berzeala<br />
alborotoa. Samper Mt 27, 24 (Lç tumulto, TB mugidura, Hual tumultu, Echn nastura, SalabBN abarrotsa, Ur<br />
(V) matxinada, Ur (G) arazo, Leon haro, Ker naaste, BiblE iskanbila). Ez besta egunareki, albarotik izan<br />
eztadin populiren artin. UskLi (ed. 1804), 284 (ap. DRA). Orain amabi urte omen zun / piska bat alborotua, / ez<br />
jakin orain urrena berriz / noizko daukan gorrotua. Arrantz 79. Jaun depütaten jüntetan albarot bat bada, güti<br />
haboroetan. Herr 11-5-1967, 3.<br />
alborozo. "Alborozo" Lar.<br />
alborri. v. alberri.<br />
albortusai. "(Ruta graveolens), ruda" Arzdi Plant1. v. 1 bortusai.<br />
alborunzka, alboruzka. v. alborantzaka.<br />
alboruzka. v. alborantzaka.<br />
albotasun. "Afinidad, cercanía, vecindad" Lar y Añ.<br />
albotatu. v. alborotatu.<br />
albotiko (V-m ap. A). 1. Padrino. "Padrino de boda" A. "Udazkenean ezkonduteko dagozala ta osabea<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
894
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jatorkela albotiko izatera? [...] ¿que se casarán en otoño y que viene su tío a servirles de padrino? (V-m)" Ib.<br />
(s.v. zabal). Cf. ALBOTIKO (s.v. 1 albo). Izango zala eskontzea / eguna zabaldu barik. [...] Zapatu baten<br />
ioan zirean / Abadea ta Maria / albotikoak ta mutila. Azc PB 169. Aurrerantzean guztiz gaitza izango eida<br />
gizonak euren arteko aserreakaitik alkar il edo zauritutera, orain legez, albotiko ta guzti ioatea. Ezale 1897,<br />
23b. v. tbn. A BeinB 68.<br />
2. (V-m ap. A). Vecino, persona que está al lado. "Compañero de fila" A. Pax Domini meza-emoilleak<br />
esanda gero, albotikoak alkarri begiratu ta burua makurtu ta bakea emoteko besarkatu zireanean. A Ezale<br />
1897, 315a.<br />
3. Testigo. Erri oso bat albotiko (testigu) danean, ostera, yazoera biloiz itsusiak ezin leitez ez yantzi, ez<br />
apaindu. A Latsibi 143.<br />
alboto. v. alboroto.<br />
albotu. Acercar. v. alboratu. Begira dagoka urtzalliari ta irakasten deutsa zer egin, nos aurreratu, nos<br />
atzeratu, ta nos albotu burdin oratzar edo agoia. 'Aproximar'. Mg PAb 127.<br />
albotxo, albotxu (V-ger ap. Holmer ApuntV 125). (Dim. de albo). "Bertan albotxuen, en el mismo lugar"<br />
Holmer ApuntV 125. Baña gu emen deslai itxirik umezurtz gisan, / Ama gaixorik daukagunaren albotxuan.<br />
AB AmaE 112. Zuriñeren albotxuraño elduaz. Erkiag Arran 130. Noizean bein, bakar bakarrik uzten eban<br />
jagoleak eta albotxutik jarraituaz, zuur zaindu. Erkiag BatB 77. Bakaldunaren beraren albo-albotxuan jezarri<br />
zan. Otx 12.<br />
albrizia. "Albricias, albriziak" Lcc. v. albiriste, albiste.<br />
albuerno. v. alburno.<br />
albularrain. "Albula, albularráña, ibaiarrañ xúria" Urt I 476. Cf. alburno.<br />
albumina. Albúmina. Izaitez, urtxuria ikertzearekin, atzemaiten da albumina delako leka bat:<br />
giltxurrinetako zeluletarik andana bat. JE Med 52s. Urtxuria giltxurriner behera albuminez lekatua jausten<br />
zakotela. Ib. 145s.<br />
alburno (L; VocBN, Dv, H, GAlm1957, 31), alborna (S; Hb ap. Lh, GAlm1957, 31), aburna (S), alborno (H),<br />
aburno (BN), aburmo (BN), aborna (S), agorna (S; H ap. Lh), algorna (S; H ap. Lh), albuerno (BN, S),<br />
alburun (AN; vEys). Ref.: A (aburmo, agorna, alborna, alburun); Lh (aborna, alborna, algorna); Lrq (aburna).<br />
"Poisson de la grosseur de la truite environ, d'un goût fade et plein d'arêtes" VocBN (tbn. en Arch ms., sg.<br />
DRA). "Aubour, poisson de rivière" Dv. "Aubour, perle d'eau, poisson d'eau douce" H. "Loina, pez de río, blanco<br />
y espinoso" A. "Agorna (S), pez de agua dulce" Ib. "Aborna (S), [...] agorna, alborna (S), [...] chevesne, perled'eau"<br />
Lh. "Alborna, [...] (Hb), tanche" Ib. "Perle d'eau" Lrq. "Aubour" GAlm 1957, 31. "Alburno. [...] Para<br />
Darricarrère es el gobio" DRA. Cf. albano.<br />
alburu. "(Hb), fat, impertinent" Lh.<br />
alburun. v. alburno.<br />
alda (L-ain, BN-baig ap. A; VocBN, Dv, H). Cambio. "Changement d'un lieu à un autre" VocBN.<br />
"Changement" H. "Mudanza de casa. Alda dute, tienen cambio de casa" A. Cf. Lar: "Falda, faldas, ez voz<br />
Bascongada, y con el mismo origen, que alda, aldas, que significa lado, cercanía, muda, falda". Irudimenak ta<br />
toki-aldak asko atzipetu zituzten. Ol Imit I 9, 1 (Mst lekhien khanbiuak, Dv aldaka ibiltzeak). Alda asko, arrain<br />
gitxi (V-m). "Muchos cambios de cala, poca pesca". A EY III 52 (cf. Zait Plat 25: Gure arrantzaleek lioketenez,<br />
"alda asko, arrain gutxi"). Ipui gazigoxoak izan dik âlmen: / orra gandua urra ta nabari lurmen... / Begi<br />
zabaletan, irria nagusi: / giro-alda ain usurik ez dut ikusi! Ldi UO 22. [Bergson-en aburuz] aldia badelazko<br />
iduripenak bere jatorria iraupen hutsa (gogoaren berezgarria) eta alda hutsa (ukigaiaraen berezgarria)<br />
nahastekatzean dauka. Mde Pr 328. Aldia gauza-aldak egiten baitu, lur ikus-eziña gai dula. "Rerum<br />
mutationibus". Or Aitork 346. Sorkari bat [...] Iainko betikorrari atxikia [...], ez aldi-aldak, ez beste aldartek<br />
Argandik askatzen eta ialkiarazten ez duna. "In nullam tamen temporum varietatem et vicissitudinem". Ib. 353.<br />
Nere toki-alda maitaro ikusi zun. Ib. 121.<br />
- ALDAKO. "Aldako usoak, palomas de paso, Lekeitioko arrantzaleen aldako txalopak (lanchas que van de una<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
895
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
a otra cala) bezelaxe" A Ardi 145. Amabost egun barru aldako usoak iltzera, doi-doi bada ere, joan al izango<br />
zera. A Ardi 94.<br />
- ALDAN. "Aldan , mudando de cala las lanchas (dítono, V-m)" A Apend. v. 2 aldaka.<br />
Etim. A pesar de las apariencias, alda está deducido secundariamente de aldatu, etc., que proceden todos de<br />
alde.<br />
alda. v. alde.<br />
halda (BN, S; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Faldón, parte inferior de una casaca, saya, levita. "Partie<br />
d'un casaquin, jupon, d'un habit, d'une redingote en suspens comme ornement, hors celle qui sert à couvrir le<br />
corps" VocBN. "Pan de robe, d'habit; pan de robe qui traîne, queue" H. Cf. Lar: "Falda, faldas, ez voz<br />
Bascongada, y con el mismo origen, que alda, aldas, que significa lado, cercanía, muda, falda".<br />
2. "Revers, flanc d'une montagne, d'une colline" H.<br />
3. Vestimenta extraña. "Accoutrement (S)" Lrq.<br />
Etim. De cast. halda.<br />
alda-aldi (Lar), aldaldi (Lar, Hb ap. Lh). 1. Relevo. "Quartos de la noche, para centinelas, gabeko alda aldiak"<br />
Lar. "Parada de mulas, caballos, &c. a trechos, para hacer viaje con brevedad, aldaldia" Ib. "Moment de relève"<br />
Lh.<br />
Cambio. Eta inguruan [ilargiak] larrainttoa daukanean edo zurbil edo zuri edo gorrixta dagonean, ba zekin<br />
egueldien zantzua artzen eta alda-aldiak ezagutzen. Or Mi 90. Eguraldiak alda-aldi ote? Or Eus 331. Itundasuna<br />
ta baretasuna aizatu zion biozpean aldartearen aldaaldi arek. Argialdi orietan buruzkatzen ditu gizonak ondoen<br />
bere egiteak. TAg Uzt 256.<br />
2. "Alda-aldi (G-goi), repuesto. Badittu aldaaldi bi, ya tiene dos prendas de repuesto (hablando de vestidos)"<br />
JMB At. v. aldagarri.<br />
3. alda-aldi (G-to). "Zenbat alda-aldi ditugu gaur bazkaritan? ¿cuántos platos tenemos?" (G-to).<br />
aldaar. v. 1 aldar.<br />
aldaatu. v. aldaratu.<br />
alda-aurre. v. alde-aurre.<br />
aldaba (Lcc). Aldaba. "Aldaua de puerta, atean aldabea" Lcc. Esku-aldaba zuen / txerriyak izena, / bost<br />
arrua ta erdi, / bastante gizena. Xe 257.<br />
Nariz. Oni barriz karatuleak ezin yautsok artu arpegijaren erdija be, ain yaukok aldaba andija! Kk Ab I<br />
57.<br />
- ALDABA JO. Llamar a la puerta. Manuel zarra, barberuari / zuk jo diozu aldaba, / nola edo ala alai pasatu<br />
/ nai genduke gaurko gaba. Lazkano in Uzt Noiz 80.<br />
- ALDABA-HOTS. Golpe de aldaba en la puerta. Atetako atean aldaba-ots galantak entzunerazo zituen.<br />
Erkiag Arran 129. Aldaba-otsak asi ziran gerotxuago. Erkiag BatB 9.<br />
aldabada. Golpe de aldaba. Sentitzen zitue Sando [sic] onek bere biotzean Jangoikuek ematenzizkion<br />
aldabadak (Guesálaz, 1787). FLV 1973, 378. Eztituzu sentitzen konzienziek emateinzkizun aldabadak? Ib. 379.<br />
aldabarra (G-to; A, Zubiau Burd (que citan Mg PAb)). Puntales que sostienen el mazo de ferrería. "Boga,<br />
boba edo boa kurkoetan tinkatzeko egurrak, aldabarrak zeritzaten. Aldabarrak ziriz ermotzen ziren (G-to)"<br />
Garm Olag 118. Cf., para las ferrerías asturianas, lo que L. Rodríguez-Castellano, escribe sobre andabarra:<br />
"Cada una de las dos piezas de hierro, de forma rectangular, provistas de un pequeño hoyo en una de sus caras,<br />
donde encaja y gira la boga". Gabija. Gabiguna. Bogia. Aldabarrak. Burkuak. Mg PAb 134 (en una lista de<br />
aparatos y piezas de ferrería).<br />
aldabarri. "Andurriales (V-ple)" A Apend. v. alderri.<br />
aldabe. 1. Patio de entrada, atrio. "Atrio, vestíbulo (G; Darric)" DRA. Etxolaren ataurregañeko oiala,<br />
aldabeko errezelak. Ol Num 3, 26 (Dv lorio, Ker atari). Gizon baten etxean sartu ta aldabeko urtegira yetxi<br />
ziran. Ol 1 Sam 17, 18 (Dv etxe-sartze, Ker beebarru). Etxeko aldabeak zear, gora ta bera ibili dabil Protagora,<br />
albo bakoitzean iru adiskideek ao-zabalik entzuten dioten artean. Zait Plat 111.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
896
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. "Campo cercado junto a una casa" A Aezk 288. Frecuente en top.: Aldauea (1321, part. Estella), Lac VM 37<br />
A, &c.<br />
3. "Lugar resguardado, abrigadero (V-m)" A Apend.<br />
aldabehar. 1. Necesidad, obligación de cambiar. Garai batean, kapoi parea, / nagusiaren etxera, / Bakallau<br />
zar bat zintzili artu, / ta buelta mendi aldera. / Alda bearra zegoan eta / pixka bat aldatu gera, / Oinbeste tarte ez<br />
dago orain / gizonetik gizonera. Basarri 61. Ordurarte, bere Patrixi beste gonadunik zanik ere, etzitzaion<br />
bururatu; baiña mundu ontako gauza guzien alda-bearra! Urteak aurrera ta Patrixi gizenago ta beste emakume<br />
batzuek liraiñago agertzen ziran. NEtx LBB 123.<br />
(Con complementos verbales). Aurki da larruz alda-bearra / ausartzen balitz Egoa. Or Eus 220. Gizadi<br />
osoari Eladek ekarri dion aurrerapenik aundiena orri zor dio, irizle askoren ustez, bere burua alda-bear orri,<br />
alegia. Zait Plat 115.<br />
2. (Lo) que debe cambiarse. Ercules baño obecogu utzi badut ere goien, hurrengo bertsoan, aldabeharra<br />
iruditzen zait orain: obe (zein oba) dogu egokiago genuke. MEIG V 78.<br />
aldabera. Cambiante, voluble. v. aldakor. Zuk dakizu nere biotz aldaberaren berri. Or Poem 546. Uki<br />
eziña ukibera baiñon obea, duda gabe; eta aldabera ez dana, aldakor dana baiñon obe. Or Aitork 153. Jauna,<br />
gure obenak barka egizuz, arren, eta biotz aldabera oneik zuzendu egizuz. EgutAr 9-2-1957 (ap. DRA). Bazatoz...,<br />
ta ba-zoaz, / ikuspen bat legez, / nire min eta pozak / sarriago dagien / aldabera bidez. 'Por el<br />
inconstante sendero'. Gand Elorri 36. Gizon aul, kaxkar eta aldabera. Zait Plat 9. Orrela biurtzen da ilkorra ezilkor,<br />
ilkorra atergabe aldabera baita. Ib. 154.<br />
(Uso sust.). Bere aldabera oso galgatzen du Zuri so egoite txit atsegiñez. "Mutabilitatem suam". Or Aitork<br />
346.<br />
aldaberritu. Mudarse, renovarse. v. eraberritu. Eta, ez europeiar ez modernu izate au nondik dut? bearba<br />
españiar izatetik? Españiarrok, barren barrenez, ain europeitu naiz aldaberritu eziñak ote gera ba? SMitx<br />
Unam 64.<br />
aldaberritze. Renovación. "Modernizatu egin bear dugu! Europeitu!". Ala otsegiten zuten, agi danez,<br />
orduko (1906) topikuzaleek. Zer da ordea europeitze, aldaberritze ori? SMitx Unam 63.<br />
aldabijau. v. aldebijau.<br />
aldabio. "Plantación de robles, hayas, etc. Pago-aldabiora joana dugu aita" Asp Gehi.<br />
aldabiyaketa. v. aldebijaketa.<br />
alda-dei. Llamada, aviso para cambiar. Alda-deia io ondoren, an ateratzen dun Uitziko Gerazine, nik<br />
ezagutu nun aitonaren aitona, izen aundiko bertsolaria. Or QA 193.<br />
alda-denborak. (Empleado para designar los cambios (comienzos) de la cuatro estaciones del año). Se trata de<br />
una versión purista de karta-tenporak.<br />
alda-diru. Cambios, vueltas de una moneda mayor. Zer aberastasun du euskerak? Ez diru txearen<br />
aberastasuna, ondasunena baño. Zer palta du gaur euskerak? Diru-ale ori, eskuetako alda-dirua, edo erdal-itz<br />
mordoiloaren bidez esaten deguna: ganbioak [...]. Eskuetako alda-diru ori bear du, ta ori bein beingo gauza da;<br />
ori ez da aberastasuna. Or Eusk 1930, 260.<br />
aldadura, altadura (-th- S-saug ap. Lh). "Enjolivement" Lh.<br />
aldaer. v. 1 aldar.<br />
aldaera (G, AN, L-sar ap. A), aldakera (V, G ap. A), aldera (A). 1. Cambio. "Acto de mutación" A. v.<br />
aldaira, aldaketa.<br />
Tr. Documentado en Mendiburu, en autores guipuzcoanos y en algún vizcaíno moderno. La forma general es<br />
aldaera. Hay además aldakera en E. Arrese, Erkiaga, San Martin y Gaztelu, y aldera en T. Etxebarria. En DFrec<br />
hay 3 ejs. de aldaera, los tres en la acepción de 'variante'.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
897
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Pilatosen garbiera zikiña, ta Jesusen soñekoen aldaera nekezkoa. Mb OtGai III 7. [Tropo ta Figurak<br />
deriztenak] itzen aldaera edo batetik bestera aldatzeko moduak dira. Cb EBO 39. Tropoak, Autoreak diotenez,<br />
berez itzetan ta Figurak gauzetan aldaera ori egiten dute, edo berenezko sentidurik beste batera mudatzen dira.<br />
Tropo edo aldaera, batzuetan itz batean, Metaphora deritzana bezala, egiten da. Ib. 39 (cf. Lar: "Tropo,<br />
aldaitza"). [Konjugazio edo erabidearen] jirabuelta ta era askotako ainbeste aldaera miragarriaz. Ib. 32. --Ogiardoak<br />
itzulten eta aldatzen dira Jesu-Kristoren gorputzera ta odolera. --Nola egiten da aldaera ori? Ub 202.<br />
Lenago Demonioaren katibu [...] zegoana [...] bertatik arkitzen da deabruaren mendetik libraturik [...] Zer<br />
trukada, zer aldaera eta zer mudanza miragarria! Gco I 216. Udaberriak kanpoari eragiten dion aldaera<br />
zoragarriari begiraturik. Arr GB 54. Bizimoduaren supituko salto edo aldaera oi ez bezalako arzaz baliatu zan<br />
demonioa, santua biziro tentatzeko. Arr ASIgn 8.<br />
(s. XX). Ori dala-ta beren zimurrik agerienak igurtzi, aldakera bat edo beste egin, ustez beintzat egoki xamar<br />
ezarri ta ona emen, liburu txiki ontan, oraingo nere langintza. EA OlBe 5. Esaten ari zana ez da bukatzen, ez<br />
besterik esaten guziak esateko; batean eta betieran guziak; bestela aldia eta aldaera da, ta ez betiera, ez egiazko<br />
erio-eziña. "Tempus et mutatio". Or Aitork 310. Nolabait igitzen ez denak ez du biotza ukitzen: aldaerak ez<br />
bestek ikutzen du sentimendua. Txill Let 119. Zeruari luzaro bai luzaro so-egiñaz, lurrera eban, alako batean,<br />
bere begien ikusmena. Eta aldakeraren zoragarria! Izadiaren eder-erditze zirudian. Erkiag Arran 185.<br />
Gizabidea kezka miñez erriz-erri / bere aldakeretan iziturik doa. SM Olerti 1961, 174s. Emen beste lege bati<br />
dagokio aapaldien jarraiketa, naiz aurrezka, naiz aldakera ta mailka egokiz, beti ain bizi, ain eginkor. Gazt<br />
MusIx 66. Ustekabeko aldakeraz, ibaiak aserre oles egiten dio erregeari. Ib. 67. Jantzi orregaz, ordiazko bizarra<br />
eta beste aldera batzukin benetakuan antzera agertzeko. Etxba Ibilt 464. Galdez senarra aiñ kaltegarrizko<br />
alderian zergaitikxa. Ib. 467. Bestelako pentsabidea, bestelako bizimoduen eskutik, giro aldaera larria, herriko<br />
eta atzerriko haize berrien eraginaz. MIH 292.<br />
(G, AN, L-sar ap. A), aldeera (V-m ap. A). "Mudanza de casa" A. v. ETXE-ALDAERA.<br />
2. Traslado. [S. Isidroren] aldaera edo traslazio onetako beste marabillak. Cb Senar 66.<br />
3. aldakera (V, G ap. A). "Modo de mutación" A.<br />
4. aldera. "Ajuar (V-gip). Bere aldera guztia, todo su ajuar" A Apend.<br />
5. Variante (de un texto musical o literario, de un morfema, etc.). v. aldaki, aldakuntza, 2 aldamen (2). <br />
Antziñako dantza-zortziko zarrak bordon-dantza, Gorputz-goizeko zortzikua, jorrai-dantza, eta abar, luziak eta<br />
aldaera askodunak dira. LzM EEs 1912, 95. Ikus P. J. Riezuk bere Flor de la Canción Vasca [sic] liburuan<br />
dakarren aldaera. Or Eus 280n. Bigarren edizioko aldaera batzuen berri ere ematen zaio irakurleari. Vill, pról a<br />
la sexta ed. de Ax, 26. Bigarren ediziotik guk hartzen ditugun aldaera hoik hemen taket artean ageri dira. Ib. 26.<br />
Zenbait aldaera, aski eta gehiegi dira, besterik gabe baztertu beharrak dira euskara idatzian: biar, bier 'behar',<br />
biño 'baino' [...], etc. MIH 106. Aldez aurretik, bada, mugak landatu behar: zein eta zenbat hitzen aldaera<br />
jasoko ditugu hiztegian. MEIG VII 76. Aldaera zaharrenetarik bat, eta Bizkai aldetik datorrena, gainera, RSen<br />
irakur daiteke: Eguzki bako lauren batik ez. Ib. 97.<br />
6. aldeera (V-gip). "Orrain aldéeria ezta ona izango, el momento de marcharse esos no será bueno" Iz ArOñ.<br />
Cf. alde egin.<br />
aldaeratu. Cambiar. Nekez debekatu edo alda-eratu aal izango duala, zeru-goiak erabaki-ta daukana.<br />
Berron Kijote 87. Ez ote duten joko berriren bat egin-naiko gauzak berriro aldaeratu nairik. "Para alterar de<br />
nuevo las cosas". Ib. 166.<br />
aldaerazi. v. aldarazi.<br />
aldaetxe (V-m-gip, G ap. A), aldetxe (G-goi ap. A). "Vestuario, casa en donde mudan las ropas los aldeanos<br />
para ir a la iglesia" A.<br />
aldaezgarri (Lar, Añ). 1. "Immutable" Lar y Añ. 2. "Immutabilidad" Lar.<br />
aldaezgarritu. Inmutarse. (Se debe a una interpretación errónea de los componentes del término castellano o<br />
latino que se traduce). Zeiñek ikusi zuan aldaezgarritzen orregatikan? Ag Lar 559.<br />
aldaezin, aldatu-ezin. 1. Inmutable, inalterable. v. EZIN ALDATUZKO, aldagaitz. Orixe biotz aldatueziña<br />
ta Jaungoikoagan baketsu izan leiteke. Pi Imit I 3, 2 (SP finko). Adimengabeak, onakoak itsuki, arakoak<br />
olde-utsez, guziak Egillearen arauari lotuta, erti-lana dagie; aiena beti da bat eta alda-eziña. Ldi IL 125. Aldaeziña<br />
da Yainkoa: beti bere batean dagona. Or Y 1933, 407. Gaikeri-zaleen eretxiz, gizartea be olantxe, indar<br />
itsuak, lege aldaeziñak darabille. Eguzk GizAuz 48. Lege aldatu eziñak. Ib. 22. Adimen aldakorrak ez dezake<br />
ezagun argi alda-eziña. Or Aitork 393. Aldakor oroen gaiñ dagon Iainkotasuna alda-eziña baita. Ib. 384. Emari<br />
bakarra ta aldaeziña biurtzen du arek jaiotzeak eskeintzen ditun aukera. Txill Let 128. Alda eziña degun adur<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
898
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
txarra. Lab SuEm 166. En DFrec hay 3 ejs. de aldaezin.<br />
2. Inmutabilidad. Begiak orain bezain nabar eta garbi egonen zitzaizkion noski, bainan orain begi horietatik<br />
so egiten zion arima, bere aldatu ezinean ere, estaliko, ezkutatuko zen. Mde HaurB 19. Bata Zuri atergabe so<br />
egoteko egiña, aldarterik gabe, aldakor dan arren aldagabe, Zure betieran eta alda-eziñean asetzen dana. Or<br />
Aitork 350.<br />
- ALDAEZINEKO. Inmutable. Erak, aldaezineko itxura hartzen du. MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).<br />
- ALDAEZINIK. Inmutablemente. Ikuste bakana da ta zaillegia, Iauna, Zure betiera alda-eziñik ikustea<br />
aldagaiak egiten eta beraz aurretik. "Incommutabiliter mutabilia facientem". Or Aitork 372.<br />
aldaezkizun (Lar, Añ). 1. "Immutable" Lar y Añ. 2. "Immutabilidad" Lar.<br />
aldagai, aldakai (Lar). En DFrec hay 7 ejs., 3 de ellos con valor adj., y 4 de con el significado matématico de<br />
'variable'.<br />
I (Sust.). 1. "Muda de ropa" Lar.<br />
2. Cosa mutable. Ikuste bakana da ta zaillegia, Iauna, Zure betiera alda-eziñik ikustea aldagaiak egiten eta<br />
beraz aurretik. "Incommutabiliter mutabilia facientem". Or Aitork 372.<br />
3. aldakai. Transformación (?). Ozkarbi dago... Mendi-tontorrak / aldakai sorgin batez bezela / ba-dirudite<br />
len baño urrego, / gugandik oso bertan daudela. EA OlBe 27.<br />
II (Adj.). 1. "Aldakai (Hb), de rechange" Lh.<br />
2. Goiratu nedin kolko ta zangar / sendoak dauzkat aldakai, / laister-bidetik igo ta goren / irrintzika nabil<br />
noiznai. (Interpr?). EA OlBe 24.<br />
aldagailu. 1. Muda de ropa. v. aldagarri. Bainan goan zitezen oinetakoak soinean eta bi aldagailu hartu<br />
gabe. DvHtoy Mc 6, 9 (Lç, TB arropa, HeH soineko aldatzeko, Dv xamar, Leon bigarren soineko, Or aldatzeko,<br />
Ker barruko soineko, IBe aldatzeko soineko).<br />
"(L), objets à changer" Lh.<br />
2. Tilde, signo diacrítico. I dan bezela, edukiten nuke Bizkaitarren eta Zuberotarren j frantsesa agertzeko, ta<br />
aldagailu arin batekin (*J, 'J) Bizkaitar zonbaiten, Napartarren, Benapartarren eta Lapurtarren dd adierazteko.<br />
Broussain Eusk 1919-20 (I), 68.<br />
3. altagailu. "Althagallü [...] (S), chose propre à orner" Lh.<br />
4. Cambio, novedad. San Bixintxoz, zer-nahi aldagailu izaten da hemen gaindi: ihiziaren idekitzea,<br />
Urruñako bestak, udaitiarren joaitea... eta kontuen egitea. Herr 8-9-1960 (ap. DRA). Mundu huntako zerek<br />
badutela, izaitearekin nahas-mahas, aldagailu eta berexgarri zerbait, desberdin eta irabiakor egiten dituena. Lf<br />
in Zait Plat XXIII.<br />
aldagainka (G-azp ap. A). "Vicio de los ganados uncidos, de echarse uno a otro la carga" A. (Se trata,<br />
obviamente, de una expr. adv., no de un sust.).<br />
aldagaitz, aldakaitz (V-m ap. A), aldakatx, aldatugaitz. 1. Inmutable, inalterable. v. aldaezin. Euskaldunen<br />
odol euren mendietako ura baizen garbi ta zaarrak, eta berbeta euren txorien txioketea baizen aldakatxak geure<br />
buruak ezautu ta maite izan bear doguzala darakusku. A Ezale 1897, 238b. Gogo garbi, lau eta aldagaitza ez da<br />
arazo askotan naztutzen. Pi Imit I 3, 3 (Ol egorra). Orain bosteun urte bezain aldakaitz dirau [Dorronsoro<br />
baserriak]. TAg Uzt 10s. Ene adiskide! oraindik ere lagun aldakaitz baitirauk! Zait Sof 94. Bizidunen motak<br />
aldakaitz zirala. Or QA 104. Itxas-kolperen batek bakarrik eten oi zun tarteka, txutxuputxuka misteriotsu eta<br />
aldagaitz (cuchicheo misterioso y monótono) au. Etxde Itxas 187. Ukigaia, izatez, orain arte uste zen bezain<br />
gotor eta aldakaitza ez dela erakusten digutelarik. Mde Pr 337. Biotz aldatu-gaitzez maite nai zaitudana. Gand<br />
Elorri 92. Betiko ideia aldakaitz oriek gogozkoak dira. Zait Plat 39. Erri aukeratua aldakaitz iraunerazi ta ertsi<br />
izan nai zukean. Ib. 37. Alabearraren naikari aldakaitzen ariora. Ibiñ Virgil 43. Hitz eta gogoeten arteko<br />
lokarria, esaten duten bezala, egiunezkoa da, ez gauzen izaeran finkatua. Eta horrexegatik beragatik da hain<br />
etenkaitza eta aldakaitza. MEIG VII 131s.<br />
2. Inmutabilidad. Garbitasun txit iraunkorrean Zu iastatuz, iñon eta iñoiz ez dula aldagaitzik, eta Zu beti<br />
berton zaitula. Or Aitork 348 (parece ser traducción sui generis de "mutabilitatem suam nusquam eta numquam<br />
exserit"). Etengabe aldatuz doazen zer guziek iduria dute, ta ez izana, ta sorgin-zurrunbilo ortan aldakaitzaren<br />
ioala gora iasorik iraun zuen Platon-ek zor edo lor. Zait Plat 39.<br />
aldagaiztasun, aldakaiztasun. Ecuanimidad. Gure ereduak baturiko ontasun askoren artean agirienak,<br />
nere ustez, eskuzabaltasuna [...], aldakaiztasuna (ecuanimidad) ta txautasuna [...] ziran. A Itzald II 78.<br />
aldagarai. "(Hb), côté supérieur" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
899
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldagarri (L ap. A; SP, Urt II 44, Ht VocGr, Lar, Añ, H), aldarri (Ht VocGr 369, Lecl).<br />
I (Sust.). 1. Vestidura. "Habit, vêtement [...]. Aldagarriak eztu fraidea egiten" SP. "Amictus" Urt II 44. "Habit"<br />
Ht VocGr. "Vestido" Lar y Añ. "Vêtement, habillement" Lecl. "(Subst.), habit de cérémonie" Dv. "2.º ropa en<br />
general, [...]; 3.º bata en una pieza (antiguamente), de arriba abajo" A.<br />
Tr. En la tradición labortana (salvo en algún ej. moderno) tiene el significado de 'ropa, vestidura', mientras que<br />
al Sur se usa con el de 'muda'. En DFrec hay 5 ejs. de aldagarri.<br />
[Zeruak] aldatuko dirare / Nola aldagarria, / Bañan zu izanen bethi / oso eta berria. "Sicut vestimentum". EZ<br />
Eliç 338. Orduan piltzarrak eta aldagarri ihetzeak distiatuko du eta tresna preziosak ilhunduko dire.<br />
"Explendebit habitus vilis". SP Imit I 24, 5 (Ch tresna, Mst beztimenta). Zeren aberatski berregindurikako<br />
aldagarria darabillaten. SP Phil 198s. Hunelako edo halako aldagarri iaunzteaz. He Phil 250. Galtza eta<br />
maipolis lerdenak soinean, / Yaunskil aldagarritan besta egunean. Hb Esk 171. Ezda aski izan zetzatzen<br />
aldagarri, zapata, lephoko, izkilinba, buruko, kaxadura, orraze, bizar, eskularru eta agur bereziak. Hb Egia 130.<br />
Kopeta zimurtua du, bixta laburtua; horra non den aldagarri ferde batean hetsia bere bizkar xorrotxa. Ib. 136.<br />
Nehork ez bide du aldagarri zahartu bat oihal berriz osatzen. HeH Mt 9, 16 (Dv aldagarri; Lç abillamendu, He<br />
tresna, TB abitu, Ur jantzi, Ip suñeko, Ol, Leon soineko, IBe jantzi). Ekharrazue aldagarri hauta, eta jauntzozue.<br />
Dv Lc 15, 22 (Oteiza, Brunet arropa). Aphezak soinean dituenean elizako aldagarriak, Jesu-Kristoren ordain<br />
jartzen da. Dv Imit IV 5, 3. Azeri zahar errefiñatu, aldagarria gorria, / here bustanaz gobernatzen duk Nobenen<br />
purailleria. Lander (ap. DRA).<br />
(V, G, AN, B; VocBN, H, VocB). Ref.: A; Iz ArOñ; Izeta BHizt2. Muda de ropa. "Vestiaire de rechange"<br />
VocBN. "Muda, o sea, la ropa de mudar" VocB. "Mudas de ropa, ropa interior" A. "Muda de ropa" Iz ArOñ.<br />
"Aldágarrixak, las mudas, vestidos" Ib. Emon osten iaten, aldagarriak bere emon ostezan da lotara bildu<br />
ninduen. A BGuzur 137. Aldagarri berri aiek zabaltzen zituenartean, aizpak esan zien: gure apaiz berriarentzat<br />
erosi ditut miesa zuri eder auek. A Ardi 76. Ondarrean hari hutsa edo kapita ateratzen dute [lihotik], beroegunetako<br />
jauntzi, xukador, athorra, mokanes eta aldagarri (xurizko aldagarri) guzien ehungai. Lf GH 1924,<br />
395. Negu-erdian berotzen zinun / artzai otzaren zangoa, / galtzerdi, bartan, bi aldagarriz; / bi soiñez gorputz<br />
osoa. "Dos mudas". Or Eus 413. Abarkak bai, oñetan; aldagarririk, ordea, ez. "Duabus tunicis". Ol Mc 6, 9<br />
(HeH soineko aldatzeko, DvHtoy aldagailu, Ker barruko soineko, IBe aldatzeko soineko). Aldagarriak ere<br />
guziei eman zizkien; eta Benyamini, irureun zillarki eta bost aldagarri. Ol Gen 45, 22 (Urt aldatzeko arropak, Ur<br />
bi soñeko, Dv bira soineko, Ker jantzi garbi biña).<br />
2. Mueble. [Lantegietan] ekidatzen ez dan gauzik ez da, esan baterako, iltze, ingi [...], txapel, lankai, txaboi<br />
[...], aldagarri (mueble), sagardo. IPrad EEs 1915, 121.<br />
3. altagarri. "Althagarri (S), chose propre à orner" Lh.<br />
4. (Fig., ref. a personas, en un sentido irónicamente elogioso). Aldagarri handia, filosofo famatuia, /<br />
Ezpeletako nahasmendu guzien iturria. AstLas 69.<br />
II (Adj.). 1. (Lar, Añ). Movible. "Mueble" Lar y Añ.<br />
2. De recambio (prenda de vestir). "Soineko aldagarria, vêtement de rechange" Dv. Cf. OHE-ALDAGARRI.<br />
Jantzi aldagarri bat eman eta egun artako bazkari-apariak zorro batean sartu zizkion. Etxde JJ 225.<br />
[Bizikletaren] aulkitxuan barruko jantzi aldagarri bat --eukan bakarra-- lotu. Erkiag BatB 106.<br />
3. Cambiante, variable. Beraz, norberaren gogoa ezteritzagu aldagarri danik, erabateko gizadiaren gogoa<br />
baizik. Zait Plat 73. [Erri] aren aldarte aldagarriei alki (konforme) izanik. Ib. 124. Eresia aldagarri. NEtx LBB<br />
139. Han du erak idurizko leku aldagarria itoka, zapalduta, hutsetik sortua. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />
Beronen kolore aldagarria neurtu. Ib. 118.<br />
(Lo) que se puede cambiar. Iraungarri datekenak, ordea, iraun egin bear du, ta aldagarri dana, aldatu<br />
bearra dukegu erabat. Zait Plat 33.<br />
aldagarritasun. Metalaren aldagarritasun hauskorrak, haren gain sortzen diran kolpe-soinu guzien<br />
oldarrari erantzuten dio. "La resistente ductilidad del metal". MEIG IX 121.<br />
aldagarriztatu. Vestirse. Ederki aldagarriztatzen bagara, erranen du [munduak] zerbait egin nahiz<br />
gabiltzala; edergailluak utzten baditugu, usteko du bihotz eroria dugula. SP Phil 427 (He 432 berregiñzen<br />
bagare).<br />
aldagela. "(V-m), aposentos que caen a uno y otro lado de la puerta principal en las casas de aldea" A.<br />
aldagile. "Año climatérico, en el que dicen se altera y muda el temperamento, urte aldagillea" Lar.<br />
aldagiro. "Désireux de changer" Dv. v. aldagura.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
900
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alda-gogo. Alma que transmigra. Garbitu ta gardostu bearra luke alda-gogoak, Pitagoraren iritziz,<br />
aurrerantzeko bizitzaldietan geroago ta bikainago ledin. Zait Plat 60.<br />
aldagoi (G-goi ap. A). "Huracán, viento fuerte con lluvia" A. Erauntzia. Jasa. Euria. Aldagoia. Abazuza.<br />
Txingorra. Izt C 235 (en una lista de fenómenos meteorológicos). Odei motzez osoro / illundu da goia; / aldi oro<br />
ganean / dantzugu turmoia; / zantzu orrein ostean / dator aldagoia. Atutxa Mugarra 44. Ekaitza sorturik, /<br />
zugaitz, etxe, laiño, / dardarizaturik, / zeuzkan aldagoik / eta iñusturik. Olerti 1960, 158. Ai! Suzko aldagoia<br />
hedatzen / bihotzaren "ote"-ak kiskaltzen. Azurm HitzB 42s.<br />
aldagura. 1. "Désireux de changer" Dv. v. aldagiro.<br />
2. aldakura (V-oroz ap. A). "Desasosiego" A. Cf. aldanahi.<br />
aldaguratasun. "Désir de changement. Joan zaio bere aldaguratasuna, son goût de changement lui a passé"<br />
Dv.<br />
aldaguratu. Hacer desear el cambio. v. aldanahitu. Gizon ezkondua bere emazte prestua utzirik, zerk hala,<br />
behar eztenaren hartzera itsutzen du? Zerk alda guratzen du? Ax 359 (V 238).<br />
aldai. "(V-arr-oroz-m), voz con que anuncian los niños el cambio de posición en las 'cuatro esquinas'" A.<br />
aldaia (H). Vestidura. "Aldaia (BN), [...]. Hobeki bezti niagok aldaia huntan" H (s.v. aldagarria).<br />
aldaika. "(V-arr-oroz-m), jugar a las cuatro esquinas" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un<br />
verbo). Cf. aldai.<br />
aldaime (R-uzt). Ref.: A; Iz R 283. "Parte media del cerdo, entre la anterior y posterior" A. "Aldaimé, falda o<br />
delgados de cerdo" Iz R 283. Cf. VocNav: "Aldaime, hoja o lonja de tocino (Roncal). v. tbn. almarime".<br />
Etim. La acentuación oxítona apunta a un compuesto con -me < mehe 'delgado'.<br />
aldaira (Lar, H). 1. Cambio. "Muda", "mudanza" Lar. "Changement" H. v. aldaera, aldaketa. Dantzatzen<br />
asitzen dan toki guzietan aurkez aurke jarririk oarketzea, aldaira edo mudanza gogorren bat lasaiegi edo<br />
estutxo egitea gertatzen bazaio laguntzeko. Izt D 68. Brokel dantzaren aldairak edo mudanzak. Ib. 99. Geroztik<br />
izan dezu / aldaira aundia, / nai badezu esan egia; / orduan alaiago zenidan / ifinten begia; / besteri nai diozula<br />
/ artu det berria. Izt Po 113. Gizon garbiek atorraz aldatu bezala Mexicon buruzagien aldairak egin dituzte. FIr<br />
136. Eta urez bertze aldea jo zutelarik gizon bidaria eman zen arin eta solastari, ordu artio itzik egiten etzuena.<br />
Aren aldairak gure gizona arritu zuen. Ib. 151. Bainan gizon zuhur eta khartsutasunaren berri dakiena, tente<br />
dago aldaira hoien erdian. Leon Imit III 33, 1.<br />
(L-sar-ain, B; Lar). Ref.: A; Izeta BHizt2 (aldaire). Traslado. "Trasiego, mudanza de las cosas de un lugar a<br />
otro", "trasiego de vinos" Lar. "Mudanza (de habitación)" A. "Cambio de casa. Sanmartinetan iten dire aldairek"<br />
Izeta BHizt2. Hamekagarren haur horrek doi doia bederatzi hilabethe zituela, Athizane Losterenia huste<br />
behar, Makean gora igaiteko. Azken aldaira Makeatik Beskoitzeko ur gazietarat. Ox 193. --Zer duk hola<br />
nigarrez haurra? --Ez dakit etxeko bidea, aldaira atzo egina dugu. Egunaria 1956 (ap. DRA). Gure etxetik<br />
aldaira egiten ari ziren bizpahiru kamioneri so. Larz GH 1959, 81. Aurten Urruñan zonbait familiek egin izan<br />
dute San Martin, edo hobeki erraiteko aldaira. Zonbaitek Urruña utzi dute auzo herrietarat joaiteko; bertze<br />
zonbait berritz herrian berean kokatu dire. Herr 16-11-1961 (ap. DRA).<br />
2. "Immediación" Lar.<br />
Etim. Suf. -aira, como mintzaira, etc.<br />
aldairaro. "Immediatamente, urrendero, aldairaro. Lat., proxime, immediate" Lar.<br />
aldairatu. 1. Trasladar. Eta ezpatak esku batetik bestera aldairaturik jarri bear du dantzarietara begira. Izt<br />
D 91.<br />
2. Variar. Lore mota piska batzuekin egin oi ditu, txit gisa askotako lore moltsoak, aldairatzen dituelarik<br />
egokitasun aundian. Izt D 139.<br />
aldaitegi. v. aldategi.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
901
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldaitz. "Tropo, figura" Lar.<br />
aldaize (G-azp-goi). Ref.: A Apend; Iz IzG. "Vendaval" A Apend. "Irimo-mendiaren egaletik zearka eta pixka<br />
bat jatxiaz sartzen da [Urretxun]" Iz IzG.<br />
aldajoka. Golpeando con la cadera. Asiko da, zaldiño ezigabearen gisa, aztalka ta puzka, zilipurdika eta<br />
itzul amilka: batari ostiko, besteari aldajoka. Izt D 27.<br />
1 aldaka (G, AN, L; SP, Lar Sup, H), aldeka, alteka (R), altaka (AN-egüés). Ref.: Bon-Ond 166; A (aldaka,<br />
alteka); A Apend; Iz R 301. 1. (En casos locales de decl., en sing.). (Al, del, etc.) lado de. "On da adiskide<br />
baten aldakan izaitea, il est bon d'avoir un ami auprès de soi, a son côté" SP. "Lado, aldaka" Lar Sup (que lo<br />
toma seguramente de Axular). "Loren altakan, ondoan" Bon-Ond 166. "Lado" A. "Altekan duzu ene etsea (R),<br />
mi casa la tiene V. cerca" Ib. "Aldakan, cerca" A Apend. "Izarri diar áurra ene altekán, he puesto el niño a mi<br />
lado (R-is)" Iz R 301.<br />
Tr. Documentado en textos de autores labortanos y alto-navarros (tbn. en el roncalés Mendigacha). Apenas<br />
hay testimonios del s. XX.<br />
[Aingiru begiralleak] edukitzen dio on, hura dagoka aldakan, hark eztu utzten, gorputzean dagoen bitartean.<br />
Ax 559 (V 357). Iainkoak ikhusten gaituela, eta aldakan beha dagokula. Ib. 419 (V 271). Halaber koleraren<br />
iraungitzeko, on da adiskide baten, Mezenas baten aldakan izaitea. Ib. 317 (V 211). Orra munduko gauzen ta<br />
gorputzari dagozkanen geldiera: aizetan, bizitzaren aldakan ta bazterrean gelditzea. Mb IArg I 205. Ta esan<br />
zion bere aldakan zuen konfesoreari. Ib. 206. Pasadan eman zuen eskuz aldakan zegon intxaur-olezko maian<br />
golpe bat. Ib. 256. Aldakako soro edo toki zabal batean S. Antonioren sermoia aditzen daude. Mb IArg II 94.<br />
(Belengo etxola gartan) aldakan belauriko Ama Birjina, bertze aldean S. Josef (84). LE-Ir. Aingeru guardakoa<br />
bego nere aldakan (86). Ib. Jesus óna lénean, aldákan bere Ama Santisima, atzétik sanduak ta sandak. LE Ong<br />
52r. Orduan kofesor on bat / Deith zazu zuk aldakera. Gy 17. Albanintza txori baten bidagiak egin, bolan,<br />
naroder ekusen nindion orren altakan. Mdg 133. Eta euskara, antzinako hizkuntzen aldakan, guttiagok<br />
ezagutzen duen liburu honetan aurki daiteke. MEIG VIII 87.<br />
(Al) lado de, además de. Badira hizkuntza oso eta beteak, baita ere, horien aldakan, erdi hizkuntza diren<br />
hizkuntzaxkoak. MEIG VI 113. Biltuak ditugu, beraz, larun-en aldakan, lauren, laren, eta laran. MEIG VII 97.<br />
(Urt I 403, Dv, H). (En casos locales de decl., en pl.). (Al, del, etc.) lado de. "Affixus lateri, bethi sahetsean,<br />
aldean, aldaketan" Urt I 403. "Alentours. Gure aldaketan, dans nos alentours" Dv. "Khen hadi ene aldaketarik,<br />
ôte-toi de mes côtés, de près, d'autour de moi" H. "Nahiagoz bere amaren aldaketan egon" Lander (ap. DRA). <br />
Eta ene aldaketarik / Khasatzen baitituzu. EZ Eliç 180. Gero [seme] hek dituzte bere / Defensa aldaketan. Ib.<br />
388. Ume hek dituzte iabe / Bai paubes aldaketan. Hm 142. Badakusat banoala, / Hobira lasterketan, / Herioa<br />
dabiltala, / Inguruz aldaketan. Arg DevB 96. Badire mendijak, zeñak baitire Carabaneko aldaketan barneko<br />
aldetik Beaulmareseraino. "À l'entour de". INav 101. Mareak hagitz manatzen du Lirlesko senadirat eta<br />
Outananko aldaketarat ere. Ib. 48. Corneil aldaketan. Ib. 81. Uxanten aldeketan. Ib. 44. Aingeruen erregiñak<br />
ikusten du bere burua, artzain erromes batzu bere aldaketan. Mih 78. Baditugu [etsaiak] gure barnean, gutaz<br />
kanpoan eta gure aldaketan. Ib. 7s. O! monstro beltza, aparta hadi ene aldaketarik. Brtc 92. Nihor ez du<br />
ikhusten bere aldaketan, nihor bere inguruetan, bera da xoil-xoila bere Jujearekin. Ib. 123s. Mintza zakizko<br />
Jainkoari zure aldaketan zinduten adixkide errespetagarri bati bezala. EgunO 23 (ap. DRA).<br />
2. (V, BN ap. A; SP, Aq 350 (G), VocBN, Dv, H). "Aldakak, tiges jeunes et tendres qui viennent au pied d'une<br />
plante" SP. "Renuevo que sale, no del tronco o pieza principal, sino de su raiz" Aq 350. "Extrait d'un bouquet,<br />
d'une branche d'arbre" VocBN. "Surgeon (BN)" Dv. "Rejeton d'un arbre, d'une plante à son pied. Ogiak ederki<br />
aldakak [...] ekhartzen ditu, le froment produit bien des talles, talle bien" H. "Ramillas que brotan da la raíz de<br />
un árbol" A. v. aldaxka. Badira bertze bortz othoitz suerte laburragoak, eta zeinak baitira, hala mintzatzera,<br />
bertze Orazione handi haren aldakak, xertoak eta apareillua. SP Phil 116 (He 118 aldakak (ed. 1853 aldaskak)).<br />
Badire bertze bortz orazione laburragoak, zeiñak baitire berze orazione handi-handi haren aldakak edo xertoak<br />
bezala. He Phil 118 (ed. 1853, 100 aldaskak).<br />
(V-m, B ap. A; H). "Branche nouvelle secondaire que pousse une branche principale, ou pousses nouvelles au<br />
tronc qui a été émonde ou coupé au pied" H. "Ramas laterales" A. Hanbateki bata iausten / Adarretar', eta<br />
hausten / ari d'aldaken, bertzea / Zuhatzaren iharrausten. O Po (ed. Michel), 239. Soinekotzat zuten ostoz egin<br />
gerriko bat belaunetaradino erortzen zakotena, esker bakhotxean arbola aldaka bat. Prop 1884, 135.<br />
(Fig.). Dena den, agian Jainko onak lagunduko Eskual-herriko bi aldaka zahar elgar loturik ori hasiko den<br />
aldaka berria. Herr 28-11-1957 (ap. DRA; hablando de unos recién casados). ).<br />
Rama (de la ciencia). Mediku hauta ofizioari zohakon aldaka guzietan. Herr 25-1-1962 (ap. DRA).<br />
3. (Urt IV 77), alteka (R-uzt ap. Iz R). Costado, flanco. "Plagis costae callent, kolpearen podorez aldakak [...]<br />
sorhaiotzen [...] dire" Urt IV 77. "Altéka, costado; bí altekétan, en los dos c[ostados]" Iz R 392. Cf. acaso Yang<br />
DPA 7: "Pecha de la espalda de cada carnero que pagaban los moros del pueblo de Fontellas".<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
902
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Cadera. Baño ik, Mirei, burutik aldakaetara ez dun utsik, guzi eder orrek. 'Hanches'. Or Mi 20.<br />
"Aldakak, asentaderas (G)" Aq 351. "(V-m, G-bet), carnazas" A.<br />
4. (Lar H). "Haz, manojo de trigo, leña &c., sorta, aldaka, sendorra" Lar.<br />
5. "(Fig.), race, sang" Dv.<br />
6. "Cera torcida, cerilla que se pone en las argizaiolas" Asp Gehi. "El día del entierro, la oveja y la cera torcida<br />
que llamamos aldacas se vuelven a casa de tal hermano cofrade difunto (Libro de la Hermandad de los<br />
sacerdotes de la villa de Lesaca, 1677)" Ib.<br />
7. (En la expr. -(r)en aldakan, 'en comparación con'). Ez geunden batzuek besteak baino besteren hizkuntzak<br />
menderatuago [...], eta halaz guztiz batzuek lotuago agertu ziren etxeko mintzairari besteen aldakan. MEIG IV<br />
126.<br />
2 aldaka (A (que cita Dv Lab)). Mudándose, cambiando. Hulako tokia halakoa baino hobea delakoan,<br />
aldaka ibiltzeak enganatu ditu asko. Dv Imit I 9, 1 (Ch lekhu aldatzeko gutiziak, Mst lekhien khanbiuak, Ol tokialdak).<br />
Uste nuen erraitera zinhoazela merkhatuko idiek iduri dutela aldaka dabiltzan etxetiarrak, lan on guti<br />
dabiltzan tokietan egiten dutenak. Dv Lab 255.<br />
aldakai. v. aldagai.<br />
1 aldakaitz (V-gip, G, AN). Ref.: A; Iz UrrAnz. 1. Renuevo, vástago (sentidos prop. y fig.). "Ramillas nuevas<br />
que brotan de las raíces de un tronco" A. "El brote lateral desde la raíz del maíz" Iz UrrAnz. v. 1 aldaka. Orra<br />
nolako aldakaitzak edo erroak dakazkian gure buruaren edo gorputzaren amorio itxu eragabeak. Eta nork<br />
kontatu ditzake aldakaitz gaizto orietatik sortzen diran pekatu guziak? Gco I 418. Soberbiak dakazkien aldakaitz<br />
edo erru gaiztoak zein dira? Gco II 22. Aldakaitz gaiztoa da, porfia edo disputa zalea izatea. Ib. 22.<br />
"(AN-5vill), ramas traveseras" A.<br />
2. "(G-goi-to), árbol bravío" A.<br />
2 aldakaitz. Abrupto, escarpado. [Etxe santu] au zeguan leku garai ta aldakaitzian, Santiago Apostoluari<br />
eskaiñia. Bv AsL 183s.<br />
aldakaitz. v. aldagaitz.<br />
aldakar. "(AN-araq), injerto o brote único de una planta" Satr VocP.<br />
aldakarazi, aldaka-arazi. Hacer retoñar (sentidos prop. y fig.). Bozkariorekin ikhusten dugu emendatuz<br />
doatzila [serorak misionetan]. Jainkoak dezala aldaka-araz heien hazia. Prop 1887, 276.<br />
aldakari (BN ap. A VocBN; Dv). Inconstante. "Qui aime à changer" VocBN. "Qui aime le changement,<br />
inconstant, versatile" Dv. "Aldakor diffère d'aldakari en ce que aldakor caractérise la versatilité du caractère,<br />
tandis que aldakari marque l'habitude des changements" Ib.<br />
aldakaritasun. Inconstancia. Ez du begiratzen [...] zein aurkhintzetarik dathorkion aldakaritasuneko<br />
haizea. Dv Imit III 33, 1 (SP mudakortasunaren haizea, Ch inkonstanziaren haizea, Mst khanbiamentiaren aizia,<br />
Ol aldakeri-buadak).<br />
aldakatsu (V, BN ap. A; Dv). (Planta) que echa muchos renuevos.<br />
1 aldakatu (BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H). Brotar, echar renuevos, brotes (sentidos prop. y fig.). "Action<br />
des plantes qui poussent des branches. Ogiak bekhan dira bena aldakatuko dira, les froments sont clair-semés,<br />
mais ils croissent en poussant et multipliant des branches" VocBN. "Taller, produire des rejetons" H. "Tirar<br />
renuevos y, hablando de cereales, matear (que viene a ser lo mismo)" A. Duvoisin (que cita Prop 1881, 152)<br />
censura el empleo de este término en este sentido y propone en su lugar aldaskatu. v. aldaxkatu. Iduritzen<br />
zaut denborarekin, heietarik zonbaiten baithan bederen, hazi ona sarthuko dela eta aldakatuko. Prop 1881, 152.<br />
Ez ohi dira lehenik aldakatzen eta loratzen diren landareak, ondorioz aberatsenak izaiten. Prop 1886, 2. Aita<br />
Fiorovich misionestak abiatua da duela hogoi eta sei urthe [kongregazionea]. Geroztik aldakatu da inguruetako<br />
herri eta hirietan gaindik. Prop 1890, 97. Axalegi gelditu haziek ez dute erro azkarrik eginen eta, gisa hortan,<br />
lurretik hazteko behar denik ez bilduko ez eta behar bezala aldakatuko. GAlm 1946, 20.<br />
2 aldakatu. "Aldakatu (Hb), alterner" Lh. Cf. Dv: "Aldakatzea ne saurait rien signifier autre que 'remplacer<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
903
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
fréquemment' ou 'remplacer plusieurs objets ou personnes l'un à la place de l'autre'".<br />
aldakazten. v. aldakisten.<br />
aldakera. v. aldaera.<br />
aldakeria. Veleidad. Aldakeri. "Veleidad". Ldi BB 26 (tít.; título tbn. de un cuento del mismo autor escrito<br />
en 1917; v. ASJU 1984-1, 205). Baña sen eta gogokoetaz ondo ikastuna, gora-bera oien gañean dago; zer bere<br />
baitan oartzen duanik, eta aldakeri-buadak nondikan bultz dagianik aditzeke. Ol Imit III 33, 1 (Pi aldakortasunaizeak).<br />
Atenaitarren aldakeri galgarria areagotu besterik etzuten egiten. Zait Plat 123. Erriaren aldakeri ori<br />
ezaguerak berak ekarri ta sorteraziko du. Ib. 125.<br />
aldaketa (V, G, AN, BN; VocCB, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Gte Erd 278.<br />
Tr. Propio de la tradición meridional; tbn. aparece en autores septentrionales modernos como Mirande o<br />
Xalbador. Hasta el s. XX está poco documentado: sólo en Lizarraga de Elcano, Iztueta (aldaketan) y Lardizabal;<br />
a partir de esa época su frecuencia aumenta considerablamente. En DFrec hay 139 ejs. (excepto dos, todos<br />
meridionales) de aldaketa por ninguno de aldaera en la acepción de 'cambio'.<br />
1. Cambio. "Mutación, cambio (operación que se hace al efecto)" A. "Aldáketa bat, un cambio" Iz ArOñ. "Era<br />
berri orrek etzuen ezeren aldaketarik ekarri (G-azp)" Gte Erd 278. v. aldaera, aldaira, aldakuntza, aldatze. <br />
Beira zéruak, airea, lúrra [...], uda ta negu, bero ta otz, ta gañaráko aize ta denbóren aldakéta. LE Urt ms.<br />
135v. Bitárteo ellegatuzé momentugúra, nondik astendén eternidadea, eta adió aldakétak betíkos. LE Doc 278.<br />
Josue-ren eriotzarekin Israel-ek aldaketa andiak izan zituen. Lard 120. Anaia onen biotz gogorra arkitu zan batbatean<br />
bigundua, eta ain aier zitzaionaganako txit etziña. Aldaketa guzi au umiltasunak ekarri zuen. Ib. 43.<br />
(s. XX). Azkarraga baserriak, bi urte auetan, izugarrizko aldaketea izan du. Ikustea baño eztago bide ta soro<br />
bazterren txukuntasuna. Ag G 369. Arana ta Goirik ez ditu ontzat ematen [laburpen] oiek, baño gure olerkari<br />
zarrak ere zenbait aldaketa eta luzapen ematen zioten itzai neurrirako obeki zetorrenean. Inza in Jaukol Biozk<br />
XV. Nereak ziran gogo, biotz eta naimenak orrelako aldaketa egiteko, gauza gogorrak, ikaragarriak gertatu<br />
bear izan dira. Alz Ram 80s. Orduan, alkarganako zer naitasun bizia gure biotzetan! Ordutik, zer aldaketa<br />
minkorrak! Ib. 105s. Atzo esan nizunaz gogoratu zaite: gaitz onetan aldaketarik txikiena agertzen bada,<br />
alditxarra nai ta naiezkoa izango degu. Ib. 87. Garai artan egurastiak aldaketa izugarriak egin zituan<br />
(beroaldiak eta otzaldiak, alegia). JMB ELG 13. Epipaleolitos-garaian Europako sartaldean aldaketa aundiak<br />
izan zituan gogolantzeak. Ib. 59. Berezitasun au, aldaketa batzuek gorabera, geroztik ere ondo zaindu zuten. Ib.<br />
24. Pamilietan zer aldaketa / aldiak ekar lezake! Or Eus 409. Gaikeriaren alde dagozan sasi-jakitunak ori diñoe.<br />
Onein eretxiz, mundua ta bertoko gauza guztiak eta bakotxa, soin-gaiaren nai ta naiezko aldaketak baño besterik<br />
eztira. Eguzk GizAuz 48. E'tzizun bertso ori nik idatzi bezela koplatzen [...]. Aitortzen duanari zillegi bekio<br />
oinbesteko aldaketa. SMitx Aranz 116n. Nik ezagutu nuanetik aldaketa ori? JAIraz Bizia 115s. Psukhê hori ez<br />
dela ekaiaren gain-fenomenu bat [...], baina aitzitik, fisika-kimika aldaketez oso bestelakoa. Mde Pr 351.<br />
Guraso zaharrak zorionean bizi ziran emakume on baten bitartez beren semeak egin zun aldaketa ikusita. Etxde<br />
JJ 99. Zugan baitiraute aldaketa gabe, aldakor diran oroen iatorriak. Or Aitork 15s. Materia soillak ba-zuela<br />
organismu txiki oietako batzuk sortzeko indarra, eta gero [...], aldaketak gertatzen zirela, azkenean gizona ere<br />
aldaketa oietatik sortu zan. Vill Jaink 62. Ta antxe, zenbaki bat aldatu dau [...]. Etxean bertan daukan<br />
liburutxuan bere, aldaketa bardiña egin dau. Erkiag BatB 161. Eguraldi aldaketa iragartzen zuten. Ibiñ Virgil<br />
81. Abesti au, aldaketa txiki batzuak sartuta dago, Azkoitin kanta genduan bezela. NEtx LBB 366. Erradazue<br />
aldaketa hau nori etzaion gustatu, / ukan duguna baino geiago zer ginezake eskatu? Xa Odol 198. Hots-aldaketa<br />
bereziek saihestuak. MIH 105. Analogia izan bide da aldaketa horren eragilea. Ib. 81. Izen-aldaketa axaleko<br />
kontua besterik ez dela egiteko larri honetan. MEIG VIII 114. Nora-ezekoa izan zen haize-aldaketa hori. MEIG<br />
IX 29. Aldaketa-mahai, "errementari doinu gozodun" batek bere ametsetan jo eta jo darabilen burni-xafla<br />
durunditsua [ingudea]. "Mesa de transmutación". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Txill Let 36. Zait Plat 53. Lab SuEm 192.<br />
Traslado. Odeia, itzal egiñaz egon zan Tabernakuloaren gañetik aldatu zan bidean aurrena joan bear zan<br />
Judako Tribu edo etxea zegoan tokira. Aldaketa onekin ezagutu zuten abiatzeko ordua zala. Lard 86. Bostekoa<br />
alkar eman da, maiatzerako aldaketa egiteko geratu zan Joxe. Ugalde Iltz 59. Metenpsikosi edo gogo-aldaketa<br />
aipatu nai izan dizut, alegia. Ari ontara, gogoak soin-aldaketa bearra omen, erin-bearraren arau. Zait Plat 70.<br />
Conversión. Esanak mirariakin egiztatuta, arrigarrizko aldaketak egiten zituzten. Lard 508. Bitarte onetan<br />
[S. Pablok] jendearen arrigarrizko aldaketak egin zituen, eta ezin esan diteke zenbat lagun kristautu ziran. Ib.<br />
517. Jerusalen guzia laster kristautuko zan [...]; baña Jainkoaren bildur gabeko gizonak ziran, eta jendearen<br />
aldaketa on au eraman ezinda, artu zuten Apostoluai galerazotzeko asmoa. Ib. 486.<br />
Enparantzetako diru-aldaketa mai ondoantsu ta etxarte ertzetako zugadiak barrena. Zait Plat 89.<br />
2. (AN-larr ap. Asp Leiz). Plantación, acción de plantar. "Acción de plantar, meter en tierra un vegetal para que<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
904
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
arraigue. Lizar aldaketatik eldu gara" Asp Leiz. Makal-aldaketa aundi bat egitera. Munita 31. Zuaitzaldaketa<br />
egin bear zan tokira. Ib. 31. Aldaketa egin zanean ez jakiñ, zer piñu mota izango zan onena. Ib. 66.<br />
Euri-lanbroa edo egoaldia ezea aldaketarako onena. Ib. 60. Ortan ez zurkerian ibilli; ezta zuloak egiteko<br />
aldaketa-bezpera arte egon ere. Ib. 59.<br />
Implantación. Euskalerriko txadon eta basatxauno geienak Leen-elizan oi ziran deikun edo izenak dituzte.<br />
Orregatik txadon-aldaketa au kristau-aldiaren aurreneko eunkietan jaso zala uste degu. JMB ELG 104.<br />
(Ref. a gente). Euskalerriko gizonen bizikera eta gogo-lantzea Goien-paleolitos-aroaren asieratik<br />
gaurdaño oso berezi eta bakarrekoa izan da, eta bitarte onetan erri aldaketarik emen ezagutu ez dala, argi<br />
adierazten digu Arkeolojiak. JMB ELG 24s. Harek [Cromwellek] zituen "plantation" delako jende-aldaketak<br />
asmatu eta obratu: Irlandarrak horrela beren sor-lekuetarik ohildu zituen, eta ordean Engelandarrak edo<br />
Eskoziarrak ezarri. Mde Pr 210s.<br />
3. (Uso adv.). Saski-aldaketa ari dan mutil gizaixoa, / uso oriek orai-gero diote mokoa. "Al mozo que<br />
cambia las cestas". Or Eus 59.<br />
- ALDAKETAN. Cambiando. Cf. aldaketan nuan 'trasladaba' (And AUzta 104). Bertze aldetik jendeen<br />
opinioa da beleta bat, dabillena aizearen gisa inguruka ta aldaketan, egun ipar, biar egoa, egun kondenatzen<br />
zaitu ta biar kanonizatzen. LE Urt 175 (ap. DRA, pero no se encuentra en esa pág.). Bitárteo múnduan batzúk<br />
irris, berzebátzuk dibérsioan, óntan ta ártan dabiltza aldakétan. LE Doc 279. Batzubek danboliñaren soñuan<br />
dantzan, besteak pillotan, palankan [...], makillurtika, makillaka, makillaz-aldaketan. Izt C 213. Zer-dana,<br />
beraz, eten bage aldaketan ari da. Zait Plat 32. Elade erriz ta izatez aldaketan ikusi zuen Erakleitok. Ib. 29.<br />
Berrizaleak ezeri begiratu gabe aldaketan hasi arte, ez zen hemen bi forma baizik irakurtzen: nuan eta nuen.<br />
MIH 80. Beti haserre eta aldaketan ibili beharrean, noiz batuko ote gara euskaltzale guziok. PMuj in MEIG I<br />
97.<br />
aldaketadun. Erestaldi ontan jo zituen Haydn-en Aldaketa'dun andante (Andante con variaciones) [...]. Garit<br />
Usand 17.<br />
aldaketari (H, que cita el ej. de LE). Cambiante. Terzianári aldaketáriak, egún miñéki, biár libre; naiz<br />
sáno idúri, eztire sáno erreálki. LE Urt ms. 62r.<br />
aldaki. 1. "Variante" Dv. v. aldaera (5).<br />
2. Copia. Albisuri egindako idazkiaren aldaki bat ementxe sartzen dizut. Ldi, carta a Garmendia 7-4-1929<br />
(ap. DRA). [Liburu au] argitara baino len, aldaki bat bialdu nion, eta erabateko iritzi au igorri zidan bere berez.<br />
Or BM 18. Hartu zuen Aranak, beraz, Bonapartek bere eskuz eginiko Larramendiren dotrinaren aldakia. PAlt in<br />
Mb IArg I LII.<br />
Ejemplar de una publicación. "Bakarrekoa"-ren erosleak galdez ta errenkuraz ebiltzan. Baiña arduradunik<br />
agertu ez, ta batzuk euren kontura banakoak artu, eta besteak ara ona aldendu ta joan ziran, ezer jaso bage.<br />
Egun aretan, ainbat eta ainbat aldaki antxe geratu ziran... Erkiag BatB 93.<br />
aldakisten (V-m ap. A), aldakesten (V-m ap. A), aldakazten (H). Renuevo, brote (sentidos prop. y fig.).<br />
"Renuevo" A. v. aldaxka. Eureen artian esleiduten dot Senekak, azterturik eriotzia bere jatorri ta aldakazten<br />
guztijakaz eskribirik itxi euskuna. JJMg Mayatz 67. Aldakazten asko botatzen ditu arrokeriak. Ib. (ap. H). Aritz<br />
zaar batek, izketan baleki, aldakisten barriak ezker-eskuma bere ondorengotzat sortzen ikusirik, pozen pozaz zer<br />
ezeteleuke esango? A LEItz 134.<br />
aldakizun. 1. "Qui peut être déplacé, changé" Dv. Formula horiek bai apaingarri eta bai betegarri bezala<br />
erabiltzen baitziren, funtsez berdin zirautelarik batera eta bestera aldakizun: metri causa edo beste arrazoiren<br />
batengatik. MEIG IV 97.<br />
2. Cambio. Animari zegokionez olako aldakizuna izan bazun iragan bi urtetan. Etxde JJ 221. Gurasoak eta<br />
aiton-amonak igarririk zeuden bi zaharrenak aitari buruz egin zuten aldakizunaz. Ib. 216. Andre Zelestinaren<br />
arpegian aldakizun bat nabaitu nun, andre arroa izanarren, sentipen onak baitzitun. Etxde Itxas 221.<br />
aldakoi (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), altakoi (R ap. A). Mudable, variable. "Mudable", "tornadizo", "vertible",<br />
"voluble" Lar. "Tornillero, soldado desertor, ieslea, aldakoia" Ib. "Variable" Lar y Añ. Normalmente, aldakoi,<br />
derivado de un verbo, sería una formación anómala, frente al regular aldakor. El único ej. popular que lo<br />
autoriza es el uso roncalés del que por ahora Azkue es único testigo, aunque acepta que se usaba también<br />
altakor. Gizartekeri aldakoi, otzan eta gazagoa, Marx-enaz zer ikusi andirik eztaukan gizartekeria. Eguzk<br />
GizAuz 69.<br />
aldakoide. "Mutabilidad", "vertibilididad", "volubilidad" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
905
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldakoikeria. Veleidad. Biyotz doitsu-doitsuba! [...], nere argaltasun ta aldakoikeriren sendagai [...]<br />
artzen zaitut. Elizondo KristPE 144.<br />
aldakor (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, Izt 76r, Dv). (No ref. a personas). Cambiante, variable, sujeto a<br />
cambios. "Alterable" Lar. "Mudable", "variable", "versátil" Lar y Añ. "Oso umore aldakorra dauka Felixek"<br />
Elexp Berg.<br />
Tr. Más frecuente al Sur y fundamentalmente en textos del s. XX. En DFrec hay 18 ejs.<br />
Emen lurrean gauza guziak aldakor eta aitzen diranak izatea. Arr GB 62. Mendiak eztira aldakor, lengo<br />
lengoak dagoz, beti batean. Ag Kr 213. Aize aldakor, edoitsu, euri, trugoi, oñastu ta abar sarri egoten zirean<br />
lekuan. Echta Jos 279. Ez duia, bertzalde, irabazpidea hain neke, hain xuhur, hain aldakor, hain huts egin errex,<br />
non lagungoari ez bailezoke eman ahal harek eskatzen lioken laguntza izpia? JE Bur 200s. Lur gainaren itxura<br />
aldakorrak. Ib. 159. Biguna, aldakor eta erabilkorra, nai dan itxurak artzen ditu [euskaldunen txapelak] ta era<br />
guztietara jantzi deike. Ag G 164. Izkerak eurenez aldakorrak doguz, ilkorrak. A LEItz 132. Jai-igande<br />
aldakorrak. ArgiD 11. [Lurreko atsegin] guziak dira aldakorrak, zarkor eta galkorrak. Inza Azalp 113.<br />
Iguzkitarat irriz jausten da; --balu gizonen gogoa, / Jakin lezake guk dakiguna: zoin aldakor den aroa. Ox 63.<br />
Tokiek izena artzen duten zerbeit ura ez da igikorra maizenik, ez da aldakorra. FIr 166. Urtziki gauza oro? / Ez,<br />
oro aldakor! / Gaur loraz daguana bijar baita legor. Laux BBa 126. Escala móvil deritxoen aloger aldakorra<br />
ipiñi dabe. Eguzk GizAuz 150. Orain on, bare; laister agiyan / ekaitzu, nasi... / Nork esan iñoiz aldakor danik /<br />
urdin txau ori? EA OlBe 74. Irrikitzen nituenak, nire kide ta niretaratu uste nituenak, / zahartzeak ene gandik<br />
aldendu ditu: / Aldakor dena baizik ez dago nire kide. Mde Pr 307. Urrerik, zillarrik edo beste on aldakorrik edo<br />
galkorrik ez baitzun eskatzen. Or Aitork 116. Iainkoaren zuzentasuna aldakor al da orregatik? Ib. 65. Arbolen<br />
kulunkaera arrigarri ta aldakorrak. Txill Let 25. Lendikan ona bizimodua / oso aldakorra dator: / len oñez eta<br />
gaur edozeñek / daukaz belbil eta motor. BEnb NereA 217. Odei zuriek zeru urdinean bata bestearen atzetik<br />
itxura aldakorrak hartzen zituzten. Osk Kurl 82. Eguna oso aldakorra da, / bizitza, zertan esan ez. Gand Elorri<br />
95. Gure adimenduak moldatzen dituen ideiak eztaude materiari lotuak; abstraktuak dira, igeskorretik eta<br />
aldakorretik urrunduak. Vill Jaink 146. Alkarrenganako gurari ta lokarri zintzoa, ziur ta ez aldakorra izatea nai<br />
leuke neskeak. Erkiag BatB 172. Noraezekoa, aldakaitza, nai ta nai-ezkoa ta betikoa du gai iakintzak. Aldakorra,<br />
oraingoa, balizkako ta badaezpadakoa, iakintzarekiko bide ta abagune daiteke bakarrik. Zait Plat 36. [Ideia<br />
bakar] haren izaitea balin bada zer nahi izaite aldakor bakotxetan banakatua. Lf ib. XXIII. Ekaitzek eta zeruko<br />
ezotasun aldakorrek bideak aldatu orduko. Ibiñ Virgil 78. Bizia ez da nehoiz egoiten bere dohainen betean, /<br />
aldakorra da nola eguna goizetik arrats artean. Xa Odol 320. Guda-gauzak beste edozer baiño aldakorragoak<br />
dira-ta. "Sujetas a continua mudanza". Berron Kijote 94. Mundu urduri eta aldakor horretan aurkitu behar dugu<br />
bizilekua. MIH 138. Hitzak berak, hizkuntza baten zatirik aldakorrenak eta askatuenak, ez dira ezer hiztegi<br />
osoaren egituraz eta sistemaz kanpora. Ib. 348. Giro berezien begitarte aldakorra itzultzen eta irakurleari<br />
erakusten. MEIG III 106.<br />
(V, G, BN; Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), altakor (R). Ref.: A (aldakor, altakor); Iz ArOñ; Etxba Eib. Voluble,<br />
veleidoso. "Voluble" Añ. "Aldákorra da, es voluble, ligero, tornadizo" Iz ArOñ. "Veleidoso, inconstante" Etxba<br />
Eib. Aldakorra eta alditsua. He Phil (ap. H; tal vez error por mudakor eta alditsu que aparece en He Phil<br />
271). Gizon aldakor, kañabera bezala edozeñ aizerekin beñ batera gero bestera dabillenen bat. AA III 481.<br />
Seguru nago ere etzerala gizonak bezala aldakorra, beñ esaten dezunetik alda zaitezkena. Echve OngiB 161.<br />
Gogoa bi aldetara dadukan gizona, aldakor da bere bide guzietan. Dv Iac 1, 8 (Ker, IBk, IBe aldakor; Lç<br />
inkonstant, He ganbiakor, TB sanyakor). Pekatari oiturazko, aldakor, onbear triste hura. Arr May 179. Eta<br />
nolaere gizonen naiera ta borondateak aiñ aldakorrak ta irabiazaleak bai diraden. Aran SIgn 100. Gizona<br />
aldakorra (mudable) da berez; baiña txarretik onera nekez biurtuten da, onetik txarrera erreztasun andiagaz.<br />
Ag AL 78. Jantzi apañaren barruan bada-ezpadako biotz aldakor txakillak ugari. Ag G 35. Biotza aldakorra da.<br />
Ol Imit III 33, tít. (Mst khanbiakor). Aitta Santua ez da gizon aldakor, utseginkorra Elizari dagozkion gauzetan.<br />
Inza Azalp 101. Gu oso aldakorrak, txit aulak eta pekatariak izanik. ArgiDL 91. Eta bilddur nok aldakorra eteduan<br />
[kañabera au], axiari beti buruba makurtuten yautsok-eta. Altuna 11. Orregatik orduko euskaldun asko, nai<br />
ta nai ez, bizitokiz aldakorrak izan bear. Udaran goietan, neguan beeretan, gaurko artzai batzuek bezela. JMB<br />
ELG 68. Iraunkorretan baña nazan igikorra! / Txar bidian zintzua, zeugan aldakorra. Laux BBa 68. Aldakorra<br />
da, noski, gogoa; igikorra, berez, naimena. "El alma es sin duda voladora". Aitzol ib. VI. Orren erreza dezue<br />
mingaña! ta orren aldakorra biotza! NEtx Nola 31. Gizona sarritan oi da aldakor. Etxde AlosT 66. Jainkosa<br />
aldakorra. Mde Pr 140. Poli ain aldakorra izan ez balitz. Anab Poli 8. Gizoste aldakorrak, asper-asper eginda,<br />
erbestera iaurti zezakean. Zait Plat 76. Giza-biotza ain da aldakorra eta aspertzen erreza. Vill Jaink 159. Ain<br />
aldakorra da gaztetxoa! MAtx Gazt 5. Zeorrek eragotziko dizkiezu alako iolas alperrak gogo aldakor auei. Ibiñ<br />
Virgil 109. Cosma de Torres Valenziako apez aldakor suharrari. "Prêtre versatile et ardent". Ardoy SFran 193.<br />
(V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). "Migratorio, batetik bestera aldakorra" Lar y Añ. "Beti izan zan ipurloka<br />
aldakorra, iñun iraun ezindakua" Etxba Eib. Jendea ez dago bethi lekhu berean: badabila ardura harat hunat<br />
bere puska guziekin, nun errexkiago haziko ahal den bilha, eta bertze alde berenaz aldakor delakotz. Prop 1884,<br />
271.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
906
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Como segundo miembro de comp.). Zaude, maite, zaude bertan, / ez izan toki-aldakor, / nere zartzaroan<br />
ez det / zu beste lagunik iñor. EA OlBe 83.<br />
"(Hb), [...] nuancé" Lh. "À nuances, couleurs variées" H.<br />
Variado. Ixtorioak ez du ekei lodirik, bainan arras aldakorrak ditu pasaiak; ez da enoatzeko perilik. Herr<br />
20-7-1961 (ap. DRA).<br />
aldakorkiro. "Inconstantemente" Lar.<br />
aldakortasun (Hb ap. Lh, Dv, A (que cita a Dv)). Inconstancia, volubilidad. "Mobilité, versatilité,<br />
inconstance" Dv. Egun, eztakit zeren kariaz jaiera egin gura zira: zortzi egunik barnean unhatuko zira.<br />
Bizkitartean, urhatsa egina diteke, ta hala zure aldakortasuna mundu guziaren begietan agertua izan beharko<br />
da. Birjin 61. Huna Jainkoaren sainduak berak ez direla aldakortasunik gabe, eta zeruak haien aitzinean ez<br />
direla garbi. "Inter sanctos eius nemo immutabilis". Dv Iob 15, 15. Biotzaren aldakortasuna ta geure azken<br />
asmoa Jaungoikoagana zuzendu bear dala. Pi Imit III 33, tít. Baña yakituna ta gogokoetzaz ondo aitua, gorabera<br />
onen goitik dago; bere barruan zer nabaitzen ta aldakortasun-aizeak nondik putz egiten dauan begiratu<br />
barik [...]. Ib. 33, 1 (Ch inkonstanziaren haizea, Mst khanbiamentiaren aizia, Ol aldakeri-buadak).<br />
Aldakortasuna: emakume deritzazu. Txill Let 66. Azi-osatze orrek ematen dio [gaztetxoari] era guztietako ezin<br />
egona. Ortik datorkio aldakortasuna. MAtx Gazt 5. Lagunen aldakortasunaz, ara or Katon, bere bikote ura<br />
emango dizuna. Berron Kijote 20. Bide hori, aldakortasun hazkorrarena, darama munduak; mundukoek<br />
daramagu, hobeki esan. MEIG VI 52.<br />
Variabilidad. Ortan ageri da aldakortasuna bera, aldiak sumatu ta batbanatu ditezen. Aldia, gauza-aldak<br />
egiten baitu. Or Aitork 346. Inoiz batera bagaitez, bada, huskeriak baino zerbait gehiago galduko du gure<br />
hizkuntzak: Begi-belarrientzat hain atsegin den aldakortasun ugaria. MIH 96. Halaz guztiz, egoera horrek<br />
berekin zeraman aldakortasuna, ez baitzegoen aski tinko etortzeko ziren larrialdiei gogor egiteko. MEIG VI 50.<br />
aldakortu (L ap. Lh; Dv, A). Volverse inconstante. "Devenir inconstant, versatile, changeant" Dv. Aunque<br />
Lhande cita a Harriet, no lo encontramos en el dicc.<br />
aldakunde. Cambio. Norbaitek galdegin dezake, araudiaren aldakundea, bearra etorri-ezkero, noren esku<br />
litzaken. Ldi IL 99.<br />
aldakuntza (V, B ap. A; Ht VocGr (-nz-), Hb ap. Lh, H (L)), aldakuntze.<br />
1. Cambio. "Changement" Ht VocGr y H. v. aldaketa.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos de autores meridionales, fundamentalmente vizcaínos. Al Norte sólo lo<br />
emplean Archu y Mirande. En DFrec hay 70 ejs. de aldakuntza (de ellos 7 septentrionales) frente a 139 de<br />
aldaketa y ninguno de aldakunde.<br />
Ilhe zama meheago eta tinkago diren bezañ behar dü xikhiro pikarraituak begiratü aireko aldaküntzetarik.<br />
"Des intempéries de l'air". Arch Gram 122. Erriaren izena / aldakuntza baga / guda au gomutateko / da<br />
Arrigorriaga. Azc PB 201 (in Ur PoBasc 225 gero mudau baga). Lora eder bat atzo zan eta gaur da zimela, /<br />
Atzo zan nire poza ta gaur jat naibagea, / [...] // Uste bagako aldakuntze au ikusitean / Zer egin daiket? AB<br />
AmaE 135.<br />
(s. XX) Prakerren izakeran aldakuntza andija egin zan apurka-apurka. Kk Ab I 46 (Ezale 1899, 324<br />
aldakuntza andia gertau zan). Politikako aldakuntzaen menpean egon ez daiten bazkun edo komisiño bat<br />
izendatzea. Belaus LEItz 115. Aitaturiko iru igidin orrein [d, g, r] aldakuntzak itz bikoitzetan, baña itzaren<br />
bigarren atala gediñez asten danean. Eguzk RIEV 1924, 592. "Gurdi"-ren aldakuntzak bardiñak dira:<br />
gurtardatz, gurtaker, gurtaga. Ib. 593. Ganetik lorak eder, / azpitik arantzak, / ikaratu legikee / oingo<br />
aldakuntzak. Enb 36. Maite ebena beren zaintzaillak / Asieran ta gorantzan, / Bardin urrian zein urriñeko /<br />
Aldakuntz eta mudantzan. Ib. 81. Francen, batez ere, poesi gaia aldakuntza gogorra jaso bearrean dago. "Un<br />
cambio radical". Aitzol in Laux BBa X. Aldakuntza ederra egin dik gizahajoak. Iges egin zikan menditik, eta<br />
gaiztakeria besterik ez dik ikasi errian. Lek EunD 21. "Euskaltzaleak" eta idazle-batzar artara ziranak onetsi<br />
ditzakete [araugaiok], noski, aldakuntza txikiren bat gora beera. Ldi IL 97. Ez baitzedukan [olerkia] bukatutzat.<br />
Aldakuntzak ere baditu. Or Y 1933, 406. Gizartera aldakuntza azitxuak etorri dira-ta. Eguzk GizAuz 166. Eta...<br />
a ze nolako aldakuntzak egiztatzen diran olakoetan gizonaren bizitzan! TAg Uzt 312. Aldakuntza aundia ezagutu<br />
zuan gure Erriak Birjiña agertutakoan. SMitx Aranz 31. Ez da egunik, ez eta aldi-tarteen aldakuntzarik. Or<br />
Aitork 346. Aldakuntza gaitza jasan zuen Elizaren eraberritze hori zela kausa [...] Kornubitarren sinesmenak.<br />
Mde Pr 253. Hurrengo egunetan etzen aldakuntza haundirikan Joanetegiren bizi moldean egin. Arti Tobera 286.<br />
Baztanen usatzen dela [...], hitzen akabaillan, a-e vocalen aldatzuntza, i-u vocalen ondotik doazilarik. AIr in<br />
Izeta DirG 10. Zer-diranen benetako izatea oien aldakuntza da, izatetik ez izaterako oien betiereko igarotea.<br />
Zait Plat 32. Lagunarte-bearrak, aldakuntza-bearrak ta abar piztu du zugan kanpora irtetzeko gogoa. Vill Jaink<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
907
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
140. Anartean bartzen toki, zorri-abia ta noiznai zaiez betea izaniko buru orrek, sekulako aldakuntza ikusgarria<br />
izan eukean. Erkiag BatB 27. Aldakuntza horrek, usteak, sinesteak eta ospeak astindu dituen balioen trukaera<br />
izanik, ez diola Orixeri ere [...] begiramenik gorde. MIH 292. Ideia horiekin sortutako izenak, bazter guztietara<br />
zabaldu dira, ideiak zabaldu ahala, eta aldakuntza handirik gabe gehienetan. Ib. 251.<br />
v. tbn. Lab Y 1933, 194. Etxde JJ 66. Txil Let 118. Osk Kurl 120.<br />
Sustitución. Ni zinka ta biraoka asi nintzan, enebala alako aldakuntzarik egin. "Que estaba libre de aquel<br />
trueco y cambio". Or Tormes 29 (se refiere a la sustitución de una longaniza por un nabo).<br />
Ardo-botillak lengo esku-aldakuntza egin zuten. Anab Poli 90.<br />
2. Intercambio. Egunak dira urlija etxaguntzako gurasuak berba egin eustala zugaz ta Sinforosagaz<br />
aldakuntza edo trukadia egiteko, ezkondurik bere seme alabaakaz. JJMg BasEsc (ed. 1845), 256 (1. a ed., 253<br />
trukadia egiteko).<br />
3. "(Hb), inconstance" Lh.<br />
4. Variante; versión. v. aldaera (5). Gipuzkoan bizi izandako bertsolari "Prantsesa"ri entzundako<br />
aldakuntza. Or Eus 118n. Aldakuntza bat da [ipuin au]. Gaia ainbat literaturetan agertzen da. Alzola Atalak<br />
148. Frantzian gertaurikotzat irakurri neban liburu batean gai au. Aldakuntza bat da neure au, emengo<br />
jatortasunezko apaingairriakin biribilduta. Ib. 148.<br />
Variación. "Bei-lerroaren" bigarren aldakuntza. Goen Y 1934, 93.<br />
aldakuntzabide. Evolución, desarrollo. Siniskai gaietan, Dogman, Elizak euki daben idazlerik<br />
onenetarikoa, jakituria onen aldakuntzabide edo aurrerabideetan batez be. Alzola Atalak 73.<br />
aldakura. v. aldagura.<br />
aldaldi. v. alda-aldi.<br />
aldaleku. "(AN-gip), vestuario, lugar junto a la iglesia en el cual cambian de traje los aldeanos de caseríos y<br />
barrios aislados" A. v. jaztetxe.<br />
alda-maite. Gusto por el cambio. Bizpahiru ilhabetheren buruko eroria izanen da, utzia bazterrerat,<br />
jendeak alda maitez labur baitu ezagutza. JE Ber 88.<br />
aldamakera. "De lado (V-ger)" A Apend.<br />
halda-malda. 1. "Haldamalda, chancellement" Dv. "Alda malda" Ith 444 (sin trad.; Lh, que lo toma de éste,<br />
traduce "changement rapide").<br />
2. aldo-baldo. "Tambaleando (L-sar, Darric)" DRA.<br />
halda-maldaka (L, BN, S; Dv, H), halda-maldoka (BN-baig), aldo-maldoka (BN-baig; VocBN; h- vEys, H),<br />
aldoka-maldoka (AN-ulz). Ref.: A (halda-maldaka, aldo-maldoka); A Apend (aldoka-maldoka); A EY III 339;<br />
Satr VocP (ildi-maldo). "En chancelant, en boitant, marchant clopin-clopant, avec embarras et difficulté"<br />
VocBN. "Hordia haldamaldaka goan da" Dv. "1. cet adverbe dit principalement: marche précipitée et à la fois<br />
désordonnée, embarrassée, comme de quelque personne qui se hâte et est gênée par les pans de sa robe. Haldamaldaka<br />
ibiltzea. Id. (BN) haldo maldoka; 2. par extens. Halda maldaka zerbaiten egitea, faire quelque chose<br />
avec précipitation, sans ordre, sans soin. Haldo maldoka (BN), est employé encore pour signifier une marche<br />
pénible de quelqu'un qui ne va que chancelant, boitant, clopin-clopant" H. "Tambaleando, vacilando" A.<br />
"Trazando eses un borracho" A Apend. Ni, banihak [beste mundura]. Haldamaldaka hasia zautak ja bihotza.<br />
JE Bur 123. Egun guztia an [tabernan] igarota, ilun nabarrean, aldoka-maldoka zidoan etxera bazter guztiak<br />
yoka (AN-ulz). A EY II 407. Aldamaldaka, jo eskuin, jo ezker, bide guzia txikitzen zutela, heldu ziren etxerat.<br />
GAlm 1947, 43 (ap. DRA). Haurra jin zaikion haldamaldaka. SoEg EG 1956 (5-6), 70. Frantzia eta<br />
Frantziarekin Europa dabiltza, ahal bezela, halda-maldaka, aintzinamenduaren ondotik. SoEg Herr 8-9-1966<br />
(ap. DRA).<br />
aldamandio. "Ascas, charranchas y aldamandiyuas" Caro Vera 110 (en una lista de piezas de carpintería).<br />
aldamarretan (AN ap. A). (Jugar) al marro.<br />
aldamarroka (V-ple ap. A). (Jugar) al marro.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
908
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1 aldamen (V-gip, G, AN; Lar, Mg Nom 65, Añ (G, AN), VocZeg 287, Hb ap. Lh, H), aldamon (AN-gip),<br />
aldemen (G-azp). Ref.: A (aldamen, aldamon); Iz ArOñ; Asp Leiz2; Elexp Berg; Gte Erd 220 y 157.<br />
Tr. Casi exclusivo de la tradición meridional, aunque menos frecuente en textos vizcaínos. Al Norte sólo se<br />
documenta en Goyhetche y Mirande. La forma aldemen se encuentra en Echeita, EusJok y Alzola, y, alternando<br />
con aldamen, en Xenpelar, Beovide, Agirre, Alzaga y Alzola. En DFrec hay 39 ejs. de aldamen (de ellos 5<br />
vizcaínos y 1 septentrional) y 1 de aldemen.<br />
1. (En casos locales de decl., en sing.). (Al) lado. "Vecindad de una casa a otra, de un barrio a otro" Lar. "(Al)<br />
lado, [...] aldamenean", "cabe, junto, cerca, [...] aldamenean" Lar y Añ. "Aldamenean (G), alboan (V), al lado"<br />
Mg Nom. "Lado adjunto a una persona" A. "Lugar próximo" Iz ArOñ. "Aldameneko [...], persona o cosa que está<br />
al lado de otra" Asp Leiz2. "Gogaikarri aura etxat gau guztian aldamenetik kendu" Elexp Berg. "Otsoa<br />
aipamenin aldamenin (AN-5vill)" Gte Erd 220. "Aldameneko etxe batera (AN-gip)" Ib. 157. Cf. aldameneko. v.<br />
albo, 1 aldaka.<br />
Atera dezala euskerazko geure sinistamenen jakinbide bat, erderaz aldamenean itzulirik. Aq (carta a<br />
Larramendi, 1746) EE 1887b, 27. Nekez ta ezin bestez kenduko da [adiskidea] haren bazterretik edo<br />
aldamenetik. Mb JBDev 225. Kazara doean orduan beti aldamenean botea. Acto 241. Jarri zitzaion Arzaiari<br />
aldamenean. VMg 42. Sartu zan leizean ta Otso illaren aldamenean ase zan arikiz ta ardikiz. Ib. 52. Dakuste<br />
katua, / Sasipe sakonduan / Guzia sartua: / Zeuzkala aldamenean / Ezurrak ugari. Mg ib. 111s. Batzuek egun<br />
onak ematen, besteak aldamenekoaren apaindurari begira. AA I 531. Egiten ditue beren gauzak Jesu-Kristo<br />
beren aldamenean baleukee bezala. AA III 319. Pinto, bere laguna, gurrinka aritzean, / badijoa ta jartzen zaio<br />
aldamenean. It Fab 254. Eskupeta eskuan eta txakurra aldamenean dituela. Izt C 473. Beraren aide, auzo eta<br />
adiskideetakoak etzaiozka aldamenetik kenduko asnasa deban arte guztian. Ib. 240. Baldiñ eritzen bazera / Deith<br />
zazu aldamenera, / Mediku bakhar bat xoilki. Gy 17. Aldiz gu bagare aurkitzen / Gauza onen aldamenean, /<br />
Hirritsa dugu barnean. "À l'approche des biens". Ib. 163. Obia utsik, il-janzia zoruan eta izerdi-zapia<br />
aldamenean. Lard 467. Aldameneko erri txiki batera joan. Ib. 373. Libru bat ezkerrian, iru aldamenian, /<br />
Homero ta Virjilio ta Ennion izenian. Azc CB III 16 (PB 298 aldamenetan). Alabearrez aldameneko arkaitz<br />
batek ematen zuen ur garbizko iturri bat. Arr GB 43. --Nun dabill Batista? --Aldamenian da, Mikolaxen etxian.<br />
Sor Bar 64. Aditu bezain aguro altxatu zan Santua Kardinal Jaunaren aldamenetik. Bv AsL 198 (182<br />
aldemenetik). Nondik daukadan arima maite naben bat deika, / Aldamenera noakola? AB AmaE. 176. Txintxarri<br />
azaltzen da; joaten da bere maiera eta andik Ganbararen aldamenera. Alz STFer 119.<br />
(s. XX). Eriotzearen txistua, arnasestua ta deadarra aldamenean eroiezala. Ag Kr 198. Gelditu azi du bere<br />
aldamenekuak. Iraola 66. Aldameneko agure zar alargun batek, parrez ta ixil antzean. Ag G 45. Lagun argia<br />
dauka itsuak aldemenean, mutill sostor bat. Ib. 185. Gero, astoaren aldamenera etorri, ta belarri batetik<br />
itzegingo balio bezela jarri zan. Muj PAm 68. Errekondo ta aren aldameneko mutillak. Or SCruz 30. Nere<br />
amaren aldamenian / bizi nintzana pakian. Tx B I 210. Mutiko bat dakuse / aldamenian... / Ta otzara betia /<br />
Maian ganian. Enb 97. Manaxiren aldemenetik igarotzeakoan onek ikara antza egiten du. Alz Burr 32. Gero<br />
aldamenean, / atzaidan eseri, andereño otxan. Ldi BB 122. Aldameneko lagunekin berriketan asi ba-dadi. Ldi IL<br />
22. Zu nere aldamenean ikusi utsarekin. ABar Goi 52. Aldameneko lagunari noizbeinka mokoka zorrotza<br />
erantsiz. TAg Uzt 112. Ta oraintxe bertan, senargaia aldamenean dula, bere begi aurrean il bedi! Zait Sof 183.<br />
Gesen bazterraldean bizi, eta nere aldamenean egongo zera. Ol Gen 45, 10 (Urt y Dv ene aldean, Ur nere<br />
aldean, Ker neure ondoan). Elkarren aldamenean etzanik. Mde HaurB 87. Arrai-kaja eder maite ura beti<br />
aldamenean eukitzen zuan kutuna baño kutunago. Anab Poli 49. Aldamenean yoian lagunak itz eta pitz<br />
eragoion. Erkiag Arran 171. Aldameneko bar batean. Izeta DirG 92. Gurutz aldamenean, sei praille, taldean.<br />
Gand Elorri 83. Iturri guren oien aldamenean, ozkirri ta ozpel giro izango dituzu. Ibiñ Virgil 32. Intelektualaren<br />
aldamenetik bereziaz ezenarioko aurreko aldera doa. Lab SuEm 199. Ori ez dago sinistutzerik / aldamenetik<br />
esanda, / Gipuzkua au urte askuan / beti txapeldun izan da. Uzt Sas 328. Biaramon goizean Jakobek bere<br />
aldamenekoa Lia zala ikusi eban. Ker Gen 29, 25 (Ol Yakoben aldamenekoa). Mogelek ez zuen urrutiko<br />
Indietara joan beharrik bere Basagizon Ona aurkitzeko. Aldamenean baitzeukan, Bizkaiko basetxe batean, Peru<br />
jatorra. MIH 168. Etxean edo etxe-aldamenean bizi izan naiz beti. Ib. 68. Euskalerritik edo Euskalerriaren<br />
aldamenetik ez dira aldentzen. MEIG III 102. Badu euskarak [...] huts nabarmen bat bederen aldameneko<br />
hizkuntzen ondoan. MIH 110.<br />
v. tbn. Echag 182. Bil 159. Aran SIgn 95. Xe 242 (261 aldemen). PE 88. Zab Gabon 52. Apaol 24. A BeinB 69.<br />
AzpPr 38. Goñi 31. Ill Testim 20. ArgiDL 135. JMB ELG 90. EA OlBe 29. JAIraz Bizia 31. BEnb NereA 181.<br />
Basarri 179. Ugalde Iltz 17. Vill Jaink 130. NEtx LBB 122. Aldemen: EusJok 129.<br />
(Al) lado de, además de. Urtzia al zan beren Jainko bakarra, ala ori Jainko nagusitzat artuarren, beronen<br />
aldamenean ba ote zituzten beste jainko txiki edo jainko-usteko izakien edo indarren siñeskerak eta siñeskeriak?<br />
Vill Jaink 23. Azkenik, erretorika behar genuke ongi herrikoa den erretolika-ren aldamanean? MEIG VII 180.<br />
(En casos locales de decl., en pl.). Zure inguru ta aldamenetan daudenok. VMg 72. Bereala asi ziran<br />
zabaltzen aldamenetako ingurumaietara. Izt C 3. Aldemenetako guztiai bultzaka. Ag G 83. Aldamenetako<br />
errietan ere zabalduak ziran. Zait Plat 53.<br />
(Como primer miembro de comp.). Cf. supra ejs. de aldameneko. v. albo. Frantziako Errege Hugo Kapeto<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
909
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Parisko aldamen edo albo-erri batera ioan zan. A Ezale 1897, 207a. Laster entzun zan Axerik aldamen<br />
baserriko olloak arrapatu zituala. Ag G 62.<br />
(Tanto en sing. como en pl.). Alrededores. Lidiako aldamenetan dagoan ta Atlos deritzon mendi batean<br />
ezagutzen dira piztia izugarri ta itxusi batzuek. VMg 87. Baita Santo Domingoko aldamenean dagoen<br />
arkaitzerra San Lorenzokoa ere. Izt C 37. Errezillen, Erdoiztako aldamenian. Alz Bern 51. Oiartzungo Kontzeju<br />
etxeko / aldamenian, / apari on bat egin ginduen / arrats batian. JanEd II 72. Buenos Airestik urruti gabe /<br />
Platako aldamenian; / amabi milloi Bankuan dauzkan / euskaldun baten mendian. Tx B II 44. An da,<br />
mugalderago, Lantzen aldamena. "Los alrededores de Lanz". Or Eus 249.<br />
2. Ayudante, persona de confianza. v. aldameneko (2). Gerta zaizkiotzu [Erregeri] mirabe ta aldamen<br />
menak, bere biotzaren erakoak. Lar Fueros 8.<br />
3. (V-gip; Lar, Hb ap. Lh), aldemen. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Costado, lado de un cuerpo; flanco. "Banda,<br />
lado, costado", "costado", "flanco", "bordo, lado de navío" Lar. "Muñones en las piezas de artillería,<br />
aldamenetako eskutokiak, kirtenak" Ib. "Amuradas, lados interiores del navío, barrengo aldamenak" Ib.<br />
"Aldameneko mina (Hb), douleur de côté" Lh. "Flanco, costado. Ezkerreko aldamenetik sartu jakuzen" Etxba<br />
Eib. "Costado, lado. Kotxian aldamen bixak urratuittut" Elexp Berg. Algunos de los ejs. que citamos son<br />
difíciles de distinguir de los de la primera acepción. v. albo. Karelak zatittu ontziaren aldemenean, txikotak<br />
urratu, ta galdu zan oso batela. Echta Jos 139. Mañaxi ta Joxe Joakin, Talori bi aldamenetan jartzen zaizkio.<br />
Alz Burr 36. Bizkarrian [ume] bat, tripan bestia, / aldamenetan batzuak, / sall galantakin ikusten dira /<br />
dabiltzala [ijito] geientsuak. Tx B II 65. Senarrak eman ziran / lenbiziko kolpia, / berealakoñadu apezak /<br />
aldamenetik bertzia. / Oi kanabitaren / puntaren zorrotza! (AN-5vill). Balad 100. Egon ta iraunez, beera<br />
bearrak, / bultza betiko aidurrez, / zapalduko deust, nik ezin ala / eutsi, aldamen astuna. / Azurrak, banan, etsiko<br />
dabe / t'emon erraien utsuna. Gand Elorri 168.<br />
Lado, extremo; margen. "Acotar, citar al margen, aldamenera, albora, basterrera deitu, otsegin" Lar. <br />
Mendi goititu, arkaitztarte, basozakon, erreka-ondo, ibai-aldamen, itur-inguru, bide-bazter. Izt C 159. [Tallua]<br />
plaza agirikoan arkitzen da ifinia marmolezko irozpe andigoiti baten gañean iru malla zabal ederki apainduak<br />
aldamenetan dituela. Ib. 475. Umezurtz errukarria [...], ate aldamena eskuz idoroaz, Manuelen besotik aurkeztu<br />
da. Ag G 360. Eskuira, begiratoki edo miradoria. Aldamenetan, esker-eskuira, atiak. Alz Bern 49. Jendia pozez<br />
egondua da / aldamenetik begira. Tx B II 178. Makur-makur bijoa gorde-lekura aldamenetara begira. Lek<br />
EunD 22. Gero, ibaitik amabost metrora, lenengo etxeak; erdin bat bi bizitzakoa, aldamenetan bat urdiña,<br />
bestea gorria eta beste amaika orizkak. JAIraz Bizia 44. Irugarren bizitzan, lenengo mallakoan, gelak erdin<br />
zeuden, eta ez bigarrenean bezela aldamenetan. Ib. 45. [Itxasoaren besoaren] aldamenetako bi zelai aiek bai<br />
gauza ikusgarrik. Ib. 32. Aldamenetara begiratu ondorean. Ib. 99. Ba eieuan "Biriarrua" Alsagianeko tabernan,<br />
eta beste batek aldamenetik esan ei zetsan. SM Zirik 126. Atx-zulo oneitati apur bet gorago, Lamiñe-posu<br />
deritxon lekue dago; eta onen aldamen bietan dagozan atx-ganeetan, eguzkie zanean, euren bearlekuetan agiri<br />
ei-zirean [lamiñek]. Akes Ipiñ 28. Bonbero-sailla aldamen batera baztertzen da zer nai zai. Lab SuEm 198.<br />
Koro-sailla aldamenetik erdiruntz abiatzen da. Ib. 198. Bertako santuek, Santa Agedako ermiñta barrian,<br />
altarearen aldemenetan dagozanak ei dira. Alzola Atalak 36.<br />
(V-arr-oroz-och, G-nav). Ref.: A; Ond Bac. (Pl.). "Dos palos laterales verticales que sostienen la puerta trasera<br />
del carro" A. "Burkamea iru taketen ganean dago: erdiko taketak burteguna dau izena; alboko biak aldamenak"<br />
Ib. (s.v. errailla). "Varal, cada uno de los dos palos que se colocan a los costados del carro o arado, y quedan<br />
unidos por los orrazi" Ond Bac (v. tbn. ilustraciones págs. 409 y 411). Cf. LzG: "Adral o tablero en el carro de<br />
labranza (Araya)".<br />
4. Aspecto, punto de vista. Zeñarekin esaten zioten Jaungoikoaren Amari garbia eta aldamen guzietatik<br />
garbia. Ur BulaG 554 (BulaAl 42 inguru guztiyetatik).<br />
5. (En la expresión -(r)en aldamenean 'en comparación con'). [Kornubierazko] literatura hori, aldiz, nahiz<br />
gauza apal samarra den Gales Herrikoaren aldamenean, bai eta Bretoin edo Euskaldunaren aldamenean ere,<br />
nahiko eder eta zabala da. Mde Pr 263.<br />
- ALDAMENEKO BIDALKIN. "Legado a latere, Aita Santuaren aldameneko bialkiña" Lar. On Geronimo<br />
Veralli, Jabedi artan Aita Santuaren aldameneko bialkiña zanak. Aran SIgn 92.<br />
2 aldamen (Dv A, H). 1. Cambio. "Changement" Dv y H. v. aldapen, aldaketa. Eskerrak ematen<br />
ziotzan Jaunaren ontasunari, zeinak haren baithan egin baitzuen aldamen guziz miresgarri hura. Birjin 53.<br />
Legez ageri da eztel-aldamenik baizen bizitze huntan, ta bere bihotza nonbait kokatu ta bakhean iduki nahi<br />
duena etzaiola lothu behar Jainkoari baizen. Ib. 467. Itxura beren azpian / Egiten da sustanzian / Aldamen<br />
guzizkoa. Monho 136. Jesu-Kristo gure Jaunari othoitza, ardiesteko bizitze aldamena. Dv LEd 145. Baina gizon<br />
zuhur eta izpiritu argitukoa, kantitu gabe [sic] dago aldamen horietaz gorago. Dv Imit III 33, 1. Sankta Teresak<br />
erraiten dauku zer xedez egin zuen Karmeleko aldamena edo erreforma. Arb Bok 313. Ez othe du hemen lege<br />
berriak deusik aldatuko? Zerbait erradazut Jesu-Kristok Igandeari ekharri duzken aldamenez. Arb Igand 61.<br />
Aldamenean (igaromenak bere aldamenak daiz), gauza bat beste baten aldatu ta biurtuten dai. "En la mutación<br />
(las sucesiones son también mutaciones)". A Gram 161. Aldamena artu dauen gauzaa. "La cosa que ha recibido<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
910
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
la mutación". Ib. 161.<br />
2. Variante. v. aldaera (5). Di, ti, dui, tui. Lau irazgai onek bakar baten aldamenak daiz. "Estos cuatro<br />
aglutinantes son variaciones de uno sólo". A Gram 63.<br />
3. "Mode [...] du verbe" T-L.<br />
aldamendu. Cambio. Maria Carracioli osoki sendatu zen bezain laster, eman zituen ber-aldamenduaren<br />
seinale zinak et-ageriak. Birjin 256.<br />
aldameneko (Lar, Añ (G, AN)). (Sólo incluimos los ejs. claramente adjetivos o sustantivos; cf. ejs. de<br />
aldameneko 'de al lado' s.v. 1 aldamen).<br />
1. (Adj.). "Lateral, [...] aldamenekoa" Lar y Añ. Karidadea dá Zeruráko bide erreála, zintará datózin berze<br />
mandam(en)tuen bide aldamenékoak. LE Urt ms. 119v.<br />
2. (Sust.). Persona cercana, de confianza. v. 1 aldamen (2). Baltasar Erregea zegoala gau batean alegriaz<br />
beterik maiean [...] brindatzen bere aldamenekoakin batean. LE Urt 38 (ms. 14v bere aialdekoéki). Errege gazte<br />
onek, berez besterik egingo bazuen ere, aldamenekoen esanai leku eman zien. Lard 90. Zenon iakintzaleak ez<br />
omen zuen ikusi ere nai usain onez beterik zebilen gizonik. Eta ala, egun batez, bere aldameneko bati usaina<br />
aditurik, eta bere baitan aserreturik, auxe galdegin omen zuen: Nork du emen emazte-urrina? Zait Plat 40.<br />
Compañero (cónyuge). Etorteko zana, eldu bide zan. Bear eban laguna, urreratua zan. Aldameneko izango<br />
ebana, alboan eukan. Erkiag Arran 194 (cf. 150, con el mismo significado, aldameneko lagun).<br />
Prójimo. Ori esanakin ez det adirazi nai iñor aldamenekoa baño geiago danik. Ldi IL 82.<br />
(V-gip, G-azp-bet-nav, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2 (aldameneko); Iz Als (uzterriya); Elexp Berg (aldameneko).<br />
Vecino. "Habitantes de las casas vecinas" Asp Leiz2. "Don Domingó aldemeneko anri bisitatzeá" Iz Als (s.v.<br />
uzterriya). "Vecino que vive en el mismo piso o en una casa contigua" Elexp Berg. Aldamenekoak beti ondo<br />
bizi (G-nav). Inza NaEsZarr 146.<br />
aldameneratu (Hb ap. Lh). 1. Acercar(se). "Accoster" Lh. --Zer zor degu ostalariya? --Ezer ez, ezer ez. Ez<br />
aldameneatu, guztiya pagatuba dago. Sor AuOst 98s. Noizbait, ez nai bañan lenago, ontzia aldameneratu zuten,<br />
Andoni jautsi batean igo zan eta Bixenta besarkatuz aurra besoetan artu zuan. JAIraz Bizia 66. Errixkotan<br />
sartzen diranean, aidean aldameneratzen zaizkiete emakumeak sendagai eske. Sorarrain Lili 91.<br />
2. Echar a un lado, apartar. Ondorean ácido cianhídrico dala edo besteak dirala, erdoi guztik aldameneratu,<br />
urre soilla azaldu dedin. JAIraz Bizia 62.<br />
aldamenka. 1. De lado, de costado. Zabulon itxas-egian biziko da, / itxas-ontzietarako egian, / Sidonuntz<br />
aldamenka. 'Pertingens usque ad Sidonem'. Ol Gen 49, 13 (Urt haren aldea Sidon partera, Ker Bibl haren<br />
sahetsak Sidon hunkitzen).<br />
"(G-goi), en las pruebas o concursos de juego, arrastrar la piedra oblicuamente o en zig-zag" A.<br />
Basotik bera, zelai erditik zear, soro ertzetik aldamenka, amilla mengelak sorbaldan dituztela. Ag G 82.<br />
2. Al lado. Mari ordea, bakarrik eta ortzargi gelditua zen yaun Anbrusiren seme Bikendirekin: eta biek<br />
aldamenka zeuden, buruak gurka, aize goxoak eragiten dioten bi larranbillu bezala. 'Tout deux parlaient<br />
ensemble'. Or Mi 11. Atsaldeko lauetan ageri plazara / "Makil" Ezkurrako ta Antxo Labaindarra. / Aldamenka<br />
dituzte Zaldibiko Okerra, / Eratsungo Koxko ta Salditseko Beltxa. "A ambos lados de cada uno". Or Eus 32.<br />
aldamentxo. Dim. de 1 aldamen. Soroaren aldamentxoan [='justo al lado'] karobizuloa egin eta egosten<br />
dute lurrak ongarritzeko bear ainbat kare. Izt C 53.<br />
aldamio (AN-gip-5vill, BN-baig ap. A; Dv, H). 1. Pórtico, soportal; cobertizo. "Galerie" SP. "Maison de<br />
décharge" Dv. "2. appentis [...]. C'est une construction sur piliers, appuyé d'un côté au mur de la bâtisse<br />
principale et avec toiture; 3. abri contre la pluie" H. "1.º pórtico, paseo cubierto; [...] 2.º [...] tejavana" A. Eta<br />
zebillan Jesus pasaietan tenpluan Salomonen aldamioan. He Io 10, 23 (HeH aldamio; Lç, EvS galeria, LE<br />
leorpe, TB arkha azpi, Dv lorio, Ol, Ker y IBk aterpe, Leon lorio-azpi, IBe arkupe). Arrats batez, erregiña<br />
solasian zaguen yaun biskondiarekin yauregiko aldamiuan. Atheka 34.<br />
(Dv, A (que cita HeH); -miho Hb ap. Lh), aldamu. Balcón. "Balcon (L-côte)" Dv. "Balcon, palier.<br />
Aldamihotik beha (Hb), regarder du balcon" Lh. Lurra bezala itzulikatzen dire izarrak, eta badituzte gau,<br />
egun, hotz eta beroak. Lurra bezala, aldamiho eder bat da izar bakhotxa zeru ikusteko. Hb Egia 39. Berehala<br />
emazteari gogoratu zitzaion balona. Yadanik ikusten zituen gizonak eremuetako aldamihoetan, hedoiak barna<br />
pasaio. Ib. 138. Etxiak dauka aldamiyua, / bajuan du tellatua, / andriak andik ateratzen du / tabernarako tratua.<br />
Xe 266. Etxe guzietan leiho galeria eta aldamuak lore-jergadaz brokatzen dire. Etcheb Zeruari 190 (ap. DRA).<br />
2. (V; Lar, Añ, H), aldamu (BN; VocBN, Hb ap. Lh, Dv (BN), H), aldamiño (V-gip), aldamuño (V-gip),<br />
andamio (V-gip; H). Ref.: A (aldamio, aldamu); Iz ArOñ (aldámuño); Elexp Berg (aldamiño). Andamio.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
911
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Échafaudage sur lequel les ouvriers montent pour travailler" VocBN. Cf. LzG: "Aldamio, por andamio.<br />
"...doscientas y sesenta y cuatro rs. por... con el coste de los aldamios" (Libro de Fábrica, Ilárraza, 1747) [...]<br />
(Muy corriente)". Aldamiño bat apurtu ta, bere ganeko gizon, arri, erreminta ta guzti beera yuan zan. Kk Ab<br />
II 57. Egun batez andamiotik bera erori zan, eta bean tabloi bat zegoan eztenga aundi bat muturrez gora zuala,<br />
eta uraxen sartu zuan iztarretik ezurra jotzeraño. Salav 16. Lurretik eun metrora zaigu / aldamiyo bat ageri. Uzt<br />
Noiz 25.<br />
aldamuño (V-gip ap. Iz ArOñ). "Especie de puente para levantar grandes pesos al carro" Iz ArOñ.<br />
3. (Lar H). "Añadidura, eraiskuna, eraiskiña, aldamioa" Lar. "Aldamioa en un dialecto significa también<br />
añadidura" Ib. (s.v. andamio).<br />
aldamiodun. "Etxe aldamioduna, maison qui a galerie" SP.<br />
aldamon. v. 1 aldamen.<br />
aldamortzu. v. almortzu.<br />
aldamu. "(BN-baig), nalga" A.<br />
aldamu(ño). v. aldamio.<br />
aldana. v. andana.<br />
aldanahi (SP). 1. Deseo de cambiar. Bethirekoak, higuintza emaiten du, alda nahia ekhartzen du. Ax 359<br />
(V 238). Egunoroko hegazti jateak okitzen omen gaitu azkenean. Eta gure zineetan egunoro mahaieratzen<br />
diguten jakia ez da, egia esan, hegaztikia. Behin behintzat, besterik ez bada, gure alda-nahiak aurkitu du non<br />
ase. MIH 320.<br />
2. "Qui a volonté de changer" SP.<br />
aldanahitu (SP). "Alda nahitzen da, la volonté lui vient de changer" SP. Halatan presuna ezkondua berea<br />
utzirik, bertzerenera lehiatzen da, alda nahitzen da eta handik galtzen da. Ax 360 (V 238).<br />
aldande. "Alteración", "immutación, mudanza" Lar.<br />
aldandetu (Lar, Añ). "Alterar" Lar y Añ. "Alterarse", "immutarse" Lar. Eta harrabotsa egin izan zen<br />
ondoan, oste bat bildu zen, zeina aldandetu baitzen, bakhotxak enzutez mintzatzen haren mintzaieaz. TB Act 2, 6<br />
(Lç trublatu, Dv harridurak hartu). Izpirik aldandetu gabe, baizik zeruko atsegin-kontentuz beteta, eranzun zion.<br />
Arr Bearg 388. Esakera abek aditu zituanean, batere aldandetu (alterarse) gabe eman zituan bear ziran<br />
arrazoiak. Ag Lar 551.<br />
aldantza (Lar (-nz-), Añ, Hb ap. Lh, H). Cambio. "Cambiamento" Lar. "Conversión", "mudanza" Añ. v.<br />
aldaketa. --Ondo da eguberdian kolazinoia ta gabaz afaria egitia? --Eztau orrelako aldantzarik egin biar.<br />
CrIc 106. --Zelan deituten da aldantza au? --Transustanziazinoia, esan gura dau, izate bata bestera biurtu edo<br />
aldatutia. Ib. 136. Itxasoak bere gora berak ditu, bere mareak, aldantzak. Añ GGero 377. O itsutasuna! O<br />
denporak! ze aldantza andia artu dozuen! Añ MisE 72. Zer gauza argijagorik egunian egunian jazo oi dan<br />
aldanza edo mudanza au baño? Astar II 32. Agur! jatorri, agur gizaldi, agur eunkiak! / Agur! denporen aldantza<br />
eta egotaldiak. AB EE 1882a, 42. Arritzeko kontua baña da benetan, / Ikusten dan aldantza sarri gizonetan /<br />
Nok sinistu gaur pentsau egiñik onelan, / Biar egin leikela guztia bestelan? AB AmaE 295.<br />
aldaol (A Apend), andaol (V-m ap. A). "Comporta del cauce del molino" A. "El molino de tres ruedas estaba<br />
en posesión inmemorial de valerse del agua pasada de los barquines, del que rebosaba de las anteparas y del que<br />
procedía de un aldaol o compuerta" L.M. Ecenarro BAP 1975, 357.<br />
aldapa (V, G, AN, B, BN-lab, Ae, Sal; SP, Lar, Añ (G, AN), Dv, H, VocB, ZMoso 70), altapa (R), altape (R; -<br />
th- Gèze, Foix ap. Lh). Ref.: VocPir 119; Bon-Ond 138; A (aldapa, altapa); A Apend (altape); Iz Als, To y<br />
UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en textos de autores guipuzcoanos y alto-navarros, y, con menor frecuencia, vizcaínos y<br />
labortanos. En el s. XX tbn. lo emplean autores bajo-navarros. En DFrec hay 10 ejs. de aldapa.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
912
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1. Cuesta. "Colline, costau, ikea, collado, cuesta, colina, cerro, loma, cabezo, otero, altozano" SP. "Cuesta",<br />
"repecho", "falda de monte", "ladera" Lar y Añ. "Coteau" Gèze. "1. proprement côté, versant [...]; 2. colline,<br />
élévation" H. En VocPir se da aldapa tbn. como roncalés; seguramente se trata de un error por altapa. v. malda,<br />
aldats, 1 patar. Aldapa eta mendi gorak dirade planaturen / Eta puioak elkharren kidera berdinduren. EZ<br />
Man I 89. Eta aldapak saltatu / billdots kumeak bezala. EZ Eliç 261. Aldapak eta mendiak, / Hari benedikatzen:<br />
/ Zuek ere zuhamuiok / Haren errepikatzen. Hm 94. San Gregorioko aldapatik / goazen berriz aurrera. Gamiz<br />
206. Presta zazue Jangoikoaren etor-bidea, utzazue zuek hau zuzendua, ingurukarik bagekoa, ta bekatuaren<br />
aldaparik eta zulorik ez duela. Mb IArg I 91. Buruak aldapen ta mendien gisan goratzen zenituztenak. Ib. 92.<br />
Gure aldapa gogor oien gora beretan, neke gutxiago eraman ta izerdi ere gutxiago emango genduke! Cb Eg III<br />
341. Itoak utzi zituan, egi, aldapa, mendi ta mundu guziarekin batean, odei-itsasoetatik biraltzen zuala<br />
orretarako behar zan ura edo ugoldea. Ub 15.<br />
(s. XIX). Ezin egin aldatza / gero aldapia / Induziyan egiteko / lelengo dantzia. DurPl 55. Ta oñak ariñagoak<br />
izan ezpanitu aldapetan zure sabelan egosia izango nintzan. VMg 18. Ekusten zuan aldapa gogor eta luzeak<br />
arkitzen dirala Zerurako bidean, eta bidezkoa aunatu edo arikatu ditekeala. AA I 16. Nun nai jausi leiteke.<br />
Baina, kalzada lauban ala aldapa labanian lasterrago? fB Olg 187. Mendiak daukan aldaparen erditsuan<br />
arkitzen da Udalako lurruspe aomen andikoa. Izt C 73. Mintzo da [Estrabon] liburuez, eginak pikotan, /<br />
Kantatzen zituztenak bere aldapetan. Hb Esk 12. Elosiagako aldapan. Aran SIgn 85. Guazen, guazen, / guazen,<br />
iji aja, / jetxi, jetxi / aldapa presaka. Sor AKaik 112. Ezkondu aintzinean, aldapa guziak zelhai. Egunaria (ap.<br />
DRA). Goazan egonagaitik, / Aldapa gogorra, / Alimo, ene aita, / Igo arte gora. AB AmaE 360.<br />
(s. XX). Auntza beti mendira; baiño ijitoak eztu aldaparik igo nai; ez, ijitoa beti ibilliko da leku lauan. Urruz<br />
Zer 71s. Esne-ontziak lepoan zituala, artzen zuan mendirako aldapa latza. Ag G 26. Aldapeko sagarraren<br />
adarraren puntan (G-azp). A CPV 277. Ibañetatik oren erdi batez igaiten ahal da bide hortaraino, eta handik<br />
Doniane Garaziraino aldaparik gabe. Zub 127. Handik ditzazkezu ikus hiru herri elgarri josiak, bat bertzea<br />
bezain xoragarri beren aldapa eta ordokiekin. JE Ber 12. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala,<br />
firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. Ib. 101. Orbelak ozenagotzen oin-otsa, / aldapak larriagotzen biotza.<br />
Ldi BB 128. Buruz gora aldapa artzen du. Or Eus 172. Ez ezkontzia zuen. Gustoko aldapan nekerik ez. ABar Goi<br />
23. Sasi ta otaz beteriko mendi-aldapa idorra. Eguzk GizAuz 132. Errezilgo etxeak, mendi-egaleko aldapan<br />
oztopo eginda, bertan errotu diran arkaitz zurien antza due. TAg Uzt 90. Zamariak erran zaun bizkarrean<br />
zamanari: altapan eitz nazak ñore urratsean, ordokiara altzeareki egin nai yuna eneki (R). A EY III 74. Bi<br />
orduko aldapan / jendea erromes, / gurutza bizkarrean / ta kateak narres. SMitx Aranz 119. Baso barrenean,<br />
zelaitxo baten aldapan, arrizko yarleku bat ageri da. Zait Sof 103. Iarrai dezaiogun aren azterkizun gogorretan,<br />
aldapa gora. Zait Plat 44. Aldapa aretan, ta aldi aretan, iñoiz gertatu izan zan, txoperra martxan lurreratzea.<br />
Erkiag BatB 44. Andik gora bide-puska batean oñez, iya aldapa bukatu arte. Salav 48. Basaburuko aldapa, iñoiz<br />
baiño pikeagoa iruditu zitzaion andre errukarriari. NEtx LBB 29. Garai baten etzan izango atsegin mendi<br />
artara igotzen, zazpi kilometroko aldapa latz ura oiñez igo bear zanean. Uzt Sas 351. Gustoko leku(a)n,<br />
aldaparik ez (AN-gip). Inza NaEsZarr 883. Gramatika ez da [...] lasterbide bat besterik, igo behar duen aldapa<br />
latza menderatzeko eskeintzen zaion laguntza eta erraztasuna. MEIG III 62.<br />
v. tbn. Dv Lc 3, 5. Enb 170. EA OlBe 5. Txill Let 69. Basarri 93. Osk Kurl 107.<br />
"Zintzurra aldapa eta sabela zelai ditu orrek [= 'es un tragón'] (AN-gip)" Gte Erd 143.<br />
(Añ, H). Dificultad. "Dificultades grandes, (V) aldats, (G, AN) aldapa andiak" Añ. Baña ostera jaio beste<br />
aldapa eta ezinkizunak. Cb (ap. H). Zuk oraindaño ez dezu bururik ausi animaren onari dagozkan gauzetan, eta<br />
orain aldapa gogor bat arkitzen dezu Meza nagusietara etortzeko. AA III 411. Griña onek nai edo ez narama,<br />
aldapa asko topatzen ditut. Arr May 91. Bere aideak begietaratzen ziozkaten aldapa, eragozpen eta begiramentu<br />
guziak ostikoperatu, eta [...] asmo au bereala bete zuen. Ib. 169. Eta bide onetatik arkituko dezu aldapagabe eta<br />
erraz orazioan nai zendukean arret eta debozioaren ondasuna. Arr Orac 36.<br />
2. Alrededores. "Bere aldapetara itzal handi bat egiten du, il fait une grande ombre en son alentour" H. <br />
Edozein ollar bere aldapan. "Cada gallo en las espaldas de su casa". RS 77 (a propósito de este refrán, DRA dice<br />
"designa en algunas zonas de Vizcaya la heredad contigua a la casa, la mejor cultivada"). Bere aldapetan. He<br />
Phil (ap. H, s.v. aldea). Zen, bada, han urdalde handi bat, mendiaren aldapetan bazkatzen zena. "Erat autem ibi<br />
circa montem". He Mc 5, 11 (HeH mendi aldapetan, DvHtoy mendi ingurunean edo aldapetan; Lç mendi<br />
aldean, TB mendi inguruetan, Dv mendi ingurunean).<br />
(H). Lado, extremo, margen. Ai! Zeru ori ta ene Egille maitea aldapara bota ta, alegin guztiak egin izan<br />
dodaz ene burua infernuan ondatuteko. Añ EL 2 78.<br />
3. (Uso adj.). "Costanero, -ra, aldapa, aldatsa, aldapaduna" Lar. "(Vc, BN-lab), pendiente" A. Onaren<br />
bideak bide gogorrak eta aldapak dira nagiarentzat. Mb IArg I 81 (tal vez sust.). Lur aldapetan ifiñi bear dira<br />
arbolak. It Dial 52 (Ur lur aldapatsubetan, Dv aldapa lurretan). Bere pausoan aitona ari da / arturik<br />
zelaigunea; / aldapaenên alkarren leian / ari da biko gaztea. "En su parte más pendiente". Or Eus 301.<br />
Gurutzetik beraxeagoan, Itziar aldera, leku aldapa dago. BasoM 11. Leku aldapa zan. Ib. 106.<br />
(Fig.). "Difficile" H.<br />
- ALDAPA-ALDAPAN. En terreno de mucha pendiente. Bergaratik Oxintxura bitartean, antxe zegoen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
913
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etxeguren basarria, aldapa-aldapan. NEtx LBB 18.<br />
- ALDAPA BARNA. Cuesta abajo. "Áltepa bárna, ladero pabajo (R-is)" Iz R 399.<br />
- ALDAPA BEHERA (a. bera Lar, Añ (G, AN)). Cuesta abajo. v. ALDAPAN BEHERA. Zeren behin<br />
behaztopatuz gero, zaldia bezala laur-oiñka, aldapa behera, koleran abiatuz gero, gaitz da baratzea [...]. Ax<br />
291 (V 193). Ezkurrua ta Etumeta-gañak arturik, aldapa bera abiatu zan. Aran SIgn 77. Mendiaren egitik artuz<br />
bazterrera / Iduri xingola bat aldapa-behera. Elzb Po 183. Urak arri-gañetik dijoalako, eta aldapa bera indarra<br />
daramalako, ots aundia ateratzen du. Muj PAm 22. Atzera so, ta, illaunki, aldapa bêra, / Gaua darraikio ludiaz<br />
yauntzera. Ldi UO 21. Gaztaiñadi bat aldapa bêra, / andik urrena zelaia. Or Eus 228. Ordubetez egon ziran<br />
mendi-galurrean [...] eta [...] eguerdiburuan, aldapa beera asi ziran. TAg Uzt 95. Aldapa bera ikatz zakua ere<br />
ioan baititeke. Or QA 148.<br />
- ALDAPA-BURU. Cima, zona alta de una cuesta. Eta Ibarrerako aldapa-bururagino geientsuak lagun egin<br />
ziguten. A Ardi 72.<br />
- ALDAPA EGIN. Hacerse difícil. v. ALDAPA GORA EGIN, ALDAPA GORA ETORRI. Ik diokana ezin<br />
gentzakek, Enrike: au hilltzea neroni ere aldapa egiten zadak. Arr GB 38.<br />
- ALDAPA-GAIN. Parte superior de una cuesta. Alde batera eginda, aldapa gaineko belardietan geratu ziran<br />
automobil bat eta moto-txirringa batzu. Osk Kurl 146.<br />
- ALDAPA-GOI. Cima, parte superior de una cuesta. Uso zuririk / maitekorrena, / errukarririk / errukorrena<br />
bere bai, / aldapa goian / burdin-arizko / kaiolan dago, / erosta baten, ai! ai! ai. Enb 171. Aldapa-goiko Ama-<br />
Semeai / leiaz nai zaitut aurkeztu! SMitx Aranz 127.<br />
- ALDAPA GOITI (AN-ulz ap. Iz Ulz). Cuesta arriba. "Segi zazu aldapagóitti, maldagóitti" Iz Ulz 450.<br />
- ALDAPA GORA (Lar, Añ (G, AN); altepa g. R-is ap. Iz R). a) Cuesta arriba. "Eznéiteken igan áltepa góra, no<br />
puedo subir cuesta arriba" Iz R 399. v. ALDAPAN GORA. Errége doáien bideas, naiz aldápa góra, ségi bere<br />
pájeak. LE Ong 50bis. Gure gurdiak, batez ere zamatuak diranean, aldapa gora ekartzeko, istilu gorriak izango<br />
lirake. A Ardi 39. Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak. Ox 30. Gazte-zanko ariñak zituan Peru-<br />
Fermiñek goizean-goiz, aldapa gora asi danean. Mok 20. Ura aldapa gora nai lukete eraman, eta ezin. Inza in<br />
Jaukol Biozk VI. Bideoi aldapa gora / uste dot zuzen jarraitu daula. Enb 204. Aldapa-gora ibillibearrak<br />
iztazañai demaien nekearen truke. TAg Uzt 90. Arantzazura bidea luze; aldapa-gora, gañera... SMitx Aranz 40.<br />
Lau kilometro zeudin aldapa gora. Or QA 148. Alare, iarrai dezaiogun aren azterkizun gogorretan, aldapa gora.<br />
Zait Plat 44. Aldapa gora, bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz. Erkiag BatB 106. Luza ezazu ongi<br />
/ urratsa, aldapa gora muñoa / goiaño egizu bakar. Gazt MusIx 115.<br />
Borda-handiko aldapa gora muthiko hori ikhusi zuenak igaten, erranen zuen bazuela [...] itxurarekin abilezia.<br />
Elzb PAd 2. Irirako aldapa gora ziyoazanean. Ol 1 Sam 9, 11 (Ker urirako aldapa-gora; Dv hiriko pattarra<br />
gora).<br />
(Con -ko, adnom.). Aldapa-gorako ibilli neketsua amaituta. TAg Uzt 242.<br />
b) (Sust., con suf. local de decl.). Aldapa-goran aguretxoak / arnasa aski du, ez itzik. Or Eus 227.<br />
- ALDAPA GORA EGIN. Hacerse difícil. v. ALDAPA EGIN. Gure erlijioaren egiak iraultzen eta<br />
arrazoiketan oiturik bazeuden, orain oso aldapa gora egiten zaie oroitze maite soil ortan geldi egotea. Or QA<br />
142.<br />
- ALDAPA GORA ETORRI. Hacerse difícil. v. ALDAPA EGIN. Aldapa gora etorriko zait, asko lotsatuko<br />
naiz, baño eskean ertengo det aterik ate. Ag G 361s.<br />
- ALDAPAK BEHERA. Bajando cuestas. Otsoa ardia utzita, burua zorabiaturik, aldapak bera amilka joan,<br />
eta gero mendiak barrena orroaz aienatu zan. Arr GB 64.<br />
- ALDAPA-LUR. Terreno inclinado, en pendiente. Aldapa lurretan landatu behar dira arbolak. Dv Dial 52<br />
(Ur lur aldapatsubetan).<br />
- ALDAPAN BEHERA. Cuesta abajo. v. ALDAPA BEHERA. Aldapan behera abiatu zen. Etxde JJ 151.<br />
Aundiak aldapan bera jaiko soiñekotan joaten ikusi ba lituzte txikiak. NEtx LBB 17. Tximista bezela jeitxi zan<br />
aldapan-bera, lantza tink zualarik. Berron Kijote 200.<br />
Deprisa. Gazteen kontuak aldapan bera zijoazen. Orain, jai-arratsaldetan ere alkar ikusten zuten. NEtx<br />
LBB 44. Aldaketak aldapan bera idatzi ta arratsaldeko azken-orduetan, or noa aizeak eramanda bezela, ipuiak<br />
erakutsi bear diran lekura. Ib. 118.<br />
- ALDAPAN GORA. Cuesta arriba. v. ALDAPA GORA. Bai, an ziak aldapan gora, puzka, arnasestuka. Ag<br />
G 306. Aldapan gora / ez al dozue igon nai? Enb 171. Arantzazura erromes / guruzpide dan arbidez, / aldapangora<br />
promesadunak / --sokaz, gurutzez ta katez... SMitx Aranz 128. Neska koskor bat somatu zun aldapan gora.<br />
Etxde JJ 234. Aldapan gora gurdi batekin zijoalarik. Txill Let 54. Aldapan gora, bideko okerrune batetik<br />
begiztau eban azkenengoz [...] bere egoterri aspaldikoa. Erkiag BatB 106. Arnasa estutuaz aldapan gora bidean<br />
zeriola. NEtx LBB 47.<br />
(Tras -ko). Goienetxeko aldapan gora, zirrin-zarran, gizon gazte bi dijoaz. Ag G 356. Bi gazteak eztitan<br />
dijoaz etxerabide Maltako aldapan gora. Etxde JJ 35. Txiñartzako aldapan gora igo gera biok, nora ginjoazen<br />
ez genekiela. Txill Let 51. Emen napar kamiyoa artu genduan, eta Betelun barrena, Azpirozko aldapan gora.<br />
Salav 48.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
914
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aldapan gorakoan nekusen orduan lillura-gaña; beerakoan gaur. Txill Let 82.<br />
- ALDAPAZ. En cuesta. Gauzetan ez-deus legea / ta urkoetan arimea / nai dot ikusi, Jauna, ta, aldapaz /<br />
zeugana doan bidea. Gand Elorri 102.<br />
- ALDAPAZ BEHERA. Cuesta abajo. Aldapaz behera hasi behar zala ikusi zuanean. Osk Kurl 204.<br />
- ALDAPAZ GORA. Cuesta arriba. Azpikaldeko garisoroan igitan ari dira, une ontan, amar gizon eta erabat<br />
daramakie aldapaz gora sailla. TAg Uzt 80. Aldapaz gora oinez eraman behar duzu. Osk Kurl 78.<br />
- ALDAPETAN BEHERA. Bajando cuestas. Cf. Echag 80: "Ariñ makil saltoan / Aldapetan bera" (se trata de un<br />
topónimo de San Sebastián). Aldapetan behera, araneko larre, oihan, landa, sorho eta bazter guzietaraino<br />
dirdiraka jausten ari zen goizeko argi gozo hori. Arb Igand 67.<br />
aldapa. v. aldaparo.<br />
aldapada. "Recuesto. [...] Laupagotik bertantxe zan diñoten aldapadia" Etxba Eib.<br />
aldapadun (Lar, H (que cita a Oteiza)). "Costanero, -ra, aldapa, aldatsa, aldapaduna" Lar. v. aldapatsu. <br />
Bide aldapadunak zelaituko dira. Oteiza Lc 3, 5 (Lç bide ikhezu, He bide gaitz, Dv, Ol malk(h)ar, Brunet, Ker<br />
bide latz, Ibk lur-malda, IBe bide malkar).<br />
aldapaia. v. aldaparo.<br />
aldapaitz, aldapatx (V). Ref.: A (sagar); A Apend. "[Manzana] negra, pequeña y dulce" A. "(V-m), manzana<br />
muy sabrosa" A Apend.<br />
aldaparo (G-goi), aldaporo (G), aldapaia (det., V-gip), aldapa. Ref. A (aldaporo); Iz IzG, ArOñ (aldapaia). <br />
Acequia o canal de agua, tomada de un río y que se emplea para riego de la huerta, para mover un molino, una<br />
ferrería, etc.; depósito de agua. "Saetín de molino" A. "Presa de molino" Iz IzG. "Aldapaia, la presa" Iz ArOñ.<br />
"Aldapa, depósito de agua" Garate 12.ª Cont Eusk 1972, 56. v. antapara (2).<br />
Canal de navegación. Pillipinetara juteko Suez-ko aldaparotik ontzia pasatzen dala eze! Ayerb EEs 1915,<br />
3s.<br />
aldapatsu (Vc ap. A; Dv, H). Pendiente, empinado, en cuesta; lleno de cuestas. "Qui est plein de collines" Dv.<br />
Ara emen, kristinaubak, ze mendi gatxa, altuba ta aldapatsuba irago biar daben zeuben auzijaren errazoiak,<br />
juezak erabagija emotera orduko. fB Ic II 167. Lur aldapatsubetan arbolak imiñi biar dira. Ur Dial 52 (It lur<br />
aldapetan, Dv aldapa lurretan). Leku zelaijan abere andija eta aldapatsuan txikija. Ib. 92 (It desberdiñetan, Ip<br />
menditsietan). Leku aldapatsubetan eta amiltokijak dagozanetan. Ib. 73 (It toki apitetan, Dv patarrak, Ip lekhü<br />
patharretan). Gipuzkoako mugape guztia da arkaitzez josia eta aldapatsua. Izt C 25. Aldapatsua eta latza da<br />
bidetxigorra eta eziñ allegatu naiz zuen eleizara. Otag EE 1882c, 415. Baserria uritik urruti, bideak<br />
aldapatsuak. Ag G 222. Donoki goira dagon bidia / Estu-estua da oso, / Aldapatsua eta, ganera, / Bertan<br />
eragozpen asko. Enb 204. [Muntegiko lurra] ego-aldera baño zerbait ipar-aldera obe ta ez oso aldapatsua;<br />
pixka bat bai, ur-geldirik sortu ez dedin. Munita 149. Bide estu, medar, aldapatsu, arritsu batean gora. Erkiag<br />
Arran 183. Emendik bide luzea ta aldapatsua omen da. Anab Poli 107. Gure probintzi aldapatsuan. Basarri 142.<br />
Igotze nekezko, aldapatsu ta luzea. Onaind in Gazt MusIx 147. Terrenua ere dexente zuan, geienak zelai<br />
samarrak, malda edo aldapatsuak ere bai. Salav 11. Lasterbide aldapatsu baten bekaiñetik ura ialki-arazten du,<br />
arririk-arri iauzika. Ibiñ Virgil 72.<br />
aldapatu. (Part. en función de adj.). Pendiente, empinado. v. aldapatsu. Or Bizkaia alderuntztxoago<br />
Izarraitz aldapatua; Naparroaren mugan Aralarren adartxo bat sartzen zaigu. P. Alberdi EEs 1924, 238.<br />
aldapatxo (Lar), aldapatxu. (Dim. de aldapa). "Cuestecilla" Lar. Aska-saietsok polito polito izanik<br />
aldapatxu edo pikea. Erkiag Arran 134. Aldapatxua iraganik, bide lauagoa egoan. Erkiag BatB 76. Aldapatxo<br />
batean kargatu nuan izugarrizko gurdikada egurra. Salav 64.<br />
aldapaune, aldapauna (V-gip ap. Elexp Berg). "Zona de cuesta, repecho" Elexp Berg. Zarautztik<br />
Zestonara bitartean, ez du bideak aldapa-une aundirik. TAg Uzt 148.<br />
aldapen (Dv A). Cambio. "Changement" Dv. v. aldamen, aldaketa. Alabainan aldatu denaz geroztik<br />
apheztasuna, premia da egin dadien legearen aldapena ere. "Legis translatio". Dv He 7, 12. Norbaitek eskutik<br />
idazkortza ken ta erraztilla (brotxa) ipiñiko balio, aldapena igerri gaberik baietz yarraitu margoz lan itzez-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
915
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
asiari. Ldi IL 89.<br />
aldaperea (det.). "Declive, declivio, aldapa, aldatsa, aldaperea, aldatserea" Lar. "Aldapere (Hb), versant<br />
escarpé" Lh.<br />
aldapots (V-ple-m ap. A). Eco. v. oihartzun. Ozen bialdu abotsa / entzuteko aldapotsa... / Ta ixiltasuna,<br />
erantzunik ez... / Uzkurtu yatan biotza. Atutxa Mugarra 38.<br />
1 aldar (V), aldaar (V-m-gip), aldaer (V-gip), aldeer (V-gip). Ref.: A (aldar, aldaar); Iz ArOñ (aldaar). 1.<br />
(Adj.). "(V), cosa ladeada" A. "Aldaar (V-gip): 1.º inseguro, ladeado, alicaído. 2.º en declive" A. "Camino<br />
inclinado como para volcarse el carro" Iz ArOñ. "Aldáar xaok, se dice de una piedra que no se ha colocado en la<br />
posición debida según el cordel" Ib. "Aldáer, aldéer dao, está inclinado (un camino, una piedra, un palo. etc.)"<br />
Ib.<br />
"Aldar [...] (V-arr-oroz-m), lugar costanero, estéril" A.<br />
2. (V-gip ap. Elexp Berg). (Sust.). "Caída, desnivel [...]. Azpixak aldar puxka bat pe badauka ta orregatik<br />
gelditzen da kili-kolo maixa" Elexp Berg.<br />
- ALDARREAN. En desnivel. "Aldarrian dago soo aura ta eztakitt zela ibiliko gan goldatzeko" Elexp Berg.<br />
2 aldar. 1. "(V), canica" A. 2. "(V-gip), el canto liso de las tabas" A.<br />
3 aldar. "(R), ribete ancho, rojo, que ponen las roncalesas por dentro de la saya (es tradicional)" A.<br />
4 aldar (L, BN, S ap. Lh, que cita a Lf). Ímpetu; impulso. "Arranque, ímpetu (Darric)" DRA. v. 1 oldar. Bi<br />
untzi... dohazilarik... elgar jo baitezake aldarrean. HU Eskual 15-7-1898 (ap. DRA).<br />
aldara. "(Lf), translation" Lh.<br />
(Como segundo miembro de comp.). Mediatarrak, igeska burruka oi dutenak; Arabiarrak, leku-aldara<br />
erraxekoak. "De mudables casas". Berron Kijote 199.<br />
- ALDARAZKO. Retirado, recoleto. Nahi naiz [...] izan aldarazko ta lanezko neskatxa etxean. "Fille de<br />
retraite". Birjin 259.<br />
aldarade.<br />
Recogimiento, vida retirada. Bethi egia izanen da bizitz-aldaratua dela bizitz-izpiritualaren zaina;<br />
aldaradean aurkitzen ta dastatzen dela Jainkoa. "Retraite". Birjin 439s. Beiratzen duzuen aldarade hertsiaz<br />
eman zarete [...] trabetarik gerizian. Ib. 506.<br />
aldaradura. v. altaradura.<br />
aldaragarri. (Lo) que hace apartarse. Imajinatu dutén guzia eztela abusu bat eta enganio bat baizen,<br />
othoitz egiteko egiazko formatik nehoren erauz eta aldaragarri baizen. Lç Ins G 5r.<br />
aldaragune. Retiro, recogimiento. Bakean utzi zuten bere aldaragunean. "Retraite". Birjin 552. Lehenago<br />
nere burua hertxatu behar nuen aldaragunea begiratzerat. Ib. 561.<br />
aldarakin. "Aldarakinak, [...] épargnes, économies" Dv.<br />
aldarakunde (Dv A). 1. "Action de mettre par côté, d'écarter" Dv.<br />
2. (Dv A). "Au fig., [action] de faire une épargne" Dv.<br />
aldarakuntza (Dv A). 1. "Action de mettre par côté, d'écarter" Dv.<br />
2. "Aldarakinak, [...] aldarakuntzak, épargnes, économies" Dv.<br />
aldaraldi. Retiro. Dathorren igandean aldaraldian izanen da. "Retraite". Birjin 118.<br />
aldaraleku. Uznazazu beraz, othoi, ner-aldara-lekhuaren hautatzerat. "Lieu de retraite". Birjin 490.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
916
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldaramendu (Hb ap. Lh). v. aldarakunde, aldarakuntza. 1. "Séparation" Lh.<br />
Retiro. Et-egia da ganbara hark bere lekhuaz beraz ere aldaramendurat deitzen zuela. "Retraite". Birjin<br />
454.<br />
2. (Hb ap. Lh). "Épargne" Lh.<br />
aldaramendu. v. altaramendu.<br />
aldarao. "Calandrajo, pedazo desgarrado de vestido, aldarao, zerrendatsa" Lar.<br />
aldarapen. "Déplacement" Dv.<br />
aldararazi (Urt II 410). 1. Hacer apartar. "Aspellere facere" Urt II 410.<br />
2. (Dv). Apartar. "Bere eginbidetik aldararazi du, il l'a détourné ou fait écarter de son devoir" Dv.<br />
- BURUTIK ALDARARAZI. "Burutik hurran aldararazten nau, il me fait presque perdre la tête" Dv.<br />
aldararazi. v. altararazi.<br />
aldarategi. Lugar de retiro. Zeren ber-urrikalmenduz erakharri nauen aldarategi huntarat. Birjin 439.<br />
aldaratu (BN; SP, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 81. Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina y,<br />
al Sur, en Mendiburu, Echenique, Goñi y F. Irigaray. Aunque no deja de emplearse, su frecuencia disminuye<br />
desde principios del s. XIX.<br />
1. (Con ablativo). Apartarse, desviarse, alejarse de. "Aldara zakitza, détournez-vous de lui" SP. "Aldaratu da<br />
bide onetik, il s'est écarté de la bonne voie" Dv. "S'éloigner, s'écarter. Aldara hadi ene bidetik" H. "3.º (AN,<br />
Echn), alejarse; [...] 5.º (BN), separarse, hacerse a un lado" A. "Lanjerratik aldaratzen da (BN-arb)" Gte Erd 81.<br />
Egiatik aldaratzen diraden gizonén manuetara. Lç Tit 1, 14 (He gibelondo egin, TB itzuri, Dv gibelatu, Ol<br />
girbindu, IBk atzea eman). Maingu den gauzá bidetik aldara eztadinzát, bainaitzitik sendo dadin. Lç He 12, 13<br />
(Ker urten). Baldin fundament hunetarik den gutiena ere aldara bagintez. Lç Ins G 4r. Ardi errebelatua bezala<br />
aldaratu naiz zure arthaldetik. Mat 225. Ene saihetsetik othoi aldara etzaitela. EZ Man II 115. Bada eztuzu zuk<br />
ere zeure arrazaz ukhatu, etzara zeure leiñutik eta ethorkitik hastandu, berezi eta ez aldaratu. Ax 7 (V 4).<br />
Halakoaganik guztiak aldaratzen dira, guztiek ihes egiten dute. Ib. 294 (V 195; Harriet transcribe erróneamente<br />
alderatzen). [Konzientzia] etzaiku pontu batez ere aldaratzen, bethi darraiku. Ib. 426 (V 276). Zangoa, besoa<br />
edo gorputzeko bertze parte bat bere tokitik eta iunturatik ilkitzen, makhurtzen, aldaratzen edo enhardatzen<br />
denean. Ib. 422 (V 273). Zure anaia Esau zure kontra koleran dago, aldara zakitza, beraz, bidetik. Ib. 290 (V<br />
193). Non hargatik gogoa ezpaitzaio aldaratzen eginbide espiritualetarik. SP Phil 412. Argi hura ezta galtzen, /<br />
Kausitu den ondoan, / Ez bistatik aldaratzen, / Behatzekotz non doan. Arg DevB 38. Orduan [gaztean] hartzen<br />
duen bidea, plegua eta usantza edukitzen du gerorat ere, ezta handik higitzen, ez aldaratzen. ES 181 (cf. Ax 86<br />
(V 59)). Ene semea, obedienziatik aldaratzen dena hastantzen da graziatik. Ch III 13, 1 (SP ilki, Mst jalki,<br />
Echve apartatu). Eta aldaratu zen aurkhitzen zen lekhutik. Lg I 309. Begirazazu xoilki Moise ene zerbitzariak<br />
utzi dautzun legea: ez hartarik batere aldara. Ib. 186. Salbatzailea etzen, bi egun hetan, bere lekhutik alderatu<br />
[sic]. Lg II 203. Hura zeritzadan bizi bide zeinetan atseginik batere ukhan gabe, bethi men, bethi gaizkoan, eta<br />
gauz-eginetarik aldaratua egon beharko bainintzen. Birjin 116. Gibelat joan zare, hartu zinduen bidetik<br />
aldaratu zare. Brtc 253.<br />
(ss. XIX-XX). Jaunaren presentziatik / Aldaratzen diren guziak. Monho 148. Ezpada nere bihotza hain osoki<br />
bekhatutik aldaratu. Dh 129. Aldaraturik Jesus toki artarik. Echn Mt (ed. 1857) 9, 27 (en la ed. de P. Salaburu<br />
aldatuik). Gure lehen burhasoak, debekatu fruitutik janez, aldaratu (elkhi) zirenean zeruko bidetik. Jnn EhunS 1.<br />
[Enplegu] hetan sartuz geroztik, / zer beldur ikhara!... / Behar ordutan ere / maiz ezin aldara. Zby RIEV 1908,<br />
770. Hire xokotik guti / aldara hadila. Ib. 766. Denbora aldi batean etziran ez gabez eta ez egunez andik<br />
aldaratu. Goñi 60. [Nortamerikan] aita familiakoari doako etxean egoitea, bere lanetik ez dadien aldara, bere<br />
bizipide eta irabazia begira ditzan osorik. JE Bur 171. Beren ohiko urhatsetik ez zauzkitzu aldaratuko tuntik,<br />
hura delakoan bakarrik xuxena eta ona, ustez. Ib. 165. Behatu ere gabe aldaratzen zaizkigu biak, bethi beren<br />
solasari. JE Ber 73. Deus gutienik ere aldaratu gabe egiaren bidetik. AIr RIEV 1928, 604. Ez nuke zuurtziari<br />
uko egin nai, baño erratera noana bidezkoa ezpada, aldaratuago ere ibili daiteke. FIr 165. Ez zaitela hemendik<br />
aldara! Ez zazula avionik har! Larz Iru 106. Hainbertze lan eta buru hauste bada gure bizi moduan, eta ene<br />
izpiritua errex aldaratzen da nik atxiki nahiko nuken lekutik. Xa Odol 67.<br />
(BN-arb ap. Gte Erd; SP, Urt III 156, Ht VocGr, H, A), aldaatu. (Aux. trans.). Apartar, desviar; separar.<br />
"Détourner" SP. "Auertere flumen, ibaia aldaratzea" Urt III 156. "Séparer" Ht VocGr 422. "Écarter" Ib. 354.<br />
"Aldara ezazu mahaina, éloignez, écartez la table" H. "Dislocar (Mb OtGai III 25)" A. "Aldarazazu hortik<br />
radioa (BN-arb)" Gte Erd 169. Iaunaren Aingerua iauts zedin zerutik, eta ethorririk aldara zezan harria<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 917<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
borthatik. Lç Mt 28, 2 (He aldaratu; Dv itzuli, Ip egotxi, Ur, Echn, Ol, IBk irauli, SalabBN uzkali, Samper<br />
apartatu, Ker kendu, IBe mugitu). Ethorriren da Siondik liberazalea, eta aldaraturen ditu infidelitateak<br />
Iakobganik. Lç Rom 11, 26 (TB itzuri, Bibl baztertu). Bada seguranza hunetarik aldaraturen gaitu aflikzionek,<br />
presoindegik, estiratu izatek edo berze tormentak? Lç Adv ** 6v. Inkontru gaitz guztiak gure ganik aldara<br />
itzazu. Mat 336. Gaitzetarik zuk nazazu othoitz onez aldara. EZ Man II 31. Zergatik eztarotazu [...] aldaratzen<br />
neure bidegabea? (Iob 7, 21). "Quare non aufers iniquitatem meam?". EZ Eliç 311. Zeren baitzaituzte zeure /<br />
aldaratzen gozotik. Ib. 301. Eztut begirik zure ganik aldaratuko. Harb 324. Barberek buruko zaurietan,<br />
lehenik haragia aldaratzen dute, eta ezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223). Zahartzean bedere gogoa hartarik<br />
aldaratzen ezpaduzu. Ib. 376 (V 248). Mundutik aldaratzagun / Huntarakotz begiak. Arg DevB 31. Munduko<br />
lausengu guziek eziñ altxa dezakete bihotz bat egia berak azpiratu duena, ez eta aldara laudorio guziek Jainkoa<br />
baithan bere esparantza finkatu duena. Ch III 14, 5 (SP higitu, Mst zotükatü). Ongia gaizkitik, ardiak<br />
ahuntzetarik eta erleak listorretarik berezkaratzeaz eta beharki aldaratzeaz bertzerik egiten ez duena. He Phil<br />
297s. Eta Jesusen esku hartako ezurrak ere utziko zituen iltz-tzarrak edo erdi autsiak edo beren tokitik<br />
aldaratuak. Mb OtGai III 25.<br />
(ss. XIX-XX). Mendiak bere lekutik / Aldaratzen tuen bozari. Monho 114. Alde orotarik galtzeko hirriskuz<br />
inguratua bazabiltza, eztetzatzula begiak aldara Mariaganik. Dh 268. Jainkoa ganik aldaratzen gaituen<br />
epheltasunean. Jaur 125. Eta ikhusi zuen hobiaren atheko harria aldaratua. "Sublatum". HeH Io 20, 1 (He, Dv,<br />
Leon khendua, TB atheratua, EvS idekirik). Arnoak ligatik aldaratzea. Dv Lab 205. Haritzak ez duela bertze<br />
asko zuhamuk bezain ongi ethorri nahi sorthu den tokitik aldaratzen bada. Ib. 339. Hezur bat hautsia edo<br />
aldaratua, berehala erraiten dauzkitzu denak. EskLAlm 1908, 5 (ap. DRA). Osoki bertze bat litake, den lekutik<br />
aldara balezate gure ithurri maitea. JE Bur 34. Ez nuke nahi zuetarik nehor bere egitekoetarik aldaratu. Ib. 111.<br />
Aldaratua zuten [hobiko] harri pisu hura. Ox 81. Kardinale bat [proosionean] bazohala iguzki sainduaren<br />
ondotik, bururik aldaatu gabe, bere suzko begi beltz handiak lantza bezala ordia xuriari buruz landatuak.<br />
Etcheb Zeruari 155 (ap. DRA). Zoazi zu bere hartarik aldaratzerat, zerua aipatuz, lur huntan baizik sinesterik ez<br />
duen norbait! Ardoy SFran 260.<br />
2. (L, BNc ap. A; Urt, Lar, Dv, H). Mover, trasladar. "Colonias deducere, koloniak [...] lekhu batetik bertzera<br />
[...] aldaratzea" Urt V 373. "Remover de una parte a otra" Lar. "Mugarriak gabaz aldaratu ditu, il a nuitamment<br />
déplacé les bornes" Dv. "Transplantar" A. Hari berari apertenitzen zaión ohorea, hari berari reserba eta<br />
renda diezogun, berzetarat aldaratu gabe. Lç Ins D 2v. Ohorea har ezazu arren onen partera, / Eta bisaia<br />
aldara etzazula berzera. EZ Man I 10. Xori batek lehen luke Ozeana agortu / Eta Kaukasako haitza bihika<br />
aldaratu. Ib. 111. Hautarik dolore batez bat denean zehatu / Berze pena batetara behar du aldaratu. Ib. 103.<br />
Bere tabernakleak aldaratu eta, etorri zen egotera Mamreko planotara. "Movens igitur tabernaculum suum".<br />
Urt Gen 13, 18. Zenbat aldiz [alferkeriak edo amodio propioak] Jaunak ene ganik galdetzen zituen<br />
eginbideetarik bertze zerbaitetarat aldaratu naute. Brtc 190. Ur hartarik ez da xorta bat ere galtzera utzi behar;<br />
bazterrera aldaratu nahi da, sorhoak patarretan egitekotzat. Dv Lab 34. Barberrer iduritu zitzaiotenean hirrisku<br />
handirik gabe [Iñazio] lekhuz aldara zitekela. Laph 13. Maingu ez gelditzeko zauri hetsia behar liteke berriz<br />
ideki, hezurra aldaratu, haragiak hezurrari berriz josi eta lothura erreberritu. Ib. 14. Xoilki zazpigarren eguna<br />
larunbatetik Iganderat aldaratuko dute. Arb Igand 62. Baditut hiltzera dohanaren tormentak, higitzen edo lekuz<br />
aldaratzen nautenean. Jnn SBi 80. Orgarik pisuenak bi erhiz aldaratuz. Barb Sup 145. Ez ahal duela bederen<br />
harria lekuz aldaratu? Barb Leg 129.<br />
(Aux. intrans.; con alativo). Trasladarse, moverse (a); retirarse (a). Berzalde, paillardiza spiritual bat da<br />
harenganik edozein superstizionetara aldaratzea. Lç Ins D 3v. Ezta bide hartan bat ere errebelatu behar, eta ez<br />
nehorat makhurtu eta ez aldaratu. Ax 475 (V 307). Eta handik aldaratu izan zen mendi aldera. Urt Gen 12, 8.<br />
Bere lekhutik bazter batetara aldaratu behar da, han distrakzione gutiagorekin othoitz egiteko. CatLav 235 (V<br />
119). Orroit zaite, Philotea, maiz aldaratzeaz zure bihotzaren bakhar-tokirat. He Phil 125 (SP 123 hainitz<br />
bakartzeren edo apartaren egiteaz). Josepek gabaz hartu zituen haurra eta bere ama, eta Egiptorat aldaratu zen.<br />
Dv Mt 2, 14 (Lç, SalabBN, Hual erretiratu, He, Echn goan, TB, HeH, Leon, IBk joan, Ur alde egin, Ol<br />
baztertu). Guziak erasiaka hari ziren, ziotelarik gizon tzar baten gana aldaratu zela. Dv Lc 19, 7 (TB, Leon<br />
aldaratu; He gizon bekhatoros baten ganat goan zela ostatatzerat ). Bainan batek edo bertzeak kuante balin<br />
badu, orduan kuanteko arraia bakharra aski da zolakoen erreferarat eta erreferakoen zolarat aldaratzeko. Zby<br />
RIEV 1908, 88. Lohian lohi, bazterrez bazter, makhur, gaizki zabilana / Argian argi, aldaratu zen<br />
barkhatzailearen gana. Ox 73.<br />
3. (AN-5vill, Lc, BN-baig ap. A; VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H). Ahorrar. "Épargner sur les revenus, en mettre de<br />
côté pour les capitaliser ou les garder pour les besoins à venir" VocBN. "Aurthen diru hainitz aldaratu du" Dv.<br />
"Mettre de côté, épargner, mettre à part. Diru aldaratua, argent mis de côté, épargné" H. v. aurreratu (2). <br />
Bakhotxak yan zuen nahi zuen bezanbat, eta aldaratu ziren oraino hamabi saski sobratu zirenez betheak. Lg II<br />
163. Etxeko behar-orduentzat, ilhabete guziz emaiten diozkatan 150 liberetarik, apho figura horrek 75 libera<br />
aldaratzen ditu, beretzat, erran gabe doa. Barb Sup 151.<br />
4. Reservar. Ez diot ere khenduren zure semeari erresuma osoa: aldaraturen dut tribu bat harentzat. Lg I<br />
337. Orduan egorri zituen sehiak beretzat aldaratu zituen mahatstiko fruituen bilha. Lg II 232. Haren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
918
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sofrikarietan partale direnentzat aldaratua dadukan khoroa. Ib. 212. Arima hautetsientzat aldaratua den zeruko<br />
zorionaz. Ib. 192. Jainkoak egundainotik hartakotz aldaratua zadukan egunean. Ib. 185. Zenbatenaz Jinkoak<br />
arima bati gurutze gehiago preparatzen baitiotza, hanbatenaz orobat aldaratzen diotza heien ungi yasateko<br />
moienak. Mih 102. Aldaratzen dioten goratasunaren bistan Maria apaltzen da. Ib. 32. Lurreko amek bere umeak<br />
maite dituzte, ez ordean bere amodio guziak heien baitan pausatzerañokoan. Zenbat ezdituzte aldaratzen<br />
banitatearenzat? zenbat bere buruenzat? Ib. 96. Zohaz gloriara, Yesus Jauna, zohaz / Enetzat lekhu bat han<br />
aldaratzerat. CantIzp (ed. 1813), 61. Ene Jainkoa, ala baitzare emankoia! Zer errekolta ederra aldaratzen<br />
daukuzun! EgunO 25. Zatozte ene aitaren benedikatuak gozatzerat munduaren hastapenentik aldaratua izan<br />
zaitzuen erresumaz (Mt 25, 34). EgunO in Arb Igand 183 (TB preparatua, He, Dv aphaindua).<br />
Elegir. Aitak bere haur maitetzat / bertzetarik hautatu: / semeak primu laguntzat / nindun aldaratu. CantIzp<br />
(ed. 1828), 27 (ap. DRA).<br />
5. Traducir. Plauto komediagille latindar aspaldiko aren Mostellaria eta Le fantôme obra aipatuak,<br />
Santellik frantzesera aldaratuak eta apainduak. AIr Egan 1955 (5-6), 40.<br />
6. (Con instr.). Cambiar (de). "Ardiak lekuz aldaratu ditugu (BN-lab)" Gte Erd 10. v. aldatu. Zer irabaz<br />
ziñezake haren ganbiatzeaz? ez zintezke hobeago tokiz aldaraturik eta bertze kondizione bati lothurik. Mih 110.<br />
Nehorri ere maiz aski tokiz aldaratu naiz! Barb Sup 153. Bazkaz aldaratu ziren biharamunean berean. "Dès le<br />
lendemain, ils avaient changé de pâturages". Barb Leg 126.<br />
- ALDARATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Beraz aldaratuxe behar gare hainitzen ganik, eta<br />
adiskidetasunak behar ditugu egin bereziki gurekin batean Jainkoaren zerbitzuan jarri nahi duten presunekin.<br />
He Phil 297.<br />
- BURUTIK ALDARATU. Volverse loco. Aiei!! aiei!! dio kapitainak, oihu samin batekin; ene iloba burutik<br />
aldaratu da, tenpestak burua jo dio. Laph 226. Neskato gazte batek horrekin ezkontza errefusaturik, burutik<br />
aldaratu da. Egunaria 1916 (ap. DRA).<br />
- EZIN ALDARATUZKO. "Inamovible" Dv.<br />
aldaratu. v. altaratu.<br />
aldaratuki. En privado. [Othoitza] bere gisa et-aldaratuki giten zuenean. "À son particulier". Birjin 235.<br />
aldaratzapen. Ahorro. "Bethi badu bere aldaratzapena (L; Darric)" DRA. Cf. aldaratu (3).<br />
aldaratze. Divagación. Gaixo Mayalen! Ikusten dun zer gogoeta bortitzetarat lerratua nizan bakartasun<br />
eta ixiltasun huntan. Halere, barkatzen badautan, ene gogoaren aldaratze hunek ez bahitu bederen lotsatzen,<br />
hitzemaiten denat elgarrekilako biziaren esperantzari ez dutala uko eginen. JEtchep 71.<br />
aldarazi (L ap. A; SP, Dv), aldaerazi, aldarazo (V ap. A), aldatu arazi, aldatu azi, aldatu erazo. 1. Hacer<br />
cambiar (algo a alguien). "Faire changer" SP y Dv. "Hacer mudar" A. "Aldarazi, hacer cambiar (307 &c.)" LE-Ir.<br />
v. ALDATU ERAGIN. Hi bezala bizituen errenkura tristeak / Aldaraziren ohiko eztarozkik moldeak? EZ<br />
Man I 115. Urte betean iru moja-etxe aldatu-azi zizkiok eta... Alz Ram 78. Orain 500 urte abizenak aldatu arazi,<br />
ingeleraz. Ldi IL 167. Zer esango zeunskit bijar lotara juan orduko zeure eretxi ori aldatu erazoko baneutsu?<br />
Otx 22. Nere otoitz, opa, naikari, Zugana aldarazi zitidan, Iauna. Or Aitork 58. Argumendurik bikainenak ere ez<br />
dio aburua aldaraziko. Mde Pr 138. Neronek alda-erazi zioat erabakia. NEtx LBB 85. Infernuko etsaiak dana<br />
naastuaz, artzaiari bere biotzeko maitasuna aldaerazi zion, espaz ta zitalkeriz beteaz. Berron Kijote 222.<br />
Ezkontzak, biziera ez ezik, bizilekua ere aldarazi zion. MIH 236. En DFrec hay tres ejs. de aldarazi.<br />
2. Desviar, apartar. "Auertere flumen, ibaia [...] aldarazitzea" Urt III 156. v. aldaratu. Prefeta bere<br />
tronutik, / burregoak aldetik... / Zu ere, printze gaixtoa, / errabian barnetik, / Nehork ez diro aldaraz / Luzia<br />
berthutetik. Zby RIEV 1908, 420. Taka, taka, tak, bazoan beraz [astoa], / Behatzaileak ezin aldaraz. Ox 114.<br />
3. + alderazi, aldaerazi. Trasladar, mover, hacer pasar. Aingeruek aldarazten dituzte / Merezitu duten<br />
eredura: / Gaixtaginak eta onak bi parte / Jaunaren bi aldetan. 'Les anges les rangent'. Monho 118. Obeki<br />
egingo zukean zure amonak... edo lenengo eskuetara zuanak (ontzurrea), korrituan ipini balu, eta eskutik-eskura<br />
korritu ta guzi alderazi. Urruz EEs 1916, 258 (ap. DRA). Aldaerazi etzazu, Jauna, eriotzetik bizira [anima aiek].<br />
"Fac eas [...] de morte transire ad vitam". Or MB 1252.<br />
4. Hacer cambiar, hacer transformarse. Zure erruki ezagunak ezik, asi baitzera ni aldaerazten. "Coepisti<br />
mutare nos". Or Aitork 291. Ez ninduen beraz oinazturak jo eta aldarazi in ictu oculi, luzaroko ihardunak baizik.<br />
MIH 342. Aldarazten duen pendizen batean irristatuaz. "Deslizándose a alguna pendiente que la alterase". MEIG<br />
IX 125 (en colab. con NEtx).<br />
(Con instr.). Hacer cambiarse (de). Baña emakumia, iru aldiz erropaz aldatu azi nazu. Alz Bern 53. Leunleun,<br />
borondatez aldatu azten zun. Etxde JJ 69. Organuen zilatzeko ordez bulkatzen ditu, lekuz aldarazten. Mde<br />
Pr 79 (cf. supra (3)). Frantsesen fedeak lekuz aldaraziko zuen berdin Leireko mendi-alde zabala. Ardoy SFran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
919
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
150.<br />
Ark asmo-aldarazi nindun. Or Aitork 58.<br />
5. altarazi. "Altharazi (S), faire orner avec soin" Lh.<br />
6. aldatu erazi. Hacer plantar. Lan asko ta ona egin lezake erri-gizon jator batek. Nola, ordea? Errilurretan<br />
zuaitza aldatu-erazita. Munita 112.<br />
aldarazio, aldarazione. Reserva. Birjina kartsuba ez xoilki goizdanik, bañan oraño erresalba eta<br />
aldarazionerik gabe eman ziñaizkon Jinkoari. Mih 15. Bere baratze xokhoak erabiliz, hiri alderat baten eta<br />
bertzearen ondoan dabiltza, nork zer mana dezoketen, aldarazione zerbaiten negukotzat nahiz egin. Prop 1906,<br />
187s.<br />
aldarazko. v. ALDARAZKO (s.v. aldara).<br />
aldarazle. 1. "Qui fait déplacer, écarter" Dv. 2. "(L), el que hace cambiar" A.<br />
aldaraztaile (Dv), aldarazitzaile. "Celui qui déplace, écarte; abducteur" Dv. Lehoñen garaitzaillea.<br />
Mendien aldarazitzaillea. Itsasoen agortzaillea. EZ Man II 190.<br />
aldare (gral. (no V, S, ni R); Lcc (-ea det.), SP, Urt I 72, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB,<br />
A), aldara (V-gip), altare (V-gip, G, S, R; Lar, H; -th- Gèze, H), altara (V, G-azp; Añ, Izt 31v). Ref.: A (altara);<br />
Lh (althare); Lrq /altháe/; Iz ArOñ (altára); Etxba Eib (aldaria, altaria); Elexp Berg (aldara, altare).<br />
1. Altar. "Paramentos de altar, [...] altareko apaingarria" Lar. "Acólito, altaren serbitzaria" Añ.<br />
Tr. La forma general en textos labortanos, bajo-navarros, alto-navarros y guipuzcoanos es aldare, aunque en<br />
los guipuzcoanos con alguna vacilación: cf. p. ej. altare en Ochoa de Arin y Uztapide (v. infra ALDARE-<br />
AURRE), altara en Ochoa de Arin , Moguel y Guerrico, y aldara en Moguel y Aresti (MaldanB 231, favorecido<br />
por la rima). Los vizcaínos emplean casi exclusivamente altara, aunque desde mediados del s. XX tbn. se<br />
encuentra aldare (cf. además algún ej. de altare en Añibarro (v. infra ALDARE-AURRE), y de aldara en<br />
Uriarte). Los autores suletinos usan althare y los roncaleses altare. En DFrec hay 25 ejs., todos ellos de aldare.<br />
Eure oblazionea eramaiten baduk aldarera. Lç Mt 5, 23 (He, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN, Samper, Leon, Or,<br />
IBk, IBe aldare, Ur (V), Ker altara, Ip althare, Hual altare; Ol opalmai, Arriand oindi). Aldareko Gorputz<br />
Sanduari (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20. Egin zuen aldare bat eta han ofrezitu zuen sakrifizioa. Ber Trat 17r.<br />
Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea. RIs 30. Non elizan baitzaizkitzu ailtxatu aldareak. EZ Man II<br />
25. Meza erraiteko kaliza aldaretik harturik. Ax 262 (V 175). Altareak eta areak [...] semejetan dabe Kurutzea.<br />
Cap 140. Kurutzeko altaran. Ib. 131. Elizaren hurrenena, aldarearen urrunena. O Pr 131. Jauna zure bakezko<br />
aldare hunen gainera ekhartzen derauzkitzut [...]. SP Imit IV 9, 2. Jesus ene ariman barna / Aldare bat egidazu.<br />
Gç 116. Jinkoaren handitarzünari altharian bere semiaz egiten zaion ohereskia. Bp I 75. Eta Abramek egin<br />
zioen han aldare bat Eternalari. Urt Gen 12, 7. Serafin batek bere aho ezpainak aldareko ikhatz biziaz garbitu<br />
baitziotzan. ES 152. Zeña ofrezitzen zaion altare santuan. OA 57 (71 altara). Jesu Kristo aldarean dagonaren<br />
partes. SermAN 1. Eliza batetan, althare baten aitzinian belhaurikatürik. Mst I 25, 2. Zure otoitzen, baruren,<br />
mezen, aldareak ekuste ta komunioko irabanzen eske. Mb IArg I 258. Santutxoa bateatu zan pontea, ta aldarea<br />
zeñean Jaunari konsagratu zitzaion. Cb Just 83. Nahi zuen egin zezaten, harri hetaz, lur gogorraren gainean<br />
aldare bat bezala. Lg I 187. Haren altharia lanhoz ta odeiez estalirik zagoela. Egiat 196. Abere lepo-gabetu bat<br />
aldarearen gañean erretzen zala. Ub 32. Nola unha naiteke aldareetan ene Jesus dudanean? Brtc 240.<br />
(s. XIX). Hanbat aldaretan kolpez / Imolatzen zarela. Monho 128. Batzuek gelditzen dira denpora apur bat<br />
penitenzia kunplitzen, beste batzuek aldarak bisitatzen. Mg CC 240 (251 altara; CO 210 altara). Altarako<br />
zamauak ta Korporalak. Añ EL 1 89. Nola loitu ditugun Aldare edo Eliz-maiak. VMg 23. Zenbait tokitan beltzez<br />
jauntzierazo oi zituan aldareak ere. AA III 465. Ezpalu ikhusten bere seme maitea aldaren gainean sakrifikatua.<br />
Dh 226. Ainbat sarrijen eldu deitezan altarako maira Jaungoikua bera artutera. Astar II 230. Egingo ditut<br />
Eleisa barrijak, Jesusen egon lekutzat. Jausoko deutsadaz altarak. fB Ic II 190. Bena egün nihaurek<br />
arraberritzen zitizüt [promesak] zure altharen aitzinian. UskLiB 103. Mahain bat, aldare xume bat balitz bezala,<br />
zeinaren gainean ezartzen baita ohorezki Ama Birjinaren potret bat. MarIl 11. Uste eztitzeko / aren mesedea, /<br />
on dala gutako bat / gaur emen iltzea, / erretzen degularik / gero aldarean. It Fab 49. Bisitetan dira altaraak<br />
Aita guria banagaz. Ur MarIl 2. Beti dago prestaturik aldarako mai santuan nire janari izateko. Ib. 49. Emen<br />
urrezko kandeleroa, lurrinkaien aldarea eta ofrendaen maia zeuden. Lard 82. Doña Isabelen begiak aldarerat<br />
itzultzen dire; aldareko mailak bethi bezala haurrez betheak eta haurren artean gizon bat. Laph 52. Zelaitxo au<br />
izan bedi bada gaur gero zure eliz, eta nere biotza zure aldare. Arr GB 53. Eta dakus altaran Santo Kristo andi<br />
bat, / Kurutzean josita besoak zabalik. AB AmaE 390. Gogoraturik Jaungoikuak gure aldaretan egiten duala<br />
egoitza. Bv AsL 56. Han Abrahamek egin zuen aldare bat. Jnn SBi 6. Kantu eder hek, aldareko aphaindura<br />
aberats hek. Arb Igand 128. Zure althare saintiaren aitzinian ümilki belharikatürik. Ip Hil 223. Elizako aldarea,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
920
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
leihoak, sainduen potretak xirxikatu ditu. HU Zez 15. Daukanak fede ona, / altaran ikusten dau / Iauna ta<br />
gizona. Azc PB 271.<br />
(s. XX). Txurrigeraren egunetako bost edo sei elizmai edo altara daukaz. Ag Kr 16. Lurdesko elizak dituen<br />
aldare guziak. Goñi 22. Ezen saindu-itxura bat niz, Lekuineko eliza-aldare sahetsean nagoena. JE Bur 72.<br />
Belauniko jarri nintzan, begiak opalmai (aldare) ilunduan. A Ardi 49s (BeinB 65 altara). Birjinaren aldarean /<br />
Baduk ophil bat... dirdiran. Ox 49. Jarri zen leihuan altarialat so. Const 24. Jauna aldareko kutxan sartu baño<br />
len. ArgiDL 84. Sakristauentzako eztau premiarik / Aparte ipinteko altara barririk. Enb 163. Aldarearen<br />
gibeleko erretaula handiaren zati margoztatuak. JE Ber 23. Eliz ederraren burualdean iru aldare daude, iru<br />
kaperatxo arkaitzean egiñak. Or Mi 142. Denak soinu, orduan berpiztuko zare, / Iduzkia soineko, Larruna<br />
aldare. Iratz 133. Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena aipatua. SMitx Aranz 143. Bere aldare<br />
urreztatu eta hirur galeria aberatsekin. Zerb Azk 13. Kelten arbola sagaratuak baitziren [haritzak], jainkoaren<br />
basa-aldareak. Mde Pr 188. Amabi aldare dituan eleiza arro, zoragarria. Erkiag Arran 194 (157 altara). Etxe<br />
bateko lau anai prestu / aldare santu batean. Basarri 21. Au dela-ta, Jainko ezezaguna-rentzat erruz jaso izan<br />
dira beti aldareak munduan. Vill Jaink 132. Lauontzat lau aldare eraiki itzatzu iainkosen Tenpluen aitzinean.<br />
Ibiñ Virgil 118. Aldare ederra urre-argitan / udaberritu da lorez. NEtx LBB 277. Santa Agedako ermiñta<br />
barrian, altarearen aldamenetan dagozanak. Alzola Atalak 36. Ez litake aski aldare bazterretan [...], Saindu bizi<br />
eta hil guzien ohoratzeko. Ardoy SFran 18. Erlekiak, althariak, pheredikagia eraman. Casve SGrazi 84.<br />
v. tbn. Saug 196. Arg DevB 202. Tt Arima 13. CatLav 251 (V 127). Iraz 26. Ch I 25, 2. CatUt 58. Mih 87.<br />
CatLan 134. AR 197. Gco II 72 (I 373 altara). CatB 39. Echag 165. JesBih 441. CatLuz 39. Jaur 154. Izt C 452.<br />
Hb Esk 197. CatAe 38. CatSal 39. Aran SIgn 214. Elzb PAd 20. Zby RIEV 1908, 608. CatJauf 23. CatUlz 25.<br />
Urruz Zer 116. KIkG 50. Inza Azalp 65. Alz Ram 114. Ir YKBiz 2. ABar Goi 17. TAg Uzt 270. Lek SClar 131.<br />
Bilbao IpuiB 84. Salav 79. Azurm HitzB 60. Berron Kijote 29. Altara: CrIc 100. JJMg BasEsc 63. CatLlo 35.<br />
CatBus 21. Itz Azald 165. KIkV 63. Gand Elorri 108. Altare: CatR 39. Althare: Mercy 11. Xarlem 1188.<br />
(Pl.). (Los) altares, categoría de santo. v. infra ALDAREETAN IPINI. S. Franzisko Xabier aldarera iganerazteko<br />
[corregido sobre aldareetan ezartzeko] egin ziran [sic] prozeso batean. Mb IArg II 310. Baña santu ori<br />
ez da oraindik aldaretara iritxi. Alz Ram 36. Egunen batean, altaretara goratua izan daitenean Bergarari<br />
tokatzen jako Aita Arinterokin gogoratzea. Alzola Atalak 135.<br />
(Ref. al sacerdocio). Aphezkoaz deitzen duzu gizona aldarera / Zerbitzu partikulara zuri errendatzera. EZ<br />
Man I 20. Aphezkoak gizona dik / aldareko sakratzen. EZ Eliç 110. Zure lekua ezkontza ez ote dan derizkiotzu,<br />
aldarea edo konbentu-txokoa baizik. MAtx Gazt 105.<br />
Oraciones que se rezan ante varios altares para conseguir indulgencias. Aldareak edo beste debozioak<br />
egitean. Cb Eg III 351. Birjiña ama Santaren Errosario ta aldareak errezatzea. Ib. 353s. Zuk bakarrik Altarak<br />
errezetan badituzu, Altara bakotxean esazu edola bere Pater noster bi. Cb CatV 105.<br />
2. "(Fig.), glacier. Kharru althariak (S-saug), cascades, fontaines gelées" Lh.<br />
- ALDARE-AITZIN (B; VocB; a.-aintzin Dv A; aldaraintzin H; aldaraintzine VocBN; althare-aitzin S;<br />
althaitzine S). Ref.: A; Lh (althare-aitzin); Lrq (althare); Izeta BHizt2. a) Coro, presbiterio. "Sanctuaire" VocBN.<br />
"Presbiterio" VocB. "Althaitzine, sanctuaire (et non althare-aitzin, leçon fautive de Lh)" Lrq (en realidad<br />
althaitzine es la forma hablada normal de althare-aitzine). "Aldare-aitzin, presbiterio. Gure elizek aldare-aitzin<br />
ederra du" Izeta BHizt2. Ohartzen gira aldare-aitzina hetsia dela burdin-ziri gora batzuez. JE Ber 22.<br />
Zurezko kaiola handi bat bezala dauzute egiten, gainetik eta aitzinetik idekia, elizaren trebeseko bideak aldareaitzineko<br />
grillatik berexten duena. Ib. 22. Aldare-aintzinean berrogoi ta bortz aphez, dotzen-erdi bat kalonje<br />
barne. Herr 15-3-1956 (ap. DRA).<br />
(En casos locales de decl., en sing.; ejs. no lexicalizados). Utzi ezak han eure oblazionea aldare aitzinean,<br />
eta abil. Lç Mt 5, 24. O fortuna onezkoa aldare aitzinean / meza entzun dut humillik zure iai egunean. EZ Man II<br />
56. Santuen aldar aitziñean egin behar den gauza da. Mb IArg II 319. Bertze misionest bat, mezaren emaitera<br />
zoana, aldare aitzinean erroz gora aurdiki du lur ikarak. HU Zez 15. Jaun erretora aldare aintzinean bezain xut.<br />
Barb Sup 39. Bonetak khendurik, guziak erortzen dira belhauniko aldare aintzinean. Ox 57. Kaputxin nafartar<br />
maingu bat ororen salhatzerat ausartatu zen, aldare-aitzinetik Salbatore egun batez. Lf Murtuts 5. Agian, laster,<br />
Aldare aintzinean, sekulan hautsiko ez den lokharriaz estekatuko ditugu bi esku horiek. Larz Senper 134. Horgo<br />
eliza batean ehortzi zuten, aldare aitzinean. "Devant l'autel". Ardoy SFran 268. Aldare aintzinetik kondatu<br />
zaukun [jaun ertorak]. Xa Odol 89.<br />
b) Frontal del altar. Yaun handi hark eman zuela, behin, Dohatsuari, aldare-aitzin bat eta meza emaiteko<br />
ornament bat. Elsb JBBizia 54 (ap. DRA).<br />
c) Zona del retablo. Gizon batzuek aldare aitzin guzian lerro-lerro ezarriak zituzten [...] punpulatto batzu. JE<br />
Bur 92.<br />
- ALDARE-ALDE. Zona del altar. Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Franzisko Xabierren<br />
aldar aldean azkenik nik izandua. Mb IArg II 332. Mattin, aldare alderat so. Ox 58.<br />
- ALDARE-HARRI (Hb ap. Lh; altare-arri Lar, Añ; althare-harri Hb ap. Lh). "Ara consagrada" Lar y Añ. Cf.<br />
Ip Hil 138: "Harri althare bat bürü batian khürütxe batekin". Altareak ta altar-arriak ta berean dagoan<br />
krutzeak adietan emoten dau Kalbarioko Mendia, ta Kristo iltzan krutzea. Añ EL 1 89 (EL 2 99 altara-arriak).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
921
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lehen aldikotz pagano izana zen aldare-harri gainean jauts-arazi zuelarik Jesu-Kristo gure Jauna. Ardoy SFran<br />
239.<br />
- ALDARE-AURRE. Presbiterio. Belauniko jartzea, ez Aldare-aurreko lenengo mallan, baizik Komunioko<br />
lekuan. AA CCErac 66. Aldareaurreko lenengo malla Elizgizonentzat da, eta urrutixeago izan oi da komunioko<br />
lekua. AA I 458.<br />
(En casos locales de decl. en sing.; ejs. no lexicalizados). Aren aldare aurrean, birjiña guztien erregiña<br />
imitatzeko [...] Jainkoari boto egin zion. Cb Just 29. Gaitz andi batekin erori baziña aldara aurrean. Mg CC<br />
254. Joan gaur Ama Birjiñaren altare-aurrera. Añ EL 1 54. Yoan zaitekez gaur Ama Birjinearen altara aurrera,<br />
eta esaikezuz iru Ave Maria. Ib. 62. Ama Birjiña Aranzazukoaren aldare aurrean dago lurpetua. Izt C 452.<br />
Zelan eldu bear da altara aurrera? CatBus 52. Eta gau bat osoa an Ama Birjiña txit Santa beraren aldareaurrean<br />
ernai igaro zuen. 'Delante del altar'. Aran SIgn 18. Belaunikatu ziran guztiak, eta altara-aurrean asi<br />
ziran abadeakaz letania ixil-antza esaten. "Delante del altar". Or Tormes 115. Lekaimeak, binaka, aldare<br />
aurrean belaunikatzen dira. Alz Ram 136. Zein baño zein danak alkarren leiean / penitentzi-kera berrien<br />
naiean. / Batzun-batzuk soña zigortzen saillean / Pillarekoaren aldare-aurrean. SMitx Aranz 146. Ori erakutsi<br />
al zizuen ezkontzerakoan aldare-aurrean? NEtx Antz 122. Baiñan aldare aurrean gaudelarik bi gertarazte oriek<br />
ezin bateratu baditugu. Or QA 158. San Joseren aldare-aurrera joan. Bilbao IpuiB 84. Zutik egongo da Aker<br />
sakratua aldare aurrean. Ibiñ Virgil 90. Dantzariak baziran / altare aurrian, / azaldu ziradenak / sasoi<br />
gogorrian. Uzt Sas 315.<br />
- ALDARE-BURU. Retablo. v. erretaula. Eleiz onen aldareburua, berriz, bertako seme Irazustatar Migelena<br />
dugu. Gordean, parroki ontako sakristian, badago beste aldareburu bat. "Retablo mayor". Garm EskL I 128.<br />
- ALDAREETAN IPINI. Canonizar. Kanonizatuak edo aldareetan ifiñiak. Cb Just 3. San Isidro Atxurlaria,<br />
Santa Maria de la Cabeza bere emazte Aldareetan Eleizak ifiñi duenarekin. Cb Eg III 331. Santu edo Santa<br />
Altaretan imini biar doguna. Mg CO 280. Oneek [...], ezkontzako estaduban jaditxi ebeen Santu izatia ta Eleisa<br />
Ama Santiak Altaretan iminita ondretia. fB Ic III 323. Elizeak, Riktrudis iltzanetik urte batzuetara, altaretan<br />
ipiñi eban. Ag AL 168. Elizak, ama-semeak aldaretan ipiñi zitun. Etxde JJ 229.<br />
- ALDARE-GAIN. Altar. Egun oroz gure aldare gainetan obratzen diren mistero handiak. Lg II 228.<br />
(En casos locales de decl. en sing.; ejs. menos lexicalizados). Gure aita Abraham ezta obretarik iustifikatu<br />
izan, Isaak bere semea aldare gainean ofrendatu zuenean? "Sur l'autel". Lç Iac 2, 21. Eskintzarija altara gainian<br />
itxita. fB Ic I 104. Agindu zuen, artarako zan aldare gañean egindako su bedeinkatutik inzensu-ontzi edo<br />
inzensonarioan ipiñi zedilla. Lard 85. Aldare gainetik bihotzera heldu zait nahigabe guzien alegeraki jasaiteko<br />
indar berezi bat. Arb Igand 118. Altara-ganean kandela bi baiño ezebazan ipiñi, alderdi banatan bat. A BeinB<br />
65. Aldare gainetik Xalbadorrek hartzen du ophila. Ox 50. Ura bera gurtzen det / Aldare gañean. ArgiDL 160.<br />
Eta eskeintza amaitutakoan azpilltxua niri kenduta altara-gaiñean ipinten eban. "Sobre el altar". Or Tormes 41.<br />
Baña aldare gañean dagon opariaz zin-egiten badu, zor du. Ir YKBiz 401. Berak egunero aldare gañean<br />
eskeintzen ditun asmoeri alkartuaz. MAtx Gazt 90. Burniz eraildakoaren altzarrak aldare gaiñean ezarrita. Ibiñ<br />
Virgil 104. Elizatxoan, Gurutzeko Jauna jarriko zuan aldare gaiñean. NEtx LBB 99. Jatsuko eliza xaharrari<br />
eskainia zion San Frantsesen aldare gaineko itxura. "La statue surmontant l'autel". Ardoy SFran 276. Altaragaiñean<br />
dagoan opariagaitik egiten badau zin. Ker Mt 23, 18. Aldare gainean eman zen meza gau-erdian.<br />
MEIG I 76.<br />
- ALDARE GEHIEN. Altar mayor. v. ALDARE NAGUSI. Gaua oro aldare gehienaren aitzinian<br />
belharikaturik orazionian igaran behar ziala. Tt Arima 32.<br />
- ALDAREKO. Sacramentado. Jesus altarakua zerutik etorrija da. fB (ap. DRA). Irakurtzekoa da eta elizetan<br />
kantatzekoa, bertzen hanitzen artean, aldareko ostia sakratuak athera dakon bersu andana. JE Bur 159. Gora<br />
altarako Jesus, / Guztiok maite dagigun. KIkV114. Gora aldareko Jesus. KIkG 83. Jesus aldareko Ostian jaten<br />
eman zait. ArgiDL 34. Ni lotzera yoan ziranak ere, urdiñak, Orixe guzia lekuko, aldareko Yaunari biraoka, ta ni<br />
egunero Yauna artzen. Or QA 83.<br />
- ALDAREKO SAKRAMENTU, SAKRAMENTU ALDAREKO. Eucaristía. Aldareko Sagaramendu Saindu<br />
hunetan. Mat 250. Iaungoiko den bezanbates dago leku guzietan; baia gizon bezanbates zeruan dago solamente,<br />
eta hau ber-hau dago aldareko sakramentu sanduan. Ber Doc 111vs. Aldareko sakramenduaren aitzinean. EZ<br />
Man II 62. Eskatuten da beste guzeen artean egunean eguneango ogia [...] esan gura dau Altarako Sakramentu<br />
Santua. Cap 146. Da Santisimu Sakramentu altarako asko dago. VJ 7. Iesu Kristo Aldareko Sakramendu<br />
Saiñduan hilla ala bizia da? Arg DevB 243. Adoratuko duzu Aldareko Sakramendu Saindua. Gç 59. Jinko eta<br />
gizon bezala Zelian, eta althareko Sakramentü saintian gure amorekatik. Bp I 35. Konzienziako<br />
garbitasunarekin altareko sakramentua rezebitzea. OA 5. Sakramentu sandu altarakoan ifini zituzan. Arz 56.<br />
Baiñan egiazki zare eta errealki aldareko sakramenduan. Ch IV 1, 9. Alabatua dela aldareko sakramentu<br />
santua. El 4. Sakramentu santu aldarekoan. Iraz 22. Heben aldiz, althareko sakramentü saintian zirena oro zira,<br />
Jesü-Krist ene Jinkua, gizon egin zirena. Mst IV 1, 9. Etxean zeuden denboran itxean zedukaten, ta bidez<br />
zebilzan aldian berekin eramaten zuten [fededunak] Aldareko Sakramentua. Mb IArg I 271. Zeren dituen<br />
Sakramentu Aldarekoak beste sakramentuk ez dituen leunzak. Ib. 272. Azkenaz-goiti ematen daroku aldareko<br />
sakramenduan yanaritzat bere gorphutz sakratua. Lg II 166. Egunaz eta gabaz zaude aldareko sakramendu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
922
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sainduan. Brtc 228. Gauza beharra ta premiazkoa da Aldareko Sakramentua noizbait artzea? Ub 205.<br />
(s. XIX). Aldareko sakramendua eta sakrifizioa. Monho 128. Iringárrek signifikatzenzué Sakramentu<br />
aldarékoa. LE Ong 24v. Aldarako Sakramentuan artzen deguna ez dala lurreko ogia. Mg CC 194. Ogi<br />
Jangoikozko Sakramentu aldarakoan ematen danak iraun-erazitzen dio animaren bizitzari. Ib. 219 (CO 64<br />
sakramentu altarako). Graziaren bizitza galdu ez genezan, ipiñi zuan Aldareko Sakramentu guziz miragarria.<br />
AA I 542. Zer ikhara seindurekin ezkare hurbildu behar aldareko Sakramendu Saindurat. Dh 219. Orrako<br />
Altarako Sakramentu santuban bere pobre dago Jesus maitia. fB Ic I 73. Imolatzen du aldareko sakramenduan.<br />
Jaur 154. Jesusek atzeneko afari gogoangarrian Aldareko Sakramentu guziz Santua ipiñi zuenean. Lard 478.<br />
Bertze egun batez Jesu-Kristo agertzen zaio aldareko Sakramendu Sainduan. Laph 46. Oh zenbat Jesukristok<br />
Aldareko Sakramentu adoragarrian onratzen eta goratzen nauen! Arr May 99. Jainkoak zer grazia handiak<br />
behar zarozkigun eman Aldareko Sakramendu Sainduan. Jnn SBi 8. Ezagüt dezagün Jesüs-Jauna Althareko<br />
Sakramentü Saintian. Ip Hil 109. Aldareko Sakramenduaren amodioa eta Komunione Sainduaren pratika usua.<br />
Lap VI (V 1). Altarako Sakramentu guztiz santuan egiaz eta benetan dagoana. Itz Azald 163.<br />
(s. XX). Bedeinkatua izan bedi Jesus aldareko Sakramentu Guztiz Donean. ArgiDL 66. Ikusten al dezu<br />
Jesukristo gure Jauna Aldareko Sakramentu guztiz donean? KIkG 9. Ikusten dozu Jesukristo gure Jauna<br />
Altarako Sakramentu guztiz Santuan? KIkV 13. Ta gizona danez zeruan ta Altarako Sakramentu guztiz Deunan.<br />
Ib. 32. Ondoko itzaldi ortan Yesusek alde-aurrez esaten ta agintzen du Eukaristia, Aldareko Sakramendu<br />
Sandua. Ir YKBiz 216n. Adora dezakegu, aurrean baitaukagu, izkutaturik bada ere, Aldareko Sakramentu<br />
Santuan. MEIG I 79.<br />
v. tbn. CatBurg 37. Cb Just 145 (CatV 72 altarako s.). CatUt 26. Añ CatAN 53 (tbn. 53 sakramentu aldareko;<br />
EL 1 233 altarako s., LoraS 130 altareko s.). Gco I 403. CatB 59. CatAe 32. CatSal 33. Aran SIgn 28. Legaz 20.<br />
CatUlz 22. Aldareko sakramendu: Hm 214. SP Imit IV 1, 8. ES 153. CatLav 52 (V 34). CatLan 37. JesBih 409.<br />
CatLuz 34. Arb Igand 113. Altarako sakramentu: Astar II 229. CatBus 44. Altareko sakramentu: CatR 33.<br />
Althareko sakramentu: Mercy 16. UskLiB 37. CatS 71. Sakramentu altarako: CatAnz 5. CatLlo 92.<br />
- ALDAREKO SAKRIFIZIO. Eucaristía. --Othoitzek ürgazten dütieia hilak? --Bai, eta gehienki althareko<br />
sakrifizioak. Bp II 129. Non mezan aurkhitzen direnak oro partalier baitire aphezarekin aldareko Sakrifizio<br />
hortan. Arb Igand 103.<br />
- ALDARE-MAHAI. Altar. Aldare-mahaina jasaiten duten tenteak. JE Ber 63. Aldare-mahainaren gaineko<br />
arretaulak. Ib.59.<br />
- ALDARE NAGUSI (Lar, H; a. nausi B; SP, Dv s.v. nausi, VocB; altara nausi V-gip). Ref.: A; Etxba Eib<br />
(altara nausixa). Altar mayor. "Maître-autel" SP y H. Altara nagusien aurrean belauriko dagoanean. Cap<br />
131. Aita Pontekoak Aurra besoetan artu, ta zeruko inspirazioz ta debozio guziaz Aldare Nagusira joan. Cb Just<br />
82. Ifini zeban bere Katedraleko aldare nagusian Santa Zelestinaren gorputza. Izt C 502. Aldare nausirat<br />
zirenean. Laph 189. Ume artean aldare nausiko armallaetan jarrita zegoala. Aran SIgn 31. Imajiña egoten zan<br />
erriko elizan, aldare nagusiaren eskubian. Zab Gabon 98. Portikoko Ama Birjiñaren elizako aldare nagusiaren<br />
aldamenean ipiñi zuten. Arr May 189. Ama Birjinaren imajina althare nausiaren alde gainian. Ip Hil 202.<br />
Aldare nausian Andre-Errugabea. SMitx Aranz 144. Aldare nagusi barrian. Erkiag Arran 195. Etzuan erakutsi<br />
lotsa handirik aldare nagusi aurretik igaroterakoan. Osk Kurl 38. Aldare-nagusiaren oinetan egina zuten beren<br />
biziarten sakrifizioa. Etcheb Zeruari 24 (ap. DRA). Aldare nagusi inguruan. NEtx LBB 172.<br />
"Altare nausixan moduan apaindduta, adornada como el altar mayor. Dícese de las mujeres muy preparadas,<br />
con sorna. Ezkondua izan arren or ikusikon edozein astegun buruzurittan altare nausixan moduan apaindduta"<br />
Elexp Berg. Baña senarrarekin ez danean, aldare nagusia bezala apaindurik badijoa kanpora, zer esango<br />
due ekusten duenak? AA I 581. Aldare nagusiaren eran apaindua. AA II 92.<br />
- ALDARE-OIN. (En casos locales de decl.). Pie(s) del altar. Bizkitartean daudezke egokiak othoizten / Eta<br />
aldare oñetan froguen atheratzen. EZ Man I 112. Zure aldare oñean bilduta gaudenen animak garbitu itzazu.<br />
ArgiDL 62. Biar lanetik iristen geranean, an izango nazu aldare-oñean. NEtx Antz 153. Arnasa eutsika, aldareoñera<br />
urbildu zan. Ib. 154.<br />
- ALDARERA (ALDARERAT) ERAMAN. Desposar. Frantses eta Angeles gorthetako yaunak / Eraman<br />
aldarerat lili eskaldunak. Hb Esk 51. Ez al dek inguruan aldarera eramateko neskazar tajuzkorik? NEtx LBB<br />
120.<br />
- ALDARE-TOKI. Zona del altar. Xafla neurrikoetan onyxa, hunen mamiko zain gorratsek izariz zezaten<br />
ager beren argia, aldare-tokikoaren ez bortizteko. JE Ber 64.<br />
aldaregile, altaregile (Lar). "Altarero" Lar.<br />
aldareratu (Dv), altararatu. Ir al altar. "Arriver à l'autel" Dv. Beraz Gizona iaustea ala igaitea da<br />
espantosago? bekhatorea zeruratzea, ala Sainduen Saindua aldareratzea da mirakulluago? Harb 228.<br />
Altararatu danian, ermitagelako leiora igon da len aitatu dogun mutiko zoliya, eta andik arrapau dau abadiaren<br />
txapel biribil baltza. Kk Ab II 69.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
923
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldaretxo (Lar). (Dim. de aldare). "Altarico" Lar. Maietzaren lenengo egunaren bezpera arratsaldean,<br />
esan dan aldaretxoan argiak piztu, eta leku artara etxekoak batu, eta debozio andiaz errezatuko da Errosarioa.<br />
Arr May 8.<br />
aldarka. "(V-gip), a punto de caer" A. Cf. 1 aldar. v. alderoka.<br />
aldaro (G ap. A (que cita a AA); Lar, H). 1. Desigualdad en la parte inferior de los pliegues de un vestido.<br />
"Faldón", "fraile, en las basquiñas", "pingajo" Lar. "Inégalité dans les plis d'un vêtement" H. Cf. Lar: "Harapo<br />
[...]. También puede venir de aldaropea, contraído a harapo, y aldaroa significa la desigualdad del vestido [...]".<br />
Albaren beko ertzak ipiñiko diozkatzu berdiñ eta aldarorik gabe. AA CCErac 386.<br />
2. "Desigualdad en plano" Lar. "(G-to), inclinación" A Apend.<br />
3. (AN-larr; Izt 46v), aldero (G-azp, AN-gip). Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 304. "Bandazo de quien no puede<br />
tenerse en pie" Asp Leiz. "Aiek alderoak! (AN-gip), asto karga orren alderoak! (G-azp)" Gte Erd 304. Cf.<br />
VocNav: "Aldarro, [alda]rra, que anda dificultuosamente, debido a los años o la reúma (Montaña)". Cf. tbn. Or<br />
Eus 232: Gogoan daukat Tomax Aldaro, / itaurreko zebillena. "Tomás el de las eses". Sarreran egiten du<br />
aldero txiki bat, eranian pasatuba dagoela adieraziaz. Moc Damu 31. "Korreo-kale" guzia beretzako aña ez<br />
zuela. Aiek alderoak! (1907). Auspoa 23, 47.<br />
4. Diferencia. Etxe, teillape ta ordu berean onlako aldaruak gerta baditez. Iñarra Ezale 1897, 345b.<br />
5. (Uso adv.). "Aldero arrapatzen du eguzkiak, de cara le coge el sol (G-goi)" A EY III 258.<br />
- ALDERO-ANTXA. (Forma con palat. expr.). Algo inclinado. Ta bera duk orratik [Ortega Gasset]: gogaieltze<br />
aundixkoa atxe-samarretik ille orraztuz ebakia, bekain lerroa aldero-antxa, itsusi aurpegiz, elez eder. Ldi<br />
IL 23.<br />
- ALDERO(A) EGIN. Tambalearse. Edari gustokua / matsaren zumua, / orrek enredatzen du / galanki<br />
mundua; / gutxi izan dute / batzuek damua, / naiz egin dezatela / nun-nai alderoa. JanEd I 41.<br />
Vacilar. Asperen nengizun eta entzuten ninduzun; aldero nengin eta Zuk idukitzen ninduzun. "Fluctuabam".<br />
Or Aitork 134.<br />
aldaroka (G-to-bet, AN-gip-larr; H), alderoka (G-to, B; H), aldeoka. Ref. A (alderoka); A Apend; Asp Leiz. <br />
Tambaleándose. "Ostatutik atera ta or yoan da aldaroka" Asp Leiz. v. balantzaka, zabuka. Ibillirik zerbait<br />
bide, ya ezin zijoakean odol-usturik, angabeturik edo naigabeturik, aldaroka: erori zen bere gurutzearekin iru<br />
bider. LE Urt 48 (ms. 18r banbaleátus yá aldebaterá yá berzerá). Noizbait gogoratu zitzaioten etxe aldea joaten<br />
astia, eta guri-guri eginda ta alderoka ta zalapartaka atarira atera ziran. EgutTo 6-9-1921 (ap. DRA). Ontzizai!<br />
dio arraunlari batek, ontzia alderoka asi da, begira! Or Mi 62. Aldekora asten da basazia; zutik egon nai, baño<br />
begiak lausotzen zaizkio. Ib. 59. Baratz-erdian dut arki / amona: alderoka dator, / begi galduak nora-nai...<br />
"Viene tambaleándose". Ldi BB 148. Iparbeltzak alderoka daragion ontzitxoa bezela urbildu zan neskatxa<br />
etxera. TAg Uzt 256. Larogei urte gaur bete ditut, / zartzez alderoka nabil. EA OlBe 107. Odol-yario ta itsu<br />
ateratzen da Oidipu, antzokian zear oin kolokaz aldaroka aurreratuaz. Zait Sof 94. Bapo edanda, aldeoka ta<br />
balantzaka. EgutAr 8-10-1964 (ap. DRA). Bartarakoan baña burua / nerabillan alderoka. Atutxa Mugarra 26.<br />
aldaroko. "(G-to), tronco" A.<br />
aldarotsu. "Desigual en el vestido" Lar.<br />
aldarotxo. Dim. de aldaro. Aurreko asto zarra ere... / uraxe ba-zan bai, astotxo! / Aize aisitak, aldarotxo /<br />
Egiñazten zion. "Un ligero vientecillo le hacía tambalear". JKort EuskOl 1931, 26. Ez da moskor arraillik / naiz<br />
aldarotxo egiñik; / illunabarrez etxera dira / geldi diranak zintzorik. "Aunque hagan quiebros". Or Eus 165.<br />
aldarrai, -rrei. v. alderrai.<br />
aldarreztatu. Xakurrak ongi aldarreztaturik ezarri zuen bere nagusiaren gorputza eta gero badoha<br />
hiltzailearen ondotik. GAlm 1962, 47 (ap. DRA, que traduce, con dudas, "plegar").<br />
1 aldarri (Lar, Hb ap. Lh). Antepecho. "Guardalado" Lar. Inguru zaukat auzo bezala / itsas-gezala: /<br />
zedorri zatzait etxe aldarri / lur ta mugarri. Inzag EEs 1912, 210.<br />
Etim. Posiblemente alda- + harri, litm. 'piedra de lado'.<br />
2 aldarri (V-arr-ger). Ref.: A; Holmer ApuntV. 1. Clamor, grito. "Clamor" A. Joan zirean guztiak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
924
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
katamotza ikustera, ta izugarriak zirean arek egitten ebazan orruak eta aldarriak. Echta Jos 317s. Zegaittik dira<br />
ortik eta emetik entzuten direan aldarriak? Ib. 284. Alpin urdiñak, zuen arru ixillek [...] gogoan idukiko dute<br />
arkaitzean ezarrita, gure aldarriaren oroitzapena. Or Mi 138. Lau-aizetaratuz artzai-aldarria, / lau<br />
probintzietara an doa irrintzia. SMitx Aranz 56. Aldarri batzukin dantza bat egin zuten. Arti MaldanB 195.<br />
Iskanbilak eta aldarriak entzun ziren plazan. Arti Tobera 279. Alabaiña amak, ibai sakoneko bere egoitzatik<br />
aldarria entzun zuen. Ibiñ Virgil 114.<br />
Anuncio, pregón. Zoazte kapardian barna aldarri au erriari egiten. 'Et imperate populo, ac dicite'. Ol Ios 1,<br />
10.<br />
2. (Adv.). "Aldarri ibiltzen zirean (V-ger-arr), andaban clamando" A.<br />
- ALDARRI BETEAN. A voz en grito. Belagintxa nekagarriak aldarri betean euriari ots-egiten dio ondar<br />
legorrean bakar dabillen bitartean. Ibiñ Virgil 77.<br />
- ALDARRI EGIN. Pregonar. "Zorrotzaillak len erririk erri aldarri egiten euen; oraiñ barriz ulu-ulu<br />
txiztua joten daue (V-ger), [...] voceaban de pueblo en pueblo" A. v. aldarrikatu. Gora Leaburu, munduko<br />
urixkarik politena --aldarri egin (pregonatu) zuen. A Ardi 70s. Ingelesez aldarri egiten ditu aitak tantoak. Ib.<br />
139. Nere aitaren mintzura lodia idurikatuz, ingeles-mordolloz "tubantipiiif al pirtiiii" aldarri egin zuen. Ib. 141.<br />
Erronka koplatzera zuin-ondora dugu. / Jendea isil eta belarriz ernatu: / Makil Ezkurrak ola aldarri (oiu) egin<br />
du. "Pregona el reto". Or Eus 32. Agiriko agindurik uts egiten badu norbaitek, eztiote karidade aundirik<br />
agertuko jorraketa lanean eta bere pekatuzko bizibidea dala-ta, gizartetik uxatua izan dadin aldarri (prediku)<br />
eginen dute. Etxde JJ 213.<br />
(Con egin no explícito). Ebanjelari deia / adarrak aldarri. Gand Elorri 56.<br />
Clamar. Jenteak deiadar eta aldarri egiten zuen, zer egin jakin gabe. Arti Tobera 286.<br />
- ALDARRI ERAGIN. Hacer gritar. Toreadoreak (urrea ta lila) kapa astindu zuen airean, 17 urteko atso bati<br />
eta 71 urteko neskatxa bati aldarri eragin zion azioa. Arti Ipuin 57.<br />
- ALDARRIZ. Por medio de un pregón. Polineikel, errukigarri ildakoaren gorpu illotzari, ordea, lurrik ez<br />
emateko illetarik ere ez egiteko erritarrei aldarriz agindu omen zien. Zait Sof 162. Clamando. Geure<br />
kolkoan ditugun atsekabeak oiuz, itz ozenez, aldarriz ta eiagoraz adierazo daikeguzan. Erkiag Arran 183.<br />
aldarri. v. aldagarri.<br />
aldarrika (V-ger-arr ap. A). Proclamando, pregonando. "Clamando, anunciando a grito pelado" A. Alkate<br />
jaunaren agindu bat edo beste aldarrika euskeraz iragarri oi dau. A EEs 1916, 107. Aldarrika zabaldu zan,<br />
andik aurrera urian topetan ebena, zigortu egiela. "Con pregón que el que de allí adelante topasen, fuese punido<br />
con azotes". Or Tormes 83. Egun aietan Yon Ukuzlea azaldu zan Yudaiko basoan aldarrika esanaz. Ol Mt 3, 1.<br />
Basoan aldarrika dagoenaren otsa. Ib. 3, 3 (Ker deadarka dagoan, IBk y IBe oihuka ari da). Ordu-erdika, /<br />
yoaleak, laburki, / Yaunaren opa aldarrika... Ldi UO 37. Guzion aurrean, argi zabalean, aldarrika esan<br />
dezaikedazu, bear bada, gaizto, aozikin, lotsagabekeriz kunkuin. Zait Sof 27. Epaikariak aldarrika ots egin<br />
bakoitzean. Ib. 29. Ango okolu guztiek, arri bizien antzean, euren arimeari aldarrika lez daragoioe, dirautsiela.<br />
Akes Ipiñ 22. Gizonaren izenean or ari zaizkigu aldarrika ainbeste ta ainbeste. Vill Jaink 156. Erniopean<br />
aldarrika dek / Urkizuko oroitarria. NEtx LBB 265.<br />
Gritando, a gritos. Artzen dau makilla bat eskubetan Bertolda burutik-bera astindduteko gogoz, eta badirautso<br />
aldarrika. Otx 64. Asi zan aldarrika amari laguntza eske. Ib. 160. Eta asi zan aldarrika munduko beste<br />
aldekuak be adittuteko eran. "Incominciò a gridare". Ib. 148. Jentea aldarrika intziriaka abiatzen da. Arti<br />
Tobera 289. Khiteron ari zaigu aldarrika. "Uocat ingenti clamore". Ibiñ Virgil 95.<br />
aldarrikari. Pregonero. Yainko berak ditut berri orren aldarrikari aintzindari. Ta iragarritako ezertan ez<br />
dute arbel-egiten. Zait Sof 148. Epailiek manuak eman artzaieri aldarrikarien (kridatzaile) bitartez. Herr 11-6-<br />
1956 (ap. DRA).<br />
Predicador. Mendiburu Aita aldarrikari edo predikari sonatua zen. Etxde 16 Seme 134.<br />
aldarrikatu. Pregonar, proclamar; predicar.<br />
Tr. Usado en textos meridionales a partir de 1930. En DFrec hay 37 ejs.<br />
Torpinek Kristoren legea aldarrikatzen du Arlesko antzokian. Or Mi 132. Zuek, berriz, enda autua zerate [...],<br />
deitu zaituzanaren bikaintasuna aldarrikatu dezazuten. Ol 1 Petr 2, 9. (Or MB 438 aldarrikatu; Lç denunziatu,<br />
He ezagutarazi, TB anontzatu, Dv erantzun, Ker iragarri, IBk oihukatu, IBe hotsegin). Arrokeriz esan eta<br />
aldarrikatzen eban Besteirok Españako sozialistak iñoz baño Marxtarrago zirala. Eguzk GizAuz 127. [Lurralde]<br />
artan bizi diranentzat askatasuna aldarrikatuz. Ol Lev 25, 10 (Ur adirazi, Ker iragarri, Bibl oihukatu). --Ixillik<br />
euki ezan eta nik ere, ixillik eukiko diñat. --Ez, ez, bazter guzietan aldarrikatu! Zait Sof 163. Il bearra nintzala,<br />
zerorrek aldarrikatu baño len, banekin. Ib. 173. Guziei aldarrikatu nai diet nere samiñaren berri. Ib. 15. Agindu<br />
ori aldarrikatu zuna. Ib. 173. O'Connellen ondoko herrizaleak, Irlandarak salbatzea merezi zuela aldarrikatzen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
925
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hasi ziren. Mde Pr 241. Bi frantsesek, aitzitik, gogorazteak duela oroz lehen hipnoseratzen aldarrikatu zuten. Ib.<br />
313. Eliz-gizonak oi dira pulpitutikan aldarrikatzen dituzten legien lenengo urratzalleak. Etxde JJ 141. Joera<br />
orren aurka gure aro modernuak gizonaren eskubideak aldarrikatu ditu. Vill Jaink 173. Jakintzak erreka jo<br />
zuela aldarrikatu zuen Brunetière-k. MIH 89. Orobat, bere eta besteren jaioterriari izena aldatu nahi diotenek<br />
Orereta gure herriko izena da aldarrikatzen digute. MEIG VI 171. En DFrec hay 37 ejs.<br />
(Usado sin compl.). Predicar, hacer un sermón. Beiñola, aldarrikatzen (predicar) ariz, oartu zen pulpitotik<br />
andre xahar bat negar eta negar ari zela. Etxde JJ 22.<br />
aldarrilari. Pregonero. Kale-musturretan uriko aldarrilaria (pregonerua) agertzen da. A EEs 1916, 107.<br />
Predicador. Agur, gure Aita on-ona. Engoitik, zu euskotarrentzat lenbiziko siniste-aldarrilari izan zerala<br />
eskubide osoz esan ahal izango degu. EG 1956 (9-10), 53.<br />
aldarroxa. "(G-bet), zanbo" A.<br />
aldarska. v. aldaxka.<br />
aldarte (AN-gip ap. Gte Erd 20; Izt 114v, Dv, A).<br />
Tr. Documentado en textos de autores septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos. Su uso aumenta al Sur<br />
en el s. XX, como sustituto de umore (en esta acepción tbn. se encuentra en algún vizcaíno). En DFrec hay 2 ejs.<br />
1. Alternativa, situación cambiante, vicisitud. "Tanda" Izt 114v. "Vicissitude, chagements qui se succèdent"<br />
Dv. "(G-ag [?]), mudanzas" A. "Aldarteak asko egiten du hotz sentitzeko (AN-gip), aldarte ederrak izaten ditu<br />
(AN-gip)" Gte Erd 20.<br />
Zuk denborari xuxen / Diotzotzu erakhartzen / Muga eta aldarteak / Arintzeko nekeak. EZ Eliç 197. Egiteko ta<br />
arazo andian, ibillera luze nekagarri ta aldarte ta tunda txar askorekin bildu zituen batek diru-sall ta ondasun<br />
andiak. Mb IArg I 204. Otz-beroak, aldarte txarrak, eguraldi aserreak, eritasunak eta etsaien ta gañerako<br />
gaistoen bide-bagenz eta esker illunak. Ib. 154. Aldarterik bagekoa da alabaña ta beti-betikoa Kristo Jaunak<br />
zeruan [...] egiten duen erreinua. Ib. 343. Zeren aldi onelakoan agitz gaiztoak diran ontziko gaisoak izaten<br />
dituzten aldart-tundak. Mb IArg II 91. Ezin esan diteke, zer naigabeak, zer penak, zer aldarteak, zer goraberak<br />
[...] eraman zituen. Cb Just 41. Munduko aldarte edo goraberak nola diran [...] eriotzak erakusten du. Cb Eg II<br />
175. Kontu egizu orañ, Munduaren aldarte triste onetan [mundua akabatzeko zorian dagoenean] zu bakarrik<br />
gelditu zerala bizirik. Ib. 140 (Dv LEd 250 aldarte). Jaungoikoagan aldarte edo alteraziorik, eta mudanza<br />
egiazkorik eztala gertatzen. Gco I 55. Zuk izan behar zinduen nere begiralea, eta orai nere kondenatzaile izanen<br />
zare. Hemen da aldarte izigarri bat. Dv LEd 264 (Cb Eg II 149 pauso ikaragarria). Aitaren ganik jausten dire,<br />
haren baithan ez baita ez aldatze, ez aldarte itzalik. "Non est transmutatio, nec vicissitudinis obumbratio". Dv<br />
Iac 1, 17 (Ol aldarterik edo itzalunerik, Or Aitork 61 ez baita aldarterik ez itzalaldirik; Lç aldizkazko itzalik, He<br />
mudantzaren itzalik, TB kanbiamendu itzalik, Ker biurtze-gerizperik, IBe ilgora-beherarik). Ezta hori gaiza<br />
berria eta ezagütügabia, Jinkoaren bidetan üsatürik direnentako: ezi holako aldartiak borogatü dütie saintü<br />
handiek eta leheneko profetek. "Fuit saepe talis alternationis modus". Ip Imit II 9, 5 (SP aldizkatzeko manera, Ch<br />
ganbiantza, Ol gora-bera). Eta nola gure animen poz eta tristurazko aldarteak aldeaurrez ikusi bai zituen, poztu,<br />
tristetu, kezkatu eta ikaratu zan gugatik. Ant JesBi 146.<br />
(s. XX) Argatik [Jesusek] guk bezalakoxeko aldarteak izaten zituan: gosetzen zan eta egarria izaten zuan;<br />
izarditzen zan eta nekatzen zan, poztutzen zan eta negar egiten zuan. Inza Azalp 52. Utzi urte ta sasoiaren giro<br />
ta aldarteak zaletasun ori ondo eldu dezaten. Lab EEguna 68. Or arkitzen naiz nerau ots denen gaiñeti, /<br />
aldarteak aldarte, barnean barneti. "A pesar de los cambios". Or Poem 535. Anima betian bizi zait; gorputzak /<br />
badu, zorigaitzez, aldarteen berri. Ib. 557. Egun luze-laburren eta gau-egunen aldartea. "Vicissitudines". Or<br />
Aitork 108. Iraute ta aldarte guzien gaiñetik dago. Ib. 355. Ez baitira [sorkariak] Iainkoa dan bera, guzietan<br />
aldartea ageri baita. Ib. 357. Ordea, izugarrizko aldarteak izaten ditut gogo orreri izanbidea nola eman nere<br />
buruarekin asten naizenean. Anab Poli 107. Gaizki janak, etxeetako zikintasunak eta bero ta otzaren aldarte<br />
aundiek, min txarrak ekartzen dizkiete bertakoeri. Anab Aprika 85. Biziaren aldarte-aldaketak asmaketan iarri<br />
zan. Zait Plat 29.<br />
Cambio, paso de un estado a otro. Zeruronzko Ignazioren aldarte au txit miragarria izandu zan. Cb SIgn<br />
32.<br />
2. (H (que cita a AR)). Ocasión, oportunidad. Eta orobat da noiznahi den, gauaren erdian ere, eskatzea.<br />
Zeren Iainkoa baithan ezta ez orenik, eta ez aldarte gaitzik, munduko iendetan ohi den bezala. Ax 460 (V 299).<br />
Morroina beh' aurkinzetan / Baitzauten, aldarte hetan, / Zer egin ziroen oldar bat, / egon zedin pensaketan. 'Le<br />
jeune homme, qui les écoutait dans les parajes, réfléchit un instant à ce qu'il pouvait faire dans ces circunstances'.<br />
O Po (ed. Michel), 241s (Harriet traduce "dans les alentours"). Bazekien San Ignaziok animako gauzak ere bai<br />
dituztela beren aldarte onak, eta arkitu ziozkan San Franzisko Xabierri bereak. Mb IArg II 12. Behar diizi beraz<br />
arranguroski baliatu okasione edo aldarte preziatu hartzaz. AR 238. Guzia esta sobra bekatu gonendako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
926
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(blasfemia), ezi da bizio puros, zeren oroat doaielaik denbora ta aldartea erranes Jesus, Maria, ala ere naiago<br />
dute itxuli injurias Jangoikoaren kontra (23). LE-Ir (el ed. traduce "el tiempo y el malhumor"). Bertze tenore eta<br />
bertze aldarte zenbeitez, bada iguzkia, galerna, euria, mariñelen nekhea, batzuetan gose eta egarria. Prop 1896,<br />
110. Ixilik bederen egon banindadi! Bainan ez. Holako aldartean Pelo eiherazainak ere etzuken athera segur,<br />
mintzo gogor batekin adiarazten dutan solas hau. JE Ber 97. Urrikari othe gituzten gure aldarte txarrean. Ib. 99.<br />
Ordu beretik, operazionearen egiteko aldarteak bakandu ziren. JE Med 58. Zeruak eta alabearrak eta aldarte<br />
onak lagundu ez balidate. "El caso". Berron Kijote 108.<br />
3. (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd; Izt 119r). Humor, disposición anímica. "Aldarte ona dauka gaur<br />
(G-azp-goi), aldarte onean dago gaur (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 294. Orien ondoren dabil gazte<br />
txarra gau ta egun, ta aldarteak ematen dionetan, edo beintzat anitz eta asko aldiz. Mb OtGai I 35. Orien<br />
mukerkeri eta aldart gaiztoak me-meki arzea. Mb IArg I 304. Zuk beti aldarte edo umore ona. A Txirrist 148.<br />
(s. XX) Emaztearekin duelarik gizonak bere gogoa, zenbat ara berezi gizon batetik bertzera eta gizon beraren<br />
baithan, adin arau, aldarte arau, ahal edo behar ordu arau! JE Bur 110. Odol-ila izanarren, beti aldarte oneko,<br />
beti gogaldi alaiz ikusten nuen. A EEs 1916, 306. Larritu ote dio aldarte beti alaia, sakel-zabalegi izateak! A<br />
Ardi 47. --Orain ere logale?-- esan nion, aldarte ona, enuena, idurikatuz. Ib. 49. Aldarte onetantxe zegoela ots<br />
egin zuen Adrianek iluntze batez. Ib. 89. Aldarte, uste ta beste nolakotasunen arauz. "Según el humor, las ideas y<br />
otras cualidades". Zink Crit 63. Atzo ere oso atsegin ta aldarte onekoa zegon plazan etorri zitzaigunean! Lab<br />
EEguna 74. Elitzake makala aldarte beltza argitzeko. Ldi IL 88. Lauso mamiak sortu omen dizkizut adimenean.<br />
Oietxek argitzeko, bada, egite'aal nizuke alegin, betarik eta are aldarterik banu. Ib. 113. Nik erakutsi dizutedan<br />
bidea aldarte onak (umore onak) eratua da. A Y 1934, 10. Goizaldetik zekarran aldarte errea zerbait gozatu<br />
naiean. TAg Uzt 41. Bein aldarte txarrak jo ezkero. Ib. 188. Erasoko lieke ukabilka bazterreko arkaitzai ere.<br />
Geroago ta miñagotzen zaio aldartea. Ib. 42. Mendiyan iñoiz aldarte txarrik / ez det izan, lasai nago, / aldi bat<br />
ezik bizitz osua / nai nuke bertan irago. EA OlBe 16. Nere baruko aldarteak eta bideko zuloak galazten zidaten<br />
loa. Anab Aprika 81. Iakinaren gainean aren aldarte aldagarriei alki (konforme) izanik basa-piztia aukeran<br />
darabilen zaintzaileak bere esanetara dakarrenez, Atenaiko erria orrelaxe zerabilten sasi-iakitun aiek. Zait Plat<br />
124. Aldarte onez aien lepotik alamenka parre egiten daki. Ib. 117. Goiz eta arratsalde, ez didate pakerik eman<br />
[...]. An ari izan zaizkit nere aldartea ta giroa ondatzeko asmotan. NEtx LBB 116. Ez dago dudarik, gai batzuek<br />
ikuitzekoan, zerikusi aundia dutela gizonaren aldarteak eta baita ere, batzuetan, urtegaraiak. Garm EskL I 70.<br />
Bi eskuekin eldu-ta zanga-zanga irentsi zuan fede onean ta aldarte obean. "Talante". Berron Kijote 189. Musika<br />
ez dela gauza gogo-giroak edo aldarteak adierazteko. MIH 156. Stepan Stepanovitx Gilinek oso aldarte txarra<br />
du esnatzean. MEIG IX 107. Berez nagusitu zitzaidan aldarte hori, ez saiatu nintzelako. Ib. 93.<br />
(V, G, AN-gip, L-ain, B), altarte (R). Ref.: A (aldarte, altarte); A Apend. "Humor, disposición del cuerpo" A.<br />
"Aldarte gaizto (AN-gip), desmayo" Ib. "Altarte (R), disposición del cuerpo" Ib. "Temple" A Apend. "Gaur<br />
aldarte txarra du = aldi txar, gaitz" (AN-gip). Beti ez da iguala / gorputz-aldartia, / gaztetan izandu du /<br />
osasun fuertia, / debil egotia / berak du kaltia. AzpPr 120. Aldarte gaiztoz ordurarte borrokari begira egon<br />
zitzaioten zalgurdiko andreak (Quijote IX). "Con gran desmayo". Anab RIEV 1928, 612 (AIr ib. 607 atsekabe<br />
andiarekin, Or RIEV 1929, 9 alditxarturik bezala, Ldi ib. 211 naigabe biziz).<br />
4. (G-to, AN ap. A; HeH Voc). Intervalos de la luna. "Ilhargi arteak, aldarteak, ilhargi aldiak" HeH Voc.<br />
"Intermitencias de la luna" A.<br />
(Ref. a su supuesta influencia en trastornos mentales). "Lunas, aldiak, aldarteak; y esta voz última, lúcidos<br />
intervalos" Lar Sup. Cf. Lar: "Lunas, tener lunas, aldiak izatea, eukitzea. Lat., per intervalla insanire". <br />
Apaintzen dira arrotasun andiarekin [...]. Zer dator emendik? Ekusten dituen ezkutariak esatea: "Egoaren kolpe<br />
andiak ditue oek, nor bizi oen aldartearekin? eta nork irozo oen janzia?". AA I 601.<br />
5. "Aldarte, lado, cuarto, parte del cuerpo" Lar. Cf. infra ALDARTEKO. v. alderdi.<br />
6. Apuro, tribulación, vicisitud desfavorable. "Tribulación" A (que cita HeH). Gero heldu zitzaizkotenean<br />
aldarteak eta atsekabeak hitza gatik, berehala behaztopatzen dira. "Tribulatione". HeH Mc 4, 17 (He ezaldarte;<br />
Lç tribulazione, Dv hestura, Ker larrialdi, IBe estuasun).<br />
7. (G, AN, BN, Sc ap. A; VocBN, H) Tiempo libre, tiempo disponible. "Période suspensive d'action, de<br />
mouvement ou de travail" VocBN. "Occasion, momment favorable de loisir [...] Aldarte batez ethorriko naiz, je<br />
viendrai en un momment de loisir" H. "Intervalo de descanso, tiempo libre" A. v. 1 asti. Erlisioneari esker<br />
ditu jende xehe eta nekhazaleak bere biziaren arintzeko egun horiek [eliza bestak], eta Eliza ama sainduak berak<br />
nahi du bere haurrak, holako aldartetan, lehenik bere besotan eta gero elgarren batasunean deskantsa<br />
dakizkion. Zby RIEV 1908, 83. Iraganik badirela berrehun hogoi urte, / Eskualdun arraintzariek gudu bat egin<br />
dute: / Egun haren aiphatzeko bainuke nik aldarte! Ox 186.<br />
8. Capricho. Haren aldarte gaxtoentzat berentzat maiz bazuen laudorio bat, bethi estakuru bat. Laph 2 (Dv<br />
traduce: "pour ses mauvaises boutades"). Gogaldi onak ematen dionean sukaldea isastuko du [...]. Aldarteak<br />
artzen ba du ordea, gaixoa zu! 'Qu'il lui prenne un caprice'. Or Mi 74.<br />
9. Carácter, temperamento. Aldarte oneko barregarriren bat. Otx 12. Goianengotik eginda zegoen aldarte<br />
oneko gizon parregarriren bat bezala zeukaten Sokrate. Zait Plat 99. Egingo nuke Bilintx, azken buruan,<br />
ezagunago dela gizarte honetan, Arrese Beitia baino. Garaiz eta aldartez, zeharo ezberdinak dira. MEIG IV<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
927
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
132.<br />
10. Aspecto. Handi emaiten du, bere larru-hasean; eta arimaren garrak hedatzen bezala dio gizonaz<br />
goragoko baten aldartea. Lf Murtuts 48. Zer jauntzia, zer aldartea! Ib. 25.<br />
11. "Intervalle d'une époque à l'autre" VocBN. "Temps, délai" Gèze. "Temps qui succède à un autre temps" Dv.<br />
Oi arima nerea, ongi begira dezagun goiti eta beheiti, bazter batera eta bertzera, iragan denari eta<br />
ethorkizunari eta oraiko aldarteari. Dv LEd 168.<br />
- ALDARTEKO. "Colindante (BN)" A Apend.<br />
- ALDARTEZ (AN-erro ap. A Apend; H (que cita a LE)). a) Cada cierto tiempo; en ocasiones, a veces. <br />
Othoiztuko du oraiño aldartez Zeruko Erregiña, eta errekeritu beharko du urrikal dakion. He Gudu 164. Badizie<br />
zunbaitek aldartez, gortarzun eta debozione bulta batzutarik; bena bet-betan baratzen tuzu. AR 46 (Harriet<br />
traduce "par intervalles"). Ezi jaunarén aingiru-bát jausten-zé aldartes ur balsara: ta mogitzen-zé ura. LE Io 5, 4<br />
(Lç ordu iakinez, Dv noizetik noizera). Santagóni bizizelarik ére múnduan, komunikatzenzió Jangoikoak<br />
dotegúra aldártes, komekatuóndoan komunki. LE Doc 247. Zergátik ustentuén [Jangoikoak] bizirik gaixtoak<br />
aldártes, daramazkieláik ónak goizík. LE Urt ms. 27r.<br />
b) En buena disposición. Bertsoak gogoreatutzen zaizkit / nagon garaian aldartez. Uzt LEG II 86.<br />
- ALDARTEZKO. Humorístico. Irutarikoak dira goitizen auek: lotsazkoak, asmutsuak eta aldartezkoak.<br />
"Respetuosos, ingeniosos y humorísticos". A EY III 367.<br />
aldartedun. "Changeant d'humeur, inconstant, lunatique" H.<br />
aldarteka (A, que cita a Mb). 1. Cambiando, con alternancia. "Mudando" A (s.v. aldarte). Eta bizi dedilla<br />
bat luzaro, edo ill dedilla lenago, beti dabil aldarteka ta era edo estadu batetik bestera. Mb OtGai I 55. Lurrean<br />
hemen dituzu / on gaitzak nahasteka, / gauza guziak zaizkigu / gerthatzen aldarteka; / nahaste ez mudantzarik /<br />
zeruan behinere. CantIzp (ap. DRA). Izadian zergatik uts eta bete aldarteka, makurturik eta elkarturik<br />
daudenak? Or Aitork 190.<br />
2. (Sal, Sc, R sg. A; VocBN, H), aldearteka (AN-larr ap. Asp Gehi). "Profitant des périodes de suspension"<br />
VocBN. "Par moments" H. "Aprovechando intervalos. Aldarteka lanak egin (BNc, R), trabajar a ratos de ocio"<br />
A. "Aprovechando intervalos. Baratzeko lana aldearteka egiten dut" Asp Gehi.<br />
3. En ocasiones. Eta bizkitartean erakastegi hori hainitz da baliosa! [...] Hetarik aldarteka atheratzen dugu<br />
aphezgai, katixima egile eta sendari bathaiatzaile zonbeit. Prop 1897, 203. Aurpegia bera ez du haatik bronzaz<br />
[Ignaziok], bainan ba xuri-gorratsezko orhe gogor batez egina, ez baitira guti harritzen, aldarteka agertzen<br />
dauzutenean kaskaren aho zabaldutik. JE Ber 56. Bakarrik ibiltea gustatzen yakan arren, iñoizka beste asmoa<br />
bere izaten eban; gizartekoia bere, aldarteka, ba zalako izan. Erkiag BatB 18.<br />
aldartetsu (G, AN ap. A; Dv). 1. Caprichoso, veleidoso. "Extravagante, caprichoso" A. Naikeriak, mota ta<br />
malla askotan banatuak daudela; etengabeak eta aldizkakoak, aldartetsuak eta eratuak, ozte xearenak eta<br />
jakintzarenak bai-dirala. "Continuas y por intervalos, extravagantes y arregladas". Zink Crit 31. Iratxo au<br />
bitxikeri utsetan dabilla; arako buruarin gogo-aldartetsu deritzoen ua da. 'Esprit-Fantastique'. Or Mi 74. Tira,<br />
tira, gorotz-aitzur zarra! erantzun zuen gogo aldartetsuak. Ib. 75. Au esanik eta irri-karkara zeriola itzali zen<br />
gogo aldartetsua. Ib. 75. Pozak darabiltz [kaiuak] orren / aldartetsu ta zaleki, / girringa ta txioka, / jolasirabioka,<br />
/ ondoren berriz... plaxt, jetsi. EA Txindor 27. Erri aldartetsu orren ioera. Zait Plat 116. Mutillak,<br />
arengan, artu ta utzi bizilagun aldartetsua besterik ez dakus. Erkiag BatB 172.<br />
Cambiante, inestable. [Lizardiren] gogo erne, beratx eta irrikor, bare eta aldartetsuak, eguzki eta laino, eta<br />
hodei ñabarrak zeruan barrena lasterka, opa zuen bizi eta heriotza hortxe dago. MIH 175.<br />
2. Humorístico, cómico. Ipuin asmutsuak, ekanduzkoak, erri askotakoak, aldartetsuak eta irakurgaiak.<br />
"Cuentos [...] humorísticos". A EY II 9.<br />
aldartu. "(S; Foix), alterner" Lh.<br />
aldasare. "Filarete, aldasarea" Lar. "1.º (L-côte; Lf), bastingage; filet qui en tient lieu; 2.º (L; Hb), filaret, rets<br />
double, poche de filets à bord" Lh.<br />
aldasdun. "Costanero" Lar.<br />
aldaska. v. aldaxka.<br />
alda-soinu. Aire de cambio. Alda soinuak ihardesten du gaur deusek baino barnago / zuentzat ere jo<br />
dezake ta orduan denak akabo. Xa Odol 321 (se dirige a una pareja de enamorados).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
928
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldastxo (Lar), aldaztxu. (Dim de aldats). "Cuestecilla" Lar. Erri onetako kale bedar, oker da<br />
aldaztxuetan. Ag Kr 19.<br />
aldatasun. "(Hb), vicissitude" Lh (s.v. aldatze).<br />
aldategi (L, BN-baig; Hb ap. Lh, H), aldatei, aldaitegi (Dv), aldetegi (BN; SP A). Ref.: A; Lh (aldetegi). <br />
Tejavana, cobertizo. "Appentis" SP. "Appentis pour décharge, maison de décharge" Dv. "Hangar, appentis,<br />
décharge, construction adossée par un côté à la bâtisse principale, couverte, mais sur piliers et ouverte par les<br />
côtés" H. v. aldamio. Samatsak ez du barnean edo aldaitegietan egin nahi. Dv Lab 149. Hemen, aldiz,<br />
ezkerrean, erran badezaket: aldatei ttiki bat... horra zertako gakoz hetsia dudan... Barb Sup 157.<br />
Xitxuketan aitarekin, tresna-gider berri egiten edo xahar xuxentzen, aldateian arizan ondoan, sartu zen beraz<br />
sukaldean. Barb Piar I 69. Joan den astezken arratsean, su lothu da aldatei (orai hanitzek erran lezakete<br />
"hangar") handi batean. Eskual 18-4-1913 (ap. DRA). Ostatu batean gizon batek hartzen du parasola<br />
aldategian. Egunaria 18-1-1960 (ap. DRA).<br />
aldaitegi (AN-ulz ap. A Apend). "Segunda cuadra de las ovejas" A Apend.<br />
aldatoki. 1. Depósito. Primari buruz ileak ikhertuko dire ahalaz bilduko diren egunean, artzainen<br />
aintzinean; edo bertzenaz, ez baditake, zuen erostunaren aldatokian edo depotean. Herr 22-6-1921 [sic] (ap.<br />
DRA).<br />
2. Posta, parada, parador. Emendik bost kilometrora dagoan relais edo alda-toki bateraño eramango<br />
zaituztela. Anab Aprika 61. Begitaratu genuan, bada, alda-tokia, ta azkenez iritxi giñan araño. Ib. 62.<br />
aldats (V, G; Ht VocGr 399, Lar, Añ (V), Izt 32v, H (s.v. aldapa)), aldatz (V, G; Dv (V), H). Ref.: A; Etxba Eib<br />
(aldatza). 1. Cuesta; dificultad. "Pente" Ht VocGr 399. "Cuesta", "ladera", "falda de monte" &c. Lar y Añ.<br />
"Gatza gañerako aldatza, latza" Etxba Eib. "Aldatz bikie (V-gip), cuesta empinada" Vill (comunicación<br />
personal). v. aldapa.<br />
Tr. Documentado en textos vizcaínos y, con menor frecuencia, en guipuzcoanos. Los textos antiguos apuntan<br />
inconfundiblemente a -ts. La tendencia a emplear -tz aparece primero en vizcaíno, por la temprana confusión de<br />
sibilantes.<br />
Iausten dira aldatsak, goraetan dira ibarrak. "Cáense las cuestas". RS 211. Ezta aldatsik ibar<br />
bakorik. Ib. 262. Ezin egin aldatza / gero aldapia / Induziyan egiteko / lelengo dantzia. DurPl 54. Kalbarioko<br />
aldats gogor onetan. Añ EL 1 188. Aurrera, ze aldatsa igorik idoroko dot bide zelaia. Erromeria batera igoteko<br />
aldats-gorak ta neke-izardi guztiak aztu-erazo ta gozotuten badeustaz noian lekuko gomute gozoak [...]. Añ<br />
LoraS 180s. Mendi onetako aldats ta elurrak nekatuaz gañetik, eman izango dizute gosea. VMg 87. Beste leku<br />
solo aldats andikuak dagozanetan. JJMg BasEsc 118. Eztozula irago gura bide atatik, sasi, aranza eta abarrez<br />
beterik dagualako, eta onezaz ostian aldatz andijak daukazalako. Astar II 21. Mendi onen aldats bestealderakoan<br />
arkitzen da burni meatze bat. Izt C 71. Alzatik Piñuetarako mendiskan aldatsaren erdian. Ib. 89.<br />
Pirineoen ifarraldeko aldatsean. Ib. 111. Amil-biderik gaiztoen eta aldatsik pikoenetan. Ib. 184. Mendialdatsean<br />
berrogei egunean itxedon zion Josue-rekin batu zan. Lard 80. Eta Moises igo zan, Josue aldatsean<br />
utzita. Ib. 79. Aldatzean topo-egiñik. Aran SIgn 21. Illa bertan larga ta / Aldats garratzean, / Igo ezinik dabil /<br />
Atx mutur artean. AB AmaE 342. Eroan ezinik aldatz bateti / tiraka burdi motz sorra. Azc PB 360. Noan noan<br />
ur-ertzetik aldatzean zear, gora ta gora. A BGuzur 108.<br />
(s. XX). Uretan daukaz oñak [Arranondok]; aldats andiak iri edo kalietan. Ag Kr 18. Matik uste eban,<br />
eroazan bideak zuzen da leun topauko ebazala, baña ikusten eban, aldatz, sasi ta arantzaz beteak zireala. Echta<br />
Jos 210. Aldatzen goieneko / zelai eder baten (V-m). Balad 192. Ai, baña danak ikusten dira / Geldirotzen<br />
aldatzian! Enb 94. Atzeratxuago asten da mendiaren aldatza goruntz; ermita-aurreko zelaiaren ertzetatik<br />
beruntz aldatz pikia dago erriraño. Kk Ab II 38. Alde aretan basua ta larra ta aldatz pikak eta arkaitz<br />
ixugarrijak baño besterik ez ikusirik. Otx 105. Gora-bide neketsu zail aren biurgune batean, yaun zuur, buruyantzi,<br />
aldatz aiek are goragokoak aspaldidanik ibillia, sortu zitzaion lagun: "Orixe". Ldi IL 10. Otzarea<br />
aldatzean, aldekurru ipinita, erreztoago lurrez beteko dozu (V-m). "Poniento en la cuesta la cesta ladeada". A<br />
EY III 308. Jentil-arok ez jakin / nola an aldatz-mugan / Zeruak itxogiten / zion, Goiz-argitan...! SMitx Aranz<br />
18. Erromesaren biotzarentzat / ez du aldatzak nekerik. NEtx Antz 70. Kolmenares-kalean beera, aldatz<br />
biguntxutik, ez naiz orren txarto be ibiliko. Erkiag Arran 126. Neke bagarik nator zugana / andia on arren<br />
aldatza. BEnb NereA 65. Ango aldatz, estarta illun, bidaro txar eta lupetzakaz. Akes Ipiñ 8. Atsegiña ta<br />
atsekabea / dabiltz alkarren atzian, / ixil ixillik jarraitzen dira / goiberan ta aldatzian. And AUzta 149. Aldatz<br />
makal aretan gora. Erkiag BatB 72.<br />
(Añ, H (s.v. aldapa, que cita a fB)). (Fig.). "Dificultades grandes, (V) aldats, (G, AN) aldapa andiak" Añ. <br />
Erraz ifinten gara, gogoz baño ezpada, danik txikienen oñetan; baña atzerapena, eurtada ta aldats eskergak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
929
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
asmetan ditu gurezko amore ta askogureak au egiteko gure bardin bategaz. Añ LoraS 57s. Berein aldats ifinten<br />
deuskuzuez, oraziño eukitera, premiñatu gura zaituguzenean! Ib. 87. Asko kastau biar da. Ta menturaz gitxi edo<br />
bat bere ez saldu [...]. Aldats oneek guztiok era batera datoz neure burura, neure asmuaren sailari jarraituteko.<br />
fB Ic I VI. Ez dagoala Jaungoikoagana aldatzik. Itz Berb I 224.<br />
2. (Lar), aldatz. (Adj.). Empinado. "Costanero, -ra" Lar. Mendi aldatz batean zijuan gizon bat. ABar Goi 25.<br />
(H (s.v. aldapa), que cita a fB). Difícil. Baina, zeinbat geijago asmaubago sail onetan, ainbat gatxago ta<br />
aldatsago begitanduten jatan. fB Ic I VI. [...] geijago nekatutia bide garratz, aldatz baten, lau eta zelai baten<br />
baño. Astar II 242 (tbn. puede ser sust.).<br />
- ALDATS-BEHERA (aldats bera Añ (V); aldatsa bera Lar). a) (Uso adv.). Cuesta abajo. Aldatz gora, aldatz<br />
bera / illun illunian / pauso tristerik asko / dodala aldian. DurPl 62. Ez eben euki beste iges egiteko modurik<br />
euren burubak aldatz beera amilka eta jirabiraka botatia baño. Astar II X. Bide ziorretatik zear, aldats gora ta<br />
aldats bera. Ag AL 89. Aldatz bera datorren solo gariz betea. Ag Kr 138. Eta arkitu nuen bide zabal eder bat<br />
[...], guzia aldaz beera. Urruz Zer 70. Jaurti eban aldatz bera erestuna. Bilbao IpuiB 177. Nok eragiten yoazan<br />
pedalak aldatz behera zoratute lez. Osk Kurl 214.<br />
(aldatsa behera). Geratu baga mendi gañean / [eguzkia] Joian goruntza aurrera, / Eta ni barriz aldatsa<br />
bera / Jatsiaz kale aldera. AB AmaE 462. Eta abiau zan berau bilin-balanka aldatza bera. Kk Ab II 117.<br />
Zaldijai atzera eragiñez aldatza bera asi ziran. Otx 105.<br />
Cómodamente, sin dificultades. Baña gaur umerik geienak aldatzbera azten dabe, alper, aurkeraz<br />
bigunegi. EG 1954, 192.<br />
b) (Uso sust.). "Aldazbera, abajadera (V)" A Apend. Birritan errena da, ta igarten jako ibilleran, batez bere<br />
aldats-beeran. Mg PAb 177. Aldats goria, aldats beria. Ib. 122 (Azkue (Morf 619) traduce "cuesta arriba<br />
(supone) cuesta abajo"). Troka bateko aldatz-bera banatatik bota. Bilbao IpuiB 271. Arrapaladaka asi zan<br />
aldatz beran. Ib. 176. Elizkizuna amaitu ondorean, gazteak aldazberan akitika, toki guztietan oi dabien legez. Ag<br />
Kr 48. Noizik behin txirrindulari talde bat agertzen zan, lehenbizikoak baño ariñago aldatz beheran. Osk Kurl<br />
146. Urrengo aldatz beeran eroian abiadeaz, aize gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan [negaranpuluak].<br />
Erkiag BatB 106.<br />
Aldats gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne larratzari. Or<br />
Poem 522.<br />
- ALDATSEAN BEHERA. Cuesta abajo. Eta negarrari ezin eutsika aldatzan behera abiatu zen Mayi. Etxde<br />
JJ 134. Atera zen aldatzan behera, ez ordea etorri bidetik. Ib. 248. Aldatzean gora ta beera. Erkiag BatB 72.<br />
- ALDATSEAN GORA. Cuesta arriba. Uso zuri eder bat / oinetan ortozik / aldatzean gora doa / egoak<br />
zabalik (V-m). Balad 192. Piarres aldatzan gora abitu zen. Etxde JJ 151. Aldatzean gora ta beera. Erkiag BatB<br />
72.<br />
- ALDATS EGIN. Hacerse difícil, penoso. v. ALDATS GORA EGIN. Aldats egiten zitzaion lanbide artarako<br />
Jainkoak autua zala uste izateko, eta uzkur zegoan. Lard 128. Aldats egiten da, Filistin-tarrak Israel mendean<br />
zeukatela sinistea. Ib. 138. Nork bere etsaia edo gaizki egin diolakoa maite izatea aldats egiten da. Ib. 382. Bada<br />
gure izate ergel oni aldatzena ta gogorrena egiten zaion hura guzia gogoz laztantzea. Aran SIgn 22.<br />
- ALDATS GABEKO. Sin cuestas. Aldazgabeko launik eztago munduan. And AUzta 59.<br />
- ALDATS-GORA (Añ (V); aldatsa gora Lar). a) (Uso adv.). Cuesta arriba. Aldatz gora, aldatz bera / illun<br />
illunian / pauso tristerik asko / dodala aldian. DurPl 62. Kargia ezin sufridurik / aldatz gora bera. Ib. 56. Eta<br />
oberik etzekutsatenean abiatu ziran ill edo bizi aldats gora bidea irikitzeko asmoan gipuzkoatarrak zeuden<br />
tokira. Izt C 314. Bañan bere aotik / datorren bapora / kapaz da bultzatzeko / trena aldatz gora. JanEd I 70. Bide<br />
ziorretatik zear, aldats gora ta aldats bera. Ag AL 89.<br />
(aldatsa gora). Jentia ugari agiri zan aldatza-gora San Norbertoruntz yoiala. Kk Ab II 39.<br />
b) (A (que cita Mg PAb)). (Uso sust.). Aldats goria, aldats beria. Mg PAb 122. Zerurako bide barri ta Iesusen<br />
lagun danari ondo iagokon aldazgora neketsua. Ezale 1897, 229b. Erbeste onetan aldatz goretarako lagun on<br />
bat nai izatea. Ag AL 113. Sardiñeria bere otzaratxuegaz aldatz goran ikusi ebanean. Bilbao IpuiB 35. Aldats<br />
gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne larratzari. Or Poem 522.<br />
"Dificultades grandes, [...] aldatsgorak" Añ.<br />
c) (Uso adj.). Empinado, en cuesta arriba. Arantzazura bidea luze, / gañera aldatz-goria; / baña aldatzaren<br />
altuan dago / Ama Birjiña Maria. Canc. pop. in SMitx Aranz 124.<br />
- ALDATS GORA EGIN. Hacerse difícil, penoso. v. ALDATS EGIN. Zer gaitik guri gogor ta aldats gora<br />
egiten jakuz nekeak? Añ LoraS 128. Nundik nora bada egin zinaitekezu ain latz, ain aldatz gora, ain pisutsu<br />
amodijo, eta gozatasunez beteriko agindu au? Astar II 43. Aldatzgora egin bajakon be, alakoren batean zutundu<br />
zan etxeruntza. Alzola Atalak 58.<br />
- ALDATS-KALE. Valladolid-ko aldats-kale atan. "En aquella Costanilla de Valladolid". Or Tormes 93.<br />
aldatserea (det.). "Declive, aldatserea" Lar.<br />
1 aldatsu, aldaztsu. Pendiente, empinado. Gitxitan euki dagizuezan mundu onetako gauza guztiak, eta egin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 930<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dagizuen alegiñ guztia, elduteko gloriako mendi guztiz aldatsuaren gañera. Itz Berb I 115. Erri onetako kale<br />
bedar (estu), oker da aldaztsuetan itxas gizonen gozategi edo ardangelak non dagozan berialaxe igarri leike. Ag<br />
Kr 8.<br />
Difícil. Aldatsu zagu bizibidea / beazunetan neurri betea, / eta darigun izerdi-neke / gure tankeran igerri<br />
leike. Inzag EEs 1915, 6.<br />
2 aldatsu. Variado. Zertako ipiñi azentu geiago ta aldatsuagoak, gero irakurtekoan kendu bear badira?<br />
"Más acentos y más variados". Or in Gazt MusIx 34.<br />
aldatu (V, G, AN, L, B, BN; Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 76r, VocBN, H), altatu (R; -th- Gèze, H (S)). Ref.: Bon-Ond<br />
156; A (aldatu, alta); A Apend (alda, aldau); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 160 y 179.<br />
Tr. Documentado al Sur desde RS y al Norte desde Leiçarraga (v. infra (2)). En la tradición labortana y bajonavarra<br />
es algo menos frecuente, y escaso entre los suletinos: sólo en Inchauspe y en un ej. de GH con el<br />
significado de 'vestir(se)' en ambos (v. infra (5)). En DFrec hay 401 ejs. de aldatu, 5 de ellos septentrionales.<br />
1. (Con aux. trans.). Cambiar, transformar, modificar. "Changer" Ht VocGr. "Mudar", "remudar" Lar y Añ.<br />
"Changer de place, de vestiaire, de domestique, changé" VocBN. "Changer" Gèze. "Atorra aldatzea, changer de<br />
chemise. [...] Ohiko moldeak aldatzea, changer les façons habituelles" H. "Alta (R), mudar (indet.)" A. "Alda,<br />
[...] voz del patrón para que se cambie de aparejos o de lugar de pesca (V-m)" A Apend. "Aldau, mudando de<br />
cala las lanchas (dítono, V-m)" Ib. "Aldátu, aldáketan, cambiar(se)" Iz ArOñ. "Erropak aldatu ta segittuan<br />
nator" Elexp Berg. "Gerlak idazgiroa [sic] ere zearo aldatu zun (G-azp)" Gte Erd 160. "Erropak aldaketan noia<br />
(V-arr-gip), erropak aldatzera noa (G-azp-goi, AN-gip-5vill), [...] arropa aldatu behar dut (B)" Ib. 179. v.<br />
kanbiatu, mudatu.<br />
Zarrari axea egiok aldatu ta daik galdu. "Mudale el aire". RS 178. Perpausaren aldatzeko ethorri da ordua /<br />
Eta gorputzaren miñez mintzatzeko lekhua. EZ Man I 102. Othoitzak erraten diren bezala, bihiak aldatzen dire.<br />
EZ Man II 162. Nola etxeari baitzaio / estalkia aldatzen, / hala ditutzu zuk ere / iauna, hek aldaturen. EZ Eliç<br />
338. Baina bethiereko kargudun bat ezta egin behar, aitzitik hanbatik hanbatera aldatzen dela. Harb 439. Mairu<br />
herriko mairu beltzak bere larru beltza, eta tigre arrak ere bere nabardurak, kolore pikardatuak, alda, utz eta<br />
mutha ditzanean, aldatuko, utziko eta muthatukoitu presuna gaixtoak ere bere usantzako gaixtakeriak eta<br />
bekhatuak. Ax 93 (V 63). Emozue gorputzari, / Sinpleki bere soiña: / Lekhurikan ez modari, / Aldatzeko fazoiña.<br />
Arg DevB 51. Izenak eta berretgailluak elkharrekin juntaturik, moldatu zituzten berboak; batzuek letrak<br />
khenduz; bertzek berretuz; bertze batzuek letrak aldatuz edo ganbiatuz eta trukatuz. ES 138. Hainitzek hartu<br />
zuten sinheste haren predikuetan, eta aldatu zuten bere bizitzea. CatLav 415 (V 198). Jesus bada agertuzúe / ain<br />
aldaturík itxúra, / ezi beár izanzúe / errán: Oná gizon gúra. LE Kop 168.<br />
(s. XIX). Aldatu bizitza, garbitu anima bizitza bera artu nai duenak. Mg CC 255. Zure zorionian aldatu<br />
zenduzan soñokuak. Mg PAb 190. Bijotza aldatuten edo konbertietan bada, konfesinua ona izango da. Mg CO<br />
53 (cf. BIHOTZ-ALDATU). Etiope baltzak narruba edo azala zuritu ta aldatuten dabenian. Ib. 112. Zegoan an<br />
Padarra / Ixil ta gorderik: / Txakurrak nai ez zuen / Aldatu tokirik. Mg in VMg 111. Bein emoniko sentenzia ezta<br />
inos aldatuko. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 931<br />
mende.<br />
1 31. Sugeak aldatu gura dabenean azal zarra ta jantzi barriaz. Añ LoraS 39. Bizi modu<br />
gaiztoa aldatzeko. Gco I 473. Aldatzen ditu bi gauza oek; bekatu eragiteko ematen du barkazioaren ustea, eta<br />
bekatua aitortzeko lotsa. AA III 527. Baldin nere kofesioarekin batean bizitzea aldatu badut. Dh 130. Eguzkija<br />
geratuten dau [...] ta naturaleziaren lege guztiak aldatuten ditu. fB Ic I 57. Ezerbere gitxitu, geitu eta aldatu<br />
baga. Astar II 56. Egin deutsun gatxak ezteutsa aldatu leen eukan jenijua. Ib. 29. Olioz igortzitze onek David<br />
bere doai guzietan aldatu zuen. Lard 163. Emazu bazka guti aldian, eta maiz; ez eman bethi jateko bera, alda<br />
zazu. Dv Lab 259. Azpiko lurra lohitua eta behinere aldatu gabea. Ib. 213. Bereala aterarik Jose presondegitik<br />
erregeren aginduz moztu zuten; eta aldaturik soñekoak, eraman zioten. Ur Gen 41, 14 (Dv jaunzkura aldatu, Ker<br />
jantzia aldatu, Bibl soinekoz aldatu, BiblE arropak aldatu; Urt trensak ganbiatu). Añ ederki apaindutako gizon<br />
hura ikusi zuenean, oso izutu, aurrera pausorik aldatu gabe geratu eta asi zitzaion deadarka amari. Arr GB<br />
105s. Jainkoaren botherea da bakharra, berak egin kreatureri berak eman legeak alda edo ganbia detzozketena.<br />
Zby Pel 2. Bere janzimodua aldatu ta truka zezala agindu zion. Aran SIgn 57. Aldatu al dituk maindiriak? Sor<br />
AuOst 69. Aldaturik zaldiak bereala bertan, / Bajoiazan bidean aurrera aukeran. AB AmaE 305. Ez othe du<br />
hemen lege berriak deusik aldatuko? Arb Igand 61. Letraduak gaur dira kantari / belarri-zur, baina itsuak; / eta<br />
aldatuten dabe tonua, / zelan soinu egin diruak. Azc PB 361. Zamau txarri bat dago / maiaren ganean /<br />
aldatuten eztana / loituten danean. Ib. 86s. Senar-emazteak sekulan eskuaraz, non ez duten ahoa frantsesean<br />
hortara jarria, orduan, ez aldatzeko. HU Aurp 211.<br />
(s. XX). Zuzenbidea aldatu, aize-oialak geittu edo gitxittu. Echta Jos 265. Biaramonean joan zirean Bilbora<br />
etxaguna, Erromulo ta Josetxo; aldatu ebezan paperak edo ingiak Txomiñen izenera. Ib. 363. Uste dot aldatuko<br />
(cambiar, mudar) doguzala buruan darabiltzan asmoak. Ib. 169. Irrintzinak baduela menderen mendetan iraun<br />
duen soinu bat, nehork orai bere nahitara alda ez dezakena. JE Bur 150. Basoko lagunak [...] guraria aldatu<br />
zioten. Ag G 250. Natanek Jaunaren izenean esan zion Dabideri "aldatu (barkatu) dizu Jaunak zure<br />
gaiztakeria". Inza Azalp 106. Beren siñisteko egi bearrezkoenak aldatuz dabiltza beti. Ib. 95s. Bestela enuela
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ibilbiderik aldatuko. Or SCruz 98. Aitzinetik asmatu zituen erabakiak aldatzen. Zub 46. Aotsa (boza) aldatuta<br />
esan eban deadarka. Kk Ab II 11. Lorontzi abei ura aldatu bear diegu. Alz Ram 112. Izketa aldatu nai balu<br />
bezela. Ib. 103. Migeli esan bearko diogu ipuia aldatzeko: neskak alde batera, mutikoak bestera. Lab EEguna<br />
88. Imiñi eusten letxe: ezertxu be aldatu barik. Otx 33. Lênaren muñak aldatu beza / baratz zârra baratz berri!<br />
Ldi BB 152. Beste gauza asko be zearo aldatu nai leukez gizartekeriak. Eguzk GizAuz 38. Langille ona baintz, ez<br />
intzake ibilliko, abillen bezela, egunetik egunera, ditukan nagusi guzik aldatuz. TAg Uzt 46. Larrungo mendia, /<br />
Bazterrez bazter nabilalarik maiz nago zuri begira: / Ardura eta polliki duzu aldatzen zure jauntzia. Iratz 46.<br />
Onera-artekoa, ia dana, erri-kanta dezu. Nik aldatutako ezer gutxi ori, zeuk igerri. SMitx Aranz 40n. Ta bidea<br />
aldatuz, Basan-untz irten ziran. Ol Num 21, 33 (Ker bidea aldaturik). Jauna, berri etzazu agerkizunak, eta alda<br />
etzazu mirariak (Eccli 36, 6). "Immuta". Or MB 196. Atorra ta oieko maindirea etzizkioten aldatu gaixotu<br />
ezkeroz. Etxde AlosT 54. Izena aldatu detse ala? SM Zirik 79. Zehaztasun horrek alda dezake judizioaren<br />
sententzia? Arti Tobera 276. Kurpillak aldatu, bear dan ura bota motorrari. Anab Aprika 57. Beronikek egiz ta<br />
benetan aldatu dau bere bizikerea. Erkiag BatB 182. Eztago gaiñera bazkalekurik zertan aldatu. Ibiñ Virgil 105.<br />
Ene pertsu horiek hemen agertzen dira hitz bat ere aldatu gabe. Xa Odol 89. Zaia azpikorik ez dut aldatu / zeren<br />
ordainik eztuan. Mattin in Xa EzinB 91. Aldi igaroa, berriz, ezin alda dezakegunez, hobe genuke den bezala [...]<br />
hartuko bagenu. MEIG III 142.<br />
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 38. Apaol 109. Itz Azald 147. Ill Pill 14. KIkG 60. KIkV 74. Ir YKBiz 180n. Zait Sof<br />
181. F. Labayen in Munita 9. Lek SClar 110. Txill Let 91. Basarri 136. Osk Kurl 119.<br />
(V-gip, G-azp, AN-gip; Añ). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 85, 160 y 201. (Con aux. intrans.).<br />
Transformarse, cambiar, cambiarse. "Revolverse el tiempo" Añ. "Aldátu, aldáketan, cambiar(se)" Iz ArOñ.<br />
"Urtiak pasau arren ezta bape aldatu" Elexp Berg. "Egualdia txoil aldatu da (erabat) (AN-gip), [...] denbora<br />
aldatuko du (AN-gip)" Gte Erd 85s. "Gerra ezkerotik arrunt aldatu da erria (AN-gip)" Ib. 160. Gogoa urri,<br />
aldatzen errax. Ax 372 (V 245). Bethiere lekhu batetan eta molde berean higitu gabe, aldatu gabe eta muthatu<br />
gabe, harritua bezala. Ib. 601 (V 386). Ezpazare enekiñ borthizki lothua, alda bezaitezke; baiñan hobe eziñ<br />
zaitezke. Ch III 27, 3. Eta orregatik Jainkoaren Semea aldatu zan, edo len zanetik besterik egin bazan? Ub 131.<br />
Baña kuidatu beardéna dá ez kostúnbres konfesa komekátzea aldatu ta mejoratugábe, baizik aldióro doáien<br />
bekála egiterá múnduan dén gauzarik inportazioskoéna. LE Prog 106. Guziá pasatzendá: Jangoikoa aldátzen<br />
eztá. LE Ong 18r. Urre au gelditzen da ezertan aldatu gabe. Mg CC 218. [Prezio] au gorde bear da, bear bezala<br />
ipiñia danean, ezpadira gauzak aldatu. AA II 182. Ez da aldatuten geure Jaungoiko onaren gogua. fB Ic I 60.<br />
Alaintxe eta aldatu baga geratu dedin. Astar II 266. Diosesaren beithartea osoki erreberritu eta aldatu baitzen.<br />
MarIl 127s. Eta hiru aldiz gaineko otoitza; aldatzen direlarik bethi "Serafinen" lekhuan, izpiritu dohatsuen korte<br />
diferentetako herronkak. JesBih 444. Bertatik aldatu zan guztiz bere bijotza. Ur MarIl 59. Gomutetan da bere<br />
leengo bizitza gaiztuagaz, eta beriala geratuten da guztija aldaturik. Ib. 55. Berriz ere oraño beraz zaio zortea<br />
aldatzen. Gy 60. Bortz urthe bethe gabe hortz guziak aldatuak dira. Dv Lab 239. Eta aldatua oso, beste bat zala<br />
ondorengo guzian. 'Trocándose de allí adelante'. Aran SIgn 72.<br />
(s. XX). Astiro-astiro aldatu jakan bere gogo-illuna. Echta Jos 220. Lur huntako itzulikez berez, ez daudea<br />
gure argiak bethi heintsu bat, hitzak baizik edo izenak ez direlarik aldatzen? JE Bur 166. Illoba oni anima aldatu<br />
zaio, ta animak, aldatzean, txit urrutira joan oi dira. Ag G 358. Xixili: oso aldatuba arkitzen zaitut. Alz Txib<br />
105. Gure soñekoak bezala, lurreko gauza guziak zartu, aldatu ta ezereztu egitten dira. Ez ala zerukoak. Inza<br />
Azalp 113. Nik uste neban eguraldijak laster aldatu egin biarko ebala. Altuna 46. Atsegiñezko ortuan / Adanen<br />
aukera / Aldatua zan une / Batetik bestera. Enb 82. Ain dira aldatuak gerozkioz [Espainiako edo Frantziako<br />
mintzairak]. Zub 18. Ara, Erregiek erri batetik bestera igaroten diranian, euren elia aldatu egiten yake. Kk Ab II<br />
36. Argitu yatan soña, ludi au aldatu. "Se me transfiguró la tierra". Laux BBa 98s. Langai eta beste tresnak<br />
geldiro-geldiro aldatuaz zijoazten. JMB ELG 74s. Ala barneko bildurra askori / aldatzen ezpain-ertzean. "Se<br />
transformaba". Or Eus 304. Zearo aldatu zen zerualdea urrengo goizerako. TAg Uzt 107. Ainbesteraño aldatu<br />
ziran gauzak orduezkero. Ib. 289. Nere bizitza negargarria aldatuko zala. Zait Sof 108. Bañan itxura ori alde<br />
guztietan aldatzen ari da. JAIraz Bizia 51. Giro ura alda zitekenik ez nuen uste. NEtx Antz 82. Bien handitasunartea<br />
asko aldatu da. Mde Pr 104. Orren aldatua ete nago ba gaur? Erkiag Arran 69. Azaltzen jakin ez arren,<br />
zerbait aldatu dela derizkiot. Txill Let 51. Orai ez dakit, Jauna, Zu edo ni aldatu oten naizen, / etzira egun ene<br />
gogoan lengo itxuraz agertzen. Xa Odol 215. Egoki baño askoz naiago / dute ibili aldrebes; / esan zaiozu<br />
mesedez / aldatzen diran edo ez, / zure esanik baterez. Uzt Sas 240. Zer aldatu da geroztik hona? MIH 231.<br />
v. tbn. Mok 19. Eguzk GizAuz 5. Basarri 139. Gand Elorri 174. Osk Kurl 57. Vill Jaink 7.<br />
(Con instr.). Cambiar(se) (de). "Changer de robe ou de lieu. Lekuz aldatu zara" SP (v. lekualdatu, tokialdatu).<br />
"Eskuz aldatu (Sal), mudar de dueño" A EY III 257 (v. eskualdatu). "Etxez aldatu dira (V-gip, G-azp, AN-gip, B,<br />
BN-arb), bizitzez kanbitu dire (AN-5vill), lekuz aldatu ziren (BN-lab), artzainak bazkatokiz aldatu ziren (BNciz)"<br />
Gte Erd 10.<br />
Legez aldaturik, lege zahar hura utzirik [...] har dezatela bertze karga molde bat. Ax 483 (V 312). Bai ordea<br />
ioan zara; lekhuz aldatu zara; hemengo aldia egin duzu. Ib. 10 (V 5). Herriz aldatzea zaharrarentzat da<br />
heriotzea. O Pr 230. Lekuz alda dezakezu, ezin ordea hobe zaiteske hargatik. SP Imit III 27, 3 (Mst egongüz<br />
khanbiatü, Ip egonlekhüz khanbiatü). Mahain saindutik lekora, / Han janik Sainduen ogia / Dohaz fedez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
932
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldatzera. Monho 38. Hori hain gaitz da [...] nola gaitz baita mairu beltzak larrantzez edo kolorez aldatzea. Dh<br />
317. Gaitz diruditen guziak izatez eta izenez aldatzen dire, Jainko baten eskuetan gaindi iraganez. Ib. 234. Biziz<br />
aldatzeko. MarIl 98. Astearteak dire bertze gauzetako, / Oihal, bihi, yanari, eskuz aldatzeko. Hb Esk 128. Jentill<br />
on baten etxera bere-bereala ostatuz aldatu zan. Lard 515. Sorthu den tokian edertzen da [haritza]; nekez ematen<br />
du tokiz aldatuz. Dv Lab 317. Bat-batean aziendak janhariz aldatzen badira, ethortzen zaiote hantura. Ib. 258.<br />
Orok dakiten nahigaben ondotik herriz aldatua. HU Aurp 110. Serorak ere, soinekoz aldaturik bederen. HU Zez<br />
179.<br />
(s. XX). Itxuraz, ba, aldatzen dira denak; izaitez, orobat. JE Bur 41s (cf. itxuraldatu). Mallaz aldatu zerate,<br />
beaz itzaz eta eskeñiaz ere aldatu bear dezute. Alz Burr 15. Gizon garbiek atorraz aldatu bezala Mexikon<br />
buruzagien aldairak egin dituzte. FIr 136. Maiz bear zuten lekuz aldatu. Ib. 145. Eser-leku ta ontziak tokiz aldatu<br />
nairik. Lab EEguna 69. Eiz eta arraiai jarraitzeko etxez edo bizi-tokiz, urrutira ez ba-zan ere, aldatu bearra<br />
sarritan izaten zuten euskaldun aiek. JMB ELG 41. Langilleak ez tokiz aldatzeko ez lana izteko eskubiderik<br />
eleuke izango. Eguzk GizAuz 115. Orma-zuloan kuku eduki dirua, / lên baiño lên daiteke eskuz aldatua. Or Eus<br />
29. Sake errestoak lekuz aldatu. Ib. 422. Izarño jolastiak: / Birjiñari leku. / Gaur ere bide luzez / aldatu bear du.<br />
SMitx Aranz 206. Guziek uste izan zuten lekuz aldatu zutela beren eliza. Lf Murtuts 20. Naita ere ezin aiurriz<br />
alda. Etxde JJ 99. Baina Kornubitarrek nausiz aldatu baizik ez zuten egin. Mde Pr 250. Zergatik aldatuko<br />
jokaeraz? Txill Let 91. Orain itxuraz arras aldatuta [merkatua]. Anab Poli 80. Berealaxe artzen dituzte / tokiz<br />
aldatu usteak. Basarri 136. Izenez aldatzen gara. Arti MaldanB 198. Axalez bakarrik aldatua zuten ango erria.<br />
Zait Plat 13. Azalez eta gorputzez bakarrik etzera aldatu, sentimentuz eta animaz ere bai. MAtx Gazt 37. Etzen<br />
bakarrik soinekoz aldatu. Ardoy SFran 304. Etxez aldatutzia / gauza mingarria. Uzt Sas 256. Ikusten duzu,<br />
irakurle, arrazista ttipi bat nintzala, gero sendimenduz aldatu banintzan ere. Xa Odol 27. Ez bait naiz gehiegi<br />
gai honetan iritziz aldatu. MEIG VIII 53.<br />
(Con ines.). Cambiar (de). Zeñek esango leuke minututxo bian, / Pedro aldatu zala bere eretxian? AB<br />
AmaE 295. Zeu bere aldatu zara, Ermoken, zeure gogamenetan. Echta Jos 182.<br />
(Con alativo). Cambiar (por). "Bethiko pena aldatzea laburrera" H.<br />
Tr. Poco documentado en el s. XX.<br />
Hobeagora alda zak leheneko bizia, / Arranoak nola pluma ithurrian bustia. EZ Man I 90. Bethiko pena duela<br />
aldatzen laburrera. Ib. 24. Lege zaharra du berri batera aldatuko. EZ Noel 34. Egun bethi arraia, bethi segura,<br />
eta nihoiz ere bertzetara aldatzen (ganbiatzen) eztena!. SP Imit III 48, 1 (Mst khanbiorik batere kuntrialak<br />
ükheiten eztiana, Ip seküla gaistoalat khanbiorik eztiana). Zeren bekhatuari zor zitzaion eternitateko pena<br />
aldatua baita denbora batetako penara. CatLav 297 (V 148). Oek [tropoak] itzen aldaera, edo batetik bestera<br />
aldatzeko moduak dira. Cb EBO 39. Nahi izan zuen printzesa harrek alda zezan Mariaren izena bertze izen<br />
batera. MarIl 105. Tristezia bozkariorat itzuliko eta aldatuko da. Jaur 176. "Utzi zaiegun bada gauz oiei" esan<br />
zion Jenobebak, hitzket hura beste batera aldatu naiez. Arr GB 109. Gure nigarrak bozkariotara alda zaitzu,<br />
ospa dezaguntzat zure izena. Arb Igand 139. Ezkonduriko kutun-kutunak, / Alkarregaz bizittera, / Atsekabeak<br />
egin dozuez, / Aldatu zorionera. Echta Jos 354.<br />
Transformar(se) (en). Ogi guzia itzultzen eta aldatzen da Jesu-Kristoren Gorphutzera. CatLav 239 (V 121).<br />
Nabuchodonosor izan zen bestia batetara aldatua eta bihurtua bere orguiluaren punizionetan. Ib. 171 (V 87).<br />
Ogi-ardoak itzulten eta aldatzen dira Jesu-Kristoren gorputzera ta odolera. Ub 202. Ogia da gorputzerat, /<br />
Arnoa da odolerat / Egiazki aldatzen. Monho 136. Transustanziazinoia, esan gura dau, izate bata bestera biurtu<br />
edo aldatutia. CrIc 136. Zeren ura zana aldatu zuen ardo izatera. Mg CC 196. Ekusiko dezu nola irasagarrak ez<br />
duen aldatzen madari mendua irasagar izatera, ta bai madari edo txermen menduak irasagarra madari arbola<br />
izatera. Ib. 218. Gauza nolerebait desegitea, edo beintzat len zuan modutik beste batera aldatzea. AA I 495.<br />
Diren guziak dire maithagunetarat aldatuak, maithagune bilhakatuak bezala. Dh 176. Ipuin bera bestera<br />
aldatuta. Zav Fab RIEV 1909, 33. Apaiz, ogia Jesusen gorputz eta ardoa Jesusen odol izatera aldatu<br />
dezaketenak. Lard 441. Eskeinia den gauzaren desegitea, edo bederen leheneko moldetik bertze batetarat<br />
aldatzea. Arb Igand 94. Zelan biurtuera atan aldatu eta biurtu zan barruko izatea beste izate batera. Itz Azald<br />
165. Gu ederragora aldatuko gatxin [zeruan], etxeko kera galdu gabe. Or QA 100. Esangura batean, ibaiak<br />
berak irauten du, iraun ere: bestean, ordea, bestetara aldatuz doa etenbage. Zait Plat 33. Unamunorena<br />
okerragora aldaturik esan dezaket: bestek sor dezala, sortuko bada premiazko diren erdiminen orde gutxi<br />
kostako zaigun mailebu-lana nahiago, erraz eta lasaigo denez gero, baitugu. MEIG VII 28.<br />
Convertirse (a) (la fe, etc.). Iñork uste baño geiago jende fede egiazkora aldatu zan. Bv AsL 221.<br />
(Con sociativo o instr.). Cambiar por. Baldin zeruetan eman baduzu sentenzia, / herioarekin alda dezan<br />
maite bizia. EZ Man II 101. Zure erripak, zure aldatsak, / Zure tontorrak euskeraz / Zainduten dabez euren<br />
izenak / Aldatu baga bestegaz. AB AmaE 425. Burua betetuta / gomuta bategaz / inoz bere ezeban nai / aldatu<br />
bestegaz. Azc PB 129. Ez da onik ez txarrik aukeratu bear; ez bat bestez aldatu. Ol Lev 27, 33 (Ker bata besteaz<br />
aldatu; Ur beste gatik ganbiatu, Dv bertze batera trukatu, BiblE beste batez trukatu). Lenbiziko errukitea lotsa<br />
ta bildurrarekin aldatu zitzaion. Anab Poli 72.<br />
(Con -gatik). Cambiar por. Orain pozik egoan arotza bere zoriaz ta ez eukean ez, bere Madalen beste<br />
iñorgaitik aldatuko. Erkiag Arran 176.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
933
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Con tema nominal nudo). Transformarse en. v. bihurtu. Gari ori gure barruan geron gorputz aldatzen<br />
duen berberak, Jesusek. A Ardi 120. Illeta-kanpai diran mingaiñak euren soiñu ta mintxoa ots alai gozo<br />
biurturik, portu ta inguruak, erri osoa erabat esateko begitarte alai aldatu zan. Erkiag Arran 114.<br />
2. (G-azp, AN-gip-5vill, L-ain, B), altatu (R). Ref.: A (alta); EI 346; Gte Erd 10 y 307. Apartar(se), alejar(se).<br />
"Alta zak kori, altatu dud (R), quita eso (traslada), he trasladado" A. "Mandoa zubitik [...] kendu, aldatu (G-azp,<br />
AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 10. v. aldaratu. Mendi eta isla guziak bere lekhuetarik alda zitezen. "Toute<br />
montagne & toutes îles furent remuées". Lç Apoc 6, 14 (IBe aldatu; He, TB, Dv, Echn (h)igitu, Ur (V) aldendu,<br />
Ur (G) jausi, Ip, Ol zotukatu, Ker zirkin egin, IBk aldegin). Manatzen duzunaz geroz alda dadin mundutik. EZ<br />
Man II 90. Gure animaren zikin bideetatik aldatuz guk oriek [gure animaren leioak], edo behar den garaiez<br />
kenduz. Mb OtGai III 313. Pekatuti gogoa aldatu bagarik. fB Ic III 105. Bat batean, ihurzuri bat egiten du<br />
izigarria, eta niri hurbil, garbi garbia, entzuten dut oihu bat: "Alda!!...". "Rangez-vous!". Barb Leg 149. Bere<br />
urratsetik nola nai aldatzen ez delakotz. FIr 142. Ez ete da, ba, zori gaiztotik / Gure Aberri laztana / aldatuko<br />
bein, jaritxiteko / Bixikera berberana? Enb 34. Ene ardiak ziren tokitik alda netzadan lehen-bailehen. Larz Iru<br />
58.<br />
3. (V-gip, AN-gip; SP, Añ, Izt 76r, Dv, H (que cita a EZ)). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 3. Trasladarse, moverse<br />
(a). "Jainkoa gana aldatzea, se tourner du côté Dieu" SP. "Transmigrar, erritik aldatu" Añ. "Changer [...] de<br />
logement" Dv. "Trasladarse. Igez aldatu nintzan erri onetara" Etxba Eib. "Batetik bestera aldatzen da, ez daki<br />
konbertsazioa eramaten (AN-gip)" Gte Erd 3. Gerizea duenak uri denean, eroa da alda badadi.<br />
"Il est sot s'il se meut". Volt 151. Eta penatzen duena berze suplizioak / Hunetara ganbiatzen du Sathan<br />
herrosoak / Eta batetik berzera aldatzen direnean, / Min gehiago sentitzen dute ezen batean. EZ Man I 103.<br />
Halakoek nahi dute, bizi direiño, deabruaren zerbitzuan egon eta gero hiltzerakoan Iainkoagana aldatu. Ax 214<br />
(V 143). Ordea hura da gaizki eta gaixtoki egunen erdizkatzea, zeren onetik gaixtora aldatzen baitira. Ib. 165 (V<br />
111). Iduritzeak eta lekutik lekura aldatzeak hainitz enganatu dute. SP Imit I 9, 1. Aldatzen badira gaistoak<br />
gaitzetik onera, aldatuko naz ni ere oriek galzeko nuen asmo neretik oriei berei onak eta ongi andiak egiteko<br />
asmora. Mb IArg I 120. Alakorik ezbaliz bezela, edo gela batetik bestera aldatzea bezala, oiek illtzen dirade. Cb<br />
Eg III 217.<br />
(s. XIX). Arimia aldatuko dala beinguan pekaturik grazijara? Mg CO 103. Aldatu zan mendia beste toki<br />
batera. AA I 614. Orregatik agindu zion konfesoreak alda zedilla beste gela batera. AA III 493. Ezta beraz<br />
sekulan Jainkoa hekien alderat aldatuko. Dh 179. Nai karzelaan naguala, nai erririk erri aldatu nazala, nai ill<br />
nazala. fB Ic I 61. Bere Aulki-nagusia zazpi urtean Antioquian iduki zuela, eta andik Erromara aldatu zala. Lard<br />
532. Ta aldatu nintzan (ez dakit nola) / Aingeru biren erdira. Aran SIgn 212. Etxe-santu artako San Benitoren<br />
semiak aldatu ziran San Franziskoren Ordenara. Bv AsL 223. Mostaza ale bat aña fede bazendu, aginduko<br />
zenioke mendi orri alda dedilla beste aldera, ta aldatuko litzake. Ib. 187. Patxik salduko du etxea, eta ez da<br />
konbeni beste eskuetara aldatu dedin Etxe-alai. Apaol 86. Eta arimau lurrean bizi ez balitz legez, / Zeruruntz<br />
daukat aldatua! AB AmaE 176. Ekhalde-Iberrian / noiz othe sortua? / Lau mila urthe huntan / hunat aldatua.<br />
Zby RIEV 1909, 396.<br />
(s. XX). Atzo aldatu zan etxe batetik bestera. Iraola 117. Jateko lekutik pipatzekorat aldatuak. JE Bur 92. Bi<br />
tokiak hain direlakotz itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten baitio den haurrenari. Ib. 7.<br />
Baigurak utzi arteka batetik / Orhi han urrun ageri da... / Neure begiek, edergailu gose, / badute bazter norat<br />
alda. Ox 18. Ondoren artan lengo tokitik / Azpeitira zan aldatu. JanEd II 85. Baldin norbaitek orrako mendi orri<br />
esan badezaio: "Ken adi ortik eta itsasora alda adi" [...]. Ir YKBiz 382. Otoiz-mendira laister / egaz alda nadi.<br />
Or BM 44. Zenbat aldiz arat egan irudituz naiz alda! Or Poem 539. Bigarren mallako jantokira aldatzen utziko<br />
ote zioten. JAIraz Bizia 21. Aramako erri politara aldatu zan 1937garren urtean. F. Labayen in Munita 9. Mayi<br />
Zuberoko uriburura aldatu zan. Etxde JJ 108. Erran nahi bailuke arima bakoitzak gorputz batetik bestera tai<br />
gabe aldatu behar lukeela. Mde Pr 351. Or oreixak joten dabenien Anbotoko Señoriori Gorgomendira aldatu da<br />
(V-gip). Eusk 1956, 214. Itali egoaldera aldatu zan bizitzez eta egotez. Zait Plat 52. Beittu eban nun mezia<br />
emongo eban, eta aldatu zan alde artara. Etxba Ibilt 463. Txabolatik umezurtz-etxera aldatu zan eta... Lab SuEm<br />
208. Esan bezela aski zenduke / beste etxera aldatu. Uzt Sas 233.<br />
v. tbn. EA OlBe 56. Anab Poli 8. Vill in Gand Elorri 12. Ibiñ Virgil 112. NEtx LBB 31.<br />
(V-gip, AN-gip; SP, Urt, Lar, Añ), altatu (R). Ref.: A (alta); Etxba Eib; Gte Erd 169. (Con aux. trans.).<br />
Trasladar, mover. "Alda nazazu ezkerretik eskuinera" SP. "Colonias deducere, koloniak [...] lekhu batetik<br />
bertzera aldatzea" Urt V 373. "Trasegar, mudar el vino de una vasija en otra, [...] ardoa aldatu" Lar. "Trasladar"<br />
Añ. "Remover de una parte a otra" Ib. "Alta zak kori, altatu dud (R), quita eso (traslada), he trasladado" A.<br />
"Aldatizu burdixa bestekaldera" Etxba Eib. "Radioa aldatu beste aldera (AN-gip)" Gte Erd 169. Bi profetak<br />
dituela hilletarik altxatu / Eta mundutik Sainduen soillarura aldatu. EZ Man I 73. Biziotik othoi alda nazazu<br />
berthutera. EZ Man II 78. Zeure gana alda zazu defuntu penatua. Ib. 98. Eta hunela urrikaldurik alda ezazu<br />
sekulako etxe benedikatura. Harb 246. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz. Ib. 1. Eta ifernuan daudenak aldatuko<br />
direla batetik bertzera, bero handitik hotz handira eta hotz handitik bero handira. Ax 583 (V 375). Oina alda,<br />
gogoa muta ari da. "Il change d'avis ou de résolution chaque fois qu'il remue le pied". O Pr 360. Arka aldatzea<br />
Cariathiarimdik Obededomen etxera eta handik Jerusalemeko Hirira, hura zen egiazko Prozesione bat. CatLav<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
934
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
456 (V 212). Piztu ta biziera berrira alda nazazu. Cb Eg II 132. Luisi bizia kendu ta betiko bizira edo<br />
zeruko gloriara bialdu edo aldatu zuen. Cb Just 11. Tabernakuloa zeritzan ta bidez zebiltzanean erraz alda<br />
zitekean oial ederrezko estalpe edo kanp-etxetxo bat. Ub 29.<br />
(s. XIX). Konfesiño on batek aldatuko ninduan ondo erraz Zeru eder gozora! Añ EL 1 57. Onegatik bada eretxi<br />
deusku emotea [lora espiritualak] moldera, moldeturik paperean, aldatu daizuezan zeuroen biotzetara. Añ LoraS<br />
5. Atxiki aire idor bat, alda solasa bertze zenbait gauzetarat. Dh 74. Aldatu berba geija beste gauza batera. fB<br />
Ic II 204. Mendijak aldatutia, illak biztutia, eguzkija geratutia. fB Ic III 292. Beraren gorputza ifini zuten<br />
gordetzen Kaputxinoetako Konbentu batean, [...] Bermeoko San Franziskukora aldatzeko. Izt C 467. Esan<br />
zitzaion [...] Apaiz-nagusitzat aren jatorrian iraun bazuen ere, beste batera aldatuko zuela. Lard 148. Pitz<br />
nezazu eta alda bizi berri batera. Dv LEd 236. Gela batera aldatu zituzten. 'Los trasladaron a una celda'. Aran<br />
SIgn 60. Lurreko ondasunak ere pobrien eskuetara aldatu biar diradela. Bv AsL 140. Beso batetik bestera<br />
Aurtxoa aldatu zuen. Arr May 178.<br />
(s. XX). Manilara ere aldatu zuten. Goñi 15. Esna zegoan, esna ta larri, bero ta kixkal, beingotik beingora<br />
buru, anka ta besoak aruntz ta onuntz aldatuaz. Ag G 56. Joan zan Garbitokira an zeuden guztiak askatzera<br />
[...], toki artatik betiko zoriontokira aldatzera. Inza Azalp 73. Sendesleak eman ezkero, kaxa bere etxera aldatu.<br />
Eguzk RIEV 1927, 435. Lizarragak bere mutil-sailla Azpeititik Zumarragara aldatu nai. Or SCruz 94. Ikus nola<br />
begiak aldatzen dituzten Crauko zabaldira. Or Mi 63. Gaur gure txabolean lo egiñen dun<br />
zunzunpean, eta biar argi-urratzean gure aitak aldatuko aun ontzixkan. Ib. 104. Argizari bat eskutik eskura<br />
aldatuz. Ib. 149. Diputaziñoko garbitasunak zelan aldatu ziran yoskiñaren eskuetara eztakigu orain. Kk Ab II<br />
96. Azken-naitzat emoten dodan ilburuko au aldatu dagijala ingittara. Otx 97. Irakur-arian yaso oar ugarietarik<br />
auexek bederen aldatu ditzaizudan esanaren eutsigarri. Ldi IL 13. Yesus berriz piztuko zala uste bazuten<br />
[apostoluak], alperrik zan gorputza aldatzea. Ir YKBiz 525n. Artzaiak ez dituztela egun ortan beren sendi eta<br />
artaldeak udako saroietara aldatu bear. JMB ELG 78. Abo onetsi ortatik / ialki zenun aura / ikasleek aldatu /<br />
zuten liburura... "Trasladaron a libro". Or BM 92. Kapardia aldatzekoan. "Quando movenda sunt castra". Ol<br />
Num 4, 5. Eparain-en buru gañetik Manaseren buru gañera aldatzeko artu zun aitaren eskua. Ol Gen 48, 17.<br />
Aintziñetatiko jaiok goizera aldatu ditue. Erkiag Arran 35. Baitegi nagusira aldatu zuten juizioa egin<br />
bizkitertian. Izeta DirG 125. Laguntzaleak maleta toki berrira aldatu zuan. Anab Aprika 61. Aita-semeak<br />
txandaka aldatuten zituen eskurik eskura sokak eta akuluak. Erkiag BatB 51. Zure burukoa papeletara alda<br />
ezazu. NEtx LBB 112. Poeta gazte baten [...] hitzak aldatuko ditut honera. MIH 287.<br />
(En la expr. oina aldatu). Gaizki bagabilza, geren bidera ateratzeko, ta zuzena bada daramagun bidea,<br />
oñik ez aldatzeko. Mb IArg I 116. Baña Israel-tarrak izu-ikaraturik, etzuten zeuden lekutik oñik aldatzeko biotzik<br />
izan. Lard 77. Illunak artutako leku eta eran, oñik ere aldatu gabe, egon ziran. Ib. 71. Gazte sasoiko batek<br />
badauka / nora aldatua oiña. Basarri Auspoa 112, 97.<br />
(V-gip; Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Trasplantar. "Trasplantar, landarak aldatu" Añ. "Landara askok<br />
aldatutzia biar izaten dau lur batetik bestera" Etxba Eib. "Letxuga landaria aldatu premiña edarrian daukau"<br />
Elexp Berg. Cf. infra (6). Mintegitik mendira ta sagardira aldatzen diran landare berriak. Mb IArg II 329.<br />
Lorerik ederrena nola oi dan atara / Aldatutzeko Errege loretegietara. Aran SIgn 213. Gorriñea kendu ta sustrai<br />
onetik datozen landarak lur batetik bestera aldatu, ori da guk egin bear doguna. Ag Kr 6. Batetik bestera<br />
aldatzen dituzten zuaitzak, lirañak, sustrai gabeak, or erortzen dira buruz bera ta parregarri ekaitzaren aurrean.<br />
Ag G 210.<br />
4. Relevarse. v. aldizkatu. Gerletako usantza duk guardia aldatzea. EZ Man II 141. Meza entzun aldatus<br />
(71). 'Oír Misa alternándose'. LE-Ir. Amasei soldaduk kontu egiten zioten [...], eta ordutik ordura aldatzen ziran.<br />
Lard 503.<br />
Relevar. Gaubean egieben lo, belakaz estaldurik, eta biñan, aldizka, joaten zirean txalupara an egozanak<br />
aldatutera. Echta Jos 84.<br />
5. (V-gip, G, AN, BN-arb; SP, Arch VocGr, Dv, H), altatu (R; -th- S). Ref.: A (alta, altatu); Lrq (altha);<br />
ContR 507; Asp Gehi (aldatu); Iz IzG; Gte Erd 179. Cambiarse (de ropa), mudarse; arreglarse. "Changer de<br />
robe" SP. "Changer de vêtements, s'endimancher" Arch VocGr 207. "(L, BNc), asearse una persona" A."Althatu<br />
(S), altatu (R), hacer el tocado" Ib. "Alta bedi (R), múdese" Ib. "Changer de vêtements" Lrq. "Zazpiétan xági<br />
nùn, ékuzi nùn, áltatu nùn" (R-is) ContR 507. "Aldatu abudo mutikoa, Mezarako tenorea da ta" Asp Gehi. "Egun<br />
biz bat aldatzen da, se muda una vez cada dos días" Iz IzG. "Zoazi aldatzerat (BN-arb)" Gte Erd 179.<br />
Biluz da, orthuz da, eztu aldatzeko athorrarik eta ez etzateko oherik. Ax 224 (V 149). Dena bustia etorriko<br />
zera, nere Txomin; alda zaitez, bada, katarro zarren batek garbitu baño lenago. Zab Gabon 31. Alkandora<br />
emango diyot aldatzeko. Sor Bar 34. Zuaz aldatzera aguro! Moc Damu 16. Mikalla etxera sartu zan, zerbait<br />
aldatzera. Ag G 51. Tori arropak, Juli; borda barrenen aldatuko zera. Ill Pill 14. Badoa beraz bere ganbaralat,<br />
puxka bat aldatu behar duela, medikuaren aintzinerat agertzeko. Barb Sup 103. Berriz aldatzen da Piarres, eta<br />
bere galtza berriak eskuan, badoa sukaldera. Ib. 42. Goiz batez, Martin athera zen karrikara, pinpirinan<br />
aldatua. Ib. 9. Euren erremintak eta aldatzeko soñekuak olezko kutxetan, sarrail-itxu bategaz itxita. Kk Ab II<br />
167. --Baña, jantzi onekin jokatu bear al diat? --Agertu beintzat, bai. --Ori dek. Eta gero an bertan aldatuko aiz.<br />
Alz Ram 84. Santa Cruz-tarrak, aldatzeko alkandoraz zaku eginda, bazijoazen trenaren billa. Or SCruz 52.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
935
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Aux. trans.). Cambiar. Aintxiñako neskatxak / goizeko amesetan / seina aldatuten dagoz / pozagaz<br />
kantetan. Azc PB 323. Aur oiek garbitu ta aldatzekoan [erdi-etxe batean]. Or QA 45. Ez zuen gogorat eman ere<br />
[alharguntsak] gorputzaren aldatzea eta bere gerlari arropetan joan zen zeruko zorionerat. JEtchep 59.<br />
Vestir(se). "Habiller, altha, bezti" Gèze. Eta ebiliko dira eneki xuriz althatürik, züzendün beitira. "In albis".<br />
Ip Apoc 3, 4 (Dv soineko xuritan). Zer gogo hunarekin eta zer antzerekin josten eta brodatzen zütian Tenploaren<br />
eta aphezen althatzeko oihalak! Ip Hil 52. Olhako lagünek eztie sekula jakin zertako athorra hel eta althatu nin<br />
nik gai hartan. Picochet GH 1928, 153.<br />
altatu (-th- S ap. Lh). "Garnir, orner" Lh.<br />
6. (V-gip, G, AN-larr; Añ). Ref.: Asp Leiz; Etxba Eib; Gte Erd 99. Plantar. "Tomatea, porrua, letxu(a)k aldatu<br />
(G-azp-goi, AN-gip), arbola aldatu (G-azp), tomate landare aldatu (G-azp)" Gte Erd 99. v. landatu. Jesusen<br />
Bihotzean arkitzen dira [...] gure bihotzetan aldatu bear diran birtuteen belarrak. Mb JBDev 73. Lurrean<br />
[Jakintasunaren Arbola] au aldatu ezkero. Cb Eg III 326. Ederragoa da bada Espiritu Santuak zure animan<br />
aldatu edo ipiñi zuan graziaren zepa edo sustraia. AA I 42. Beti landare mota bat aldatzen bada lur batean,<br />
geroago eta txatarragoa etorriko da. "Si se planta". It Dial 48s (Ur iminten, Dv ematen, Ip ereiten). Noek aldatu<br />
zuen / lenengo mastia, / ardoak utzi zuen / gaisoa ordia. It Fab 228. Begira zaiezute airean dabiltzan egaztiai:<br />
oriek ereiten ez dute, aldatzen ez dute, ganbaran gordetzen ere ez dute. Arr GB 50. Bere eskuz aldatutako<br />
landare gizen iori ark. Aran SIgn 112. Itsasuan ari dira / arbolak aldatzen; / itsuak ikusi du / itxia erretzen. Xe<br />
126. --Ta eskerrak [...] berenjenak enitubela bi egunez lenago aldatu piperrak bezela; aldatzen baditut, galduba<br />
naiz. --Piperrak galduko ziran? --Piper aldatubak bai; bañan nola ugari nituben, beste ainbeste baño geiago<br />
dakat oraindik aldatzeko. Sor Bar 23s. Aldatzen duana eta landariari ur ematen diona ez dira ezer; bai ordia<br />
azitzen dituana landariak. Bv AsL 135.<br />
(s. XX). Bazekizkian arto-gariak biltzeko, baratz landareak aldatzeko ta sagar-udareak txertatzeko era ta<br />
garaiak. Ag G 132. Zaintxo oiek ederki datozkio gero, muntegitik atereaz sagastian aldatu bear denean. EEs<br />
1917, 32. Zugaitza aldatu berria danean. Ib. 32. [Arbola] zarra oraindik zutik daguala / aldatu dute bestia. Tx B<br />
I 50. Oiek aldatu dituzten larrak / arrosa biyurtu dira. Tx B II 171. Nere Mari-Joxepak atzo egositako babak<br />
zeuzkan lapikoan, eta aietxek baratzan aldatzen aritu naiz. Muj PAm (ed. 1948), 80 (ap. ELok 77s). Itxasoan<br />
dabiltza / landarak aldatzen / eta mankuak dabiltz / dantzan ta jolasen. And AUzta 141.<br />
Plantar, colocar. Silo auturik, Kutxa santarekin Tabernakuloa aldatu zuten, eta gerozko lareun urtean gitxi<br />
gora-beera emen egon zan. Lard 118.<br />
7. "Traducir, izkuntza bat bestera biurtu, itzuli, aldatu" Añ. Gogarte laburrak atzerengoen ganean. Illeko<br />
egun bakoitzerako, aldatuak A. Juan Pedro Pinamontenetatik. Añ EL 1 14 (EL 2 17 euskeraratuak). Bautismua...<br />
Konpirmazinoia... Penitenzija... geure Euskeera garbira aldatutia, ondo litzaatekian edo ez, jakitunak esango<br />
dabee. fB Ic I X. Bai baitut halako susmo bat horrelakoak, gure hizkuntzara aldatzen direnean [...] ez direla<br />
inoren belarrietara iristen. MIH 219. Horren aldamenean bekatu arina da, bekatua baldin bada, Mogel osabailobak<br />
[Arruek] euskalki horretara aldatzea. MEIG IV 131. [Hitzak] alda ditzagun euskaratik erdarara. MEIG<br />
VI 62.<br />
Adaptar. Larrakoetxea-tar Beditak "Kornuolgo duke" deitzen du [...] "Duke of Cornwal" delakoa, ingles<br />
izenak duen soinuaren araura gure hizkuntzara aldatuz. Mde Pr 247. Caballero, si a Francia ides, / por Gaiferos<br />
preguntad. Onela aldatzen du Lopez Ubedak: Ángeles, si vais al mundo, / por mi Esposa preguntad. Gazt MusIx<br />
160. Testua oraingo ortografiara aldatzeaz gainera. MIH 283.<br />
8. Cambiar (dinero). "Dirua aldatzea" H.<br />
9. (Uso sust.). Cambio. Egillea gaur artio bere lanean ikutuak eta aldatuak egiten ari da-ta. Vill in Gand<br />
Elorri 18. [Matxin-salto] batek ere eztu adimen-fitsik aldaturik xumeena egiteko, aldez aurretik emana izan<br />
zaien arloan. Vill Jaink 73.<br />
- ALDATU ERAGIN. Hacer cambiar. v. aldarazi. Alper izan zirean ama-arrebaren alegiñak Bilborako<br />
burubidea aldatu eragitteko. Echta Jos 235.<br />
- ALDATUKERAN. Al cambiar. Cf. aldaera. Lumadi ori aldatukeran jarri zan [txindorra] erdi billoxik. Enb<br />
203. Trenean arantz onantz biurguneak bide-lerroa aldatukeran, ikusgarri agiri dira arbola erreskadak. Erkiag<br />
BatB 168.<br />
- ALDATU-NAHI. "Désireux de changer" Dv.<br />
- ALDATUXE. a) Cambiarse algo de ropa, arreglarse algo. --Zer ari aiz? --Ementxe puxkat aldatuxe, irira<br />
gateko gertutzen (B). "Mudándome algún tanto". A EY II 127.<br />
b) Cambiar, transformar un poco. "Ardo-dantza" ook 2/4 koskatu-koskatuan dira. Erriak aldatuxe edo ditu,<br />
Azkuerenean dakuskezunez. Or Eus 161n. Etzaizkigu iritxi noski bertso guztiak eta iritxi zaizkigunok eunkien<br />
buruan aldatuxeak izatea ba'litteke. Etxde AlosT 95n.<br />
(Aux. intrans.). Munduaren bukaera eta azken juizioa, beste gauza askoren antzera, aldatuxe dira itxuraz<br />
Xenpelarren alditik egungo egunera. MEIG I 193. Gaur, ordea, aldatuxea dugu giroa. MEIG II 106.<br />
c) Traducir hasta cierto punto. Laphurdiko euskeran eginak nitun. Aldatuxe ditut baina ez osotara.<br />
Or BM 28n.<br />
- ALDATZEKE. a) Sin cambiar. Yaubek agindu zion guzia, Moxek ezer aldatzeke egin zun. Ol Ex 40, 16.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
936
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Sin cambiar, sin transformarse. Nietsche-ren arabera, direnak oro aurretik ere izan dira eta gero ere<br />
itzuliko dira, betierean aldatzeke. Mde Pr 328. Hor dago egin duen guzia, jaiotzen, lanaren heinean oinarritzen,<br />
bukatua eta bukatzekotan, bere arteko alkar-joka batean, baina aldatzeke azkenera bidean. MEIG IX 141 (en<br />
colab. con NEtx).<br />
b) Sin apartar. Mirengan josi ditut begiak, ausarki, etsita dagoenaren eran, txorabio betean zirkiñik egin<br />
gabe, beragandik zipitzik aldatzeke. Txill Let 44.<br />
- ALDAXETAN. "Althaxetan (S), assez orné" Lh.<br />
- EZIN ALDATUZKO. "Immuable, incommutable" Dv. Ideia bakar bat, ezin-aldatuzkoa eta betierekoa. Lf<br />
in Zait Plat XXIII.<br />
Etim. De alde + -tu.<br />
aldatu arazi. v. aldarazi.<br />
aldatu-ezin. v. aldaezin.<br />
aldatuezingarri. Inmutable. Zein da Jaungoikoaren izatea? Bere berez izatea, izatez izatea, orregaitik da<br />
betikoa, aldatuezingarria, asierarik euki izan ez dabena, eta azkenik eukiko ez dabena. Itz Azald 22. Orduan<br />
emoniko epaiya da aldatuezingarria, beti iraunekoa. Ib. 37.<br />
aldatugaitz. v. aldagaitz.<br />
aldatute. v. aldatze.<br />
aldatz. v. aldats.<br />
aldatza (V ap. A; H). Cambio. "Changement" H. "Etxe aldatza (Vc), mudanza de casa" A (s.v. aldatzaile). v.<br />
aldatze. Aldatza edo mudanzaren bat dakuzanean etxeko jaunagan. Mg CC 184. Morroea ba zegoan<br />
konfianza osoan giltzen kontuaz ta beingoan morroe azpiko egiten badu, gaitz deritzo aldatza oni, ta dijoa<br />
etxetik. Ib. 184. Au da penitenzijak pekatarijaren bijotzian egiten daben aldatzia. fB Ic III 101. Aldatza santa<br />
onek erasoten deutsa pekatarijari arima arimati pekatubaren minagaz ta damubagaz. Ib. 102.<br />
aldatzaile (V, G, AN, L, BN ap. A; Dv). 1. Transformador, cambiador, que cambia. "Celui qui change,<br />
changeur" Dv. "Cambiador" A. Delako aurrerapidea aldatzaile izan ohi da, ezinbestean. Horrelatsu,<br />
Errenterian ohiturak, joerak, pentsabideak, hizkuntza bera aldatzen joan zitzaizkigun. MEIG IX 42.<br />
2. (A (que cita HeH)). (Con diru). Cambista. Eta diru aldatzaileen mahainak eta uso saltzaileen alkhiak<br />
aurthiki zituen. HeH Mc 11, 15 (Dv, Ker diru aldatzaile; Lç kanbiadore, He ganbiadore, TB sanyatzaile, Ol<br />
dirulari, Leon dirugile, IBk diru-trukari, IBe diru-kanbiatzaile).<br />
3. altazale. "Althazale (S), qui orne (les autels, etc.)" Lh.<br />
4. aldatzale. Plantador. Landare berarekin bizkarra pixka bat berotzea on izango luke orrelako aldatzaleak!<br />
Munita 42.<br />
5. Transcriptor. Aldatzailearen oharra: Parisen kurritzen da ipuin berdina, baina oraingo aberatsei baita<br />
gehienik emaiten. Mde Pr 126. Aldatzaileak ñ guztiak n bihurtu bide zituen, 6garren ahapaldian bezala. MEIG I<br />
250.<br />
6. Traductor; intérprete. Baña gure mutillorrek ez ei ekian erderaz. Ta, kapitanak, eskatu ei eban aldatzalle<br />
edo interprete bat kintuen artian. SM Zirik 72. Gipuzkeratzea Manuel Lekuona apaiz jaunaren eskuetan utzia<br />
izan da eta aski da horrenbesterekin, nekez baitzitekeen aldatzaile hoberik aurki. MEIG III 95.<br />
aldatzapen. "Vicissitudo, changement, immutatio" Dv. Orai gudutan daramaztan egun guztiez ene<br />
aldatzapenari begira nago ethor dadien arteo. "Immutatio mea". Dv Iob 14, 14.<br />
aldatze (Lar, Añ, H), aldatute. 1. Cambio. "Muda" Lar. "Mudanza" Lar y Añ. "Aldatzea edo biurtza,<br />
changement, transformation (Mg)" H. v. aldaketa, aldatza. Eztugu guztiarekin ere utzten eta ez hausten,<br />
zeren aldatze hura, hautsteko eta utzteko berritasun hura gaitzi baitzaiku. Ax 92 (V 62). Ogi guzia aldatzen da<br />
bereala une artan bertan Jesu-Kristoren gorputz izatera, eta ardo guzia haren odolera, aldatze hau begiz<br />
ekusten ezbada ere. Ub 201. Nolako aldatze ta trukada animakoa bear ez da Jangoikoaren amorio egiazkora?<br />
Mg CC 214. Biurrera edo aldatze oni deitzen dio Trentoko Konzilio Santuak Transustanziazioa. Ib. 196. Nolako<br />
biurtza edo aldatzea egiten duen arrautzaren izateak olloak ematen dien berotasunarekin. Ib. 199. Konbersino<br />
edo bijotzeko aldatute osua. Mg CO 96. Mudanza edo aldatzeren bat dakusanian ugazabagan. Ib. 275.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
937
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Galgalatik Silora kutxa santaren aldatzea. Lard 118. Aitaren ganik jausten dire, haren baithan ez baita ez<br />
aldatze, ez aldarte itzalik. Dv Iac 1, 17 (Ker aldatze; Lç, TB kanbiamendu, He mudantza, IBe aldaketa). Bere<br />
bizigiroaren aldatzearekin. Etxde JJ 212. Baina, aldatze orrek badu bere betikotasuna, ta lege batek<br />
badarabiltza aldakuntza guziak. Zait Plat 34. Eten bako aldatze onetan, etxeko-andriak artu eban beiñ neskame<br />
gaztetxo bat. Etxba Ibilt 474. Gerra aurrekoen isla eta errainu zirudiena txoil bestelakatua ikusi dugu azkenean,<br />
giza-ohiturak alda daitezkeen arabera. Berezkoa da noski aldatze hori. MEIG IV 128. En DFrec hay 14 ejs.<br />
(Como segundo miembro de comp.). "Datorren domekan eiñgo dogu etxe aldatzia" Etxba Eib. v. antzaldatze,<br />
BIZIGIRO-ALDATZE, GIRO-ALDATZE, itxuraldatze, lekualdatze, tokialdatze. Zorijoneko soñoko<br />
aldatutia izan dot. Mg PAb 192. Horra nondik heldu diren etxetiar aldatzeak, lur hozteak eta bertze hainitz<br />
gauza tzar. Dv Lab 88. Eta zer diozu hazi aldatzeaz? Ib. 46. Bada ez aienetxo bat esaterik, ez kolore aldatzerik<br />
zuen. 'Pues ni daba un quejido ni se demudaba'. Aran SIgn 10. Etorri zaitte biar Buenos-Airesera etxaguntako<br />
eskubide ta argimen (aclaración) guztiakaz, jaube aldatzea egin daigun. Echta Jos 337. Aberri-eguna ordez,<br />
Euzkadi-Eguna! / Ixen-aldatze ori gutzat ezaguna. / Naiz deitu Euzko-Erri, naiz Euzkal-Errija, / Bardin ulertzen<br />
dira... Ama ta sendija. Enb 69. Buru-Batzar iraste ta Bazkintze-aldatze oietarako. Ldi IL 143. Aren jantzialdatzea<br />
ez zala beste ezergatik izan, Martzela artzaiaren ondoren ibiltzeagatik bakarrik basamortuotan. Berron<br />
Kijote 137. Bide-aldatze horrek ez liguke hainbesteko bildurrik emango. MEIG I 91. Behar litezkeen letraaldatzeak.<br />
MEIG V 33. Ohitura-aldatzeak berekin dakartzan bereiztasunez kanpo. MEIG IV 129.<br />
(Con compl. verbales). Ura arnotarat aldatze hark orhoit-arazi behar gaitu egun oroz gure aldaretan<br />
egiten den mirakuillu handiaz. Lg II 134. Lotsatu ote da bigarren tokiz aldatze hori aipatu diotenean? HU Aurp<br />
69. Ezkondu zanian, bizi modua aldatze orrek bere izate guztia aldatu eban. SM Zirik 107. Batekoz-beste aldatze<br />
ori, ori bezelatsu egin lezake nere etsai jakintsu lapurrak. Berron Kijote 201.<br />
2. Traslado, movimiento. Kopetatik sabelera eskua emaiteak dio, Birjinaren sabel sakratuan Iainkoa<br />
haragiz beztitu zela, eta berze esku aldatzeak, gurutezan hil zela. Harb 2.<br />
3. Arreglo, acción de arreglarse, vestirse. Halarik ere igande goizean, alabek, egin bere aldatze pixka, eta<br />
etxetik atheratzera zohazin. Prop 1893, 13.<br />
4. Plantación, acción de plantar. Baña ez dezaiola utzi zuaitz-aldatzeari. Munita 14.<br />
aldatzeko. Muda de ropa. "Aldatzekoak (subst. plur.), habits de rechange" Dv. v. aldagarri. Ardura, Aita<br />
bat eta bertze bustiak edo izertuak nonbeitik zathozelarik ez zuten haren eskuetan aldatzekorik khausitzen. Prop<br />
1901, 29.<br />
aldatzetasun. Variedad. Eta egunetarik bata ez da berze egun batekiñ orobata denik; ikhusten dugu<br />
edoitsurik, uritsurik, idorrik, haizetsurik; eta aldatzetasun horrek ederzen du handizki Zeru-Lurren arraniua. He<br />
Phil 476 (SP 470 bertzelatze).<br />
aldauri (V-ger ap. A). "Arrabal" A. "Aldauri esaten da Mundaka-aldean uri baten inguruko auzotegiakaitik"<br />
A Ezale 1897, 132a. v. aldiri. Aizurdi-mendi-sorbalda-ganean luze luze etzunda [...], aldauri bat dago, oillo<br />
loka batek txitak euki daroazan antzera, lau etxe beren magalpean daukazana. Aldauriari Satika deritxo. A<br />
Ezale 1897, 131a. Batxi-guzur bizi zan baserri oskolean edo aldaurian, Satikan. Ib. 151a.<br />
"(V-ple-arr-oroz), comarca" A.<br />
aldaurke. "Hypotenusa, en la Geometría" Lar.<br />
aldaurrez. v. ALDE-AURREZ (s.v. alde-aurre).<br />
aldaxka, aldaska (Lar, Añ (G), H), aldazka, aldarska (A). 1. Renuevo, retoño. "Renuevo" Lar. "Pimpollo" Lar<br />
y Añ. "Rejeton, surgeon, drageon, talle" Dv. "Rejeton" H. "Retoño, renuevo" A. v. 1 aldaka (2), aldakisten,<br />
kimu.<br />
Tr. Todos los ejs. anteriores al s. XX son labortanos. La variante palatal va generalizándose al Norte a lo largo<br />
del s. XX.<br />
Eta egiaz, zure ariman erro madarikatu hori dagoeiño, aldaska[k] bethi aurthikiko ditu, eta zure bertutea<br />
flako eta illhaun egonen da. He Gudu 86 (SP 63 bethi bothatzen da). Badire bertze bortz orazione laburragoak<br />
zeiñak baitire bertze orazione handi-handi haren aldaskak edo xertoak bezala. He Phil (ed. 1853), 100s (ed.<br />
1747, 118 y SP Phil 116 aldakak). Mariak aldazkak etxatu ditu palma-landareak bezala, alde guzietarat hek<br />
hedatu ditu eta aldazka hek grazia eta ohorea dakarkete. Mih 10. Zoaz berehala gaitzaren erhorat: pika zazu sur<br />
[sic] bihotza aldazken hil arazteko. Ib. 121. Badakizu ogia aldaskatzen dela. Lurra hobeago eta aldaska gehiago<br />
izanen du. Dv Lab 56. Lur oneko ogia, usu erainez, sasituko da, aldaska hainitz eginen duelakotz. Ib. 56.<br />
Baratze gibeleko elhorri zuria, / Bethi duk begiratzen haurreko tokia. / Hik bezala zertako, aldaska garbia, / Ez<br />
diat sor-lekuan higatzen bizia? Elzb Po 184. Eta Isaiasek deithu zuen Mesias lorea edo aldaxka. DvHtoy Mt 2,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
938
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
23n (cf. Is 11, 1: "Et egredietur virga de radice Iesse, / Et flos de radice eius ascendet").<br />
(s. XX). Artzen ditu arkaitz-irrikitutik iru aldaska, bere burua buruntzatzen du aiekin, eta urrena nexka<br />
mutillena. 'Tris jets'. Or Mi 72s. Ez dira azten gure lurraldeko aldaska ospetsuak eta emakumeak aur-erdimiñez<br />
ezer ez dute ekartzen. Zait Sof 62. Arrizko aldaskak, untzorri zurrun antzo, lotu zuten [Niobe Tantalorena]. 'Un<br />
crecimiento de las rocas a modo de tenaz hiedra'. Ib. 184. Zugatzaz etsienik ez dago; / ebakia izan arren<br />
birloratu / eta aldaskatan bizirik gelditzen bait-da. Ol Iob 14, 7 (Dv urthume, Ker kimu). Baso-ernemiñak eta<br />
astiro azten den oli-ondoaren aldaxkak. Ibiñ Virgil 82.<br />
aldaska (L, BN-ciz ap. A; Izt 102r), aldazka. Rama secundaria; rama, en gral. "3.º sarmiento; [...] 5.º (Lc), el<br />
ramo que se pone en lo alto del edificio por la fiesta de bizkar-besta; 6.º (BN-ciz), es rama secundaria sí, pero<br />
con fruto" A. Haritz lodi eta adartsu baten azpitik iragaten zela, haren ille luziak lothu zitzaizkon haritz haren<br />
aldaskei. Lg I 316. Mahats-ondo bat, zeinetan baitziren hiru aldaska emeki-emeki botea ematen zutenak. Dv Gen<br />
40, 9s (Urt adar, Ur sarmentu). Ihiztariak hil duen xori batek egiten duen bezala, adarrez-adar, aldaskazaldaska,<br />
nere burua erortzera utzi. Elzb PAd 42s. Aldazka goren-gorenean orra non den lokhartua [xoria]. Elzb<br />
Po 181 (en el orig. Abbadie "Koplarien guduak" 243 aldaxka).<br />
(s. XX). Oihaleria distirantek eta larrazkeneko aldaska ferdarats eta lorek, barnez ederresten duten trinket<br />
ikusten den handienerat. Lander RIEV 1913, 555. Urtso batek mokoan aldaxka guria; / Noeri dirdiratu zitzaion<br />
begia. Ox 19. Neskatxa gazte on guziak furian sartzen dire [agertokira], goosti aldaska bana eskuan. Barb Sup<br />
60. Xoria aldaxka batetik bertzera bezala. Ib. 3. Lohirat zoan lili ederra / aldaxketan da gelditu. Etcham 99.<br />
Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure eskuara zaharra! JE Ber 77.<br />
Beraz, len-bai-len, mailletatik zutitu semeok, otoi-aldaska oriek yasorik. 'Ramos de suplicantes'. Zait Sof 61.<br />
Noek berritz usoa igorri zuen leihotik eta usoa itzuli zitzaion aldaxka pherde bat mokhoan. Zerb IxtS 14. Aski da<br />
gorozti aldaxka bat herriz kanpotik ekartzea, bidean ur errekarik iragan gabe, eta aldaska hura heian ezartzea.<br />
Zerb Azk 101. Martirrak eskuetan dauzkatela gehiago histuko ez diren aldaxka baliosak. Etcheb Zeruari 20 (ap.<br />
DRA). Ari zitzaiola [Platon] hemendik hosto bat ken, handik aldaxka bat, hortik azal puxka bat, zonbait aldiz<br />
doi-doia enborrari datxikon goroldi izpi bat. Lf in Zait Plat XV. Sahetseko aldaxkak bere gisa utzirik, trunko<br />
horri ari beharko dugu jo eta jo. Larz Senper 80. Aldaska sendoekin zumar-garaiak besarkatzen ditutenean<br />
[matsondoak]. Ibiñ Virgil 89. Azkurria ere emango diezu ta aldaxka xamurrak ugari. Ib. 100. Mendian bizi<br />
arren, dut ikustekoa / gaztainaren aldaxkez jauntzirik pagoa. Xa Odol 179.<br />
+ aldaska (V, G, Lc ap. A). "Vástago que se trasplanta" A. Batak ama xamurraren gorputzetik aldaxkak<br />
erauziz ildoetan ezarri zituen. "Plantas tenero abscindens de corpore matrum deposuit sulcis". Ibiñ Virgil 83.<br />
"Aldaska (BN-baig), punta de una rama" A.<br />
Vástago. Or, ba, Aimon zure seme ta aldaska gaztena! 'Vástago'. Zait Sof 179. --Ara, ba: Lairen aldaska<br />
zenun. --Yopu ala beraren seme yatorra? Ib. 90.<br />
2. "Aldaska [...] (L-ain), solomillo" A.<br />
3. Sufijo. Bi aditz-izenak, itzen alkarketa, bakanketa ta aldaskak. "Los sufijos". Or in Gazt MusIx 10.<br />
4. Derivado. Pentsa ere daiteke [andrari] ez ote den andi-ren aldaska, *andi-ari edo horren gisako hitz<br />
ezezagunen bat. MEIG I 245.<br />
aldaxkaño, aldaskaño. Dim. de aldaxka. Ur benedikatua ezpel aldaskaño batekin eta hiruzpalau uataki<br />
poxi. Belegarralde Ez! odoleraino! (1955), 18 (ap. DRA, s.v. aldaska).<br />
aldaxkari, aldaskari (Lar). "Pimpollar, muskilladia, aldaskaria, urtemedia" Lar.<br />
aldaxkatsu, aldaskatsu (Dv). "Qui pousse beaucoup de rejetons" Dv.<br />
aldaxkatu, aldaskatu (B, S; Dv, H). Ref.: A (aldaskatu); Lh (aldaskatu). 1. Retoñar. "Pousser des rejetons,<br />
drageonner, taller" Dv. "Taller, produire des rejetons" H. "Retoñar, echar retoños. Badakizu garia aldaskatzen<br />
dela, ¿sabe V. que el trigo retoña?" A. v. 1 aldakatu. Badakizu ogia aldaskatzen dela. Lurra hobeago eta<br />
aldaska gehiago izanen du. Dv Lab 56. Aldaskatuko zaio [ogia], lasto hazkarra ekarriko dio eta bihia ere ongi<br />
haziko da. Ib. 56. Gerkel-elerti zelai ikusgarrietatik landara-txerto au birlandatu dizut, gure antzerki-mintegi<br />
berrira. Erroak azi ta aldaskatu bitza gure zugatz gaztean!! Zait Sof 5.<br />
Ramificarse, propagarse, extenderse. Hok aitatik semera, umez ume, aldaskatu ziren Lapurdiko bazter<br />
hoberenetarat. JE Ber 33. Elektrik' orratz goritu batez du sudur-barnea toki batean edo bietan erretzen. Han<br />
aldaskatzen den zain batetik doa gure osagarriko gora-behera guzia. Ib. 87.<br />
2. "Aldaskatu [...] (S, Laplace), ébrancher" Lh.<br />
aldaxkatze, aldaskatze. Acción de retoñar. Gisa hortan, landare ttipiak gerizatuko dituzte neguko<br />
hotzetarik, eta negu ondoan amaatuko direlarik, mokhor horiek ogi ondoak beztituko dituzte, aldaxkatzea oroz<br />
errextuz. GAlm 1937, 86 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
939
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldazale. Partidario de cambiar. Izaten dira [txindurrien artean], aldizka, buruz-buruko iritziak ere: talde<br />
bat aldazale, geldizale bestea. Ldi Y 1933, 86.<br />
aldazka. v. aldaxka.<br />
aldazpi (Lar, H), alde azpi (H). "Revés, la parte opuesta, erabesa, aldazpia" Lar. "Reverso", "respaldo del<br />
papel o escrito" Ib. "Envers" H. "Alde azpia, l'envers" Ib. s.v. azpia.<br />
- ALDAZPIZ. "(Al) revés, [...] aldazpiz" Lar.<br />
aldazpika. "(Hb), sens dessus-dessous" Lh.<br />
aldazpitu. 1. "Respaldar, notar, escribir a la vuelta" Lar. 2. "(Hb), retourner" Lh.<br />
aldazpizka. "(Al) revés, [...] aldazpizka" Lar.<br />
aldaztsu. v. 1 aldatsu.<br />
alde (gral. (no R); Lcc, SP, Lar, Añ, Izt 87v, Gèze, H), aldea (-ia V-gip), alda (Lar), alte (R; -th- S; Dv (S), H).<br />
Ref.: Bon-Ond 153; A (alde, alte); Lrq; Iz ArOñ, R 392; Etxba Eib (alde, aldia); Elexp Berg; Gte Erd 197 y 225.<br />
Tr. En la mayoría de los autores suletinos (ya desde Belapeyre) alternan las formas alde y althe. En textos<br />
roncaleses sólo hay alte. Con -a orgánica se encuentra (siempre usado como sust., y alternando con alde) en fray<br />
Bartolomé, San Martin (Zirik 123) y Akesolo; cf. los testimonios suletinos de aldia citados por Lhande y<br />
Larrasquet, con los significados de "grupo" y "montón". Hay además un ej. de aalde, no demasiado seguro, en<br />
SermAN (2r). En DFrec hay 2343 ejs. de alde.<br />
I (Sust.). 1. Lado; costado. "En una y otra parte, alde batean da bestean" Lcc. "Côté, part" SP. "Itsasoaz bertze<br />
aldera, de l'autre côté de la mer" Ib. "Lado", "flanco" Lar. "(Parte) posterior, atzeko aldea" Ib. "Vuelta, la parte<br />
opuesta, beste aldea" Ib. "Aquende, alde onetan" Ib. "Parte, lado" Lar y Añ. "(De) parte a parte, [...] alde batetik<br />
bestera" Añ. "Respaldo de banco, silla, [...] osteko aldea" Ib. "Côté" Gèze, H y Lrq. "Alde bat hartu (Sc), [...]<br />
coger un lado de camino" A. "Álte batarik béstiara, de un lado al otro" Iz R 392. "Aldia bata zurixa; bestia<br />
baltza" Etxba Eib. "Mugaz alde onetatik (G-azp), [...] mugaz arateko aldean (B), mugaz unateko aldean (B),<br />
[...] muga(re)n arateko aldea (AN-5vill)" Gte Erd 225.<br />
Tr. De uso general (véanse además ejs. de la onomástica medieval en Arzam 96s).<br />
Etsai gaitza akusatzen ezkerreko aldetik, / Bekhatuiak eskuinetik minzaturen publiki. E 55. Non kruzifika<br />
baitzezaten hura, eta harekin berzerik biga, alde batetik eta berzetik, eta Iesus artean. Lç Io 19, 18 (He, TB, EvS,<br />
Or, IBk, IBe alde; Ol aldamen, Ker albo; LE andik eta emendik, Dv hainditik eta hunainditik). Ezen koparen eta<br />
plataren kanpoko aldea xahutzen duzue: baina barnetik dirade arrauberiaz eta ekzesez betheak. Lç Mt 23, 25<br />
(He, Echn, Samper alde, Hual alte). Lurraren alde batetik berzeranoko kreatura guziak. Lç Adv ** 1r. Retulo bat<br />
ekusi neben / kanpuaen alde bateti. Lazarraga 1159r. Euren guardatzat sei salbaje aldeetati ekartela. Ib. 1153v.<br />
Non baitago eseririk bere aita eterno podore guztia duenaren eskuieko aldean. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206.<br />
Oiñetaraiño odolstatua, alde guztietarik penaz eta dolorez inguratua. Mat 214. Begiratzen dugula alde batera<br />
eta berzera. Ber Trat 28v. Atrabesatzen du alde batetik berzera. Ib. 11r. Ez ginezake aurki zeinbat gidari,<br />
eramen ginzakena oihan honez alde hartarik. "Outre ces boscages". Volt 150. Hasten da hats beherapen egiten,<br />
alde batera eta bertzera itzultzen. Ax 58 (V 38). Ifernu hartan egonen dira kondenatu guztiak alde guzietarik,<br />
kanpotik eta barrenetik, suz inguratuak. Ib. 580s (V 373). Salba egin deutsa / azpiko aldetik (1658). ConTAV<br />
5.1.5, 92. Semea, etzara bertze aldera itzuli behar, bihotza etzaitzu berehala erori behar. SP Imit III 32, 2.<br />
Eskuiñeko aldean. Arg DevB 213. Zoaza aitzina, alde baterat ez bertzerat ezker ez eskuin makurtu gabe. Tt Onsa<br />
13. Istiborreko aldean. INav 135. Idiari gibeleko aldetik sar diozozue ahalik eta barnena. Mong 590.<br />
Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak berhezirik, althe bederatan izanen dira. Bp I 24. Bere aitaren<br />
esküñeko aldian. Bp II 69.<br />
(s. XVIII). Zaurthu gabe pikatzen baitu, eta minberatu gabe alde batetik bertzera pasatzen eta iragaiten. ES<br />
191. Ezkerreko alderik eskumakora. Arz 26. Etsaiez alde guzietarik inguratua. Ch III 20, 3. Dagola jarririk Aita<br />
Jaungoikoaren eskuieko aldean. El 11. Eguzkia sortzen den aldetik erakark nai deana. Lar DT CCIV. Bien artean<br />
bezala ezarria, bi aldetarik haren higualki gudukatua da; zeren Jaiñkoak alde batetik eta haragiak bertzetik [...]<br />
premiatzen baitute. He Gudu 77. Zer bere beithan senditzen dian, eta zuñ althetarik khanbiamentiaren aizia jiten<br />
den. Mst III 33, 1. Biar goiseko beste alderutz itzuliko jok aisiak. Acto 332. Ezin egon da geldirik; iraulka ta<br />
bein alde batera ta bein bestera dabill. Mb IArg I 185. [Paper] aren azpiko aldean arkitu zuen illak ziona. Ib.<br />
225. Goia ta bea, alde bata ta bestea. Cb Eg II 93. Ematzu alde batean ura ahurrean hartu dutenak edatekotzat,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
940
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eta ematzu bertze aldean makhurtu direnak edatekotzat. Lg I 211. Uraz alde hartarat zirenean. Ib. 365. Alde<br />
guzietarat beha egon zarela. Brtc 243. Alde güzietarik leze baizik ez ageri. Egiat 157. Eta onak alde batera ta<br />
gaiztoak bestera ifiniak izango dira. Ub 144. Zenbaiten buruák [...] ain arinak dire, áski dá aize guti itzulzekó<br />
aldebaterá ta berzerá. LE Prog 120.<br />
(s. XIX). Hobendunak ezkerreko aldetik / Ikusten dute Juje hasarrea. Monho 118. Esker soñubak enzungo<br />
ditugu alde guztietarik. Mg PAb 205. Lurreko lau alde ta zeruan ere ezagutua dan San Ignaziorekin. VMg II.<br />
Gerokoak ikaratuten dau: aurrez aurre iminten yako andiko aldeko betiko bizitzea. Añ EL 2 31. Zure alde batean<br />
infernuko dragoia, zu irintsitzeko prest; eta bestean aingeru guardakoa. AA III 458. Gelaren lau aldeak betetzen<br />
dituzula pintura gaiztoz. Ib. 626. Alde orotarik inguratua nauka su izigarri hunek. Dh 154. Dantziaren jiraak<br />
bere guztiak dira ezkerrerakuak, zein dan pausu egiteko ta ibilteko alde madarikatuba Eskritura Sagraduban. fB<br />
Olg 139. Bada erdibidu bedi arbolatxu gazte bat, ifini bediz alde bijetatik gizon bi. Astar II 39. Gero asiko dira /<br />
egiten etxeak, / [...] / artuko dituztenak / Plazan iru aldeak. Echag 50. Aldare haren alde batetarik emanen da<br />
indulientzien erretaula onheski arrimatua. JesBih 416. Epistolako aldialat juaiten denian. UskLiB 55. Jurdaingo<br />
ibaiaz bertze alderat. MarIl 75. Gatz au txit urtu dan orduan, gazitzen da [gazta] orobat beste aldetik. "Por el<br />
otro lado". It Dial 88 (Ur, Ip beste aldetik, Dv bertze aldetik). Jo-erazo omen zion buruaz lurra, bein alde batera<br />
eta gero bestera. Izt C 249. Zopa jan nianian ni alde orori so. Etch 320. Alde bata enia zela, bestia mementin.<br />
'Je pensais aller dans une direction, je pris l'autre sur l'heure'. Ib. 358. Igaro deustee neure bihotza alde batetik<br />
bestera. Ur MarIl 33. Munduaren bertze aldera. Gy 288. Pirenen bi aldeak itxiki berenak. Hb Esk 15. Ogeita<br />
amar milla gizon bikañ erriaren alde batera gauaz bildu zituen. Lard 113. Ospitalerat itzulzean, alde guzietarik<br />
oihu egiten diote. Laph 212. Jangoiko Aita guzis poderosoein eskuieko aldean. CatAe 6 (CatSal 7 eskuieko<br />
aldean; CatR 7 alte eskoian). Aien barrengo aldetik, / ortza txiki fiñak. Bil 60n. Biak kotxearen alde banatan<br />
auzpezturik jarri zitzaiozkan. Arr GB 117. Kabi guztiya tapatzen du, eta bakarrik uzten ditu bi txulo txiki alde<br />
banatara, batetik ez bada bestetik iges egiteko. Sor Bar 17. Orgabideaz bertze aldeko sasi baten xokoan. Elzb<br />
PAd 40. Jesüsez deithürik izan eskuñeko aldialat. Ip Hil 207. Ezkerreko aldean, bihotzaren tokian. Arb Igand<br />
117. Alde batetik bestera / kordel bat loturik. Azc PB 86. Lurreko gei guztiak alde bi daukez: aurrea ta atzea,<br />
kanpoa ta barrua, ganea ta azpia. A BeinB 67. Ordu berean ikusi dituzte haren burua alde baterat, gorputza<br />
bertze alderat erortzen. HU Aurp 48. Baneunka bere fede ain andia, mendiak alde batetik bestera eroateko<br />
bestekoa. Itz Azald 16.<br />
(s. XX). Gu isaren gutuk yire bi altetarik. Mdg 169. Lengo ekatxean kakaoa, alde batera joan zan lez, orain<br />
joan zan beste aldera, ta ontzia etzan zan alde onen ganera. Echta Jos 95. Orain ere an zeuzkak bere oiaren<br />
buruko aldian Santa Teresa eta anketako aldian Fraskuelo. Iraola 99. Bi aldetara ixurkia berdin dute estalgiek.<br />
JE Bur 25. Bereter jaunak alde banatan zituela, Aita Batiz [...] irtetzen zan. A Ardi 113. Bidea zerratua nuen<br />
alde guzietarik. StPierre 12. Han, eskuineko aldean, su handi bati ohartzen da. Barb Sup 173. Mutillak alde<br />
batera ta neskak beste aldera eraman. ArgiDL 128. Bidasoaren alde banetan Endaia ta Ondarrabi. Enb 71.<br />
Erriko enparantza. Alde batera Udal-etxea. Zokondoan Eliza nagusia. Lab EEguna 101. Alkar top-egin ebenian,<br />
mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia. Kk Ab II 28. Egun batez agoztegiak su<br />
artu lau aldeetatik. Or Mi 86. Ur andiaren bertze aldea jo bitartean. FIr 152. Eta alde batetik astindduten<br />
zittuzaneko, beste aldera egitten eben egaz eulijak. Otx 160. Beste alderako... [= 'suma y sigue'] 60.150 Lko. Ldi<br />
IL 118. Ermitiako gezi-mutur, alde batez miztotua; Isturitzko gezi-mutur, alde bietatik miztotua. JMB ELG 40.<br />
Seaskaren alde bietan kantari. NEtx Antz 123. Karrikaren bi aldeetarik han-hemenka ezarriak ziren zurezko jarleku<br />
haietariko batean. Mde Pr 162. Abade jauna alde batean eta bera bestean jarri ziralarik. Bilbao IpuiB 75.<br />
Beobide deritxon auzuneak aldea baten tontortxo bat dauko. Akes Ipiñ 21 (31 alde batetik). Ospitaleko oto<br />
handi bat sartu zen, kurutze gorriak lau aldetan. JEtchep 101. Zuek biok andiko aldetik eta guk emendik arrika<br />
egin bear deutsagu. Erkiag BatB 58. Arkupeak galanki lau aldeetara. Anab Aprika 46. Elizan gizonezkoak alde<br />
batetik eta emakumezkoak bestetik ikusiko zenitun. MAtx Gazt 28. Eta marmita txikia pasa zuan balak alde<br />
batetik bestera. Salav 53. Mugaz bertze aldetik karri edaria. Xa Odol 139. [Adar] horiek dira euskararen<br />
kondairan lehenbiziko aldiz agertzen direnak, ez zezenek kopetaren bi aldeetara urguiluski daramazkitenak.<br />
MIH 387.<br />
Lado de un polígono. Laukiaren konerra ta alde bat eztira neurrikide. Zait Plat 57. Espainian, zineman<br />
behintzat, betiko trianguluak lau alde izaten ditu: senarra, emaztea, senarra ez dena eta apaiza. MIH 311.<br />
2. (gral.; Urt I 19, Lar, Añ), alte (S; -th- Foix ap. Lh). Ref.: A (alde, alte); Lh (alde, althe). Lugar, parte. "Ab<br />
omni parte, alde guzietarik" Urt I 9. "(En todas) partes, leku guzietan, edozein lekutan, alde guzietan" Lar. "Acia<br />
todas partes, alde guztietaranz" Añ. "(c.), región" A. "Région" Lh. Ethorten ziraden harengana alde<br />
guzietarik. "De toutes parts". Lç Mc 1, 45 (He, TB, Dv, Leon, IBk alde; Ol, IBe edonondik). Asi zan bere biajea<br />
arzaen, ponienteko aldeetara. Lazarraga 1146v. Plazer baduzu deusik alde hartarik. Volt 206. Ezperen bat bedi<br />
Nafarroa-beherearra edo zuberoarra Bizkaitarrarekin edo alabesarekin [...], edo zein nahi Eskual-herriko alde<br />
batekoa bertze alderdikoarekin. ES 398. Hargatik alde batetakoak ezin jakin zetzaken bertze alderdiko hitz<br />
guztiak eta gauzen izenak. Ib. 399. Bestenaz banagoka zure hizkuntzari, len ere baño obekiago dakust alde<br />
oietako Euskaldunen itsumendea. Lar, carta a Mb 278. Alde artako mairu gaistoak. Mb IArg II 288. Alde aietako<br />
artzai ta unaiak. Cb Eg III 345. Printzesa hau ethorri zen hegoako alde barnetarik. Lg I 334. Bethleemeko eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
941
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alde hetako haur guziak. Lg II 121. Gaitz bat orotarik izigarriena, / alde guzietan ikhara demana. Gy 157.<br />
Lizarra, gure aldeetan, bakhan ikhusten da. Dv Lab 321. Denbora da alde ontara agertu ez dala! Sor Bar 99.<br />
Eman dezagun, bada, aditzera alde guzietan. Zab Gabon 54. Izendatu zituan ere munduaren alde askotarako<br />
Probintzial ta beste erlijiotsu asko. Bv AsL 203. Itxasoz iristean / Zijoan aldera, / Agertzen da legorra / Ark [K.<br />
Kolonek] esan bezela. AB AmaE 161. Hurbilago, gure aldetan eta gure eskual-herrietan beretan hatzemanen<br />
ditugu hetarik. Elsb Fram 116. Alde hetako Fraide-Aintzindari batzuk. Jnn SBi 86.<br />
(s. XX). Ezin sinisturik, alde askotan itandu eban egia ete zan albistea; ta alde guztietan ao batetik zirautsen<br />
baietz ta baietz. Ag Kr 114. Soloetan, basoetan eta alde askotan. Echta Jos 34. Zoazkit, Malen, Martiñek alde<br />
auetatik iges egin dezan. Ag G 284. Zer dabilkizu zuk Balbino, zer zabiltza alde abetan? Ill Testim 10. Entzun<br />
dut geroztik ele frango alde hartako jendeaz. StPierre 22. Aldeoroko edo alde guzietako Eleiza noiz sortua da?<br />
Inza Azalp 87. Neuk itandu neutsen Amerikako zein aldetatik etorriyak ziran. Kk Ab II 185. Alde guzietako<br />
medikuak izanak omen zitzaizkon. Barb Leg 134. Alde aretan basua ta larra ta aldatz pikak eta arkaitz<br />
ixugarrijak baño besterik ez ikusirik. Otx 105. Poli bakar-bakarrik zegoan alde artan. Anab Poli 16. Jende onak<br />
badirela alde guzietan. JEtchep 17. Gizabegiek ikus ezin dezaketen aldeetan barna ioateko. Zait Plat 101. Ta<br />
nola ta nun bizi bear degu alde aietan? NEtx LBB 68. Beittu eban nun mezia emongo eban, eta aldatu zan alde<br />
artara. Etxba Ibilt 463. Lagun eta adiskide asko euki ebazan alde askotan. Alzola Atalak 88. Etzuen ebatsia alde<br />
guzietan zuen omena. Ardoy SFran 54. Nekazariak, alde guztietan, ez dira berrizale. Frantsesek ere, luzaroan,<br />
gorroto izan zuten horrelaxe Errepublika. MIH 133. Areson, baita Baztango zenbait aldetan ere. MEIG I 116.<br />
v. tbn. EusJok 91. Tx B I 167. Ir YKBiz 98. Erkiag BatB 47. Xa Odol 58. Uzt Sas 292.<br />
(Precedido de nombre de lugar). Zona de, región de; ciudad de. "Eibarko alde onetan bizi naiz juan daneko<br />
urte askuan" Etxba Eib. Zeren baitzén Ierusalemeko aldean, eta zeren uste baitzutén bertan Iainkoaren<br />
resumá manifestaturen zela. "Près de Ierusalem". Lç Lc 19, 11. Eliza iduri batekin zeiña baita Glarango aldean.<br />
INav 52. Davit hurbildu zenean Bathurimgo alderat. Lg I 312. Berri bat heltü zait jaunak / Errumako aldeti.<br />
'M'est arrivée de Rome'. Xarlem 1420. Ondar mordo moldakaitzetan, zeintzuk aspalditik onara altxatu diran ez<br />
arian pitinka Uliako aldean. Izt C 148. Bat ilkhi zen harmetan Corseko alderat, / Eta haren inguru ziren<br />
lurretarat. Hb Esk 11. Suisako aldean iragaiten bazine martxoan. Dv Lab 194. Ataungo aldera / urrengo saiua.<br />
Ud 100. Eta handik harat gizon horrek Indietako alderat itzultzen du bere bihotza. Arb Igand 28. Eztot geiago,<br />
orduan baizen ondo, neure aurrean billatu, amaika bidar Mendiolako aldean ibilli naz baiña. Ag AL 39. Buenos<br />
Airesko alde ori otzaz bazter gaiztua dala. Kk Ab I 55. Etxekoz-etxeko egiten den lana da merkeenik, ahantzixea<br />
balin badugu ere Lapurdi eta Benabarreko aldean. JE Ber 18. Ernioko aldetik iritxi zaigu bart. Etxde AlosT 79.<br />
Ainhoako aldean. Zerb Azk 89. Ango aldean ibilli nenbillela. Anab Aprika 89.<br />
(Sin -ko). Beste ainbeste, ta alako kutunik zurea bezalakorik, iñork ere eztit egin Bizkai alde ortatik. Lar,<br />
carta a Gandara 161. Geroztik nere erbestantzan ta an Errom-alde artan. Mb IArg I 53. Orozko ta Zeberioti<br />
Otxandiora, ta Plenzia eta Matxitxa aldeti Mungiara. Cb CatV 112s. Batez ere Beterri aldean. AA II 32.<br />
Suberoa aldera, aiutari erraten diote labamendia. Gy 100n. Espainia aldean lagunak ez geldi; / Afrikanoek harat<br />
egin zuten gaindi. Hb Esk 49. Jerusalen-aldea utzirik, Nazaretera joan zan. Lard 370. Ondarrabi aldian / aditzen<br />
genduen, / dama bertsolari bat / nola bazeguen. Bil 153. Ez lirake Amerika alde oietara joaten diranak joango.<br />
Zab Gabon 66. Odeizko belak iratargiak daukaz oinpean, / Keiak legetxe igo dabeenak Gorbeia aldean. AB<br />
AmaE 367. Eskual herri aldean berean [...] nahiz gizon ez handi, bainan triste haren izena mende eta mendetan<br />
kontserbatu. Elsb Fram 145. [Pilotari] horiek ganez geroz, egin du gure Eskual-herri alde huntakoaren ohoreak.<br />
Zby RIEV 1908, 86. Au zan itxarotea / barri emon artean / bere anaia eukanari / Mexiku-aldean. Azc PB 132.<br />
Emen aratusteak deritxe, Probintzia-aldean iñoteriak. A BeinB 53.<br />
(s. XX). Oñati alde guztia elurrez txotildurik arkitu zuten. Ag G 200. Bilbo-aldeko euskaldun motzen bat. A<br />
Ardi 81. Bidarritarra zen [Oxalde] eiki... Orzaize alde hortakoa bethi. Ox 201. Mantxa alde artan, meatz, mina<br />
batzuen jabe zala bagenekigun. Alz Txib 84. Crau aldea nare ta ixil zegoen. Or Mi 61. Nola presari eragiñ eta /<br />
pasatzen den ugaldia, / ala berian kanpotarrakin / bete da Antxo aldia. Tx B I 13. Murtzia aldeko abade bati. Kk<br />
Ab II 173. Ameriketa-alde artan beta gutxi dute alperrik galtzeko. NEtx Antz 111. Zer diok San Salvador alde<br />
aietan? Or QA 119. Gipuzkoa aldean zear. In MAtx Gazt 7. Baita Asia aldean Kaistre ibarreko aintzire urgoxoetan<br />
bizi diranak ere. Ibiñ Virgil 77. Paraguay aldeak. NEtx LBB 29. Garazi alde hortan. Ardoy SFran 32.<br />
Ibili bide zen Gipuzko alde hortan pertsularien ondotik. Xa Odol 33. Len esandako mendi orretatik, Prantzi<br />
aldeak ere ederki ikusten dira. Uzt Sas 351. Mantxa-alde guzian zan entendimenturik argiena. "En toda la<br />
Mancha". Berron Kijote 71. Bai Katalunian, bai Frantzi aldean, bai Mairu herrian. MIH 150.<br />
v. tbn. EusJok 148. Barb Sup 90. Ir YKBiz 414n. Zait Sof 89. Munita 36. JAIraz Bizia 97.<br />
3. (V-gip; Lar, H), aldi (S). Ref.: A (aldi); Elexp Berg. Aspecto (de una cuestión, etc.). "(A dos) visos, alde<br />
bitara" Lar. "Rapport, aspect. Alde hunez, sous ce rapport-ci. Asko aldez, sous plusieurs rapports" H. "Aldiak oro<br />
jorik (S), todo bien pensado, después de todo" A (s.v. aldi). "Bere alde onak eta txarrak dauzka ezkontziak"<br />
Elexp Berg. Cf. ALDE GUZTIZ. Batbederak dohaina rezebitu duenaren arauez berzei administra biezé,<br />
Iainkoaren anhitz aldezko graziaren dispensazale onék bezala. "La diverse grâce de Dieu". Lç 1 Petr 4, 10.<br />
Baldin kristino bezala aflijitzen bada etzaiola laido, aitzitik glorifika beza Iainkoa alde harzaz. "En cet endroit".<br />
Ib. 4, 16 (TB hartan). Anhitz aldez hura baliatu izan zait. "J'en ai senti infinis effects". Lç Dedic * 5r. Alde hunez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
942
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ere duzu laudorio merezi, / Zeren ez nauzun hauk entzun baño lehen berezi. EZ Man I 34. Hekin oñhazeak baño<br />
Purgatoriokoak / Asko aldez, giristiñoa, dituk aspreagoak. Ib. 126. Amudioa da alde guzietarik begiratua,<br />
humilla eta xuxena. SP Imit III 5, 7 (Ch gauza guzietan, Mst orotarat). Ez dagoka gorputzari, / Dugun hartaz<br />
artharik, / Baiñan xoilki arimari, / Alde guzietarik. Arg DevB 56s. Eta ez du halakoak alde guzietarik penarik<br />
eta dolorerik baizen. Ch I 25, 7. Ara noraño eldu zan San Agustiñ-en santutasuna, karidadearen alde bakar<br />
onetatik. Lar SAgust 15. Eritasun nekezkotik, otz-bero gogorretik edo beste alderen batetik datozkigun naigabenz<br />
illun-txiki-andietan egin behar duguna. Mb IArg I 170. Askozaz bere obea da Kontriziñoa Atriziñoa baño, alde<br />
askotati. Cb CatV 80. Au da pekatua, alde guzietatik arrigarri itsusia. Cb Eg II 12.<br />
(s. XIX). Ikusten düt alde orotarik / Egün galdürik nizala. Xarlem 582. Onelako amorea gozoagoa da; baña<br />
bestea alde askotatik on geiago dakarrena. Mg CC 237. Eli eritxon Israelgo jueza guztiz ona zan alde askotara,<br />
baña [...]. Mg CO 24. Alde guzietáik dá gaixto ta kalte-emálle úztea gizónak atzendurík ta atzerát bere Jangoiko<br />
Jauna. LE Ong 19r. Beraz alde guzietatik zor nizun zuri liburu onen eskintza. VMg VII. Orra [...] zenbat<br />
aldetara dan Jaungoikoa gure Aita. Gco I 408. Zer gauza egokiagorik eta probetxuagorik n(ere) k(ristaua), alde<br />
guzietara, Aita gurea [...] esatea baño? Gco II 411. [Infernuko etsai batzuek] ekiten dioe bere denboran erren<br />
egin duan alde artatik. AA III 573. Denborari, lekuari eta alde guziai begiratu ezkero. Ib. 557. Bethi zer edo zer<br />
eskas da osoki eta alde guztietarat dohatsu izateko. Dh 177. Asko aldez merezi dugun gauza bat. Ib. 68. Begiratu<br />
daijogun bada, neure entzula onak, miin gaistuari aldia onetati. fB Ic II 206. Begiraturik beste alde batetik<br />
gauza oni. JJMg BasEsc 184. Zegaitik fedia alde guztijetatik da ziur edo ziertuba. Astar II 14. Ez dauka fedeak, /<br />
ez, kristau nereak, / ez dauka beldurrik / iñongo aldetik. It Fab 201. Andia izateaz landara, gai eta alde<br />
guztietara da txit egokia, zuzena eta ondo egiña. Izt C 453. Emaztiari ez naigaberik alde onetatik emotia gaitik.<br />
Ur MarIl 108. Berrogeita emezortzi urte zeuzkan, eta alde onetarik ere ez [zan] pisu andi biak jasotzeko<br />
egokiena. Lard 147. Alde orotarik eta bere egin-ahal guziaz zu damuztatu zaituen jendeaz. Dv LEd 93. Orañ<br />
alde guzietatik desanparatua arkitzen naiz. Arr GB 19. Alde guzietara gure Aita-lenaren bizitza da miragarria.<br />
Bv AsL 219. Pobrezaren alde ona miraturik erakusten. Ib. 191.<br />
(s. XX). Beste alde batetik dator nire samiña. Ag Kr 159. Gauza guziak itz batekin sortu-azi zittuan egin<br />
zittun bezin egokiak, ederrak eta ainbeste aldetakoak batean. Inza Azalp 36. Gezurrakin gauz oiek esatea bi<br />
aldetara da pekatu: gezurra esan dalako ta Jaungoikoaren izena aotan artzen dalako. ArgiDL 26. Alde-ona<br />
billau gauzetan. Laux BBa 8. Okerrago da ixilpea. Alde ortatik eskarriz asko, beraz. Ldi IL 114. Alde orretatik<br />
ardura barik egon. Otx 76. Lantegitik urteiten diran gauzetan Marxek alde bat baño ez eban ikusi: langillearen<br />
lana. Eguzk GizAuz 60. Zorioneko ago beaz alde guztietatik? NEtx Antz 20. Orrek beste alde bat ba zuan:<br />
Andoniri esango ote zion ala ixillduko ote zan. JAIraz Bizia 105. Zatoz. Neretzat len bañan gutxigo ez zera.<br />
Beste alde batera berriz, biren ordez iru izatea ez da kaltegarri. Ib. 61. Intxaurrari bi aldetatik begiratu<br />
gentzaioke: igali edo fruta-zuaitza dan aldetik eta zur-arbola edo baso-zuaitza dan aldetik. Munita 50. Alde<br />
horretatik behintzat, ez zuen beldur izaterik. Mde HaurB 76. Latinak ba din alde on bat: Isabelak higuin din. Ib.<br />
30. Gauza bizkorra da orimena, nere Iainko, izugarria, sakona ta aleun aldetarakoa. "Infinita multiplicitas". Or<br />
Aitork 265. Amorru ematen zidan guziz ere ene asmoaren alde batek: bere arrontasuna. Txill Let 57.<br />
[Orhoimenak] alde pozgarria bakharrik erakusten digu. Osk Kurl 81. Eztabaidetan bi alde on zituen Sokratek.<br />
Zait Plat 90. Halere Platon hurbiltzen zaiku alde batetarik. Aitor du gizona herbail eta ahul dela. Lf ib. XX.<br />
Gogamena, buru-muiñez baliatzen den ezkero, alde ortatik beintzat, Jakintzaren zabalgunean edo barrutian<br />
sartzen da. Vill Jaink 68. Ez al dozu munduan iñor? Orren umezurtza al zara alde guztietatik? Erkiag BatB 200.<br />
Alde batean pena, plazerra bestean, / zer uzten nuen ta zer hartzen orroitzean. Xa Odol 229. Askaturik<br />
erabiltzeak bi alde gaizto agerian ditu. MIH 104. Ez dut uste alde horretatik behintzat inolako eztabaidarik<br />
izango denik. MEIG IV 52.<br />
4. (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb, S ap. Gte Erd; SP, Izt 6v, Darric ap. DRA, A). Sentido. "Hitz hura bi<br />
aldetara aditzen da, ce mot s'entend en deux façons" SP A. "Beste eun aldetara erakutsi beutsan ere Jesusek"<br />
Izt 6v. "Bertze aldera aitu dut (L, Darric)" DRA. "Hori [...] bi aldetatik artu leike (G-azp), ori bi aldetara hartu<br />
leike (G-azp), [...] bi aldetara entenditu liteke (AN-gip), bi aldetara konprenitzen al da (AN-vill)" Gte Erd 272.<br />
"Oi bi aldetara mintzo da (B, BN-arb, S), [...] bi aldetarik erraten dugu (S)" Ib. 272. Cf. infra BI<br />
ALDETARAKO. Baina Skripturák Elizaren izen haur bi aldetara hartzen du. Lç ABC I 3v. Koko itza alde<br />
askotara artzen da euskeraz. "Significa". Mok 14n. Bitara artu diteke "representar" ori: iduritara ekartzea, eta<br />
iduririk gabe oroimenean gertaraztea. Ez dago dudarik bigarren alde ontara artzen dula [Teresak] geienetan. Or<br />
QA 160.<br />
(Dv, H). "Gaixtorat, gaixtoko alderat hartzea" Dv. "Gaixtoko aldea hartzen du hitz guzietan" Ib. Etzitiala<br />
othoi ofensa, eztezazula othoi, alde gaitzera har, eneganik, eta ene lumaganik ezpalin baduzu errezebitzen<br />
balakurik edo lausenkurik. Tt Onsa 14. Ene konseillia alde onera har ezazu. Tt Arima 115. Gure lagunaren<br />
maitez, eta peretxü handi baten harentako ükheitiaz; haren egite ororen alde honiala hartziaz. Bp I 104. Alde<br />
gaiztora besteren gauzak ez botatzea. Mb IArg II 380. --Zer egin biar dogu [...] lagunaren gauza deungaren bat<br />
jakin dogunian? --Edolabere alde onera bota bere egi-modu edo intenzinoia. CrIc 92. Lagun urkoaren faltak<br />
agertzea, gauz onak-ere alde gaiztora botatzea edo gutxitzea. AA III 604. Zeure berba ta egite guztiak beti alde<br />
txarrera ta gatxera inok juzgetia. fB Ic II 225. Egin bere biar da alegina, ikusten dan guzia alde onera ezarteko,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
943
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bada alan eginagaz eztatorku gatxik, ez kalterik; baña txarrera botateko ekanduba daukanak sarri eta sarri uts<br />
egingo dau. Astar II 179. Oriek eta beste aparteko gauzak dituztela-ta, mahomatarrek alde txarrera artzen<br />
dituzte. Anab Aprika 54.<br />
5. (S; Dv), alte (-th- S; Gèze). Ref.: A; Lrq (althe). Partido, bando; parte (de un litigio). "Althe, parti" Gèze. "Bi<br />
aldetara daude bi hauzoak, les deux voisins sont divisés" Dv. "Alde bat hartu (Sc), tomar un partido" A. Eta<br />
parti zedin hiriko jendea bi aldetara, eta batak ziraden Iuduekin, eta berzeak Apostoluekin. Lç Act 14, 4 (Dv, Ol,<br />
IBe bi aldetara, Ker alde bitara; IBk bi alderditako). Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu<br />
kanpuan. (1595). FLV 1993, 449. [Saguzarrak] alde egin zuen egaztien aldetik, igarotzeko lau oñekoen bando<br />
edo aldera. VMg 49. Artzen badute eztabaidaren bat alkarren artean, gizonik elduenetako bana edo biña alde<br />
bakotxetik ifintearekin, berealaxen daukate zuzendua okerbide guztia. Izt C 228s. Ez du behar egiaz yostetan<br />
trufatu [baldar-aphezak]; / Nahasien aldea nihoiz besarkatu. Hb Esk 193. Tribunoak Felixi txartel batean<br />
gaztigatu zion Juduakin gertatu zitzaion guzia, eta bialtzen ziola, alde biai aditu ondoan, zeritzana egin zezan.<br />
Lard 525. Felixek bi aldekoai aditu zien. Ib. 525. Ala ere ez konbertitu nai [Santa Agedak] / Kinzianoren aldera.<br />
Ud 115. Bere diputatu lagun andana batekin itzulia ikusiko ginuela oneko alderat. HU Aurp 102. Batzu frera eta<br />
serora gaixoen alde, bertzeak kontra. Kontrako aldea da nausitu. Ib. 143. Gure aldea daukaten gizon guziak<br />
Minjonnet zena bezen gizon zuhurrak, eztiak, onak balire, aspaldi bakea ginukela Frantzian. Ib. 179s. Bere ahal<br />
guziez badaukate gure aldea juduen kontra. HU Zez 24. Iduri du egiazki poxolu zaiotela bertzeak erlisioneko<br />
aldearen atxikitzen ikustea. Ib. 199. Gudako egunetan alan gertau oi da: [...]; alde batekoen algaratzarra,<br />
bestekoen malko-iturria izaten da beti. Ag AL 165. Hereje argitsuak, bera euren alde eta irakatsi<br />
guzurrezkoetara eroan gura ebenak. Itz Azald 52. Berrehun aldekoak bai dira [Mexikoko asaldatzaleak], aldian<br />
aldikoak nagusi, bazter guziak aldika ebatsi dituzte. FIr 136. Jainkoaren aldea babestu nai zuten, baiña ortarako<br />
bear etzen bidetik jo zuten. Vill Jaink 44. Auteskundeetako gertakizunak aurrera yoiazan, alde bakotxetik.<br />
Erkiag BatB 83. [Ortografiaren] gai ontan esan bear diran guziak, esanak ditugu. Ez noa, beraz, alde bateko ta<br />
bestekoen arrazoiak aitatzera. NEtx LBB 9. Adibideak [...] alde edo alderdi baten ume dira. Ez ditut, halaz<br />
guztiz, talde horretakoei erasotzeko bildu. MEIG VI 172.<br />
(Como segundo miembro de comp.). Iñori etzaio galdetzen zein politika aldekoa dan, ezta ere politika zer<br />
dan badakian. Ldi IL 140.<br />
"Faveur, aldea" Ht VocGr 360. "Ene aldea hartu du, il a pris mon parti" Dv. "Norbaiten aldea hartzea,<br />
prendre le parti, la défense de quelqu'un" H. Jinkoak bere zerbitxariaren aldia hartu zizin, eta permetitu<br />
Totilaren espata ekarten zien ofizierra Demoniuaz izan zadin poseditia. AR 423. Hitzaz gütük estunatzen,<br />
Museñako kuntia, / Zerentako hartzen dian Gaiñetarren altia. ChantP 384.<br />
Opción. Aukeratu oraindixe naijago dozun aldia. Edo ume lotsagaldukuak, zaartza txarra ta ari darraikon<br />
erijotza desditxauba. Edo bendizinoezko umiak, zaartza ondrauba ta zorijoneko eriotzia. fB Ic I app. 30. Aitasemeen<br />
arteko adiskidetasunak betiko autsiak zirala, eta bein artutako aldeari jarraitzea beste biderik etzala<br />
beren buruak gordetzeko. Lard 198.<br />
"Bere aldia zaintzen ona izan, interesatua izan" Elexp Berg.<br />
6. (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN, Sal; HeH Voc, Hb ap. Lh, H), aldea (-ia S), aldi (BN-arb, Sal, R). Ref.:<br />
VocPir 368; A; Lrq (aldia); AtSac 51; Gte Erd 225, 257 y 293. Grupo, tropel, bandada. "Aldea, araldea" HeH<br />
Voc. "Troupeau" VocPir 368. "Rebaño" A Apend. "Begor alde bat daille (B)" Gte Erd 225. "Gizon alde bat<br />
bazagon bat bertzekin solasean (AN-5vill)" Ib. 293. Cf. Lar: "Trozo de gente, &c., aldia pospuesto. Lat. agmen,<br />
multitudo, caterva". Cf. artalde, gizalde, etc. v. talde. Zenbat aldiz nahi ukhan ditut bildu hire haurrak,<br />
oilloak bere txito aldea bere hegalén azpira bezala. Lç Lc 13, 34 (TB, Brunet umeak, Dv umealdea, Ol txitaldia,<br />
IBe txitaldea). Ainguru alde handi bat. AR 405. Fraide alde handi bat. Ib. 429. Behin jende-alde baten<br />
aintzindaria ethorri zitzaion. Jnn SBi 88. Hirur Fededun alde / lehengo mendetan, / Bazituen Elizak / gure<br />
herrietan. Zby RIEV 1908, 607. Yende-alde guziak ere, ori ikusirik, Yainkoa goraipatu zuen. Ir YKBiz 366. Ikusi<br />
dugu zer gizon aldea, zeren gatik, zenbat denboraz elizarat ezin agertuz dauden mendian. Gatxitegi Othoizlari<br />
1957, 136. Gau batez etzirena hirian sartu Moro alde bat, Achin bere erregearekin? Ardoy SFran 198. Harat<br />
biltzen denean gure haur aldea. Xa Odol 149. Ukanen dute merezi duten ikusliar-alde haundia. Lf in Casve<br />
SGrazi 17.<br />
(AN-gip-5vill, BN-arb, S; HeH Voc, H, A Apend), aldea, aldia (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh (aldia); Gte Erd 14,<br />
223 y 257. (Ref. a inanimados). Montón, cantidad. "Mahats alde bat, mahats sasta bat" HeH Voc. "Quantité,<br />
nombre" H. "Lot. Aldia bat, un lot" Lh. "Arri-alde gogorra, gran montón de piedras" A Apend. "Sos alde bat<br />
irabazi du (BN-arb)" Gte Erd 14. "[Dirua ezarri] bi aldetan (BN-arb)" Ib. 223. "Kotxe alde ederra (AN-gip) [...],<br />
kotxe aldea (AN-5vill)" Gte Erd 257. Untziaren zolan den hariña aldiak galaraz eztezan. AR (ap. H). Biltzen<br />
dituzte guk ez-bezalako bihi-aldeak. Dv Lab 131. Nahi bada ere zur-alde eder bat egin, aski da arteetarik urthe<br />
oroz khentzea gando txarreanetarik. Ib. 369. Harkitzue eskualde hunek emaiten dituen mozkinik hoberenak:<br />
xingar azpi zonbait, gasna alde bat eta biper gorri puluxta bat. Othoizlari 1960, 291. Portuges itsas untzi alde<br />
bat. Ardoy SFran 179. Gobernadoreari eskaintzeko sekulako present aldea. Ib. 237. Noiz da egun berean agertu<br />
holako izar alderik zeruan? Ib. 271. Norbaitek gostuko pertsu alde bat irakurtzen badu. Xa Odol 68. Bertsu-alde<br />
luzeak bazituen gogoz ikasteko. Lf in Casve SGrazi 9.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
944
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
7. Parte, porción, fragmento. Bi aldetara partitua da: batak ditu laur manamendu eta berzeak sei. Lç Ins D<br />
2r. Bere bizitzaren azken aldean. Mb IArg I 277. Pensamentu onetan badago mezako parte edo alde andijan<br />
bere guraz. Astar II 200. Ez gariala duin diñade kabu baga onen alderik txikijena bere adi erazoteko. Ib. 275.<br />
Meziaren alde edo parterik lenen edo prinzipalenak. Ib. 197. Lenagoko eunkidaren azken aldeko Franziarekiko<br />
gudan. Izt C 488. Bere lanetan zerbait arindu naiez, bere eginkizunen alde andi bat bere bi seme Joel eta<br />
Abiaren eskuetan ipiñi zuen. Lard 154. Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Bustiak diren<br />
aldeak laster idortzen dira. Dv Lab 126. XIIIen gizaldiaren aurren-aldean. Arr May 168. Begitartearen<br />
hamarretarik zortzi edo bederatziak ilundu diozka [ilargiak iguzkiari], emeki emeki, iraun duen bi oren hoitan:<br />
lehenik kokots alde bat, gero bertzea. HU Zez 94. Orma-alde batean egoan iosita [...] ixilura andi bat. Ag AL<br />
60. Jesukristo guzti guztia dago ostiya guztian, eta guzti guztiya bere alde edo zati bakotxean. Itz Azald 163.<br />
(s. XX). Eibarren ez al da Leaburuko alderik zabalena ta etxez ornituena? A Ardi 35. Ez al duzue bada<br />
irakurri Moisen liburuan, sasiaz mintzo dan alde artan, nola esan zion Yainkoak: [...]. Ir YKBiz 394. Ereitean,<br />
azi-alde bat bide ondoan erori zan. Ib. 170. Aren soñekoak artu ta banatu zituzten; zotz-egin zuten, nork zer<br />
eramango zuen. Lau alde egin zituzten gudamutil bakoitzarentzat bat. Ib. 501s. Erri aundik [...] zabaltzen,<br />
zabaltzen dijoaz, eta alde berri oetan ez apaizik eta ez ezkillarik ez da ikusten; gutxi. Bogotá berrin orixe<br />
gertatzen zan. Etxeekin bezelaxe: alde zarrekoak, bizitza banakoak [...]. JAIraz Bizia 51. Giza gogoak bi alde<br />
badauzka, hemen behar dugu Freud irakasleari zor diogun berjakintzapetiko haren adigai berria lagun hartu.<br />
Mde Pr 346. Beraz, izaki bakoitza Lehen-Gogoaren alde bat da. Ib. 348. Gure filologoak, ainbeste eskatzen<br />
dabien atlas-linguistiko orretarako krestomatiaren aldeari dagokion zati bat billatuko dabiela bertan. SM Zirik<br />
7.<br />
(Ref. a partes del cuerpo). Zirkunzisioa zan aurrari bere gorputzeko alde minbera batetik aragi piska bat<br />
kañibetaz kentzea. Ub 63. Bada mutiltxoari jaio ta zorzigarren egunean aragi zatitxo bat gañibeta edo kutxillo<br />
zorrotz batekin kentzen zien alde minbera batetik. Gco I 179. Zaindu bere biar ditubez galdu eztaijen bizitza,<br />
osasun edo gorputzeko alde edo parteren bat. Astar II 89. Gorputzak alde edo parte asko daukaz. Astar (ap. H).<br />
Zenzunak eta gorputzeko alde guztiyak. CatLlo 82. Zure barrunen eta zure gorputzaren alde eta senditu<br />
guzietan. Arr May 83. Iñor ez ikutzeko konturik andiena iduki zazu, ezta zere burua ere, eta zere gorputzeko<br />
alderi ez begiratu. Ib. 118s. Buru gañera, al bada, edo gorputzeko beste alde baten gañera. Itz Azald 130. Bere<br />
gorputzeko alde guztiak mindurik daukazan geiso bat legez. Ib. 155. Bekokiya dalako alderik argiena. Ib. 132.<br />
Zure gorputz osoa sulezean ondatzea baño obe duzu gorputz-alde bat galtzea. Ir YKBiz 122. Ikutu eban alde<br />
mindua. Erkiag BatB 97.<br />
(Como segundo miembro de comp.). Baña seme gaxoai atzaparrada bi eman ziozkan, ta bizkar alde bata<br />
erre edo larruturik, eta bestea nere sotana au baño beltzago utzi zion. Cb Eg II 167. Matralla alde aek ez dagoz<br />
alan eginda makallao saldia artuta. Mg PAb 193. Belarri aldiak berotzeko. Bv AsL 194. Ule ugari eder kopetaaldean<br />
da belarrondoetan. Ag AL 11. Buru alde guztia arrano goitarrez inguraturik daukan ikaragarrizko atx<br />
andi baltz sendo ta arro zerurutz jasoa. Ag Kr 37. Sarri berotukotsut, / Eperdi aldea. / Alper izango dozu, /<br />
Negar egittea. Echta Jos 30. Usoak egal gorrizu, / moko-aldea lumazu. Or Eus 143. Dagoneko, sabelpe-aldea<br />
otzituxe zeukan. Zait Plat 109. Mokor-aldean eta saiets ondoan bere. Erkiag BatB 76. Matraillak eta ezpainaldeak<br />
igurtzitzen ditu. NEtx LBB 105. Gerritik gora motz, anka-aldeak luze. Berron Kijote 111.<br />
8. (AN-ulz ap. Iz Ulz; Lar, Añ). Modo, manera. "(Lo mismo es) assí que assado, ainbat da onela edo orrela,<br />
oro bat alde batera edo bestera" Lar. "(De todos) modos, eroro, aldeguzitara" Ib. "(De todos) modos, alde<br />
guztietara, era guztira" Añ. "Agudo itzeliko diau alde ortara sue, pronto apagaremos de esa forma el fuego" Iz<br />
Ulz.<br />
Ordea zeren ezpaitira hamar-bat hitz edo baizen hunela diferentki eta bi aldetara eskribatzen direnak;<br />
halatan nik ere zenbait aldiz eskiribatukoitut alde batera liburuan barrena eta bertze aldera liburuaren<br />
bazterrean. Ax 18 (V 9). Flokagilleak hain ederki zeakien hainitz aldetara loreen ordenatzen. SP Phil b 4r (He<br />
VI hanbat manera diferentetarat). Sathan gaixtoak Ienkoaren permisionez alde orotarik Iob saindia atakatu zian.<br />
Tt Onsa 51. Eztizeziela behinkoaz sobera gaiza erran, bena bai zonbait ordüz ber egiak berriz erran [...]; orano<br />
hurak ützül hanitz aldetara. Bp II 6. Geldituko gara animan zikinkeririk bage [...], ta alde onetatik eriotz on<br />
banatarako ongi prestatuak. Mb IArg I 133. Constantinoplako Enperadore Mauricio ta aren peko anitz agitz<br />
gaiztatu ziran beren aldian herejiz, besteei berea kenduz ta beste asko aldetara. Ib. 232. Anitz aldetarakoak dira<br />
Santuak eskatu ta Jangoikoak egiten dituen milagroak. Mb IArg II 330. Erri edo Korte andi, zabal ta guztizko<br />
eder bat, era ta alde guzietara txit zoragarria erakutsi zion. Cb Eg II 209. --Zenbat aldetara da dolorea. --<br />
Bietara. --Zein dire. --Kontrizioe eta Atrizioe. CatUt 22. Ohoria beste althera mintza laiteke. Egiat 261. Bi<br />
aldetarakoa da beraz Jainkoaren hitza: hitzkribitua, ta hitzkribitugabea. Ub 108. --Biurtzen ditu indar zerbait<br />
gutxitu edo galduak. --Nola izan diteke ori? --Alde askotara. Mg CC 220. Nok esan alde onetatik egiten dirian<br />
konfesinoe, egiazko propositu bagiak? Mg CO 257. Oituraz pekatu benialak egiten dituzte: eta alde orretatik ere<br />
itxumena geitzen edo azitzen zaie. Gco II 17. Bada animak iltzeko beste modu bat, eta da gure eginbideai<br />
erantzuteko zabarkeria. Orregatik begiraldi bat eman bear diegu, alde onetatik gertatzen diran animen eriotzai<br />
ere. AA II 122. Jainkoak asko aldetara ukitu arren beren bekatuan diardutenak. Lard 72. Eman zion bada /<br />
Febok jakindea, / Alde askotara / Aditutzeko. AB AmaE 115.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
945
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XX). --Zenbat aldetara da [doloria]? --Bi aldetara, jaune. --Zeiñ dire? --Kontrizioa eta atrizioa. CatUlz 40.<br />
Haurrek buruzagitzat balituzkete, orduan, haurren gora-beherak beren haurrekin etxean ikasiak lituzketen gizon<br />
eta emazte batzu. Ala buruz, ala bihotzez, irabazirik baizik ez bailukete gaixoek, bana bertze, alde hortarik. JE<br />
Bur 56s. Bi aldetara zirikatzen digu etsaiak: aurrena eragiñez eta gero nasiz. Inza Azalp 149. Beste gertaera bat<br />
ere badegu, bakoitzak bere aldera kontatzen duna. Or SCruz 102. Batzuk, ordean, alde batera, / bestek bestera<br />
kontatu. "Pero unos lo cuentan de una manera, y otros de otra". Or Eus 302. Baña lau ebangelari oiek ez<br />
dizkigute beti berdin kontatzen Yesusen esan-egiñak; batzutan bai lauak berdin, beste batzutan berriz batek alde<br />
batera, besteak bestera. Ir YKBiz XI. Latiñezko Vulgatak beste alde ontara dakazki itz oiek. Ib. 236n. Edozein<br />
aldetara erantzun dezan Yesusek, arrapatzen dugu. Ib. 391. Bere buruari esaten zion mundu ontan amaika<br />
aldetara lo egin leikela: amaka bat naikoa. JAIraz Bizia 82. Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa,<br />
aldez edo moldez isilduko nauzuela. Eztit niri ez aldeak ez moldeak axolarik. Arti Tobera 283. Bakarrik<br />
nintzanean, alde guzietarat entseatzen nintzan: bat batean egiten, zuzen edo makur; bai eta, denbora hartuz,<br />
hobexago batzuen moldatzen ere. Xa Odol 41. Nolanahi ere, euskaraz ikasteko gogoa indartu egin behar<br />
genduke eskribauengan, eta gogo horri lagundu alde guztietatik. MIH 150. Gertakari berbera bi aldetara<br />
entzuten baldin badugu. MEIG I 130.<br />
9. "Cercanía, aldea, alboa" Lar. "Proximidad", "vecindad, inmediación" Lar y Añ. Apenas hay ejs. en que no<br />
aparezca con suf. locales de decl. en sing. (v. infra ALDEAN, ALDERA, ALDETIK, etc.). Laster asko<br />
ezagutu ta kendu ziran aren bide eta alde galgarritik (cf. aren aldetik). Mb IArg I 372.<br />
(Ref. al tiempo). "Amaikak alde ortan abiatu zan (G-azp)" Gte Erd 10. Amarrak alde ortarako Mauleren<br />
ataurreko Sorhuetara eldu zan. Etxde JJ 121. Aurtengo Dagonillaren egun bat zan, ni Sondikara eldu<br />
nintzanean. Amarrak aldea. Sorarrain Lili 11. Aintzintiko egunaren goiza zan, goiz berandua. Eguerdi aldea zala<br />
esatezkero, zuzenago ausaz. Erkiag Arran 23. Eguardi-aldea zan. Anab Poli 52. Gaubean amarrak alde ortan<br />
iritxi giñan. Salav 90. San Juan alde orretan berriz / emen da ardi-moztia. Uzt Sas 64.<br />
10. Sexo (cada uno de los sexos). Bakhoitzak bisitatüren dütü bere aldekuak; erran nahi baita, gizonek<br />
gizonak eta emaztek emaztiak. Mercy 42. Bi khantari, bi eri bisitazale bata gizon bestia emazte, bakhoitza bere<br />
aldekuen. Ib. 36.<br />
11. (V, G, AN-gip). Ref.: A; Etxba Eib; JMB At; Elexp Berg; Gte Erd 10, 78, 140 y 280. Diferencia.<br />
"Diferencia, ventaja" A. "Anai batetik bestera dagon aldia, esan be ezindakua" Etxba Eib. "Desequilibrio" JMB<br />
At. "Alde ederra dago jolasian ibilli ero lanian ibilli" Elexp Berg. "Goizetik gabera añako aldia badakabe oiek<br />
(G-azp), goizetik gaberañoko aldea (G-goi), [...] egunak eta gauak añako alde badaukabe oiek (G-azp)" Gte Erd<br />
140.<br />
Tr. Al Norte sólo se documenta en Xalbador.<br />
Ez dira bardin nire ta zure geixoa, / Zurea da nigandik alde andikoa. AB AmaE 336. Illargiari beti / Deutsat<br />
jaramoten, / Egunik egunera / Ze alde dakarren. Ib. 355. Dogun aldea On Luis, ain al da txikarra? Ib. 259.<br />
Gauza zar-etik txar-era ezdago alde andirik. A Gram 56. Bai, baña onak ziran Elgoibarkoak ere, aiek obeak<br />
idiak baño. Idietan zegoan alde guztia. Ag G 88. Onetara, sustarrik-sustar urrintxo jatzi ezkero, uste dot<br />
andikijak eta txikikijak ezkeunkela alde andirik ixango; aren baten danok. Kk Ab I 90. Bardindu? Alderik<br />
badago Miru-Torrena ezta beintzat. Ib. 90. Alde andia dago bixi moduetan. Enb 163. Lo datzana ta illik<br />
dagonaren artian alde gitxi, nik uste. Otx 13. Batzubetarik bestietara eztago ezetariko alderik. Ib. 55. Ta<br />
antxiñatasunian ezeren alderik edo obaririk emon eikijon piztirik ezeguala lurraren ganian. Ib. 120. Gure auzia<br />
ta katalandarrena ez omen dira berdin [...]. Bi alde agertzen dira arazo oien artean. Ldi IL 57. Baltsakeri ta<br />
gizartekeriaren artean beste alde andi bat be badago. Eguzk GizAuz 43. Erri batzuetatik beste batzuetara onetan<br />
be alde anditxuak egon dirala. Ib. 170. Ba-dira ederretsi ditudan neskatxak. Baña eder-iritzitik, aien baitzera,<br />
alde aundia dago. TAg Uzt 283. Alde andiagoa / are oituretan. SMitx Aranz 120. Migel, alde aundirik gabe<br />
Beltranen tankeratsu jantzita zijoan. Etxde AlosT 77. Azkenengo ikusi zinduztanetik, egin dezun aldea! NEtx<br />
Antz 33. Izarrak izarretik aldea du argitasunean. Or QA 200. Igarriok zer alde dagon guretzat, etxeko<br />
oiñordekoa Pelentuako alabarekin edo Ithurribordakoarekin ezkondu. Etxde JJ 71. Eztezula asmatzen astoaren<br />
ta zure artean ze alde dagon? EgutAr 26-7-1957 (ap. DRA). Maillako aldea dago bakar-bakarrik [animalia] aiek<br />
eta gure artean. Vill Jaink 70. Gizasemeen artean egozan traba eta alde bardindu eziñak ikusten zituan,<br />
etorkizunaren oztopo bakar ta sakonak lez. Erkiag BatB 87. Arentzat alde aundirik ez du / jai egunak da astiak.<br />
Uzt Sas 130. [Sukalde] hotzetikan gurerat ba dago aldea. Xa Odol 149. Alako aldea dago azkuretik zarkurera.<br />
Berron Kijote 137. Badirudi badagoela zenbait alde Barrokoaren lore mardul honetatik gaurko beste nonbait<br />
aipatzen den gizarte poesiaraino. MEIG I 217. Bi genitiboen arteko beste alde batez mintzatu behar baitut.<br />
MEIG VI 175.<br />
v. tbn. BEnb NereA 217. Basarri 137. Zait Plat 132.<br />
(V-arr-gip, G-azp-nav, AN-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 1 y 279. Distancia; ventaja. "Eibartik<br />
Elgetara dan aldia beste inguru, poco más o menos, la distancia que hay de Eibar a Elgueta" Etxba Eib.<br />
"Egundoko aldia etara jaue Rominger-ek" Elexp Berg. "Bost minutu(re)n aldea kendu dio (G-azp-nav, AN-gip)"<br />
Gte Erd 1. "Iru segundoko aldiagaz (V-arr)" Ib. 279. Eztotzu alde askogaz irabazi [...]; aizkorakada bigaitik<br />
izan da guztia. Ag G 106. Orretarako berdindu nai det / guk dadukadun aldia. EusJok 40. Gona mendeletik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
946
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
oskijetara alde gitxi. Otx 37. Eta bere ariko guziei edo guzitsuei alde au kentzen die: ez-ikasientzat ere erritar,<br />
adi-errez izatea. "Con una ventaja". Or BM 24. Alako baten, saietsez saiets, / urrats bat alde eskas dute. "Sin un<br />
paso siquiera de ventaja". Or Eus 232. Ontzi bat alde, ontzi-erdi bat, / mutur bat beintzat, kendu-nai. "Ventaja<br />
[...] de un largo de trainera". Ib. 390. Maillerdi baten aldea izanik / ba dik naiko lasaipide. Ib. 308. Goiko ta beko<br />
mallen artean dagoan alde andiegi ori gitxitu. Eguzk GizAuz 171. Ordutik ona aldea / dago urteetan. SMitx<br />
Aranz 120. Tarteka, erlojuari begiratzen zion bere laguneri zein aldea atera zien ikusteko. Anab Aprika 81. Hor<br />
dugu bestetara gabe, hogei urteren aldea. MEIG IX 63.<br />
"Aldiak, desigualdades. Gona-barren orrek aldiak daukaz ondo emoten ez dabenak, ese volante da falda tiene<br />
desigualdades que no van bien" Etxba Eib.<br />
(V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Milla alde egon ez, alde handirik egon ez. Presidente bata izan, bestia izan,<br />
eztago milla alde" Elexp Berg.<br />
Ventaja, provecho. v. ALDE ON (b). Mendira, iturrira, ibaira iges egitearen aldeak azaltzen ditu, eta [...]<br />
olako alde onak gozatzea erabakitzen. Gazt MusIx 68.<br />
12. Partidario. Hamasei den urthia, nin desolatia / hilik ama handia, nik nian althia. 'Ma grand'mère, mon<br />
alliée'. Etch 178. Ezpiritü saintia, orfelinen althia, / Zuri egiten deizüt haurrez gomendatzia. Ib. 150. Zuri<br />
gomendatürik komünaren altik. 'Les partisans de la commune'. Ib. 554. Orrenbeste itz eragitia / salsera baten<br />
mediyo, / idea ortatik izango dezu / alde aña kontrariyo. Tx B I 265.<br />
13. (L-sar; H), alte (S (+ -th-)). Ref.: A (alde, alte); Lh (althe). Cara anterior o delantera. "Face, endroit d'un<br />
objet. Emazu aldera zure maipolisa (Hb), mettez votre veste du bon côté" Lh. "Alte [...] (Sal) [seguramente error<br />
por S], anverso, cara de un objeto. Altea eta gurrumusa (Sc), anverso y reverso" A. v. ALDE ON. Bainan<br />
kontrizione perfekta edo karitatea biak gauza bera dire, gauza beraren aldea eta ifrentzua bezala. Dih MarH<br />
396 (ap. DRA).<br />
(Con bere). "Bere alde / kontrakalde (AN-5vill)" Gte Erd 11. "Hau du bere aldea jantzi honek (AN-5vill)" Ib.<br />
11.<br />
II (Uso adv.). 1. (gral.; SP, Ht VocGr 360, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), alte (R-uzt-vid; -th- S). Ref.: A (alde,<br />
althe); EI 344; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 10, 125 y 168. (Precedido de gen.). A favor de, en favor de;<br />
por. "Jar zaite ene alde, mettez vous de mon côté" SP. "Ene alde mintzatzen da, il parle en ma faveur" Ht VocGr<br />
360. "(A) favor de alguno, estar, hacer, norbaiten alde egon, egin" Lar. "Ene auzoak zure kontra eta nik zure<br />
alde yokhatzen dugu, mon voisin parie contre vous et moi pour vous" VocBN. "Ez da zure alde, il ne vous est pas<br />
favorable" Dv (que lo interpreta como adj.). "Noren alde jartzen zare, de quel côté vous mettez-vous?" Ib. "Zure<br />
alde atheratuko da" H. "Euskal-errixan alde jardun eban beti" Etxba Eib. v. fabore (2).<br />
Baldin Iainkoa gure alde bada, nor izanen da gure kontra? Lç Rom 8, 30 (He, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl<br />
gure alde; TB guretzat). Nahi duán, othoi, behatu eure miserikordiazko begiaz hire egiaren alde trabaillatzen<br />
diradenetara. Lç Ins A 7r. Gaizki egilearen alde iartzen garela haren defendatzea. Mat 32. Aphurtxo bat biztuko<br />
da tristatuen gogoa / Ikhusirik hekin alde hari dela Iainkoa. EZ Man I 73. Haur edireiten dut nik neure alde eta<br />
fabore. Ax 17 (V 7). Zakua betatxuaren alde. "Le sac est favorable à la pièce qui peut servir à le rapetasser". O<br />
Pr 417 (tbn. in Saug 178). Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230. Egun zure alde direnak bihar egin<br />
diazakezute kontra. SP Imit II 1, 3. Adeskideak bere adeskidiaren alde eta faboretan bere bizia galtzen eta<br />
iokatzen baitu. Tt Onsa 124. Azken bethiereko Arresta, zoin Jinkoak emanen baitü jente honen althé eta gaistoen<br />
kontre. Bp I 58. Bethi pluma itzuli izatu dute garaitiarraren alde. ES 107. Egizu gudu ene alde. Ch III 23, 8.<br />
Haren alde gudukatzen direnei. He Gudu 55. Gizon [...] jakintsuak gure alde ditugunean, eztiegu beste jendalla<br />
horiei jaramon bear. Lar, carta a Mb 280. Gauz gaistoren alde milagrorik ezin egin diteke. Mb IArg I 178. Bere<br />
Aitari gure alde eske ta eske dagokana. Ib. 107. Esaten dudanaren alde sartzen ditudan Eskriturako testo ta<br />
Doktoren hitzkuntzen batzuetan. Ib. 55. Zerua Josueren alde agertzen zen. Lg I 199. Eta berritu zituan<br />
israeldarren alde aen gurasoai egindako eskeñiak ta agindeak. Ub 70. Zer moldez behar den ibilli fortuna edo<br />
alde edo kontra denean. Mih 2. Jende güziaren etsaiak düke jende güzia etsai ta sekülan arrazoa bere althe.<br />
Egiat 226.<br />
(s. XIX). Ithurbideren alde mintzo ziren guziak. Monho 58. Konfesorea bere alde edukitzeko. Mg CC 170 (CO<br />
248 bere aldetik eukiteko). Erabagi ebeen [erromarrai] edegitia erriko atiak, eurai deitutia ta euren alde jartia<br />
borondate osuaz. Mg PAb 218. Santuak bere alde edo bando iduki nai dituenak. VMg 24. O ene Jaunarén<br />
amórea ene álde, zein gaizki pagatudióten! LE Ong 118r. Nik esango ditudan gauzak izango dirala ez zuen<br />
kontra baizik zuen alde. AA I 576s. Gizonaren alde edo fabore egindako mirari edo prodijioak. Gco I 428.<br />
Goraki agertu behar da Jainkoaren ohorearen alde. Dh 74. Gure alde daukagu / gauza bat bakarrik, / ez zaigula<br />
irtetzen / bidera lapurrik. Echag 236. Salbatzailea orai eta gero deklaratuko da heien alde. Jaur 137. Kantore<br />
hoien süjetek ere bazükien berthüte / izan balira aberats eta fortüna hen althe. Etch 628. Itzkera onen alde ta<br />
kontra izkribatu diran liburuak. Izt C 231. Arteko mensajeruak / Ez dabiltza debalde / Legearen fidel dira /<br />
bakotxa bere alde. Bordel 88. Nik ez nakike egiazki, / Nere hauta eman zoiñi: / Izpiritu batzu laiste / naski don<br />
Beltranen alde. Gy 217. Attona zenbeit bada galtza motxen alde. Hb Esk 185. Nork bere iritzia, guziak eman<br />
zuten, bere alde arkitzen zituzten argibide eta sinisgarriakin. Lard 510. Ama guziz saindua eta urrikalmenduz<br />
bethea, izan zaite horrelan nere alde. Dv LEd 176 (Cb Eg II 98 neretzat). Etsenplurik ikharagarrienak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
947
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erakhartzen zituzten errankizun horren alde. Laph 207. Senar-emazte gazte aien alde milla ta milla erregu eta<br />
promes zerurontz bialduaz. Arr GB 10. Jinkuaren boronthatia behar dü examinatü, othoitzez eta barurez hura<br />
bere althe jar erazi. CatS 93. Santuak iñor bere alde ateratzerik nai etzuela. Aran SIgn 56. Ez naiz ni gerraren<br />
zale, / baizik pakearen alde. Xe 410. Euren zotin ta negar, zizpuru, tristeen alde, / Jaso izu jaso, zure besoa<br />
berbertatik. AB AmaE 437. Constantin enperadorea atheratu eta altxatu zenean giristinoen alde. Jnn SBi 127.<br />
Hunen alde bazare, / guardia emazu. Zby RIEV 1908, 213. Txiliren alde urten gura izan eban. A BeinB 88. Beti<br />
bere burua behar-orduetan erakutsi duela erlisionearen alde. HU Aurp 88. Errakuntza orreek ontzat artu edo<br />
euren alde berba egiten dabenak. Itz Azald 50.<br />
(s. XX). Nik ezin neike ez bataren da ez bestearen alde gaur txartelik emon. Ag Kr 178. Biurtu zireala zerbait<br />
Josetxoren alde, onen gizabidea jakin ebenean. Echta Jos 242. Badute oraino bertzerik beren alde, guziz hau: ez<br />
baitira hats hantzen. JE Bur 29. Ontza bat urre Abadiñokoaren alde! Ontza bi urre Jose Domingon alde! Ag G<br />
102. Egin otoitz [...] Medelen alde ere bai. A Ardi 28. Erregutu egizu gu pekatarioen alde. KIkV 51 (KIkG 33,<br />
ArgiDL 14 -(r)en alde; AG 1912 -(r)en aldez; Mat 2, Harb 4, El 6, CatBurg 4, Ub 166, CatB 10, Legaz 5, Ip Hil<br />
94 gatik, Bet 5, VJ 14, CatBus 4 gaiti, A Cat 3 -kaitik; CatLuz 3, CatJauf 2 -(r)entzat). Zer zü kontrabandisten<br />
alte? Const 32. Bihotz onekoen alde gauden bethi lagun. Ox 187. Gaxoen lagun ai! zeran orrek, beraren alde /<br />
agertu zure besoa. Jaukol Biozk 35. Zoria euren alde atara zalako. Or Tormes 5. Jel-en alde gabiltzaz / Gau ta<br />
egun lanian. Enb 63 (en una composición titulada Jel-alde). Ori bear degu; emakumezkoen euskaltzaletasuna.<br />
Euskeraren alde atxiki ditezela. Lab EEguna 71. Eta ire lagunak, etxuek ire alde urten ala? Kk Ab II 183. Bi<br />
milloiez zer egingo, euskeraren alde? Ldi IL 26. Or eskatzen du aurrena bere buruaren alde. Ir YKBiz 462n.<br />
Orain arte domu edo kapitalaren alde egon diran legeak lanaren alde, bear bestean, aldatuko balira. Eguzk<br />
GizAuz 34. Aitari itz egin bear diozu ta gure alde jarri. ABar Goi 29. Gu zuzenaren alde ari gira. Lf Murtuts 49.<br />
Beraz gizakume zorigabe onen alde aolku-eske ari izan ote zera? Zait Sof 97. Arantzazuko elizgintzaren alde<br />
egiñala guzia egin bear zala. SMitx Aranz 169. Gudaldi ikaragarri artan ordea, Beltran Alostarrak bere odola<br />
kistar ziñesmenaren alde eman zun. Etxde AlosT 43. Amaika izerdi emonikoa dogu Don Martin bere erriaren<br />
alde! Bilbao IpuiB 217. Jesus eta Mariari / eskatu gure alde. BEnb NereA 177. Munduko ordena ez baldin<br />
badago ongiaren alde. Vill Jaink 101. Bazen asko solas eta kalapita ere, batzuk Ameriketarat joaitearen alde,<br />
bertze batzu kontra. Larz Iru 9. Ate zaina beren alde ezarririk... edo erosirik. Ardoy SFran 91. Etxeko ohointz<br />
horren ondoren, Hazparnen bertsolari-besta batean eske bat egin zan nere alde. Mattin 55. Orduan ere etzan<br />
ariko / iñor lanian debalde, / baizikan danak saiatzen ziran / bakoitza norbere alde. Uzt Sas 201. Gure etxearen<br />
alde, guztion etxearen alde, mintzatu nahi nuke. MIH 211.<br />
(No precedido de gen.). "Haizea alde dugu, le vent nous est favorable" Dv. "Gauzak alde dohazkigunean<br />
(Harb), quand les choses nous réussissent" Ib. "Iauna, zu zaitut alde, Seigneur, c'est vous que j'ai pour protecteur<br />
(He Phil)" H. Zu alde bazaitugu, nor kontratuko zaiku? Harb 397. O iauna zu zaitut alde, / Zu ene Iainko<br />
xoilla. Hm 46. Zeroni heltzen, alde iartzen eta laguntzen ezpazaizkit. SP Imit III 59, 3. Alde jar zaizkigu / Gure<br />
salbatzeko. Monho 74. Bestalte bakia / hareki diaigü ükhenen, / hura üdüri monarka bat / althe beita izanen.<br />
'Car sera (notre) allié / Un monarque tel que lui'. Xarlem 97. Bere jabe puisantak hari althe jalki. 'Sa puissante<br />
parenté prit son parti'. Etch 78. Etzuten nihor alde, eta halere oro belhaunikarazi zituzten. Hb Egia 153.<br />
Othoitzaz eta baruraz zerua alde ezarri ondoan. Laph 181. Arrazoinak alde eta kontra nahi ditu entzun. Ib. 182.<br />
Nihor atheratzen bazaio kontra, zu jar zaizko alde. Ib. 84. Jainkoa alde badut, oro alde ditut. Ib. 60. Garbi<br />
denean zerua, maltso itsasoa, alde haizea. Ib. 175. Arrotz aien espiritu ta bizimoduaren gañean batzuek alde eta<br />
besteak kontra komentuko prailleak zebiltzalarik. Aran SIgn 61. Barthou alde duenak, Barthou lagun duenak,<br />
Barthou bere eskuko duenak, zer indar ez du? HU Aurp 81.<br />
(s. XX). Bainan zeren gainean finka ditake gure adimendu xumea [...], jujatzeko hau xuxena dela, hura<br />
makurra, hunek gauzak alde dituela, harek kontra? JE Bur108. Maria, zeri so zaude? / Zure hilak nor du alde?<br />
Ox 80. Juezak alde dauzkakiyenak / irabazten du auziya. Tx B II 96. Nere bertsu-lan au egitean, / arren,<br />
datozkidala alde! Or Eus 252. Jesus Jaunak haste-hastetik batzu alde ukanki eta bertzeak kontra. Leon Lc 2,<br />
34n. Dakialarik ene arimak / ez dugula alde / othezko Jainkoa. Mde Po 74. Ezbearreko aunitz dagite, zozo alaen<br />
aiek, legez zigorka-bearrak oitura alde ez balute. Or Aitork 112. Bainan haizea ez baitzuen alde, egon behartu<br />
zitzaion hiruzpalau ilabetez. Ardoy SFran 185. Batzuek kontra izango ditut / ta alde beste erdiyak. Uzt Noiz 62.<br />
Geiak ez zionaz geroz galdegiten alde ala kontra agertzea. Lf ELit 275s. Beraz hor ezjakina dugu alde. MEIG<br />
VII 126.<br />
v. tbn. Prop 1882, 58. AzpPr 58. Ir YKBiz 277. Zerb Azk 61.<br />
(Tras tema nominal nudo). Belaunbiko, Agurtza / Otoizten dabe, / Sendi Deunaren aintzaz, / Gokaxo-alde.<br />
Enb 97. Berotu zan "Uitzi" bere aburu-alde. Ldi IL 50. Bidegurutzetan ildakoen gogo-alde otoi egiten da. JMB<br />
ELG 89. Eta Jainko-mendirat ni sutan joan nintzen / Oro dabilzkan Hura gu [sic] alde dadien. Iratz 185.<br />
Birjiñak berak "Jainko-epaia" / erri-alde eman zuen! SMitx Aranz 69. Beinbat geiago bere lera itto zun<br />
aitaganako errespetuz eta sendiaren pake alde. Etxde AlosT 94. Baserri alde didar egiñaz. BEnb NereA 212.<br />
Ikusten danez bere erri alde / gogor egiten du lana. Basarri 187. Aita gure bat errezatu zuten aren anima-alde.<br />
NEtx LBB 75. Nolanahi ere, gure hizkuntzaren batasun alde hor egin asmo duzuen lanean, lankide natzaizue.<br />
MIH 119.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
948
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Precedido de sust. vbal.). "Ni egite alde no (AN-gip)" Gte Erd 10.<br />
"(V, BN), conforme. Ene alde, conforme conmigo" A. "Alte (R), althe (Sc), conforme" Ib. Eta hemendik<br />
goiti gauzak beti gogo-alde [= 'según sus deseos'] konprenitu orde, har-aitzu diren bezala. Ezkilek eta<br />
kontseilariek ez dautzute sekulan erranen ez Balentin, ez Mutxurdin, baina tilintin! Lf Murtuts 36.<br />
"Batek zerbeit on duen edo ez adiarazteko erraten oi da: ez dakigu alde duen edo" FIr 158.<br />
2. (Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) parte. v. ALDETIK (b). Eta laur animalék zutén<br />
batbederak zeinek bere alde seira hegal. "Chacun à part soi". Lç Apoc 4, 8.<br />
Por su (mi, etc.) lado. "Bizitzea ni nere alde, hi heure alde, hura bere alde etc., [...] vivre, moi à part moi, sur<br />
moi, séparément, à mon compte" H. "Bere alte (R), solo, aislado" A. "Bere alde (L, BN, S), à part soi" Lh. <br />
Hun duzu bat bederak bere orhitxapena egin dezan bere alde, bere beithan. AR (ap. H). Artzai ta beste milla /<br />
zeñek bere alde. Echag 87. Harentzat [sabelarentzat] bethi lanean / Haritzeaz, azkenean / Aseak menbroak, egiñ<br />
zuten xede, / Elkhar aditurik, deusik hari gabe / Nor bere alde bizitzeko / Ale aithorenseme, lazo. Gy 193. Hala<br />
non, deus egiñ gabe, / Goan baitziren zoiñ bere alde. Ib. 304. Zirenean zoin bere alde hola aphur bat ibilli, /<br />
Elkhar gana gerthuz zuten bidea hek itzuli. Ib. 183. Bizi da, bere alde, Serresko etxean. Hb Esk 103. Erretorak<br />
zenbeit hitz onez eskerrak emanik herriari, joan dire zoin bere alde, bakotxak bere eginbidea beterik. HU Zez<br />
129. Itzuli gira etxerat, zoin gure alde. HU Aurp 186. Damurik dabiltza bakotxa bere alde. Elgarretarat bil<br />
balite eta elkar adituz berma [...]. JE Bur 210. Elizari, behar bezala, bere alde bermatzeko eskua uzten zakonaz<br />
geroztik. Ib. 46. Joan ziren berehala, erkatz-gider batzuen gainean, zoin bere alde. "Chacun de son côté". Barb<br />
Leg 134. Bakotxa zuen alde lanerat goizean, / ez uka zoaztela pena bihotzean. Xa Odol 149.<br />
"Bere alde utzirik horiek guziak, laissant toutes ces choses à part, de côté (AR)" H. Inguruko arrotzak bere<br />
alde utziz. Hb Esk 24. Bizkitartean luzerat unhatu zituen khorodunak, eta utzi zuten [Konfuzius] bere alde. Hb<br />
Egia 67.<br />
Aparte, como excepción. Bada erregela horiek haiñ daduzkat jeneralak, non ez baitzaie eman behar<br />
exzepzionerik, edo bere alde uzteko lekhurik behiñere. He Phil 208s (SP 207 ezpaitut hartarik deus ere<br />
lekhatzen). [Lurrean izan diren gizon handienak] ez dute egin yainkozko lanik. Utzi behar da beraz Yesus bere<br />
alde; orok nausi dute. Hb Egia 86.<br />
3. (G-azp, AN-ulz; Dv, H). Ref.: A Apend; Gte Erd 244. A cambio de, en pago de. "Bere hartzekoaren alde ou<br />
aldera izan ditu ehun libera, il a eu cent francs à compte de sa créance" Dv. "Cambio. Idi-parean alde eman dio<br />
zaldi bat (AN-ulz)" A Apend. "Idi baten alde zaldia eman du (G-azp)" Gte Erd 244. v. HUTSAREN ALDE. <br />
Egin bitza bere gauzak Jangoikoaren izenean ta bere zorren alde. Mb IArg I 154. Nekezko nere lanen alde<br />
arkitzen nazala ni nere Aitaren glorian [...]; ta bere nekeen alde izanen du niri darraikidanak ere dagokan izen<br />
ta honra guzia. Ib. 154. Eskerrak ematera etorriak [...] egin dizkigun ondasun andien alde. Ib. 391. Itxeko<br />
zorrak atera, itxearen alde tributu-zensoak ezarri. Ib. 373. Ta bere otoitz on humillen alde utzi zion Espiritu<br />
Santuak bein eman zion indarza. Ib. 374. Baldin saltze onen alde eman nai baiziozkeen [...] ogei ta amar diru<br />
zillarrezko. Ub 85. Gertatzen diran nekeak eskeñi giozkatzu Jaunari zure bekatuen zorren alde. AA I 584.<br />
Sufritu bear ditugu penitenziazko espirituarekin: au da gure pekatuai zor zaien penaren alde. Gco I 450. Ta<br />
urteroko irabaziak oso-osorik emango dizkitzut, orain aurreratuko didazunaren alde. ABar Goi 36.<br />
(Precedido de sust. vbal.). Erleak emate-alde txerria merkeago saltzen da (B). A EY I 432. Ez egun bateko<br />
galtzea ez, baita lau egunekoa ere egingo nuke auxe ikuste-alde. "A trueco de verle". Berron Kijote 142.<br />
(Precedido de part.). "Mandatu egin alde sagarra eman didate (AN-5vill)" Gte Erd 10.<br />
4. (Precedido de numeral). En dos (tres, etc.) direcciones, a dos (tres, etc.) lados. Retira bedera alde. 'Ils se<br />
retirent chacun de son côté'. Xarlem 678. Ilea sagerdeka bi alde yautsia, / Dirtiratzen duela mazelan behera. Hb<br />
Esk 181s. Nola duzke zuhaitzak zazpi adar eder / Begitan ditezkenak andanekin ager. / Hala da Eskal herri zazpi<br />
alde yartzen. Ib. 74. Emazte batekin egon behar zuten gizonek: etzitezken bi alde yar ere, adulterioaz kanpo. Hb<br />
Egia 81. Luther, Melanchton, Oecolampade eta Zuingle bildu ziren Marpatey deithu hiri baterat, elkar aitzeko<br />
xedez. Bainan hain gauza bereziak atzeman zituzten Testamentean, non lau alde yarri baitziren! Ib. 119. Yesusen<br />
arabera, etxe bi alde direnak erortzen dire (Mc 3, 25). "Omnis domus divisa contra se non stabit". Ib. 110 (Dv<br />
etxe bat bere kontra bi aldetara badago). Oihanera heldu direlarik, badoazi biak bi alde. "Ils y prirent deux<br />
directions différentes". Barb Leg 129.<br />
5. (Tras tema nominal nudo). Hacia. "Noter la différence de sens entre etxe-alde, 'vers la maison' y etxearen<br />
alde, 'en faveur de la maison'" Lf Gram 383. v. ALDERA (b). Etxe alde laster emaiten da abian. Gy 51.<br />
Hedatzen kosta alde, Laphurdi aldetik. Hb Esk 43. Ezker-eskuin dabilka bere gorphutz lerdena, behin aitzin alde<br />
ditu buru eta bulharrak khurrean, gero yartzen da sahetsaren gainean. Hb Egia 151. Kanpo alde, Txomin, kanpo<br />
alde? Zab Gabon 26. Gauza bat doanean / gure gogo alde, / Makhurrik hartan baden / ez zazula galde. Zby<br />
RIEV 1908, 774. Eguzki alde badu [Villeneuvettek], bere oihalen urrun heltzeko, Cette deritzan portua. JE Bur<br />
198. Ibaia badoa naro itsas-alde. JE Ber 9. Hegatz-alde, beraz, teilatuko gapirioak bazter-harresietako gainhegietan<br />
pausatuak. Ib. 21. Karrikatik athera orduko eguerdi-alde, bidea zabaltzen zaiku. Ib. 53. Emeki hartzen<br />
daukutelarik otoek ipar-alde. Ib. 76. Eskuin-alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran zabalsko bat. Ib. 95. Draga<br />
draga bazoazin beraz etxe-alde. "Et [ils] reprirent d'un bon pas le chemin de la maison". Barb Leg 147. Ezkeralde<br />
Orexa, / eskui, Altzo-muño. "A mi izquierda". Ldi BB 54. Ugarte alde dagon izpurak / kenduko dio indarra.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
949
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"La corriente que se forma hacia la isla". Or Eus 393. Lohi hautarik nago zeru-alde beha. Iratz 162. Izarrak<br />
mendi alde dagotzi bildurik. Ib. 39. Uhainetan lerratuz Musko alde joaki. Ib. 117. Zerbait gaizki egin izan banu<br />
bezala, ihes egin nuen mendi alde. Xa Odol 37. Aintzin alde joan / sineste fermuan / saria badaukala Jaunak<br />
zeruan. Ib. 169. Harkaitz latz batzuen artetik Nafar-alde pasatzen ziren asko jende. Lf in Casve SGrazi 15.<br />
(Precedido de gen.). (Algunos ejs. podrían interpretarse como 'a favor de'). Ez naiteke munduaren alde itzul<br />
nere bathaioko hitzak eta obligazioneak hautsi gabe. Dh 116. Pisuban jarririk alde batetik Andre Joxeparen<br />
urtiak eta itxusitasuna, ta bestetik ogei milla duruak txanponetan, balantza diruben alde jeisten da. Sor Gabon<br />
55. Ama erruki orren begi gozoak gure alde itzuliazitzeko. Inza Azalp 157. Othoitzean har diten, lokhartzeko<br />
orde, / Etsaiak ez ditzan bil hobenaren alde. Ox 77. Aithortzeko dugu, bizkitartean, azpitik ezagun dituzten<br />
gapirio ozkatuek durduza bat emaiten daukutela, hiriaren alde. JE Ber 78. Sort-Herriari hartuko diot bere<br />
bazterren lillura / Eta bihotzez, bazterrez bazter, auhenen alde banoa. Iratz 72.<br />
(Precedido de sust. con suf. -ko). Eta bere yustak oro egiñ ondoan, / Etxeko alde Yanot kontentik zen eman.<br />
Gy 233.<br />
(Precedido de part.). Nere bihotzak ereman alde naiz orai arte ibili. Iratz 71.<br />
6. (G-bet, AN-gip). Ref.: A; Eusk 1962, 56; Gte Erd 156. Cerca, al lado. "Cerca [...]. Alde dago, está cerca" A.<br />
"Goizueta Leizatik alde dago (AN-gip)" Gte Erd 156. Cf. ALDEAGO, ALDEEN. Orra, atsekabea<br />
poztasunetik zeñen alde dagon. Aistiyan, Ramuntxoren etorrerarekin, etxe au zorionez bete da [...]. Ta orain...<br />
Alz Ram 93. Poztasun ori ain urruti da... ta ain alde samintasuna! Ib. 52. Nik edadia aitortuko det / bautismuan<br />
dan bezela / [...] / irurogei ta beatzi urte / alde xamar gabiltzala. Tx B II 36. Lenengo bueltan lau txalupa oiek /<br />
alde ziraden alkarren. Ib. 81. Andik eroso zegon eskola / ta lanerako tokia, / ori etxetik alde daukanak / ez du<br />
alderdi txikia. Uzt Sas 120.<br />
(Tras tema nominal nudo). Axeriak ziren xoilki / Etxe alde egotu prudenki. Gy 123. Ethorri ziren yendetan<br />
axeria ezta ikhusten, / Baiña buru-kolpe batez etxe-alde da gelditzen. "Le renard se dispense et se tient clos et<br />
coi". Ib. 75. Erregeren ingurutan, / Gorthe distiantetan, / Grinan da gizona. / Ez hola Eskalduna, / Herri alde<br />
dagona: / Bethi da lorian, / Bizi arraizian. Hb Esk 20. Mendi alderat hainitz ozarrago dire; / Dixiduz baliatzen<br />
direnak badire. // Kosta alde direnak, bizitzen bertzela, / Segitzen dutelarik legen erregela. Ib. 228.<br />
(Precedido de gen.). Asiyeran jendia / zezenaren alde, / azkenian etziran / arrimatu-zale. Xe 203.<br />
(Ref. al tiempo). Besuak agiriyan, / kolkuan petxera; / amarrak alde arte / ez datoz etxera. Tx B II 108.<br />
Lauterdik alde, zazpi segari / bil dira Errekaldera. Or Eus 297. Goizeko ordubata alde arte, gorriak pasa ta<br />
pasa aritu ziran. Salav 57.<br />
7. alte. En comparación. Izeia da andiago; baia dago txiki, lerren alte. Mdg 130.<br />
8. Con respecto a, sobre. --Zer diraustazu Masima, gure autuen alde? --Andoni, albista onik ez: senarraren<br />
baimena egon da, baña Eladik eztau nai ezkondu oraiñdiño. Echta Jos 218.<br />
Para con. Beitturik eben gela otza eta estua, oia lastamarrara bakua, ormak amaraunez beteta eta<br />
emakumia bada-ez-badakua, errukittu zan senar zoruan alde. Etxba Ibilt 466.<br />
9. A cargo de. "Nire álde dago (V-ger-ple), lo tengo yo guardado. Sin ese acento [...] significa 'está a mi favor'"<br />
A EY III 296 (v. tbn. A Apend s.v. alde).<br />
10. (Acompañado de ablativo). Lejos de, fuera de. Senargaiarengandik alde beren buruan ikusita. Or Mi 63.<br />
Maiz, orde, etxetik alde / dut oroimen aula. "Me huye de casa la flaca memoria". Or BM 96. Yerusalendik alde<br />
iltzea igarleri ez dagokio-ta. Ol Lc 13, 33 (Dv kanpo, Ker, IBk, IBe kanpora). Etxeko sutondotik alde ibilliondo.<br />
Ldi UO 56. Eta gaur be etxetik alde ixan nayakon bitartetxu baten erakusmeneko gaiztakerija egin daust<br />
niri onek. Otx 142. Lurralde ontatik alde. Zait Sof 22. Irain gorriz urrezko gurditik erabat erauzi ta alde iraulita.<br />
Ib. 24. Garai artako goganbear bereizietatik alde ageri da auzi au. Zait Plat 152. Zer zorapidez onela / dagoz<br />
zentzuak egitik alde. Gazt MusIx 105. Mundutik alde biziko naiz. Ib. 68.<br />
11. (Precedido de sust. vbal.). Para. Bat ez beste guztiak alkarraitzeko bide bat ein eban, beste orren lepotik<br />
barre eite alde. SM Zirik 33. Noizik peñian txikito batzuek geiago edaten zituan [Joxek], balientetze alde. Ib.<br />
132.<br />
Irakurtze-alde ari zeran orrek, ziñik gabe-ere sinistu zenezake liburu au [...] libururik ederrena [...] izatea nai<br />
nukela. "Desocupado lector". Berron Kijote 17 (cf. infra ALDERA (h)).<br />
12. En vez de. Ortakoz, aipa-bearra dizut / azi ninduten sukalde: / [...] / Nere lênengo euskal-eskola, / nere<br />
sortetxeko alde (orde, ordez). "En vez del hogar que me vio nacer". Or Eus 191s.<br />
13. Excepto. Beraz, ura nola il zanik gizaseme batek ere ezin lezake esan, gure Teseu alde. Zait Sof 152.<br />
III (Interj.). (V, G). Ref.: A; A Morf 730; EI 346; Elexp Berg; Gte Erd 303. "Alde ortik!, ¡fuera de ahí!" Zam<br />
Man 4. "Alde hemendik (V-gip, G-azp)" Gte Erd 303. Cf. alde egin. Alde bada, kristinaubak, okasinoetati. fB<br />
Ic II 281. Esanaz arrabioz: alde nire etxetik. AB AmaE 389. Ta alan bere itxi-gura ez padeutsee bakian, itxi<br />
guztijari, alde euretatik, ta bakarrik egiñ daijeela biarra. JJMg BasEsc 117. Bide onari segi, / txarretikan alde.<br />
JanEd I 120. (Denak bultzatuaz eta danen erditik) Alde! Bire! bire! (Joaten da kanpora). Alz STFer 131. Bada<br />
orduan alde, alde, nai dekan lekura. Ag G 275. Etzaitut ikusi nai! Alde emendik! Alz Txib 104. Alde emetik,<br />
zeugaz eztogu jokatu nai-ta! Altuna 99. Alde, alde nire ondotik ointxe berton. Otx 27. Alde emetik, arin. Ib. 64.<br />
Segari bikaiñentsuna atera ziteken, lanari sendo yarrai balitzaio, baño pestaburukoan, alde igitaia! Or Mi 112.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
950
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Alde --dio-- lizunkeri, debruen kiratsa! / Emen etziten denak beza loa lasa. Or Eus 60. Alde nigandik, gaizkiegille<br />
oiek. Ir YKBiz 140. Erantzun zioten: Alde ortik! Ol Gen 19, 9 (Ker alde ortik; Dv habil). Alde! lurralde<br />
ontatik utikan! usu! Zait Sof 112. Alde arin eskuok, neskatx orrengandik! Ib.130. Gaiztozuloko Sorgin, gaitz<br />
danen sort-oge, / legortearen ama, Dama ondatzalle: / zure jaurgoa jun da. Guregandik alde. SMitx Aranz 34.<br />
Alde! Anka emendik! Kanpora esan dut! Lab SuEm 184. Zuek kamiñu erditik / bazterrera alde! Azpillaga in Uzt<br />
Noiz 31.<br />
- ALDEAGO. Más cerca. Ekarri det nere etxera on ustean aldeago zalako. Ill Testim 27. Beruta-aldego,<br />
gurdi-bidea / utzi Buztinen kontura. Or Eus 329. Alperrik jaio zaizkik / baratzan loreak, / Mariantzat bazeudek /<br />
aldego t'obeak. E. Mujika EEs 1923, 223.<br />
- ALDE-AGUR. Saludo de despedida. Bere lagunei alde-agurra egiten, bere aberri Euzkadi onetara<br />
etorralako bere karreria amaituta. Kk Ab I 107.<br />
- ALDEAK ALDE. Salvadas las diferencias. Ta Unamunok Loiolakoagatik ziñona geuk itandu Unamuno<br />
beragatik, aldeak alde: ez al da euskal gogakuna beragan gallurtzen? SMitx Unam 49. Diogun ere orduantxe<br />
errotu zela egundaino ezagutu dugun erlijiokera (dogma, morala, elizkizunak eta arauak) elizgizonetako zati<br />
handi batek herriarekin zituen harremanak, aldeak alde, zirela bide. In MEIG VI 32.<br />
- ALDE-ALDE (G, AN-larr-ulz). Ref.: A; A EY III 260; Asp Gehi. a) Más o menos, aproximadamente. "Alde<br />
alde bota (G), calcular" A. "Alde alde dabil (AN-ulz), muy cerca le anda" A EY III 260. "Poco más o menos,<br />
aproximadamente. Esazu alde-alde zer balio duen soiñeko horrek" Asp Gehi. Dantzari amorratuak arratseko<br />
ordu biak arte egongo ziran alde-alde. Anab Poli 82. Berrogei t'amarren bat urte izango zituan gure zaldunak<br />
alde-alde. Berron Kijote 31. Bateri kendu zion Don Kijotek adar iar bat lantzatarako alde-alde serbi zezaiokena.<br />
"Que casi le podía servir de lanza". Ib. 98. Eta, alde-alde, bi ordurako denbora-pasa alaigarria galduko zuala.<br />
Ib. 108. Bada, guztiarekin ere, orduko erregela zorrotz bat ia oraintsu arte bizirik iraun duena euskalki<br />
guztietan alde-alde. MEIG VII 180.<br />
b) (Precedido de gen.). Al lado de, muy cerca de. Ni, bizkortxo, elizbarrutik elizatarira joanez, beren aldealde<br />
belauniko jarri nintzan. A Ardi 49.<br />
c) (AN-larr). "Bastante. Alde-alde yan degu" Asp Leiz. "Bastante. Alde-alde lan egin dugu gaur" Asp Gehi.<br />
- ALDE-ALDEAN (Lar, Añ A, Dv, H). a) Casi; aproximadamente. "Casi casi" Lar y Añ. "Obra de, cerca de,<br />
poco más o menos, alde aldean, gitxi gorabera" Lar. Orduan alde-aldean aitu zan mundua, bada Noe eta<br />
bere etxekoak ez beste guziak ito ziran. AA I 560. Onelako gizon mukerraren emazteak alde-aldean sinits dezake<br />
gaztañ-ondoren batekin ezkondu zala. Ib. 589. Diakono edo ebanjelistaren malla Sakramentua dala alde-aldean<br />
fedeko gauza da. Ib. 551. Gizon jakintsu geienak, edo alde aldean guziak erakusten diguenez. AA II 51. Zergatik<br />
inposible da alde aldian, gauza bat ongi egitia lenago askotan egin gabe. Echve Dev 204. Suge lotariak alde<br />
aldian sentitzen ez dan moduan oska egiten du. Ib. 401. Ta ikusiko dezu zeñ gutxi, ta alde aldean ezer ez dan guk<br />
egiten deguna. Echve Imit 50. Gal-eper samalda izugarriak [...] or-emen zebiltzan, buruetan alde-aldean ukitzen<br />
zietela. Lard 88. Nere orazioak txit laburrak dira, alde-aldean bortxaz bezela egiñak. Arr May 122. Ontan bat<br />
datoz geienak edo alde-aldean guziak. Zait Plat 11. Hor [Arestiren poeman] dago alde-aldean Arantzazuko<br />
batua osorik, puntu eta komatxo, baita Arantzazuz gerozkoa ere, aditz eta guzti. MEIG VII 168.<br />
b) (Izt 24r, Hb ap. Lh, Dv, H). Muy cerca, justo al lado. Gure alde-aldean Thibeteko misione dohakabea<br />
suntsitua izan da. Prop 1889, 45. Jenebieba eman zen belhauniko gorphutzaren alde-aldean. Jnn SBi 74. San<br />
Antoniok Jesus Jauna bera zuen han bere alde-aldean. Ib. 124. Hirur xoko maite ibaiaren alde-aldean. Zerb Azk<br />
48.<br />
(No precedido de gen.). Ihurtzuria alde-aldean erori litzaiokena bezein laztua. Jnn SBi 91. Maria alde<br />
aldean ikusten du. Goñi 33. Alde aldean jartzen zaio bethiko arrotza. Barb Sup 24.<br />
- ALDE-ALDE BATERA. De golpe. Baketu zan bere arimia; sendatu bere itxaropena; gozotasunez bete bere<br />
bijotza; baita bere alde alde batera osatu zan, biurtu lengo indarrak, ta geratu zan ezer igaro ez baleu legez. Ur<br />
MarIl 18. Alde alde batera iminiko deustaz begijen aurrian neure esker txarra, nire erantzuera dongia. Ib. 37.<br />
Ziarduala bein baten eiz edo kazan Senario deritxon mendijan, alde alde batera asi ziran trumonadaak,<br />
oñaztuak ta euri zaparrada andi bat. Ib. 42. Ikasiko dituzu alde alde batera eta nekatu bagarik munduko<br />
jakiturija mueta guztijak. Ib. 61.<br />
- ALDE-ALDEKO. a) Aproximado. Aljer-eraño, 1350 kilometro egaz. Erriz-erri, ni joan nintzan bezela,<br />
1850 kilometro. Alde-aldeko neurriak dira oriek. Anab Aprika 100.<br />
b) De la medida justa. "Oñetakoak ez ditut ez txikiegi ez aundiegi, alde aldekoak (AN-gip)" Gte Erd 231.<br />
- ALDE-ALDERA. a) (Ir, llegar, etc.) muy cerca, justo al lado. Alegia nonbaiteko arrotz bat izanki, joan<br />
zitzaion ohoinari alde-aldera. Jnn SBi 60. Soldadu giristino bat ethorri zitzaion alde-aldera. Ib. 145. Laztuak eta<br />
harrituak, emakumeak eta haurrak heldu baizaizkit alde-aldera. Prop 1892, 113.<br />
b) Aproximadamente. Biar bezala guztiak zuzen / ezin nitzake kontatu, / baño kasuak alde-aldeâ / nai nituke<br />
apuntatu. Tx B I 83. Eskribituz adierazten niola, erabat elkar artuta gerra egin genezan. Au esaten nion alde<br />
aldera. Or SCruz 98. Laugarrenean dute lêngo koska bera: / kolpe bat edo beste txikiak atera. / Urrengoetan ere<br />
ala alde-aldera. Ib. 150. Bart-arratseko ordu-erditxo bat dibujatuko diat, eta artara alde-aldera antz-emango<br />
diok aurrak nolakoak ditudan. Ldi IL 15. Alde aldera lana berdinduz / okerka goien barrenik. "Equilibran el<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
951
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
trabajo lo mejor que pueden". Or Eus 303. Ioanesen itzak alde aldera artu bear dituzu, zer dioten ez-baiña zer<br />
esan nai duten gogoemanez. Or QA 181. Politeiaren atarian bertan auxe atematen dugu: aren asmorik eta<br />
usterik beinenak aurre-aldiko iakintsuengandik datoz alde-aldera, alegia. Zait Plat 28.<br />
c) Justamente, exactamente. "[Balio zuena pagatu zuen] alde aldera (AN-gip)" Gte Erd 188.<br />
- ALDE-ALDERAINO. Hasta muy cerca. Alde-alderaino ethorriak zirela [etsaiak]. Prop 1896, 5.<br />
- ALDE-ALDETIK. a) Casi. Oraindaño isillik egon naiz, esango dizu; baña oraiñ etorri da alde-aldetik nere<br />
aserrea zure gañean isurtzeko ordua; eta juzgatuko zaitut zure bizitzari dagokan bezala. AA III 462.<br />
Por poco. "Alde aldetik atera zen bizirik (AN-5vill)" Gte Erd 188.<br />
b) De lado (?). Bihur zaitezte, zoazkiote [azokari] alde-aldetik, eta ezkerratarik aurkituko baituzue harrizko<br />
arku bat, hunen azpitik egizue bide "Loiolaruntz". JE Ber 44.<br />
- ALDEAN (G, BN ap. A; SP, Lar, Añ, Gèze (-ian), H). a) (Precedido de gen.). Al lado (de), cerca de). "Jar<br />
zaite ene aldean, asseyez-vous auprès de moi" SP. "(Al) lado", "cabe, junto, cerca" Lar y Añ. "Zaude ene aldean,<br />
restez à mon côté" Dv. "Cerca" A.<br />
Tr. Tras genitivo, su frecuencia disminuye algo en el s. XX.<br />
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / Eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63. Ohorz zezaten bere<br />
senharraren aldean. Lç Act 5, 10. Egun askotan bearko dozu / zeure aldean medikua. Lazarraga 1143v. Topadu<br />
zirean iturri fresko baten aldean. Ib. 1152r. Elexearen aldean (1588). "Junto a la iglesia". TAV 3.2.9. Hurteen<br />
goienean jopua jaubeen aldean. "En lo alto del año el siervo cabe su dueño". RS 286. Har ezazu ur benedikatua<br />
(ohearen aldean behar baita eduki). Mat 181. Eta arribatzen zarenean arbola adargabe baten aldean aurkituren<br />
duzu]u[ bide kruze bat. Volt 143. Ezarri zuen bere hiriaren aldean. "Le puso junto a su lugar". Ber Trat 113r.<br />
Berze linbo era bada lehenaren aldean. EZ Man I 129. Bera zure maian, zu aen aldean. EgiaK 89. Eta bazen<br />
athearen aldean ere kutxa bat. Ax 229 (V 153). Ez eztupa itxindien aldean, ez neskatoxea motil gazteen artean.<br />
"Ni l'étoupe près des tisons". O Pr 158. Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230. Zaude Iesusen aldean<br />
bizian eta hillean. SP Imit II 7, 2 (Mst Iesusen khantian, Echve Jesusekin). Muillatuko duzu dorrearen aldean.<br />
INav 12. Haren aldean nintzen / Ungi flakatua. Gç 70. --Zer da Pürgatorioa? --Lür pian süz bethe den lekhü bat<br />
Iferniaren althian. Bp I 65.<br />
(s. XVIII). Bere aldean omen zeatuk / astoarekin idia. GavonC (1705) Egan 1956 (5-6), 28. Aurkhitu izan<br />
zuen haña ithurri ur baten aldean. "Iuxta fontem aquae". Urt Gen 16, 7 (Ur, Dv aldean; Ol, Ker ondoan).<br />
Mundu guztiak [...] nahiago baitu eskualduna bere aldean. ES 399. Zeren Birjina Saindua gure abokata denaz<br />
geroz, nahi baitaroku eman bere laguntza bere Semearen aldean. CatLav 433 (V 205). Ez konfesorearen aurkas,<br />
baizik aldean. El 94. Ekusi zituen elkarren aldean zazpi gari-ondo. Mb IArg I 392. Zurekin, zure etxean ta zure<br />
aldean bizi diranak. Cb Eg III 310. Orrela izango zera / beti aien aldean. GavS 30. Egon zena geldi-geldia<br />
haren gorphutzaren aldean. Lg I 344. Eztuzea ordian hautemaiten edo nabaritzen zien aldian diren ainguru eta<br />
arkanjelu salduak? AR 255. Gure abokat izaiteko Jinko bere Aitaren aldian. CatLan 48. Ezin zeronek lagun<br />
dezazukenenean, bederen ararteko yar zakizko bertzen aldean. Mih 53.<br />
(s. XIX). Zubi tipi baten aldean / Gurutze bat emana. Monho 38. Xarlemaiña jar dadin / aita Saintiaren<br />
aldian. 'Aux côtés du Pape'. Xarlem 1211. Trinidadeak jarri zinduan / Seme Jaunaren aldean. Añ EL 1 225s.<br />
Kafarnaun zeritzan erri baten aldean. AA I 403. Zarrai, eriotzaren aldean daudenean, ematen zate Sakrementu<br />
au. Ib. 538. Arartekotzat balia dakizun Jesus Jaunaren aldean. Dh 270. Eman dezoguten beraz faruxa berotua<br />
freskoaren aldean, eta dugun ikhus zeini lothuko diren gogotikenik. Dv Lab 264. Bat bertzearen aldean sorthu,<br />
nolatsu bi hondo haitz azpi batean. Hb Egia 11. Bazkariteko, bere aldean ezartzen du. Laph 220. Utsik bear dot<br />
paper illun ta baita luma bat, / Labañearen aldean ondo zorroztua. AB AmaE 166. Bainan Yainkoak, bere<br />
ontasun handian, ezarri zian, guretzat ere bertzenzat bezala, gaitzaren aldean erremedioa. Elzb PAd 16.<br />
Lenengoaren tontorrean Jesukristo zegoen, eta bere aldean Aita san Franzisko. Arr May 160. Erregeren aldean<br />
pharatu zeneko. Elsb Fram 98. Hekien aldean eta inguruetan, zenbat bertzelako? Lap 44 (V 24). Etzitezela egon<br />
bat bertzearen aldean, bainan zohala bat aintzinaxago. Jnn SBi 62. Hartzak, han baitago zain / jaunaren aldean,<br />
/ Uli bat ikusten du / haren sudurrean. Zby RIEV 1908, 765. Oi erregina handia, / Zoin zaren miresgarria! /<br />
Ikhusten zaitut jarria / Seme maitearen aldean / Alkhirik distiantenean! In Arb Igand 9. Halaber mintzai baten<br />
aldean bertze bat badakikezu. HU Aurp 191.<br />
(s. XX). Bernardatxoren aldean egoteagatik. Goñi 47. Joanez Jaurgainekoa, buru lehen; Georges Lacombe<br />
eta Jose Eizagirre, buru bigarren; Salaberry (Iholdikoa), Chimitz, Dihigo eta Heugas, hoikien aldean jartzaile<br />
[en años posteriores, buru direnekin jartzaile]. Lander RIEV 1909, 654. Arreba haren aldean, belhaunaren<br />
gainerat burua uzkailia zagokola. JE Bur 80. Baitzen toki bat hutsa gidariaren aldean. StPierre 17. Aphezetxearen<br />
aldean eihera edo errota bat. Barb Sup 33. Zuhurki lana maitatuz / zuen ait'amen aldean. Etcham 45.<br />
Iarriz Aitaren aldean. "Al lado del Padre". Or BM 78. Elorri onen aldean. SMitx Aranz 141. Beti perde [aginak],<br />
uda eta negu, halako edergailuak ziren eliza zaharraren aldean. Zerb Azk 17. Joan zen emaztearen aldean<br />
etzatera. Mde Pr 161. Zein ederki egoten den maitearen aldean. Arti MaldanB 227. Nagusiaren artaldearen<br />
aldean, zonbait ardi hazi zituen. JEtchep 52. Seme edo alaba, jartzen zarenean / neguko arratsetan suaren<br />
aldean. Xa Odol 21.<br />
v. tbn. Arg DevB 36. It Fab 15. Gy 84. JanEd II 22. Ir YKBiz 87.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
952
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(No precedido de gen.). "Affixus lateri, bethi sahetsean, aldean, aldaketan" Urt I 403. "Asno de muchos,<br />
lobos le comen, askorena da astoa, aldean bear du otsoa" Lar. Erran ziezón aldean zaión Kapitainari Paulek.<br />
Lç Act 22, 25. Lagunik baneu aldean. Lazarraga 1196v. Maira datorrenean, barriz, / baba zigorrez saldea; /<br />
zazpi librako tremes andia / faisaetzat aldean. Ib. 1196r. Halaber ni izanen nauk / hurbillena aldean. EZ Eliç<br />
253. Ene adiskideak eta hurkoak ene kontra iaiki dira, eta aldean ditudanek berdin ez naute konsolatzen. Harb<br />
328. Non nabilla ezdakusat / Ezpazaitut aldean. Arg DevB 139. Zer derraket ordu hartan, / Nor fabore aldean?<br />
Ib. 211. Utziko duzue astoa aldian. Mong 590. Portalepean omen zeagok / aurtxoa narru gorrian, / dama eder<br />
dadukala / aldean bere adian. GavonC (1705) Egan 1956 (5-6), 27. Zeren Jesus, zure kapitaiña hor baituzu<br />
aldean, zeruko armada handi batekiñ. He Gudu 101. Ezagutu zuen urbil zuela eta agitz aldean bere eriotza. Mb<br />
IArg I 203. Aldean zuen Santo Kristoagana jiratu. Mb IArg II 291. Gloriotsua an jarri eban / Aita bereak<br />
aldean. Añ EL 1 224. Langille moldakabeak eta erakuslea aldean bear duenak. AA II 76. Urrutian eta aldean<br />
bizi diranak. Ib. 16. Laster lepotik khendurik aldean zuen utzi. Gy 164. Aldean bazitzaion lagunik erortzen. Hb<br />
Esk 35. Bertzalde gauza ageriez mintzo da; ez nonbait urrun, baina aldean gerthatuez. Hb Egia 6. Turkoak<br />
aldean zeukaten txaluparen zoko batean ezkutatu zan. Bv AsL 183. Bada urruti dagoela zuek uste dezuten erioa,<br />
txit aldean da. Arr May 101. Aurthikitzen zakon, burutik behera, larru phusken hezatzeko aldean zakon untzia.<br />
Elsb Fram 114. Eliza bat han berean / Egin izan zen hortako, / Arroztegi bat aldean / Arrotz beilariendako. Zby<br />
RIEV 1908, 419. Gaizki bizi denak ez dezake alabainan aldean ikus, ez jasan, ongi eta zuzenki bizi dena. HU Zez<br />
99.<br />
(s. XX). Zazpi aingeru aldean ditu (V-ger). Balad 168. Atso zar, sudur-konkor ta begi-gorritsu bat aldean<br />
belaunikatzera etorri zitzaion. Lh Itzald II 101. Haurrak oro aldean eman zitzaizkon. Barb Sup 163. Gure<br />
dantza-korda errabiatua aldean iragaitearekin, xakurra sainga eta sainga emaiten da. Barb Leg 137. Hanhemenka,<br />
laborari-etxe bakar batzu, baratze on batzuekin aldean. JE Ber 74. Oien kontuak jakiten ditut / aldian<br />
bizi naiz eta. Tx B I 219. Aurki, aldean, oilloa. Ldi UO 16. Baserritarrak pillan ikusten ziran tokietan, makillak,<br />
akuluak, kapusaiak, zamarrak, aizkorak, atxurrak-eta aldean egongo ziran. Anab Don 33. Aldean gera, noski,<br />
ixillik egon, ordea. Zait Sof 44. Ez da mendirik, / ez da zuhainik aldean. Or Poem 513. Ama aldean, ogi lerro<br />
batzuetan jarria. Zerb Azk 25. Mendian sartu zan ta an aldean arbolpeko toki egokia billatuta, antxen etzan.<br />
Anab Poli 105. Bi etxe handi aldean, bakarrik, bertze etxetarik urrun. JEtchep 46. Menditik ardi esnearekin<br />
zatorrela, esne ontzia aldean pausaturik jarrita zagoela ikusi nuen. Xa Odol 33. Lanerako tokia / aldian izaki.<br />
Uzt Sas 220.<br />
v. tbn. Bordel 78. Elzb Po 195. Ag G 180. Etcham 213. Arti Ipuin 81. Basarri 12. Mattin 104.<br />
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar). Eriden zezaten asto-umea estekaturik, bortha<br />
aldean kanpotik bi bideren artean. "Auprès la porte". Lç Mc 11, 4. Ezen zibitate aldean zen Iesus kruzifikatu zen<br />
lekhua. "Près de la cité". Lç Io 19, 20 (LE errirá urbil, Dv, IBk, IBe hiritik hurbil, Ol iri ondoxean, Leon hiritik<br />
han berean, Ker uri-ondoan). Alegere dago itsas aldean / uda ta negu beti naranjea. Lazarraga (B) 1180vb.<br />
Glanan aldean den arroka handia. INav 39. Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Franzisko<br />
Xabierren aldar aldean azkenik nik izandua. Mb IArg II 332. Bai biña eta iruna [iturri] atari aldean dituztenak<br />
ere. Izt C 104. Bordale-aldean hiri bat bada Liburna deitzen dena. Dv Lab 243. Ezpeldoi aldian dün hilik; abil,<br />
eraikan bizirik. ChantP 214. Jaun harek bazituen oihan aldean etxetiar batzu. HU Zez 71. Oruezearreta Bermeoaldean<br />
dagon auzotegi batek dau izena. A in Azc PB 98. Odei-aldean erroiak kras-kras, zugaztietako adarrik<br />
gorengoetan miruak kantari. Ag AL 105.<br />
(s. XX). Nola erreka aldean baitzegon, errekara abiatu zen. Goñi 44. Illunduta gero gure etxe aldian<br />
arrapatuko banu. Urruz Zer136. Etxe polit bat egingo dizugu ementxe, sarobe-aldean. Mok 10. Seaska-aldean<br />
ama gaxoak / otoi zegian, negarrez. Ldi BB 22. Araziel, Korella-aldean. JMB ELG 97. Yesusen gorputza egon<br />
zan tokian eseriak zeuden, bata buru aldean ta bestea oin aldean. Ir YKBiz 521. Yesus, bideaz nekaturik putzu<br />
aldean eseri zan. Ib. 67. Ibai-aldean geienak loger, / goxagirotu eziña. EA OlBe 52. Or... Tolosa aldian izan<br />
naiz uztarri batzuekin. Apaol 87. Or Bermeo-aldean agiri da aize gogor samarra itxas-ganean. Echta Jos 251.<br />
Tala-aldean ebiltzan kaio zuri-arreak. Erkiag Arran 193. Bakharrik gelditu zan Blas ibai aldean. Osk Kurl 152.<br />
Eguzkia Kurtzeberri-aldean etzatera dijoa. Vill in Gand Elorri 17. Argi batzuk urteten omen zuten Jaunmendi<br />
aldean. And AUzta 56. Oituratuta bagagoz be emen muga-aldean bizi gareanok. Alzola Atalak 55. Labe aldean,<br />
alako lekutxo bat itxiko zuan, ardi pare bat gordetzeko. NEtx LBB 99. Anaiak bezala / gira Arbonarekin, /<br />
Senpere aldean / oihan haundi hoiekin. Mattin 46. Etxe aldean utzi esne piska bat jeizten zaiotenak, eta besteak<br />
mendira botatzen omen dituzte. Uzt Sas 348. Salamanca aldean Tejares. Lasa Poem 115. Zimenduak gehienbat<br />
behe-aldean egon ohi dira eta ez teilatu aldean. MEIG IV 75.<br />
(Precedido de ablativo). Arku bat egongo da / sorotik aldean, / poliki ipiniya / San Martin bidean. Echag<br />
86. Santua zeguan orduan Grequioko erritik aldian. Bv AsL 181.<br />
(Irónicamente, con signo de admiración). Lejos. Ogei edo berrogei legua bakarrik ba genduzke tartean,<br />
pozik etorriko nintzake berrorengana, sakristau bederik izateko. Baño aldean dago berori! Or SCruz 76. --Ire<br />
antzik ba du arrebatxok? galdegin zion Mireik. --Nererik? esan zuen saskigilleak. Aldean zegon! Ua zuria dun,<br />
eta ni, ikus, ulitxa baño beltzagoa. Or Mi 19.<br />
b) (V, G, AN, B, BN; Lar, Añ, Izt 27r, Dv, H; altian S, R). Ref.: A (alde, alte); A Apend; Etxabu Ond 118;<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
953
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 64, 79, 201, 238 y 250. (Con gen.). En comparación. "Para lo que, en<br />
comparación de" Lar y Añ. "En comparaison, au regard de" H. "Alte, [...] comparación" A. "Naizan aldean<br />
andiagoa (G-to), más grande que soy" A Apend. "Nere aldian gaztea zara zu, ederrori" Etxba Eib. Cf. SP: "Zure<br />
aldean ezta konparatzekorik, auprès de vous il n'y a qui comparer"; AA I 504: "Zer dira munduko gauza guziak<br />
Jaunaren aldean ipintzen badira?", y AA III 310: "Baña zer dirala uste dezu gauza oek guztiak, diran bezeñ<br />
andiak izanda ere, Jaungoikoaren izate andiaren aldean edo pare ipintzen badituzu?".<br />
Zeren da gauza ziertoa eze bekatuaren aldean mundu onetako gaitzak ezin dei ditezkela gaitzak. Ber Trat 93r.<br />
Ephe gutitakoa da [purgatorioko pena] gloriaren aldean. EZ Man I 124. Zeren giristinorik baizen ezta salbatzen,<br />
eta gutiak dira giristinoak giristino eztirenen aldean. Ax 134s (V 88). Halako graziak tutzu / Isurtzen zure<br />
lezean, / Non ezpaitzait deus gloria / Establi hunen aldean. Gç 81. Gisa hunetako hitzak aphurrak baitziren<br />
bertze latinezkoen aldean. ES 129. Sainduek irakhasten darozkiguten gauzak ez dire deus Jesus berak irakhasten<br />
darozkigunen aldean. Ch I 1, 2. Ez direla deus, zure Salbatzailleak bere pasioneko denbora guzian [...] pairatu<br />
dituen tormenten aldean. He Gudu 136. Ta emengo itxerik obeenak zerukoaren aldean ez dute orien aldean<br />
txoritegi txarrenak diña balio. Mb IArg I 237. Euskerak beste lengoaje askoren aldean bentaja andiak eta esan<br />
diran pribilejioak ditu. Cb EBO 48. Munduko lanik laudagarrienak berak deusere ez direla salbamenduko<br />
egitekoaren aldean. Lg II 182. --Bekatu beniala da izugarria? --Nolaere dan, bada Jainkoaren aldean bekaturik<br />
txikiena gaitz andi bat da. Ub 154. Zer dire kreaturetan ikhusten diren maitagarritasun guziak Jainkoaren<br />
maitagarritasunen aldean? Brtc 195.<br />
(s. XIX). Gaurko egunian turku ta jentilen arteko barubak dira gurien aldian gogorrak. CrIc 106. --Nos jagi<br />
zinian bada zeu? --Goisabar, edo egun usaiñagaz batera; ta belu neritxon beste egunetakuen aldian. Mg PAb<br />
116. Andiki bat naiz zure aldean. VMg 12. Zorigatx onen aldean zer beste gatxek bildurtu bear gaitu? Añ LoraS<br />
28. Pekatu mortalaren aldean ariñagoa dalako. Gco II 7. Erregeen koroak, apaizen goiende edo dignidadearen<br />
aldean, beruna urrearen aldean dana dirala. AA I 555. Lurreko surik izigarrienak ezpaitire freskurarik baizen<br />
ifernukoaren aldean. Dh 164. Igaro leitezan [tormenturik] andijeenak utsak ziran guztijak areen aldian. JJMg<br />
BasEsc 92. Konsideratzen baituzu añ asko padezitu zutenak [...], orien aldian gutxi da zuk padezitzen dezuna.<br />
Echve Imit 230. Asko balio duela / beiaren aldean. It Fab 189. Inhurriari kukusoa txipiño iduri ziozu; / Haren<br />
aldian mendi bat dela uste dizu. Arch 183. Mündü huntako phenak eztira deusere; / Bestekuen althin itzalaren<br />
pare. Etch 654. Zoinaren aldean loren erregiña / Baitzen, zion, xoilki baratxuri miña. Gy 176s. Erran gabe doha<br />
arbolak edaten duela belharrak baino hazkarkiago, hala-nola idiak xinhaurriaren aldean. Dv Lab 311. Guziak,<br />
haren aldean, zinhaurria idiaren aldean baino ttipi eta eskasago dire. Hb Egia 86. Bekhatuzko bizitze baten<br />
aldean, zer da zonbait ilhabeteren penitentzia? Laph 42. Ai! deadar egiten zuen, nere aldean zeñ doatsu diran<br />
gizonik beartsuenak ere! Arr GB 19. Baita zugatzak agertzen dabe / Zurrunbilloen artean, / Iraupenaren doe<br />
ederra / Gizon askoren aldean. AB AmaE 465. Jakin ezak hik enetako düian amurioa, nik hiretako düdanari<br />
konparatürik, eztela hur txorta bat beno haboro itxasoaren althian. Ip Hil 175. Orduan da ageri gure mintzaia<br />
zoin den aberatsa, bai frantsesaren aldean, bai eta bertze edozoin erdaren aldean. Arb Igand 17. Eta naski<br />
[makur] orainokoak deus ez, hemendik harat egitera doazilakoen aldean. HU Aurp 121.<br />
(s. XX). --Gaztia izango da? --Nere aldian bai. Iraola 91. Gu zuen aldean misiolari trebeak gera. A Ardi 141.<br />
Eztok aingerua, baña beste erkiñaren aldian gixon-itxurea yaukok beñipein. Kk Ab I 35. Gizonaren aldean asko<br />
dezakete [aingeruak]. Inza Azalp 41s. Konstantino Aundia Majentzioren bidera zijoan, onen aldean oso gizon<br />
gutxikin, onekin borrokatzera. Ib. 16. Garaziko mendietarik lehenago ikusten nintuenak deusik ez ziren oraikoen<br />
aldean. Barb Sup 14. Zer du mutur-gorriak txepetxaren aldean, edertasuna ta txita bera baño? Or Mi 19.<br />
Hemengoaren aldean, ikusi duten gutarik biek hitsa dela diote Provence eskualdeko zeru-gaina. JE Ber 52. Toki<br />
urruti aiek, gureen aldean askoz ederragoak izango dituk. Alz Ram 102. Nasai asko bixi da; baña nire aldian<br />
lander bat dozu a. Otx 75. Izana, ustearen aldean, ustel oi-dala. Ldi IL 102. Ta zuk, beren aldean "berrizale"<br />
etsi zaitzateken orrek. Ib. 112. Heretiko horien aldean zoin ederra zaukun san Agustin baten begitartea! Zerb<br />
IxtS 100. Bere lagunak bere aldean txiro ziran. Etxde AlosT 57. Zazpi etze-yaunok besteen aldean gitxi ixenarren.<br />
Akes Ipiñ 10. Fitxik etziren horrek hor etzanik gozatzen zuen zorionaren aldean. JEtchep 27. Beste<br />
aroaren aldean, ba-da aurrerapen bat. Vill Jaink 76. Itxaso barea au, gurearen aldean. Erkiag BatB 176.<br />
Eleberri labur batek, ipuien aldean lan zailla sortzen du. NEtx LBB 11. Aiphatuz honek, bertzen aldean, duan<br />
berezitasuna. Xa Odol 269. Aski baita gogoratzea gure gurasoak zer ziren gu eta gure ondorengoen aldean.<br />
MIH 85.<br />
v. tbn. GavS 9. Mih 28. fB Ic I 48. JesBih 451. MarIl 78. Izt C 135. Bordel 190. Aran SIgn I. Bv AsL 113. Jnn<br />
SBi 126. Zby RIEV 1908, 771. Lap 203 (V 90). ABar Goi 46. Munita 153. Mde HaurB 101. Anab Poli 110. Zait<br />
Plat 26. Osk Kurl 183. Ibiñ Virgil 91. Uzt Sas 208.<br />
(Precedido de sintagma con suf. -ko). "Atzoko aldian bero aundia da gaur (G-azp)" Gte Erd 201. Agaitik<br />
zagoz lengo aldean / Ain asko aguratuta. AB AmaE 74. Atzoko aldian askoz obeto aurkitzen dot. Kk Ab II 51.<br />
Urguill-mendian eseri, egon, / --lêngo aldean, bakarra--. "Está desierto en comparación de la mañana". Or Eus<br />
401. Lengo aldean asko arindu zitzaion goizeko jaikiera. NEtx LBB 70. Ameriketako aldean erri txiki aiek, oso<br />
besterik ziran. Ib. 49. Omenaldiak egingo dira / lengo aldian gazterik. Uzt Sas 296. Illunabarrerako / lairik ezin<br />
altxa, / gaurko aldian zegon / bizimodu latza. Ib. 98. Baita zer aisikeria gük / leheneko althian. Casve SGrazi 38.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
954
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Precedido de rel.). Ez zen goizegi jeki bearrik / oiturik zeuden aldean. "Para lo que estaban<br />
acostumbrados". Or Eus 389.<br />
Egun luzea biur zitzaien / êk nai aldean laburra. Or Eus 264.<br />
"Zure aldin ibilli gara; zure aldin abestu dau; o sea, dicho con énfasis 'hemos andado mucho mejor que tú; ha<br />
cantado mucho mejor que tú'" Etxabu Ond 118. Olarratz jaunak zuen aldean ba yakik! Erkiag BatB 103.<br />
c) (V, G; H (V)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Etxabu Ond 112; Elexp Berg; Gte Erd 55. Consigo. "Aldean (V),<br />
sur soi" H. "(V, G), a cuestas" A. "Etxaukat aldian, no lo llevo conmigo" Iz ArOñ. "Aldian artizu diru apur bat,<br />
sortu laikezen gauzetarako" Etxba Eib. "Adian darabitt beti liburu bat" Ib. "Beti daroya aldian zerbaitt jateko"<br />
Ib. "Aldin euki, tener a cuesta [sic]. Aldin eztakat diroik" Etxabu Ond 112. Tr. Propio de los autores vizcaínos;<br />
desde mediados del s. XX tbn. aparece en algún autor guipuzcoano como N. Etxaniz.<br />
Aldean darabilde gerrea. IC III 270. Franziarik ekardezan [dukat] eurak aldean. EgiaK 88. Ibiltzen dirialako<br />
/ eurakaz aldian. DurPl 80. Sagarra jan da gero / egon ezin danian / beregan esaten dau / zer dot nik aldian? Ib.<br />
89. Beraz ordu lauren bat Jesusekin igaro gabe eskerrak ematen irteten duenak elizatik, irteten du Kristo aldean<br />
duela. Mg CC 239. Aterako ditut papera ta tinteruba, beti aldian darabildazan legez. Mg PAb 61s. Gañibet<br />
zantar bat aldian dabeela dabilz. Ib. 53. Azeri gaisto onek beti darabille aldian antza [= 'usaina'], ta zarrago ta<br />
geijago. Mg CO 113. Prestetan da [bidezkoa] bere bide-zorroagaz; pisua daroa, baña zer jazoko lekikio zerbait<br />
aldean ezpaleroa? Añ LoraS 128. Eskapularijo edo orazinoen bat aldian darabilenak. Astar II 36. Illten<br />
diranian itxiko deutsee, ezin aldian eruan izan ebeelako. JJMg BasEsc 251. Zoriontasun danak eukazan aldian.<br />
AB AmaE 351. Baserritar moduan / aldean ebala / ziskua diruagaz / ta osasun kabala. Azc PB 97.<br />
(s. XX). Larogetamar urteren astuntasuna aldean ebala. Echta Jos 89. Soñekoak aldean ebazala jausi zan. Ib.<br />
79. Jokatzen dituzte bero beroan aldean dituzten txanpon guztiak. Ag G 81. Eztaroat diruridk aldean. Zam Man<br />
3. [Eresia] aldean eramango det. A Ardi 142. Urten ziran liorrera aldian eroien jantzija baño besterik atara<br />
ezebela. Kk Ab I 81. Aldian eztaukot urre orizko txinddi bat baño. Altuna 108. Jaki ta adakijak / neurekin<br />
aldian. Enb 57. Prakak aldian badira, / Zainduko doguz geuriak diran / Euzkera ta Euzkal-Erria. Ib. 138.<br />
Jaiotzatik aldian dakarren lupetzea ezin dabela ganetik kendu. Otx 99. Aldian daruaazan belarri itzalak. Ib. 121.<br />
Aldian eban amorrubari asazkau eziñaren tamalez. Ib. 149. Bakanderearen soñekuak osturik, aldian imiñi<br />
zittuzan. Ib. 83. Ez didate papelik billatuko aldean. NEtx Antz 109. Atzo be, itsasoak beteko moskorra eukan<br />
aldean. Erkiag Arran 18. Naiz biamona euki / polite aldian. BEnb NereA 27. Ez euken aldean dirurik. Akes Ipiñ<br />
35. Oraindikan aldean baitaukat burua! Arti MaldanB 226. Afrikako unaiak aldean eraman oi ditu zer guztiak.<br />
Ibiñ Virgil 101.<br />
Zidarrezko bost sastakai / nok jasan daikez aldian? "¿Quién soporta en sus carnes?". Laux AB 82.<br />
d) "Casi, aldean, zorian, ozta, kasi" Lar y Añ. Sarritan bizitzen zan Ermuako erri noblean, non zeukan etxeazkar<br />
bat irarpaezgarria aldean. "Una casa fuerte casi inexpugnable". Otag EE 1881b, 61. Alako moduan<br />
arkitzen da nekatua ezik ez dezake aldean pauso bat eman, bada bere aztalak koloka dauzkaki. "Que apenas<br />
pude dar un solo paso". Id. ib. 1882c, 536.<br />
Aproximadamente. "Cosa de" Lar y Añ.<br />
(Precedido de gen.). "Ordu erdi baten aldean (G), pendant environ une demi-heure" Dv. "Amar urteen aldean<br />
zebillen, il allait environ dans les dix ans (Cb)" H. Auts egiña edo orren aldean nago; ortzetan anima, esan oi<br />
dana. Cb Eg II 7. Irureun legoaren aldean oñez ta nekez gure peregrinoa ibilli zan. Cb Just 108. Lau milla urte<br />
Jesus-Kristoren jaiotzaraño eta bi millaren aldean Jesu-Kristo jaio zanetik gaurdaño. AA III 336s.<br />
(G-azp, AN-gip-larr, B), alte (S). Ref.: Asp Gehi; Gte Erd 10. (Ref. al tiempo). "Aldean con verbo en tiempo<br />
pasado: hamarrak aldean etorri da" Asp Gehi. "Ordu(b)eta aldean agertu zen (G-azp, AN-gip, B), [...] mila eta<br />
bederatzi ehungarren urte aldean jaio zen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 10.<br />
Tr. Al Norte sólo se documenta en algún texto moderno.<br />
Eguerdiko amabiak, aldean, ziran eguzkia bete-betean [...], mundu guzia illunantz batek estali zuenean. Lard<br />
461. Behin baten arratsaldeko iruen aldean iruditu zitzaion aingeru batek itzegiten ziola. Ib. 498. Jerusalendik<br />
Gazaronzko bidean barrena eguerdi-aldean joan zedilla. Ib. 492. Eta leku artan bertan, gauerdi-aldean ere,<br />
ordu osoak igaro oi zituen. Arr GB 14. --Zer garaitan jeikitzen da bestietan? --Amarrak aldian. Sor Bar 20.<br />
Dantzatu eta erretirua / gabeko beratzik aldean. Xe 263. Elizara ondo lo eginda zortziyak aldian juaten diraden<br />
aietakoa. Moc Damu 12.<br />
(s. XX). Bigaromon goizeko seirak aldean. Ag Kr 196. Bederatziak aldean joan zen. Goñi 47. Eguardi aldian<br />
borraska. Iraola 119. Zazpirak aldean erten zuten gizonak Urbiaruntz. Ag G 202. Urrengo goizean zortzi ta<br />
erdiak aldean. A Ardi 58. Egun guztijan jolastuta gero, illuntzi-aldian Erraldoiari juan yakozan, agur-egitten.<br />
Altuna 49. Goizeko bostak aldean eraso zien karabineroai. Or SCruz 103. Zortziak aldean izain ziren ura zaldiz<br />
eta bidaria aitzinetik etxolatik atera zirelarik. FIr 149. Egun senti aldian nintzala lo ta putz. Enb 132. Pernandok<br />
berak eraman ziyon / gabeko amarrak aldian. Tx B I 156. Urren egunez zabaldu eta / langarra amaikak aldean.<br />
Or Eus 296. Irugarren ordu aldean atera zan berriz. Ir YKBiz 353. Eguerdi aldean agertuko nauk zuen artean.<br />
ABar Goi 21. Irurak aldean pralle-errezkada / kandelargi banaz aitorlekutara. SMitx Aranz 174. Bidean gora<br />
yoiazan seirak aldean. Erkiag Arran 120. Amarrak aldean, argia pluxt itzali zan. Anab Aprika 49. Gauerdi<br />
aldean [hila], ikhertzaleen arabera. Larz Senper 56. Urrengo egunean, gaueko amabiak aldean, eraso ziguten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
955
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
berriz ere. Salav 99. Eta gero ni ganaduen moldatzeko ta lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta.<br />
Mattin 48. Hemen mila zortzirehun eta laurogei aldean franko gauza aldatzen dira. MEIG IV 67.<br />
v. tbn. Arrantz 104. Noe 117. Txill Let 42. Ugalde Iltz 23.<br />
e) "(A) vista de esto, au ikusita [...], onen aurrean, aldean" Lar y Añ.<br />
- ALDEAN ALDE. "Aldean alde (Sal, Sc) [...], de parte a parte" A. v. ALDEREN ALDE. Ontziak lerro-lerro<br />
/ ba datoz urgora, arraunlari / dira beso zoliak / eta, aldean alde, / itxasaldea aparrez diraki. "Las mares<br />
espumosas por do hienden". Gazt MusIx 99.<br />
- ALDEAN ALDEAN. Al lado, muy cerca. Trast, trast, trast emen: plaust, plaust / plaust bestean. / Sua<br />
aldean aldean. Zav Fab RIEV 1909, 31.<br />
- ALDEAN BESTE (BN-arb; aldean bertze L-ain, BN-lab). Ref.: A; Gte Erd 289. De parte a parte; de un<br />
extremo a otro. v. ALDEREN BESTE, ALDEREN ALDE, ALDEZ ALDE. Izanen da ezpata bat bezala<br />
pasatuko diena krudelki aldian bertze zure biotza (Luzaide, 1869). ETZ 277. Bi Ameriken arteko lur-muga hura<br />
hautsi eta handik aldean bertze urari bide egin, untziak xuxen-xuxen han gaindi ibiltzeko. HU Zez 45. Eskualdun<br />
buru gogor batzuetan sar-arazteko itze bat, oraikotik aldean bertze. Ib. 173. Chinako bazterraren aldean-bertze,<br />
harat-hunataren egiteko behar zituen laguntzak. HU Aurp 96. Baratu nahiz urdea, (muthilak), hesi bat<br />
aldeanbertze jauzten zuelarik, esku muthurra athera zuen dohakabeak. EskLAlm 1904, 12. Bizkarra eta<br />
sahetsak azal lodi batek gordetzen daizko, balak ere aldeanbertze zila ez dezakena. JE Bur 13. Aldeanbertze<br />
baderamagu bigarren aldikotz hiria. JE Ber 24. Bideak [...] ordokiaren erditsutarik aldeanbertze geramatza<br />
gure beribilekin. Ib. 10. Eta zuhauri ere ezpata batek aldeanbertze zilatuko dautzu bihotza. Leon Lc 2, 35 (Ol,<br />
Or MB 93 alderen alde, Ker alderik alde, IBk aldez alde; Oteiza batetik bestera). Ibili dabilena alderik alde<br />
dabil, aldean beste dabil. Zait Plat 41.<br />
- ALDEAN BESTE ALDERA. Del revés. "Aldean bestaldera [jertsea jantzi] (G-goi)" Gte Erd 11.<br />
- ALDEARI. (Precedido de sust.). Hacia, al llegar. Bortü goran elhürra hurtü bezain sarri, aphirila altiari,<br />
gerla hasi zen. ArmUs 1896, 101. Ariak, Maiatza alteari "deuri, deuri" erraten dau nausiari (R). A EY III 114.<br />
- ALDE HARTU. Participar. v. ALDE EDUKI. Gorputz bat baten zatiyak legez alde arturik beste enparauak<br />
egiten dituezan egite on guztietan. Itz Azald 44. Osturiko gauzetan alde artuten dabeenak. Ib. 106.<br />
(Con ablativo). Jesukristok, burua legez, zuzenduten dituz eta emoten deutse bizitzea zati guztiai, eta guk,<br />
zatiyak legez, oben egiten dogu eta alde artuten dogu Kristoren bizitzatik. Itz Azald 44.<br />
- ALDE-HARTZE. Participación. --Zer esan gura dau emen Alkartasunaren izenak? --Batuerea, aldeartzea<br />
edo eskubidea eukitea Kristoren fededunen artian dagozan arimako ondasunetan. Itz Azald 43.<br />
- ALDE-AZPI. v. aldazpi.<br />
- ALDE-BARNE. Parte interior. Eta laur aberek bazien seia hegal: eta üngürian eta aldebarnian betherik<br />
ziren begiz. Ip Apoc 4, 8 (Lç barnean, Dv barneko aldean).<br />
- ALDE BAT (Hb ap. Lh, H). a) (Con utzi). (Dejar) de lado, (abandonar) a un lado. "Aldebat utzirik gaztekeriak,<br />
ayant laissé de côté, abandonné résolument les folies de jeunesse" H. "Alde bat (Hb), tout à fait" Lh. v. ALDE<br />
BATERA. Betiko beren egiteko andi zori oneko hau alde bat utzirik. Mb IArg I 93. Proberbio ta laño guziak<br />
alde bat utzi ta agerian esanen dizuet nere Aitak nai duena. Ib. 332. Utzi zuen alde-bat eren Jainko egiazkoa. Ub<br />
14. Alde bat utzi bear dira lurreko arazo eta kezkak [Meza denboran]. AA I 496. Jesu-Kristo ta haren ebanjelioa<br />
alde bat uzten nituelarik. Dh 116. Oroipena gaur zuri / gure Donostiya, / utzirikan alde bat / naigabe guztiya.<br />
Echag 51. Utzirika alde bat / gaur dezun erria, / billatu bear dezu / beste bat berria. It Fab 230. Lurreko<br />
andiuste, arrotasun eta zorakeria guztiak berpertatik alde bat utzirik. Jauregui 239. Munduko gauza guziak /<br />
Aldebat ditut utziak. Gy 26. Iñazio estakuru bilha zabilan Loiola aldebat uzteko. Laph 24. Alaxen ere aren<br />
esanak / oso utzirik alde bat. Bil 106. Bire okerrak utzi alde bat / eta segi zuzenian. Xe 323. Gaitz-bideai alde<br />
bat utziaz. Moc Damu 35.<br />
(s. XX). Nola ezbaitei ñonere entzuten ele bat ezik nik erraiten dabeidanak, eztokei [uskara] ikas ñolako<br />
gisan; kalaz, enfadatruk, eitzi digu alte bat. Mdg 121s. Goizeko zuketa hura alde bat utzi zuen Anttonek. A Ardi<br />
68. Lotsa alde bat utzi-ta Arimateako Jose joan zaio Pillatoseri Jesusen gorputza eskatzera. Inza Azalp 71.<br />
Mundu ontako gusto guziak / zeuzkan alde bat utzita. Tx B I 42. Bainan egia erran behar da oroz gainetik,<br />
lausenguak alde bat utzirik. Zub 94. Zeruko gauzak alde bat utzi ta lurrekoan ondotik badioa. Ir YKBiz 132n.<br />
Erraztasuna utzita aldebat, / Goiari gauzkion adi. SMitx Aranz 85. Aitaren etsaigoa alde bat utzirik, oles egiten<br />
asi zitzaidan. Or Aitork 137. Artzai bakarra alde bat utziz, / bakoitza bere aldera. Basarri 1. Eta poesiak eztu<br />
bein ere alde bat utzi jainkozko elementu ori. Vill Jaink 132. Aldebat uzten ezpaduzu Peluseko tilistaren ardura.<br />
Ibiñ Virgil 74. Karraxu denak alde bat utzi / ta pentsamendu ilunak. Mattin 64. Hameka urte aldean utzi nituen<br />
alde bat eskolako alkiak. Xa Odol 27. Nik esanari erantzun dio Altube jaunak, Axulartarrak eta Aita Villasante,<br />
oso oker ez banago, zeharo alde bat utzirik. MIH 207.<br />
(Con utzi no explícito). Alde bat, bada, jan-edan makurrak, aragiaren zikinkeri loitsuak. Mb IArg I 60.<br />
Aurrak dira ta atso buru txarrezkoak ametsen bidez gauzak egiten dituztenak. Alde bat, bada, ametsak. Mb IArg<br />
II 331.<br />
(Dejar) aparte. Horra bat, mendiz haraindiko, Bidasoz bertze aldeko eskualde guzietako eskuara dena bat,<br />
Xuberotarren hitz zonbait alde bat utzirik. Zub 104. Ori alde bat utzirik, beste au eratxiki nai nizuke. Zait Plat<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
956
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
152. "Ni Jainko banintza, mundu au dagoan baiño zuzenago tajutu izango nuke" [...]. Biraoa alde bat utzirik,<br />
minberatasun ori Ebanjeliotik eldu zaigu. Vill Jaink 178. Ez genuen behinere lortu, bada, irakaskuntzan euskara<br />
sartzea [...]. Utz dezadan alde bat kristau dotrina, hau azkenean bedere euskaraz ematen baitzitzaien<br />
euskaldunei. MEIG VI 54.<br />
(Con utzi no explícito). Irri-solasa, alde bat, ba-du mamia ateraldi onek. Vill Jaink 50.<br />
b) (AN-5vill, B, BN-baig; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 58. Definitivamente, totalmente. "Alde bat etxetik athera da,<br />
il est sorti définitivement de la maison" Dv. "Alde bat sehi sartzea, entrer définitivement en service" H. "Alde bat<br />
jin da (BN-baig), ha venido para siempre" A. "Ameriketatik [...] alde bat etorri da (AN-5vill, B)" Gte Erd 58. <br />
Yakin dezazunzat zenbat zintezken dohakabe, [Jesus] hura aldebat galtzen bazindu. Mih 124. Eta ordutik hura<br />
alde bat urrundu zen hetarik. Gy 20. Haren lurretatik urrun aldebat zediñ hastan. Ib. 67. Udazkenean etxeetarat<br />
biltzen dituzte [urdeak]. Zortzi egunez libro utzi ondoan, barnean alde bat ezartzen dituzte. Dv Lab 285. Beraz<br />
urthe guziez berritzen dugun lana, alde bat khentzen dugu drainatzeaz, eta lur galtzerik ez da. Ib. 112. Goseteak<br />
ereman du harat lehenbizian jendea eta gero oharturik lurra aberatsa dela, anhitzak han gelditu dira alde bat.<br />
Prop 1882, 252. Ez da nihor, alde bat eta bethikotz, zorionari uko egin nahi dionik. Lap 42 (V 23).<br />
c) Por un lado, por una parte. Eta orí litzáte aisa ta proxal [...]: aldebát, zerén baitire inspiratuak Espiritu<br />
Sanduagánik, berze alde, zerén [...] aiságo baitire errepasátzeko. LE Ong 85r.<br />
d) (BN-arb, S; Darric ap. DRA, Dv, H, Foix ap. Lh; alte R). Ref.: A; Lh; Gte Erd 78. "Bere lan guziak alde bat<br />
ematen ditu, il donne tous ses travaux à l'entreprise" Dv. "Lan bat alderat, aldebat hartzea, prendre un travail à<br />
forfait" H. "Alte bat hartu (R), alde bat hartu (Sc), a destajo" A. "Aldebat hartzia (S; Foix), prendre une<br />
entreprise" Lh. "Lanean alde bat haritzea (Darric)" DRA. "Alde bat [...] hartu dute (BN-arb)" Gte Erd 78. <br />
Xaz, eltu zren irabaztra alte bat, ogeita zapira erial peon bakotxaren. Mdg 138.<br />
- ALDE BAT BESTE. "Ezpataz [...] alde bat bertze [...] iragaitea" H. v. ALDEAN BESTE.<br />
- ALDE BATEAN UTZI. Dejar de lado, abandonar. v. ejs. de alde bat utzi, alde batera utzi s.v. ALDE BAT,<br />
ALDE BATERA. Jainkoarren eskatzen dizut, egun auetan beintzat, utzi ditzatzutela alde batean, batark eta<br />
besteorrek, utzi politikazko purtzilkeria oriek. A Ardi 110.<br />
- ALDE BATEKO ALDERA. Para siempre. Graziote, oi Graziote, / Bardozko andre serora, / Errotu zarela<br />
diote / Alde bateko aldera. 'De façon définitive'. Monho 36.<br />
- ALDE BATERA, ALDE BATERAT, ALDE BATETARA. Tr. La forma casi gral. es alde batera. Hay alde<br />
batetara en Axular, y alde baterat en Chourio, Larreguy, Hiribarren y Zubiri.<br />
a) (Con utzi, kendu, etc.). (Dejar) aparte. Zeren utzirik alde batetara zure merezimendu handiak [...],<br />
naturalezak berak ere anhitz donu, dohain eta abantail suertez [...] konplitu baitzaitu. Ax 9 (V 4). Ori alde<br />
batera kendu ezkero, ia Europan nun diran gu baño gitxiago jakintza-zaletasunian. Kk Ab II 106. Utzi zagun<br />
orain alde batera dirua, ta ikusi zagun egoki dan ala ez artzia. ABar Goi 32. Baña arazo au alde batera itxirik<br />
goazen geure sallera. Eguzk GizAuz 179. Gizon gitxi batzuen gogo-jolas eta txakur-amesak alde batera itxi<br />
ezkero, gizartekeria oraintsuko asmakizuna dala esan dogu. Ib. 16. Baño oriek guztiak alde batera utzita,<br />
ikaragarria izan zan Milfordetik aterata itsas zabalean arrapatu zituan ekaitz gogorra. Anab Poli 60.<br />
Ameriketako berriak --Sonata de Estío alde batera utzirik-- Tirano Banderas-en eman zizkigun. MIH 362. v. tbn.<br />
Zuzaeta 136 (alde batera itxi).<br />
(Con utzi o similar no explícito). Aparte de. "Alde batera bizixa, ostian dana galdu eben, aparte la vida, lo<br />
perdieron todo" Etxba Eib.<br />
(Con utzi, largatu, kendu, bota, etc.). (Dejar) de lado, abandonar. "Alde batera utzia balitz bezala (He),<br />
comme s'il était définitivement abandonné" Dv. Ikhasten baduzu behiñ gizonen aldebaterat uzten. Ch I 21, 2.<br />
Lurreko aberats andi nai guziak alde batera utzi, ta gure Españako Korte txit andiko Patroi San Isidro atxurlari<br />
pobretxo bat egin du. Cb Eg III 346. Justiziako lege guziak / Utzirik alde batera. Bast 33. Bañ [sic] utzi bulla /<br />
alde batera. GavS 10. Samsonen emaztearen ahaidek uste izan zuten senharrak utzi zuela alde baterat. Lg I 227.<br />
Ta alde-batera utzi beharko zituala munduko gauza guziak. Ub 84. Andi-usaiak alde batera largarik. VMg V.<br />
Beste onenbeste jaso eliteke oraziño santua alde batera largetan daben arimeagaz? Añ LoraS 103. Eta alde<br />
batera utzirik anziñako denborak, begiratzen badiezu alderagokoai. AA I 289. Alde batera iste arren luurreko<br />
arduraak. JJMg BasEsc 277. Kendu aldebatera / biotz-gorrotoak; / gogotik maite izan / lagun ta auzoak. Zav<br />
Fab RIEV 1909, 38. Baña oien ots-iskanbillak alde batera utzita, Jesusi asi zitzaion galdeak egiten. Lard 452.<br />
Berriketak alde batera utzi ta asi gaitian. Sor AuOst 97. Itxi alde batera maketo danari. AB AmaE 331.<br />
Sinismenak alde batera bota daiguzan: danok gara euskaldunak. Ag AL 28. Bereala itxirik alde batera erabillen<br />
atrakalada. Itz Azald 175.<br />
(s. XX). Juana Mari, jaurtizuz alde batera orrek buruera ta biotziltasunok, ta egon zaitte bilddur baga. Echta<br />
Jos 77. Euskal gizasemeak, bazkari on baten aurrean, errez laga oi ditu alde batera naigabe ta zeregin guztiak.<br />
Ag G 347. Koplak alde batera utzi ta esan ezazu: ostu al dezu oillorik? Urruz Zer 61. Alde batera itxirik zeuen /<br />
Arazo edo egiñen. Enb 193. Janaria alde batera utzi ezkeroz, gorputzeko indarrak gutxitzen dira. ArgiDL 42.<br />
Eta umiak, jokoak alde batera itxitta adi-adi geratzen yakezan. Altuna 43. To, utzirik alde baterat gogoko<br />
hitstura tzar horiek, edan dezagun bihotzaren bozkariotzeko. Zub 51. Zarrak sendatzea zallagoa da. Bañan<br />
gauza oriek alde batera utzirik, nun dira jaun andreak ta etxeko nagusia? Lab EEguna 76. Noiz arte iraungo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
957
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dok ik eure maltzurkerijak alde batera itzi barik. Otx 38. Onengatik, uskurtzen bategaz mintzatzean, berortan<br />
suspertutako illeta-oikunik eziñ iñolaz alde batera utzi gentzake. JMB ELG 87. Berebiziko zigarrada ematen<br />
zidan gramatika alde batera uzten nualako. JAIraz Bizia 7. Otoitza, berez, eskari da, ta ez alde batera uztekoa.<br />
Or QA 130. Amorio garbi, zabal hori alde batera utzi duela. Mde Pr 176. Engrazi alde batera utziko dukala<br />
agintzen badidak. Etxde JJ 115. Bere etsaiak iltzeko asmoari alde batera utzi zion. Ib. 212. Kendu alde batera<br />
beluritasun ta maskal antzak. Erkiag Arran 35. Alde batera itxi dagigun / betiko alperkeria. BEnb NereA 53.<br />
Zure maitasuna alde batera itzirik. Gand Elorri 179. Estuasunak alde batera bota ditzakezu, beraz. NEtx LBB<br />
82. Erabagi eban bildur eta llotsa guztiak alde batera lagatzia. Etxba Ibilt 476. Zinetan mintza nadin,<br />
txantxetakoak alde batera utzirik. MEIG VII 47.<br />
v. tbn. CatLlo 75. Xe 347. JanEd I 111. Balad 230. EusJok 40. Alz Ram 32. Kk Ab II 7. Tx B II 175. Ir YKBiz<br />
224. Zait Sof 87. Lek SClar 116. Arti Tobera 285. Izeta DirG 38. Vill Jaink 16. Berron Kijote 134.<br />
(Dejar) aparte, solo. Gizon bakotxa alde batera itxi ezkero, gizartea zer da? Eguzk GizAuz 179.<br />
b) De una vez, en una entrega. Paga ditzala [...] borzetan eun eta berrogei eta amalau erreal alde batera, eta<br />
berrogei eta amar ezkutu, amarna errealekorik, eta geiago sei ezkutu moneda beretik (Leiza, 1626). ASJU 1978-<br />
79, 237. Beste batean, garia garbitu, ta Nagusiari berea alde batera Santuak eman zion. Cb Eg III 337. Baña<br />
banaan aitatuta agertuko da obeto esan dedana aldebatera edo jeneralean. Mg CC 162. Axe zan aldabatera<br />
kezkarik astunenak kentzea! Ag Kr 184. Iainkoazko egi bat buruan iraultzea ta aren inguruan ondorioka<br />
iardutea baiñon errexago esan diteke alde batera. Or QA 130.<br />
(G, AN ap. A; alda b. V ap. A). A la vez, al mismo tiempo. "A un mismo tiempo" A. Aldabatera aurkietan<br />
da Zeruban, ta Mundu guztian diran ostia konsagrau bakotxian. CrIc 136. Sazerdoteak alde batera ematen<br />
baditu, ostiatxoak eraatxirik daudelako, igaro biak beldur gabe. Mg CC 229. Maisu Juan; esaidazu zer gura<br />
dozun; zeuk, emaztiak eta neuk bakarrik apaldutia, edo etxeko guztiok aldabatera. Mg PAb 111. Berbeeta<br />
desbardiñetako jentei predikau, ta alde batera aituten emoten eutseen. JJMg BasEsc 38. Azkenik gois baten<br />
aldabatera ezkondu ta prementau ziran. Ib. 262. Eskintzen deutsagula geure bijotza, baita bere aldebatera<br />
Maijatzeko ill guztiko lan onak. Ur MarIl 119. Berez izan zedilla alde batera Aitan Jaungoikoaren eta ama<br />
Birjiñaren semia. Ur BulaAl 4 (BulaG 505 batean). Alda edo era batera yuango da [iretargiya] nigaz<br />
Elantxobera ta zugaz Motrikura. A BGuzur 155. An, aldabatera guztijak, erakusmeneko diadarrak egitten asi<br />
ziran. Otx 24. Arrañak, ostera, arenbeste ogi mamin ur azalian ikustian, aldabatera guztijak ondotik urten. Ib.<br />
137.<br />
c) Completamente. "Haraneder dit alde batera ematea, faire un don absolu" Dv. Presuna flakoa [...] nekhez<br />
alde batera libratzen da munduko gauzen amudiotik. Ch I 6, 1 (SP, Mst osoki). Zeren bere bihotzetik khendu<br />
baitute aldebaterat lurreko gauzen amudioa. Ib. 11, 2. Gibela zintzake alde batera komunione saindutik. Ch III<br />
6, 4. Zure buruari alde baterat ukho egiten ezpadiozu. "Totaliter". Ib. 32, 1. Bihotza Jainkoari alde baterat<br />
ematekotzat. Lg II 138. Ez bagare hartaz yabetzen, nausitu bezala zaizkigun erromarrak beretuko gaituzte alde<br />
baterat. Ib. 207. Zeruko grazija ugariak jatsirik bere arimara [...] alde batera urratu zituban Agustiñek mundu<br />
ta aragijaren katee guztijak. JJMg BasEsc 166. Etsi dezagun alde batera / mundu ontako gustuaz. Canc. pop. in<br />
SMitx Aranz 126.<br />
d) Definitivamente. Alde baterat libratuko zuen baino lehen, gaztigaraziren zuela debekatzekotzat gehiago<br />
predikatzetik. Lg II 271.<br />
e) (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 230 y 307. Por un lado; en cierto modo. "Naixao<br />
neuke, alde batera, eurixa eingo baleu" Elexp Berg. "Alde batera penia galanta, baiña bestera familixiandako<br />
deskantsua" Ib. "[Elur au ona da] alde batera (V-gip)" Gte Erd 230. "Alde batera ori ez dago gaizki egina (Vgip,<br />
AN-gip)" Ib. 307. "Alde batera obe bat ere etorriko ez balitz! (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Ib. 307. AxN<br />
explica aldez 'en parte' (56, 455, &c.) por aldebatera. Alde batera pentsatu eta / ori da arritzekua. Arrantz<br />
156. Nik erregalo bialtzen dizkat / amabi bertso berriyak, / alde batera ezta gezurrik, / dian guztiyak egiyak.<br />
(Interpr?). Xe 192. Ogei ta bat bertsotan / ni errematera, / etzeguen premirik / alde batera, / jenero abetatik /<br />
badabill aukera. AzpPr 114. Ez eztutu, ene gixon, atonduko gara zelan-alan, Jaungoikua lagun. Alde batera,<br />
jazo yakun ori ondo irabazita euki dogula esan leike. Kk Ab I 66. Alde batera aundi samarra iduritzen zait berri<br />
au, baño bestera ez dezaket nolanai gezurtzat iduki. Or SCruz 130. Alde batera kantak jartzia / ezta ederki egiña,<br />
/ Jesus bezela pazienziaz / konpleto egon bagiña. Tx B I 37. Jendia pranko bazegon parrez / arri begira jarriya, /<br />
alde batera desgraziya zan, / bestera parragarriya. Ib. 251. Gau eta egun antzika dago / gure Kantabri ederra, /<br />
alde batera naiago nuke / ezpaniz emengotarra. Tx B II 53. Ala aurkittu zan, alde batera ill guran ez beitzeko<br />
bere pauso lotsagarrixa; eta bestera bizi-nai, Zaldunagan mendakatze gogorra aldutzeko. Etxba Ibilt 454. Alde<br />
batera ain itxusi da / nik gauza au aitatzia, / baño, Manuel, ez al da aski / orruntza begiratzia? Lizaso in Uzt<br />
Noiz 102. Aizu, Xalbador, eizian dezu / zuk zere eginkizuna, / ta alde batera aitortzen dizut / mesede egiten<br />
dezuna; / Baña bestera egiten dezu / oso pikardi lizuna. Agirre in Xa EzinB 125.<br />
f) (G-azp, AN-gip-larr-5vill, B, S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Asp ANaf; Gte Erd 78. A destajo. "Lan baten<br />
aldebatiala hartzia (S; Foix), prendre un travail à la tâche" Lh. "A destajo. Mendi-lana alde batera egin dugu"<br />
Asp ANaf. "Alde batera artu dute (B), alde batera eman diote (AN-gip-5vill, B), basoa botatzeko alde batera<br />
artu dute (G-azp) [...] piñua botatzeko alde batera artu dute (AN-gip-5vill), alde batera lanean ari dira (AN-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
958
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gip-5vill, B), lanean alde batera ari dira (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 78. Ez dezake lana gaizki egin<br />
aldebaterat hari denak; ez luzeki egunka denak. Hb Egia 129. Atzenik, ba irudian, alde batera genduala<br />
Peneloperen euna, arek egunez eioten ebana gabez nik urratzen neutson-da. "Parecíame ver a destajo, la tela de<br />
Penélope". Or Tormes 53.<br />
g) "Alde batera, de improviso (V-gip)" A Apend.<br />
h) "Alde batera, a la jineta" A.<br />
i) Aproximadamente. Onena zein dan eziñ liteke / alde batera're neurri. Zepai in Uzt Noiz 131.<br />
- ALDE BATERA EGIN. Apartar(se), separar(se). v. alde egin. Gure oñatiarrak, era oietako ikuskizunez<br />
aspertuta, gizartetik alde batera eginda, ezarri dira nonbaiten; zerbait jatera dijoaz. Ag G 189. Ara emen, alde<br />
batera eiñda irurogei t'amabitatik, dozena bat ipuiñ. Etxba Ibilt 454.<br />
- ALDE BATERAKO. a) "Alda-baterakoak, (acontecimientos) simultáneos" A (s.v. alda). Da len banaan<br />
egin zirian konfesinuen ostera egite, edo barrizteta aldabaterakua, esaten diriala konfesino baten len konfesauta<br />
dagozan, ta ez dagozan pekatubak. Mg CO 232.<br />
b) Unánime. Emendik orrako euren guztiyen, dirianen uste, siniste eta eretxi aldebaterako eta indartsua. Ur<br />
BulAl 34 (BulaG 552 aldebaterako; Ip BulaS 8 orobatezko).<br />
- ALDE BATETAKO. A destajo. "Alde [...] batetako hartu dute (BN-arb)" Gte Erd 78.<br />
- ALDE BATETIK (Dv; alde batetarik Ht VocGr). (En correlación con bestetik, beste aldetik o similar). Por un<br />
lado, por una parte. "D'une part" Ht VocGr 397. "Alde batetik hauzo da eta bertzetik ahaide ere bai" Dv.<br />
Tr. La forma casi gral. es alde batetik. Hay alde batetarik en Axular y Duhalde (107), y alde batetatik en<br />
Anabitarte.<br />
Alde batetik guzién monstranzatan eskarnioz eta tribulazionez ezarri izan zarete: eta berze aldetik statu<br />
hartan erabilten ziradenén lagun egin izan zaretenean. Lç He 10, 33. Gauza hunen gainean gogoeta egiten zuela<br />
edireiten zuen alde batetik hanbat jenderen errezibitzeko konbenturik aski etzatekeiela, eta berze aldetik<br />
bazekusan jende hek hala tropelaka errezibitzea zela hiriak eta herriak jendetarik billuztea. Harb 417. Alde<br />
batetik bekhatu anhitz egiten bazuen, bertzetik probeak faboratzen zituen. Ax 222 (V 147). Zeren baldin alde<br />
batetarik kargatzen bagaitu, bertzetik arintzen [...] baikaitu. Ib. 496 (V 321). Herioa dela ororen gaixtoena alde<br />
batetik, eta ororen hobena bertze aldetik. Tt Onsa 158. Zeren handizki desiratzen baitdute hobeki ezagutzea,<br />
alde batetik, Miserikordia dibinoaren handitasuna, eta berze aldetik, bere eskergabetasunaren hedadura. He<br />
Gudu 32. Salbatzaillearen pazientziak eta ixiltasunak, alde batetik, eta populuaren errabiak, bertzetik, iduriarazten<br />
zioten bertze gizonak baino gehiagokoa zela. Lg II 275.<br />
(s. XIX). Alde batetik itxuak gaude, eta bestetik elbarrituak bezela. Gco I 388. Baña negar oek alde batetik<br />
samiñak badira, bestetik munduan diren kontentu guztiak baño gozoagoak dira. AA III 302. Jainkoaren<br />
benedizioneak alde batetik, eta bertzetik bere bizitze erregelatuak begiratzen ohi diote jende prestuei bere<br />
osasuna. Dh 197. Aldia bateti, edo besteti erregelati kanpora daguan olgeetia gaiti. fB Olg 20. Alde batetik,<br />
jakinik, ze leijala dan Jauna bere esanetan [...]: baña ezaguturik bestetik gure argijaren argaltasuna. Astar II<br />
14. Ikhusiz hainbertze ontasun alde batetik, eta bertze aldetik hainbertze eskergabetasun. Jaur 172. Berri onek<br />
alde batetik Rebeca poztutzen bazuen, bestetik biotza illuntzen zion. Lard 29. Alde batetik, asko tokitan lur<br />
arauka ez dute sorho aski [...]. Bertze aldetik onkhailu hainitz uzten dute galtzera. Dv Lab 107. Piarresi anhitz<br />
pena zitzaion ikhustea alde batetik hainbertze karitate, bertzetik hainbertze hoztasun. Laph 124. Alde batetik gau<br />
otza ta illuna, eta bestetik berriz basa-bideak ikaratu gaitu. Zab Gabon 37. Otsuak jaten dizkigute alde batetik -zioten--<br />
artalde ta ganaduak, eta beste aldetik berriz txingor ta kaskabarrak, abazuz ta arriak, galtzen dizkigute<br />
landak eta landariak. Bv AsL 180. Alde batetik, berenaz azkarra edo fierra den, eta bertzetik hobenik ez duen<br />
arima baten kuraie guzia erakutsi zuen [Erregek]. Elsb Fram 112. Alde batetik gure bekhatuek asarretu<br />
Jainkoaren ematzeko, eta bertze aldetik haren izaite soberanoari ospe eta esker bihurtzeko. Arb Igand 95. Alde<br />
batetik urrikari ditugu; eta bertze aldetik dadukagu beren buruak ohoratzen dituztela, denik ere oneko aldea beti<br />
atxikiz. HU Zez 200.<br />
(s. XX). Alde batetik diruari begiratzen zion, ta dirua beti zan atsegingarri; baño bestetik norbere itza jatea<br />
etzan itxurazkoa. Ag G 265. Baña alde batetik urrun bixi dalako ta bestetik eguraldi txarra dagolako, otu yat<br />
ona etortia. Altuna 66. Ni errege? Alde batetik Benjaminen leinukoa naiz, eta bertzetik etxalde xumekoa! Zerb<br />
IxtS 52. Alde batetik zorrozgarri bik gaiztotzen bazuten bere auzia [...], bestetik, erailketa au egiteko izan zun<br />
eragingarria ere aintzakotzat eukitzekoa zan. Etxde JJ 169. Eta etziran ausartzen sakontasun handietan ibilten,<br />
alde batetik pekatu ez egitearren, eta beste alde batetik iger egiten etzekitelako. Osk Kurl 162. Alde batetik gau<br />
horrek histen eta kamusten du adimenduaren begia [...]; bertzetik Platonek uste du, sortu-aitzin arimek ikusi<br />
dituztela Ideiak eta heien orhoitzapenak zaizkotela pizten. Lf in Zait Plat XXII. Guretako bakoitza mundu oso bat<br />
da: mikrokosmos. Alde batetik mundu txikia, bai, baiño bestetik aundia. Vill Jaink 57. Alde batetik, [aurtxoa]<br />
berea etzuala bazekian. Bestalde, Maria garbi-garbia zala bazekin. MAtx Gazt 20. Lenengoa, gogortxoa da alde<br />
batetik, eta gaiñera ikutu batzuen bearrean daukat. NEtx LBB 11. Alde batetik giristinoen etsai errabiatuak<br />
ukanen zuen merezi zuen gaztigua; bestetik josteta bat izanen zen, gero, urarte guziaren giristinotzea. Ardoy<br />
SFran 177. Bibliografia alde batetik zaletasun edo afizio bat da [...], eta beste aldetik argi ibiliz gero diru franko<br />
irabazteko bidea ere bai. MEIG IV 58s.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
959
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Mde HaurB 103. Txill Let 74. Arti Tobera 273. Zait Plat 115.<br />
En cierto modo. "Alde batetik ez du gaziki egin (V-arr)" Gte Erd 307. Ondo dinozu alde bateti. Konfesore<br />
guztiak ez dira bardinak. Mg CO 192. Egia erran Azkaineko ermitauaren kaperan etzen errex bere gogoaren<br />
biltzea eta otoitz egitea. Alde batetik bizkar pollitegian zen kapera. Zerb Azk 45. Bai, alde batetik egia dirudi.<br />
Erkiag Arran 18. Onetan al datza, ausaz, Mikelganako nere inbidia ezkutua? Alde batetik baietz uste dut. Txill<br />
Let 86. Alde batetatik gizon gaiztoaren itxura zeukan, iduri txarreko gizona. Anab Poli 19. Etzen arras ez deusa.<br />
Bazakien alde batetik zer ari zen. JEtchep 97. Alde batetik, hango jente guztiak bere epaia eman du judizioaren<br />
gainean. Arti Tobera 267. Alde batetik zerbait ikusten zuen lekuko mitzaira jakin gabe gogoan zuenaren<br />
konpreniarazteko. Ardoy SFran 167. Zorioneko gorreria ordukoa, alde batetik, hari zor baitiogu ihartuko ez den<br />
Lizardiren poesia. MIH 301.<br />
- ALDE BATETIK BESTE. Completamente. Han beharko dio bere naturaleza guzia alde batetik bertze itzularazi.<br />
Prop 1911, 163 (ap. DRA).<br />
- ALDE BE(HE). v. aldepe.<br />
- ALDE-BESTE. a) (El) otro lado. Laster baten igaro zan / Uraz alde bestea[n] (Cantares de la quema de<br />
Mondragón). TAV 3.1.7, 83.<br />
b) De parte a parte. v. ALDEAN BESTE. Horra nun kanibetkaldi batez Mazondok alde bertze iragaiten dion<br />
eskuineko eskua mugazainari. Zerb Azk 102.<br />
- ALDE BIKO. De doble filo. Ara emen, aurrez eta egaletik, nolakoa dirudin Montsouen billatu izan zan<br />
aldebiko esku-aizkora batek. JMB ELG 16.<br />
- ALDE EDUKI. Participar, tener participación. v. ALDE HARTU. Ez bakarrik egingo dau pekatu au egin<br />
daijan neskatiliak, baita bere [...] edozein modutan seingalzeian alde edo parterik daukanak. Astar II 101. [Biar<br />
modu] batzuk dira zeinzubetan arimiak, edo bere zenzunak egiten daben lanik andijena, eta daukan alde edo<br />
parterik geijena. Ib. 66. Zergaitik bere onera eta frutu guztietan alde eukiteko egon bear dan Jaungoikoaren<br />
grazian. Itz Azald 43.<br />
- ALDE-EDUKITZE. Participación. --Zein da, bigarren lekuan eskatu bear dogun gizonaren azkena? --<br />
Salbazinoe betikoa edo Jaungoikoaren erreñuan alde eukitea; eta alde-eukite asiriko bat legez, erreñu<br />
orretarako eskubidea emoten deuskun grazia. Itz Azald 64.<br />
- ALDE EGIN. v. alde egin.<br />
- ALDEEN. "Immediato, urrena, urrengoa, aldeena, aldekoa" Lar. "Immediato, próximo" Añ. "Aldeen (ANgip),<br />
lo más cercano" Garbiz Lezo 156 (uso adv.?).<br />
(Ref. al tiempo). Ez atzo ta egungoak [izen oek], baizikan nekazaritza lendabizi asi izan zan denporakoak,<br />
aldeenera jota ere. Izt C 233.<br />
- ALDE-ERANTZI. v. alderantzi.<br />
- ALDE-ERESKAN, ALDE-ERRESKAN. v. ALDERRESKAN (s.v. alderreska).<br />
- ALDE ESKUIN, ALDE ESKUMA (A Apend), ALDE ESKOA. a) Lado derecho. v. eskuin. Jarririk dago<br />
Iaungoiko Aita gustiz poderosoen aldezkoatati. Bet 6. Bere angeru goarda alde eskoakoari. Cap 124. Aingeruak<br />
egonen baitira iuje haren aldian inguru, tronpeta soñuz onen alde eskhuñian, eta gaiztoen alde ezkerrean<br />
berezirik ezarten. Tt Onsa 35. Aita eternoaren alde eskuman (1699). ConTAV 5.2.11, 152. Zelian bere aitaren<br />
aldeskuñian delarik Jesüs-Krist. Bp I 35. Zergatik diozu Aita Photere oro dianaren aldeskuñian jarririk<br />
dagoela? CatOlo (ed. 1743), 32. Aita eternoak ez deu alde eskuirik. OA 36. Aita Jaungoiko guztiz poderosoen<br />
alde eskumetati. Arz 20. Jaungoiko Aita guziz poderosoaren alde eskuetik. Iraz 18. Aita Betikuaren alde<br />
eskumati jarrita daguana. fB Ic III 198. Jarririk dago Aita photere oro dianaren alde eskuñian. UskLiB 14. Zer<br />
da xaseririk egoitia Jangeiko Aitaren alte esko¸)an? CatR 29. Bere Aitaren alde ezküñian. CatS 30. Geure angeru<br />
guarda alde eskuakoa (V-ger). A EY IV 9.<br />
v. tbn. Alde eskuma: CatAnz 5. Urqz 18. Mg PAb 162. Alde eskoa: VJ 7. CatLlo 6.<br />
b) (Uso adv.). "Kárrika kóri géintik alteskú, yendo por esa calle, a la derecha" Iz R 301.<br />
- ALDE ETA ALDI ORO. En todo tiempo y lugar. Alde ta aldi oro siñesten dena ezin diteke gezur atera. Vill<br />
Jaink 28. Jakituriak alde ta aldi oro erakutsi duen neurri ura beteaz. Ib. 83. Euskararen muina bat baita alde eta<br />
aldi oro, axaleko zenbait bereizkuntza baztertuz gero. MIH 164. Multzo-teoria, batez ere, zelatan dago beti, alde<br />
eta aldi oro, linguistika osoaren oinarri bihurtzeko asmotan. Ib. 196.<br />
- ALDE ETA ALDI OROTAN. En todo tiempo y lugar. Orra giza-sentimendu orokarra, alde ta aldi orotan<br />
nabari dena. Vill Jaink 116. Alde ta aldi orotan azaltzen baitu gizonak oiu samin au. Ib. 124.<br />
- ALDEETAN. "Alderredor, alrededor" Lar y Añ.<br />
- ALDE-EZIN. Imposibilidad de alejarse. Zein samiña dan norberegandik / alde eziñaren negarra! Gand<br />
Elorri 179.<br />
- ALDE EZKER. Lado izquierdo. Aingeruak egonen baitira iuje haren aldian inguru, tronpeta soñuz onen<br />
alde eskhuñian, eta gaiztoen alde ezkerrean berezirik ezarten. Tt Onsa 35. Alde eskerretik alde eskuiera. OA 16.<br />
- ALDE-GAIN (G-goi-to ap. A; Lar). a) "Haz, faz, aldegaña" Lar. "Anverso" A. Cf. aldazpi.<br />
b) (S ap Lh; althe- H). (En casos locales de decl., en sing.). Lado superior. "Alde gañian, en dessus" Lh. Althe<br />
gañian izan nahi da amuriua. "Amor vult esse sursum". Mst III 5, 3. Eta ezari Ama Birjinaren imajina althare<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
960
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nausiaren alde gainian. Ip Hil 202. Chateau zahar bat amiagarria / Hen alde gañin gaztelia / Oh! zer bista<br />
paregabia. Xikito 11.<br />
- ALDE-GISA. Aspecto (de una cuestión). Alde gisa batetarik / Konsideratuz gerostik, / gaster yaunak dakhar<br />
/ haren imayina. Deusik harrek badu falta, / Gorphutz guzia pleiñi da. Gy 193 (Arch Fab 119 so gitez alderdi<br />
batetik).<br />
- ALDE-GOI. Parte superior. "Alde goi, goiko aldetik" A Apend.<br />
- ALDE GUZTIETAKO. "Omnímodo, aldeguzi, eraguzitakoa" Lar. Guziarekin ere badira bertuteak, zeinen<br />
eginbideak eta ofizioak hurren alde guzietakoak baitira, eta zeinek ezpaitituzte xoilki bere obrak egin behar<br />
beregian. SP Phil 173s (He 176 jeneral).<br />
- ALDE GUZTIETARA ERE. De todos modos. v. infra EDOZEIN ALDETARA ERE. Etzegoak barruan.<br />
Alde guztietara ere, ez duk urrutik izango. Nere ojua entzungo ziken. Lek EunD 14.<br />
- ALDE GUZTIZ (SP, H). Totalmente; bajo todos los aspectos. "Alde guziz kunplitua" SP (sin trad.). "Sous tous<br />
les rapports (Ax)" H. Gaitz baita obra baten alde guztiz xuxen nehork ezin arbuia dezakeien bezala egitea.<br />
Mat XXV. Bizitzea alde guztiz inpharatu beharrez. EZ Man II 150. Obretan konplia eta alde guziz perfekta. Harb<br />
60. Zeren alde guziz desira baitut Iainko Iaunaren borondatea konpli dadin. Ib. 412. Eta hanbat usatzen duzu<br />
bekhatu egitea, hanbat segitzen duzu, non alde guztiz beldurra galtzen baituzu. Ax 106 (V 71). Baiña orai gerok<br />
geure borondatez egiten dugun penitenzia eta hartzen dugun pena, alde guztiz da borondatezkoa, baliosa eta<br />
Iainkoari eder zaikana. Ib. 158 (V 106). Pintatzaille batek egin baleza imajina eder bat alde guztiz konplitua eta<br />
abantaillatua. Ib. 171s (V 116). Anhitz bertze bekhatutan ere erortzen dela, eta azkenean, alde guztiz fin gaitz<br />
egiten duela. Ib. 264 (V 176). Alde guztiz zordun bagatzaitza ere geure Iaungoikoari. Ib. 497 (V 321). Ene<br />
karitatea alde guztiz irazekirik eta zeruko ianaria gozaturik nihoiz ere iraungi eztadin. SP Imit IV 14, 2.<br />
Eztuzula uste alde guziz utzia zarela. SP Imit III 30, 4 (Mst osoki, Echve guztiro, Ol ziero). Egiaz alde guztiz<br />
hunen [eskuararen] zorthea izan da hagitz diferenta bertze lengoaietarik. ES 192. Eta egiazki alde guztiz<br />
miresteko gauza zekusaten. Ib. 393. Dolorezko ohe batean / Alde guziz penatuak, / Ariman eta gorputzean /<br />
Etsaiez atakatuak. Monho 130. Alde guziz seinduki bizitzeko. Dh 246. Hura da Jainko guziz botheretsuak [...]<br />
egin duen gauzarik ederrena eta alde guziz osoena. Ib. 239. Bretainak mintzaia bat baitu gurea bezala zaharra<br />
eta alde guziz ederra. Arb Igand 35. Bai hola da, alde guziz egia diozu. Ib. 147. Eta ain zuzen, orregatik diot nik<br />
abiadura orren elburua edo jo-muga ezin ditekela izan alde guziz ametsezkoa. Vill Jaink 134.<br />
(alde guziez). Maska bat bisaian eta mintzoa mudatua: / Alde guziez arima herratu bat iduri. Gy 103.<br />
- ALDEKO. A) (Adnom.). a) (Precedido de gen.). Cercano (a). "Zure etxearen aldekoa erortzera doha, la<br />
maison qui est à côté de la vôtre est sur le point de tomber" Dv. Ioan zedin handik desertuaren aldeko<br />
komarkarát. "En la contrée qui est près du desert". Lç Io 11, 54. Ene aldeko lagunoni / eltzaen zako flakezia.<br />
Lazarraga (B) 1204r. Abisa zaitea gurutzearen aldeko bihi larrian Pater erraitean. EZ Man II 40. Txinan<br />
sartzeko neurri onak artu artean gelditu zen Santxon deritzan aren aldeko isla batean. Mb IArg II 301.<br />
Itsasoaren aldeko errietan. AA II 192. Beste batzuek Elizaren aldeko etxeetan biltzen dira. Ib. 58. Nere<br />
Jainkoaren aldeko ararteko berezitzat eta nere Jainkoaren ondoko jabetzat. Dh 88. Urruntxago, bide zaharraren<br />
aldeko ur-erreka batean. Elzb PAd 27. Erran bainakon ene aldeko lagunari. Elsb Fram 133. Igortzen du ezker<br />
eta eskun thu batzu behatu ere gabe, ala doatzin lurrerat, ala bere aldekoen gainera. Prop 1899, 32. Etzaitela<br />
khexa, daut erraiten ene aldeko hurrupariak. JE Ber 37.<br />
(No precedido de gen.). "Çercano, aldekoa" Lcc. "Próximo", "cercano", "vecino, cercano", "immediato" &c.<br />
Lar y Añ. "(G, AN, L), próximo" A. Asi zen jatekoz hura tentatzen ta aldeko arri pilla bat ari erakutsi ta<br />
esaten dio: [...]. Mb IArg I 228. Aldeko mihitarik batere iduri; / Zein zeinen ume diren hek orok ageri. Hb Esk<br />
12. Begia goibeltzen aldeko mendia ezin ikus bezala. Hb Egia 62. Aldeko norbaitek hirri egin nahi izan zuen. Ib.<br />
120. Hobe da urrundik neurtzea deusetan gozatu nahi ez litezken ondasunak eta aldeko jakitatek ezin niholere<br />
onduak! (Interpr?). Ib. 64. Iduri du Yainkoa berekin duela [Ebanjelioak], eta sinheste horrek ematen du<br />
batbedera aldeko sainduari dioakon bezala. (Interpr?). Ib. 84. Nor berak xerka beza / Aldeko laguna. Bordel<br />
125. Egon ninduan nere buruarekin arbola hori bazitakela aldeko etxekoa zen. Elzb PAd 39. Semea duzu aldeko<br />
muthiko hori? Ib. 26. Aldeko ganbara eder batean. Ib. 63. Aldeko beiak eznea luze (V-gip). "La vaca del vecino<br />
larga (mucha) leche". AEF 1921, 43. Bere xapela, bere gaineko soina emaiten ditu aldeko kadira baten gainean.<br />
Barb Sup 159. Aldeko ithurrian xurga xurga edanik. "À la source toute proche". Barb Leg 149. Mai batera<br />
deitzen zaituztelarik, salda artzean, ondo buruan ibilliko dezu zer esan aldeko lagunari. ArgEgut 1935 (ap.<br />
DRA).<br />
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar). Bethpage eta Bethania Olibatzetako mendi<br />
aldekoetara hurbiltzen ziradenean. Lç Mc 11, 1. Tolosa aldeko mendia. BBizk 18. Urdatxuri aldeko / bihorrak<br />
izutu. In Mg PAb 170. Piarres Lefebre, Geneba aldekoa. Laph 123. Jerusalen aldeko Jafa deritzan Siriako kai<br />
ondo aitatura allegatuta. Aran SIgn 39. Ordean hori liteke errefera aldekoeri beren indarraren khentzea. Zby<br />
RIEV 1908, 86. Oñati aldeko baserrietan. Ag G 18. Sodoma aldeko bost erri aundi. ArgiDL 30. Korta-aldeko<br />
zingiran jarri. Altuna 80. Atari-aldeko eskepean. Kk Ab II 11. Irun aldeko Beobi edo Pausun. Alzola Atalak 56.<br />
Benitok Logroño aldeko bere errixka arloteak zituan gogoan. NEtx LBB 48.<br />
"Zaldi hori ez da ona, ez-eta onaren aldekoa, ce cheval n'est pas bon, ni même approchant du bon" Dv.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
961
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) (Precedido de gen.). Partidario (de), favorable (a). "Bere aldeko gizonekin ethorri zen, il vint avec ses<br />
partisans" Dv. "Zeu ere euskararen aldeko borrokara (G-azp)" Gte Erd 250. Cf. aldeko. Zeren mundu<br />
guziaren aurrean emango duan Jaunak aen aldeko sentenzia. AA III 537s. Akitofelen esana Absalon eta bere<br />
aldeko zarrai ondo iruditu zitzaien. Lard 199 (v. tbn. 208). Jesusen etsai odol-zaleak onean ezin eraman zituzten<br />
urrutietatik zetorzkien Jesusen aldeko berriak. Ib. 493. Bereala S. Juanen aldeko itzaldi luze bat egin zien<br />
[Jesusek]. Ib. 396. Juduak ere bazebilzan beren aldeko zerbait egin naiez. Ib. 517. Irakhurri dut hainitz liburu<br />
Elizaren aldeko, bainan etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola azkenik mintzatu den yauna. Hb Egia<br />
116. Jerusalengo erregetza egiten zuan orduan Brienako Juan kristau on ta Elizaren aldeko garaitzalle<br />
ospatuak. Bv AsL 213. Ez badira erlisionearen aldeko gizonak. Elsb Fram 184. Aita, kantau oi dabez / Batzuk ta<br />
besteak / Euren aldeko garaitz / Gloriak beteak. AB AmaE 354. Xurien aldeko jaun batzu. HU Zez 197. Zoin<br />
bere aldeko lagunekin. Ib. 21. Juduen aldeko gazeta guziak. Ib. 23. Karlos V-n aldeko gerlari edo gudariakana<br />
ioan bear izan eban. A in Azc PB 5. Simon gorrik nire aldeko agurea zuritu ezin izen euenean. A BGuzur 132.<br />
Etzan bada, Auñemendin Mendiolakoaren aldeko gizonik geratu. Ag AL 126. Egia alda txitxarien aldeko<br />
sosiedade bat asmatu dezutena? Ag G 168. Carlosen aldeko esnatzea 1865garrenean gertatu zan. Or SCruz 14.<br />
Atarian Ramuntxoren aldeko gorak entzuten dira. Alz Ram 88. Euskera eta euskotasunaren aldeko eguneko<br />
xentimoa dalarik sari laburrena. Ldi IL 144. Gure aldeko apaiz gaizoentzat etxunate ezer egin. Or QA 88.<br />
Demokraziaren aldeko politikariak. Mde Pr 63. Egiazko kulturaren aldeko lanak bertanbehera utzirik. Ib. 133.<br />
Galduaren arimearen aldeko elizkizuna izan zan. Erkiag Arran 167. Eskuiko ta ordenaren aldeko egunkari<br />
guziak. Lab SuEm 186. Haur galtzearen aldeko legea dela ta. Xa Odol 219. Batasunaren aldeko indarra. MIH<br />
120. Ez dut uste Iruña (Iruina) izenaren aldeko arrazoibideak bestetan argiago eta garbiago erakuts<br />
daitezkeenik. MEIG VII 116. Gipuzkera osotuaren aldeko jende asko. MEIG IX 79.<br />
(Tras tema nominal nudo). Aberri-aldeko gogo-gudari-sailletan olerkaria beti da leen-oñean. Ldi IL 37.<br />
Euren opiniño-aldeko paperak. Erkiag BatB 28.<br />
c) "Aitaren aldeko ahaideak, les parents du côté paternel" Dv. Cf. Lar: "Quarto de parentesco, aldea". Beraz,<br />
zure illoba Xixili, emaztearen aldekoa da? Alz Txib 83. Odiseuren amaren aldeko aitona. Zait Plat 95.<br />
Que tira, que se parece a la rama de. "Ama aldekoa da mutiko ori" Asp ANaf. "Hau amaren aldekoa da (Gazp)"<br />
Gte Erd 21.<br />
d) (Tras gen.). Dirigido (a), referido (a), para (con). Baña aragiaren aldeko igui antza bakarrik baldin badu.<br />
Gco II 74. Gazte aren eskale-biartsuen aldeko amorio ta naitasuna. Bv AsL 27. Legezko zen herriko<br />
hizkuntzaren aldeko aburu drastiko horiek aldatzea. Mde Pr 241. Masaileko zimur bakanetan leitzen nion garbi,<br />
akidura eta gizadiaren aldeko nazkaren berri. Ib. 119. Besta horren altheko lehia hozten. Ib. 50. Kutsatzen zaio<br />
gure izkribuen aldeko ixuria jende izandun eta ikasiari. MEIG IV 126.<br />
Que concierne (a). Grazi guzti auek izango zittuan Adanek zintzo iraun balu [...]; baño guztiak galdu<br />
zizkigun eta gorputzaren aldekoak iñoiz berriz ez irixteko bizitza ontan. Inza Azalp 46. Maiz hizkuntzajakintzaren<br />
aldeko balioaz besterik ez dute. Mde Pr 232.<br />
(Tras tema nominal nudo). Bi alde berezi dituela gure hizkuntza jasotzeko lanak: gizarte-aldekoa eta<br />
hizkuntzarekikoa berarekikoa. MIH 219. Ez naiz nor teologia aldeko arrazoiak neurtzeko. MEIG VI 173.<br />
e) De la parte (de), de parte (de). Guziuek estimatu zein zoinek obroz orren alteko bixita. Mdg 135. Onelako<br />
gauzak egiak izan litezke, baita gezurrak ere; gañera, Jaungoikoaren aldekoak edo deabruarenekoak. Goñi 38<br />
(cf. ALDE ONEKO, ALDE TXARREKO).<br />
f) Que se dirige (a), que va (a). Iruñe aldeko bideari so. Laph 195. Trabatzeko meatze aldeko bidea. FIr 143.<br />
g) De parte (de). Ez dut sinesten oraino ere / galdua dela arraza, / segurago da gazten aldeko / nahikeria<br />
eskasa. Xa EzinB 56.<br />
h) (V-gip). Que se lleva encima. "Aldeko diru guztiak kendu zostan" Elexp Berg.<br />
i) (Pariente) cercano. "Pariente aldekoa (AN-gip)" Gte Erd 250.<br />
B) (Adverbial). a) En relación a, para con. Hartarakotz egin nauzu zordun zeure aldeko, / Esker eta laudorio<br />
bihotzez emateko. EZ Man I 40.<br />
b) A favor de. Ager dezagun ager Zumalakarregi, / Legetiar gerlari emailea argi: / Santos-Ladron handia<br />
terrea zeneako, / Ilkhi zen, buru gora, Karlosen aldeko. Hb Esk 161.<br />
c) (Precedido de part.). A cambio de. "[Egurra eman digute] garbitu aldeko (AN-5vill)" Gte Erd 281.<br />
- ALDEKO-ALDEKO. Inmediato. Bere jakitatearen erakusteko, aldeko aldeko lagunari erakutsi nahiz hari<br />
zatzaizkon, eskua hartuz eta erabiliz, haur ttiki bati bezala. Prop 1911, 18 (ap. DRA).<br />
- ALDEKOZ GORA (Hb ap. Lh). "Face en dehors" Lh.<br />
- ALDEKOZ KANPO (Hb ap. Lh). "Face en dehors" Lh.<br />
- ALDE-MAKARRA. "1.º al revés (V, G); 2.º ladeando" A Apend.<br />
- ALDEN ALDE, ALDEN BESTE. v. ALDEREN ALDE, ALDEREN BESTE.<br />
- ALDENEZ ALDE. De parte a parte. [Segurako eliza] 22 metro luze da tellaturaño; torre ta guzi 37; 53<br />
metro aldenezalde eta 28 metro zabal. Ayerb EEs 1912, 35.<br />
- ALDENIK ALDE. v. ALDERIK ALDE.<br />
- ALDE ON (V-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. a) "Anverso" A. "Jantzi baten era ona. "Itxulittara daukazu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
962
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jantzitta" ta "Ez, au alde onera jak"" Elexp Berg. Cf. ALDE TXAR. Nere anaia, zertako nik esana atzekuaz<br />
aurrera sartu diezu? Nik alde ona agertu dietelako, zuk alde erantzia erakutsi diezu. Bv AsL 196.<br />
b) Ventaja. Zuk diñozunetik eskolia yakitiak eztauko orduan alako alde on andirik. Kk Ab II 79. Mendira,<br />
iturrira, ibaira iges egitearen aldeak azaltzen ditu, eta [...] olako alde onak gozatzea erabakitzen. Gazt MusIx<br />
68. Ibaneren alde ona au da, batez ere: azentuak obeki banatzea. Or ib. 32. Iturriko uraren murmurioa, biotzeko<br />
pakea, alde on aundia dute gauza auek guziak. Berron Kijote 17.<br />
c) Cualidad. Eta Jaun arek bide-batez bere lagun eban Jauregixan, Zaldun apaiñ bat, alde-on guztiak<br />
beregan zittuana. Etxba Ibilt 475.<br />
- ALDE ONEKO. De buena parte (aplicado a apariciones benéficas, ángeles, etc.). v. PARTE ONEKO. Alde<br />
onekoa bazara, sartu zaitez ordu onean; baiña alde txarrekoa bazara, kurutzean ildako Iaungoikoak ondatu<br />
zaizala inpernuko leize zuloan. Ag AL 64.<br />
- ALDE ORO. Por todas partes. Franzia alde oro zela odoletan. Hb Esk 49. Arnasa bera kirastua somatzen<br />
zun aldeoro. Etxde JJ 158. Bai batzuk eta bai besteak, alde oro ta aldi oro, erlijio bat eta jainkoazko siñeste<br />
batzuk izan dituzte. Vill Jaink 24 (v. ALDE ETA ALDI ORO).<br />
- ALDE OROKO. Católico, universal. Aldeoroko Eleiza edo Eleiza katolikoa Jesukristoren egunetan sortua<br />
da. Inza Azalp 87. Siñisten dut aldeoroko Eleiza deunagan. Ib. 91. Bera bakarrik dalakoz Bata, Santa edo deuna,<br />
Aldeorokoa ta Bialduena edo Apostoluena. Ib. 92. Aldeorokoa edo guzietakoa izateaz gañera Eleiza garai<br />
guzietako, toki guzietako, gizon edo emakumezko buruzpide guzietakoantzat da ta ori guzia esan nai degu<br />
Aldeorokoa dela esatean. Ib. 93.<br />
- ALDE OROZ. "De toute façon, à tous les points de vue, sous tous les rapports" Dv. v. ALDE GUZTIZ.<br />
- ALDERA (Lcc). a) (Precedido de gen.). (Ir, poner(se), etc.) al lado (de), a la proximidad (de). "Açerca, aldera"<br />
Lcc. v. ALDERAT (c). Eta Tiberiadetik berze untzixorik ethorri zela lekhu haren aldera non ogia ian ukhan<br />
baitzutén. "Près le lieu". Lç Io 6, 23 (He lekhu haren alderat, TB toki haren hondorat, LE urbil leku-gartára,<br />
Ker toki-ondotik, IBk, IBe toki ingurura). Jangoikoak ekusten zuen bai zutela andre gaiso oriek Pafnuziok diña<br />
birtute, ta aldi artan ill balira irurak, Jesusen Pafnuzio bezain aldera iganen zirala bi emazteki oriek. Mb IArg I<br />
352. Gobernariak ikusi ta, besotik artu ta eraman zuen bere aldera ta bere maira. Mb IArg II 342. Atoz nere<br />
aldera. Cb Eg III 298. Eriaren aldera joango da, ta al duen ondoena esango dio. Ib. 228. Arzai onen mendean /<br />
bizi ta illko gera, / joateko zurekin / Aitaren aldera. GavS 31. Aldegizube donga atrakalari, bakegaltzalle<br />
orreetati, ta etorri zaiteze neure aldera. Mg PAb 210. Ill zan Lazaro beartsua, ta joan zan onen anima<br />
Abrahanen aldera. AA III 467. Zer izango da pena geiago / anima baten galera? / enterratzen du kalabozora /<br />
etsai gaiztuen aldera. Xe 364. Heldu ziren san Erromano zagon komentura, erran nahi baita Auzerreko hiriaren<br />
aldera. Jnn SBi 109. Egur metaren aldera heldu zirenean. Jnn SBi 145. Hil ondoan har zitzaitela / Jainkoak bere<br />
aldera. Xa EzinB 28.<br />
(No precedido de gen.). "Accesible, [...] aldera letorkiona" Lar. "Acercarse, [...] (V) aldera etorri" Añ. <br />
Arima ona denean gorputzetik athera, / Hurbilltzen zaio aingeru guardaria aldera. EZ Man I 413. Baniñdoakon<br />
aldera, / Noiz eta bertzeak, botarik airera, / Izkola miñ bat luzeki, / Egorri bainau ihesi. Gy 220. Bi yauziz tirria<br />
onean aldera badoako, / Eta mami gixenari hortzez hor lotzen zaio. Ib. 28. Badoakote abrer aldera burrunbaz.<br />
Ib. 178. Burdiñezko aizpa ere aldera dathorko. Ib. 92. Banaki zer den lanjerra, / joan nindaiteke aldera. "J'irais<br />
(me mettre) à côté d'elle". ChantP 340. Andre ederra gustatu eta / ekarri nuen aldera. Xe 265. Paganoa [...],<br />
joan zitzaion Sainduari aldera, eta galdetu zion. Jnn SBi 63. Egunaren erdian eta hedoiik gabeko zerutik, aldera<br />
eror lakikegun ozpinak edo ihurtzuriak. Ib. 137. Diruaren bilha ari delarik, lagunetarik batto sist sartzen zaio<br />
aldera, eta, bi xahakoak harturik, laster eta laster eskapatzen da. Barb Leg 144.<br />
(Usado como part.). Cf. alderatu. Ierusaleme aldera ziradenean, eta ethor zitezenean Bethpagera,<br />
Olibatzetako mendi aldera. "Quand ils furent près de Ierusalem, et qu'ils furen venus en Bethpagé au mont des<br />
Oliviers". Lç Mt 21, 1. Profetaren itxe aldera zenean. Mb IArg I 319. Enperadoearen aldera ziranean. Ib. 257.<br />
Aren aldera zeneko. Mb IArg II 331. Errikorik ohartu bage gauaz erri aldera ziran guziak, atera zituzten<br />
idorrera gerrako bost milla gizon ta geiago. Ib. 289. Haiñ ederki mintzo zela, otso yauna aldera zen, / Eta<br />
lepora yauzirik asto yauna itho zen. Gy 38. Eta aldera zenean, musika-soñu eta iskanbilla andiak aditu zituen.<br />
Arr GB 93. Itsu haren aldera zenean beraz, Jesus Jaunak [...] gantzutu ziozkan begiak. Jnn SBi 24. Igande<br />
arratsalde baten, erriko jaia zalako edo, Galtzadako ta inguruko etxietako biztanliak kale-aldera ziran gustijak,<br />
ostatarija ixan ezik. Kk Ab I 73s.<br />
b) (Precedido de gen.). Hacia. "Nere aldera, ene aldera, nere aldera (AN-olza)" Bon-Ond 167. "Nére aldéera,<br />
hacia mí" Iz ArOñ. v. ALDERAT. Hunez erakharriren du hañitz bere aldera. EZ Man I 66. Begiak itzultzen<br />
ditu Aingeruen aldera. EZ Man I 58. Hagitz dira gaizkiaren aldera makhurtuak. SP Phil 370. Harri bat egotzi<br />
zian saindu haren aldera. Tt Arima 32. Laster zihoan xirripa bat / Itsasoaren aldera, / Bere jaidurak<br />
baitzaraman / Bere zentro propiora. Gç 107. Bitoria Jaiñkoaren aldera eror-arazteko. He Gudu 82. Abereak<br />
ikhustean, altxa zazu halaber zure izpiritua eta zure bihotza haukiei mobimendua eta sentimenduak ematen<br />
diozkanaren aldera. Ib. 130. Ta bere begiraldi batez ekusi zuen eskuz deitzen ziola Jesusek bere aldera. Mb IArg<br />
I 106. Mundu zaleak ekusten badue beren lagun len izan dana Jangoikoaren aldera jiratua, asitzen dira milla<br />
farra ta siñu egiten. Mg CC 187. Atzera bekatura eta etsaiaren aldera biurtu diranak. AA III 424. Artzaiñak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
963
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
baderra bada: / Mendi horren aldera da. "C'est vers cette montagne". Gy 323. Juie justua nere aldera itzultzen<br />
da. Nere burua garbi dezadan manatzen darot. Dv LEd 197. Eragin zioten alegiya itxasgizon aiek urre-urrean<br />
zebilzala ontziari ugartearen aldera. Aran SIgn 38. Jesusen biotzak gurutzetik agertu zion amoriuak tiratzen du<br />
bere aldera Franziskoren biotzeko amoriua. Bv AsL 44. Eta begi bazterrez behatzen dik nere aldera. Elzb PAd<br />
23. Erhi zimur eta luze bat nere aldera hedatuz. Ib. 50. Bertze behin, Andre-dena Maria, jakinik Jesus bere<br />
biziaren gal-ordean zela, joan zen hura ere, Nagusi Dibino harri begira zauden jenden aldera. Jnn SBi 43.<br />
(s. XX). Zu bere aldatu zara, Ermoken, zeure gogamenetan, da joan zara alabearen aldera. Echta Jos 182.<br />
Ark, geienetan, bere aldera / iraultzen erabakia. "Hacia sí". Or Eus 421. --Aitaren semea. --Ta bestea amaren<br />
alaba. --Egia. Alabak nere aldera jo duen bezela, semeak aitarenera. ABar Goi 34. Bazter guzietarik zueri<br />
begira / Zorion-dantzan joaki izarren aldera. Iratz 182. Aurpegia ingura-erazi zion beraren aldera. Mde Pr 17.<br />
Beeruntz eta illunpe beltzaren aldera abiatzen dela. Txill Let 28. Atsoen aldera joan zan. Erkiag Arran 156. An<br />
zetozten goitik bera... Joxeren aldera. Ugalde Iltz 68. Ikusi nittuan bi basurde nere aldera etozela. And AUzta<br />
93. Bere aldera begiratuaz esan zetsan. Etxba Ibilt 485. Ikusi ondoren, gerok ere errazago makurtuko ginateke<br />
gaizki-esaleen aldera. MEIG I 165.<br />
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar). "Baiona aldera; Madril aldera (AN-egüés-ilzarbolza)"<br />
Bon-Ond 165. "(G-bet, AN, L), hacia. Etxe-aldera, hacia casa" A. Ethor zitezenean Bethpagera,<br />
Olibatzetako mendi aldera. Lç Mt 21, 1. Agustinatxo goasemasu Loiola aldera igesi. LasBer 11. Aztur, gaitz<br />
aldera agitz tiratzen duena. Mb IArg I 272. Eliz-jaunentzat ta nai duten beste euskaldunendako bukaturik utzi<br />
nuena Ital-aldera baño len. Ib. 54. Oraingo israeldarrak fededunok gara ta munduko eremu latz gogorrez<br />
zeruko bazter eder aldera galbiltzanak. Ib. 270. Polborari sua eman horduko tiratzen du [bonba] odei aldera ta<br />
agitz urruti. Ib. 255. Eta egin zazute / gaur zuek alegin, / nere etxe aldera / lenbailen joan nadin. It Fab 238.<br />
Bitoria aldera / Berehala martxe, / Uste ginuen hiltzen / Ginuztela hantxe. Bordel 48. Bitorian egon zen Yosepen<br />
tresora, / Ihesi heldu zena Franzia aldera. Hb Esk 84. Vespasianoren joanera Jerusalen-aldera. Lard 540.<br />
Etxeak atari-aldera baranda bat zuen. Ib. 450. Eleizatxoa zegoan eremu aldera. 'Hacia la ermita'. Aran SIgn 94.<br />
Erri aldera dijoaz. Zab Gabon 25. Etxe aldera asi gerade / asto ori kargatuta. Noe 29. Eta ni barriz aldatsa<br />
bera / Jatsiaz kale aldera. AB AmaE 462. Fabrianoko erri onetatik legua bat mendi aldera. Bv AsL 151. An<br />
exeri zan ankak plaza aldera zintzilik zituala. Urruz Zer 142. Eta asi zan pagaria gora etxabola aldera. Apaol<br />
64. Ondo al noa Kanbo-aldera? Ag AL 55. Kamiyo aldera begiratu dedanian. Moc Damu 15. Ate aldera juan<br />
eta itzegiten du. Ib. 11.<br />
(s. XX). Atunetan ibillita, irabazi politagaz etorri dira etxe aldera. Ag Kr 44. Franziara edo Santander aldera<br />
doiazan ontziak. Ib. 138. Beizama-aldera tipi-tapa asi nintzan. A Ardi V. Artu eban Arribil-aldera, ta eldu zan<br />
ondiño Motrollo ardanetxian eguala. Kk Ab I 44. Beren biotzak zeru aldera jasotzeko. Inza Azalp 28. Erretoreetxe<br />
aldera joan zian emaztea ta biak lasterka bizian. Muj PAm 48. Abiatu zen gure telele / Ez urrun zaukan<br />
oihan aldera. Ox 116. Beren joera Paris aldera / egin ziguten aurrena. Tx B I 104. Bere gela aldera joaten da<br />
bizi bizi. Ib. 58. Yaun Erraimunek begira zun igitariek zetozen bide aldera. Or Mi 88. Ta asi zan eltzen, takataka,<br />
etxe-osteko korta-argira, ortu-aldera emoten ebanera. Kk Ab II 152. Beragaz yuateko Europa-Sortaldera,<br />
Errusia aldera. Ib. 188. Igandeko "El Día"-ko artikuluaren isats aldera, eskribatzalle guziori muga bat<br />
erakusten digu. Ldi IL 82. Itzuli zan bada yende aldera ta galdegin zuen. Ir YKBiz 96. Tritium Metallum (Tritio,<br />
Najera-aldean) eta Oliva (Leiva, Harotik NW aldera). JMB ELG 96. Ondartza-aldera okertzen zuen uginaldiak<br />
ontzia. TAg Uzt 137. Artoski ukurtzen naiz duxulu aldera. Iratz 76. Badijoaz. Antigone baso aldera ta Ismene<br />
yauregi barrura. Zait Sof 164. Elizkizuna amaitu ondoren, jendea Agirreren jauregi aldera asi zan. Etxde AlosT<br />
78. Lenengo atera zanean saletxe aldera artu zuan. JAIraz Bizia 79. Poli beti zerbait egiteko griñak ibiltzen<br />
zuan; geienean gaizto-aldera jotzen, ordea. Anab Poli 40. Dakar aldera juan dirian / gure arrantzale aundiak.<br />
BEnb NereA 101. Komisario yauna abiatu zen bere ofizina aldera. Izeta DirG 58. Kanpo aldera ixuriak bizi<br />
gera. Vill Jaink 142. Eta lasterka Aranjuez aldera, an bazkaltzeko. Alzola Atalak 71. Atera zan ibai aldera.<br />
NEtx LBB 161. Atunetara berriz / Azores aldera, / "O Cabo San Vicente" / Cadizko partera; / eta beste batzutan<br />
/ Canariasera. Uzt Sas 220. Formalismora izan dute joera, matematika aldera beraz. MIH 194. [Errezago zaie<br />
gipuzkoarrei] Lapurdi aldera makurtzea bizkaitarrei baino. Ib. 380.<br />
v. tbn. Sor Bar 88. PE 123. Ud 114. Goñi 58. Ill Pill 7. Jaukol Biozk 12. FIr 139. Lab EEguna 112. Lek EunD 50.<br />
EA OlBe 86. Munita 55. Txill Let 33. Akes Ipiñ 21. Ugalde Iltz 25. Basarri 128. And AUzta 94. Osk Kurl 125.<br />
Erkiag BatB 156. Onaind in Gazt MusIx 210. Salav 56. Ibiñ Virgil 99. Berron Kijote 162.<br />
(Precedido de sust. con suf. -ko). Aitzina har zezaten itsasoz haindira, Bethsaidako aldera. Dv Mc 6, 45 (Lç<br />
Bethsaida alderát). Merkhatari horietatik bat mezaren entzuten elizan zegoelarik, bertze biak bidez bide etxeko<br />
aldera mezarik gabe zebiltzan. Arb Igand 102. Rhin ur handiaren aran aipatua, Alsace-ko aldera goiti. StPierre<br />
38.<br />
c) (Tras gen.). Para (con), respecto (a). "Vers, envers" Lecl. Barur egunak detzaten halaberki athera / Iaun<br />
puxanta baketzeko penatuen aldera. EZ Man I 125. Hanbat naizelarik zordun zure aldera. Ib. 36. Hala bethi<br />
danik hura / Ohi da bihotz bera / Haren beldurti direnen / Gizakumen aldera. Hm 162. Karitate behar da guzien<br />
aldera, bainan guziekin trebe izaitea ezta on. SP Imit I 8, 2 (Mst ororentako). Eztiadazula eraman zure<br />
konsolazionea, beldurrez ene arima egin dadin zure aldera urik gabeko lurra bezala. "Ne fiat anima mea, sicut<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
964
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
terra sine aqua, tibi". SP Imit III 3, 7. Misterio hunen aldera giristinoen fedea eta debozionea erreberritzea.<br />
CatLav 411 (V 197). Orobat konporta zaite esku-lanen eta gorphutzeko nekhen aldera. He Gudu 124. Erakuts<br />
dezagun graziaren aldera magoek izarrari yarraitzekotz izan zuten leialtasun bera. Lg II 115. Ertoren eta<br />
Bikarien obligazionia bere paropiakuen aldera. CatLan 4. Esker onekoak izatea, ala Jaungoikoaren aldera, nola<br />
on egiten diguen proximoen aldera. Gco II 29. Gaitztoen aldera on dena / Duk beretzat gaizoena. Gy 259.<br />
Jainkoaren etsai bat eta gizonen aldera traidore bat baizik ez baitzinen. Dv LEd 271 (Cb Eg II 153 gizonen<br />
kontra). Zorduru balinbada zure aldera. Ib. 244s. Miserikordia neretzat galdua dela, amatasunerako zuzenak<br />
hilak direla nere aldera. Ib. 208s. Hargatik eztut deusik kondatu bi egia horien aldera. Jnn SBi 168. Biotz-bera<br />
baita esker-txarrekoen ta gaiztoen aldera. Ir YKBiz 127. Izugarrizko erantzupena Theresaren aldera! Mde<br />
HaurB 86. Beethoven-en "À Thérèse" sonata iragan erazi zuen, ironia pitin batekin beraren sentimentalitatearen<br />
aldera. Ib. 53. Euskal-Ikastetxe Nagusiaren aldera erakuts genezaken esker ona. Zait Plat 2. Egikera batzuen<br />
aldera sentitzen dudan onginai eta beste batzuenganko daukadan iguiña. Vill Jaink 84.<br />
d) (V, G-goi; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 10. (Tras gen.). A cambio (de), en pago (de). "Bere hartzekoaren aldera,<br />
izan ditu ehun libera" Dv. "Aloger gitxiren aldera bear egiten zan orduan (V-ger), entonces se trabajaba a<br />
cambio de poco jornal" A. "Lan egiten zuen jana(re)n aldera (G-goi)" Gte Erd 10. Zeren gizonak ditutzun<br />
ezteusetik athera, / Gloriaren emateko zerbitzuen aldera. EZ Man I 11. Egin dudan ongiaren aldera, ez nezazula<br />
utz gaizki-erralleen menera. EZ Eliç 233. Pagatzale gaistoaganik lastua pagamenduen aldera. "Pour paiement".<br />
Volt 233 (tbn., con alguna variación, en Zerb Prov 836). Ene ungi egiñen aldera, gaizki egiten darotate. Gç 45.<br />
Hari eskeiniz [...] gure salbatzaile amultsuaren pairamenak [...], gure zorren aldera eta gure bekhatuen<br />
barkhamendutan. Dh 225. [Idoi ] hekien aldera nere burua kondenatzen dut penitentzia garratzetarat nere bizi<br />
guzikotzat. Ib. 187. Zorraren aldera laboria artuten dabeen guztiai. fB Ic II 132. Artu itzatzu nere malkoak, zure<br />
esku ongilletik etorri zadan mesede onen aldera. Arr GB 45. Trapu-zar saltzalle bati erosi omen zion bart, baso<br />
bat ardoren aldera. Urruz Urz 44. Penitentzi txiki bat eman bear dizut zure pekatuaren aldera. NEtx Antz 122.<br />
Ez irabazien aldera, ezta andizurenaren aldera ere eztute agintari izan nai izaten gizon oiek. Zait Plat 140.<br />
Eskerrik asko egiten diet [...] egin dizkidaten oar iakingarrien aldera. Ib. 3. Domu aren aldera lurrak erosi<br />
omen zituzten. Ib. 19. Pausu erdian joan daike ganbaratik sukaldera, / halere etzinduzket utziko jauregi baten<br />
aldera. Xa Odol 102. Nere zeruko tokia salgai edozeiñi milla pezetaren aldera! BasoM 148. Barka dakioke, egin<br />
dituen mesedeen aldera, daraman izen harroxkoa. MEIG VII 68.<br />
(Tras tema nominal nudo). Zor aldera laboria artuteko. fB Ic II 132. Tronperia du sobera: / Eman tugunak<br />
paper aldera / Sekulan ezin kobera. Bordel 60.<br />
(G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 10, 281. (Precedido de sust. vbal.). "Egurra eman digute kentze aldera (Gazp),<br />
[...] bildotsa ematen diote lan egite aldera (AN-gip)" Gte Erd 281. Zaldia emaztearentzat, eta aizturrak<br />
bedorrentzat, testamentua egite-aldera. Urruz Zer 123.<br />
(Precedido de part.). Artalde ez dunak ere egin du aukera / diruz, gauza-truke edo lan-egin-aldera. "A<br />
trueque de género o de prestación personal en el trabajo". Or Eus 12.<br />
"-ren aldera. Para, a la cuenta de, a beneficio de, con determinada finalidad. Beiari, jateko, au ta ori ta bestea<br />
eman bear zaio, esnearen aldera" Gketx Loiola.<br />
e) (V-ger-ple ap. EI 344; SP, Lar). (Precedido de gen.). A favor de, en beneficio de. "Mundua bere aldera egin<br />
da, le monde est fait pour soi, pour ses intérêts" SP. "(A) favor de alguno, para provecho suyo, norbaiten aldera,<br />
onera" Lar. Beti gauzka bere gogoan, beti ari da gure aldera. Ub 136. Erregututen deutsanak bere aldera edo<br />
fabore egin daijala juramentu guzurrezko edo falsua. Astar II 59s. Nafarruak auzuan / Ezagutzen dina: / Beti<br />
bere aldera / Nazione fina. Bordel 153. Batoz Greziar euren aldera urten dabenak. AB AmaE 438. Nor zeñen<br />
aldera ebillen, alkarri ipinteutsien betozkoan ikusten jakoen garbiro. Ag Kr 176. Zeure aldera geiago egitiarren.<br />
Kk Ab II 131. Katoliko asko eta zenbait apaiz eta gotzai edo obispo, zearo arrotzaren aldera yarri ziran. Ldi IL<br />
162. Egite on bat egin du nere aldera. Ir YKBiz 372. Ango dorreak iruna tontor, / nere esanaren aldera. "Cosa<br />
que confirma lo que digo". Or Eus 258. Ni beñepein zure aldera nago. JAIraz Bizia 111. Oso nere aldera jarri<br />
da. Txill Let 53. An erabaki zuten jokoa / naparrak beren aldera. Basarri 93.<br />
f) (Precedido de bere, etc.). Por su (mi, etc.) lado; por su (mi, etc.) cuenta. "Lana beren aldera hartu zuten (AN-<br />
5vill)" Gte Erd 204. v. ALDETIK (b). Ordu erdi bat egunean edo gaubean bere aldera artuaz. OA 131. Nor<br />
bere aldera joan zan. Lard 519. Bakoitza bere aldera banatzen ziran. Or SCruz 75. Guziok zein bere aldera<br />
banatuko baitzerate. Ir YKBiz 461. Artzai bakarra alde bat utziz, / bakoitza bere aldera. Basarri 1.<br />
g) (V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B). Ref.: Asp Gehi; Gte Erd 10. (Ref. al tiempo). "Negu aldera, hacia el<br />
invierno" msOch 8. "Aldera con verbo en tiempo futuro: hamarrak aldera etorriko da" Asp Gehi. "Ordu batak<br />
aldera agertu zan (V-gip) [...] mila eta bederatzi ehungarren urte [...] aldera (AN-5vill)" Gte Erd 10. "Eguerdi<br />
aldera (V-gip, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B)" Ib. 10. Badator ontza gau erdi aldera. Zab Gabon 62. Laubak<br />
aldera etorriko dala esan dit. Moc Damu 29. Illunabar aldera ateratu eta eseriko dira. Ib. 69. Amaikak aldera<br />
asten da eztulka. Iraola 81. Baxo-erdi bat erateko garaia izango zan aldera, epaikariaren aurrean bildu<br />
ziranean. Muj PAm 33s. Eta bostak aldera, eskuñeko saietsetik ara non datorren giza-sailla. Or SCruz 62. Gaulenetik<br />
alako etxean; gaberdi-aldera beste alakotan. Ib. 55. Larunbat arratsaldean, lauterdik aldera eraso zioten<br />
suari, beren aurrez aurre zedukaten liberal-sailarengana. Ib. 62. Zer moduz gobernatu / eztaki bildotsak, / aurki<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
965
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
negu aldera / ilko dizka otzak. Tx B II 256. Biharamunean, jeiki ziren zortziak aldera. Barb Leg 131. Atzoko<br />
egunez oin urtebete, illuntzi-aldera, [...]. Kk Ab II 35. Seigarren eta bederatzigarren ordu aldera atera zan<br />
berriz ere. Ir YKBiz 353. Gabian amarrak edo amaikak aldera. Etxde JJ 88. Martxuaren erdi aldera, Engrazik<br />
bere laugarren aurra izan zun. Ib. 180. Ilunabar aldera zen [...] ene adiskidea aurkitu nuelarik. Mde Pr 106. Nik<br />
uste dut amekak aldera izanen dela ordurik oberena. Izeta DirG 21. Apirile aldera izanen dela juizioa. Ib. 92.<br />
Oraingo aski degu ta / bostak alderarte. Uzt Noiz 120. Illuntze aldera au deskantsua / ardiak garaiz jetzita! Uzt<br />
Sas 64. Noizik beinka ona da / aldatzia erriz, / urrengo uda aldera / juan nai det berriz. Ib. 357. Egunaren iruak<br />
aldera, bixtatu zuten urrutira. Berron Kijote 98. 1965ean, udazken aldera. MEIG I 259.<br />
(Precedido de gen.). Gauaren aldera ortzean gorritasun dirdirak oartuaz. Erkiag BatB 13.<br />
h) (Precedido de sust. vbal.). "Bai, esate-aldera esan, decir por decir" Gketx Loiola. "Jan jate aldera (G-azp),<br />
esan esate aldera (G-azp)" Gte Erd 281. "Itz egiten [sic] aldera itz egiten ai da (G-azp), [...] esate aldera esan<br />
nion (V-gip, G-azp)" Ib. 282. Kanpokuak, ori esan-esate aldera ein zetsan. SM Zirik 46.<br />
i) (Con utzi, etc.). (Dejar, etc.) de lado. Damu zuen hainbat urtetan aldera utzi izan zuelakotz halako lagun<br />
bikain bat. Mde HaurB 13. Aldera uzten dut, oraingoz, Jakintza ezkutua. Mde Pr 342. Ez zuen Sallaberryk<br />
dakarren bertsionetik tarte handirik; bakarrik, kantatzaileak hitz edo neurtitz bat edo beste aldatu eta, zenbait<br />
aldiz, ahaztu egin zitzaiolakotz edo sekula jakin ez zuelakotz, ahapaldiren bat aldera utzi gora-behera. Ib. 185.<br />
Zu aldera utzi zagizana baiño doatsuago. Or Aitork 106.<br />
j) Tendiendo a la parte de (hablando de origen familiar). Ez gatxin izango emen bezala, etxeko batzuk<br />
beltxeran, amaren aldera, ta besteak zurito, aitaren aldera. Or QA 100.<br />
"Ume onek zeinen aldera eman duen eztakit (G-azp)" Gte Erd 21.<br />
- ALDERA EGIN (Lar, Añ). a) (Precedido de gen.). "(Hacer las) partes de alguno, es favorecerle, norbaiten<br />
aldera egin" Lar.<br />
b) Apartarse, hacerse a un lado. "Apártate de ahí, ken adi ortik [...], aldera, albora, alboalde batera egizu" Añ.<br />
Asto ikuski [sic] ta lotsa bâkoa / ni bidean ez egin aldera? / Bada ostikoz... ken laster, ken, oa / bide munera.<br />
Zav Fab RIEV 1907, 95. Ala nai izan baitin... aldera-egin eziña zaigun. Zait Sof 146.<br />
c) (Precedido de bere, etc.). Irse por su (mi, etc.) lado. Jainkoak begira bezagu eta erabaki beza gure artean,<br />
zeinek gure aldera egin dukegunean. Dv Gen 31, 49 (Ol elkarrengandik biok aldendutakoan).<br />
d) (Tras tema nominal nudo). Dirigirse hacia. Ama dagon ate aldera egiten du. Alz Ram 91. Pausoa doi-doi,<br />
etxe-aldera egingo zuen. NEtx Antz 112. Lo-gelako atea iriki ta leio-aldera egin zuan. NEtx LBB 15.<br />
e) Arlo baten bearrezkorik aldera ezpaitu egiten gizon gurbillak. 'No debe menospreciar ningún asunto'. Zait Sof<br />
139.<br />
- ALDERAGO (Lar, Añ, Dv (G), H). a) "(Más) cerca, [...] alderago" Lar y Añ. Alderago degu exenploa gure<br />
egunetan. Cb (ap. Dv). Zenbat alderago daukan bere ill bearra, anbat geiago illuntasunez eta tristuraz beteko<br />
da. AA III 571. Bada zenbat andiago estuasuna, ainbat alderago dago bere laguntza. Arr GB 136. Atarian<br />
Ramuntxoren aldeko gorak entzuten dira. Ojuak, gero ta alderago. Alz Ram 88. Irrintziak gero ta alderago. Lek<br />
EunD 50. Bai, alderago dugu artako pake kezkatsua. Txill Let 129.<br />
(Precedido de gen.). [Zeruan] Jesusen alderago bizi diranak. Mb IArg I 350. Eriotzaren alderago gatotzen,<br />
ta emen egia txitez izugarri bat [...] ikasiko degu. Cb Eg III 319. Lurrean zegoela zeruan bizi zan; eta zenbat<br />
zentro onen alderago anbat amorezko gar aldi biziagoak eman zituen. Cb Just 52. Zu besterik neri goxo izatea<br />
Zuk ez uztenago ta Zu nere alderago. Or Aitork 134.<br />
(Precedido de nombre de lugar). Andik, mendiko aitzulo batera eraman ninduten, Elorrio alderago. Or<br />
SCruz 49.<br />
(Precedido de ablativo). Zerua ere nola daguan / emendikan alderago. Uzt Noiz 69.<br />
b) (En casos locales de decl.). (De, etc.) más cerca. Ta gutiago zor diozu zuk gaur Jesus berari zeren etorri<br />
zaitzun alderagoko gure elizetara. Mb OtGai I 163. Badoa Moises alderagotik lar sutu hau ekustera. Ib. 317.<br />
Orien eran berea egiten duena iganen da Jesus beraren aldera, ta zenbat ere obeki egiten duen, anbat<br />
alderagora. Mb IArg I 348. Eta alde batera utzirik anziñako denborak, begiratzen badiezu alderagokoai. AA I<br />
289. --Ez da Indietara joan bearrik seda izateko. --Nola! Alderagotik al dator? It Dial 44 (Ur urragotik, Dv<br />
hurbilagotik, Ip hüllanagotik). Zer ote zan jakiteko, alderagotik begiratu nai izan zion. Lard 66. Jeroboanek bere<br />
gaiztakeriaren kastigua alderagoan ere laster ikusi zuen. Ib. 221. Orduan zaldiai alderagorik begiratu, eta oiek<br />
aoan zeuzkaten zillarrezko mokadu ederrak ikusita esan zuen. Arr GB 114. Zenbat alderagotik diozun<br />
begiratzen, ainbat geiago mirestuko zera. Bv AsL 17.<br />
- ALDERAINO. a) (Ref. al tiempo). Hasta cerca de. Jauna, ez nuan nik artorik saltzeko asmorik S. Juan<br />
alderaiño. AA II 189. Gari ura gordetzeko asmoan neukan S. Juan alderaño. Ib. 190. Onelaxe egon zan<br />
eguerditik arratsaldeko iruak alderaño. Inza Azalp 70. Centro Vasco-n irutaik / seirak alderaño. Enb 193.<br />
Onelaxe ogon zan eguerditik arratsaldeko iruak alderaño. Inza Azalp 70. Joan den mendearen erdi alderaino<br />
euskal arazoak, bizi-bizi hasiak, bere bidetik ibili ziren, lasai eta nagi-antxean. MEIG IV 128.<br />
b) (Precedido de nombre de lugar). Hasta. Itxi daiguzan emengo negargarrikeriak, eta Ostrabento alderaiño<br />
goazen gu. Ag AL 126. Oroitzen naiz, Zumarragara joaten giñanean, trenean nola joaten ziran soldaduak<br />
Beasain alderaño, eta gero emendik automobilletan frentera. Salav 61.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
966
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALDERAKO. A) (Adnom..). a) (Tras gen.). Dirigido a, para con. "Jainkoaren alderako amodioa, l'amour de<br />
Dieu" Dv. Bihotzeko humiltasuna, giristino lagunaren alderako amorioa eta karitatea. Mat 290. Giristino<br />
lagunaren alderako karitatea. Harb 102. Gorputz Sainduaren alderako debozinoaz. Hm 216. Gauza kreatuaren<br />
alderako amudio eta higuindura desordenatuaz. SP Imit IV 15, 3. Bazinaki zure buruaren osoki ezeztatzen eta<br />
kreaturen alderako amudio guzietarik billhuzten. Ch III 42, 2. Ahal bagintez bertze artharik gabe eta Jainkoaren<br />
eta gure arimaren alderakoez lekhora, orduan hagitzez dohatsuago bide gintezke. Ch I 25, 9. Jaiñkoaren gure<br />
alderako amodioa infinituki are handiagoa dela. He Gudu 97. Khoroaturen du haren alderako gure leihaltasuna<br />
bethiko zorionaz. Lg I 232. Populuak orduraino Jesusen alderat izan zuen errespektua izan zen itzulia haren<br />
alderako arbuiotarat. Lg II 268. Ait-amen bere haurren alderako eginbidiak. CatLan 91. Pobren alderako<br />
samurtasunaz. Mih 82. Munduaren alderako jaidura sobraniazkoa. Brtc 175.<br />
(ss. XIX-XX). Gure obligazioak, ala Jangoikoaren alderakoak, nola gere buruen alderakoak eta gere lagun<br />
proximoaren alderakoak. Gco I 385. Haren gizonen alderako egin-modua orobat zen guzia eztitasunez eta<br />
karidadez bethea. Dh 258. San Bernat, andre dena Mariaren alderako debot handiak. Ib. 264. Yaungoikoaren<br />
alderako maitetasuna, beragango esperantza. Añ EL 2 82 (EL 1 72 Jangoikoa gananz). Jesusen bihotz<br />
sakratuaren alderako bethiereko adorazionearen indulientzia irabazteko. JesBih 474. Mariaren alderako<br />
konfientzia. MarIl 31. Ta Jainkoaren alderako bere zorren pagatzeko. Jaur 194. Gure haren alderako<br />
konfientziaren lehen motioa. Ib. 371. Itsusiak eta ezin-kondatuak dira nere gaizkiak eta zure alderako hobenak.<br />
Dv LEd 149 (Cb Eg II 80 zure kontra nik egin ditudan ofensak). Yainkoen alderako ozartasuna gatik. Hb Egia<br />
70. Haren alderako ezagutza ez da behinere gure bihotzetatik galduko. Prop 1881, 44. Franziskoren pobrien ta<br />
erien alderako amoriua. Bv AsL 37. Jainkoaren alderako jauspen hori. Arb Igand 58. Hanxe aitortuz<br />
eskuararen alderako bere atxikimendua. HU Aurp 197. Guhauren alderako eta lagunaren alderako eginbideak.<br />
CatJauf 93. Badaiteke orduan nerekin batio ari ere piztu zitzaiola biotzean, euskeraren alderako maitetasuna.<br />
FIr 177. Eskuararen alderako atxikimendu-seinale hori. JE Ber 38. Bi sainduen alderako beila-toki da, geroztik,<br />
Loiola eskualdunentzat. Ib. 68. Ttipitu zait, ez bakarrik hiriarenzat naukan amodioa, bainan oraino tokiaren<br />
beraren alderakoa. Ib. 84. Gogoan du beti-betiko [...] Abrahamen ta bere ondokoen alderako bere errukia. Ir<br />
YKBiz 11. Aitaren alderako zure amodioa. Vill Jaink 166.<br />
Referido a, que concierne a. Laudatzen da obra miserikordiazkoen alderako manuez eta lehenik<br />
spiritualenerakoez. EZ Man I 14. Erratzik hemen elizaren manuak, edo sakramentuen alderakoak, edo berze<br />
lege graziazkoaren manuak. EZ Man II 48. Zein dire miserikordiazko obrak gorphutzaren alderakoak? CatLav<br />
192 (V 99). Eta uzten zituen harren gain fraiden alderako lanetarik hainitz. Jnn SBi 105. Hala ere, diren bezain<br />
hunkigarri izana gatik aita, ama eta emaztearen alderako hitzak. Larre in Xa Odol 13.<br />
b) (Tras gen.). Favorable (a). "(G, L), favorito" A. Jaungoikoaren asmoak beti guziz zuzenak, eta bere<br />
esleituen alderakoak, eta faborekoak dira. Gco I 425. Marka urdiñez ertzaturik egozan izenak, liberalen<br />
alderakoak ziran, nunbait. Marra gorriz ikutuak, ostera aen areriotzakoenak. Erkiag BatB 92.<br />
(No ref. a personas). Que favorece, que ayuda. Esku-arte aundiko gizona izanik, inolako itzaldi ederra<br />
bezain errez asmatzen zizun soinkarien alderako tramankulu bat. Zait Plat 119.<br />
c) De a cambio (de). Ez euren buruti ataratako edo ostu alderako mezaak ateriak, ez argitakuak, ez buldiagaz<br />
erremedijetako ustian ostuta gero buldiak artubak ez ditubala libretan pekatuti ta lapurretan egiteti. fB Ic II<br />
134.<br />
d) (Tras gen.). Que se dirige (a). Predikuaren ondotik, izan zen arbola benedikatua; haren alderako pharterat<br />
itzuliz zuen segurik hustu hisopa yaun Erretorak. Elsb Fram 139.<br />
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar).<br />
Goruntz eta beruntz, itxas irakiñeko ustai azalkorra edo zeru-alderako otoi-ontzia bezela. Ag G 360. Baxoerdi<br />
bat Jesus batean ziplatu ta gero, asi zan etxe-alderako asmotan. Muj PAm 59. Manuel Santa Cruz<br />
Gipuzkoako Elduainen jayo zan, Berastegitik Tolosa alderako lenengo errian. Or SCruz 17. Yerusalen alderako<br />
bidea zeramalako. Ir YKBiz 260. Sastraka-alderako bidea. NEtx Antz 148. Aurre-alderako bira osoak, buruz<br />
beera ta gora, poliki zekizkian. Anab Poli 95. Gure etxeetatik Ameriketa alderako jario etengabea. NEtx LBB<br />
12. Mendi alderako bidea. Uzt Sas 347. Zalditegi-alderako bidea. Berron Kijote 63.<br />
B) (Adverbial). a) (Dv). (Tras gen.). Para con. Ezta bada Iongoikoa iustu kreaturentzat, / Ene alderako<br />
bezain, halaber hirekotzat? EZ Man I 53. Bi bihotz ditugu, bihotz bat gure alderako, erne, grazios eta kortes<br />
dena; eta bertze bihotz bat lagunaren alderako, gogorra, hertsia eta garratza. He (ap. Dv). Zer da [senaremazteak]<br />
heren humeen alderako egin behar duena? Ub 223. Euren gurasoen alderako daukiezan<br />
obligaziñoak. CatLlo 42. Zeñ zarra dan gure Ordenan San Franziskoren semien jaiera Mariaren sortzez<br />
jatorrizko pekatuaren kutsu gabiaren alderako. Bv AsL 201. Dana dala, bere alderako ez da tontua. Moc Damu<br />
25.<br />
Sobre, referido a. Aragikorrak Kristoren gañeko Profeten itzetan aditzen zuen, letrak azaletik ta kanpotik<br />
ziona [...]. Uste zuen, Profetak liburu santuetan esan zuena, guzia zala gorputzaren alderako, eta ez animaren<br />
onerako. Ub 58.<br />
b) (Tras gen.). A cambio, en pago, en compensación. "(V-m), en agradecimiento" A. Gelditu ote ziraden aen<br />
interesaren batekin rekonpensaz, edo euren trabajuaren eta serbizioaren alderako. OA 165. Gaurko parkamen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
967
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
guztiak irabazteko ene bekatuen zorren alderako eta purgatorioko arima santuenen kitugarritzat. Añ EL 2 11. Zer<br />
egin nei zor andi onen alderako? Ib. 175 (EL 1 163 zergaz kitutuko dot esker-zor andi au?). Au guzti au, Yauna,<br />
eskiñiten deutsut ni-gana sakramentadurik etorteaz egin deustazun mesede andiaren alderako. Ib. 153. Ar zazu<br />
lepoko au zure malko leial eta urrikaltsuen alderako. Arr GB 33. Zer esker onenbestebat grazia eta doairen<br />
alderako eman negizkitzuke? Ib. 108. Zor guziaren alderako serbitzu añ laburra eskatzen du. Arr May 65. Neu<br />
gai enazalarik zubekandik artu dodazan mesede ta onegin gustijen alderako biar dan lez esker egitteko. Otx 182.<br />
Euren lanen alderako etzagunek emoten eutsien su-egurre. Akes Ipiñ 26.<br />
c) A favor; en favor. Uste dogu alan bere, egin dogula zerbait Errepublikaren alderako, gordiaz geure<br />
burubak onen aserre ta burdiña odolsuti. Mg PAb 213. Bai etzagunek eta bai errentadoreak, bakearen alderako<br />
ta auzo guztien onerako gogoti opetsi ta parkatu eudiezan eskolagiñen eurek egiñiko bearrak. Akes Ipiñ 10.<br />
Inoren alderako egin buru-lanaren ordez dirua eskuratzea ezaintzat zuten. Zait Plat 113.<br />
d) Hacia. Denak zeuden prest itsasoz ta leorrez Jerusalen alderako. Bv AsL 213.<br />
e) (Ref. al tiempo). Hacia, aproximadamente. Gaberdi alderako dana egoan ixil ixillik. Ag AL 34. Arri-jasa<br />
bat eskatzen dio [sorgiñari] / ordubiak alderako. Or Eus 335. Amaikak alderako eldu zen. Etxde JJ 121.<br />
Illunabar alderako goseturik zen arras. Ib. 159. Bai, amabiak alderako emen izaten dituk berriz. Ugalde Iltz 66.<br />
Panplonara gaubean, amarrak alderako. Salav 48.<br />
f) Por, a causa de. Zorionak damaizkio Melibeuk ain etorkizun argiaren alderako. Ibiñ Virgil 31.<br />
- ALDERAKONTZ. Para con. v. ALDERAKOTZ. --Jaiotzetik degun argi onek zer erakusten digu<br />
Jainkoaren alderakonz? --Jainkoa bakarrik ohoratu eta adoratu behar degula, edo Jainkoari bakarrik gurtu<br />
behar gatzaizkala. --Eta gizonen edo lagun-urkoen alderakonz? --[...]. Ub 16.<br />
- ALDERAKOTZ. (Tras gen.). Para con. v. ALDERAT (b). Hau da gure alderakotz eman duzun legea: /<br />
Erreferta eztezagun egia ezagutua, / Ez berzeren ontasunaz errezibi damua. EZ Man I 35. Bethi zuen alderakotz<br />
geldi gaiten zordunak. EZ Man II 149. Bizi zaite guztien alderakotz eme eta manso; baina zaren zeuretzat<br />
garratz eta bortitz. Hm app. 234. Gu bagine gure alderakotz osoki hillak eta munduko amarraduretatik<br />
libratuak. Ch I 11, 3 (Mst gure bürier).<br />
- ALDERAKOTZAT. (Tras gen.). Para con, respecto a. v. ALDERAT. Bada Obededom haren alderakotzat<br />
egin zenduena egizu orai ene alderat. Mat 263. Zeure adiskide hauken alderakotzat erakutsi zenduen zeure<br />
botheraren indarra. Ib. 359. Ene alderakotzat obrekin batean erakutsi duzun borondate borondatetsuak. Ax 4<br />
(V 1). Gogorki usatu genduen [anaia] haren alderakotzat. Ib. 439 (V 286). Zeren berek dakite zer borondate<br />
duten elkharren alderakotzat. Ib. 325 (V 215). Iainko Iauna, barkha iatzagutzu zure alderakotzat egiten ditugun<br />
faltak eta bekhatuak. Ib. 337 (V 224). Gauzen alderakotzat duen ikuste-moldean [...], frantziskotar-kutsu jatorra<br />
ikusten diot. Vill in Gand Elorri 12. Eta orobat dituzte [eginbide batzuk] seme-alaben alderakotzat. Vill Jaink<br />
163.<br />
- ALDERANTZ (alderanz Añ (G); alderuntz Añ (G, AN); alderontz Lar). a) "(A) orza, alderontz, zearrera,<br />
zearka" Lar. "Aorza, hacia a lado" Añ.<br />
b) (Precedido de gen.). A favor de. San Agustiñ nai dute berentzat, San Agustiñ beren alderontz, San Agustiñ<br />
beren utsegiñen estalkitzat. Lar SAgust 11.<br />
c) (Ref. al tiempo). Hacia, cerca de. Ta orañ [...] negu alderontz. Cb Eg III 361. Eta ill zan Santuaren<br />
anzarekin irurogei ta bat urteko adiñean arkitzen zala milla bosteun irurogei ta amabigarren urte alderontz. Izt<br />
C 486. Illunabar-alderontz ardiak artizkunara biribillatu ta jatzi. Ib. 229. Pazkua Espiritu Santuko irugarren<br />
goizean ordubiak alderontz. Ib. 502. Bigaramun eguerdi-alderontz. Ib. 165. Aboztuko illaren erdi alderontz. Ib.<br />
232. Neguko gau otz baten, Urtaillaren lenengo egunetan, or gaberdi alderantza. Kk Ab II 160s. Eguerdi<br />
alderantz ikusi dau osatzaileak. Erkiag BatB 197. Illuntzi alderuntza eldu zan barriro Goiazera. Alzola Atalak<br />
50.<br />
d) (Precedido de gen.). Para con, respecto a. v. ALDERAT. Pekatuban dagozanak zelan artu leikez<br />
laguntasun orrek, ezpadira Jesu Kristoren ta Eleisiaren alderuntz arbola bateko adar igartubak legez baño?<br />
CrIc 47. Baledukate au gogoan nagusi ta etxejaunak, oniritzi ta maitetasun geiago ekusiko litzake beren<br />
serbitzari ta errenteroen alderonz. VMg 61. Botikarixuak erakutsi zetsan arasatik artu eban ontzi bateko autsa,<br />
eta [...] esan zetsan auraxe naikua ebala senarran goguak esnatzeko, bere alderutz. Etxba Ibilt 472.<br />
e) (Precedido de gen.). Hacia. Enzun eben aen alderutz kantaetaz etozela gizon batzu. Lazarraga 1154v. Ez<br />
naizela ni aurrera / joango emendik zure alderontz / zure ardiak jatera. It Fab 140. Abiatzen dira sarrazenuen<br />
alderuntz esku utsik. Bv AsL 216. Gabak legez guzurrak artuta egiantza, / Zenbat eruan oi dauz bere<br />
alderuntza? AB AmaE 346. Haurra begira zitzaiola, haren alderantz lehiatzen zen iherika. Mde HaurB 101.<br />
Euskara pixka bat zabala, pixka bat eguterantza abiatua, Axularren alderantza, alegia, erabilli nai izan dudala.<br />
Vill Jaink 11. Orruaz esanaz fraille gizajo bixen alderutz. Etxba Ibilt 456.<br />
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar.). Mendi alderontz biak / joaten asten dira. It<br />
Fab 232. Badira lodituten diranak atze alderuntz. "A la cola". Ur Dial 72. Franzesak Ondarribi-alderontz<br />
azaldu ziradenean. Izt C 478. Eta Barcelona alderonz abiatu zan. Aran SIgn 63. Jatsi zakidaz euskaldun musa<br />
gozo eztia, / Edo jaso neu oraiñ Parnaso alderontza. AB AmaE 110. Gorbeia alderuntz. Ib. 192. Iru Santuak<br />
irten ziran Santa Sabina alderunz. Bv AsL 172. Baeza alderonz joan zala. Arr May 173. Arranegi alderantz ioan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
968
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zan. A BeinB 85. Erri-alderantza etorri nintzen. A BGuzur 136. Marboill alderantz begira egoala. Ag AL 116.<br />
Iñoizkorik azkarren joiazan Franzia alderontz. Ag Kr 153. Donosti alderuntz iges egin zuan. Ag G 370. Atzeko<br />
ate alderuntz juaten da. Alz Ram 133. Berriztik ziar Ermu alderantz. Kk Ab II 101. Alde egin eban etxetik kalealderantza.<br />
Ib. 8. Zeru alderuntz begira. EA OlBe 86. Itsumustuan yoiazan eliza-alderantz. Erkiag Arran 171.<br />
Begiratu eban eleizako ate-alderantz. Bilbao IpuiB 142. Zarata alderantz fusilla ipiñi. Ib. 107. Pozarren juan ei<br />
zan etxe alderutz. SM Zirik 81. Ipiñeko parrokiti eguerdi alderantza dago. Akes Ipiñ 19. Berriro Amerika<br />
alderuntz irteteko bezperan. Basarri 27. Entzun bitez bikarioaren pausoak ate alderuntz. NEtx LBB 173. Butroi<br />
alderuntz. Alzola Atalak 71. Mugarra alderuntza. Ib. 47. Bere erri-alderuntz abiatu zan. Berron Kijote 68.<br />
(Con -ko, adnom.). Gerotxoago egin zuten Bergara alderuntzako ibilia. NEtx LBB 49.<br />
- ALDERAT. Tr. Usado por autores septentrionales y por el alto-navarro Lizarraga.<br />
a) (Precedido de gen.). Hacia. v. ALDERA (b). Itzuli zen populuaren alderat. Lg II 151. Mendi sainduaren<br />
alderat / itzuliak, / Argitu deneko, dagozkat / Bi begiak. Monho 88. Emén Jesus on garbíak / urdegárren alderát<br />
/ eztú gorátu begíak. LE Kop 165. Itzul zaite Birjina Sainduaren potret baten alderat. MarIl 100. Hoben asko<br />
ditut soinean; Jaunaren ezpata ja bihurtua da nere alderat. Dv LEd 103 (Cb Eg II 53 zure kontra). Aitzinatu zen<br />
zenbait urhats plaza bethetzen zuten gizonen alderat. Elsb Fram 111.<br />
(Tras tema nominal nudo o nombre de lugar). Aitzinean ioan erazi itsasoaren berze aldera Bethsaida<br />
alderát. "Vers Bethsaida". Lç Mc 6, 45 (Dv Bethsaidako aldera, Leon Betsaidarat buruz, Or, IBk Betsaida<br />
aldera, Ker Betsaidaruntz, IBe Betsaidarantz). Siria alderát bela egin genezan. Lç Act 21, 3. Ibili ze gau guzian<br />
bere ustés Pavia alderát. LE JMSB 95. Nola doáien jautsis oián kaskotík bera erri alderát. Ib. 131. Hiri hau<br />
uzten dut, Malaca alderat juaiteko. Laph 211. Joan da, joan, Paris alderat. Ox 183. Berria da hura [serorakomentua]<br />
ere, dena leiho zelai-alderat. JE Ber 55. Harateko buruan, Donosti alderat, bigarren hiriño bat. Ib.<br />
91. Eremaiten dituzte Doniane alderat. Zub 98. Heldu zaizkitzu kantari; / Kantari eta eskuak / Zu [sic] alderat<br />
luzatuak. Iratz 190. Begi zorrotz eta ilhun batzu itzultzen dituztela artetan zeru alderat. Iratz 48. Ohe alderat so<br />
egin zuen. Mde Pr 159. Azken so bat egin ote zion [...] iguzkia erortzerat zoan itsas alderat? Ardoy SFran 255.<br />
(Precedido de sust. con suf. -ko). Eta aurthiki hisopaz, plazako alderat, ur benedikatua. Elsb Fram 135.<br />
Olorurako alderat abiatürik ziren. Const 30. Eta badoazi, furfurian, herrian harat, Jauregiko alderat. "Dans la<br />
direction du palais". Barb Leg 137. Moro abiatu zen Senpereko alderat. Zerb Azk 35. Etxeko alderat ari. Ardoy<br />
SFran 192.<br />
(Precedido de rel.). Hi baiño puxantagoak / Dituk indarrez idiak: / Eta hauk bazarabilzkat / Nik nahi dudan<br />
alderat. "Je le mène à ma fantaisie". Gy 299s.<br />
b) (S ap. Lh; Ht VocGr, Foix ap. Lh). (Tras gen.). Para con, respecto a. "Vers, à l'égard" Ht VocGr. "Envers" Ib.<br />
353. v. ALDERA (c), ALDERAKOTZ, ALDERAKOTZAT. Egizu bada ene alderat zure izen horrek<br />
signifikatzen duen arauaz. Mat 231. Nork erran ahal dezake zein obligatu naizen zure alderat? Ib. 295. Ene<br />
alderat erakhutsi duzun humiltasuna gatik. Harb 282. Nork eztu amiraturen [...] haien alderat, tiran handi baten<br />
kortesia. Tt Onsa 126. Bethiere erakutsi izatu dute amodio berezi bat jakintasunaren alderat. ES 177. Hark<br />
egiten gaitu obedient gure aitzingidarien alderat. Ch III 5, 7. [Amudioa] zeloz eta ezagutzaz bethea da<br />
Jainkoaren alderat. Ib. 5, 7 (SP Iainkoa gana, Mst Jinkuari). Ene semea, utz nazazu zure alderat nahi<br />
dudanaren egiterat, nik badakit zer den on zuretzat. Ib. 17, 1 (SP y Echve zurekin, Mst zütan, Ol zutzaz). Zein<br />
dire aiten eta amen eginbideak bere umen alderat? CatLav 122 (V 67). Agertu zuen haren manuaren alderat,<br />
aitzinagoko uzkurtasunaren orde, lehiarik khartsuena. Lg I 211. Izan zaite Jesusen alderat nola nahi baitzinduke<br />
hura zure alderat izan liteken. Mih 122.<br />
(s. XIX). Aita on bat ager zaite zu zureen alderat. Monho 68. Handizki hobendun naizela zure alderat. Dh<br />
168. Ezta beraz sekulan Jainkoa hekien alderat aldatuko. Sekulan ezin eroriko dire beraz jarriak dauden tronu<br />
lorios hetarik. Ib. 179. O zuek, Jainkoaren ama sainduaren alderat debot zaretenak. EgunO in Arb Igand 184.<br />
Guziek debozione samur bat erakatsiko dute aldareko sakramendu sainduaren alderat. JesBih 409. Bihotz gogor<br />
hori ez ote zaizu, bada, / ene alderat tendratuko? Bordel 65. Oi nere Jainkoa, zenbat eta nolako bekhatuak zure<br />
alderat! Dv LEd 63 (Cb Eg II 28 zure kontra). Zeinen itsu, gogor eta dorphe zure alderat izatu naizen! Ib. 137<br />
(Cb Eg II 73 zuretzat). Zenbat iraun du Zesarren nausitasunak, zenbat soldaduen kharrak Alexandren alderat?<br />
Hb Egia 91. Elgarren artean berheala ihardokitzen dute Sainduaren alderat nola jokha. Laph 144s. Agertzen<br />
baitire tirano gaixto beren azpikoen alderat. Elsb Fram 153. Izitua ikusiz zer zorrak zituen Jainkoaren<br />
justiziaren alderat. Jnn SBi 76. Xede onez beteak direla serora eta fraide ongi-egile hoien alderat. HU Zez 99.<br />
(s. XX). Jainkoaren Probidentzia bere kreaturen alderat. CatJauf 50. Badakizue emaztearen ixuria<br />
zakurraren alderat. JE Bur 110. Gogoeta berak bazerabilzken basa hezur-xuxentzalearen, emaginen eta aztiaren<br />
alderat. Ib. 193. Badire batzu bertzen alderat gaitzestera lerratuago eken egitearen onestera baño. FIr 159.<br />
Zinez eskualdun eta bihotz-dun / gure alderat agertzen. Etcham 237. Aphezen alderat dutan jauspen hunek. Lf<br />
Murtuts 50. Bidasoatik bestaldean ere baita haren alderat, egungo egunean ere, egiazko debozionea. Ardoy<br />
SFran 14. Gizonagoak ager gaitezen emaztearen alderat. Xa Odol 273.<br />
v. tbn. AR 181. CatLan 114. Brtc 74. MarIl 10. Jaur 172. Lap 21s (V 13). StPierre 23.<br />
c) (Ir, poner(se), etc.) al lado, cerca. v. ALDERA. Ethorri izan baitziren Tiberiadatik lekhu haren alderat,<br />
zeinetan ogia janarazi baitzaroen Jaunak. He Io 6, 23 (Lç lekhu haren aldera). Azpikoer baldiñ brida, largatzen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
969
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
badiote, / Nahi orduan alderat eziñ bill detzakete. Gy 86. Lasto-izpi bat atzemanik / Dio botatzen alderat: /<br />
Fitsak xinaurriarentzat / Iduri zuen irla bat. Ib. 53. Bainan herriko arno garbi xorta bat hola zortzitik behin gure<br />
etxean, bazinaki zer besta den? Hunen alderat egiten dakot gure gizonari aza-kozina bat ahal bezen ona. HU<br />
Zez 184s.<br />
d) (Ref. al tiempo). Hacia. Uda alderat lurra liliz estaltzean / Goiz arratsen freskura aldizka sortzean. Hb Esk<br />
38. Urte guziez Andreden Mariak alderat, herrirat etorriko zen. Zerb Azk 77. Eta horra nun eguerdi alderat<br />
fama hedatzen den arratsaldean Euskaldun batek higituko duela. Ib. 103. Ez dakit xuxen zonbat urte dituen hasi<br />
zirela uda azken alderat artzain besta baten egiten. Xa Odol 233.<br />
e) (Con utzi). (Dejar) de lado. Seguramente por falsa reconstrucción de aldeat, como tbn. infra (f, h, i). v. ALDE<br />
BAT. Ifernuko gauzetan / Utzirik debrua, / Merezitu behar da / Salbamendua; / Utzi dezagun beraz / Alderat<br />
mundua, / Eta otoitz dezagun / Maria Saindua. Bordel 198.<br />
f) Completamente, totalmente. Cf. supra (e). Sukria hartzen duten arabera, egizu kasu biziari; hartu dutenian,<br />
berreman zazu alderat duzuna eta aitzina grilla zazu. ECocin 44. Asto tzar mukuzua, musikan badakik; / Hire<br />
gezurrak oro alderat aithorzkik. Ox 119.<br />
g) A cambio de. "Lanaren alderat ogia eman diot, je lui ai donné du fromment à compte de son travail" Dv. <br />
Bidalzen dizudanean burdiña len zor dizudanaren alderat. (Vera, 1676). FLV 2006, 265.<br />
h) "Lan bat alderat, aldebat hartzea, prendre un travail à forfait" H.<br />
i) Definitivamente, para siempre. Cf. supra (e). Beldurrez [...] bizkatxa mutur luzeek ausik nindezaten edo<br />
zorrino zikin sorhaio batek, bere uharra begietarat zirristatuz, alderat itsuturik ezar. JE Bur 15. Utzi zuen<br />
medikuak nahi zuenaren erastera, gero bereari alderat jarraikitzeko. Ib. 101. Etxekoak edo apheza ez balitu,<br />
hastapeneko mintzaiaren ahanztea luke haurrak, edo alderat uztea. Ib. 179. Egia othe da [...] Moroak alderat<br />
koka zitezin Eskualerrian, Charlemagnek zuela urrarazia Iruñako hiria zaintzen zuen harresi gora? JE Ber 14.<br />
Noizetik noizera, bertzalde, asthmatika batzuei ederki bakantzen zerauzten aldigaizteak; bakar batzu alderat<br />
sendaturik gelditu ere zirela, diote. Ib. 87. Hogoi egunentzat heldu nun, bestaldian alderat itzultzeko. JEtchep<br />
112. --Berritz joiatekotan jina hiza? Ala alderat? --Ho, alderat., alderat! Badut hangotik aski! Larz Iru 126.<br />
j) A favor. Daukagu eite zerbeit duten ofizio guzietako langileek [...] indar handia egin lezaketen beren<br />
alderat, baldin eskuz esku jar balite aneia batzu bezala. JE Bur 202. Erlisionearen alderat bere odolaren<br />
ixurtzera. Ib. 133.<br />
- ALDERATEKO, ALDERATKO. a) (Adnom.). Dirigido a, para con. Iainkoaren alderatkoa lehenbiziko<br />
hirur manamenduetan da, eta giristino lagunarekikoa azken zazpietan. Mat 119s. Zein dire gure eginbideak gure<br />
Aingeru begiralen alderatekoak? CatLav 437 (V 207). Jainkoaren alderateko ezagutza. Ib. 32 (V 24).<br />
Jainkoaren alderateko pietatezko obra guziak. Ib. 303 (V 150). Aitaren alderateko beldur hori. JE Bur 10. Sei<br />
gizon horiek berrogoi urtez goiti badute. Eskua suan eman nezake ez dela bat, urrixaren alderateko tirriarik ere<br />
hauteman duenik. Ib. 109<br />
b) (Adverbial). Zendako ez izenda Eskualdunek bururatu esku-lan miragarriak, ikertu leihorrak, neurtu<br />
kantuak, piztu ala pairatu gerlak, agertu liburuak, beren artean jenden ala ontasunen alderateko finkatu lege<br />
zuhurrak? JE Bur 180s.<br />
- ALDERATEKOTZ. Para con. Zein dire gure eginbideak gure Aingeru begiralen alderatekotz? CatLav 37<br />
(V 26). Gure eginbide prinzipalak Jainkoaren alderatekotz, gure lagunaren alderatekotz eta gerorren<br />
alderatekotz. Ib. 101 (V 57).<br />
- ALDERAXEAGO. Un poco más cerca. v. ALDEXEAGO. Erriaz alderatxiago nai bazukian egin etxe-santu<br />
bat, berak lurra ta gañerako biar zana emango ziola. Bv AsL 181.<br />
- ALDEREN. "(AN-gip), en comparación" A. "Orren alderen askotaz obea da (AN-gip)" Gte Erd 238. "Aitaren<br />
alderen diferentea da (AN-gip)" Ib. 79. v. ALDEAN (b).<br />
- ALDERENA. Lo más cerca. Cf. ALDEEN. Deitzen digu goazela beraren ondoren [...] ta goazkiola alik<br />
alderena. Mb IArg I 350. Alderena zutenak billatzen dute S. Francisco Xavier ta negarrez beteak esaten diote<br />
agitzen dena. Mb IArg II 300.<br />
- ALDEREN ALDE (Hb ap. Lh, H; alteren alte R-uzt; altren alte R-uzt; alden alde S; Foix ap. Lh). Ref.: A<br />
(alteka); A EY III 321; Lh.<br />
a) De parte a parte; de un extremo a otro. "Altaren [sic] alte (R), de parte a parte" A EY III 321. Aski da xoilki<br />
adar bat alderen alde zilhaturik. Mong 591. Eta horra zerk alderen-alde zilhatu zioen bihotza. Dh 482. Eta<br />
jakitate horrek eman zion halako urrikia bere bekhatuez, non haren bihotzak iduri baitzuen alderen-alde iragana<br />
zela ezpata batek. Jnn SBi 76. Jurdaneko ur handiak Galileako itxaso hori alderen-alde xuxenean iragaiten du.<br />
Ducq 97 (ap. DRA). Eta gari-zabaldi oria alderen alde zerabillela, gariek marmar zesaioten. Or Mi 88. Ta<br />
Zerorren biotza alderen alde ezpatak zulatuko du, biotz askotako asmoak ager ditezan. Ol Lc 2, 35 (Oteiza<br />
batetik bestera, Leon aldeanbertze, Or MB 93 alderen alde, Ker alderik alde, IBk aldez alde). Emendixe irten<br />
zan Elkano auzartsua lur ososari alderen alde itzulbira egin zionean. TAg Uzt 42s. Zurezko balkoe zabala du<br />
etxeaurreak alderen alde. Ib. 11. Baña aizearen ufada indartsuak bizkor zeramazkin berriro alderen-alde<br />
mendiburuen gibelera artilezko pirrinta zuri ariek. Ib. 68. Oiñak alderen alde zeartzen zituten burni-loroak<br />
askatu bai-nizkitzun. Zait Sof 86. Ordun, zorigaiztodun arek, amorruz, bere buruaren aurka zegonez ezpata<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
970
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sartu, ta beraren saietsa alderen-alde sakaildu zun. Ib. 195. Ego-aizea da. Beorrak irrintzi, laugainka, zabala /<br />
zalapartan dute alden-alde laister, ixil azkalaza. "La atraviesan". Or Poem 552. Ordun bai, mukuluki edo<br />
gorpuzki guziak alderen alde erasango ditiñagu. Or QA 201. Kondenatua alderen alde zilatzen dute. Mde Pr 78.<br />
Barruan alako irrista edo zirrare ebilkigun alderen alde. Erkiag Arran 10. Zerualdea soiñeko panpiñez atondu<br />
zan, oso oztin, dundu oro, alderen alde. Ib. 155.<br />
(Precedido de gen.). Beian, arri lauza zabalak etxearen alderen alde. Erkiag BatB 52.<br />
b) De par en par. Orduantxe bai zabaldu ziozkala ateak alderen alde negarrari! TAg Uzt 129. Ara nola<br />
dijoazen ontzitxoak arrantzura aizeari oialak alderen alde zabalduta. Ib. 145. Alderen alde zabaldu zun Agerrek<br />
bularra arnasa ao betean artzeko, pozaren pozaz. Ib. 183. Alderen-alde idekiozu zorioneko atea. Erkiag in<br />
Onaind MEOE 710. Biotz ori noizbait alderen alde iriki bear ba zan. Erkiag Arran 64.<br />
c) Completamente. Arlo baten saiets xeenak alderen alde aztertu oi zituen. Zait Plat 87. Adimenak dana<br />
alderen alde edertzen du. Ib. 88.<br />
- ALDEREN BESTE (alderen bertze BN-baig; Dv; aldein beste AN-gip; alden beste AN-larr; alden bertze AN-<br />
5vill; alden berze Sal). Ref.: A (alde, alderen bertze, alden berze); Asp Leiz2 (alden beste); Gte Erd 289. De<br />
parte a parte. "Aldenbeste basurdea tiroz pasatu due" Asp Leiz2. v. ALDEAN BESTE. Abnerrek beraz, lantza<br />
itzulirik, ixtazakhian jo zuen eta alderen bertze sarthu zioen. Dv 2 Sam 2, 23. Nire xakia duten milla ardiburuk<br />
Crau aldenbeste igarotzen dute gaur, biar mendira igotzeko. Or Mi 43. Gauez aizeak geldi; zerua / aldenbeste<br />
zegon izar. "Estrellado estaba el cielo del uno al otro confín". Or Eus 326. Zintzarriaren mîa, aurrenetik / ez<br />
darabil aldenbeste. "No agita aún con tanto brío". Ib. 221. Ba du Kalagorrik ipar-aldera beste bide bat. Erribera<br />
osoa aldenbeste zearkatuz, Izarraan sartu, jo andik Iruñara, ta Xuberoara dijoa, Orreagako malkorretan barna.<br />
Eston Iz 113. Laño beltzak zearkatzen dute zeru zabala, alderen beste. Ib. 88.<br />
Eztabaidari alderen beste iarrai nairik. Zat Plat 127.<br />
- ALDEREN BESTERAINOKO. Que atraviesa. Krisallu zurbil ikaratietatik, ibaiaren alden besteñoko argiizpia<br />
sortu zen. Or Mi 65.<br />
- ALDEREN-MOLDE. De alguna manera. "(He), de façon ou autre, n'importe de quelle façon" Dv. Eta<br />
mihiaz? Ez othe zare bantatzen, alderen-molde bederen? He Phil 525 (SP 518 edo hunela edo horrela).<br />
Hanbatetarañokan berretzen zaie alderen-molde bethi yuiatzeko hirritsa ta ausartzia, non agitz gaitz baita hek<br />
hortarik gibelatzea. Ib. (ap DRA).<br />
- ALDERIK ALDE (aldeik alde V-gip), ALDENIK ALDE (G-goi; aldenik alden V-gip). Ref.: A EY III 321;<br />
Elexp Berg (aldenik alden). a) De parte a parte; de un extremo a otro. "Aldenik alden ebai zeban oiñaztuak<br />
arbolia" Elexp Berg. "Maixa, iru metrokua, aldenik alden dana umez beteta" Ib.<br />
Tr. Todos los ejs. corrsponden a alderik alde.<br />
Diralako askoren miñak ain zorrotzak, / Alderik alde dabez zulotzen biotzak. AB AmaE 312. Beingo batean<br />
alderik alde eutsalako egin / Ebagitzar bat ezpateagaz jot orduan. Ib. 452. Beltran jaunari larrikara batek<br />
gorputz osoa alderik alde igaro zion. Etxde AlosT 48. Xalbaten biotza oñazeak alderik-alde igaro zun. Etxde JJ<br />
251. Ibili dabilena alderik alde dabil, aldean beste dabil. Zait Plat 41. Beltranen ezpatak bularra alderik-alde<br />
igarota. Ib. 102. Bai, ba-dazaut sugarra, / alderik-alde zauritu / naroan gezia. Onaind MEOE 732. Eta matrailla<br />
alderik alde ebakia uzten zien. NEtx LBB 41. Eta zeuri be, ezpata batek zulatuko dautsu arimea alderik alde.<br />
Ker Lc 2, 35 (Ol y Or MB 93 alderen alde, IBk aldez alde). Alderik alde eta bazterrik bazter ibili beharrean,<br />
aspaldi honetan gabiltzan bezala. MIH 266.<br />
"Aldenik alden, de izquierda a derecha, en oposición a de arriba a abajo, sobre todo cuando nos referimos a<br />
terrenos inclinados" Elexp Berg. "Aldenik alden goldatu biakou soo aura, goittik bera goldatzeko aldapa<br />
aundixa dago ta" Ib.<br />
b) De un lado a otro (andar, etc.). Alderik-alde elkarren eskera ta elkarri eskainka egiñalean dabiltzala. Ldi<br />
IL 18.<br />
c) De par en par. Jesus mendi-gañean nola irudialdatu zan esaten digu, eta zeruak aldenik-alde irikirik nola<br />
mintzatu zan zerutarrakin. EgutAr 1956 (ap. DRA). Alderik alde zabaldu zizkien etxeko txoko guziak. NEtx LBB<br />
71.<br />
- ALDERIK ALDENERA. De parte a parte. Ixioturik kiskal kiskalik garrak izten dauz / Larrak tutarras,<br />
laster alderik aldenera. AB AmaE 447.<br />
- ALDETIK (Dv), ALDETI. a) (Precedido de gen.). Por parte de. "Ez du ene aldetik makhurrik izanen, il<br />
n'éprouvera pas de difficulté de ma part" Dv. Hala non deusetan ezpaitzaizue kalterik egin izan gure aldetik.<br />
"De par nous". Lç 2 Cor 7, 9 (He, TB gure aldetik; Dv, Bibl gure ganik, Ol, Ker gugandik, IBk, IBe niregatik).<br />
Traburik etzenaz geroz Zeruaren aldetik / Baizen antsikabe eta laxo zuen partetik. EZ Man I 130. Iainkoaren<br />
aldetik behar da haren garazia eta faborea, eta guretik gure gogoa eta borondatea. Ax 371 (V 244). Mila fabore<br />
rezebitu zuen ainguriaren aldetik. Tt Arima 80. Esperantzarekin zernahi eskasia, huts eta falta ene aldetik izan<br />
dadin, hek guztiak haukien karitate handiak estaliko tuela. ES 124. Judatarren aldetik anitz txarkeri ta<br />
bidegabenz ekusi ta aditu zituen Jesusek. Mb IArg I 259. Gaixki bat zela, Ruthen aldetik, gauaz Boozen<br />
ingurutarat hurbiltzea. Lg I 249. Zien Jaun Erretoraren eta beste zonbait zien hartzekoren aldeti egin izan<br />
zaikün othoitze ezinago respeküz bethia. Mercy 15. Elizak bere etsaien aldetik ekusi zuan neke, jarraio gaizto<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
971
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
edo persekuzioa. Ub 114. Zeramazkian emeki, premiaren edo gauzen gabearen aldetik zetozkion nekeak ta<br />
naigabeak. Ib. 80.<br />
(s. XIX). Oek nai ta ez bezala izango dituzte, geienez beintzat, tentazio ta eragozgarri andiak, ala infernuko<br />
etsaien aldetik nola mundukoenetatik. Mg CC 235. Gurutzeko eriotza juduen alde edo eskuetatik artzen zuenetik.<br />
Ib. 244. Lurrian ta zerukuen aldeti da gorrotauba ostuten dabillena. Mg PAb 103. Zure aldetik idoroten dodazan<br />
errazoiak. Añ LoraS 146. Nagusiak despeitzen zuenean, aen aldetik alibioren bat izateko. Gco II 84. Orra [...]<br />
zer bear dan gure aldetik komunioko sakramentuaren ontasunak naroro artzeko. AA I 453. Zer nahi gudu<br />
naturaleza gaxtoaren aldetik jasateko, zer nahi gaitz eta nahigabe pairatzeko ukhana gatik ere munduaren<br />
aldetik edo bere gorputzean. Dh 182. Batzuen aldetik bekhaizgoa, bertzen aldetik erasia gaxtoak. Ib. 194.<br />
Seguru egon arren [itxaroten doguna] eztabela faltaduko Jaunaren aldetik. Astar II 14. Deusek ere ez dio<br />
Jainkoari loria gehiago ekhartzen, lurraren gainean, gizonen aldetik, nola [...] obra onen homaiek. JesBih 392.<br />
Albista au Aaronen aldetik laster egiztatu zan. Lard 98. Erromarren aldetik esturasunik iñoiz bazetorkion. Ib.<br />
501. Jasaiteko anhitz ukhan zuten heretikoen aldetik. Laph 166. Eta gizonen aldetik, zer ezaxolkeria! Ip Hil 237.<br />
Baiña prankotarren aldetik ainbeste miñ artu dau gaixoak. Ag AL 21.<br />
(s. XX). Bertzeek nahi lukete eskoletxe bereziak balira hortako, bai Gobernamenduaren, bai Elizaren aldetik.<br />
JE Bur 52. Itoxurak ziñaldaritzat ildakuaren aldetik ipiñijak. Kk Ab I 48. Bein zerura ezkeroz gure animak<br />
(gogoak) ikasi-al guzia ikasteko ez du eragozpenik izango gorputzaren aldetik. Inza Azalp 114. Eri-handien<br />
baitako berrien bideak, ez ditugu beti argi ikusten: trabak ditugu gure aldetik eta ilunduraren gatik. FIr 184. Ez<br />
dago eragozpenik Elizaren aldetik. Lab EEguna 79. Zorion beraz biotz-biotzez nere emazte ta nere aldetik. NEtx<br />
Nola 25. Eneban uste zure aldetik / izango zanik okerrik. BEnb NereA 164. Zinez gaizki litake zure aldetik hoin<br />
aphal ez deus egoitea. JEtchep 89. Maizterrak eta errenteruak, bakotxaren esan ona lenengo, ta oar ta agindu<br />
antzekoa geroago, entzun oi eben ugazaben aldetik. Erkiag BatB 102. Juanak etzuan ezer espero bere gizonaren<br />
aldetik. NEtx LBB 65. Guztioi dihoakigun hauzi larri batez mintzatzera datorkigunak ere arreta pixka bat merezi<br />
du gure aldetik. MIH 322.<br />
v. tbn. Bordel 170. Munita 115. Anab Poli 19.<br />
"Ene aldetik denaz bezenbatean laguntza eginen diot, autant que cela dépendra de moi, je lui porterai secours"<br />
Dv. Etsai gaixtoaren botheretik, bere aldetik denaz bezanbatean, salbatu eta athera baikaitu. Mat 97. Kristio<br />
fielen aldetik den bezanbates. Ber Trat 70r. Iainkoak bere aldetik denaz bezanbatean guztiei barkhatzen deraue.<br />
Ax 615 (V 396).<br />
b) (Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) parte. "Quanto es de mi parte, [...] nire aldetik" Añ. <br />
Batbedera bere aldetik Iainkoak eman draukan maneraren araura enseiatzeko da. Lç Ins E 8v. Guk gure aldetik<br />
zer egin behar dugu, egiazki baptismoaz usatzekotz? Ib. F 3r. Tresnek erran nahi dute zerbait bere aldetik. EZ<br />
Man II 49. Neure aldetik esaia nadin haren obratzen. Ib. 54. Dagigun guk geure aldetik egiteko dena. Harb 135.<br />
Enseia gaitezin gu ere geure aldetik, geure egin bidearen egitera. Ax 151 (V 100). Bana zer hobe, zuk gorreti /<br />
Badagidazu zur' aldeti? O Po 1. Guziarekin ere zure aldetik hari zaite baratxe eta emeki probidenzia zuhur<br />
harekin batean, zure egitekoen egiten. SP Phil 243. Ienkoak ere bere aldetik egiñen du zuk plazer duzuna. Tt<br />
Onsa 50. Egizu zure aldetik zure egiñ ahala. Ch I 7, 1. Hek ere bere aldetik haritzeko haur gazten instruitzen.<br />
CatLav A 4r (V 4). Prokuratu bere aldetik al duen bekala. El 57. Geren aldetik guganako etor-bide zuzen bat<br />
Jesusi egiteko. Mb IArg I 69. Davitek bere aldetik irakhasten daroku amor eman behar zaioela arrazoinari. Lg I<br />
288. Israeldarrak eren aldetik zer agindu zioen Jainkoari? Ub 34. Utzi nezazu ixilik / zuk zure aldeti. AstLas 33.<br />
(s. XIX). Ehadila Aigalon / seküla konberti / Nik ere lagünturen ait / nure aldetik. Xarlem 644. Baña etzaituz<br />
salbaduko zeu baga, edo zeure aldetik alegiña egin baga. Añ LoraS 193. Nai du Jaunak bakoitzak bere aldetik<br />
alegiña egitea. AA I 595. Nere aldetik hitz ematen dautzut [...] nere ahal guziez erreparatuko ditudala. Dh 83.<br />
Estadu barrija artuten dabeenak, euren aldeti ainbat onduen prestauta. fB Ic III 334. Jangoikuaren borondatia<br />
zan gizonak bere aldetik zerbait egitia. JJMg BasEsc 31. Bainan nahi du halaber guk ere, gure aldetik, galdegin<br />
detzogun dohain eta grazia hek. Jaur 197. Kontentu izango naiz / ni nere aldetik, / tripa betetzen badet / maiz<br />
zure mokotik. It Fab 68. Othoitz giniro gartsuki gure aldetik zerua, / Dizun arren doblaturik emaitzaren pagua.<br />
Gy 25. Ezpadu dezakean guzia bere aldetik egiten. Lard 434. Konde Jaunak bere aldetik egin du egin biar<br />
zuana. Bv AsL 147. Orrexegatik bakotxak bere aldetik eutsan, / Pelearako prestetan zoli aurrez ekin. AB AmaE<br />
185. Maite duguna leial egonen zaikula bere aldetik, eta ez dugula sekulan galduko. Lap 47 (V 26). Eta dei ahal<br />
zitzagün bethi: gure Ama maitia; eta zük ere zure aldetik, dei ahal gitzatzün: ene haur maitiak. Ip Hil 171s. Orai<br />
artean ere gaizki balinbadoa Frantzia, ez doa guk gure aldetik ahalaren egite eskasez. HU Zez 138. Geure<br />
aldetik alegina egiten dogula. Itz Azald 187.<br />
(s. XX). Hola betheko duzue, zuen aldetik, Isaias Profetak Eliza Katolikoari egin zion agintza. CatJauf V.<br />
Mari Errotak barriz, bere aldetik, ondo izateko ezebiela eurak iñoren laguntasunik bear. Ag Kr 182. Nik,<br />
neronen aldetik, alegin guztia egingo det, apezpiku jauna zurituz, accipe esateko. A Ardi 93. Mutillak<br />
darantzutso bere aldetik gertu dagola orretarako. Kk Ab I 99. Nor bere aldetikan / gogotik lanian, / bentaja<br />
gutxirekin / berdin geienian. EusJok 129. Bere aldetik, gure gizona ere ez zen batere deskantsuan, baitzakien zer<br />
zuen egina. "De son côté". Barb Leg 133. Huna nun bat-batean zabaltzen zaikun airos behakoa, bulharrak beren<br />
aldetik hanpatzen zaizkigularik nasaikiago. JE Ber 43. Zorijona lortuteko norberak be norberen aldetik zerbait<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
972
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egin biar dauala. Otx 78. Nagusia bere aldetik bearturik zegon Ordenako arauak ari betearaztera. Or QA 172.<br />
Nire aldetik biotz-biotzez barkatzen diat. Etxde JJ 122. Nikanor-ek bere aldetik, damu apurra izan eban. Erkiag<br />
BatB 41. Senarra bere aldetik, juan zan frailliagana. Etxba Ibilt 464. Gure aldetik, nahiago dugu goraki erran...<br />
harritu behar ginukela nola itzulikatu ahal izan den. Ardoy SFran 300. Asi ezkero jarraitu bear / zaio nola edo<br />
ala, / gure aldetik Lasarte ta nik / egingo degu egiñala. Uzt Noiz 121. Neure aldetik zerbait aitortzea zilegi<br />
bazait. MIH 294.<br />
v. tbn. Mat 352. Astar II 14. Echag 70. UskLiB 43. JanEd I 90. Elsb Fram 137. Echta Jos 52. Alz Ram 128.<br />
Anab Aprika 74. Onaind in Gazt MusIx 155. MAtx Gazt 100. NEtx LBB 8. Berron Kijote 151.<br />
(Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) lado. Eldu ziran bakoitza bere aldetik ibai batera. VMg 1.<br />
Illundu duenean, guziak, nor bere aldetik, Galilearonz abiatu ziran. Lard 471. Eta sar-arazten ditik kontseiluko<br />
salan, Mattin bere aldetik dohalarik izan dituen manuen bethetzerat. Elzb PAd 83. Obea zeritzon bakoitza bere<br />
aldetik ibiltzea. Ag G 143. Bakoitza bere aldetik abar batzuk biltzen. Or Mi 21. Burrukariak bananduaz eta<br />
bakotxa bere aldetik bialduaz. Eguzk GizAuz 163. Bakoitzak geren aldetik bizi bear dugu. Etxde JJ 224. Senarra<br />
utzi ta zer egin dezake bere aldetik zijoan emakume gajoak? Txill Let 84. Kirkirren bilha hasi ziran, bakhoitza<br />
bere aldetik. Osk Kurl 105. Bi gauza auek, bakoitza bere aldetik ibilli oi dira. Vill Jaink 100. Alkar barik<br />
bakotxa bere aldetik izan biarko zirala. Etxba Ibilt 484. Beren gisa eta beren aldetik ibili izan direla<br />
estrukturalista direlakoak. MIH 194. v. tbn. ArgiDL 128. Ldi IL 75. NEtx LBB 38.<br />
c) (Precedido de gen.). Por cerca de. Igaro ninzan basoti, / Iruraizko hermandadean / leku on baten aldeti.<br />
Lazarraga 1170v. Ene aldeti igaro zidin / dama bat enrizadurik. Ib. (B) 1199rb. Pasatu zen galzina labe baten<br />
aldetik. Ber Trat 110v. Demostenes filosofo handi hura emazte haren aldetik iragaiten zela, kilikatu zen, ernatu<br />
zen, linburtzen hasi zen. Ax 388 (V 254). Izanen zare Baleen aldetik edo hekien ingurubetan. "Devers les<br />
Ballenes". INav 46. Tibre ühaitzaren zübü bürian beita gaztelü handi bat [...]. Entzün zütien haren aldetik<br />
Aingüriak kanthatzen. Ip Hil 181. Egun batez pasatzian hiri baten aldetik / burjes batzu zitzaizkon jarraiki<br />
ondotik (BN-baig). Balad 117.<br />
(No precedido de gen.). Eta goizean aldetik iragaiten ziradela ikhus zezaten fikotzea erroetarano eihartua.<br />
"Auprès du figuier". Lç Mc 11, 20. Ekusi zuten ontzi berekoak aldetik zerraikola mairuen itsas lapur ontzi andi<br />
agitz biziro zebillen bat. Mb IArg II 303. Eta aldetik gu bezala doakonari emaiten dio [jauregiak] halako<br />
errespetu bat. JE Bur 12. Aldetik iraganen zitzaizkon oro, othoitz errepiketan. Barb Sup 137. Astoa [...] hor<br />
zagon muthurraz zeruari, besoz paretari... Aldetik Itsasuarrak miretsiak. Lf Murtuts 15. Bainan Jainkoa, beti<br />
bezala, ene bixtatik gordea, / noiz Hari oihu eginen nion zaukitan aldetik beha. Xa Odol 328.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Relijiosaz beterik dago / barru aldeti guztia. Lazarraga (B) 1198vb.<br />
Zuen koronel Isasi / ei da soldadu andi, / con todo eztau oraindio / Bilbaon oñik ifini. / Obe dau egoitea / bere<br />
erri aldeti / egun, biar didin bizi. BBizk 16.<br />
d) (Precedido de gen.). De(sde) al lado. Bere aldetik ezin kendu zituen zerraizkion jende-gizonak. Mb IArg I<br />
251. [Emazteki gaiztoa] aienatu zuen bere aldetik kongregante onak. Ib. 328. Ez det, ez, iges egingo zure aldetik.<br />
Cb Eg III 290. Bein baño geiagotan ikusi izan zuen, galdu nai zuten bere etsai txarren aldetik [...] igesegiten.<br />
Lard 443. Heien urruntzeko gure aldetik. StPierre 21. Bainan nola khen delako hura elizaren aldetik? Lf Murtuts<br />
18.<br />
(No precedido de gen.). "Gau guztian ezkiñuan aldetik kendu" Elexp Berg. Aldetik diezadazu / arren haiza<br />
etsaia. EZ Eliç 75. Esnatzen aizenean / goizean lotatik, / ostikoka bota zak / andrea aldetik. It Fab 253. Prefeta<br />
bere tronutik, / burregoak aldetik... / Zu ere printze gaixtoa, / errabian barnetik. Zby RIEV 1908, 420. Potta<br />
galdeka hasten zitzautan / ohera joan eta fite, / eta gaur berriz esker txarra ta / "Aldetikan bazter zaite". Mattin<br />
99.<br />
De cerca, desde cerca. Ez da Masabiellen jendea gutxitu. Berebizikoak datoz, nola aldetik ala urrutitik.<br />
Goñi 100.<br />
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar). Desde. Ilkhi zedin boz handi bat zeruko<br />
tenpletik throno aldetik. "De devers le trône". Lç Apoc 16, 17. Dovai deritxon uri bateko Eleixako orma baten<br />
kanpo aldetik, eguan zurezko Marijaren irudi bat. Ur MarIl 91s. Non itsasten zaion Albistur aldetik amiltzan dan<br />
ibaitxoa. Izt C 115. Españian soldadu sortzen Afrikatik; / Ezgutiago heldu Erroma aldetik. Hb Esk 27. Bi<br />
aingeru bata obiaren buru aldetik eta bestea oñetan eserita. Lard 468. Emakume ots andiko au Arabia-aldetik<br />
Jerusalenera etorri zan, Salomonen jakinduria eta izanak bere begiakin ikustera. Ib. 214. Hasiko naiz Baiona<br />
aldetik eta iraganen naiz Eskal-herri guzia gaindi. Dv Lab 60. Usurbil aldetikan / ditut notiziyak, / neretzako<br />
dirade / sobra gaziyak. AzpPr 53.<br />
(s. XX). Biyotza fuerte zedukan baño / ondo aldetik ustela, / zerratutako apostu ori / jokatuko zan bestela.<br />
EusJok 92. Eztaietakoai begira gelditu ziran danak, urruti aldetik. Ag G 44. Etxe nagusiaren arpegi aldetik,<br />
sarrerako ate gañean. Ib. 14. Txindor-abesak entzun ei dozuz / Napar-aldetik goiz bitan. Enb 132. Jonen baratzaldetik<br />
igarotian. Altuna 55. Etxera andre gaxoa / kai-aldetik, negarrez / bide guzian. Jaukol Biozk 44. Castillaaldetik<br />
Euskal-Errira / natorren guzian. Ib. 17. Legor aldetik eta itsasaldetik, dio, bi arnas bereizi senti ditut. Or<br />
Mi 144. I]l[tzalak bailiran gautxorijak datorz, / torrezar aldetik. "De la vieja torre". Laux BBa 116. Ezin<br />
Neugana eldu al-zara / samin arteko zidor aldetik? "Por la senda de las angustias". Ib. 10. Eldu zan osagillea ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
973
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
a be oe ondora juanik, buru aldetik jaso eutsazan estalgijak, gexua edo gexotzakua zetan eguan ikusteko. Otx<br />
163. Lagun asko etorriko dira eguzki-sortze ta sartze aldetik. Ir YKBiz 147. Atenaiko Ergoien aldetik orduerdiko<br />
bidera. Zait Sof 103. Asturias aldetik ekarri zituan. Munita 8. Neskatilla apaiña agertu zan kale-aldetik.<br />
Erkiag Arran 19. Baso aldetik agertu da gaur. Gand Elorri 60. Entzuten ei dira kanta ederrak itxaso-aldetik, eta<br />
penitentziazko erreguak legorretik. Alzola Atalak 41. Miranda aldetik Ameriketara joana zan. NEtx LBB 30.<br />
Kanpo aldetik, xinurrien usteak eta biziak zapalduz datorren ostiko zentzugabea. MIH 50s.<br />
e) (Precedido de gen.). En lo que respecta a, en lo que se refiere a. AxN explica [haragiaren] arauaz (458) por<br />
aldeti. Penen aldetik den konfusioneaz. EZ Man I 109. Punizionen aldetik ezta ordenantzarik. Ib. 109.<br />
Miserable gorpitzaren aldetik, noble arimaren aldetik. Tt Onsa 108. Euskal-errian ez da ekusten janziaren<br />
aldetik agiriko arrotasunik. Mg CC 229. Euskerearen aldeti ez neuke eragozpenik eukiko, ordu betean<br />
jarduteko. Mg PAb 199. Eta degun izate guzia, ala animaren aldetik nola gorputzaren aldetik norena degu? Gco<br />
II 9. Bekatuaren berrizkaturak artu ditu, eta ill dira animaren aldetik. AA I 481. [Bi sakrifizioak] bat dira<br />
eskeintzen dan gauzaren aldetik, baña ez eskeintzeko eran. Ib. 493. Sakramentu onetara eldu biar dogu [...]<br />
arimiaren aldetik birtute, garbitasun ta grazijaz al-bait apaiñdubeen egiñda. JJMg BasEsc 66. Alzo-azpiko<br />
Erriak ere badu seme bat emen ezarriko ditudanen aldetik ezpadere txit oroitgarria berez dituen doaiakgaitik.<br />
Izt C 453. Zein andi, duin eta balijotsua zarian zeure jatorri garbi eta goratuaren aldetik. Ur MarIl 15. Iltzen<br />
bazan, gorputzaren aldetik ez ezen, animarenetik ere illa [...] zala. Lard 200. Nere anima, begira jatorrizko zure<br />
nobleziaren aldetik zeñ preziatua zeran. Arr May 25. Bi lan mota badire, batzu arimaren aldetik datozinak, eta<br />
bertzeak gorphutzaren aldetik. Arb Igand 81s. Gorputzaren aldetik bear diran prestaerak. Itz Azald 160.<br />
(s. XX). Gonbara ahal dezakegu Euskararen problema Irlandararenekin, bai bi herrien historia politikoaren<br />
aldetik, bai bi hizkuntzen barruko historiaren aldetik. Mde Pr 206. [Emakume] au ere atsegingarri zeritzaion,<br />
gorputzaren aldetik beñepein. Etxde JJ 88. Nik ez dut presaren aldetik utsegin nai. Txill Let 26. Ez neuke<br />
ukatuko, umorian aldetik, Txirritan eskolia be Plaentxia izango ez zanik. SM Zirik 94. Ura jende zakar xamarra<br />
zan gauzak itsusi ala ederraren aldetik erabakitzeko. Anab Poli 103. Bainan ez izenik ere gauzadun lurreko<br />
onthasunen aldetik, aberats ziren gisakotasunez eta girixtinotasunez. Etcheb Zeruari 164 (ap. DRA). Orduan<br />
gauza ura bearrezkoa da egiteen aldetik. Vill Jaink 52. Osasunaren aldetik, mediku geranez begiratuta ere, oso<br />
aintzakotzat euki bear dala. MAtx Gazt 43. Galiziak ez du lurraren aldetik ezer arloterik. NEtx LBB 31.<br />
Bekatuaren aldetik bederen. "Au moins pour ce qui est du péché". Ardoy SFran 186. Bereziak bagaude<br />
zorigaiztoz hizkuntzaren aldetik. MIH 222.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Diru-aldetik begiratuta. Munita 112. Ondo zail da Donibane Gizarteko<br />
bizia Moral-aldetik epaitu bear bagenu. Vill Jaink 176. Ideologia-aldetik ezta ez ar eta ez eme. Ib. 8. Gurutzen<br />
olertitza [...] idazkera aldetik begitan ematea. Gazt MusIx 164. Gure hizkuntza erabiltze aldetik [...] bada, zaude<br />
lasai, handiagorik. MIH 216. Oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta gehiago bereizten ari zaigun mugaz, batez<br />
ere hiztegi aldetik. Ib. 109.<br />
(Precedido de rel.; cf. infra). --Zeintzuk dira premiña estuak eta andiak [...]? --Gorputzari dagokazan<br />
aldetik, dira geisotasunak. Itz Azald 121. Israledarren politika, hizkuntza den aldetik, eredu bat izan bear omen<br />
zaigu. Mde Pr 204.<br />
(Vc ap. A; Añ, H). (Precedido de rel.). "(En) quanto Dios, en cuanto hombre, Jainkoa edo gizona danez,<br />
partez, aldetik" Añ. Ez eban igaro Jangoikua legez; baña bai gizona zan aldetik. CrIc 43. Bada juzgatu bear<br />
ditu Jesu-Kristok gizonak, ez bakarrik Jangoikoa dan aldetik, baita gizona danetik ere. Mg CC 103s.<br />
Gorrotatzeko bekatua Jangoikoaren ofensa dan aldetik. Ib. 169. Alde bitatik begiratu bear zaio Konsagrazio<br />
santuari, Sakramentua dan aldetik, ta Sakrifizioa danetik. Ib. 203. Zer dau zer ikusi pekatubak gizonen kontra<br />
dan aldetik, bardinian iminten bada Jangoikoaren kontra dan partez? Mg CO 217s. Baña etxagun izen onaren<br />
zalia nasan aldeti, ez oi nas sartu ardantegijetan nora ezian. Mg PAb 43. --Zenbat memoria [ditu Jangoikoak]? -<br />
-Bat, ta au Gizona den aldetik. Añ CatAN 22. --Noxkoa da Jesukristo? --Jaungoikoa dan aldeti beti betikoa [...];<br />
baña gizona dan aldeti, Ama Birjinea ezkerokua. CatBus 44. Kaifasi bialdu zion, Apaiz-Nagusi zan aldetik,<br />
zeritzana egin zezan. Lard 445. Guzien Aita zan aldetik erakutsi onak ematen zieztela. Ib. 496. --Jangoikoak<br />
badu gorputzaren iduririk, guk bezala? --Jangoikoa den aldetik ez, zeren den izpiritu utsa, baña bai gizona den<br />
aldetik. Legaz 14. Begira gañera zeñ preziotsua zeran zu erostea Jaungoikoaren Semeari añ garesti kosta<br />
zitzaion aldetik. Arr May 25. Gizon urtetsuak agurak daizan aldetik maitagarriak daiz; zarrak daizan aldetik<br />
askok bekoki tximurraz begiratuten dautse. A Gram 56. Pedro Mari morroia, gizona dan aldetik, beste edozeiñ<br />
aiña bada. Ag AL 94. Lenengo parkatuten dituz pekatu guztiak, errua eta kastigu betikoa daukezan aldetik. Itz<br />
Azald 134.<br />
(s. XX). Zarrago diran aldetik argi geiago euki daroe. Ag Kr 108. Bai, bai guraso geran aldetik gure umien<br />
onari begiratu bear diogu. Ag G 36. Zure lengusu Adrianen adiskide mamia naizen aldetik ezkutitz au zuri<br />
egitea artu det gogotan. A Ardi 87. Josu laztana maiteko dozu / Gauza gustien ganeti, / Euzkadi be bai bijotzbijotzez<br />
/ Euzkeldun zaran aldeti. Enb 92. Aitta bezalakoa Jaungoiko dan aldetik, Aitta baño txikiagoa gizona<br />
dan aldetik. Inza Azalp 51. Ama naizen aldetik begiratu biar det zer ezkontza egiten duben alabak. Alz Bern 74.<br />
Begira: ez mediku naizen aldetik, adiskide naizenetik baizik, onu bat emango dizut. Lab EEguna 63. Txalo yo<br />
zaiozute ere [...], irakasle atsegiña dan aldetik. Ldi IL 136. Gixona be ba-naz, eta, gizona nazan aldetik, lagun-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
974
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
urkuaren atsekabe ta lorren errukija artuten dakidana be bai. Otx 73. Mesia ura, gizon dan aldetik Dabiden<br />
seme da. Ir YKBiz 397. Ta mirabe leiala naizan aldetik, dakizkidanak azaltzea dagokit. TAg Uzt 142. Zuek ere,<br />
maizter zeraten aldetik, orritserako (banketerako) dei egindakoak zerate. Etxde AlosT 15. Intxaurrari bi<br />
aldetatik begiratu gentzaioke: igali edo fruta-zuaitza dan aldetik eta zur-arbola edo baso-zuaitza dan aldetik.<br />
Munita 50. Lapurra, salerostari bat zen aldetik. Mde HaurB 78. Aita naizen aldetik erruki aut. Etxde JJ 70.<br />
Adiskide nauan aldeti, esan dautzuet zer deritxodan lan oni. In Akes Ipiñ 4. Errian ona billatzen saia /<br />
euskaldun geran aldetik. Basarri 74. Izadiaren lana den aldetik, konkor bat, arrigarria ta miresgarria dela aren<br />
lan guztiak bezalaxe. Vill Jaink 51. Gure ezkon-berriok, senarra maiorazgoa zan aldetik, bi egun oso egin<br />
zituzten Bizkaiko uriburuan. NEtx LBB 19. Eskulturagilea, sortzaile den aldetik, erlijio lanean ari da. MEIG I<br />
109.<br />
f) De parte de, a favor de. Milla edergarri, apaindurija ta estalgiz konfesoria bere aldetik eukiteko. Mg CO<br />
248. Jangoikoa badago gure aldetik, nok azpitu ta goiartuko gaitu. Añ LoraS 143. Beti izango nazu / ni zure<br />
aldetik, / guardi egingo dizut / beti ta non-nai nik. It Fab 248. Marijak entzun zituzan eureen erreguak, jarri zan<br />
eureen aldetik, eta beriala irabazi ebeen garaitza miragarri bat. Ur MarIl 51. Jainko egiazkoa noren aldetik zan.<br />
Lard 68. Jokatzea damutu ezetz / oien aldetikan. EusJok II 29. Gaitza da, zergatik arrazoia ez dago zure<br />
aldetikan. Sor AKaik 123. Beren Agintaria utzirik etsaiaren aldetik jartzen diranak. Inza Azalp 10. Betetxeren<br />
aldetik trabesak / gogor ziraden abitu. EusJok 169. Guk, ordea, poema ontan Arantzazukoarekin ari geran<br />
ezkero, Aren aldetik jo nai izan degu. SMitx Aranz 214.<br />
g) Por parte de (hablando de origen familiar). Don Antonio Oquendoren aitasaba amaren aldetik. Izt C 467.<br />
Arabakoa zan orobat amaren aldetik. Aran SIgn 2. Aitaren aldetik garaztarra zen, amaren aldetik baztandarra.<br />
Laph 123. Eztirudi ba, amaren aldetik ere, jatorri goitar bikañekoa. Ag G 224. Aitaren aldetik Adunan bere<br />
aurretikoak iduki arren. Etxeg in Muj PAm 18. --[...] ez othe duzu izan zure familian konkorrik edo<br />
erromatismadunik? --Zaude... Aitaren aldetik, ez dut uste. Lf Murtuts 39. Etxauniako Maider aitaren aldetik<br />
senide zutela. Etxde JJ 216. Umezurtza zan ba aitaren aldetik. Erkiag BatB 23. Aitaren aldetik, horgo alaba zen<br />
Maria. Ardoy SFran 60. Aitaren aldetik an eukazan senideak ikustera. Alzola Atalak 64.<br />
h) De parte de, en nombre de. Daviden aldetik agur egitera zijoazkiola. Lard 175. Antiokiako jentill<br />
kristautuen aldetik bi apostoluak joan ziran. Ib. 510. Nere aldetik erregu zaiozu. Arr GB 75. Riktrudisen aldetik<br />
etorri naz esatera. Ag AL 98.<br />
i) (V-gip ap. Elexp Berg). De encima. "Aldetik galdu jatan karteria" Elexp Berg. Patkolo ibaian mustaldi bat<br />
egindda kendu ei yakon aldetik doai zorigaiztoko ori. Otx 120n.<br />
- ALDETIK ALDERA. De cerca. Bernardatxo errekaren beste aldean zegon belauniko [...]; biño alaz guziaz<br />
ere Ama Birjiña betiko lekuan aldetik aldera bezela ikusi zuen. Goñi 79.<br />
- ALDETIKO, ALDETIKAKO (H). a) (Tras gen.). De la parte de. Gizonen eta munduaren aldetikako<br />
nekheak. AR (ap. H). Adiskiden aldetik deslejaltasuna [...], emazte baten, ume batzuen aldetikako desgustuak;<br />
nork daki zenbat gisetako gaitz eta nahigabe darraizkoten Adam hobendunaren umei mundu huntan. Dh 180.<br />
Neure aldetikakoak prestatzean lasai aski jokatu dut, aurki bestek okerrak zuzenduko dituelakoan. MEIG V 72.<br />
b) Referido a, que atañe a. Gramatika aldetikako partiketa honelaxe genuke, segur aski, aurrenik bederen:<br />
[...]. Bertsoaren aldetik, berriz, bestetara zatitu behar. MEIG VI 143. Teoria aldetikakoak ziren gehienbat<br />
[iskanbilak]. Ib. 67. Kondairaren aldetikakoak kanpoan gelditu dira. MEIG V 91.<br />
c) De parte de (hablando de origen familiar). Aitaren aldetikako osaba mutil zahar bat Allande izenekoa.<br />
Etxde JJ 8. Amaren aldetiko arbasoen artean. Zait Plat 7.<br />
- ALDE TXAR. "(AN-gip), reverso" Garbiz Lezo 158. Cf. ALDE ON.<br />
- ALDE TXARREKO. De mala parte (aplicado a apariciones maléficas, demonios, etc.). v. PARTE<br />
TXARREKO. Eo alde txarrekua, eo Batxi Satika aiz i. A BGuzur 143. Alde txarrekoa bazara, kurutzean<br />
ildako Iaungoikoak ondatu zaizala inpernuko leize zuloan. Ag AL 64. Atsuek esate-eben a ijitano gixajua alde<br />
txarrekoak arrapau ebela, basatxonora urreratu zanian txiliña nok joten eban ikustiarren; eta arexek, alde<br />
txarreko gorriak zirala txilinjotzalliak. Kk Ab II 43. Baten bati otu yakon "alde txarreko"ren bat ixan eikiala, ta<br />
errosariyua errezau biar ebela, bertatik alde eraiteko berari. Ib. 88. "Alde txarreko" aldra andijak agertu zirala<br />
Andikoetxen, euren prakagorri, buztan, adar ta gusti. Ib. 89.<br />
- ALDE UTZI. Dejar de lado. v. ALDE BAT. Oriek, baña, alde utzi itzazu. Zait Sof 23. Pozaren pozez<br />
abazuzaka nator leiatsu, maitena, begirunea alde utzirik. Ib. 34.<br />
- ALDE XAMAR. (Tras gen.). Bastante cerca (de). Zuaitz ori, aritz ori, Krispijana erriaren ondoan eta<br />
Zadorra ibaiaren gañean dagon zubiaren alde xamar omen zan. Munita 36.<br />
(No precedido de gen.). Irurogei ta beatzi urte / alde xamar gabiltzala. Tx B II 36.<br />
- ALDE XAMARREAN. Bastante cerca. Txixtu zorrotz eta luze bat, kanpoan alde xamarrean egiña entzuten<br />
da. Alz Ram 34.<br />
(Precedido de ablativo). Etxetik alde xamarrean zeukaten zelai batean. Etxde JJ 238.<br />
- ALDEXEAGO. Un poco más cerca. Aldexeago baneuzka ta ni bizkorrago egon, astean bein joango nitzake<br />
berak ikustera. Munita 80.<br />
- ALDEXEAN. "Altexian (S-saug), aux environs de" Lh. Etxerako bide hartan baginuen, ez baitezpada<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
975
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bidearen gainean, aldexean, aitzine hortan pikota zuen herri bat. Prop 1917 [sic], 118 (ap. DRA).<br />
(Ref. al tiempo). "Bi orenen altexian, aux environs des deux heures" Lh. "Lau orenen altexian (S), [...]<br />
hamarrak altexian joan zen (S), [...] bost orenen altexean (S), [...] mila eta bederatzi ehungarren [...] urtean<br />
altexian (S)" Gte Erd 10. Arratseko hameka orenen aldexean. Prop 1900, 155. Agosti eta Pheti egüerdi<br />
altexian heltzen dia. Béhéty GH 1929, 73. Goizeko hirur oronen altexin, Agosti oihüka hasten da. Ib. 74.<br />
- ALDEZ (SP, H, A (citan a Axular)). a) En parte; en cierto sentido. Eta baldin norbeit tristiziaren kausa izan<br />
bada, ez nau ni kontristatu, baina aldez (hura kargago eztezadan) zuek guziok. "Aucunement". Lç 2 Cor 2, 5 (He<br />
nolazbait bederen, Bibl neurri batean). Eta aldez damu dut, eta aldez atsegin. Ax 11 (V 5). Ezkondu gabe baten<br />
erortzea, behar ezten emazte batekin segitzea ezta ongi, bekhatu da. Baiña aldez ezta hain miretsteko munduko<br />
arauaz. Ib. 358 (V 237). Haiña eta haiñak maiz dira gaizki eta on-behar. Baiña aldez eztira urrikalkizun; zeren<br />
bere faltaz [...] halakatu baitira. Ib. 43s (V 27). Gaixto da kofesatu gabe egoitea, baiña aldez gaixtoago kofesatu<br />
ditutzun bekhatuetara bihurtzea. Ib. 469 (V 304). Baina aldez are itsutasun handiagoa eta gauza miretstekoagoa<br />
da mundu hunetako parabisuaz [...] hain kontu guti egitea. Ib. 453 (V 295; la locución aldez are "au contraire"<br />
de Harriet, citando a Axular, es una interpretación errónea). Tegi zikin baten sartu, baño lorik ezin egin; aldez<br />
neka-porrokatua eta aldez asots guzieri erne. FIr 151. Gurasoaren itzalak orde, / aldez dezake eragotzi. "Pero el<br />
respeto al padre puede impedirlo en parte". Or Eus 83. An ezagutzen baitu adimenak erabat, ez aldez. Or Aitork<br />
351. Ez da beraz arrigarri, aldez nai ta aldez ez nai ukaitea. Ib. 202. Ez da aldez eder ta aldez itsusi, ez bein<br />
eder ta gero itsusi. Zait Plat 155. Erri aldartetsu orren ioera, bildur izateko baino pozteko bide geiago izan<br />
zitekean, aldez. Ib. 116. Etorkizunaren mendean daude, bada, aldez gure ahaleginak: eta aldez gure mendean.<br />
MEIG IV 115. Aldez arrazoi du horretan Oteizak. MEIG III 118.<br />
b) (L ap. Lh; Lar, Añ, H, A (que cita a JJMg), A Apend). (Precedido de gen.). De parte de. "(De mi) parte, nere<br />
partez, nere aldez, nere izenez" Lar (v. tbn. Añ). "Aldez, de parte de. Berorren aldez, de parte de Vd." A Apend.<br />
Orregaitik, itanduko deutseet onelakuei berorren aldez: Kriatura esker deungakuak, nok egiñak zara, ta<br />
norenak dituzu, daukazuzan bizitza ta izatia? JJMg BasEsc 107. Egin daud orren mertxediaren altez bixita<br />
apezari. Mdg 125. Eltan bada faitra ezteietra, ene altez emon bezkau noranbuena. Ib. 139.<br />
c) (Precedido de rel.). En cuanto. Ak Jangoikoa dan aldez, gloria bardiña eukitea; eta Gizona dan aldez, beste<br />
iñok baiño andiagoa. Cb CatV 27. Jangoikoa danez edo aldez ez, zerren Espiritu naste bagea edo purua dan. Ib.<br />
24. Beste aldetik, Jangoikuak Jangoikua dan aldez, ezin ezer padezidu eukian. JJMg BasEsc 35. --Badau<br />
Jaungoikoak guk legez gorputza irudin edo itxurarik? --Jaungoikoa dan aldez ez dau, zegaitik dan Espiritu,<br />
garbi ta naste gabea, baña bai gizona danez. CatBus 14.<br />
d) (Precedido de bere, neure, etc.). Por mi (su, etc.) parte. Itxi ezdaizula jausten bekaturen baten, batezbere<br />
ekanduzkoetan, eta zeure aldez euki gogo sendo bat jausi ezeiteko. Añ EL 1 80 (EL 2 90 zeure aldeti). Usoa<br />
gaixoa! --ekin zun senarrak bere aldez--. Aurki egingo du zureak. Etxde AlosT 44. Beltranek barkatu zion bere<br />
aldez eta Usoak ere pozik barkatuko ziola esan zion. Ib. 88. Onezkoak egizkizu amatxorekin. Ama, bere aldez,<br />
Usoarekikoaz damututa dago, ta barkapena eskatu nai lizuke. Ib. 63.<br />
e) (V-arrig, G-goi ap. EI 344). (Precedido de gen.). A favor de. "Aldez, por, en pro, en favor. Dícese vulgarmente<br />
alde, pero conviene sufijarle la nota modal z" AG 1913 (v. la crítica de Altube Eusk 1934, 77n). "En pro, en<br />
favor de, por. Euzkeraren aldez, en pro del euzkera; goizparraren aldez, por el Evangelio; gure aintzindaren<br />
aldez, en sufragio de nuestros antepasados. (Algunos dicen erriyagatik en vez de erriyaren aldez; pero es<br />
evidente que la primera forma es filtración de erdera)" Bera.<br />
Tr. Aunque hay algún ej. anterior, es a partir de Arana Goiri cuando se hace frecuente su uso, siempre en<br />
autores meridionales.<br />
Zure biziyaren aldez esan egidazu zein dan. "Decidme por vuestra vida". EE 1881a, 162. Bizkayaen arerijuen<br />
aldez guda-egitteko (1895). AG 624. Bizkai-Buru-Batzarrak eskatuten deutse bazkide guztijei, bizkattar zintxo<br />
orren arimiaren aldez arren-egitteko Jaungoikuari. Ib. 678. Josu-Kistoren aldez il diran bizkattarrak. Ib. 1012.<br />
Gixonan aldez Koskotegian / Josu Gurutzian il zan; / Euzkadin aldez, Aren antzera, / Sabin be Sukarrietan: /<br />
Aberri-aldez opa eutsona / Beren ludiko bixitzan, / Azillan ogei eta bostian / Jaunari ordaindu eutsan. Enb 35.<br />
Lantegi, ola, lugintza ta abar, / Euzko-aberri maitian, / Geure eskubide zuzenen aldez / Batu ta jagi gaitian. Ib.<br />
68. Otoi, ba, euzkotarrak, danok otoi egin! / Deun Mikel beti geure aldez ixan dedin. Ib. 146. Gau baten atara<br />
eben osalarijok eta lagikarijok matraka galanta, areik euren ogibidiaren aldez, oneik eurena goratu biarrez. Kk<br />
Ab I 18. Abadiak bere aldez jokatu dauz amaseiko bi. Ib. 98. Gure aldez otoi egizu, Jaungoikoaren Ama Done<br />
orrek. KIkV 51 (KIkG 34 alde). Bizi ta illen aldez Jaungoikoari otoi egitea. Ib. 81. Aitortu, Jaunartu, Aita<br />
Santuaren aldez eskatu. ArgiDL 105. Zeozer egin biarko zeunke nire aldez. Altuna 67. Esan lei ba kirtenen aldez<br />
eta kirtenkerien aldez zabiltzala. Kk Ab II 110. Ekixu ene senar eta jaun altsu orrek, zure aurrera naiatortzula<br />
emakume guren oneikaz, eurok egin eutsuben eskabidiaren aldez. Otx 51. Andren aldez esaniko berbak. Ib. 22.<br />
Zure aldez jaurtiriko epaia okertzat arturik. Ib. 23. Aren aldez larrua ere emango zukean pozik Balendinek. TAg<br />
Uzt 109. Nere otoitz beroenak zu eta zure bi aurren aldez izango dira. JAIraz Bizia 125. Langilleen aldez<br />
neurritsuago, zuurrago ta burutsuago jarduten eban sozialista alderdia. Erkiag BatB 191.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Eta euzko-eredu on bat ixan zan lez, / Otoi bat daskatzuet beren gogo<br />
aldez. Enb 178. Uztai maitakor au dakartzugu / Loraz eginda zeuretzat, / Jel-aldez egin zenduzan gauza / Sakon<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
976
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ederren saritzat. Ib. 51. Euzkotar Udal-ordezkarijak / Bizkai-uri nagusira / Euzkadi-aldez erabagi bat / Artzera<br />
batuko dira. Ib. 92. Elbururaño darraikegula / Beti Zeu-aldez gudari, / Azke zoruntsu jarri daiguntzat / Zeurezeuretzat<br />
Euzkadi! Ib. 111. Zaintzen zattuben zaldun onak / Naparra-aldez egin dabe zin. Laux AB 98. Otoitz<br />
beroak bere anima-aldez. Munita 104.<br />
Favorablemente. Olerti aldizkarian ale batzu argitara eman nitun, aldez artu ta merezi ez bezela txalogarri<br />
izan baitziran. Gazt MusIx 8.<br />
f) Por parte de. Mila gorantzi zuben otseñik apalen onen aldez. Otx 182.<br />
g) "Aldez ipharrera dago, il est tourné de côté au Nord" H.<br />
h) En cuanto a lugar, posición. Eta denbora eta lekua berdintsu adierazten ditugunez gero, ez dezagun ahantz<br />
[...] atzizkiak zerbait non dagoen aldez eta aldiz, beraz noiz gertatzen den ere adierazten duela. MEIG VII 106.<br />
- ALDEZ ALDE (Lar H, Añ, Hb ap. Lh). a) Al lado (uno de otro). "(Ir) lado a lado, aldez alde, alboz albo<br />
joan" Lar y Añ. "(De) silla a silla, aldez alde. Lat., privato colloquio" Lar. "(De) silla a silla, codo a codo" Añ.<br />
b) (AN-larr, S; H). Ref.: A; Asp Leiz2. De parte a parte; de un extremo a otro. "Ezpataz aldez alde, [...] alde<br />
batetik bertzera iragaitea, percer avec l'épée de part en part, de d'outre en outre" H. "Aldez-alde, de parte a<br />
parte" Asp Leiz2. Eta bertze tiro batek aldez-alde iragan zioen bihotza. Prop 1905, 242. Orañik arat-unat<br />
bazabiltzan; asotsik nabaitzen etzuela, bidea aldez-alde iragan zuen. FIr 147. Zerorren anima ere ezpata batek<br />
igaroko dizu aldez-alde, biotz askoren gogoetak agertu ditezen. Ir YKBiz 29. Ta egon-eziñik, arnasa ta bularra<br />
zabaldu ziozkan gauari aldez-alde. TAg Uzt 250. Astiro zeartu dute aldez-alde areatzako urre-zerrenda goria.<br />
Ib. 37. Eta zerorri ezpata batek aldez alde zulatuko dizu arima. IBk Lc 2, 35 (Leon aldean bertze, Ol y Or BM<br />
93 alderen alde, Ker alderik alde).<br />
(Precedido de gen.). Asi ziren tiroka atearen aldez alde ta barnekoak gisa beraz. FIr 140. Iretargi bete,<br />
zuri, / iretargi garbi, bare, / sartu zakidaz barreneraiño / t'arimaren aldez-alde. Gand Elorri 176.<br />
c) De par en par. Oiu erdiragarrietan negar-zotinari ideki ziozkan aldez-alde ateak dardar-ikara bizian. TAg<br />
Uzt 274. Maitasunari ateak aldez-alde zabaltzeko ordua zalakoan. Ib. 267.<br />
d) Totalmente. Ordutik bada, eginik aski bazuten, aldez-alde finkatu behar izateko bere fededun berrien<br />
erdian. Prop 1906, 118.<br />
- ALDEZ ALDEZ. En parte; en cierto sentido. v. ALDEZ. Santa Cruzek bere buruari siñistarazi zion erlijiogerra<br />
zala ua, ta ala zan aldez aldez, liberalak berak aitortzen zuten bezala. Or SCruz 110. Ez al yunat<br />
arrazoirik aski, zerua emen ere badagola, aldez aldez beñipein esateko. Or QA 55. Zentzu guzietan begia<br />
daukate nagusi, eta aldez aldez ala ere da; baiñan zenbait gauzetan eta askotan, belarria ez ote nagusiago? Ib.<br />
125.<br />
- ALDEZ AURRE. Con anterioridad, de antemano. Aldez-aurre Sokrate-rekin iardunak zenituen Kritia eta<br />
Karmida. Zait Plat 10. Gizon iakintsuenek azaleratu lezaizuekete, baldinbait ere, irakatsi aren aldez-aurre erein<br />
zan goi-azia. Ib. 25.<br />
- ALDEZ AURREKO. Previo. Antzina, "belztasun" hori izan ohi zen, lanaren agertze eta gogortzearen aldez,<br />
aurreko sinalea. "Presagio". MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).<br />
- ALDEZ AURRERA. Con antelación, anticipadamente. Aldez-aurrera, kristauen antzera ilteko gerturik<br />
dagoen Sokrate arri ta zur eginda amaikatxok eta amaikatxok ikusi dute arrezkero. Zait Plat 101.<br />
- ALDEZ AURRETIK. Previamente. v. alde-aurre. Aldez aurretik abertentziyan / orain jarritzen zaitut nik.<br />
Auspoa 123-124-125, 178. Zertan ez abisatu / aldez aurretikan? Auspoa 74-75, 95. Aldez aurretik ortarako<br />
egindako pitzatuan [...] sartzen zaio oñari mentu edo esan bezela zorroztutako ziria. EEs 1917, 52. Aldez<br />
aurretik erabakiya / demanda irabaztia. EusJok 122. Aldez aurretik aprobetxatu / ondo izateko gerora. Auspoa<br />
63-64, 226. Aldez aurretik zekielako. Arti Tobera 286. Ainbeste diru aldez aurretik pagatu. Anab Aprika 21.<br />
Aldez-aurretik ikusten zuen ikuskizuna ain gogo-betegarri izanik. Zait Plat 101. Joanaldi orren elburua edo<br />
xedea aldez aurretik ezarria izan da. Vill Jaink 53. Nahitaezkoa da, aldez aurretik, zer batu nahi dugun jakitea.<br />
MIH 221. Gaurko askoren erantzuna aldez aurretik jakina daukagu. Ib. 16. En DFrec hay 36 ejs. de aldez<br />
aurretik por 2 de alde aurretik.<br />
v. tbn. Auspoa 120-21-22, 357. Tx B II 93. MAtx Gazt 29. Lab SuEm 198. Berron Kijote 47.<br />
- ALDEZ AURRETIKO, A. AURRETIKAKO. Previo, anterior. Jesu Kristo gure Jaunagan betetako igarkari<br />
ta aldez aurretiko esanak. KIkG 19 (KIkV 28 aldiz-aurretiko). Aldez-aurretiko ezaguera nolarebait azaltzeko<br />
bidea baitzan. Zait Plat 70. Aldez-aurretiko iru iakintsuen asmo ta itzak berak arkitu al izan dituzte Platon-en<br />
idaztien irazki ta bilbean bertan. Ib. 28. Baina fonologiak hizkuntza ia burutik burura ezagutzea eskatzen du,<br />
aldez aurretikako baldintza moduan. MEIG VI 132.<br />
- ALDEZ AURREZ. De antemano. v. ALDE-AURREZ s.v. alde-aurre. Neguari aldez aurrez / artu oin<br />
bildurra. Auspoa 43, 40 (ap. ELok 443).<br />
- ALDEZ BESTE. a) Al contrario; a la inversa. Etzinan, ez, Mikel Aingeruaren ezpata Satanen buruzki; aldez<br />
beste, deabruak berak asmatu zunan gurutze parragarri ua, erlijioaren izena ebatsiz. Or QA 75. Gizonek<br />
gaiztetsiak, Iainkoak onesten, edo aldez-beste. Or Aitork 68. D. Alonsori baietz iduri zaio Salinas-i opa ukan<br />
zion Oda artan, eta ez Zeruko bizia-n. Niri, ostera, aldez beste. Or in Gazt MusIx 40.<br />
En sentido inverso. Gaiñera, gerriko artako izar-mordoak aldez beste zoazinan: dantzariak ezker-ioeran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
977
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eta izarrak eskuin-ioeran. Or QA 190.<br />
(Precedido de gen.). Aien aldez-beste mintzatzen omen gira. Eta aiek... gure aldez-beste. Or in Gazt MusIx<br />
26.<br />
b) Por otro lado, por otra parte. Orixe egozten dio Platon-ek Protagora-ri: makurragorik eta aldez-beste<br />
aundiagorik ezin asma. Zait Plat 122.<br />
c) De parte a parte. v. ALDEAN BESTE. Aldez bertze zilhatua eta osoki xehatua izan da gure bekatuen gatik.<br />
Etcheb Zeruari 42.<br />
- ALDEZ BESTE(A) EGIN. Atravesar. Norbaitek araño ekarri ta ostendu zituan, andik besteak etorri ta<br />
mendia aldez beste egiteko. Anab Eusk 1930, 161. Poli korrika asi zan kaiari aldez beste egiten. Anab Poli 35.<br />
Berealakoan egin nion aldez bestea kai-aurreari. Ib. 24. Atlas deritzaion mendi-zerrendari aldez beste egiten.<br />
Anab Aprika 21.<br />
- ALDEZ BESTEKO. a) Equivocado, erróneo. Ta aldez besteko tokian alperrik egoteak sumintzen nau. Anab<br />
Eusk 1930, 162.<br />
b) Contrario. Bein gure naimena ekiñaldi bizkor batez bere asmoari lotzen bazaio, ez da artatik lasatuko,<br />
aldez-besteko asmo bat artu arte. Or QA 40.<br />
- ALDEZ BESTETARA. Zearretara, aldez bestetara, ta bidez-beste, Parmenidek irakatsiaren alde egin zuen<br />
[Zenonek], ab absurdo, alegia. Zait Plat 40.<br />
- ALDEZ EDO MOLDEZ (SP, Dv, H). De una forma u otra. "D'une façon ou d'une autre" SP (que, como los<br />
demás lexicógrafos, lo toma de Axular). Aldez edo moldez ordena hunetan errezibituko den baino lehen<br />
zorrak eta munduko tratuak kontenta bitza. Harb 423. Nor da euskal-herrian aldez edo moldez, zordun eta<br />
obligatu etzaitzunik? Ax 5 (V 2). Haragiaren bekhatuan, lehen edo gero, aldez edo moldez, obraz edo gogoz,<br />
kutsatu gabe edo linburtu gabe egoitea. Ib. 365 (V 241). Eztela egundaiño nehor salbatu [...] aldez edo moldez<br />
kofesatu gabe. Ib. 523 (V 337). Ea aldez edo moldez osoki utziko dutenz komunione saindua. SP Imit IV<br />
10, 2. Eta hala nor da munduan gure hertar Saindu dohatsu haukien alderat aldez edo moldez zordun eztenik?<br />
ES 125. Ongi bai zakien Jainko Jaunari gaudela aldez edo moldez, onean eta gaitzean, atsegin alditan nola<br />
biozminetan. FIr 133. Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo moldez isilduko nauzuela. Arti<br />
Tobera 283. Aldez edo moldez bilha dezagun gain hartako argia. Herr 30-11-1961 (ap. DRA). Horrek lanari<br />
emaiten dio hedadura gehiago, aldez edo moldez. Lf in MEIG III 116.<br />
- ALDEZKO. (Precedido de gen.). Favorable a. Artu dabez erdijan gautxori gazuak, / Neguaren aldezko<br />
guzur-dariuak. Enb 179. Eskerrik asko, Teseu, zure biotz on eta nere eskubideen aldezko zure atazaren ordañez.<br />
Zait Sof 136. Besteren batzuk bere, atsekabepe egozala-ta, aen aldezko izatekotan, bere samin ta nekea<br />
eskeintzea otu yakon. Erkiag Arran 170. Iruña-ren aldezkotzat deitua izan den Hiribarren. MEIG VII 120.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Uzkurtz-aldezko gudalburua / Euzkera ixan da beti, / arrotz-obenik<br />
igaro ez dein / euzko-mendijen ganeti. Enb 40. Emakumea beti dago gertu, beti ernai bere buru-eder aldezko<br />
burrukarako. Erkiag Arran 42.<br />
- AZKEN ALDERA. v. azken.<br />
- BESTE ALDE DELA (bertze SP A), DIRELA. (Seguido de oración completiva). Además de que, aparte de<br />
que. "Laissant à part, outre que" SP. Puntutsu bagare, [...] bertze alde dela leku emaiten diogula bertzeari<br />
nor, nongo eta nolakoak garen bilhatzeko, [...], geurok aphurtzen eta itsusten tugu gure abantaillak. SP Phil<br />
201. Ezen, bertze alde dela horrelako iujeamenduak heldu direla jende ergeletarik, [...] etzenduke hargatik<br />
bertutea utzi behar. Ib. 225 (He 226 heldu direnaz landan, Echve Dev 262 izanaz gañera). Pena hark geiago<br />
balio du barurarenak baino, zeren bertze alde dela orobat nekhatzen duela, hagitz fruitu desiratzekoagorik<br />
ekhartzen du. Ib. 319.<br />
(Acompañado de sintagma nominal). Además de. Bainan hirur debozione suerte hek bertze alde direla,<br />
badira hainitz bertze suertetako. SP Phil 13s (He 13 ordean badire berze debozioneak ere). Geiago diot, bertze<br />
alde direla eritasun luzeak, munduko egitekoek, hainitz manerazkorik izanez, maiz urruntzen dituztela senharrak<br />
bere emaztetarik. Ib. 256. Ongi eginen duzu zenbait egunez barurtzeaz, [...] zeren, bertze alde dela baruraren<br />
ordinariozko obra, [...], ontasun handia da bethi nausi izaitea sabelaren edo gormandizaren hersteko. Ib. 316.<br />
- BESTE ALDERA. a) A la inversa. "Bertzaldera, au contraire" Dv. --Mundu huntako bizitzea hanbat<br />
miseriatara suiet badere, fidelarentzat Iainkoaren benedikzione bat da [...] zeren Iainkoak hek hemen<br />
entretenituz bere amorio paternala erakusten baitraue. --Eta berze aldera, erranen dugu ezen gazterik hiltzen<br />
dena, Iainkoaz maradikatua dela? "S'ensuit-il au contraire". Lç Ins D 6r. Baldin badakusa ezen eriak eztuela<br />
asko sendi bere bekhatuén handitasuna [...]. Eta baldin berze aldera bere konszienzian herstua badakusa. Ib. B<br />
7v. Gauza ttipian eta aphurrean leial dena, arrazoin bada handiagoan ere enplega dadin [...]. Badirudi bertze<br />
aldera, leial eztenari emanen zeikana ere edeki behar zaikala. Ax 103 (V 69). Nola [...] ederrago baitzaitza<br />
Iainkoari gaztetasuneko zerbitzuak eta obra onak zahartasunekoak baiño: hala bertze aldera zaitza halaber<br />
itsusiago eta gaitziago zahartasuneko faltak eta huts eginak gaztetasunekoak baiño. Ib. 188 (V 127). Baldin<br />
gizon orek parterik artu izan bazeban emaztetzat rezibitu nai deban emakume orren aideren batekin [...] Edo<br />
beste aldera, baldin emakumeak egin izan bazeban beste ainbeste. OA 77s. Horla ikhusten dire, maisterrak<br />
askotan, / Mendeak irauten, egoitza beretan; / [...] / Eta aldiz ikhusten dire bertze aldera / Etxe hazkarrenak,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
978
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
yausten errekara. Gy 173.<br />
Al contrario, de modo contrario. Jesus Nazarenua / guztiyon jabia, / serbituz maitatzia / litzake obia; / beste<br />
aldera dago / zenbaiten legia. Ud 91. Auek gezurra artu dezakete egitako; ez ala Jaungoikoak. Auen iruditua<br />
beste aldera atera diteke, ez ordea Jaungoikoana. Inza Azalp 24.<br />
b) Por otra parte. v. bestalde. Orra seigarren bertsua / bertatik kantatu, / eta beste aldera / jendia dibertitu.<br />
JanEd I 101. Baño nork artu orrelako lan luze ta beste aldera zalla? Inza Azalp 5. Beste aldera, gure erriak<br />
baserri asko dittu. Ib. 6. Orregatik zuurrak eta begiratuak izan bear dute beti [...]; baña beste aldera bakunak,<br />
xaloak, lañoak, tolesgabeak izan bear dute. Ir YKBiz 197n. Gañera, nundik pentsatu bear zuen [Ander]<br />
Medellinen izango zala? Beste aldera berriz, aztua zeukan [...]. JAIraz Bizia 90. Neretzat bezala ari zera, ni oso<br />
belarritar bainaiz. Beste aldera, begia ez diteke esan belarria baiño bikaiñago. Or QA 126. Egia da [...] ez dula<br />
gaiñez egiten, esateko moduan; baiña beste aldera, gaiñez egiten bezala du, eta Eukaristia gure barnean ez<br />
daukagula ere, Aren Nor-izana gugan daukagu. Ib. 154.<br />
c) (Tras ablativo). "Unterik bertzaldera, además de esto (B)" Gte Erd 16.<br />
- BESTE ALDETIK. a) Por otro lado, por otra parte. "Bertzaldetik, d'autre part" Dv. Berze aldetik arrazoinak<br />
nik nerorrek neure baithan baino bothere gehiago izatu du. Harb a) 6vs. Eta berriz bertze aldetik [Iainkoak daki]<br />
nola iustiziak alegatzen zioen legeak begiratu behar zirela. Ax 347 (V 231). Egizu milla erremusiña [...]. Baiña<br />
ezta probetxu, baldin bertze aldetik gogoa emaztetan badadukazu. Ib. 376s (V 248). Balin badu begitarte [...]<br />
izigarria alde batetik, [...], bertze aldetik badiala begitarte bat [...] maitagarria. Tt Onsa 156. Desiratzen<br />
baitdute hobeki ezagutzea, alde batetik, Miserikordia dibinoaren handitasuna, eta berze aldetik, bere<br />
eskergabetasunaren hedadura. He Gudu 32. Beste aldetik Jainkoaren amore añ beroa biotzean sartu zitzaion,<br />
non da bere Jabe onari negar andiakin erregutzen zion [...] zerura eraman zezala. Cb Eg II 181.<br />
(s. XIX). Nok esan lei, ezpagenkus, ain gatxa dala kendutia ekandu au, ta zeñetarako beste aldeti ez dakargun<br />
jatorriz inklinazinoerik? Mg CO 107. Demagun, urlia dala alperra, eta beste aldetik ondasun andirik ez duana.<br />
AA I 575. Oi, beraz Jainkoak alde batetarik osoki gaitzesten badu hantustea, ala bertze aldetik handizki<br />
prezatzen baitu aphalesgunea! Dh 107. Bertze aldetik berriz, nolakoa izanen da debruaren ondikozko esklaboen<br />
zorthea? Ib. 201. Soberbija utsa da au. Guztiz gorroto deutseena. Baina munduban txito asko aginduten dabena.<br />
Ta beste aldeti txito asko estimetan dena, da lautasun egijazkua. fB Ic I 50. Izan arren beste aldetik biargiña,<br />
ateraten dau amak diadarra. JJMg BasEsc 11. Ez dagokio beste aldetik, / esan bear da egia, / zu bezalako<br />
indartsu bati / persegitzea ardia. It Fab 139. Alde batetik, asko tokitan lur arauka ez dute sorho aski [...]. Bertze<br />
aldetik onkhailu hainitz uzten dute galtzera. Dv Lab 107. Beste aldetik, zenbat gauzatarako ez da ona argizaija!<br />
Ur Dial 11 (It beste aldetik; Dv bertzalde berriz, Ip bestalde orano). Alde batetik gure bekhatuek asarretu<br />
Jainkoaren ematzeko, eta bertze aldetik haren izaite soberanoari ospe eta esker bihurtzeko. Arb Igand 95. Ez da<br />
gutiago egia josteta bat dela, eta bertze aldetik salbai-josteta bat. HU Zez 76.<br />
(s. XX). Ta beste aldetik, begiratu eikezu, Mañasi, alaba bakarra zareala, ta zeure gurasoen azken onari<br />
begiratu bearrean zagozala. Ag Kr 162. Enperadorearen itzak zorrotzak ziran, eta beste aldetik aundia zan<br />
beraren arrokeria. Goñi 90. Otu yakon bein, esaten be gaitz dan bide bat, atsakabe ain izugarrijei iges-egiteko;<br />
baña beste aldetik susmau eban Jaunaren arpegi asarre ikaragarrija. Kk Ab I 47. [Ola-jaunak] aberats okitu<br />
egin ziran [...]. Beste aldetik alogereko asko geitu ta ugaritu ziran. Eguzk GizAuz 24. Beste aldetik ere erran<br />
behar da Baztanen usatzen dela [...] a-e bokalen aldakuntza. AIr in Izeta DirG 10. Eta ori, mutikoarentzat<br />
pozgarri izan arren, beste aldetik, alako mingostasuna edo utsa sentiduten eban barruan. Erkiag BatB 103.<br />
Juanaren burua zalantza aiek garbitzeko etzegoen bear aiña jantzia ta beste aldetik auzokoaren laguntza<br />
utsarekin ain zebillen saldua. NEtx LBB 30. Berebizikoa zen izan ere, paregabea. Gizon xelebrea beste aldetik.<br />
MIH 131.<br />
v. tbn. Gco I 338. Astar II 148. Echta Jos 354. Munita 127. Vill Jaink 31.<br />
b) Por el contrario. Batzúk dire flóxoak, ajolakábeak [...]. Berze batzúk berze aldétik dire ain biótz értxiak, ezi<br />
daude beti afanaturik ez utzi náies kéa ere etxétik. LE Prog 110.<br />
- BESTE ALDEZ, BESTALDEZ. Por otra parte. Beste aldez naiago zuan berak obeditzen bizi, ezen ez<br />
agintzen. Bv AsL 161. Beste aldez berriz bere desiuak ere etziran betetzen. Ib. 218. Aldez, aspaldidaniko iardunbide<br />
oarkabea [...]; bestaldez, barruak agintzen zion iakin-naia. Zait Plat 104. Beste aldez, nengoan leku artan<br />
gero ta egoera txarragoa egingo zitzaidalaren ustea neukan. Anab Aprika 63s.<br />
- BI ALDETARAKO. Falso, insincero. Emadazu ahoan egiazko eta zinezko hitza, eta eztiazadazula utz bi<br />
aldetarako [corregido sobre aldetako] mihirik. "Linguam callidam". SP Imit III 45, 4 (Ch mihi enganaria, Mst<br />
mihi inganazalia, Ol mingain maltzurra). Espiritu sainduak eztu egoiterik espiritu disimulatu eta bi aldetarako<br />
batetan. SP Phil 362 (He 365 spiritu alegiatsu eta bietako kide baten baitan, Echve Dev 410 biotz tolesdunetan).<br />
Korteziak nahi duela, batzutan abantailla eskaini diezegun hura duda gaberik hartuko eztutenei: hargatik ezta<br />
hortan bi aldetarako aditzerik, ez eta gezurrezko humiltasunik. Ib. 207 (He 209 gezurrezko humiltasun eta<br />
itxurapen bat, Echve Dev 243 tolestura edo humildade falsoa).<br />
- EDOZEIN ALDETARA ERE. De cualquier modo, de todas formas. v. ALDE GUZIETARA ERE. Il nuben<br />
banekiyelako erozein aldetara're il biar zutela. Sor AKaik 118.<br />
- EDOZEIN ALDETARA JOTA ERE. De cualquier modo, de todas formas. Enetxo! emaztegaiatzaz azken-<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
979
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erabakia entzunda, ire aitaren aitzi aserretuta al ator? Ala, edozein aldetara yo-ta ere, ire maite izango ote<br />
gaituk? Zait Sof 179.<br />
alde. v. aldetu.<br />
aldea. "Aldía bat, una aldea" Iz ArOñ.<br />
aldeagoro. "Próximamente, urragoro, urbillagoro, aldeagoro" Lar.<br />
aldeandu. v. alderandu.<br />
aldeano (Lcc). Aldeano. Poblaziñoetan pillo asko egon, aldeanuak engañau, atara diruba. Kk Ab I 105 (en<br />
boca de un personaje que no domina la lengua vasca). Bein aldeano bat etorri zan Urriko astelena (V-ger).<br />
Holmer ASJU 1969, 174.<br />
aldeanzi. v. alderantzi.<br />
aldear (Lar), aldeatar (Lar). "Aldeano" Lar. Cf. tbn. Lar: "Aldea, ez voz puramente Bascongada, y significa<br />
'cerca', 'cercanía'". v. aldeano.<br />
aldearteka. v. aldarteka.<br />
aldeartze. v. ALDE-HARTZE.<br />
aldeaskoan. "(G), en fila" A. Cf. alderreskan.<br />
aldeatar. v. aldear.<br />
aldeatxo. "Aldegüela" Lar.<br />
aldeatzar. "Aldeorrio" Lar.<br />
alde-aurre (G ap. A), alda-aurre. 1. (Sust.). Delantera, anticipación. "(Gc), anticipación" A. Errege onek,<br />
bada, etsai portitz ura bere ataritik kendu naiez, alda-aurrea arturik, Israeltarrai eraso zien. Lard 99.<br />
2. "L'endroit, la partie de devant" H.<br />
3. (Adv.). De antemano. Al guzti dun Kristo gure Jaunak alde-aurre zekizkin geroko guziak. Eston Iz 101.<br />
Oarrak bial lizaizkidatenei alde-aurre eskerrik asko egingo nieke. Zait Plat 2.<br />
- ALDE-AURREKO. Antepasado. Antxen bere buruari begiratuaz patxadan bizi; bertan ezurrak utzi,<br />
aldeaurrekoen ondoan. Ag G 256.<br />
- ALDE-AURRETIK. Previamente, de antemano. v. ALDEZ AURRETIK. Hau guzia alde aurretik esanik<br />
utzi zuen Profetak. Ub 55. Zeren alde-aurretik asmatzen ta agertzen zituen etorkizun zeuden gauzak. Ib. 48. Alde<br />
aurretik egiñ ditzagun / geroko dilijentziak (1872). Auspoa 68-69-70, 136. Zar eta gazte, alde aurretik / obe<br />
degu preparatu. Auspoa 82, 113. Kristok bere Nekaldia alde-aurretik esaten. Ir YKBiz 239. Abrahamek<br />
aldeaurretik ikusi zuen Yesukristo lurrean agertu bear zan eguna. Ib. 328n. Alde aurretik ez da jakiten /<br />
etorkizunan berri ta. EusJok 143. Aldeaurretik ba-dakit, guzien gustorik ez dutala egingo. Or MB VII. Alde<br />
aurretik erabaki den aribide ikaragarri bati jarraikiz. Mde Pr 77. Alde-aurretik loretu ziran Eladeko zazpi<br />
iakintsuak. Zait Plat 29. En DFrec hay 2 ejs. de alde-aurretik.<br />
- ALDE-AURREZ (H, A Apend), ALDAURREZ. Previamente, de antemano. "D'avance" H. Gaurko egunean<br />
Donostiako baserritarrak alde aurrez ematen dabe dirua zimaurragaitik. Izt C 181. Ez ordea ustekabezean<br />
alkargana biribillaturik, baizikan gizon prestu gisa, aldeaurrez batak besteari gaztigatu eta bide erdira irtenik.<br />
Ib. 243. Gipuzkoak, ezaguturik goseti aen asmo galgarriak, aldeaurrez artu izan zituen neurri zuzen egoki ezin<br />
obeagoak. Ib. 281. Profetak alde-aurrez esan bezala biztu zala. Lard 507. Aldaurrez adierazteko Jesus-ek<br />
geroago munduari emango ziona. Ib. 371. Zorrak beti egiñak / daude alde aurrez. Auspoa 135, 87. Esan ziozkan<br />
aldeaurrez batbanaka bere bizitza luze guztiko gertakizun on eta kontrako dan danak. Aran SIgn 53. Nola gure<br />
animen poz eta tristurazko aldarteak aldeaurrez ikusi bai zituen. Ant JesBi 146. Sakramentu santuakiñ<br />
aldeaurrez prestatu eta Mezaren sakrifizio adoragarria enzun ondoan batalla andia eman zan. Arr May 174.<br />
Alde aurrez esanak zeuden, / geratu ziran beteta. Auspoa 82, 145.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
980
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(s. XX). Aldeaurrez iragarririk datozkigun gaitzak ezpaitgaituzte itxumustuan arrapatzen. J.M. Tolosa EEs<br />
1913, 161. Loyolara uda batean yoateko gogoz, aldeaurrez itunduak ginalarik. A Itzald II 72. Ala dauka asmo<br />
arturik alde aurrez. Mok 11. Yesusek bere Nekaldia alde aurrez esaten. Ir YKBiz 362. Yesus beren yendakiagatik<br />
il bearra zala iragarri zuen alde-aurrez. Ib. 360. Poema osoaren muña ta nondik-norakoa adirazten zaizu emen,<br />
alde aurrez eta axal-axalik. SMitx Aranz 37. Luzaro izango nula atsalditxo bat ere, alde aurrez esan zidan. Zait<br />
Sof 108. Neurtitz ederrez zinduten alde-aurrez ospatu. Or Poem 546. Iakintza etzan bat-batean sortu Elade<br />
ederran ere, esaterako. Alde-aurrez ditugu ango olerkiak. Zait Plat 25.<br />
- ALDE-AURREZKO. Previo. Jesusen aldeaurrezko esanak betetzeko ordua bazetorren. Lard 536.<br />
aldeaurreratu. "Adelantarse, cogerle la delantera. Aldeaurreratu nitzen. Aldeaurreratu nion" Asp Leiz.<br />
alde-auzo, altaizo (-th- S-saug ap. Lh). "Second voisin de maison" Lh (s.v. althe).<br />
aldebanatu. Separar(se). Jo genduzan beste baga batek burutik bera, kendu euskun txalopea esku artetik<br />
eta aldebanatu giñan irurok barriro. Ag Kr 91. Lenago ukitu degu Santa Cruzen eta Lizarragaren<br />
elkarrengandik alde-banatzea. Or SCruz 109.<br />
aldebanda (Dv). Herejía. "Faction, secte" Dv. Idola adoratzeak, phozoindatzeak, etsaigoak, makhurrak,<br />
bekhaizgoak, haserreak, jokak, eskatimak, aldebandak. Dv Gal 5, 20 (Lç, He, TB heresiak, Ol, Ker, Bibl, IBk,<br />
IBe alderdikeria).<br />
aldebandakari. "Factieux" Dv.<br />
aldebandakatu. "(Hb), se disperser" Lh.<br />
aldebandakeria. "Secta, haeresis, secte" Dv.<br />
aldebateratu (Lar). 1. Irse, inclinarse a un lado. "Cargarse, aldebateratu, aldebatera jarri. Lat., in aliquem<br />
partem incumbere" Lar.<br />
Llevar, poner a un lado. Ez gera zankalatzaka ibiltzen zaldi gañean, bi oñak aldebateratuta. Sorarrain Lili<br />
90.<br />
2. Dejar a un lado, abandonar. Bere aundiki izatearen arrokeria aldebateratu ta orritsetan (banquete)<br />
diruak ondatzeko irizpide okerra zapuztuz. Etxde AlosT 91. Ezkongai aldiko ordikeri ta likiskeriak<br />
aldebateratuz. Ib. 59.<br />
aldebazter, aldebaster (B ap. Izeta BHizt2). "Maderas que se colocan en el tejado. Zurginek aldebasterra ongi<br />
ineute" Izeta BHizt2.<br />
aldeberritu. Transformarse. [Piztean] orok oso alde-berrituko ez bagera ere (1 Cor 15, 51). "Non omnes<br />
immutabimur". Or Aitork 233 (Lç muthatu, He mudatu, Dv, Ker, Bibl aldatuak izan, Ol berritu, IBk, IBe izatez<br />
aldatu).<br />
aldebijaketa, aldabiyaketa. Traslado. v. aldaketa. Aldabiyaketak. Edozetariko zamakiyen gurdiz-aldatze,<br />
jasotze ta eraztiak egiten dira. Iruretagoyena eta L-ak. EEs 1914, 73.<br />
aldebijakunde. Traslación. Emeteri ta Keledoni Deunen Aldebijakundia (1896). AG 1001.<br />
aldebijau. 1. "Trasladar, de alde 'lado, parte' [+ bijau, "sufijo modificativo"]" AG 2331. Cf. A Morf 31 E:<br />
"Bijau. Se emplea, según el autor [se refiere a Altuna Afijos del Euzkera] para formar los verbos modificativos, y<br />
cita los vocablos (que ignoro a qué lengua pertenezcan) irudibijau 'transfigurar' y aldebijau 'trasladar'". <br />
Jazokun-zelaietara irudimenaz aldebijau ta jazoten zan gustija ikusten balego lez agi-ixaten eban. BAizk Ipuin<br />
70 (ap. DRA).<br />
2. aldabijau. Transformar. Abotsa aldabijauta. Altuna Euzkadi 1915, 406 (ap. NeolAG).<br />
aldebita. "Problema, aldebita" Lar.<br />
- ALDEBITAKO. "Problemático" Lar y Añ.<br />
- ALDEBITAZ. "Problemáticamente" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
981
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldedari (Lar, Hb ap. Lh). 1. "Parcial, que sigue el partido de otro", "partidario, secuaz de algún partido" Lar.<br />
v. aldekor, aldekari. Esleitu zuten Talde-agintza eta jarri ziran agintari arki al zitezkean gizonik<br />
odolgirodienak; zeintzubek ill-erazo zituzten Erregeren aldedari guztiak. Izt C 378.<br />
2. "(L), estado del cuerpo" A.<br />
aldedaride. "Parcialidad, de facción", "partido, facción" Lar. Partikularidadietatik parzialidadietara edo<br />
aldedaridetara pasatzia gertatu ez dediñ. Echve Dev 337.<br />
aldedaridetu. "Parcializar" Lar.<br />
aldedaritu. "(Tomar) partido, en la milicia" Lar.<br />
aldedun. 1. Partidario. Hortakotz igorriak zituzten jandarme anitz oinez, gauaz. Hamar baizik ez zen<br />
aldedunik. Goxo ahal baitzitzeien gauaz ibiltzea, Baionatik eta urrunagotik batzu, eta zerentzat! HU Zez 128.<br />
"Favorable. Sasoin aldeduna, saison favorable (BN)" H.<br />
2. (Precedido de numeral). Que tiene (...) lados. [Mai] gurekoak baña, lau [anka] bear ditu Martiñ, / Lau<br />
aldedun dalako zutik egon dediñ. AB AmaE 336.<br />
alde-egiera, aldegikera. Retirada; marcha, partida. Olakoxe atake garratz eta bixi-bixi baten, karlistak<br />
mutil zauritu batzuk itxi biarra ixan eben alde-egieran. Kk Ab II 46. Txistu luze luze bat jo eban aldegikeran<br />
Otoiopek [untziak]. Erkiag Arran 84.<br />
alde-egile. (Precedido de gen.). Favorecedor. Aialdekoa, laguntzalea, gure alde-egillea, mintzaidea. Ir<br />
YKBiz 450n.<br />
alde egin (V, G, AN; SP, Añ, Izt 12v, Dv (V)), aldegin (V-gip, G-azp; Lar, Añ, Dv (G), H). Ref.: A (alde,<br />
aldeizu); EI 346; Iz ArOñ (álde); Etxba Eib y Elexp Berg (alde eiñ); Gte Erd 162 y 281.<br />
Tr. La forma aldegin aparece ya desde el s. XVIII, generalmente en autores guipuzcoanos (entre los vizcaínos<br />
sólo la emplean Moguel, Añibarro y Erkiaga), con frecuencia similar o algo menor que alde egin, con la que<br />
alterna a menudo en una misma obra.<br />
1. Marcharse, apartarse; huir. "Alde egitea, se retirer" SP. "Apartarse", "desviarse", "separarse" Lar y Añ.<br />
"Apártate de ahí, [...] alde egik ortik" Añ. "Divorciar, ezkonduak aldegin" Ib. "1. [..] s'éloigner; [...] 2. se séparer,<br />
se détacher. Iaunaren eriotzan odolak aldegin zuen gorputza gandik (Mg)" H. "Separarse, zafarse" A (s.v. alde).<br />
"Aldeizu, aldeik (Vc), (contr. de alde eizu, alde egizu, alde eik, alde egik)" Ib. "Aldeik ortik, quítate de ahí" Iz<br />
ArOñ. "Separarse, alejarse. [...] Aspaldixan alde eiñda dabill guregandik" Etxba Eib. "Kontrarioak, izututa, alde<br />
egin zidan (AN-5vill)" Gte Erd 162.<br />
Tr. Casi gral. en textos meridionales. Al Norte sólo se documenta en Etcheberri de Ziburu y Axular, y<br />
modernamente en Mirande y Xalbador. Cuando no se refiere a lugares, se emplea con los casos dativo o ablativo,<br />
más o menos con la misma frecuencia, y a menudo alternando en un mismo autor.<br />
Neure etsaien kolerei alde egiteko. EZ Man II 176. Begiratu behar da sobera haserretzetik, alde egin behar<br />
zaika hirari. Ax 279 (V 187). Eta hala geure arteko ezagutza gaixtoari alde egin behar diogu, apartatu behar<br />
gatzaitza. Ib. 373 (V 246). Halakoei alde egitea eta heken bidetarik eta inkontruetarik ihes egitea. Ib. 326 (V<br />
216). Ezta zuhurtzia izurria den lekhura, erremedioetan fidaturik, ioaitea. Alde egizu, ihes egizu, hura da ez<br />
izurriztatzeko erremediorik hoberena. Ib. 398 (V 260). Alde egiteko ta apartatzeko pekatuagandik. OA 130.<br />
Pekatuaren bide guzietatik aldegiteko. CatBurg 48. Emen zerutik iñoiz / alde egin bagerik, / egongo zera ardien /<br />
janari eginik. GavS 29s. Amar egunean aren buruko aldetik aldegin etzuen. Cb Just 97. Israelgo ta Judako<br />
erreinuak alkargandik aldegin ezkeroztik. Ub 48. Haren animak eriotzan aldegin zuan bere gorputzagandik. Ib.<br />
133.<br />
(s. XIX). Ta gero onek muñ egiten zion eskuan aldegiteko denporan. Mg CC 133. Onelango danzetati alde<br />
egin gura ez dabeenak. Mg CO 134. Aldegin biar dabee ardanetxe edo tabernetati. Ib. 279. Zuganik alde egiten<br />
itxi ezeidazu. Añ EL 1 170 (GGero 128 aldegin). Alde egin zuen [saguzarrak] egaztien aldetik, igarotzeko lau<br />
oñekoen bando edo aldera. VMg 49. Munduko peligroai alde egiñaz. Gco I 444. Pekatutik alde egiteko. Gco II<br />
25. Aldegin beza gizonak emazteagandik. AA I 561. Egin zuanetik laster aldegin zion gizonak Jaunari, ausitzen<br />
zuala beraren Agintea. Ib. 617. Goizaldeko bazter guziak edo orientekoak aldegin zuela eta Mahomaren<br />
zorakeriai darraiztela. AA III 475. Piestako, ta naasteko dantzati alde egiten dabeen kristinaubak. fB Olg 198.<br />
Damuz beterik alde egiñ neban plazako bazter batera. JJMg BasEsc 240. Nasaitasunei alde egiten deutseen<br />
gustijak. Ib. 159. Alde egik nigandik, madaritua, joadi betiko sutara! Ur MarIl 38. Zetorkien zigorrada<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
982
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gogorrari aldegiñik. Lard 114. Elkargandik aldegin, banakatu eta nor bere bazter jakiñean bizitu bearrean<br />
arkitu ziran. Ib. 11. Arrikada bat bidean aldegin zuen, eta auspez arpegia lurrean zuela, orazioan jarri zan. Ib.<br />
442. Artu zituen aurra eta bere ama gauaz, eta alde egin zuen Egiptora. Ur Mt 2, 14 (Lç retira zedin, TB yoan<br />
zen, HeH ioan zen, Echn goan zen, Hual erretiratu zen, Dv aldaratu zen; v. tbn. Ur Gen 13, 9). Berta leialak<br />
bere Jenobebaren ondotik aldegiñ etzuen. Arr GB 123. Lenengo izualdi eta zukurutzak zerbait aldegin zionean.<br />
Ib. 19. Arima gorputzetik alde egitea edo berextea. Legaz 54. Eta, gu onela utzita, aldegingo diguzu? Bv AsL<br />
141. O! ta zenbatek daben alkar laztanduten / Ta alkarregandik alde eitean salduten! AB AmaE 312. Munduari<br />
aldegiñ niyon ezkeroz. Moc Damu 35.<br />
(s. XX). Dana lotsaturik eta garrazkeri andiren batzuk ez esatearren, gizonakgandik alde egieban. Ag Kr 186.<br />
Mastak alde egiebenean, ekieutsen uragak (bomba) joten. Echta Jos 203. Alde egin ziyoten bi pilistiyuak<br />
sagardua pagatzeko denborik gabe. Iraola 103. Martiñen izena aitatu orduko, muker ta minkaitz, aldegin zion<br />
amandreari. Ag G 268. Arrazoi dek, ez dik alde egingo gugandik. Ill Testim 24. Munduzale gaizto ta<br />
biurriakandik alde egiñaz. KIkV 58. Ez eiteko Zugandik / alde beñere. Jaukol Biozk 43. Nora aldegiñik etzeukan.<br />
Or SCruz 38. Apaizak etzun beiñere erantzutetik aldegin. Ib. 11. Ordudanik etzion aldegin aurpegiko ebaki-ondo<br />
itsusiak. Or Mi 50 (V alde egin). Jakinazi zabezten nolaz inguru artarik lapurrek alde egin zuten. FIr 142. Andria<br />
juan zait igasi, / oraiñ bi urte aldegiñ ziran, / geoztik ez det ikusi. Tx B 129. Bañan nunbait aspertuta alde egin<br />
dit. Lab EEguna 67. Arotz zar orrek barriz alde-egin lanari. Laux BBa 14. Ixi-ixillik alde eistazu begiyen<br />
aurretik. Kk Ab II 55. Ba osalarijak esan daunez, eztauko aldeiterik erijotzatik. Ib. 21s. Batzarkide<br />
erdaldunetarik batek bederik etzun aldegin. Ldi IL 94. Salamancan barrena alde egin zak (AN-larr). "Vete a<br />
freir churros". A EY III 273. Teiresik ere alde dagi, itsu-mutilla lagun. Zait Sof 70. Sukarrak alde egin bezain<br />
aguro. Etxde AlosT 55 (v. tbn. JJ 40). Mozkortasunak alde egin zion. Mde HaurB 101 (Pr 145 aldegin). Zer egin<br />
nezakean orduan nik goratze orri aldegiteko? Txill Let 80 (140 alde egin). Nigandik aldegiteko. Ib. 113. Agur<br />
egiñaz aldegin dautsak Otoiope ta guzti. Erkiag Arran 166. Al dan azkarren aldegin zazu / nere begien bixtatik.<br />
Basarri 145. Aingeruaren begitarteak / alde egin zuen zugandik. Arti MaldanB 216. Ba omen du zortzi egun<br />
andik alde egin zuela. Izeta DirG 60. Jainkoak alde egin du mundutik. Vill Jaink 44. Amagandik alde egin<br />
ebanik ona. Erkiag BatB 198 (23 aldegin). Sen aundiko azaltzen zaigu Fray Luis, jarraibideari aldegiñik. Gazt<br />
MusIx 67. Etxe artatik norabait aldegin bear nuala. Salav 30. Bildur eban [...] beste ederren bategana<br />
irutxurlari alde eiñgo zetzalako. Etxba Ibilt 486. Orain nigandik betiko betiko zera aldegiña. NEtx LBB 381 (29<br />
alde egin). Txarrari alde egin nai beti / iñondik al baldin bazan. Uzt Sas 61. Bide onari eutsi zaiogun / eta<br />
txarretik aldegin. Uzt Noiz 14. Eskolatik goizik alde egina. Xa Odol 37 (167 aldegin). Aska-ondotik alde-egiñ<br />
nai-ezik. Berron Kijote 54 (28 aldegin). Torrelavegara aldegin nuela. MEIG I 259.<br />
v. tbn. Zuzaeta 99. Echag 68. Zav Fab RIEV 1907, 538. Echve OngiB 8. CatBus 48s. Aran SIgn 68. Zab Gabon<br />
44. Sor Bar 73. Urruz Urz 28. Apaol 112. Alz STFer 117. Itz Azald 179. A Ardi 103. KIkG 74. Muj PAm 38.<br />
Altuna 172. Enb 103. Lek EunD 29. Otx 60. ABar Goi 32. Ol Gen 13, 9. Munita 129 (136 aldegin). JAIraz Bizia<br />
96. Anab Poli 49 (23 aldegin). SM Zirik 14. BEnb NereA 51. Bilbao IpuiB 130. Akes Ipiñ 9. Ugalde Iltz 42.<br />
Gand Elorri 74. Osk Kurl 49. Alzola Atalak 40. Aldegin: Xe 216. PE 149. AzpPr 89. EusJok 24. Inza Azalp 55.<br />
Mok 14. ArgiDL 167. Noe 128. Ir YKBiz 543. TAg Uzt 167. EA OlBe 9. MAtx Gazt 98.<br />
(Ejs. de alderik egin en frases negativas). Zugandik inoz alderik ez egiteko grazia. CrIc 151. Okasio gaizto<br />
ta ezagunetan egon diranak alderik egin gabe. Mg CC 170. Diabrubak sare barruti alderik egin ez dagijen. Mg<br />
CO 122. Ekusirik zaldiak ez ziola [astoak] beingoan alderik egin bidetik. VMg 45. Eztaidala alderik egin ori<br />
baño geijago opa ezpadeuste. Eneuke zerura juan gura irabazirik geratuten bajat. Astar II 59. Lurrari itxasitta<br />
(lotuta) eguala ta ezin ebala bertotik alderik egin. Altuna 11. Asmo gogorra artu ebela iñora ez alderik egiteko.<br />
Kk Ab II 186. Herritik eztuela inork alderik eginen. Arti Tobera 164.<br />
(Aux. intrans.). Baña eranzungo deustazu: Zelan aldegingo nas areriotu bage? Añ GGero 262. Etzaite<br />
eldu; aldegin zaite: au da erremediorik onena ta seguruena. Ib. 270.<br />
2. (SP, Lar). Hacer sitio (prop. y fig.). "F(aire) place. Egidazu alde, faites-moi place" SP. "(Hacer) campo,<br />
hacer lugar" Lar. "Ceder, mostrarse inferior, norbaiti aldegin" Ib. Nihori alde egin eta deus erauki nahi izatu<br />
eztiot, bañan azkhena geldi zekidan nahi izatu dut. EZ Eliç 159. Eta, ostarteak eguzkiari alde-egiñik, odeien<br />
artetik onen diztira itsa biurtzen denean, beren oikotasuna estaltzen dute izakiak oro. Txill Let 27.<br />
3. (BN ap. Lh (que cita a Lf); Añ). "Apartar" Añ. "Dévier" Lh. v. alde eragin. Alde egingo dira onak<br />
deungen artetik. Añ EL 1 45 (EL 2 51 deungaak onen arterik ateretea). Onek an inguruan batera ta bestera<br />
dagozan deabruak aldegin, uxatu ta urrinduten ditu. Añ GGero 355. Katamotzak bere kolore nabarrak aldegin,<br />
itxi ta kenduten dituenean aldatu, itxi ta mugituko ditu bekatari gaisto batek bere bere ekandu deungak. Ib. 75.<br />
Jatortzunean aragizko tentamentu, griña, gogoraziño bat, bereala bota, urrindu, aldegin ta zeu ganik egotzi bear<br />
dozu. Ib. 259.<br />
"Evitar" Añ. Lenengo, alde egin bear deguna da bekatura garameezan okasio ezagunak. Mg CC 185. Artu<br />
bear dira alditezan bide ta neurri guztijak alde egiteko edo kenduteko pekatuko okasino ezaguna. Mg CO 122.<br />
Urten bereala bekatu-bidetik; alde egin galbideak. Añ EL 1 52. Ardurarik andiena ifiniko dozu alde egiteko<br />
bekatu bideak, lagun okerrak. Ib. 81 (EL 2 92 alde egiteko bekatu bideetarik). Danik [murmuraziño] txikerrena<br />
alde egingo dot Jesusen graziaz. Añ LoraS 175. Alde egiteko eureetatik era guztiko gaixotasunak. Ib. 4.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
983
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Laprastute txiker bategaz alde egiten dau batek menturaz jauste andi bat. Ib. 111s. Zelan alde egin illunetako<br />
or-emen yausteak ta plaustadak euren argia bagarik? Añ EL 2 4.<br />
4. (V, G, AN ap. A). (Precedido de gen.). Favorecer; ponerse de parte de. "Favorecer" A. Eta ementxe nago<br />
bizitzea galduteko bear bada, orren alde egitearren. Añ EL 2 110. Ispillu ederra zaitugu / Daizugun zuri ikasi, /<br />
Zeu legez Aretxa zainduten / Ber-alde egiñik bizi. AB AmaE 149. Ni auzi guztietatik iges nenbillen, baña<br />
zauriturik egoan batek, bere alde egin enebalako, jarraittu eustan batetik bestera ontzi guztian. Echta Jos 272.<br />
Guganontz begiak / Itzuli itzatzu: / Ama guztiz ona / Gure alde egizu / Beti, beti. In ArgiDL 165. Begira<br />
egozanak, mutillen alde ta errematantien aurka egin eben, onen kaltez txakurrenak esanik. Kk Ab II 40. Ola,<br />
lantegi ta meatokietako beargiñen alde egitea. Eguzk GizAuz 72. Bazekin, berriz ere, aitak Engraziren alde<br />
eginen zula. Etxde JJ 185. Jainkoa ukatu eta ala ere familiaren alde egin nai, irteera gabeko kale itsu batean<br />
bere burua sartzea bezala da. Vill Jaink 162.<br />
- ALDE EGINKI. Halere esku huntan geuden zorionez, / ezin aldeginki. "Sin poder apartarnos de ella". Or<br />
BM 136.<br />
alde eginarazi, alde eginazi (G-azp ap. Gte Erd). Hacer marcharse. "Kontrarioak alde egin azi zituen (Gazp)"<br />
Gte Erd 162. v. alde eragin.<br />
alde-egite. v. aldegite.<br />
aldeer. v. 1 aldar.<br />
aldeera (V, G ap. A; Lar, Añ), aldera (Vc ap. A; Lar). 1. Cercanía, inmediaciones. "Vecindad, inmediación",<br />
"afinidad, cercanía, vecindad" Lar y Añ. "Cercanía, región" A. v. aldiri. Zuk egingo dozu Bizkaiko euskera<br />
berba zeure erri ta aldereetan ebaten dan legez, ta nik neureetan ikasi dodanaz. Mg PAb 195 (Azkue traduce<br />
"en vuestro pueblo y sus aldeas"). Aingerubakin balijauta, gobernetan ditu Jaungoikuak Zerubak ta Zeruben<br />
aldeerak. fB Ic III 291.<br />
+ aldera (V-ger-ple ap. A Apend). (No precedido de gen.). "Comarca. Orren berbetea aldera onetakoxea da"<br />
A Apend. Alako baten otu jakon juatia aldeera atan eguan Marijaren irudi entzute andiko bat gana, usterik<br />
an baketuko zala bere barrua. Ur MarIl 69.<br />
2. Lado, extremo. Beraz beti darabilte kristauak beren Salbagille ona kruzifikatzen munduko lau aldeeretan.<br />
Mg CC 244.<br />
3. Accésit. "Aldeera (concours littér. de St. Séb., 1879), accessit" Dv. Cf. Lar: "Accessible, alderagia". Eta<br />
sari irabazle bakoitzari emango zaiezte 20na moldizkira eta 5na aldeera edo aipamen onragarria merezi dutenai<br />
(Donostia, 1880). JFlor. Orduan Iziarren egin ziran jostaldietan aldeera eraman zuan pinturatxo onek. Ag EE<br />
1895b, 75.<br />
aldeera. v. aldaera.<br />
alde eragin (Dv (G), H), alderagin (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv). Apartar, hacer alejarse. "Separar" Lar.<br />
"Apartar", "desviar", remover", "retirar", "retraer" Lar y Añ. "Éloigner, séparer" Dv. "Séparer, faire que se<br />
sépare" H. "Faire se séparer" Lh. AxN explica hastantzeko (411) por alderagiteko y iauzi-eragiten (28) por<br />
alderagiten.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales, con mayor frecuencia en vizcaínos.<br />
Zure eskupean dituzu [seme-alabak], alde eragiteko iñondik sor ditezkean gereizeai. Lar SAgust 16. Zeren<br />
guregandik aragiari ezin alde-eragin diogu. CatBurg 41. Alderagin [umiai] lagun ta ibilera txarretatik. CrIc 70.<br />
Eralgi biar da [uruna] bae zarratuban; alderagin birzaijari; au garbitu biar da zai utsa isteraño. Mg PAb 151.<br />
Alderagiteko [arimai] pekatuben okasino urrekuetati. Mg CO 222. Da birtute bat [...] alde eragiten edo<br />
apartatzen gaituana ura galdu eragiten digun bidetik. Gco II 83s. Ozta iru gazte aek jatxi ziran labean beera,<br />
Aingeru batek alderagin zien su eta garrai. AA I 410. Bere alegin guztiak ipintzen ditu [...] Jaungoikoagandik<br />
biotzari alderagiteko. AA III 360. Seme alaba ta mendekuak ondo azten ta pekatuko lakijuetatik alde eragiten.<br />
JJMg BasEsc IV. Eleisiak altareetan iminiko lituke [piestazale orreek], ango leengo santubai alde eraginda. fB<br />
Olg 180. Jerusalenera alderatzen zan, eta uri doakabe onetan zer gertatuko zitzaion gogoratzeak izutu eta<br />
alderagin bear zien [sic]. Lard 408. Lanza luzatu zion [Saulek]; baña David-ek gorputzari alderagin eta lanza<br />
paretean josi zuen. Ib. 168. Pekatutik alde eragiteko. Ur MarBi 47. Ze eragozpenek alde eragiten deuskue<br />
azkenetik? Itz Azald 66.<br />
(s. XX). Baña ezeutsen naibagerik emon gura gazteori, alkarregandik alde eragiteaz. Echta Jos 200. Lortu<br />
eben Matiren burutik alde eragittea Bilbora joateko asmoa. Ib. 230. Ama, nire ondotik alde-eragin neutsun! Artu<br />
nagixu zeuk orain! Altuna 111. Udalak erabagi eban arrotz guztiak uritik alderagitea. Or Tormes 83. Semea<br />
aitarengandik, eta alaba amarengadik eta erraña giarrebagandik alde eragitera etorri naiz-ta. Ol Mt 10, 35<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 984<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(He, Samper separatu, Ur banakatu, Ur (V) aldendu, Dv berezi, Ip, SalabBN berhezi, Hual berexi, Ker banandu,<br />
IBe banatu). Alde eragin eutsoen jentia artzeko gelatik. Kk Ab II 72. Etxe baketsuren batetik alde eragitten<br />
dautsubenian. Otx 27. Zure legeek ba-dute barnean samintasun osasungarria, atsegin galgarritik gu<br />
alderagiteko. Or Aitork 28. Alde eragin eutsen ardi-artzaiengana. Bilbao IpuiB 52. Eta emakume likits ura<br />
etxetik bota baiño len, berari alde eragingo ziotela. Etxde JJ 185. Alakoari alde eragin eta erbestean bizi-erazi<br />
bear genioke. Zait Plat 31. Beti egozan asmotan euren sailletik kanpora alderagiteko. Erkiag Arran 54. Ez da<br />
munduan [...] iñor, ari detsaran leixaltasunetik alde eraiñgo lestakianik. Etxba Ibilt 477. Eta ez zeukan beste<br />
eginbiderik, goragoko eginbideak baziren ere, hizkuntza lantzetik alde eragin zizaiokeenik. MIH 260.<br />
(Part. en función de adj.). [Zezenak] isterrak eta belaunak bear ditu biribillak, oñak alderagiñak, illea<br />
laburra eta lodia, baña malgua. "Separados". It Dial 93 (Ur oñak apartaubak, Dv ixtapea idikia, Ip istartia<br />
ideki).<br />
alde-eraginde. v. alderaginde.<br />
alde-eragite. v. alderagite.<br />
alde-erantzi. v. alderantzi.<br />
alde erazi. v. alderazi.<br />
aldeerdi. v. alderdi.<br />
aldeerri. v. alderri.<br />
aldegai. Componente. "Elemento de composición" BeraLzM. Buruz ernaia, biotzez ume, / eztarri leunaz<br />
txori, / aldegai guzik irekin dituk... / irekin oso ta garbi. EA Txindor 113. Gogo-samiña, beraz, izanik aldegai, /<br />
olerki barren dirault / gogamen osoa. "Así, compuesta de placer y de dolor". EA EuskOl 1931, 178. Buruz<br />
azkarra, biotzez ona, / aiskide leiala beti, / ontasunaren aldegai denak / iregan oso ta bizi. EA OlBe 34.<br />
aldegaitz (Hb ap. Lh, Dv). "Opposé, contraire" Lh.<br />
- ALDEGAITZ EGIN. "Aldegaitz egitea norbaiti, faire de l'opposition à quelqu'un" Dv.<br />
aldegaizkeria. "Acte d'opposition. Aldegaizkeriaz ez du nahi guziek nahi dutena, c'est par esprit d'opposition<br />
qu'il ne veut pas ce que veut tout le monde" Dv.<br />
aldegaiztasun. "Caractère de contrariant" Dv.<br />
aldegaiztu. "Contrarier, se tourner contre quelqu'un" Dv.<br />
aldegigo. v. aldekigo.<br />
aldegikera. v. alde-egiera.<br />
aldegin. v. alde egin.<br />
aldeginaldi. Marcha. Senar bakarraren emazte izanik, gurasoekikoa egin zun; etxea zintzo iaurri zun;<br />
beure egin onak lekuko zitun. Aurrak aztean, aiek Zugandik aldegiñaldi oro erdi oi zitun. "Nutrierat filios totiens<br />
eos parturiens, quotiens abs te deviare cernebat". Or Aitork 230. Itsasoz aldegiñaldia egiñik ere bi ezkonduen<br />
autsa, naaste, lur berak estaltzen zula. Ib. 234.<br />
aldeginka. Apartándose, alejándose. Berriz arenganatu ta berriz aldeginka bagabiltza, beti aul izango<br />
gera. Or JBDei 1919, 367.<br />
aldegita. "Remoción", "removimiento" Lar. "(Hb), déplacement" Lh.<br />
aldegite (Lar, Añ, Hb ap. Lh), alde-egite. Marcha, separación, partida. "Desvío" Lar y Añ. "Déplacement" Lh.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
985
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Guztien aotan dabillela, ta ezain dirudiala bere aldegiteak? Añ LoraS 27. Etxekotzat euki izan zun beti arek<br />
morroia eta naigabe aundia emango ziokean, noski, aren aldegiteak. TAg Uzt 309. Zenbait amak bezala ta<br />
areago, berekin eduki nai nindun, eta etzekin, nere aldegiteak zer poz zekarkioken. Or Aitork 114. Joan zan<br />
soldaduzkara. Eskerrak alde egite ari! NEtx LBB 125.<br />
Eztakigu kristaua Eliz Ama Santagandik aldegite au igaro dan edo etorkizun dagoan. AA III 475. Baña, itxite<br />
au, amorentea ganik aldegite au, zelan edo ze modutan egingo dozu? Añ GGero 261.<br />
aldegoi. v. 1 aldekoi.<br />
aldei (AN-araq ap. A Apend). Devanadera. v. harilkai.<br />
aldeido. Aldehído Urgaikatzai H biña kendu ta euren ordez O ezarri ezkero, aldeidoak sortzen dira.<br />
Aldeidoak izentetako, zein urgaikatzetik sortu dirian arexen izenari atzenean AL atzizkia erasten yako [...].<br />
Aldeidoak Ugorkietatik be lortu leitekez, ugorkiai H biña kenduta beste barik, eta izan be, aldeido itzak urgaia<br />
galduko ugorkia esan be esan gura dau. GJaur Kimia 192s.<br />
aldejo. "Desnivel en el vestido (V-m)" A Apend.<br />
aldek. "(BN-lab), estáte quieto (contr. de ago geldirik)" A.<br />
1 aldeka. 1. De lado. [Elurra] mara mara zetorren zeru goibeletik bera, aldeka, okerka ta astiro,<br />
mitxeletazko euri bigun ikusgarriaren itxuretan. Ag G 201.<br />
2. Según lugares. Ez nuen ezagutzen barneko zuzentasun ziña ere, Iainko guzialdunaren lege zuzenarena; ez<br />
diñot oiturazkoa, onek egin baititu, aldeka ta aldika, alde-aldietako oiturak. "Qua formarentur mores regionum<br />
et dierum pro regionibus et diebus". Or Aitork 64.<br />
2 aldeka. Apología. Bigarren idazle-mordo onen izaera ta ariurria Larramendirena berarena da:<br />
euskeraren aldeka edo apologia. Or EEs 1927, 150.<br />
aldeka. v. 1 aldaka.<br />
aldekaitz. 1. "(B), persona de vestidos mal puestos" A (s.v. aldetsu). Antistene-ren ikasle baldarren artean<br />
nabarmenago ageri ziran Platonen ikasleok, aldekaitz (aldetsu, soinekoak gaizki iantzita dabilena) aiek soineko<br />
beltzean ari zuria baitzebiltzan. Zait Plat 21.<br />
2. "(B), [...] lugar próximo a otro" A.<br />
aldekari, altekari (-th- S ap. Lh). Partidario. v. aldedari, aldelari. Zier orori Don Karlosen lehengo<br />
aldekariak. Atheka 179 (182 (G) aldekor, 185 (V) partidario, 176 (S) Karlostiar).<br />
aldekera. Aspecto, faceta. Bizitza uneko edozein aldekeran orixe izanik, zelan ezta izango betiko agurrez<br />
aldendutean? Erkiag Arran 168.<br />
aldekerdi. "(V-oroz), inclinado" A.<br />
aldekeria. Parcialidad. v. alderdikeria. Edeslariak zeaztasun bai egiaren zale ta batere aldekeri-gabea<br />
bear dualako, ta ez irabazkizunak ala beldurrak, gorrotoak ala lerak egi-bidetik okerrarazi-alakoa (Quijote IX).<br />
Ldi RIEV 1929, 210 (AIr RIEV 1928, 604 alderdikeri, Anab ib. 611 aldekotasun).<br />
1 aldeki. "Quarto de ave, carnero &c., aldekia" Lar y Añ.<br />
2 aldeki. Circunstancia. v. 1 aldekoi. Ba, aldeki estuetan ekanduna aurrera ateratzeko girna kementsuak<br />
bere aldez egiteak asko laguntzen du. Zink Crit 45. Eginaren barru eta bere aldekien artean zeintzea.<br />
"Distinción entre el fondo del hecho y sus circunstancias". Ib. 66. Bere bizitzako gañerako aldekiak nolakoak<br />
ziran ezpadakigu. Ib. 71.<br />
aldekide. 1. "Convecino" Lar.<br />
2. (BN ap. Lh, que cita a Lf). Partidario. Bainan, ziotenaz, Ziberotar jazarrien buruzagi handi bat zen, eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
986
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
beldur ziren aldekideak (partisan) ethor zakizkon askatzerat. Lf GH 1924, 735.<br />
- ALDEKIDEKO. "Colateral" Lar. "(Hb), collatéral" Lh.<br />
aldekigo (Lar), aldegigo (Añ). "Libelo de repudio" Lar y Añ. Baldin iñork bere emaztea uzten badu,<br />
aldekigoa edo banakatutako agiria eman bizaio. Lard 381.<br />
aldeko (V, G; Dv, H), alteko. Ref.: A; Elexp Berg.<br />
I (Sust.). 1. (Precedido de gen.). Partidario (de), del bando (de). "Hauzaphezaren aldeko direnek burua gora<br />
dabilkate" Dv. "Aldekoa, partisan. Esauren aldekoak (Echve)" H. "Favorito" A. "Francon aldekuak ixillik dare<br />
aspaldian" Elexp Berg. Cf. ALDEKO (A, b). Hire etsaiak dituk biak nola biak. / Tontoa! derro arratoiak: / Hi<br />
bai nere aldekoa! Ez nauk eiki haiñ astoa. "Moi ton libérateur? Je ne suis pas si sot". Gy 246. Carlosen aldeko<br />
zen, handizki aitua, / Gora behera denek ezin mudatua. Hb Esk 156. Amasa Absalon-en aldekoa izan bazan ere,<br />
hura il ezkero David leialkiro serbitzen zuen. Lard 202. Eta Juduak larritu ziran, Diana-ren aldekoak aien<br />
kontra aztoratuko ziralakoan. Ib. 518. Joaten da bere aldekoakin bildutzera. "Con sus aliados". Otag EE 1882c,<br />
581. Xahu naiz ohartzen bada (mera) ez naizela haren aldekoetarik. Isoard (ap. DRA). Huna bertze gerthakari<br />
bat zointan ageri baita Jainkoak bere aldekoez hartzen duen artha berezia. Prop 1888, 139. Lege haren<br />
aldekoeri azpitik esku emanez. HU Zez 42. Behinere ez dituela harek ahanzten bere aldekoak, ez eta bere<br />
etsaiak. HU Aurp 62. Lege horiek egin dituzten gorrien aldekoa zela. Ib. 55. Gobernüko gizunak berak eta haien<br />
althekoak. ArmUs 1896, 106. --Nik? aurrean neukanari ukabilkada bategaz agiñak atera. Baiña asko ziran da...<br />
[...]. --Ta ire aldekorik etzan? --Iñor bere ez. Ag AL 81.<br />
(s. XX). Peruren aldeko guztiai zorrotz ekiteko. Ag Kr 173. Erlisionearen aldeko batzu irakasle, ez<br />
baitezpada erlisionearen mutilak. JE Bur 56. Luteroren eta Kalbinoren aldekoak. Inza Azalp 90s. [Amadeo<br />
erregea] etzan noski Carlosen aldekoa. Or SCruz 41. Oso gizon zuzenaren aldekoa ta liberalen etsai zorrotza. Ib.<br />
10. Poloniko erri xeea edo beekoa etzala abertzale, etzala aundiki ta apaiz polonizaleen aldekoa. Ldi IL 165.<br />
Yainkoaren ume edo aldekoak. Ir YKBiz 154n. Kristo ere lotsatuko da gutaz, ez gaitu bere aldekotzat, kristautzat<br />
artuko. Ib. 201n. Bost joku egin ark lagunekin; / Aldatzen aldekoek bi. Or Eus 423. I Piarresen aldekoa aizela.<br />
Etxde JJ 30. Urtubiaren aldekoak Sabelxuriak deitzen zituztela. Zerb Azk 61. Erreboluzioaren aldekoak garenok.<br />
Arti Tobera 275. Bruto ta Kasiren aldeko zan Keremona. Ibiñ Virgil 61. Biek [Ogetak eta Haranek] badituzte<br />
beren aldekoak. Ikusiko dugu... zoinek zuten arrazoin. Herr 4-2-1960 (ap. DRA). Adimen-zalerik zorrotzenek eta<br />
itxuenek, eta onura-aburuaren aldeko argienek eta gogorrenek Platon gurasozat, edo, arbasotzat dute. Zait Plat<br />
7. Bizartegian batzen ziranak bere, Dorregarairen aldekoak ziran, geienik. Erkiag BatB 80. Loiolatiarrak<br />
etzirela Nafarraren aldekoak. Ardoy SFran 97. Ez nintzake, haatik, egiaren aldeko zuzen agertuko guztiok<br />
dakigun zerbait ixilduko baldin banu. MIH 292. Ez dugula, hots, etimologiaren zaintzaile izan behar<br />
horrelakoetan, baizik eta mendeen joanak errotu dituen hots legeen aldeko. Ib. 99.<br />
v. tbn. EusJok 117. JMB ELG 85. NEtx Antz 58.<br />
(No precedido de gen.). Frantses eta Angeles aldeko zituen. Hb Esk 162. Erritarren artean ez ezik Markesandrearen<br />
inguruan zebiltzan aietatik ere, ba zitun Santa Cruzek aldekoak. Ib. 108. Geurok ere, etsai<br />
nahiz aldeko, haren ume eta iloba baikara. MIH 61. Joko bakoitzak izango ditu aldeko eta kontrakoak. Ib. 245.<br />
Euskal Herrian ez zuen [Regoyos-ek] aldekorik izan. Ib. 130.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Herriek emaitean herriei partida, / Bakhotxaren esteka herri aldeko da;<br />
/ Españolak badire kontra Fransesaren, / Bihotz guzietan da su erresumaren. Hb Eus 216. Baña jakin ez arren<br />
euren abixenak, / Jel aldekuak dira ortan dabixenak. Enb 147.<br />
2. (V-gip, G-nav). Ref.: A Apend; Garbiz Lezo 159; Iz ArOñ (álde, aldéko). Vecino. "Vecino" A Apend.<br />
"Aldékua, el vecino" Iz ArOñ. "Aldéko, aldékua, el de la casa vecina" Ib. v. ALDAMENEKO. Ura ekusten an<br />
omen dek / Paskoal gure aldekoa. GavonC (1705) Egan 1956, 27. Eta ala aldekoék, ta lén ikusi-zutenek errumés<br />
éskean zebilála, zióte: Agián eztá au, zegóna eskean? LE Io 9, 8 (Dv hauzoek). Norberen izkuntza aaztu ta<br />
aldekuen izkuntza ikastera dijoan erria, erri atzeratua da, ta laister, zoritxarrez, galdua. EgutAr 21-2-1962 (ap.<br />
DRA).<br />
3. Allegado, pariente próximo. "Aldekoenak, los allegados" A, que cita el ej. de Uriarte; en realidad, el suf. -en<br />
es de gen., no de superlativo. Ez bedi loia biurtu apaiza bere erritarren eriotzan, / Baizik bakarrik aideen eta<br />
aldekoenean, au da aita, ta ama, ta seme, ta alabarenean, anaiarenean ere. 'In consanguineis ac propinquis'. Ur<br />
Lev 21, 1s (Dv ahaideenetan eta hurbilekoenetan).<br />
4. (V-gip ap. Iz ArOñ; Bera). Prójimo. "Jaungoikoagatik gure aldekua mattatu biar degu, debemos amar al<br />
prójimo por Dios" Bera. "Jaungoikuarekiko, aldekuarekiko ta nerekiko utsarrak" Ib. "Aldékua, el [...] prójimo"<br />
Iz ArOñ. v. hurko.<br />
5. "Aldékuak, las limoneras" Iz Ulz.<br />
6. "El caserío muy próximo, siempre que quede muy cerca. Juan zaittez aldekora ta emon daizuela gatz puxka<br />
bat" Elexp Berg.<br />
7. "Aldeko, barrio o auzo para Bonifacio Echegaray (98)" Garate 12.ª Cont Eusk 1972, 56.<br />
II (Adj.). Próximo. "Okasio aldekoa, occasion prochaine" H.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 987<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALDEKO HANDIKO. "Aldeko baserrian, bi bizitzetatik urrunen dagoena, handikaldeko partekoa. Aldeko<br />
andiko txakurra da" Elexp Berg.<br />
- ALDEKO HEMENDIKO. "Aldekoan, hemendiko aldetik dagoen etxe bizitza. Aldeko emendikuan txarrixa il<br />
ddabe" Elexp Berg.<br />
- ALDEKOXEGI. Algo parcial, un poco demasiado partidario. Zorretan natzaio orobat nere itzulkizunekiko<br />
bere iritzia --nere ustez aldekoxegi zaidana-- emen agertu nai izan duelako. Gazt MusIx 8.<br />
1 aldekoi (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Bera), aldegoi. Circunstancia. "(En las) circunstancias presentes, oraingo<br />
aldekoietan" Lar. "Obenaren aldekoiak, las circunstancias de pecado" Bera. v. zertzelada, zertzelidade. <br />
Xeheren-xehe erauskida dietzadatzu [...] Jainkoak egin dautzun graziaren aldekoi guziak. Birjin 49. Amorioak<br />
diala haiñbeste begitharte nola aldekoi beitü batzen. Egiat 206. Pekatuari darraioen laguntaritzak, aldekoiak,<br />
jarraioak edo zirkunstanziak. Añ MisE 150. Diruditenez aldekoi miraritsu, zeñarekin señalatzen zituzten<br />
gertaera igarotakoak. "Según las circunstancias misteriosas con que descifraban los sucesos pasados". Izt D 50.<br />
Badu gañera beste aldekoi begirune ez txikiagokoa. EE 1881c, 36. Baña aldekoi auengarriak eraman izan zuten<br />
etsaiaren alde edo berezkira. "Circunstancias deplorables". Otag EE 1882c, 477. Beste [egintza] batzuek<br />
denpora neurtu eta aldegoi (circunstancia) estuetan egiñak. Ag Lar 559. Ordura arte aldekoi edo zirkunstanzia<br />
guztiakin jarri gabeak beti ziralako. AB EE 1896b, 21. Orazioan iru aldekoi biar dira gorde: au da, zer eskatu,<br />
noren bitartez ta nola edo zer moduz. Kortazar Serm 295.<br />
2 aldekoi. "Partial" H. v. 1 aldekor.<br />
aldekoikeria. Partidismo. Ango aldekoikeria, ez-jakinak, xinplekeriak eta... "ez-egiak" erokeria zahar<br />
baten agertze berriak ditugu: antisemitizgoaren, alegia. Aginaga Egan 1961, 6.<br />
aldekoitu. "Circunstanciar, aldekoitu, darraikotu" Lar.<br />
aldekontra. "Rebours, sens inverse" Dv.<br />
- ALDEKONTRA EGIN. Oponerse, llevar la contraria. Nik ezagutzen dit ene emaztia. Bethi, gaiza oroetan,<br />
alde-kuntria egin dizu. Egunaria 1956 (ap. DRA).<br />
- ALDEKONTRAKO. "Qui est au rebours, en sens inverse" Dv.<br />
1 aldekor (Ht VocGr 396, Lar Sup, Añ, Dv, H), altekor (S ap. A). 1. "Partial" Ht VocGr 396. "Parcial, de<br />
algún bando" Lar y Añ. "(Hacer las) partes de alguno, es favorecerle, norbaiten aldera egin, egon; aldekor izan"<br />
Añ. "Parcial, favorito" A. v. aldedari.<br />
(Uso sust.). Partidario. Zuei ere don Karlosen anziñako aldekorrai. Atheka 182 (179 (BN) aldekari, 185<br />
(V) partidario, 176 (S) Karlostiar). Bañan gure buruak aldakorrak eta aldekorrai egokitzekoak dirala-ta. EEs<br />
1920, 211.<br />
2. Parcial, no total. --Zelangoak izan leitekez parkamenak? --Osoak eta aldekorrak. Itz Azald 150. --<br />
Zeintzuk dira parkamen aldekorrak? --Muga izentauagaz emoten diranak, berbarako, berrogei egunekoak. Ib.<br />
150.<br />
2 aldekor. "(V-m), propenso a huir" A. Cf. alde egin.<br />
aldekortasun. "Partialité" Lecl, Dv (que cita a Abb) y H.<br />
aldekortu. "Devenir partial, se jeter dans un parti" Dv.<br />
aldekotasun. Parcialidad. Edestilariek zintzoak, egitiak eta iñoren aldekotasunik gabe izan bear dute<br />
(Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611 (AIr ib. 604 alderdikeri, Ldi RIEV 1929, 210 aldekeri).<br />
aldekoxegi. v. ALDEKOXEGI (s.v. aldeko).<br />
alde-kuntre. v. aldekontra.<br />
aldekurru. (Estar, etc..) inclinado a un lado. Otzarea aldatzean, aldekurru ipinita, erreztoago lurrez beteko<br />
dozu (V-m). "Poniendo en la cuesta la cesta ladeada [...]". A EY III 308.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
988
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldelari. Protector. Orduban egin zan Konstantino bakalderriaren erale bakar eta Eleizaren aldelari. J.M.<br />
Tolosa EEs 1913, 210. Gizonak aldelari altsua dauka zeruan. EgutAr 26-5-1962 (ap. DRA).<br />
aldemen. v. 1 aldamen.<br />
aldenaldi, aldenkaldi. Alejamiento, separación. Ni, Imanol, Donostijan beti, arra beteko urtekaldijak eta<br />
egun bat edo besteko aldenkaldijak ixan ezik. Euzk 1929, 62 (ap. DRA).<br />
aldenarazi, aldendu erazo, aldenduazo. Hacer alejarse, hacer separarse. v. ALDENDU ERAGIN. Gabeko<br />
amabijetako txingadak asi zirienien, ollarrak kukurruku egiñ eban eta orrek kukurruku-orrek aldenduazo egiñ<br />
eutzien diabru guztijeri (V-ger). AEF 1921, 95. Eta neure semetxu bakar oneri be, arren, ezegijozube niganik<br />
aldendu erazo. Otx 114.<br />
aldenatu (G-nav ap. Bon). Descarriar. Cf. alderatu (2). v. aldendu.<br />
aldendu (V; Añ, Dv (V), H), aldondu (G-goi; Izt 12v, Izt VocC H). Ref.: A (aldendu, aldondu); Etxba Eib<br />
(aldendu); JMB At (aldendu); Elexp Berg.<br />
Tr. Palabra propia de la tradición vizcaína. Entre los guipuzcoanos la emplean algunos autores del s. XIX<br />
(como Iztueta, Jauregui y Urruzuno), y se extiende notablemente en el XX. La forma aldondu sólo se documenta<br />
en textos de Iztueta (junto a aldendu) y Jauregui. En DFrec hay 28 ejs. de aldendu.<br />
1. (Con aux. intrans.). Alejarse, apartarse, separarse. "Apartarse" Añ. "Dislocarse, [...] bere lekutik [...]<br />
aldendu" Ib. "Aldondu, separarse" Izt VocC (que para "separar" da aldendu). "Oiñ dala illabete aldendu zan<br />
guregandik" Etxba Eib. "Obe eiñgo genduke emendik aldendutzia" Ib. v. alde egin. Ezta [Eliza] bat baño, ta<br />
ezin aurkitu leite osasunik edo salbazinoerik beragandik aldendu ezkero. CrIc 26. Pekatari triste Jesu-<br />
Kristoganik aldenduta infernuko bidian duazanak. JJMg BasEsc 217. Ez daijala Jangoikuak laketu ni zure<br />
borondatetik aldendutia. Ib. 225. Zerbait enzuten badozu [...], aldendu biarrian ez enzuterren, zurrago ifinten<br />
dozu belarrija. Astar II 106. Ez da geure Jaungoiko ona geu ganik inos aldenduko, geu beraganik aldentuten ez<br />
bagara. fB Ic I 74. Bekatu bide guztiak, zeintzuetarik orain aldendu gura ez garean. Añ EL 2 59 (EL 1 52 urrindu).<br />
Ibai andietatik aldendurik. Izt C 3. Aldondu ziran Ietegi ta menditarteak barrena batzuek Oiarzuna eta besteak<br />
Lezora. Ib. 390. Ibai au aldondutzen da Bergara eskuitara utzirik ezkerrerontz. Ib. 112 (117 tbn. aldondu). Au<br />
esanagaz aldendu ziran. Ur MarIl 118. Jaungoikua zure bijotzetik aldenduaz doiala? Ib. 91. Etxat bada atsoa<br />
aldendu mundutik? AB AmaE 271. Bardin sartzen da nartzan, bidetik aldendurik. Ib. 363. Gibel-andi aldendu<br />
zanian. Urruz Urz 25. Ezeutsen alkarri besterik esan, aldendu zireanean. A BeinB 69. Ai, laster lasterka igaro /<br />
da nitzat mundua! / Zer naiz aldenduezkero / etxeko burua? Azc PB 57. Bata besteagandik iñozbere aldendu<br />
baga. Itz Azald 174. Eguzkia lurretik aldendu zan. Ag AL 61. Orain dala amabi eunkida ta geiago Erromaren<br />
agindupetik aldendu ziran Greziar da beste Sortaldeko kristiñauak. Ib. 109n.<br />
(s. XX). Mari Jesusi burutik aldendu bear jako zorakeri ori. Echta Jos 130. Ontziak alkarregandik aldendu<br />
eittezan. Ib. 145. Utsa? Utsagatik ezta ura etxetik aldendu. Ag G 288. Bai aundiya Jaunagandik aldendurik<br />
dabillen giz-biyotzaren itxukeriya! J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Gizonak berez egia ta ona maite ditu; eta girnak<br />
narreztu-ta bidekatzen dutenean bestetan ez da aldentzen oietatik. Zink Crit 42. Baña aldendu gaitezan<br />
adarretatik eta guazan gerrira. Kk Ab I 13. Alkarri gabon esanda aldendu ziran bakotxa bere etxera. Ib. 105.<br />
Jauregitik aldendu zen beziñ laster. JMB LEItz 95. Pakeagandik aldendu eta guda eta ezdabaidaren ondoren<br />
gabiltzalako. Etxeg Itzald II 92. Lamiñerreka-ondo guztije itelletu ei ebien eta orduentxe lamiñe guztijek aldendu<br />
zirien andik (V-ger). AEF 1921, 96. Betiko eriotzatik, zure laguntzaz, aldendu eta betiko zorionean sartzea<br />
merezi dezan. ArgiDL 121. Obenerako bide guztietatik aldenduteko erabagi sendoa. KIkV 97 (KIkG 74 alde<br />
egiteko). Beraganako naitasuna, nere biotzetik betiko aldendu da. Alz Ram 68. Zalburdiaren zintzarri otsa<br />
aldendutzen dijoala entzuten da. Ib. 137. Markolbe etxetik aldendu zanekoxe. Otx 171. Gixonen batek<br />
emakumietarik osoro aldenduta bixi ixan gura baleu. Ib. 21. Nabarra maite-maite, geure anai zarra! / Zer dalata<br />
gugandik aldenduten zara? Enb 58. Eta aldendu gurarik jo neban lañora. "Anhelando huir". Laux BBa 68.<br />
Ontzi aietako bat Simonena zan, ta Yesus artara igorik, lurretik piska bat aldentzeko eskatu zion. Ir YKBiz 87.<br />
Beste batzuek [...] urrutira aldendu ere bai. JMB ELG 55. Egun tamalgarri ura aldentzen ari dek. ABar Goi 70.<br />
Kistar ekanduetatik zearo aldendu dira-ta. Eguzk GizAuz 187. Atea irabazita, iskanbil artatik aldendu zanean.<br />
TAg Uzt 183. Elkarrengandik biok aldendutakoan. Ol Gen 31, 49 (Urt erretiratu, Ur banakatu, Ker alde egin,<br />
Bibl itzali, BiblE urrundu; Dv zeinek bere aldera egin). Oakit len-bai-len! Etorri aizen bidez aldendu adi ta<br />
yauregi ondotik ere oa. Zait Sof 69. Emaro aren besoetatik aldentzen da. Ib. 146. Aldendu akidan! Ire ikutzeak<br />
loitzen natxion! Etxde AlosT 93. Bein artutako erabakitik aldenduko etzala. Etxde JJ 61. Aldendu behar zen<br />
haunditzen ari ziren beste haurrengandik. Mde HaurB 74. Ni barriz pozik ainbat ariñen / ondotik aldendu<br />
daiten. BEnb NereA 220. Aberearen sen eta griñetatik geien aldendu dena [gizona da]. Vill Jaink 64. Zaparrada<br />
ta iskanbilla artean, aldendu egin yatan ba, txakurra. Erkiag BatB 83. Alkarrengana batzen dirala, eta aldendu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
989
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
baño len izendatzen dabela urrengo agerturako eguna. Etxba Ibilt 483. [Guardia] oietatikan aldendutzeko. Uzt<br />
Sas 178. Errege-bidetik aldendu gabe arkitu nai zuan ostaturen bat. Berron Kijote 204. Geure txokotik aldendu<br />
garen aldi bakanetan. MEIG I 163.<br />
v. tbn. Altuna 35. Jaukol Biozk 61. Bilbao IpuiB 37. Basarri 105. And AUzta 87. Anab Aprika 67. Ibiñ Virgil<br />
118. Azurm HitzB 53.<br />
(Part. en función de adj.). Descarriado (sentidos prop. y fig.). Ardi aldendua. Mg (ap. H). Nikanor, kristau<br />
umetxu aldendua. Erkiag BatB 199.<br />
(Part. en función de adj.). Apartado (ref. a lugares). Cf., en otras formas no personales del verbo, Akes Ipiñ 19:<br />
"Ageda Deunaren ermitatxo au Ipiñeko parrokiti eguerdi alderantza dago, parroki orretati naikoa aldendute".<br />
Arabatik, Bizkaiko erri aldenduenetatik, eta Gipuzkoako alderdi askotatik bere [etozan]. Ezale 1897, 36b.<br />
Erriko kale bazter eta aldendu batean egoan [eskolea]. Erkiag BatB 17. Eruan eban sapaillu aldendu batera.<br />
Etxba Ibilt 475.<br />
2. (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Izt VocC H, Dv (V)). (Con aux. trans.). Separar, apartar; alejar. "Apartar" Añ.<br />
"Separar" Izt VocC. "Alako baten aldendu dot guzur bat esanda" Etxba Eib. Ez eriotziak, ez atsegiñak, ez<br />
billdurrak [...], ez mundubaren labankerijak aldenduko gaitubala geure Jesus maitiaren amodijotik. JJMg<br />
BasEsc 63. Besterik eziñak eta bear bearrak aldondu zeban, bai, Galbarioko menditik bere Seme maitea lurpean<br />
lagatuta. Jauregui 243. Zerren etorri nintzan aldendutera gizona bere aita gandik eta alabia bere ama gandik.<br />
Ur (V) Mt 10, 35 (He, Samper separatu, Ur banakatu, Ur (V) aldendu, Dv berezi, Ip, SalabBN berhezi, Hual<br />
berexi, Ol alde eragin, Ker banandu, IBe banatu). Yatorrizko pekatutik aldendu eta gordia legez Espiritu<br />
Santuagandik etorri yakon graziya baten bitartez. Ur BulaAl 17 (BulaG 527 berezitu eta gordea bezala).<br />
Itxumendi ta jakiñeza aldendu ta aiena bitez ere euskerarekiko. Aran SIgn 209. Burutik ezin aldendu dot /<br />
Beraren agur tristea. AB AmaE 165.<br />
(s. XX). Jaurti eutsan arpegira eskuan eukan ogi atala, baña Martiñek aldendu eban burua ta ezeutsan ikutu<br />
ogiak. Echta Jos 44. Alperrik nai zuan emazteak bide oietatik Peru aldendu. Ag EEs 1917, 171. Erne,<br />
euskaldunak, erne! Aldendu, urrutiratu dezagun ekaitz ori. M. Urreta EEs 1918, 160. Zeintzuk esan zituan<br />
[Pernandok] eta zeintzuk ez, nola jakin? Iñola ere ez, ta jakin gabe ezin batzuek bestiengandik aldendu. Muj<br />
PAm 12. Ez dakit zer dan guregandik zoriona aldendutzen duana. Alz Ram 77. Sugeari jaramon Ebak egiñaitik,<br />
/ Gu aldendu genduzan Zeruko bidetik. Enb 79. Mamu gaizto edo gaizkiñak uxatzeko eta izurri eta gaitzak<br />
uztatik aldentzeko. JMB ELG 80. Ondamenditik neskañoa aldentzearren. TAg Uzt 169. Ni etxekoetatik<br />
aldentzea, Kereoni ez zaion, ordea, zillegi. Zait Sof 162. Irrikitzen nituenak [...], / zahartzeak ene gandik aldendu<br />
ditu. Mde Pr 307. Geroko inpernua e aldenduko dozue zuekandik. Bilbao IpuiB 148. Bere burua aldendu nai dau<br />
naaste baltzetatik. Erkiag BatB 186. Gaur Jaungoikoagandik aldentzen zaitunak ordun alkartu egingo zaitu.<br />
MAtx Gazt 104. Zezenak aultzen dituen maitasunetik aldendu bearra. Ibiñ Virgil 94. Bateron-baten gaizki<br />
esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik. Etxba Ibilt 479. Ez nau jarri, Jauna, Zu maitatzen / eskein<br />
didazun zeruak; / ezta ere pekatutik aldentzen / inpernu beltzeko suak. NEtx LBB 279. Ez da, bada, Etxepare<br />
dagokion lekuan daukagula, euskaldun garen aldetik diogun zorra nahiz gogotik aldendu, gutxiets genezakeen<br />
olerkaria. MIH 297. Zorigaitz beltz hori guzion artean gugandik alden dezagun. MEIG I 195.<br />
(Sin complemento en ablativo). Separar (dos cosas). Gorputza ta arimia aldenduko ditu eriotziak. JJMg<br />
(ap. H). Nekez berezi edo aldendu ebezan auskari biak. A BGuzur 150.<br />
Evitar. Artu biar da Sakramentu au modestia txito andiaz lotsagabekeria guztiak aldendurik. CrIc 170.<br />
Ekarri egidazuz gogorazinoe onak: aldendu txarrak. Añ EL (ap. DRA). Martin sutundu zan orduan: Karlos bere<br />
bai, ta onek jaurti eutsan Martiñi ukabilkada bat: onek, zolitasun andiaz aldendu eban Karlosen besoa. Echta<br />
Jos 44. Gutxi jateak gaitz asko aldentzen ditu. EgutTo (ap. DRA). Euskera ilten daben orrelako erderakadak<br />
erraz aldenduko dabez. Belaus LEItz 118. Gaueko illunak, geiegiko argitasunik gabe, aldentzeko jarririk dagon<br />
argi ill, txurixka, illargia esaten diogun ori. Inza Azalp 33. Kalte orreik ikusi ta nola aldendu yakin ez, gabez<br />
ebillen, esan dodanez, zomorroa lez. Or Tormes 57. Gal-zoria aldendutearren eta esabiderik ez emotearren.<br />
"Por evitar peligro". Ib. 11. Eta tximista aldentzeko argizagi onetsi apur apur bat. Or Mi 98. Onek eta bere<br />
aizpak eriotzik beltzena ez dute aldenduko. Zait Sof 174. Ona izaten omen da berotasunaren aldentzeko oinazpiko<br />
zana ziztatzea. Ibiñ Virgil 103.<br />
Dejar aparte, exceptuar. Arimea aldendu ezkero [...], ori ta astotzar andi bat aren baten. Kk Ab I 35.<br />
3. Separarse de, dejar atrás (con complemento directo). Algodoia aldendurik / alkoola doaken lez / aldeko<br />
dot aidera. "Cual sube el alcohol / surgiendo de la guata / ascenderé a la altura". Gand Elorri 172.<br />
- ALDENDU ERAGIN. Apartar, alejar. v. aldenarazi. Euskaldunak, ixil-ixillik ebiltzan besteakaz batera<br />
ontziari aldendu eragitteko lanetan. Echta Jos 145. Osakuntzeak egiten daula, ez bakarrik gexotasunari igesi<br />
eragin, baita gatxa ekarri leiken gauzea ondo ezagutu ta aldendu eragin be bai. Kk Ab I 20.<br />
- ALDENDUKI. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela aldenduki? 'Separadas de<br />
nuestro padre'. Zait Sof 153.<br />
- ALDENDUXE. Algo más lejano. Bere aideak, urrekoenak lenen, aldenduxeak gero. Etxde AlosT 93n.<br />
- ALDENTZEKE. a) Sin apartar. Begiak arenganik aldenduteke. Erkiag Arran 97.<br />
b) Sin apartarse. Harentzat, bere betiko itzulbidetik aldentzeke, azkenera iristeko bidea hori da. MEIG IX 125<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
990
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(en colab. con NEtx).<br />
Etim. De alden < alderen + -tu, al igual que atzen-du, osten-du.<br />
aldenkaldi. v. aldenaldi.<br />
aldentze. Separación. Aldentze garaia danean, eriotza gure artean negarra ixuriaraztera datorkenean.<br />
JBDei 1919, 170. Arraiak ura bezala maite / baizenduan zure lurra, / ta bere mugaz aldentze orrek, / ematen<br />
zizun beldurra. Basarri 38.<br />
aldeoka. v. aldaroka.<br />
aldeontzi. v. alderantzi.<br />
aldepe (S), aldebe (A Apend). Ref.: A; Lh. 1. (En casos locales de decl., en sing.). "Aldepean (S), abajo" A.<br />
"Alde betik, beko aldetik" A Apend. "Aldepetik (S), par dessous" Lh. Zelüko gaizer jarraikiten bada, eta<br />
ezdeüsen edükiten aldepekoak oro, handikeriak, sobera agertü nahiak, plazerak. Bp II 57 (Azkue traduce<br />
aldepekoak "las cosas terrenales", en realidad es "terrenales", sin valor sust.).<br />
(Precedido de gen.). Süperiürrak begia etxekiten zeron üskaldün handiari. Arrats batez, zerbait zotükü<br />
nabaritürik, jarri zen haren alde peko kanberan. Const 19.<br />
2. "Aldepia, envers (S)" H (s.v. aldea). v. aldazpi.<br />
aldera. "Aldera, berreun-alderea, berreun-inguru (V-ger)" A Apend. Tal vez alderea se trate de errata por<br />
aldera, en cuyo caso no tendría valor sustantivo, y sí equivalente al de aldean (v. ALDEAN (d)).<br />
aldera. v. aldaera; aldeera; aldra.<br />
alderagi. "Accesible, lugar o cosa que se puede llegar" Lar.<br />
alderagile (Lar (-ille), Hb ap. Lh). "Apartador" Lar. "Qui met de côté" Lh.<br />
alderagin. v. alde eragin.<br />
alderaginde, alde-eraginde (Lar). "Apartamiento" Lar.<br />
alderagite, alde-eragite (Lar). "Propulsa, propulsión" Lar.<br />
alderagitu. v. alderegitu.<br />
alderagotu. "Acercarse más, alderagotu, alboragotu" Lar y Añ.<br />
alderakizun. Comparación. Mutikotan makiñabat aldiz esan zidan amonak nire aitaren antzeko erten<br />
nintzela. Orduan, ezin igarri alderakizun onen salaketaren gaiztoari. Etxde Itxas 19.<br />
Símil, figura. Au da bigarrena: ala-nola edo alderakizun baten bidez adieraziko dizut. Or QA 184. Ua<br />
argitaratzean, alderakizun egoki bat zitzaidan burura, zirku-iokutik artua atsegiñago ta argiago geldi zedin. Or<br />
Aitork 137. Alderakizun baten bidez adierazten du Luisek Iainkoak animari egiten dion ikutua. Or in Gazt MusIx<br />
40.<br />
alderakor. Inconstante. Ez natzaio [...] fida nere buruari, hain herbala ta hain alderakorra naizen<br />
denboran. "Inconstant". Birjin 212.<br />
alderandu, aldeandu (V-gip, G-goi). Ref.: Bon; Iz UrrAnz (aldeandu). 1. Apartarse. "--Zer egintzun Antonio?<br />
--Aldeandu zan emendik" (G-goi). v. aldendu. Baña ez al zuan Patxik aditu joan bezin aberatsa zetorrela,<br />
alderandu zan anaiarengandikan, izurriaz edo atzez beterik etorri balitz bezela Inazio. Apaol 112. Ekusi zuen<br />
alderandu zitzaiola bere eskuan lenago zeukan pluma ura. Maiatzeko illa 20.<br />
2. Apartar. Alderantzen dituzula Jaungoikoaren bidetan eta bere serbizioan arkitzen dan gozotasunetik.<br />
Maiatzeko illa 57.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
991
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alderantzean. "(V-gip), inclinado" A.<br />
alderantzi (G-goi-to; Hb ap. Lh; -nz- Lar, H (G)), alde-erantzi (G-goi-to), alde-erontzi (G), aldeontzi (G-nav),<br />
alderontzi, alderauntzi. Ref.: A (alderantzi, alde-erantzi); Garbiz Lezo 157; Ond Bac (aldeontzi). Revés<br />
(prop. y fig.). "Revés, la parte opuesta" Lar. "Reverso" A y Garbiz Lezo 157. "Parte interior de una prenda" Ond<br />
Bac. Cf. Añ: "Vice versa, kontrara, okerretara, alderanz".<br />
Tr. La forma alderauntzi se encuentra en un ej. de Larraun (v. infra ALDERANTZIZ), y alderontzi en Tomas<br />
Agirre (v. infra ANDERANTZITIK).<br />
Nik alde ona agertu dietelako, zuk alde erantzia erakutsi diezu; nik beren birtute aundia onratu detalako, zuk<br />
utsegite ariñakin nabarmendu ta beratu dituzu. Bv AsL 196. Ene! ene bidearen alderantzia! Ene! nere lagunen<br />
zoritxarra! Au ote Argostik irtendako bidearen atzea? Zait Sof 145. Erregea beti dugu Hamleten alderantzia;<br />
eragikor eta zirt-edo-zartekoa. Amez Hamlet 189. Barruan hartzen duenaren alderantzi gertatuaz. "Revés de lo<br />
que contiene". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). Baina bere alderantzi den erak, hutsunearekin bat jotzen<br />
duela, saldu gabe mamitzen du. "Su antítesis". Ib. 131. Bata bestearen alderantzia bezelatsu da. "La réplica, el<br />
contracanto del otro". Ib. 137.<br />
- ALDERANTZIKO. Contrario (usos adj. y sust.). Erriak burutzat autetsi dunaren aginduak, ordea, naiz<br />
txiki, naiz zindo, naiz alderantziko izan, entzun eta bete egin bear dituk. Zait Sof 180. Nola, ba, bizibide au<br />
zapuztu ta alderantzikoa neretzakotu nai izango nun? Ib. 73. Au ez da, baña, Jaungoikoa ikusi ta so-egiteko<br />
bide. Ain zuzen, onen alderantzikoa izan bere. Ibarg Geroko 20. --Beroak ezpaitu ezer otz egiten, alderantzikoak<br />
baizik. --Orrela da noski. [...] --Ezta onarena ere ez da gaitz egitea, alderantzikoarena baizik. --Argi eta garbi<br />
ageri da. [...] --Beraz, ez da zuzenarena gaitz egitea, ez adiskideari, ez beste inori, alderantzikoarena baizik, ots,<br />
zuzenbagearena. Zait Plat 98. Edozein erak bere alderantziko hori berekin dakar. MEIG IX 128 (en colab. con<br />
NEtx). En DFrec hay 1 ej.<br />
- ALDERANTZIRA (-nz- Lar; alde e. G-azp). Al revés. Gaur jaia ta, galtzerdi zulodunak jantziko al ditut<br />
ba? Jarri itzak alde-antzira. EEs 1912, 164.<br />
Al contrario. Ez, orraitiño, adimenak artu baño ez ditualako egiten irudiok; alderantzira, adimenak irudioi<br />
eldu, bakoiztasun zertzeladak erantzi, gogo erraietan irauli ta ustea sortu ta erditu daroa. Ibarg Geroko 19.<br />
- ALDERANTZITIK. Por el revés. Aspalditik, ordea, etzan agertzen, bera zan bezela. Azkenengo aldi arietan<br />
etzuan erakusten bere izaera alderontzitik. TAg Uzt 262.<br />
- ALDERANTZIZ (G-azp; Hb ap. Lh; -nz- Lar; aldeantziz G-to). Ref.: Iz To (aldeantziz); Gte Erd 11. Del revés.<br />
"(Al) revés, del revés" Lar. "Aldeantziz jantzi, vestir al revés" Iz To. "Atzekoz aurrera eta alderantziz jantzi zuen<br />
jertsia (G-azp)" Gte Erd 11. Sg. Lh: "De travers".<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos del s. XX. En DFrec hay 56 ejs.<br />
Atorra alderauntziz batek yartzen badu, auzoan asarrea. (AN-larr). A EY I 446. Kika erorten zaionari, iru<br />
egin baino lenago, alde-erontziz mantala edo aurreko trastea ezarri bear zaio (G-azp). Ib. 155. Gogoan aurka<br />
ezkontzea, soñekoa alderantziz jaztea bezela den. JAIraz Joañixio 162.<br />
(-nz- Lar, H; alderontziz G-azp ap. A; aldi-erantziz G ap. A). Al revés; al contrario. "Viceversa" Lar y H.<br />
"Traspintarse, salir al revés de lo que se creía, alderanziz gertatzea" Ib. "Al revés" A. Arean, i era batera<br />
intzan aipagarri, ni, berriz, alderantziz. Zait Sof 177. Baña opa dukanez etzaik yazoko, alderantziz baizik. Ib.<br />
128. Neronek nere iritzia alderantziz biurtu baitut. Ib. 192. Mutil gazterik diru usaiñean alargun edo neskazaharren<br />
batekin ezkontzen zanean edo alderantziz. Etxde JJ 171. Konturatu dira ez zela soilki berjakintzaren<br />
hondakin bat, alderantziz, berjakintza zela haren saila, edo, hobeto esan, haren errainua burmuinean. Mde Pr<br />
347. Ezta legortasunak ere, ezpaitu ezer busti egiten, alderantziz baizik. Zait Plat 98. Alderantziz, oliondoek ez<br />
dute alako landu bearrik. Ibiñ Virgil 90. Lizardik berak, esanak esan, alderantziz jokatu zuen. MIH 264.<br />
(Precedido de gen.). Eta auxe du arritzekoena Arkaleko mendi onek, beste mendi guzien alderantziz,<br />
tontordun ditula buruak, eta urteen buruan soildu ta txurituak. Eston Iz 26.<br />
(Precedido de -ko). Errege Jauna ba dator saillaren karraxiz... / aspaldiko ordez alaba ikusi zun irriz. /<br />
Orain ere lanak ziran lêngo alderantziz: / alaba, txoro-txoro, parra ezin geldiz. Or Eus 53.<br />
- ALDERANTZIZKO. Contrario. Ez zer esanik aurkitzen ez nuelako [...], alderantzizko arrazoiengatik<br />
baizik. MEIG VII 25. Nabarmenagoa da haien eragina hauen bizkar, alderantzizkoa baino. Ib. 123. Estaltzeko<br />
era hau, eraikileak erabiltzen dutenaren alderantzizkoa izanik, mukulu egiazkoena da eta itxura hutsekoa. MEIG<br />
IX 128 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 8 ejs.<br />
Etim. De alde + erantzi/erauntzi/erontzi.<br />
alderatu (G, AN, L ap. A; SP, Lar, Añ, VocCB, Dv, H). 1. (Con alativo o dativo, implícito o explícito).<br />
Aproximarse, acercarse. "Etsaiari alderatzea, s'approcher de l'ennemi, se mettre du côté" SP. "Acercarse",<br />
"arrimarse", "avecinarse" Lar y Añ. "S'approcher (venir à côté)" H. v. alboratu, hurbildu, hurreratu. Tr.<br />
Aunque el primer testimonio corresponde a Axular, se documenta casi exclusivamente en textos guipuzcoanos.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
992
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
En la tradición vizcaína sólo hay algún ej. de Añibarro. Cf. ejs. de aldera usado como participio s.v. ALDERA<br />
(a). En DFrec hay 6 ejs. de esta acepción.<br />
Zeren ezpaita on, hurbiltzeaz indar hartzen duen etsaiari alderatzea. Ax 400 (261). Perill orietatik<br />
ateratzeko, prest degu sua, gure Aita San Agustiñen biotzari sua eta garra darion artean. Aldera gakizkion. Lar<br />
SAgust 16. Egun ditxazkoa alderatu zanean nola prestatu zan esatea erraz ezta. Cb Just 57. Mundua baño<br />
lenagotikan / Señalaturiko eguna / Alderatu zan obratzekotzat / Gizonaren osasuna. Bast 211. Bazagoz zutunik,<br />
ez iñora alderatu. Añ EL 1 59 (EL 2 68 ez ezeri eutsi). Zer mirari gertatzen zan jakin naiez, alderatu zan sasironz.<br />
AA I 527. Ill bearrak giñala, eta ordua alderatzean perill andien artean arkituko giñala. Ib. 542. Agindu zuan<br />
[...] etzekiola iñor alderatu bi milla besoz. Ib. 428. Alderatu zan Moises mendiaren mugetara. AA II 6. Asko da<br />
norbait bere arnasarekin kristalari alderatzea. AA III 392. Urrutitika egiñagatik / intxaurrak soñu andiak, /<br />
alderatuta izan oi dira / askotan intxaur txikiak. It Fab 143. Barkaturik geldi gaitezen edo beintzat zor andirik<br />
gabe, plazoa ertxi edo alderatu baño len. LE Urt 378 (ms. 135v plázoa értxi baño lén). Zergaitik, Euskara<br />
indartsuak purrustada batekin aienatu izan dituen aixa, alderatu izan zaiozkan estalki ta lilluramendu guztiak.<br />
Izt C 15. Lanbide onetan Gipuzkoari alderatuko zaionik izango ere ez dala uste det nik. Ib. 129. Nork asmatu<br />
zenbaterañoko ondasunak kentzen diozkaten arraintan Gipuzkoatarrak itsaso ezopeari? Ez da erraz alderatzea<br />
ere! Ib. 204. Mats-biltzeko egunak alderatu ziranean. Lard 431. Felipe [...] gurdira alderatu zitzaion<br />
[Etiopiarrari]. Ib. 492. Jerusalenera alderatuago, eta biotza illunagotutzen zitzaion. Ib. 429. Eta ona emen non<br />
emakume bat [...] alderatu zitzaion atzetikan. Ur Mt 9, 20 (He, TB, Dv, Echn, Ol, IBk, IBe (h)urbildu, Hual xin,<br />
Ker urreratu). Zaldi noblia alderatu zaio Anjelikari. Bil 164. Alderatu zitzaizuten eta [...] garbitu zizkizuten<br />
oñak. Camp EE 1882a, 66. Alderatu zitzaion gizon tratakaitz, biurri, zital ari. Bv AsL 28 (v. tn. 132). Eta nola<br />
onuntza nitzan alderatzen. AB AmaE 283. Beragana alderatu eta esan zion. Arr May 98.<br />
(s. XX). Alderatu zen Bernardatxo Ama Birjiñarengana. Goñi 34. Gure autu bitxi au etetzera Patxiko alderatu<br />
zitzaigun. A Ardi 68. Alderatu zanean, gizonak ez zion zaunkik egin. Muj PAm 33. Pernando alderatu zitzaion.<br />
Ib. 41. Pozaren pozez jauzika alderatuko zaionean gazteria. Mok 12. Jaungoikoarengana alderatzean biotz<br />
garbia euki bear degula guri erakustearren. ArgiDL 62. Garaia alderatzen dijoan bezela. Alz Ram 98. Joxe<br />
Joakinengana alderatu ta marruskatuaz. Alz Burr 30. Manaxiri beregana alderatuaz. Ib. 37. [Ormak]<br />
alderatzen diran tokian 6n. luze, 5 zabal eta 4 berantz dituan zulo bat dago. JMB ELG 47. Makurtu zanean<br />
ordea, ugazama alderatu zitzaion ozenki ots eginaz. Etxde AlosT 94. Asto zentzugabeetara alderatu zan, eta aien<br />
antzeko egin. Or Aitork 405. Aurreko iturrira alderatu da neskatx bat. Txill Let 29. Alderatu egin natzaio. Ib. 33.<br />
Euskaldun guztiontzat egokiena iduritzen zaidan [euskera] artara zerbait alderatua. Vill Jaink 11. Mostradorean<br />
bakarrik zegoen egun batean alderatu zitzaion. NEtx LBB 40. Mendiko artzaiak esnatu dira / Alderatu dira<br />
Belenera. In MEIG I 77.<br />
v. tbn. Lek EunD 20. Anab Poli 112. Ugalde Iltz 50.<br />
(Precedido de gen.). "Gure familiagaz hasieran ez zan ondo konponduten, baina gero, gure alderatu zanean,<br />
lagun handiak egin ginen" (V-ple) X. Kintana Iker-10 150.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Antigone antzokiaren aurre-alderatu. Zait Sof 186.<br />
(Lar, Añ, Dv, H). (Aux. trans.). "Acercar" Lar. "Arrimar", "llegar, arrimar una cosa a otra" Lar y Añ.<br />
"Approcher" Dv. Sartzen du ezkerreko eskua iriñ zamapean, oratzen dio zorroari eskubiz burni kakoz bezela;<br />
astiro astiro, pitinga narrazka, alderatzen du sorbaldaraño. Ag EEs 1917, 203. Beraz orain kutxatila au aldera<br />
ezazu, dana ikasteko. Zait Sof 43. Ertzak alderatu egiten ditu zuaitzak eta geiegiak beratu. Munita 141 (hablando<br />
de los extremos meteorológicos). Bi poxpolo batean piztu ta erroari alderatu zizkion. Anab Poli 16.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Zuzen diok. Aur Onak / onetsi bitza! Sartu, mutill ederrok, / seaskaalderaturik<br />
/ yaiotza. "Y a la cuna acercad vuestro nacimiento". Ldi BB 52.<br />
+ aldeatu. (Usado en contextos negativos, en expresiones del tipo ez da alderatzeko, 'no es comparable, no se<br />
acerca'). "Emen eztago orrena alderatzekorik (G-azp), ez da alderatzen arentzako (AN-gip), ezta orren parekoa,<br />
ezta alderatzeko ere (AN-gip)" Gte Erd 199. Cf. infra (6). Ez da erraz izango billatzen beste landare bat, gai<br />
guztietara artoari alderatzekorik. Izt C 29. Entzun izan diet gizon jakintiai, ez dala Españako Erresuma guztian<br />
topatzen Aralarko kobreari alderatzekorik. Ib. 68. Erabakia izan zan garbiroki, Mondragoiko alzairuari<br />
alderatzekorik ezagutzen etzala iñon ere. Ib. 73. Ez du arkitu bat bakarrik alderatzekorik ez ezik galtzarbeaz<br />
gora igarotzen zaionik ere; argatik legez ta bidez ifini diote Erraldoi Euskalduna-ren izengaña. Ib. 453.<br />
Salomon-en anditasunari alderatzekorik etzan: lurreko beste Errege guziak onen parean utsak ziran. Lard 210. -<br />
-Bai nik, orain 25 urte idi apustua Mekoletaren aurka jokatu nuanean. --Ixilik ago! ez zegok aldeatzerik ere ta,<br />
nolako jendea! Lab EEguna 115. Ez yun alderatzeko balio, baña Bilbaoko Artxanda oroitarazi zidanan. Or QA<br />
52. Basterretxe ez zan onen mallakoa, ezta alderatzeko ere. Anab Poli 7. Gaztel-lirikurik alderatzen zaionik ez<br />
dala banesa. Or in Gazt MusIx 12. Ez dira alderatzeko ere liburu eder honen bikaintasunaren ondoan. MIH 357.<br />
Ez dit inork niri esango alderatzekorik ere orduan [duela berrogeiren bat urte] ikusi genuenik. Ib. 376. Ez zait<br />
iruditzen Bilintxen zenbaiti alderatzekorik sortuko nukeenik. MEIG III 84. En DFrec hay 3 ejs.<br />
2. (V, G-nav; Añ). Ref.: A; A Apend. (Con ablativo, implícito o explícito). Apartarse, alejarse. "Desviarse" Añ.<br />
"Descaminarse (G-nav)" A Apend. v. aldaratu.<br />
Tr. Documentado sobre todo en textos de autores vizcaínos. En el siglo XX su uso crece entre los<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
993
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
guipuzcoanos (antes sólo en Guerrico, Zabala y Apaolaza).<br />
Oraziñotik alderaturik dagoan arima batek. Añ LoraS 102. [Boto] au egiteko euki zenduan motiboa kendu,<br />
alderatu bada. Añ MisE 230. Alderatu edo apartadu zara aserratuteko pelleburutik? Astar II 105. Zegaitik<br />
alkargandik alderatu edo apartetan eztirian. Ib. 137s. Okasinoe guztietati alderatuta eguan. fB Ic II 276.<br />
Alderatu gaitezan uts egiteko ta pekatuban jausteko era guztietati. fB Ic III 366. Yoan tzirean ondasunak,<br />
alderatu zirean adiskiderik kutunenak. Añ EL 2 32. Zuengandikan alderatu nintzan ezkero, naigabea eta tristura<br />
izan dut lagun ordu guztietan. Apaol 56. Etzan baiña asko alderatu, lepo makurtua lerdendu ta albokera<br />
begiratuaz Txantoni oles egin eutsanean. A BeinB 55. Arimea eta gorputza bata besteagandik alderatu ziranean<br />
eriotzeagaitik. Itz Azald 35. Bide-zuloetan euriak egin zituan osintxoak ikusirik, alderatu zediñ aleban giñoan.<br />
Ag AL 89.<br />
(s. XX). Eta aurrekoa, okerkera ta gorutz begira alderatuten asi zanean. Ag Kr 13. Ua ikusteko soilki<br />
artaldetik alderatu zen Ilari. Or Mi 43. Saietsean zirikatu duen katamotza baño ariñago alderatu zan. TAg Uzt<br />
168. Aizeak daroazan orbelak lez, bata besteagandik berealakoan alderatu ta urrundu oi dira. Erkiag Arran 63.<br />
Noizbait azkeneko mendi koskorrak nekez alderatu ta Beobiko etxe-pilla agertu zan. Anab Poli 120. Neregandik<br />
zertxobait alderatuta. Anab Aprika 15. Iturrietatik alderatzen da zaldi garaillea. Ibiñ Virgil 104. Bata<br />
besteagandik pare bat metrora alderaturik ibiltzen ziran bidean. NEtx LBB 123. Oztopo batek bere bidea itxiko<br />
balio bezala, alderatuaz. "Se apartara de su objetivo". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx).<br />
(Aux. trans.). "Apartar" Lar y Añ. Eztodaz alderatu edo apartu gura Santuben komuniñorik Elexa Santako<br />
kristinau triste pekatu mortalian dagozanak. Zuzaeta 99. Jangoikuak gero alderatu edo apartauko ditu onak<br />
dongeetati. Mg CO 170. Azao juak edo lastotu dana alderatu biar da eskubariaz garija ganik. Mg PAb 151. Nire<br />
gogo, asmo ta lan guztiak alderatu ofendidu ziñadezan oker bidetatik. Añ EL 1 7s. Eioten da, eralgi, alderatu<br />
zaia. Añ LoraS 55. [Gorputza] da etsairik andiena, zeren ezin gerok ganik alderatu genzake. Añ CatAN 60. Gure<br />
biotzak munduaren amoriotik alderatzeko edo aparta erazotzeko. Gco I 449. Ta alderatu zituban zerugañeko<br />
urak zerupeko ureetati. fB Ic I 11. Illunak alderatuko nindubala zeu ganik. Ib. 54. Ezteutsa balijoko esatiak<br />
bertatik suba alderatu edo apartadu ebala. Astar II 135. Manuelak bere begi urgulluz betetakoak<br />
Martiñengandik ezin alderatu zituan. Zab Gabon 52. Gu ondo alkarturik eta baturik imintea Jesu-Kristogaz,<br />
zeñegandik alderatu eta urrindu gura gaituezan gu setalariak. Itz Azald 214. Angeruak alderatuko dituez onak<br />
txarrakgandik. Ib. 38. Betiko alderatu nai izan zun, nunbait, Jaungoikoak mutil arengandik. TAg Uzt 289.<br />
Oraingoan, ordea, txantxetak eta baezpadakoak alderatuta, aldez alde zabaldu ziozkan ateak indarrari. Ib. 233s.<br />
Estaltzen dituten elur-mendia[k] alderatzeko indarka ari diren bitartean [abereak]. Ibiñ Virgil 101. Artilleaz<br />
ardura baldin bazera, sasi-moltso, lapatx eta narrak aldera itzatzu. Ib. 102. Emakumea beragandik pixka bat<br />
alderatu egiten du. NEtx LBB 102.<br />
(Sin compl. en ablativo). Separar (dos cosas o personas). Jangoikoak gero alderatu edo apartatuko ditu<br />
Judas ta San Pedro. Sazerdote ona ta gaiztoa. Mg CC 119. Au gaiti olgetiaren gainian berba egiten danian,<br />
alderatu biar dira uts egiteko eskina bijak [...]. Bata laarregija, ta bestia gitxijegija. fB Olg 13.<br />
Exceptuar. [Jatorrizko pekatuak] egin zituban zori deungakuak, alan eurak nolan euren seme alaba guztiak,<br />
Jesu Kristo ta bere Ama maitia alderaturik. CrIc 19. Ama Birjina guztiz Garbija alderatu ezkero, beste Adanen<br />
seme ta alaba guztiok sortuten gara pekatuban. fB Ic III 21.<br />
3. Inclinar hacia un lado. "Ladear" Lar y Añ.<br />
4. Reservar. v. aldaratu (4). Munduari ematen diotzogu ditugun gauza baliosenak eta preziatuenak, hala<br />
nola adinaren florea [...]. Jinkoaz denaz bezanbatean, harenzat alderatzen ditugu munduak izateaz axolarik ez<br />
duen urthien ondarrak. Mih 89s.<br />
5. Aplicar. Cf. Lar: "Aplicar, acercar, alderatu". Arindu dezazkegu bere penetan Purgatorioko arimak? Bai,<br />
aita, barkamenak edo induljenziak, Mezak eta bertze egite onak aplikatzen edo alderatzen dieztegularik. Legaz<br />
56.<br />
6. Comparar. Zer din lur biribil au izadi osoarekin alderaturik? Or QA 206. Kikero aundiarekin alderatzeko<br />
kaxkarregia iduritu zitzaidan. Or Aitork 60. Alderatu zitun onek, aldian otsa zuten itzok Zure itz betikor<br />
ixillarekin, eta onela esan zun: besterik da, oso besterik. Ib. 309. Nere maitasuna ta berea alderatzen<br />
ditudanean, izututa gelditzen naiz. Txill Let 80. Enpedokel aiputan artu ta Platonekin alderatu ta alkar io ditugu<br />
dagoneko. Zait Plat 81. Luis eta Ibane alderatuz. "Paralelo entre Fray Luis de León y San Juan de la Cruz". Or<br />
in Gazt MusIx 22. Txikiak aundiekin alderatzea bidezkoa balitz. Ibiñ Virgil 111. [Lurralde auek] eztira Italiakin<br />
alderatzekoak. Ib. 85. En DFrec hay 20 ejs.<br />
Comparar, asimilar. Ur garbi ori fedearekin alderatu zun gure Iaunak Berak Ebanjelioan. Or QA 147.<br />
Gaitza illunarekin alderatzen yunagu. Ib. 71.<br />
- BESTE ALDERATUXE. Un poco hacia el otro lado. Euskal herria, guztira, kontservadorea da [...]. Beste<br />
alderatuxe agertzen baldin bada maiz, bestek horretara behartzen duelako da. MIH 120.<br />
Etim. Se echa de ver el contraste que se da tanto en aldaratu como en alderatu, que han tomado sentidos<br />
opuestos. Estos dependen, sin embargo, del régimen, del tiempo y del dialecto.<br />
alderatze. 1. (Precedido de tema nominal nudo). Acercamiento a. Bere itx-alderatze [= 'en su regreso a<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
994
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
casa'] berean edo lenago guziak itsas-putzu izugarrian ondatzen balitu. Mb IArg I 372.<br />
2. Separación, alejamiento. Nola eriotzan aldegin zuen Odolak Gorputza gandik, adirazo bear zan Sakrifizio<br />
onetan Kurutzeko eriotza edo sakrifizioan gertatu zana konsagrazio banaak edo apartekoak eginik, ez korputza<br />
egon ditekealako ostian odol gabe, ez kalizan odola korputz gabe, baña bai itzak egiten duen alderatze modu<br />
asko esan nai bategatik. Mg CC 203.<br />
alderauntzi. v. alderantzi.<br />
alderazi, alderazo (msOch 92 ap. A Apend; Izt 40r), alde erazi. Apartar, separar; alejar. v. alde eragin. <br />
Otsik eta danbatekorik andienak ere [...], etzutela otoitzetik bulzatzen eta alderazitzen. 'Le turbaba o distraía de<br />
su oración'. Aran SIgn 45s. Bere Apostoluai erakusteko jende guziaren artetik aldeerazi, eta bakarrean esan<br />
zien. Arr Orac 232. Besteak ez badeza andik alderazi, / damurik, ba daiteke galdûk irabazi. "No logra<br />
ahuyentarle de allí". Or Eus 31. [Aizkorak] oñaztarriak alderazten dituala esaten dute. JMB ELG 84. Auetatik<br />
alderazten nindutenean, zorigaitz aundi baten zamak azpiratzen nindun. Or Aitork 84. Biotz itxia ez baita<br />
gordetzen Zure begitik, eta gizonen ankerkeriak ez du alderazten Zure eskua. Ib. 101.<br />
alderazi. v. aldarazi.<br />
alderdi (V-gip, G-azp; SP, Lar, Añ, VocBN, Dv), aldeerdi (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (aldéerdixa); Elexp Berg.<br />
I (Sust.). Sinónimo de alde en varias de sus acepciones. Mucho menos gramaticalizado que éste. 1. Mitad de<br />
un cuerpo, de una cosa. "La moitié du corps" SP. "Témpano, medio tocino, txerrikiaren alderdia" Lar y Añ.<br />
"Côté d'un corps [...]. Sagar hunek alderdi bat huna du eta berzia ustela" VocBN. "Ohoinak alderdi bat galdua<br />
du, le voleur a un côté perclus" Dv. "Aldéerdixa, la mitad longitudinal del cuerpo" Iz ArOñ. "Si dividimos en dos<br />
verticalmente el cuerpo humano, una de las dos partes. Lo mismo tratándose de una casa, etc." Elexp Berg.<br />
"Atakia emon zotsan da alderdixa geratuta dauka" Ib. "Elgeta aldera joten daben alderdixa ziero erre jakuen<br />
etxiak su artuta" Ib.<br />
Tr. Algo mejor documentado en la tradición septentrional.<br />
Usteak, alde erdia ustel. "La esperanza tiene la mitad podrida". RG A 24 (B 35 usteak albo erdia ustel; citado<br />
o parafraseado en MEIG IV 124, VI 105, IX 63 y VII 112). Ikusiko duzu buru haren gaiñean bi mendi handi eta<br />
buruba arrasoa da alderdi bat du noroest edo suest eta bertze alderdia nordest edo suduest. INav 62. Molde<br />
huntan, Israelgo erresuma izan zen partitua bietarat: hamar tribuentzat zen alderdiak itxiki zuen Israelgo<br />
erresumaren izena, eta bertze alderdiak zakharken Judako erresumaren izena. Lg I 341. Hil onduan idiren<br />
zirakozien bihotzaren gañan alderdi bathian kürütziaren imajina net untsa egina [...], eta bihotzaren beste<br />
alderdian azotiak. AR 191s. Artzaña bada beztitzen, / Josliak tü gomendatzen / Zaragollen alderdi bata oihal<br />
hobez ezar dezen. / Halere higatüren dizü aitzinia beno lehen. 'L'un des côtés des culottes'. Etch 302. Ezda Eliza<br />
bat baizen; egiak ez detzake izan bi alderdi. Hb Egia 100. Bien artian mundu guziya bi puska egiten, alderdi<br />
bana bakoitzak bere kontura artuta. Bv AsL 171. Illunpez upaturik zeru alderdi biak, / Lurra euren barruan<br />
zarratu egiñik. AB AmaE 431. Ik orduen nire arpegi guztie ezin ikusi izango dok, surra ta alderdi bat baiño.<br />
Zegaiti? Biredea emon dodalako. A BGuzur 154. Burutik oñetaraño gorputzaren alderdi bat dena gogortu<br />
zitzaion. Goñi 71. Osto alderdiaren [= orrialdearen] zolan. JE Bur 5. Ezen bada sudur alderdi bakotxetik bidea.<br />
JE Med 13. Gizonak idekitzen dauzkigu, zabal, armairuño baten athearen bi alderdiak. JE Ber 62. "Perlesiak"<br />
artua, alderdi bat illa, eta aurpegia alde batera okertua. FIr 192. Izadiaren mukulu osoa bi alderditan banatua,<br />
gaiñeko ta azpiko. "In duas maximas partes". Or Aitork 362. Bi egi, bi alderdi, bi aro izan ditu orientzat<br />
bizialdiak: txikizitutik orain artekoa bata, ta gaurdanikoa bestea. Txill Let 28. Elizan, meza erdirutz, eregi eban<br />
bizardunana, eta barruan agertu jakon bere erastunan alde-erdixa. Etxba Ibilt 460.<br />
Parte. "Kamisetiak alderdi bat zikiña dauka" Elexp Berg. Ezartzen zutelarik ikhaspena buruko alderdi<br />
hazkarrenean, ahantz beldurrez. Hb Egia 138. Erre bezain laster alderdi errea ur hotzean sarthu behar da. "La<br />
parte quemada". Dv Dial 78 (It errekia, Ur y Ip erria). Artara, ezkerreko sorbalda atzitu arren, alderdi ura<br />
babesgabetua beste okerrik etzuan izan, naiz-ta bidez buruburniki azitxoa ta belarri-erdia galdu. "Desarmarle<br />
todo aquel lado" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 210 (AIr RIEV 1928, 605 alde ortako burdin-yauntzia urratu).<br />
Urteak eta mende luzeak zear, Euskal-Erriako giza-alderdi buru-yantzienari eztio gogoak eman. Ldi IL 53.<br />
Hola gobernatuz ba Jainkoaren eta ba Zezar-en alderdia hobeki jaliko baitira munduan. Larz Senper 34.<br />
2. (gral.; Arch VocGr, H). Ref.: A; Gte Erd 29. Lado; costado. "Alderdia, sahetsa, le côté" Arch VocGr. "Côté.<br />
Alderdi batetarik, d'un côté. Gibel alderdia, le côté de derrière" H. "Costado" A. "Ormean beste alderdire joan<br />
da (V-arr)" Gte Erd 29. v. alde. Erran den piñu hura idukiko duzu alderdi batarekin edo bertzearekin. 'Par<br />
l'une part ou par l'autre'. INav 52. Arroka bat zeiña agertzen baita baxamarean eta bada pasaia nahiz alderdi<br />
batetarik edo bertzetik. 'Tant de l'une part que de l'autre'. Ib. 55. Eta ioanen zare muillatzerat ponanko<br />
alderdirat. INav 5. Eztire segida batean interrogatu behar alderdi bateko bereko haurrak, bainan hobe da<br />
batean alde batekoak, berzean berzekoak aldizka interrogatzea. CatLav A 7r (V 8). Gaiak beraz eztia du, ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
995
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alderdi guzietatik eztia dario. Lar, carta a Mb 278. Eta gure oreña / alderdi batetik / agerian jarri zan / uste<br />
gabetanik. It Fab 153. Sutondoan ezartez, / Ongi beroturik / Alderdi batetik, / Bai eta bestetik, / Sugea du<br />
pitzerazten. Arch Fab 199s. Atheraia, diot [axeria], gibela motztua, / Eta afruntu hortaz net ahalkatua: / Nola<br />
abilla baitzen, oro ukhaiteko / Gibel-alderdiaz bera bezalako. Gy 69. [Eskaldunak] ez duela ethorki<br />
negu alderdiko. Hb Esk 9. Higan gaiten aphur bat mendi alderdirat. Ib. 140. Laphurdi bazterrean, ipharalderditik.<br />
Ib. 151. Zuek, Elizaren etsaiek, izartu diotzatzue alderdiak, gainbeherak eta hedadura. Hb Egia 152.<br />
Urkhila hautsi nahi duzunean, mendebal aldeko adarra utz zozu nihondik ahal bada, zeren bertze alderdia<br />
errexkiago sendatzen baita. Dv Lab 358. Urtharazten da su eztian libera erdi bat burra bethi igituz alderdi<br />
bererat, itzul ez dadin. ECocin 40. Ze millagro da beste alderdi danak itxita / Ipar aldera bai orratza? AB AmaE<br />
177. Haritz eder bat bada / gure mendietan, / Zazpi adarrez dena / zabaltzen airetan, / Frantzian, Espainian, / bi<br />
alderdietan. Zby RIEV 1909, 396. Espainia alderdiko Eskualdunak. Id. ib. 1908, 85. Botako alderdian, botaria<br />
[...]. Errebot alderdikoak ere lau edo bortz dire. Ib. 88. Altara-ganean kandela bi baiño ezebazan ipiñi, alderdi<br />
banatan bat. A BeinB 65. Iezarten dira maian / binan binan beti / alderdi bateti bi / eta bi besteti. Azc PB 87.<br />
Asi zan seme bata / alderdi bateti, / beste batzuk besteti / ta goiti ta beti. Ib. 48. Eskua sartuten da / eskuma<br />
alderditi, / atorrea ta gona / guztien azpiti. Ib. 68.<br />
(s. XX). Arranondok ibaiaren alderdi batetik dauka bere Kurutzemendi. Ag Kr 214. Batzuk alderdi batean,<br />
besteak bestean, da urrengoak txalupearen aurrean edo atzean. Echta Jos 252. Azpietatik zulatu dituzte<br />
[mendiak] alderdi batetik besteraño. Ag G 189. Alderdi batera ta bestera ezpal zati andiak boteaz. Ib. 103.<br />
Oihalaren izartzen, ikertzen, tinkatzen, garbitzen berriz, berdintzen bi alderdietarik. JE Bur 197. Eskualdun eta<br />
mendien bi alderdietarikako erdaldun, notari [...] eta eskoletxe handi batetako irakasle zenbeit. JE Bur 91. Arro<br />
arro, alderdi guziyetara begiratuaz. Iraola 111. Leher egina, puskak oro, beso-azpitik alderdi guzietara<br />
eskapatzen zaizkola. Barb Sup 20. Haize zirimola batek hartu eta zeramala alderdi orotara. Ib. 141. Thu egiten<br />
du barne hartako lau alderdietara. Ib. 88. Burua itzultzen du Bordaxuriko athe alderdira. Ib. 121. Kaperako<br />
alderdira burua makurtuz. Ib. 139. Gure gizona urandiari urbiltzen zela, bertze aldetik gizon bat urean sartzen<br />
eta eken alderdira eldu eta gau onak ematen ikusi zutelarik, bozik gureak. FIr 150. Hea, Erramun, pusa zak<br />
bertze alderditik, bertzenaz lurrerat yoain dituk egurrak. Zub 74. Bozkarioa edatuz alderdi guzietarat. Ib. 121.<br />
Jaupari aldra andi bat gustijen erdijan, / Eun da iru ikurrin aurreko alderdijan. Enb 32. --Ene, ba!, azpia -mutillak<br />
dio-- / orrein ederra dalarik, / nolakoxea ote da, gero, / zerua goi-alderditik!... Ldi BB 20. Mugaz beste<br />
alderditik ere Naparroa baita. Ldi IL 47. Aiek sinets-eziñik Uitzik dizu zati [egurra] / erdia ta geigo jan alderdi<br />
bateti. "De un lado". Or Eus 148. Eguna sortzen dan alderdira. "A la parte donde nace el día". Ib. 256. Atzerago,<br />
alderdi berian, idatz-mai bat. ABar Goi 14. Mirabeak jauregiko beste alderdian bizi ziren, eta horrengatik [...]<br />
iñork ez zuen ikusi [...] nola erori zen. Mde Pr 184. Txapelgorri aundiak borla anpatsu banakin alderdi batera<br />
esegita. Etxde JJ 204. Bañan kopla oni, loxintxa-usaiez gañera, beste usai bat ere badario bere lau<br />
alderdietatik. Lek SClar 112. Alderdi bakoitzetik amabi-amalauna metro luze, luze ta zabal, jakiña, kuadrauak<br />
edo diralako [etxeak]. Erkiag Arran 134. Muthiko gazteak karrikan bi alderdiak ikusi nahi zituen. JEtchep 95.<br />
Alderdi danetara begiratu. And AUzta 71. Plaza aundian sartzeko bazegoan, alderdi batean, Reggan deritzaion<br />
uztai-ate ederra. Anab Aprika 99. Alderdi batetik sartu ziran zazpi edo zortzi kontrario. Salav 95. Zein zerualderdiruntz<br />
bear duten. Ibiñ Virgil 87. Azpietatik zulatu dituzte alderdi batetik besteraño. MIH 24.<br />
Egiaz ederra [pobretasuna]; zeren Jesus, Maria ta Joseren alderdietan agertu zan ez-geroz ez dezakian<br />
ezertxok ere itxusitu. (Interpr?). Bv AsL 34.<br />
3. (V-gip, G-goi, L, B, BN, S; Dv, H). Ref.: A Apend; Lh; Etxba Eib; JMB At. Región, comarca. "Gure<br />
alderdietan ez da holakorik ikhusten, on ne voit pas de pareilles choses dans nos contrées" Dv. "Alderdiak [...],<br />
pays, région. Gure alderdietan, dans nos contrées" H. "Alderdi gizena (B), comarca feraz" A Apend. "Paraje,<br />
lugar, término" Etxba Eib. "Comarca, región, zona" JMB At. Ezperen bat bedi Nafarroa-beherearra edo<br />
zuberoarra Bizkaitarrarekin edo Alabesarekin [...], edo zein nahi Eskual-herriko alde batekoa bertze<br />
alderdikoarekin. ES 398. Europa daritzan gure alderdi hunetako zathi hau. Ib. 389. Bizi zen bere aitarekin Ur<br />
zaritzon hirian kaldeendarren alderdian. Lg I 38s. Onen iru semeak / Jafet, Sem eta Kam, / iru alderditara /<br />
zabaldu izan ziran. It Fab 229. Senperen izena da eskaraz Helbarren, / Nahiz alderdi batek orai duen arren. Hb<br />
Esk 119. Egon zaite zure alderdian. Zure gatik erosi dut etxea. Hb Egia 19. Judea eta alderdi aietako jende<br />
guziak. Lard 541. Tubal [...] bere etxekoakin etorri zan munduaren alderdi au gizakumez betetzera. Ib. 11n.<br />
Emakumeak bakarrik agintzen zuten alderdi bateko Erregiñaren Ministro eta ondasun guzien kontuartzallea. Ib.<br />
492. Nor bere alderdian, edo Ebanjelioa erakusten ibilli ziran tokietan, Jesusen izenean odola isuri eta illak izan<br />
ziran. Ib. 534. Bitartean Isboset bere alderdiarekin pozik zegoan, eta Davidek etzuen Israel guziaren agintean<br />
sartu nai. Ib. 184. Gesengo alderdian biziko zera. Ib. 59. Garai artan alderdi aetan España despita gogorrean<br />
Pranzesakin zebillen. 'En aquellas partes'. Aran SIgn 42. Alemania ta Suizako alderdietan. Ib. 90. Karlisten usaia<br />
da / Ez abantzatzeko, / Entregu ez badira / Batailan artzeko; / Sasiko alderdia / Baliatzen zako, / Otsuen<br />
gaztelura / Erretiratzeko. Bordel 178. Orlako funtziyorik / juan dan aspaldiyan / apenas izandu dan / gure<br />
alderdiyan. Ud 120. Agure bat alderdi danean ezaguna. "En toda la comarca". EE 1882c, 447. Alderdi onetako<br />
barririk nik ez dakit; / Jauna, jakin dagizun naz pelegrinua. AB AmaE 389. Franziako anaiak lengo gizaldian /<br />
Gero Naparroan ta gaur nire alderdian. Ib. 27. Lyoneko alderdian. Elsb Fram 64. Berheziki gure alderdietan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
996
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Betharrameko eliza, Sarrantzekoa eta Buglosekoa. Ip Hil 25. Urteetan nabill arimen billa, alderdi guztietan<br />
gomutaratuaz Kristoren esana. Ag AL 51. Euskaldun lurraren alderdi guztietan. Ib. 120.<br />
(s. XX). Alderdi guztietan dagoz oraiñdiño euskerearen sustrai onak eta landara mardulak bere bai. Ag Kr 6.<br />
Iziarren, Antiguan, Begoñan, alderdi guztietan. Ib. 214. Kafe ta azukrea? Oiek al dituk alderdi aietako uztak?<br />
Ag G 252. Nerbion inguruari Euskalerriko alderdia baño Londresko auzotegia obeto deritzot. Ib. 216. Jesusen<br />
siñismena zabaldu zan, ba, alderdi askotara. Inza Azalp 88. Erretore jauna, beorri ere alderdi abetatik? Muj<br />
PAm 52. Larraundarrentzat berriz, Irurtzungo alderdia dezu koko-erri. Mok 14. Ez dago arrunka aundirik /<br />
alderdi onetan. Tx B 218. Iduri luke bizkitartean alderdi huntako etxetiarrak gogorkixago bizi direla [...]<br />
Hazparne-aldeko dazkigun batzu baino. JE Ber 31s. Zapatu egunez alderdi oneetan aari-burua yaten da. Or<br />
Tormes 39. Gure alderdi otan apaizaren kontra atera diran liburu eta paperak denak bildu. Or SCruz 7. Aldegin<br />
zuen andik basamortu ondoko alderdira. Ir YKBiz 361. Guzia alderdi artako ardoxka garratz batek bustia. Ldi<br />
IL 45. Alderdi aietan bizi ziran erriak. JMB ELG 48. Alderdi ona, bakotxarena. Zerb GH 1936, 115. Ortik zear<br />
yoan eta zer alderdi dan itanduko al dizut? Zait Sof 106. Mejikoko Oaxaka alderdian. Munita 89. Ugartearen<br />
alderdi guztiz gehienez jabetu ziren. Mde Pr 249. Igeluko alderdi oietan zuten ardi-etxolara joatea. Etxde JJ<br />
191. Lehenago ere ardiketa ibilia zen, frangotan, alderdi heetan. JEtchep 55. Alderdi aretatik anka egin eban.<br />
Erkiag BatB 57. Geo Elbitxuriko bera bizi zan alderdia erori egin zan. Salav 10. Vigo ta Maringo alderdiak.<br />
NEtx LBB 31. Alderdi ark ez dauka / Gipuzkuan antzik. Uzt Sas 357. Alderdi pollita / hegoko partekoa: / parreparrean<br />
du / Larrun mendi-kaskoa. Mattin 46. [Hitza] nahikoa aldakorra dugu gure alderdi hauetan. MEIG VI<br />
187.<br />
v. tbn. Goñi 101. Basarri 79. Izeta DirG 36. Anab Aprika 27. Ibiñ Virgil 106.<br />
Zona. Barnean baditu [eskolak] sei eskualde edo alderdi. Prop 1903, 98. Infernu itzaz bi alderdi dittuan<br />
tokia edo lekua aditzen zuten lengoak. Bata zorigaiztokoen suzko leku ikaragarria [...]. Bestea onak bizi ziran<br />
lekua. Inza Azalp 72. Erakasten dauku sakristauak Iruña-alderdi batetako hilak zituztela lehengo mendetan harri<br />
heien azpian ehortzen. JE Ber 23. Aljer-ek ditu alderdi berria ta alderdi zaarra. Anab Aprika 14. Emakumeak<br />
beste alderdi baten ei dagoz. Erkiag BatB 193. Oso alderdi ederrean zegoen [tokia] bar dotore bat irikitzeko.<br />
NEtx LBB 62. Bat batean Joxe dagon lekua illunpean gelditzen da. Eta aitzitik argitasuna bonbero-koro-sailla<br />
dagon alderdian. Lab SuEm 182. Donostiako alderdi bati, ezagunetan ezaguna, Parte zaharra deitzen genion.<br />
MEIG VII 40.<br />
4. (G, AN ap. A; SP, Darric ap. DRA). Cónyuge. "Neure alderdi maitea galdu dut, j'ai perdu ma chère moitié"<br />
SP. "(Los) consortes. Alderdia joan, quedar viudo" A. "Alderdia joan, quedar viudo; litm., irse la costilla (G,<br />
AN)" A EY III 349. "Ezkonduak nola bizi behar dute bere alderdiarekin?" Darric (ap. DRA).<br />
5. Vena, arrebato, capricho. "Alderdiak itu, il a ses quintes" SP.<br />
6. Flanco, costado (parte del cuerpo). Ezin bere isterra ez alderdia aisiarat manaia dezake [idiak]. Mong<br />
590. Burua gora [bulunbariak], ixterrak arin eta zainhart, alderdiak guri. Hb Egia 130. [Zezen] aien alderdiak<br />
lurreraiño ieisten dira. "Latera". Ibiñ Virgil 104. Bigantxarik onena, betoker, buru zakar [..]; alderdiz, luze.<br />
"Tum longo nullus lateri modus". Ib. 95.<br />
"(V-arr, L-sar), carnazas" A.<br />
"(Lc, BNc), nalga" A.<br />
7. (Ht VocGr 384, Lar, Añ, HeH Voc, Dv, H, A). Miembro (del cuerpo). "Membre, alderdia" Ht VocGr 384.<br />
"Quartos, miembros" Lar y Añ. "Alderdia, lohadarra, gorputzaren zathi bat" HeH Voc. "Behereko alderdiak<br />
ihartuak ditu, il a les membres inférieurs perclus" Dv. "Membre du corps. Alderdi bat galtzea. (Les membres<br />
étant doubles, alderdi bat signifie un membre)" H. "Miembro. Bere alderdien estaltzekorik eztu" A. Hobe da<br />
zuretzak zure alderdietarik bat gal dadin, ezen ez zute gorphutz guzia izan dadin aurthikia gehennarat. TB Mt 5,<br />
29 (Echn alderdi; Lç, He, HeH, Dv, SalabBN, Leon menbro, Ip menbrü, Ur gorputzeko zati, Hual, Samper<br />
mienbro, Ol soin-atal, Ker, IBk, IBe gorputz-atal). Hainitz heri, itsu, maingu eta alderdi idorrak zuzten yende.<br />
TB Io 5, 3 (HeH alderdi idortu). Alderdiak eta sabela. "Les membres et l'estomac". Arch Fab 119 (Gy 193<br />
menbroak eta sabela). Alderdiek egin zuten, / Egun batez, zin alfer zirela egonen. / [...] Eskuek deusik eztute<br />
hartzen; / Besoak hilik dira egoiten; / Zankoak aldiz eztira igitzen. Ib. 121. Alderdi hoiek dira eihartzen. Ib. 121.<br />
Bada obe dezu alderdi bat galtzea, zure gorputz guzia infernuko sura bialzea baño. Lard 381. Bada, zenbat ttipia<br />
izan dadien, zigarrak baditu gorphutzaren alderdi guziak. Dv Dial 24 (It parte, Ur, Ip zat(h)i). Obispo jauna<br />
altxatu zan Franzisko erantzi bezain laster, ta [...] bere kaparekin estali zituan Santuaren alderdi gorriyak. Bv<br />
AsL 48. Bertzalde, ongi baino hobeki errearaztea gatik, ezarrarazten ziozkan, surat etzagozin alderdien gainean,<br />
suan gorrituak eta sua zarioten kobrezko hosto mehe batzu. Jnn SBi 151. [Astoak] sano izan balitu / bere<br />
alderdiak, / etzuben aterako / etxetik jabiak. Noe 67. Alderdi guztiak dittu guztiz egokiak, naiz begiak, naiz<br />
belarriak, naiz mingaña, naiz eskuak. Inza Azalp 45. Nai du gizon burua gorputz-alderdi guztiakin ondo<br />
erantsirik egotea. Ib. 141. Zure gorputz osoak argia badu, alderdi bat ere illun ezpadu, guzia argitan egongo da.<br />
Ir YKBiz 272. Hiltzerat kondenatu zuten: 1661-eko hazilaren 8an moztu zioten burua eta alderdiak zehakatu. Lf<br />
Murtuts 51.<br />
(Lc, BN ap. A; Ht VocGr, Dv). Partes pudendas. "Ses membres, bere alderdiak" Ht VocGr 384. "On dit<br />
souvent alderdiak pour les cuisses et les parties honteuses" Dv. "(Lc, BN) parte pudenda" A. Eta arnoa<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
997
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
edanik [Noe] mozkortu zen, eta bere olhan alderdiak agertu zituen. Dv Gen 9, 21. Aitaren alderdiak estali<br />
zituzten. Ib. 9, 23 (Urt ahalkisuna, Ur lotsariak, Ol larrugorria, Ker narrugorria).<br />
8. (V-gip, G-goi; Dv). Ref.: Etxba Eib; JMB At. Bando. "Zein dire zure alderdiko gizonak? quels sont les<br />
hommes qui sont de votre côté? Quels sont vos partisans?" Dv. "Bando, partido, parcialidad" Etxba Eib.<br />
"Alderdixak sutu ziran eta etorri zan gerria" Ib. "Partido, fracción" JMB At. Mila eta zenbait urtheren burian<br />
/ Otsoek ardiekin bake egin zian [sic]; / Arauz bi alderdien / Probetxia beitzen. "C'était apparemment le bien des<br />
deux partis". Arch Fab 139 (Gy 39 batzuen eta bertzentzat hobe zaiteken hori). Juantxo soldau zailla zan lanean<br />
alperra, / Zeiñ zan gerrara joan alderdi batera; / Matxiñ bere anaia bera duiñ nagia, / Baña, a bere soldau<br />
guztizko zolia. / Bata alde batean, bestea bestean, / Izan ziran kapitan zazpi bat urtean. AB AmaE 268.<br />
Tronpetearen durundu otsa ugar ebillan, / Alderdi bitan indarrak ziran metan jarri. Ib. 447. Au da Santo<br />
Domingon / iazo dan guztia / ta zelan dan España / alderdi zuria: / Ninfak eta gizonak / gagoz gaur pozturik /<br />
Espaniagaz betiko / len legez baturik. Azc PB 208s (se refiere probablemente a España como bando blanco,<br />
frente a los enemigos haitianos de raza negra). Zebiltzelarik Oiarzungo semeak karlisten alderdiyan, zuzenena<br />
zerizkiyotelako. BPrad EE 1897b, 230. Santacruztarren alderdiari kontu egingo ziola esanda. Or SCruz 63. Eder<br />
zait, batez ere [...] euskeltzale alderdien arteko elkar-artu-nai apurrenik sumatzea. Ldi IL 78. Aldi bateko<br />
gizartekeria alderdi bitan, batez be, zatitu da: alderdi batari baltsakeri edo komunismoa deritxo; bestea lengo<br />
izenaz gelditu da. Alderdi bi oneik alkarri gorroto bizia dautse. Eguzk GizAuz 42. Lapurdi guzia bi alderdi jarri<br />
zen, batzu alde, bertzeak kontra. Zerb Azk 61. Bi alderditatik zernai ele zorrotz elkarren aurka esanak entzunik<br />
ere. Or Aitork 229. Bikote orrek indartu daian / euskal sendian alderdi, / ezkon barrien buztarri ori / Jainkoak<br />
onetsi bedi. BEnb NereA 260. Esan didate hauk direla herriaren alderdi bien arimak. Medikutiarrak eta<br />
alkatiarrak. Arti Tobera 282. Esparte ta Atenai arteko gudu gorria sortu zan damurik, eta Elade osoa alderdi bi<br />
egin zan. Zait Plat 119. Amaika t'erdiak arte iraun zuan tiroteo orrek, bi alderdietatik jendea galanki ilda. Salav<br />
93. Agustindarren eta Dominikarren arteko lixkarrak sumintzenago, eta andik bi alderdi sortzen ere ikasgu<br />
nagusikoetan. Gazt MusIx 57. Gure azkeneko gerratean, apaiz-lagun, kapellau, ibillia zan. [...] Bazekian alderdi<br />
bietako akatsak eta argi-uneak ikusten. NEtx LBB 79. Bertze batzuetan, handizkiago iragaiten da "batalla".<br />
Alderdi batek beretzat dauka antzoki guzia. Bertzea zaldiz heldu da tauladaren setiatzerat. Lf in Casve SGrazi<br />
14. Frankok behar bada ez daukate [Baroja] guretzat. Zenbatek eztakit, ez baititut alderdi bakoitzeko iritziak<br />
kontatu. MIH 268. Jendeak, burutik orporaino alderdi-setaz loturik ez zegoen neurrian, gehiegizko zeritzanak<br />
[hitzak] ez zituen onartzen. MEIG VII 36.<br />
Partido político. "Partido político (V-ger)" A Apend (a pesar de esta indicación, la verdad es que alderdi<br />
'partido político', como neologismo culto (cada vez menos neol. y menos culto) se volvió de empleo general, al<br />
menos al Sur de los Pirineos).<br />
Tr. Documentado desde finales del s. XIX, su uso va aumentado a lo largo del XX, por lo menos al Sur; cf.<br />
JFlor: "Creemos que fué Arana Goiri el primero que con el valor específico de 'partido político' utilizó y<br />
popularizó el término". De los 1136 ejs. de alderdi recogidos en DFrec, una gran mayoría corresponde a esta<br />
acepción.<br />
Karlistak, liberalak ala erdelerriko beste alderdittakuak (1895). AG 624. Alderdi motzale guztijak igaro dira<br />
erri-aginddegijetatik. Ib. 544. Alderdi-Partido edo politika baten izenean itzegitera ez natorkizue. Belaus LEItz<br />
108. Alderdi baten gauzak bezela ez litzatekez begiratu bear [izkera etab.]. Ib. 108. Idazti au, "Jaungoikua eta<br />
Lagi-Zarra"-ren aldezko alderdiari esekintzen dautso. Larrak EEs 1926, 172. Berak irasi eban ain ondo /<br />
Alderdi euzkotarrena. Enb 34. Azkenik gixon batek berba egin eban, / Erakusteko gure alderdija zer dan. Ib.<br />
207. Bertan egin ebezan euzkeldun lagijak, / Euzkadi jaboteko euzko-alderdijak. Ib. 53. Euzkelerrijaz berberau<br />
egin / Gura dau Jel-alderdijak. Ib. 131. Zetarako ixan karlista eta / Liberal, kontserbadore, / Republikanu,<br />
sozialista? / Zetan komunista bere, / Euzkel-errien areriuak / Alderdi danok badire? Ib. 62. Karlisten alderdia<br />
berak ondatu zula. Or SCruz 114. "Yakintza" ez da, ezin diteke izan, alderdi aldizkingia. Y 1933, 10. Gure<br />
egunkaria euskozale sutsua izango litzake [...], naiz politika-alderdi-gabekoa izan. Ldi IL 150. England-an<br />
gizartekeri-zale alderdiaren buru Ramsay Macdonald bakaltseña da. Eguzk GizAuz 73. Oposizio politikoalderdiaren<br />
egunkariak. Arti Ipuin 48. Ango errizaleen alderdiaren buru egiten zuenakin. Zait Plat 9. Garai<br />
artako alderdi-burruketan. Ib. 11. Andikien alderdi-buru bezala. Ib. 9. Alderdi bataren buruzagi, oba ez,<br />
Olarratz jauna izango zan. Erkiag BatB 80. Sozialista alderdia. Ib.191. Nahiz gerla tiroak urrundu aspaldi, /<br />
haren usain kiretsa bada hemen gaindi; / batean kalapitan hoinbertze alderdi, / edo langilen eta nagusien aldi.<br />
Xa Odol 250. Galesko alderdi abertzalea. MIH 186.<br />
Equipo o parte en una competición. Bi alderdiak kuantean berdintzearekin, biak jausten dire trenterat eta<br />
oihu egiten da ados. Zby RIEV 1908, 88. Alderdi bakhotxeko pilotariak lau edo bortz dire. Ib. 88. Gazteak eta<br />
zarkoteak, erkiñak eta kankalluak [...], alderdi bateko ta besteko gaitasunak neurtzen dakizkitenak eta biotzak<br />
dion aldera itxu itxuan daudenak. Ag G 81. Bi alderdiak adostu dira 37-ra, eta handik harat bertze lau-bortz<br />
aldiz, azkenik 44-ra. (En un partido de pelota). Herr 16-2-1961 (ap. DRA, s.v. adostu).<br />
Parte interesada. Alderdi nastuetan sartuten ez dana / Gauzak zuzen ipinten bakarrik ezpada. AB AmaE<br />
242. Sakeletik atarau, eta ba damotsaz aitaturiko diruak. Ogeiko bi ta erdi. Eta alderdi biak pozarren, irabazia<br />
bientzat dan ezkero. Erkiag BatB 164.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
998
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Hemen ere tituluak bi alderdietako [Eliza eta Gobernamenduko] buruzagiek elgarretaraturik behar lituzketela<br />
eman. JE Bur 51.<br />
Borroka aski bitxia, alafede, ez baita alderdi baten erasoa besterik, ez dakigularik honek hautatu duen etsaia<br />
ezertaz jabetu den. MEIG VI 109.<br />
(En la expr. -(r)en alderdia eduki 'ponerse de parte de'). "Côté [..] d'une cause. Uste nien zutan adiskide bat<br />
niela bena yakin dut ene partidaren alderdia daukezula, [...] mais j'ai su que vous tenez du côté de mon<br />
adversaire" VocBN.<br />
(En la expr. -(r)en alderdia hartu). Cf. ALDERDI HARTU. Urtea zan, ez asko geiago, Iustina Balentinian<br />
Errege aurraren ama, Ari-tarren alderdia arturik, Zure gizon Anburusi-ren ondotik esetsika asi zala. Or Aitork<br />
223s. Bazoan Gobernadoreari galdegiterat zerbait egin zezan Ceylan-eko giristinoen alderdia hartzeko. Ardoy<br />
SFran 177. Huna nola hartzen duen Frantsesek "bere Aitaren" alderdia. "Comment François prend la défense<br />
de son 'Père'". Ib. 119.<br />
(En la expr. -(r)en alderditik jarri). Laster jarriko zaiataze Pintoren alderditik. Bai orixe! Bilbao IpuiB 68.<br />
9. Aspecto, faceta. Erregetarzunaren gainetik / Ene lanak hasi behar zukien; / so gitez alderdi batetik, /<br />
Sabelian / Errege itxura guneke ediren. "À la voir d'un certain côté". Arch Fab 119 (Gy 193 alde gisa batetarik /<br />
konsideratuz geroztik). Ezen sinheste-gabe handienek atzematen diotzate Elizari alderdi onak. Hb Egia 142.<br />
Amaren biotz gozuak beste alderditik begiratzen zien bere semiak egiten zituan egintzai. Bv AsL 26.<br />
Maitetasunak arpegi edo alderdi asko dauzka. Ag G 289s. Alderdi guztien berri jakiteko. Ib. 290. Gogobetekoa<br />
dala esan geinke bazkatzallearen bizitza alderdi onetatik begiratzean. Ib. 152. Gizaseme gazteak eztakite neska<br />
ezkongeiaren txaldankeri, seta gaizto ta alderdi txarrik ezagutzen. Ib. 34. Arazoaren beste alderdi bati oartuago.<br />
FIr 165. Gauza zaharrek badute bere alderdi ederra eta goxoa. Zub 89. Udaberriak badu larrazkenak ez duen<br />
alderdi on bat. Ib. 122. Au da otoitz onen alderdi latza gizonaren suminkortasunari begiratzen bazaio. Inza<br />
Azalp 146. Bertsu hoik irakurtzearekin, ez duzue, ni beldur, ezagutuko Oxalderen alderdi bat baizik: ahulena.<br />
Ox 203. Nere apari-legea eginda etxetik irten naiz, eta alderdi orretatik ez daukat lastertu bearrik. Alz Ram 25.<br />
Agi gai adirazteko / gizaki guzien alderdi ta asmo. "Cualesquiera manera y pensamiento humanos". Ldi BB 140.<br />
Eta eztakigu, guk ain errez egotzitako alderdi on oiek ustelak dirala ta gure zabarkeri zaarraren ume. Ldi IL<br />
51s. Baña "Erri-lan"ek, gaurdañoko bazkun euskozaleak ez bezela, badu laugarren alderdia, ta polit samarra<br />
bera: Dirutza, kapitala. Ib. 116. Gauzak okerreko alderdiz ikusteari. Ib. 52. Biziari bere alderdi latz eta samiña<br />
billakatu zion soilki. Etxde JJ 38. Oitura onek bere alderdi ona, bai. Anab Aprika 16 (Poli 95 alderdi txarra).<br />
Alderdi askotara zegoan errian gaizki ikusia. Zait Plat 98. Gizonaren alderdi au ezin diteke alde batera utzi. Vill<br />
Jaink 124. Superstizioa, zion Benjamin Constant-ek, emen, Frantzian, ez oi da artu bere alderdi bitxi eta irriegingarritik<br />
baizik. Ib. 132. Gauzen alderdi beltz eta illunari elduko zion beti. Alzola Atalak 115. Eguneroko<br />
beren artu-emanetan, alderdi onak eta aulak elkarri ikusten bai dizkiote. NEtx LBB 169. Euskaldunok etziegu<br />
bildurrik gordinkeriei, baiña zikin-aldetik jo bearrean, gai orrek duan alderdi parregarriari begira oi zioagu. Ib.<br />
120. Ez beti alderdi txarra ikusi! Lab SuEm 191. Apez horiek baitakizkate / andre hoien alegiak / pixkat xuxendu<br />
nahi nituzke / hoiek tuzten alderdiak. Mattin 89. Eta gauzek badauzkate bi alderdi behintzat: Euskal-Herriak ere<br />
halaxe. Larre in Xa Odol 15. Ez baita gehiegi saiatu egilea sinbolo horren alderdi onak, gizon den aldetik,<br />
jasotzen. MIH 337. Larramendiren asmoak badu, haatik, beste alderdi bat ere, inoiz gogoki azaldu zuena. MEIG<br />
V 105. Alde eta alderdi ugari ditu Tovar-en bizitzak. MEIG VIII 84.<br />
10. (G-goi ap. JMB At). Ventaja; cualidad positiva. "Ventaja, utilidad". JMB At. Onekin alderdirik / ez du<br />
familiyak. Ud 98. Indianoak zu estutzen bazaitu geuk emon bearko geuntzuzala milla erreal, orrenbeste alderdi<br />
bageunkalata. Ag Kr 180. --Paulatxo! Jaunaren izenean, begiratu eizketzu ainbesteren alderdiak. --Ezagutzen<br />
ditut, zalduntxoen berri badakit. Onenaren andre nagusi baño naiago det Joserekiñ eskale. Ag G 372.<br />
Disimuluak gezurra izanda / dauzka bere alderdiak. Zepai in Tx B 229. Orain, Idazkaritzat, gizon bat billa<br />
dezagun. "Gizon" izki larriez ipiñi utsak, aren bearrezko alderdietzaz itzaldi luze batek baño areago dio. Ldi IL<br />
116. Batzuek kontra izango ditut / ta alde beste erdiyak, / orain esango ditugu emen / geure lurren alderdiyak.<br />
Uzt Noiz 62. Egunsentiak izaten ditu / milla alako alderdi, / ezjakin batek ezin lezazke / esan bear bezin garbi.<br />
Uzt Sas 322. Mendi-baserri batek izaten / baidu bere alderdia. Ib. 246.<br />
(V-gip ap. Elexp Berg). Provecho. "Arek bere alderdixa besteik eztau ikusten" Elexp Berg. "Danok ga onak<br />
norberan alderdixa zaintzen" Ib. Nere mouko artzekuak ote dauzkatzun / eman dirate aitzera, / gizonarentzat<br />
alderdi ederra / da orixe're zartzera. EusJok 104. Anton Amure oidi saiatzea / Txikito bengatutzera, / baño ortik<br />
alderdi aundik / eztu ekartzen etxera. Ib. 105. Aziendaz ta lan-erremintaz / bagenedukan indarra, / aiekiñ ere ez<br />
degu orain / oso alderdi ederra: / zazpi baliyo luketen gauzak / bostian eman biarra. Tx B II 61. Zer alderdi<br />
dago oiekin? / etorri ta ala joan. Or Eus 64. Goseak iltze orrek alderdi txarra du. Ib. 247. Zer duk ik neskarekin,<br />
aker-buru-jale? / maiztar alderdi-gutxi, etxean eltze-mê. "Inquilino de pocos haberes". Ib. 38. Andik eroso zegon<br />
eskola / ta lanerako tokia, / ori etxetik alde daukanak / ez du alderdi txikia. Uzt Sas 120. Txit nabarmenak izaten<br />
dira / emen gizon odoldunak, / mundu onetan alderdi ona / du ori berekin dunak. Ib. 230. Pabrika asko egin /<br />
errian lana ugaldu, / orrek erriko jendiarentzat / alderdi onik bai al du? Ib. 169.<br />
(Usado irónicamente). "Ze alderdia! (AN-5vill), ze alderdie kontu egiteko! (B)" Gte Erd 189. Berriz atzera<br />
Españira etorri zan Prantzitik amasei mutillekin, aien buruzagi. Etzeduken alderdi gaiztoa! Baño ala ere ez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
999
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
etsitzen. Or SCruz 37. Len gutxi izan karlistak, eta elkarrekin asarre. Gerra irabazteko, zer alderdia! Ib. 109.<br />
Etxagok alderdi txarra. "¡Por Dios que está bueno el negocio!". Or Tormes 99. Alderdi ederra orai elurrengantik<br />
egoten bagineke egun saill bat lanik egin gabe. Irabazi ederra urtea ongi akitzeko. Izeta DirG 65. Gurasuak<br />
baztertuta, / alare ezin aspertuta, / zer alderdia zartuta! Uzt Sas 240.<br />
"(G-goi), apoyo, amparo. Eztaukagu alderdi txarra, no tenemos mal apoyo" A. --Oiek zeren alderdia<br />
daukea? --Goian zerua ta bean lurra, besterik eztaukea (G-goi). "¿Qué apoyo tienen ésos?". A EY III 247.<br />
11. Modo. "Auderdi [sic], manera, modo. Eskuak garbi eukitzeko alderdi ederra loi tartean jostatzea" Asp<br />
ANaf. Ollokiren semia / Martin Sagardia, / askok kalte izan du / zure pikardia; / pobriak altxatzeko / a ze<br />
alderdia! Ud 161. Orixe dala alderdirik egokiena diru asko ta errez irabazteko. Urruz Zer 132. Euskera pizteko<br />
ere, aren [Santa Cruzen] izena ta bizitza ez dira alderdirik makalenak izango. Or SCruz 8. Erri onetan maitasun<br />
gitxi eta ez-urtea izanik bere, lauretarako beste ainbeste libra ogi iruntsiteko alderdia egin neban. Or Tormes<br />
77. On edo kalte egiteko ainbeste alderdi omen zun gizon aren adiskide nai edo etsai-bildur ez iztearekin.<br />
"Innumerabilibus praestandi nocendique modis ingenti fama". Or Aitork 142. Euren umeen joan-etorriak leenikusi<br />
ta alderdi onenez zuzendu nai izatea. Erkiag Arran 109. Aztertu ongi gure euskerak dauzkan adierazte<br />
alderdiak. Or in Gazt MusIx 46.<br />
(En oraciones negativas). Alternativa, remedio. Orain ez daukat beste alderdirik. Jenarorekin ezkondu<br />
biarko. Alz Txib 105. "Ilko autela deizkiok?" eta, "bai, noski. Etzegok beste alderdirik. Ez dek ik ezagutzen<br />
jendetxo au". Or SCruz 44. Baño beste alderdirik etzegoala ikusita, noizpait ere utzi zion gerrari, eta joan zen<br />
beste Errege baten serbitzura. Ib. 132. Zer egin bear zun gizagajoak beste alderdirik ezpazeduken. Ib. 115. Gure<br />
biotzak betiko bereizten baditute, betiko ixten ditutela, ta biok, beste alderdi bage, eortzi eginen gaituela. Or Mi<br />
91. Eraintzetik baiño bi ordu geiago ibilli bear, baiñan etzegok beste alderdirik. Etxde JJ 45. Beste alderdirik<br />
etzeukak. Ib. 149.<br />
12. Seguidor, partidario. Diabruaren alderdiak diruditen asko, Jesu-Kristoren ikasle egunen batian izango<br />
dira. Bv AsL 166.<br />
13. "Ocupación, negocio, profesión. Zure alderdietarik eztakit deus (Darric). Nahi duzu nere alderdiak utz<br />
ditzadan? (Id.)" DRA. --[...] Zozokeria duk gazte bat hemengo xuhurrerian bizitzea, Ameriketarat joanez,<br />
ahurra urrhez bete dezakelarik. --Ez da errana, ez dugula guk ere holako zerbait alderdi hartu beharko! Larz Iru<br />
18.<br />
14. "(S), viuda" A.<br />
15. Allegado (?). Joanesen anima bere alderdi ta ondorengoetan bizi dala deritzot. Ag G 364.<br />
16. Participación. Zeruak alderdi gutxi duala uste det zure biarko eztaietan. NEtx LBB 14.<br />
17. Diferencia. "Alderdi ederra daukate batak eta besteak (AN-gip)" Gte Erd 199. Oin, beste alderdiakin<br />
beste orrenbeste gertatuko dalakotzat nago. SM Zirik 6.<br />
18. Habilidad. "Orrek badu gitarra jotzeko alderdia (B), ez baitut nik egundaino dantzako alderdirik izatu<br />
(BN-lab), alderdi aundia (AN-gip, B)" Gte Erd 2.<br />
II (Adj., uso predicativo). 1. (Dv, H, A). "Perclus d'un membre. Gizon hori alderdi da, cet homme est perclus<br />
d'un côté" H. "Tullido de un miembro" A. Egonago eta sordetsago / Dukedala dakusat, ezi, / Orai alderdi<br />
ezpainiz bezi, / aitzinara naiz hebainduko, / Enbaldituko et' ezdeustuko. 'Moi que ne suis actuellement qu'à<br />
moitié preclus'. O Po 48. Geroa alderdi. "L'avenir est perclus de la moitié de ses membres". O Pr 188.<br />
2. (Sal ap. A; ZMoso 68). "Medio lelo" A. "Alterdi [sic, seguramente por alderdi] (Sal), medio lelo" Ib.<br />
"Cuando alguno habla o hace alguna lelada en vez de lelo o lela le decimos alderdi" (Sal, comunicación<br />
personal). v. ALDERDI-MAKUR.<br />
3. "(Sal), incomodado. Alderdi aliz?, ¿estás incomodado?" A.<br />
4. "Aldéerdixamar ñabik, makál antzian ñabik, no bien en salud u otras cosas" Iz ArOñ.<br />
- ALDERDIAN (H, que cita a LE). (Precedido de gen.). En comparación con. v. ALDEAN (b). <br />
Jaungoikoaren alderdian guziak dire txingurriak. LE (ap. H).<br />
- ALDERDI HARTU. Tomar partido. Baina jakintzari horiek, fenomenuak hildakoen arimek eragiten<br />
zituztenez, espiritisten esanetik, bai ala ezko hauzian ez zuten alderdi hartu nahi. Mde Pr 316.<br />
- ALDERDI-IHARDUN. Paralítico, que tiene algún miembro paralizado. Eri, itsu, maingu, alderdi ihardun<br />
hainitz, hekietan etzanak egoten ziren, uraren higitzeari iguri. Dv Io 5, 3 (Lç menbro eihardun, He hebaindu,<br />
HeH alderdi idortu, LE eár, EvS jente menbriak idorturik zütienak, Leon alderdikatu).<br />
- ALDERDI-IHARTU. Paralítico, que tiene algún miembro paralizado. Eri zirenak oro eta hainitz<br />
herbaltasunek, oinhazek eta deabruak ere hartuak zirenak, eta ilhargi aldiak zituztenak, alderdi ihartuak. HeH<br />
Mt 4, 24 (Lç, He, TB, Ip paralitiko, Ur elbarri, Dv, Leon alderdikatu).<br />
- ALDERDI-IDORTU. Paralítico, que tiene algún miembro paralizado. Hekietan zatzan eritze handi bat, itsu,<br />
maingu, alderdi idortu. HeH Io 5, 3 (Dv alderdi ihardun).<br />
- ALDERDI-MAKUR. "Alterdi makur (R-uzt), medio lelo" A.<br />
alderdika (Dv), alterdika (R-uzt ap. A). 1. De costado. "Alderdika ibiltzea, marcher en traînant de côté" Dv<br />
(s.v. alderdi). "Se dice que andan así los bueyes uncidos que, separando mucho las patas, se estrechan para<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1000
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
rehuir la carga" A.<br />
2. Por regiones. Atzerriko ugarteetan alderdika, izkuntzaka eta errika banatu diranak, aiengandik datoz. Ol<br />
Gen 10, 5 (Ker alderdika; Bibl zoin bere lurralde, hizkuntz, askazgo eta herrika).<br />
3. Por facciones, en bandos. Alderdika ari dan erri oro ondatzen da (Lc 11, 17). Or MB 225 (Ol<br />
alderdikeritan dabillen).<br />
alderdikar. "Partialité" H.<br />
alderdikari (BNc ap. A). Partidista; parcial. "Parcial" A. Lapurtar alderdikaria zenik [Axular], ezin da<br />
esan. AIr Egan 1953 (1-4), 5. Gutti edo aski alderdikaria zen; maite zituen jenderi denak barkatzen, bertzen alde<br />
onak ez ezagutu nahi. Herr 12-1-1956 (ap. DRA). Horietan egiak ere badira, bainan gauzak ez goragotik<br />
jujatzea, alderdikaria izaitea da! Larz Iru 142. Eta zer politika bestenaz ere izan ditaken alderdikariena. Herr 7-<br />
7-1977, 8.<br />
(Uso sust.). Faccioso. Alderdikari herratsuak sarthu ziren etxe hartan untzi sakratuen hatxemaiteko. Etcheb<br />
Zeruari 22 (ap. DRA).<br />
alderdikaritasun. Partidismo. Paganoen berekoitasuna eta alderdikaritasuna bazterrerat utzi gabe. Herr<br />
21-5-1959, 1.<br />
alderdikatu (L-côte, BN-ciz ap. A; Hb ap. Lh). v. alderditu. 1. "Devenir invalide d'un côté" Dv. "Quedarse<br />
torcido. Gizon alderdikatua, hombre de cuerpo torcido" A. "Rester perclus" Lh. Edozein gaitz edo oinhazez<br />
hartuak zirenak, debrudunak, ilhargi-joak eta alderdikatuak. Dv Mt 4, 24 (Leon alderdikatu; Lç, He, TB, Ip<br />
paralitiko, HeH alderdi ihartu, Ur elbarri). Bazauntzan han sekulako eri, itsu, maingu eta alderdikatu andanak,<br />
oro askako ura noiz higituko zen beha egoki. Leon Io 5, 3 (Dv alderdi ihardun).<br />
2. Dividir en partes. Bikariata beraz ordu hartarik Alkhi Sainduak bi zathitarat alderdikatu zuen eta<br />
hartarik moldatu ziren bi diosesa. Prop 1906, 124. Eber-ek bi seme izan zitun; bata Paleg zeritzan, aren<br />
egunetan lurra alderdikatu zalako. "Divisa sit terra". Ol Gen 10, 25 (Urt errepartitu, Ur, Dv p(h)artitu, Ker<br />
banatu, Bibl zatikatu, BiblE zatitu).<br />
3. Dividirse en bandos. Orduko Sainduak berak alderdikatu ziren: santa Katalina Siennekoa eta Piarres<br />
frantzizkano dohatsua Urbainekin: san Bixente Ferrier bertzearekin. Zerb IxtS 107.<br />
alderdikeria. Parcialidad, partidismo. v. alderditasun. Kondairagileak bear dutelakotz eta izaten direlako<br />
zeatz, egiatiak eta alderdikeririk gabekoak (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 604 (Anab ib. 611 aldekotasun, Ldi<br />
RIEV 1929, 210 aldekeri). Alderdikeri gorria ezpa-da on, ezta ere arako apaizarena: errian lau arrotz zirala -elizarako<br />
amorru aundirik gabekoak berak-- ta sermoi guziak erderaz. Ldi IL 65. Gaurko aurrerapenaren<br />
bultzagai eragikorrenak, ezin ukatu ditezken beste batzuek izan dira. Ta ez alderdikeri utsak, bai yakitarauzkoak<br />
ere. "No sólo políticos, sino también culturales". Y 1933, 8. Alderdikeriak kutsutu gabeko aitorra bear baigenun.<br />
Etxde JJ 192. Jakitate gutia gatik, ideologia alderdikerien gatik eta abar. Mde Pr 43. Denen zerbitzuko izan dira<br />
[kontseilariak], alderdikeria izpirik gabe. Herr 5-3-1959 (ap. DRA). Aristotelek berak [...] begirunerik itzalena<br />
ziola argi ta garbi erakusten digu, naiz ta aren alderdikeriak ixildu. Zait Plat 9. Etengabeko alderdikeriburruketan<br />
eta istiluetan akituta. Ib. 123. Ez du gai honetan alderdikeria handirik azaldu Orixek, ez lehen ez<br />
orain. MIH 355. En DFrec hay 11 ejs.<br />
División en bandos, en sectas. Iru aritara biltzen ditu J.C. Guerrak kantu oriek: alderdikeri-kantuak<br />
(Oñaz'tar Ganboarrenak eta Agramot'ar Beaumontarrenak) [...]. Or EEs 1927, 152s. Alderdikeritan dabillen<br />
erri guzia porrokatzen da, ta etxea etxeren gain erortzen da. Ol Lc 11, 17 (Dv bi aldetara dagoen erresuma, IBe<br />
bata bestearen aurka erdibiturik dagoen erreinua). Sorginkeri, muturkeri, liskar, bekaitz, gorroto, burruka,<br />
iskanbilla ta alderdikeriak. Ol Gal 5, 20 (Ker, Bibl, IBk, IBe alderdikeria; Lç, He, TB heresiak, Dv<br />
aldebandak). Lenik alderdikeria sortu bear du, ta gizon obenduna agertuko da, gaizkin galgarria (2 Thess 2, 3).<br />
"Venerit discessio primum". Or MB 59 (Dv arnegamendua, Ol saieskuntza). Jainko guzialtsu ta betikor [...],<br />
begira deabru maltzurrak lilluratu ditun jende oietara, alderdikerieri uko egiñik, egia gozo dakidiela ta<br />
batasunera biur ditezela. "Ut omni haeretica previtate deposita". Ib. 377. Soñean alderdikeririk izan ez dedin;<br />
atalek, ostera, elkarren ardura dezaten. Zait Plat 126. Alderdikeri aietxek au ekarri zuten ondoretzat. Gazt<br />
MusIx 60. Oñetakodun praileen alderdikeriak zirala bide, atxilo ar eta Toledoko konbentuan espetxeratzen. Ib.<br />
143. Ez dela han [...] gurean bezalako ezberdintasun eta alderdikeriarik izan, alderdikeriaren ondoren elkar<br />
ezin-ikusia zetorrela. MEIG VII 29.<br />
alderdikeriatsu, alderdikeritsu. Sectario. Katolikoen jokabide ertsi, alderdikeritsu, tolerantzigabe eta<br />
arrokerizko au izan zen, ene ustez, Pio Barojari eta bere aldiko anitzei, danontzako zabalik bear luketen<br />
Elizaren ateak itxi zizkienak. Etxde Itxas 8.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1001
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alderdikide. Compañero de bando, de partido. Langillearen alderdikiderik bakarra lana da, ta beragatik<br />
lan onek beardu bere egillien alkartasun bat. EEs 1916, 162. Lope, XVIgn. mende-erdi aldera eldu zen Perura<br />
eta Gonzalo Pizarroren alderdikide izan zen onen jaikialdian. Etxde Itxas 31. Orduan, momentu horretan nere<br />
alderdikide edo zirenak gauza horien kontra zeuden. MEIG IX 78. En DFrec hay 30 ejs., en las acepciones<br />
'compañero de partido' y 'miembro de partido'.<br />
alderdiko. 1. "(V), bofetada" A.<br />
2. (Precedido de gen.). Partidario de. Ez dakigu zenbat eliza-gizon eta enbaxadore, bi Aita Sainduen<br />
alderdikoetarik. Zerb IxtS 108. Bañez Ganboarren alderdiko ta Guraia oñaztarren alde seta bizian. NEtx Nola<br />
58. Bi neska izan baitziran izorrik utzi zituanak eta gero, gogokoak etzitulako, ezkontzeko ukapena eman zien.<br />
Neskaren alderdikoak etzuten auzitara jotzeko kemenik izan. Etxde JJ 97. Erakleito, ordea, andikien alderdiko<br />
zenuen. Zait Plat 31. Lenengoen alderdiko, Brozastarra, Martinez Cantalapiedra, Gaspar Grajal da Fray Luis<br />
Leon ziran. Gazt MusIx 60.<br />
alderdikor. "El sectario, el partidario" A. "(L), partial" Lh, que cita a H, pero lo único que hay en Harriet es<br />
alderdikar.<br />
alderditar, alderditiar. Partidario. Bakeak nahi haren alderditiar izan diten ez axalez eta gezurrez, bainan<br />
egiazki, gogoz eta mamiz. SoEg Herr 9-4-1959 (ap. DRA). Egun orretan, an eta emen, onegandik eta arengandik<br />
entzun zituen erriko alderditarren gurari ta asmoai buruzko esamesak. Erkiag BatB 66.<br />
alderditasun. Partidismo. v. alderdikeria. Botarik betiko Ganboiñoen nola Oñaziñoen alderditasunak,<br />
aurrerantzean biziera doatsu bat egiteko. AB EE 1896b, 23.<br />
alderditsu. Voluble, veleidoso. v. aldartetsu, alditsu. Eta arriakin kukuka jostatzen ari danean, laño, euri,<br />
pol-pol, orma, izotz, kaskabar, elur: milla olako izaeretan bere azala aldatzen daki sorgin alderditsuak. Eston Iz<br />
26.<br />
alderditu. 1. Irse, inclinarse a un lado (sentidos prop. y fig.). Eztezazula pensa, eztakizula iduri, baldin bizi<br />
zareiño, sendo eta osasunarekin zabiltzaiño, ezkerrerat makhurtua eta alderditua bazaude, eritasunean eta<br />
heriotzean eskuiñerat iarriko eta xutxenduko zarela. Ax 214 (V 143; Harriet traduce "estropié", Villasante<br />
"inclinado y emplazado"). Lasarte apaiza (Portuetxe) Santa Cruzekin zebillela, Egozkuerengana alderditu zan<br />
ibillian ibillian. Or SCruz 101. Alderditu da zugatza eta / lurrera asi da geldiro. "El árbol se inclina". Or Eus<br />
421. Baiña bein ara [eskola artara] alderditu nintzan ezkero, an goxo egotea erabaki nuan. Or Aitork 111. Nik<br />
berriz, Nerbidiren aburura alderditzen asia bainindagon, nere ezbaiean igartzen nuna esatea ez nion ukatu.<br />
"Ego autem, qui iam de hac re in Nebridii sententiam flecti coeperam". Ib. 162.<br />
2. (SP, H). "Devenir perclus de la moitié du corps. Alderditu nintzen" SP. "Être estropié, perclus" H. v.<br />
elbarritu, hebaindu. Erakhatsi derautzuet gauza guzietan hola lanean hariz onestu behar direla alderdituak,<br />
eta orhoitu Jesus Jaunaren hitzez. TB Act 20, 35 (Lç flaku, Dv herbal). "Encorvado, alderditua, txalkorra" Izt<br />
43r.<br />
3. "(S), enviudar" A.<br />
4. Separarse. Egigun otoitz fede-ausle ta alderdituen alde. "Pro haereticis, et schismaticis". Or MB 377.<br />
Gizarteko mugak aantzirik, lotsagabeki aupatzen dira, elkartuz edo alderdituz, atsegin edo atsekabe zaien<br />
bezala. Or Aitork 67s.<br />
alderegitu (Lar), alderagitu (Añ). "Acercarse demasiado" Lar y Añ.<br />
alderendu. Atravesar. Cf. ALDEREN ALDE, aldendu. Basurdeari begiak itsu / bala alderenduz bateti: /<br />
alako begik, botea non zun / pilotak, bear ikusi. "Le cegaba el ojo al jabalí atravesándole uno de un balazo". Or<br />
Eus 422.<br />
alderezgarri. "Inaccesibilidad" Lar.<br />
alderezgarriro. "Inaccesiblemente" Lar.<br />
1 aldero. v. aldaro.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1002
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2 aldero. "(Sal), persona que habla sin fundamento, simple, lunática" A.<br />
alderoka. v. aldaroka.<br />
alderontzi. v. alderantzi.<br />
alderrai (V-och ap. A Apend), aldarrai, aldarrei. 1. Errante. "Alderrai, errante (V-och). "An gozo, emen gozo"<br />
dabillena da alderraia" A Apend. Cf. Dgs-Lar 4: "A sangre y fuego, halderrai, de hal y erre". Gure alderraia<br />
(ibiltauna) bere bidean yoala, batek intxaurrondo bat erasten eragoion (ziarduan). A EY II 351. Agure ori, aron<br />
aldarreiren bat duzu, ez gure auzoko. Zait Sof 109. Arrotz alderrai orrek! Ib. 137. Bata, aurtzaroz geroz, soiña<br />
azkortuxe izan ondoren, nerekin dabil, bizibide alderrai ta zoritxarreko barna, agure zarraren yagole. Ib. 115.<br />
Ainitz bereizten gaitu bideak. Ba-al dantzuzu aldarrei zorigaiztodun orrek? Ib. 109. Oidipu aldarreia egun nork<br />
atotsiko din bere esku-erakutsi urriz? Ib. 105. Eta zuri, aurra, lurrak, landu gabe, nun-nai untz-alderraia,<br />
basakar, kolokasi ta akantu irritsuz naasita, asikin bezela eskeiñiko dizkitzu. Ibiñ Virgil 43.<br />
(Uso predicativo). Ezkutau zan igesi egiñik basora, / Zaldia plazan bertan itxi eban deslai, / Txanton bera<br />
gaur kuban ei dabil aldarrai. AB AmaE 307. Orañarte gose, egarri ta zarpazar ibilli gera, matsallekoak artuz,<br />
alderrai. "Instabiles sumus". Ol 1 Cor 4, 11 (Or MB 768 alderrai; Ker bizitokirik ez dogula). Eskale ta senar<br />
gabe aron alderrai dabiltzala zure aideok. Zait Sof 98. Alderrai diardun itxaroa gizakume askorentzat<br />
onuragarri, beste askorentzat, berriz, gurari ego-ariñen iruzurra izan doa. Ib. 178. Orregatik, bada, zuek illok,<br />
alderrai omen zabiltzate askotan. Amez Hamlet 21. Baditut milla ardi Sikiliko mendietan alderrai. Ibiñ Virgil<br />
34. Erriz-erri, ara ta ona alderrai ibiliak ziran bertsolari ipurdantzariok. Zait Plat 111.<br />
2. Itzaneen, Irumugaata aldeerraaiñ ementzebillen (G-goi). "Por los contornos de Irumugaeta". JMB Mund I<br />
75.<br />
alderreoz. "Llevar de calle una partida (V-ger)" A Apend.<br />
alderreska. "(V-m), fila" A.<br />
- ALDERRESKAKO. Seguido. Jose Manu ta Irazusta-tar Josepa-Dolores senar-emazte zorionekoen zazpi<br />
seme alderreskako ta alaba bakar zortzi neba-arrebatarik bigarrena zan. Ezale 1897, 229a.<br />
- ALDERRESKAN (A; alde-erreskan A). En fila; uno tras otro. "Alde-erreskan, alderreskan, uno tras otro, sin<br />
interrupción. [...] Bost eskilaso il zituezan alderreskan, mataron uno tras otro cinco grajos" A. "Uno tras otro,<br />
seguidos, sin interrupción. Iru joko alde-erreskan irabazi deustaz" Zam Man 4. "Su variante al-erreskan está<br />
más en uso" Ib. 4. Harriet, que cita el ej. de Añ EL 2 229, dice alderrestan. Besteari deritxo errosarioa, zeinek<br />
dituzan amabost amarreko, zeintzuk esan leiezan edo amabostak alderreskan, edo bakotxean bana. Añ EL 2 229<br />
(EL 1 215 nai amabost era batera, nai banakan). Baturik erri guztija zortzi egunian alde erreskan juan zan<br />
beragaz erregu ta errezuak egitera. Ur MarIl 92. Artu leitekez alde errezkan lelengotik amairaño. Ib. 6. Iru joko<br />
alde-erreskan irabazi deustaz. Zam Man 4. Elaiaren esanaz, ibi gorrijak alderrezkan jarten dira Niloko alde<br />
bijetan. Altuna 22. Begi zorrotzez [polizi-gizonak], gizaseme oso ta geisoak, sendoak eta zoroberaak, eta abar,<br />
aztertu, zelatau ta bakotxaren zer ona ta ez egokia alde-erreskan jarriaz. Erkiag BatB 191.<br />
alderri (G ap. A (que cita a Ur Mt); Lar, Hb ap. Lh), aldeerri (Izt 104r). "Región" Lar. Joán-ze alderribatéra<br />
desertura urbil, Efrem deitzen-den irirá. "In regionem iuxta desertum". LE Io 11, 54 (Lç komarka, He<br />
parte, TB bazter, Ker lurralde). Baña urbil zé yá judioen bázkoa: eta igan-zire anitz alderritik Jerusaléna<br />
bázkoa-alzinean. Ib. 11, 55. Atera zan bada Jose Egiptoko lurrera [...] eta ingurutu zituen Egiptoko alderri<br />
guztiak. "Omnes regiones Aegypti". Ur Gen 41, 45s (Urt herri, Dv aurkhi[n]tza, Ol bazterralde, Ker, Bibl,<br />
BiblE lurralde). Eserita zeudenai eriotzaren itzaleko alderrian, ardia jayo zitzaioten. "In regione umbrae<br />
mortis". Ur Mt 4, 15 (Lç rejione, HeH herri, Echn lur). Guztiok dakigu [...] Euskalerria dala Españiako<br />
aldeerririk fedetsuena eta katolikuena. Españiako beste alde errietan [...] maurutarrak eta fedearen beste<br />
etsaiak nagusi izan ziran. F. Axpe EEs 1912, 230. Onela Erromako jaurgoa (imperio) lau alderrietan zatitua<br />
gelditu zan. J.M. Tolosa EEs 1913, 208.<br />
Pueblo, aldea. Bi olaen inguruan zeukaten egiñeraturik alde-erri txiki bat, bere Elizarekin. Izt C 67. Bere<br />
Kondaduko lenengo alde-errira iritxi, eta jende on aiek [...] negarrez ziotsaten. Arr GB 93. Yaiotzeko esleitzen<br />
du aldeerri txiki bat. Arr Orac 161. Aragoiko Calatayud-tik laster dagoen Paracuellos deritzan alderrian, [...]<br />
jaio zan. Arr Bearg 406.<br />
(G, AN ap. A). Pueblo vecino, aldea próxima, barrio; comarca, zona aledaña. v. aldiri. Toki au zan denpora<br />
batean Seguraren mugapekoa, beste alderri txiki anitzekin batean. Izt C 112s. Zaldi gañean zerabiltela<br />
[katamotza] alderrietako artzaien artean atzitze-sari eske. Ib. 193. Billera gogoangarri onetara batu izan zan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1003
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alderrietarik guztiz jende asko. Ib. 53. [Donostiako] nekazaritza arkitzen zan arras eroria, eta alde errietakoa<br />
ere zabuan zinzilika. Ib. 178. Eguerdian irten ziran bi orduko bidastian zegoan Emaus zeritzan gaztelu edo<br />
alderrian illunabartzean sartzeko asmoarekin. Lard 471. Bere albo batean zegoan Getsemani-ko alderria. Ib.<br />
441. Ur urdiñaren ertzean, laster, urrutixko, uri bat ageri da bere alderriekin, arresiz inguratua. Or Mi 119. --<br />
Nontsu bizi ziñan eskuarki? --Noizpenka Kizairon aldean, eta beste noizpeinka alderriko eskualdetan. Zait Sof<br />
89. Alderritik gora datorkigu arro. 'Desde las afueras'. Ib. 50. Iauregirik ederrenak zutik ziran alderritik ogei bat<br />
minututara ageri zan dalako ikasgua. Zait Plat 20. Lurraldeok toki eratsuan, uri aundiko etxebarrutian edota<br />
alboko alderrietan baldin ba dagoz. Erkiag BatB 137.<br />
alderritar (G, AN ap. A Aq). "Paisano (G, AN)" Aq 651.<br />
aldesko, aldexko (G ap. A, que cita a AA). Dim. de alde. Begira edanean igaro ote zeran, ezaguera<br />
galtzeraño edo aldeskoraño. AA CCErac 89 (Azkue, que cita de la ed. de 1900, da aldexkoraño; v.<br />
ALDERAINO). Edaten dezu ongitxo [...] belaunak jartzen zaizkitzu kargapean dardaraz, iduritzen zatzu bat bi,<br />
lurra ta etxeak mugitzen dirala uste dezu: aldeskoan galbiltza [bekatu larritik]. AA III 371 (v. ALDEAN).<br />
aldestaio. "(V-ple), persona insubstancial, inútil, sin remango" A. Cf. cast. al destajo. Es posible que en Azkue<br />
se dé la corriente confusión de categorías: adv. nombre.<br />
aldetasun (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Cercanía" Lar. "Afinidad" Lar y Añ. "(Hb), parenté" Lh (sin duda,<br />
interpretación errónea de "afinidad" de Larramendi).<br />
aldetegi. v. aldategi.<br />
aldetiar. Partidario. v. alderditiar. Aldetiar hainitz bazuen De Gaullek, "Elysée" palazioan sartzearekin.<br />
SoEg Herr 29-1-1959 (ap. DRA).<br />
1 aldetsu. "Lieu avoisinant. Zure aldetsuan nintzen elizan, j'étais non loin de vous à l'église" Dv. "Lugar<br />
próximo a otro" A.<br />
2 aldetsu. 1. "(Vc), persona de vestidos mal puestos" A. v. aldekaitz. Antistene-ren ikasle baldarren artean<br />
nabarmenago ageri ziran Platonen ikasleok, aldekaitz (aldetsu, soinekoak gaizki iantzita dabilena) aiek soineko<br />
beltzean ari zuria baitzebiltzan. Zait Plat 21.<br />
2. De muchas facetas. Nolako etorkia dut? Aldetsua: askoerako bizia ta ezin neurtu-alakoa. "Varia,<br />
multimoda vita et immensa vehementer". Or Aitork 265.<br />
aldetsuaz. De cerca. Orduan egu-erdi haizea emeki altxatzen hasirik, bere intenzionearen konplimenduan<br />
ziradela ustez, partiturik, kostabazterka zezaten aldetsuaz Kreta. "De plus près". Lç Act 27, 13 (TB<br />
hurbilagorik).<br />
aldetu (SP, Ht VocGr, H, A). 1. (Aux. intrans. bipersonal). Favorecer. "Alde zakitza, soyez de son côté,<br />
favorisez-le" SP. "Favoriser" Ht VocGr 360. "Aldetzea, alde iartzea, alde atheratzea, prendre le parti de<br />
quelqu'un" H. "Aldetzea, ayudar (He)" A. Cf. Dv, que intrepreta alde dakizun (He) como alde izan. v. aldeztu.<br />
Los ejs. presentados pueden ser, en parte, de alde izan. Alde ezpazakizkit, neure etsaia hil nahiz terrible<br />
darrait, eta lurpera bidaldu hurran deraut neure arima. Harb 350. Zeure eliza urrikaldurik, zu, Iauna, aldetu<br />
zaizka. Ib. 342. Eta hala badut zeri esportza zure baithan; zeren-eta zu aldetzen zaiztan pontuan ene bihotzak<br />
izanen baitu bere deskansua. Ib. 190s. Errezibi ezazu bada, defenda ezazu, alde zakitza, egiozu begitarte. Ax 10<br />
(V 5). Iainkoa aldetuko zaiku. He Phil (ap. H). Othoitztzatzu Saindu guziak, alde dakizkitzula. He Gudu 101.<br />
Jesus, seindu guzien khoroa, alde zakizkigu, barkha diezaguzu, Jesus. Alde zakizkigu, entzun gaitzatzu, Jesus. Dh<br />
79.<br />
2. (Añ), alde (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. (Aux. trans. o intrans.). Apartarse, alejarse;<br />
marcharse. "Dislocarse, lokatu, bere lekutik kanporatu, atera, aldetu" Añ. "Aldéten dau, se aparta. Aldeko dou,<br />
nos apartaremos. Aldétakuan, después de apartarse" Iz ArOñ. "Pentsau genduanian aldetzia, belu zan, cuando<br />
pensamos retirarnos, era tarde" Etxba Eib. "Ointxe alde dau zure amak" Elexp Berg. "Uberatik aldeta dare<br />
portugesak" Ib. "Ilddakotik derrepente aldetzen dau zorrixak" Ib. "Derrepente aldeko dabe" Ib. v. aldendu.<br />
Tr. Documentado en Añibarro, Uriarte, Arrese Beitia y posteriormente en autores del s. XX. Con aux. intrans.<br />
lo usan Añibarro, Jautarkol y Orixe. Sólo hay algún ej. seguro de part. aldetu en Agirre. En algunos ejs. podría<br />
tratarse de alde (egin), con egin no explícito.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1004
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Jauna, alde zaite niganik, zerren nas bekatari andi bat. Añ EL 1 156 (EL 2 170s ken ni ganik). Baña berak<br />
erantzun zuten: Alde ezazu ara. Ur Gen 19, 9 (Urt erretira adi, Dv habil). Borondatez eneutsan iñori nik alde.<br />
AB AmaE 228. Nonbaitera Moskorrak bere eustan alde. Ib. 230. Bidetik alde daben bat legez orain bizi naiz. Ib.<br />
134. Olan egon zan andre Luzia oe-ondotik aldetu baga luzaroan. Ag AL 87. Alde zagun emetik, [...] goazen<br />
errira. Ag G 338. Egun beltza zan ura. Josek etxetik alde, Malentxok erten bear zuala. Ib. 307. Lotsagabea, /<br />
nere aurretik, arren, laisterka alde zaitea. Jaukol Biozk 8. Nora juan aiz? Zetan alde dok? / Nun ago baña, ene<br />
txindorra? Enb 201. Lurra zan nire soña / Ilkorra ixanda beti / Nik alde neutsonian / Lurrak eban iruntsi. Ib. 91.<br />
Lagun egin zaiodan / alde bage emendi. "Sin apartarme de aquí". Or BM 44. Ari danetik sorgiñagana / maiz alde<br />
zaio gogoa. Or Eus 333. Jaso orduraiño, auzoek alde. "Se ausentan". Ib. 346. "Biar arte" esan da alde eban. SM<br />
Zirik 116. Ta, abixau zan bezerua beste dendaren batera. Aldeta gero katalanak diñotsa dendariari. Ib. 115.<br />
Baserri ori gaur be utsik da / Ijineo alde zanetik. BEnb NereA 144. Ardiak arkaitz-zulora, musin, / aldeko dabe<br />
larretik. Gand Elorri 168. Igande-arratsalde bateko pakea Arantzazun, kanpotarrak alde dutenean. Vill ib. 16.<br />
Eta kazaariok alde zuten andik. And AUzta 57. Eguzkiak alde dau mendi osteetara. Erkiag BatB 118. Garaitiko<br />
neskameak ez dagoz etxean, aldeta baiño. Ib. 155. Lagunangandik aldetzerakuan. Etxba Ibilt 471. Iñor agurtu<br />
barik alde eban. Ib. 487. Iñok ez-jakiñeko tokira aldeko ebala. Ib. 460. Obe genduan orain baño len / emendik<br />
alde bagendu. Uzt Sas 244.<br />
Apartar. Alde ditzadan begi ôk / beltz ontatik / argitara Iainko garbi. Or BM 32. Joka asita, lên-kolpean<br />
lotu ziran berdin / --erratzen kirtenetik eskurik alde ezin--. Or Eus 53.<br />
aldetxe. 1. "(V-och), tejavana junto a una casa" A.<br />
2. "(V-arr), casa ajena. Aldetxean nago arotz ikasi-artean" A.<br />
aldetxe. v. aldaetxe.<br />
aldetxo. (Dim. de alde). Cerca. Orren gertu etxia? Etziok gauz onik! Aldetxo, aldetxo, ongi izateko. L.<br />
Arregi EEs 1923, 183.<br />
- ALDETXOAN. v. ALDEAN. Irun aranzungo erri-barruaren aldetxoan. Izt C 96. Milla sei eun berrogei ta<br />
amar urte inguruan baziran onzitegiak Ergobiako zubiaren aldetxoan. Ib. 127.<br />
aldexko. v. aldesko.<br />
aldezka. 1. "Aldezkak, ventajas" BeraLzM.<br />
2. Defensa, protección, objeto que protege. Zorionak, bere aurkalariaren ezpata okertu zuan, ta naiz<br />
bizkarrean ezkerraldean jo, alde artako aldezka osoa kendu beste kalterik ez zion egin. "No le hizo otro daño<br />
que desarmarle todo aquel lado" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611 (AIr ib. 605 burdin-yauntzia urratu).<br />
aldezkari (BeraLzM), aldezkalari. Defensor, protector. "Aldezkari (aldezlari), abogado, defensor, amparador,<br />
favorecedor" BeraLzM. Nire bixitzaren biderako zain eta aldezkarija (1900). AG Euzk 1934, 346. Bazkunak<br />
lagun eragilleak eta aldezkariak [...] dauzka. Eragilleak kistar-ikastia erakusten diardute; aldezkariak, ordea,<br />
sorospidez ta emaitzez laguntzen dute. JBDei 1919, 294. Auzia ongi aterako dugu, geren aldezkariak ere<br />
baititugu. Izeta DirG 81.<br />
(BeralzM). Partidario. "Partisan" JE Ber voc. Urretik ezagutzen dutenai, eta agian bere aldezkaririk<br />
sutsuenai entzun. Zink Crit 57. Ikusteko "joko garbiaren" aldezkari biak han othe zirenez. JE Ber 83. Kistoren<br />
aintzari; Kistoren aldezkari; Kistoren ezagule goxo. TAg GaGo 70. Ez diate nai boltxebitarrak beren inguruan<br />
erdi-merdiko gizonik; aldezkari porrokatu utsak nai dizkite. Ib. 82. San Prantziskoren seme pobreak, /<br />
paketzalle, erri-zaleak, / Sortzez-Garbiko Birjiña Amaren / aldezkalari trebeak... SMitx Aranz 88. Kontrarioen<br />
begietan apokaliptiko, aldezkarien ustetan sublime eta arras onesgarri. Azurm Iraultza 165.<br />
Persona que se aduce como autoridad. Oitura bat bakarrik aipatuko dut antzerako iturburu littekena:<br />
indarketa. Pindaro dut nere aldezkari, ainbeste ta ainbeste indarlari ospetsu ta aipagarri egin dittulako. Or<br />
LEItz 38.<br />
aldezkatu. Defender. v. aldeztu. Gogamenik eza aldezkatzen duan jakintzarik ez dala. Zink Crit 23. Ideki<br />
edestia, eta [...] an ikusiko dituzu bein batzuekin, bein besteekin, gudan Euskalerria aldezkatzen, beren lur, etxe<br />
eta sendiak arrotzetik zaitutzen. EEs 1927, 98. Litekena da, gaur euskera bateratua aldezkatzen duen jaun<br />
jakintsuak arrazoi izatea. In MIH 217.<br />
aldezlari. "Aldezkari (aldezlari), abogado, defensor, amparador, favorecedor, amigo, partidario" BeraLzM. <br />
Bere aldezlari biurtu nintzen eta beretzaz iñork isekarik balegi, astakeriren bat egiteko esku-jabe nintzela<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1005
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
pentsatu nun. Etxde Itxas 86 (ed. 1984, 130 bere defendatzaile).<br />
aldezle (BeraLzM). Defensor. v. aldeztaile. Adeibera azaldu zaite, asmo oien aldezle. Zait Sof 48. Lurpetik<br />
etsaien buruzki gogo-oneko aldezle etorri dedilla eskatu, auzpezturik. Ib. 24. Indar-antzean atxitzeko gai nor<br />
izango, oriek nere aldezle izaki? Ib. 129. Astakeri au egiteko aldezleren bat baduzu. Ib. 135. Ezta Mikel Deuna<br />
bere ez litzake Jaungoiko-erriaren buru ta aldezle izan al izango. Ibarg Geroko 47. Medinako Frai Bartoloma<br />
[sic] domekarrak Inkisiziora salatzen, ez-siñesgarritzat artzen ziran gai batzuen aldezle zalako aitzakiz. Gazt<br />
MusIx 57. Egia billus, gezurra aldiz / arma ta aldezlez orni-orni. Ib. 137.<br />
aldezpen (BeraLzM). Defensa. Ugazaben aldezpena lantegietan pozik artzen dutelarik, beste alde<br />
guztietan langintza bazkunak berenez zuzendu nai dituzte. JBDei 1919, 230. Iñork deus irozotzen ez duanean ez<br />
dago ostetasunik; iñork erasotzen ez duanean ez dago aldezpenik. Zink Crit 200. Erleak ezpata bat zorrotz<br />
daramanarren / aldezpenerako / ezti mordo gozoak ixurtzen dizkigula, / nork ez du esango? Garbiz EEs 1925,<br />
144. En DFrec hay 2 ejs.<br />
aldezpide (BeraLzM). Defensa, alegato. Yaungoikoak ez ditu aldezpiderik gabe utzi bere legeak; guztiak<br />
zigor zuzenaz gerizpetu ditu. "No ha dejado indefensas sus leyes". Zink Crit 220.<br />
aldeztaile, aldeztzaile. Defensor; partidario. v. aldezle. [Papini] aintzina Kistoren izena gaizki-esaka<br />
erabilli zuna. Gerora aren aldeztzalle gori biurtua. TAg GaGo 70. Aldeztzalle bikaña erten zitzaion, orratio, une<br />
artan. TAg Uzt 46. Uriak, ots, Villak, izan zirala Fueroaren babesleak, aldeztzalleak?... Eta Anteiglesiak eta<br />
Baserriak zen ziran ba? kontrakoak? EG 1956 (5-6), 73. Langilleen aldeztzaille urtenenok. Erkiag BatB 184.<br />
Abogado defensor. Epaikaria ez dago bere tegian. Menpeko arduradunaz berba egin dabe. Aldeztzaillerik<br />
ordaintzeko iñor gertu ezik, legezkoa izango da laguntzaille ori. Erkiag BatB 197s.<br />
aldeztan. "Imparcial" Lar y Añ.<br />
aldeztu (Bera). Defender, apoyar. "Defender, de alde (pro), aldez (en pro)" AG 2331. "Areriyo gaiztuaz ni<br />
aldeztu, del enemigo maligno defiéndeme" Bera. "Garbitokiko goguak aldeztu, aplicar sufragios por las almas<br />
del purgatorio" Ib. Cf. A Morf 745: "Son igualmente irreales [= no documentados] los que con el nombre de<br />
modales enseñó el maestro [= AG]: aurreztu presentar, aldeztu defender". v. aldezkatu.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 9 ejs.<br />
Batzarran zin-esan ebala bera [Ama-Birkiñaren Sorkunde Orbanbakua] beti eta era gustiz aldezteko (1896).<br />
AG 1010. Emakume onen bazkunak Jaun-maitasunaren ikurriña (bandera) jasorik, lagundu ta aldeztu du.<br />
JBDei 1919, 163. Urtzi-bitartetasuna egiztatzen ez dute; eta orregatik uskurtz kistarraren egia aldezteko gauza<br />
ez dira. Zink Crit 20. Gezurra esanaz bere irabazkiak aldeztu. Ib. 42. Gure irizkera jazo batek aldezten ba-du<br />
bertan geiago sendotzen gera. Ib. 46. Mun egin geuntsan bada Gurutza deunari, / Illarte aldezteko Jauna ta<br />
Euzkadi. Enb 32. Euzkadi aldezteko / Adoretsu nun-nai. Ib. 59. Aldeztuko zaitugu, al dogun bestian. Ib. 53.<br />
Eskubidiok aldeztiarren emonik bere bixija. Ib. 60. Euzkera aldeztu biogu. Ib. 46. Gure egin bearra oraiko aldi<br />
untan, nagusien ontasunak aldeztea denaz geroz. FIr 143. Momolotu ez gadixan ba, euzkotarrok zaindu, aldeztu,<br />
edertu geure euzkerea. Belaus EEs 1925, 174. Gixonak eurak baxen kementsu ta adoretsu aberrija aldeztuten.<br />
Otx 45. Lurralde onetan geu baiño ez bagiña, geure etxeak aldezten ekingo genuke? Goen Y 1934, 182. Iru<br />
lurraldeak ustetsu eta alkar aldeztuaz. Ib. 183. Nik indotarrai lagundu, eurak aldeztu ta iraingetzea naiz ta bizia<br />
galdu eztot lagako. GMant LEItz 64. Agintariak [...] gustien eta bakotxaren eskubideak aldeztu ta jagon bear<br />
dabez. Eguzk GizAuz 100. Bakotxaren jabetzea aldeztu ta sendetsiaz. Ib. 164. Aberri ama aldezteko. Laux AB<br />
30. Iruren kontra gizon bakarra aldezteko, ez dit iñoren baimen bearrik. TAg Uzt 47. Alegiñak egingo ditugu<br />
zure dirua bear bezela aldezteko. Ib. 218. Iri au aldezten dun giza-narearen berri dezakan. Zait Sof 135. Aztiigarkizunak<br />
sinisgarri ba-dira, zuk aldezten duzuna, garaille izango dala diote. Ib. 143. Bere burua gogor<br />
aldezteko. NEtx Antz 145. Nik aldeztuko dut nere burue. Izeta DirG 78. Emen ezer aldeztu bearrik ez eukala-ta.<br />
Erkiag BatB 190. Gal Italiko bazterrak Sextu Ponpeiuren aurka aldezten ari bitartean. Ibiñ Virgil 62. Neronek<br />
[...] aldeztu berria dudan batasunerako izan daitekeen bidea. MIH 221. Herriaren interesak ala nor bereak<br />
aldezten ari gara? In MEIG IX 59.<br />
(Aux. intrans.). Defenderse. [Dirua] oso errez aldeztuko da, / bera da juez nagusi. BEnb NereA 242.<br />
Ayudar. Bigarren ekaldian altxako du [igarilariak burua] asnasartzeko. Besoetako urari eustiak aldeztuko<br />
du igidura au. Anab EEs 1919, 188.<br />
aldi (gral.; Lcc, Mic 9v, SP, Urt I 487, Ht VocGr, Lar, Aq 1171, Añ, Izt 84v, Gèze, Sb-Urq, Dv, H), aldia (Lar,<br />
Aq 1349, Lh). Ref.: Bon-Ond 152; A; Lrq; Elexp Berg; Gte Erd 304; Izeta BHizt2. Tr. Documentado en todas<br />
las épocas y dialectos. En los textos antiguos predomina con los significados de 'vez', o 'turno', aunque Lazarraga<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1006<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
lo emplea con el de 'intervalo de tiempo'; tbn. en RS, donde no aparece denpora, se encuentra en distintas<br />
acepciones de 'tiempo'; a partir de Azkue su uso crece considerablemente al Sur como sustitutivo de denbora.<br />
Muy empleado como último elemento de compuesto, prácticamente como suf. de derivación. De indicar tiempo<br />
(labealdi, etc.) ha pasado a significar también acción (begiraldi, etc.). En cuanto a sus variantes, hay aldia -alternando<br />
con aldi-- en autores meridionales: Larramendi, Mendiburu (aldiako), Ubillos, fray Bartolomé e<br />
Iztueta. Al Norte se encuentra en alguna ocasión en Axular y en Xalbador. En DFrec hay 699 ejs. de aldi.<br />
1. Vez. "Vez, aldia" Lcc, Mic 9v, Lar y Añ. "Fois, tour, [...]. Lehen aldia, la prèmiere fois [...]. Heren aldian,<br />
pour la troisième fois [...]. Aldi hartakotz, pour cette fois-là; aldi hunetakotz, por cette fois-ci" SP. "La dernière<br />
fois, azken aldian, hondar aldian" Ht VocGr 347. "Cada vez, aldia bakoitzean" Aq 1349. "De esta hecha, aldi<br />
onetan, era onetan (AN, G)" Ib. 1171. "Aldi bateko (para una vez) (B)" Gte Erd 304.<br />
Orai nahi nuzuia heben bortxatu? / Aldi honetan othoi, utzi nazazu; / Bertze aldi batez jinen nitzaizu, / nahi<br />
duzunori orduian daidizu. E 207s. Andria, minza albaitzinde berze aldian emiago. Ib. 175. Felixek igor zitzan<br />
hek berze aldi batetarano. Lç Act 24, 22. Haur zen ia heren aldia Iesus bere diszipuluei manifestatu izan zaiena.<br />
Lç Io 21, 14 (He, LE, TB, Dv, EvS, IBe aldia; Ol, Ker, IBk agertaldia; Leon hirugarren aldikotz, Or irugarren<br />
aldiz). Berrizko aldian bekhatu gabe agerturen zaie. "Secondement". Lç He 9, 28. Baitira zazpi aldiak zeiñetan<br />
gure Salbatzailleak bere odol preziatua isuri baitzuen bere pasioneko egunean. Mat 189. Eta suplikatzen dudela<br />
ezen aldi honetako exkusa nazala. "Pour cette fois". Volt 280. Batzuetan eskatzen dio barka drazkigun bekatuak,<br />
berze batzuetan digun bakea, berze aldi bazuez, digun fedea. Ber Trat 44r. Ezen hurbill izanen dut etsai herraz<br />
bethea, / Bere bazka egin nahiz ene arima tristea. / Aldi hura huts badagi denbora ondokotan / Ene billha ezin<br />
ibill daite nihoizekotan. EZ Man I 60. Eska zaitezke halako aldietan abisu. Ib. 125. Zeren eritasunetik<br />
eskapatzen direnean, iduritzen zaie ezen aldi hartakotz, berriz eri arteiño segur direla. Ax 245 (V 164). Hala dio<br />
San Agustinek gerthatzen zeikala aldia batez berari ere. Ib. 47 (V 30). Nahi duen aldian. Hm 83. Hek behingo<br />
aldian berean erran eztitutzularik, eta leku ber-batetan eskiribatuak eztirelarik. SP Imit IV 1, 1. Aldi huntan<br />
emaiten drauzut bizia. Tt Onsa 50. Hiruretako aldiaz agertu zen bisionian. Tt Arima 123. Dirurik berze aldi<br />
batean falta izanen bada ere. (Vera, 1676). FLV 2006, 265.<br />
(s. XVIII). Nukelarik hainitz gauza Oihenartori hemen ihardesteko, guztiarekin ere oraiko aldian uztentut<br />
bertze aldi batekotz. ES 166. Mehatxatu nauten aldi guzietan. Ch III 46, 5. Katixima egiten duenak hirur<br />
alditarainokoan erran behar tu errepuesta berak. CatLav A 6v (V 7). Berze aldian dauka obligazio egia<br />
erratera. El 95. Aldi bakhar batez nork bere kuraiea agertzea. He Gudu 97. Zenbeit hutsetan erortzen garen aldi<br />
guzian. Ib. 42. Nula atrebi zinteke, aldi bakhoitz batez ere, plañurik egitera! Mst III 47, 4. Jerusalenen izandu<br />
zen aldi artako S. Pedroren hitz egite ta sermoi hau. Mb IArg I 360. Eriari, dagokan aldian, osasuna emateko.<br />
Ib. 188. Eta orra guk ere geren aldi illunetan [...] egin behar duguna. Ib. 170. Urrengo aldian laburtasun<br />
orrelakotan ez da nerekin zer ibilli. Mb IArg II 270. Nola bigarren aldian ere Santa akusatu zuten. Cb Eg III<br />
345. Yo zuen [Eliseak], bigarren aldian, ura. Aldi hartan ura partitu zen, eta Eliseak iragan zuen arribera. Lg I<br />
366. Erran zuen hirurgarren aldikotzat. Ib. 264. San Juanek etzuan aldi artaraño ekusi beiñ ere Jesus. Ub 74.<br />
Aldi onetan il ziran Jerusalenen milla bider milla ta eun milla persona. Ib. 111s. Bertuteak hori zilhegi uzten;<br />
aldi batzutan manatzen ere darotzu. Mih 66. Ethorriko naiz beraz maiz, eta aldi guziez bihotz xahu batekin. Brtc<br />
235. Lehen aldian marrakaz daude haurrak. Egiat 256. Beste aldi bateraño luzatu badeusku absoluzinoia. CrIc<br />
161.<br />
(s. XIX). Etsaiarekin guduan / Ari garen aldi guziez. Monho 148. Izan oi dituzte aldi askotan [...] atsegin<br />
geiago. Mg CC 226. Otza dan aldijetan berotu ditezan. Mg PAb 106. Ematen diodanean / Aldi batez artoa /<br />
Arrautza egunekoa / Badit beti ipintzen; / Zer baldin eramaten / Badiot nik bi bider? Mg in VMg 92 (cf. ALDI<br />
BATEZ (b), ALDIZ). O inosko alditan pekatu egin ezpaneu! Añ EL 1 115. Beste aldi batean esango dizuedan<br />
bezela. Gco I 464. Saldu dezu zure Jauna bekatu egin dezun aldi bakoitzean. AA I 419. Azkeneko aldian aditzera<br />
eman nuan. AA II 140. Sakramenduetarat maiz hurbilduz, bainan bethiere aldi bakhotxean azken aldikotzat<br />
errezebitzen banitu bezala. Dh 125. Aldi zanean gero / sare leuna / atera gura dabe / dago astuna. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 98. Adiskide-legean / adiyo batekin, / urrengo aldi arte / esker onarekin. Echag 221. Ehun egunen<br />
indulientzia Gloria Patri horiek erraiten diren aldi bakhotxeko. JesBih 472. Aldi batian ezpada bestian Jinkuak<br />
zure desirak enzünen zitizü. UskLiB 71. Tubalen etorreran ez ezik gerozko aldi bitan ere. Izt C 4. Fernando<br />
zazpigarrenak bere alboan zeuzkan Ministroai bigarren aldiako gaztigu au adierazo zienean. Ib. 404s. Gure<br />
yaun Mitisek, bigarren aldiko, / Hek yoka eta trunpatzeko. Gy 249. Irugarren aldia zan Jesusek espasun berak<br />
Apostoluai iragarri zieztela. Lard 440. Laban ardi-mozketan zan aldian, Jacob Mesopotamia-tik irten zan. Ib.<br />
39. Erregek lau aldiz deitzen du Zoroaster profeta, eta aldi bakhotxean, hor non zango bat yalgitzen den<br />
zalditik! Hb Egia 76. Burra egiten den aldi bakhotxean. Dv Dial 83 (It egiten dan bakoitzian, Ur egiten dan<br />
bakotxian, Ip egiten den aldi oroz). Bigarren aldijan ateraten dan orijua da ona frijietako ta argitarako. Ur Dial<br />
105 (It, Dv, Ip aldian). Prediku alkhian lehenbiziko aldian jarri zenean. Laph 151. Danak emen ditugu / oraingo<br />
aldian. Xe 223. Bigarren aldiya det / modu ortan aurten. Ud 158. Txipretik Jope eta Jafarañoko itxasbidea ez da<br />
entero luzea; aldi artan alabañan gaitza izandu zan. Aran SIgn 38. Aita, ezta izango lenbiziko aldia gizonak zu<br />
erotzat jotzia. Bv AsL 214. Lorau ostzera etorri zala / Aldi askotan arrotza. AB AmaE 48. Zeren etzuten obeditu,<br />
aldi bakhar hartan. Jnn SBi 17. Bai! badire aldi batzu, gogoeta gaixtoek tinkatzen eta hestutzen bainaute. Ib. 65.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1007
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Haren ikhusteko dohaina ükhen zian lehen aldian. Ip Hil 57. Ez baitzuen lehen aldia iheska zabilala. HU Zez<br />
148. Bainan egun ez bada bertze aldian emanen ditugu ahalak oro. Ib. 131. Heldu den aldikotzat, / hau gogoan<br />
har zak: / Larrua saldu gabe / hil behar dik hartzak. Zby RIEV 1908, 764. Bizien sakramenduak eta batezbere<br />
Komuninoa artu bear doguzan aldi guztietan. Itz Azald 152.<br />
(s. XX). Edaten bada aldi bakotxian gatulu baten dina. Mdg 131. Joateko beregana ontziko guztiak aldi<br />
bittan. Echta Jos 273. Gero joan zirean bigarren aldikoak, eta areri bere ainbanatu eutsezan euren diruak. Ib.<br />
273. Lau illebete nai ebazan igaro etxean aldi onetan. Ib. 201. Etzuen Ama Birjiñak aurren aldian esan nai<br />
izandu. Goñi 62. Bihotza aiphatzen zuen aldi guziez. JE Bur 142. Aditzen dut, ba, lehenbiziko aldia zuela<br />
elektrikak Lekuineko elizan. Ib. 74. Iru alditaraño esan zidan. Urruz Zer 18. Al eben aldi gustijetan. Kk Ab I<br />
114. Hiru hilabethe hartan ez du bertzerik egiten ahal, igande eguerdia ethorri den aldi guzian. Barb Sup 4.<br />
Anjelus hedaturik gaur azken aldikotz. Ox 185. Bigarren aldi ontan, lengoan bezelatsu edo okerrago gertatu<br />
zitzaion. Or SCruz 37. Zelan alaitu leiz aldi ontan / Txiro direnen bijotzak? Enb 106. Bertze aldi batez, emazteki<br />
batekin nindagola. FIr 156. Bainan, barurik lehenbiziko aldian atzemaiten hautalarik, go'mak hihauri! "La<br />
première fois que". Barb Leg 126. Lautan eta geiagotan be irainddu dozu nire emaztia, ta aldi bakotxian baño<br />
urrenguan samiñago irainddu be. Otx 89s. Ta orra, yakinlarri orretxek eraso gaitu oraingo aldian. Ldi IL 80.<br />
Lau bider zauritu nazu: lendabizi kopetian, / gero begitan, aboan berriz urrengo aldian. EA OlBe 68. Baionako<br />
karriketan ikusten ginuen aldi guziez. Zerb Azk 53. Oraingo aldian Mattini aipatu zion soilki. Etxde JJ 41.<br />
Lakirio ederrak gertu zituen azkenengo aldian bere. Erkiag BatB 71. Atheratzen ginen aldi bakarretan han jaten<br />
ginuen. JEtchep 84. Lenago ere oitue dago! ezta lenbiziko aldie... Izeta DirG 64. [Sofistak] aipatzen dituen bitan<br />
ez beste aldi guzietan, inon diranak idazten ditu. Zait Plat 117. Lakirio ederrak gertu zituen azkenengo aldian<br />
bere. Erkiag BatB 71. Euskal-Herrian zen Frantses... ondar aldikotz. Ardoy SFran 144. Lehen aldia zen nik<br />
pertsulariak entzuten nituela. Xa Odol 37. Kapital hori gastatu balu / beharragoko obretan, / bertze aldiko<br />
estimua're / izanen zuen dobletan. Mattin 66. Aldi askotan ibillia naiz / ederki galtzak bustia. Uzt Sas 150. Aldi<br />
huntako güdüka / dükek ezinagokua. Casve SGrazi 146. Geure txokotik aldendu garen aldi bakanetan. MEIG I<br />
163.<br />
v. tbn. Harb 442. AstLas 62. Xarlem 535. VMg 57. MarIl 94. It Dial 105. Etch 582. Bordel 90. ECocin 21. Arr<br />
GB 86. Sor AKaik 113. Elsb Fram 114. Lap 36 (V 20). Elzb PAd 15. Inza Azalp 41. Const 13. Etcham 240. Ir<br />
YKBiz 232n. Iratz 125. Mde Pr 154. Osk Kurl 159. Lf in Zait Plat XXIII. Larz Iru 20.<br />
(No declinado). Cf. infra ALDI BAT, ALDI BAKOITZ. Sehiak goiti-beheiti, / hara-hunat ehun aldi, /<br />
Badabilltza antsiatuak. Gy 89. Anhitz aldi aiphatu dugun dekretua. Elsb Fram 73. Jende aberatsekin / bizi nauk<br />
aspaldi; / Egun oroz asea / badiat bortz aldi. Zby RIEV 1908, 769. Ohart zadila gero, zenbeit aldi, bere buruaz<br />
ere. HU Aurp 86. Eskuz hunkitzeko egunean hamar aldi, eta joiteko buruz, ikaste eskasaren ondorioak. Ib. 218.<br />
Zarrak lein aldi arrapatan daianian, akabaten din yire bizia. Mdg 164. Baxenabartar koblari aiphatua, hogoi-ta<br />
bortz aldi Eskualdun pesta bilkhuretan irri onik egin-arazi duena bertze orduz. Ox 201.<br />
(gral.; SP, Lar, Aq 1352, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 286. (Precedido de<br />
gen.). Turno. "Ezta zure aldirik minzatzeko, on ne vous donne pas loisir de parler" SP. "Turno", "tanda, turno"<br />
Lar y Añ. "Cada cual en su turno, bakoitza bere aldian" Aq 1352. "Tour de parler, d'agir, etc." VocBN. "Tour"<br />
Arch VocGr. "Fois, tour" Gèze. "Ene aldia da, c'est mon tour" Dv. "Ene aldiko etzen batere gelditzen, pour mon<br />
tour (quand mon tour est venu) il n'en restait plus" Ib. "Orain ene aldia da (BN-arb)" Gte Erd 286. Cf. infra<br />
ALDIAN (b). Hark Iainkoaren aitzinean bere aldian sakrifikadoregoa exerzitzen zuenean. "À son rang". Lç<br />
Lc 1, 8 (He, TB bere aldian, Dv bere andanaren aldian, Ol bere saillaren aldia zala-ta; Brunet bere txandan,<br />
Ker bere taldeko txandan). Baldin berzerik kofesatzen bada zeure aldiaren begira modestki eta ixillki igurikiko<br />
duzu. EZ Eliç 139. Niri ere neure aldia ethor dakidan orduan. Harb 246. Berandu duzu, alfer mintzo zara, orai<br />
ene aldia da, lehen zurea zen bezala. Ax 212 (V 142). [Alferren] konpaiñian zarenean ezta zure aldirik, zu baiño<br />
hek hobeki enzunak dira, hekentzat da audientzia guztia. Ib. 44 (V 27). Berak oihuz dagozkigu / Atzo hek hill<br />
direla, / Eta gaur, ezpadakigu, / Gure aldia dela. Arg DevB 159. Bonaxira dagigula, / Zeiñek bere aldian. Ib.<br />
120. Orok, nork bere aldian, bedera bedera, bere bisita eman zutela lehoiñ hari. Tt Onsa 67. Besteei bezala<br />
balia dakizun zere aldian edo beharra agertzen zaitzun horduan. Mb IArg II 323. Orai bertzela dire gauzak,<br />
haren aldia da bozkariatzeko, eta zurea pairatzeko. Lg II 189. Sei mila urthe huntan, nor bere aldian, lurrean<br />
agertu diren erregeak eta sujetak. Brtc 112. Ez zaitut ez ahantzi behar; / Orai da zure aldia. Monho 42. Ea, orái<br />
dá zure áldia, agertzekó badúzun birtúte ta kristiotásun séndoa. LE Ong 13r. Bethi gorrarena egin dautak: orai<br />
duk nere aldia. Dh 158. Gure emakumeak / nor bere aldian, / [...] / laguntzalle ditugu / joan dan aspaldian, /<br />
baratzako lanetan / denbora guztian. Echag 255. Nork esan astoaren / beldur laborria, / noiz allegatuko zan /<br />
beraren aldia? It Fab 43. Hauzo, diotzo, nik bihar nere aldia? Gy 51. Jepteren ondoren iru oiek, nor bere<br />
aldian, Juezetan sartu ziran. Lard 137. Guziek, bakhotxak bere aldian, egin zituzten garbitasunezko eta<br />
pobreziazko botuak. Laph 139. Guziak heldu zitzaizkon, nor bere aldian. Ib. 157. Bakotxak hiltzen dira / nor<br />
bere aldian (BN-baig). Balad 118. Danton yuan zen gillotinari bere buruaren emaiterat, erranez laster heldu<br />
zela Robespierren aldia. Elsb Fram 124. Frantsesaren aldia jinen da; bakotxa bere tenorean. HU Aurp 217.<br />
Eskoletan haur ttipiak nigar marrumaz zaudek, su ondorat hurbiltzeko beren aldiaren aiduru. JE Bur 121.<br />
Aguretxuaren txanda edo aldija ixan zanian. Kk Ab I 118. Atseginekin ikusi nuen nere aldia jiten. StPierre 24.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1008
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Joxe Egilegorren aldia izan zan urrena. Muj PAm 10. Zeren bakotxak gure aldian / Behar baitugu pasatu.<br />
Etcham 36. Ta orain eure aldia da ta / zetan zatoz ni tentetan? BEnb NereA 112. Gaur orren aldija da, / Bijar<br />
zeuria dozu. Enb 91. Hirugarrenaren aldia jin zenian. Mde Pr 126. Gero etorriko da zure aldie. Izeta DirG 64.<br />
Hemengo edateko moldean, bakotxak bere aldian denen turnada pagatuz. Larz Iru 56. Gazteen aldia. NEtx LBB<br />
50. Bestiak dütük jarraikin / hitarik beren aldiko. "Chacun à son tour". Casve SGrazi 94. Arizale guziak<br />
oihalaren gibelean egonen dira, eta zoin bere aldian agertuko, soinuak deiturik. Lf ib. 12.<br />
(Tema nudo). "Orain ene aldi (S)" Gte Erd 286. Orain xaukat neure aldi / Galdu nok eta gal adi. Acto 275.<br />
Tormenturen aldi / Dela gisa hortan, / Konsidera dezagun / Zoinek bere baitan. Bordel 200. Biharamunean,<br />
oraino ere Martinaren aldi zen. Orduan ere enperadoreak egin ziozkan egin-ahalak, bere jainkoen<br />
adorarazteko. Jnn SBi 175. Sei egunez hola Jainkoa zen ari / Izate ematen gauza bakhotxari; / Azkenekotz baita<br />
gizonaren aldi, / Berex du hau egin nahi. Zby RIEV 1908, 206. Bakotxak bere aldi, ez higitzea. HU Aurp 215.<br />
Noiz izanen den heien aldi, lerroan jartzeko? Ib. 220. Californiaren ondotik Canadaren aldi, multzoan eta tinki<br />
egon ditezen han ere Eskualdunak. JE Bur 212. Orain irrintzinarien aldi. Ib. 149. Sarrixago, buruil urrietan,<br />
oliben aldi eta amanden, bat ala bertzea lehertzen ohi baitira olio egiteko. Ib. 82. --Xurittoinekoen aldi da beraz,<br />
gaur? --Bai! bihar zure aldi, Luixa; gaur Xurittoinekoen. Barb Sup 111. Ez duk hik emanen bethi: / Bihar, etzi,<br />
gure aldi. Ox 48. Eta nere aldi noiz, bada? "À quand donc mon tour?". Barb Leg 143. Buchunen aldi orai. "Au<br />
tour de Bouchon maintenant". Ib. 130. Axuantaren astoak beharko zuela oraikoan khardoa errotik egin! Zoinek<br />
bere aldi, alabainan! Lf Murtuts 15. Eta orai Euskararen aldi. Zerb Azk 27. Ganix aipatu-eta orai noren aldi? /<br />
Hobe dut ematea koinataren berri. Ib. 115. Azkenean, neskamearen aldi... Mde HaurB 48. Bakoitzak bere aldi<br />
bihotz-min izateko! Ib. 40. Zure aldi! egin zuen emaztekiak Etxebarni. JEtchep 102. Hamar manamenduen aldi.<br />
Ardoy SFran 167. Batean kalapitan hoinbertze alderdi, / edo langilen eta nagusien aldi, / egiazko bakerik nehon<br />
ez da sendi. Xa Odol 250.<br />
(No precedido de gen.). Arrosarioak eskuan / Zauden aldiaren beira. 'Elles attendaient leur tour'. Monho<br />
42. Lehen jujamendu hori / Bada hain lazgarria, / Azken jujamenduari / Jinen zaio aldia. Ib. 100. Aldia behar<br />
aitzinetik hartu, hamabortz, hamasei lagun baizik ez baititazke betan koka. HU Zez 118. Eta aldiaren beha egon,<br />
bakotxa zuen ganberetan! Hanbat gaixtoago, aldia ebatsiz medikuaren aitzinerat agertzen denarentzat: bertze<br />
zortzi egunez berandua zaio, hari, operazionea. JE Ber 88. Bakotxa haiduru dagolarik mintzatzeko aldia etorri<br />
arte. Lf in Casve SGrazi 12.<br />
(Tema nudo). Urrena, abesak du berriro aldi.... Ldi IL 46. Olerkariok degu orain aldi, gorapenak yasotzen.<br />
Ib. 27. Ordun Besteirok itz ernerazgarri ok yalki ditu: "Ortega Gasset Yoseba yaunak du aldi". Ib. 23.<br />
Ezkongaiak zutenean aldi. Etxde JJ 172. Lapurrak du aldi lehenbizi, emazteak gero. MEIG I 130.<br />
(Añ, H (que cita a Mst)). Ocasión, oportunidad. "Sazón, ocasión oportuna, [...] aldi, era ona" Añ. Cf. DRA:<br />
"Aldi onez, oportunamente, en ocasión favorable (Bera)"; en realidad, lo que hay en BeraLzM es:<br />
"Oportunamente, mugonez, garaiz, mugaz, adi onez". Galdu ze egik aldia, / ta idoro daik naia. "No pierdas la<br />
sazón". RS 336. Bere indarrak oro, egin ahal eta aldi ükheiten dian oroz, enplegatzen dütü fidelen eta deboten<br />
hantik gibelt erazitzeko. "Omni modo & occasione". Mst IV 10, 1. Aldiak ala eskatzen duen aldian uzten du<br />
eriak zañetako odolaren erdia ta geiago. Mb IArg I 317. Egun oro egiten dituzte eguneko beren gauz onak,<br />
horduan hordukoak eta aldiak dakarren aldian beste beren aldikoak. Ib. 297. Eta badira aldiak ondasunak modu<br />
onean billatzera obligatzen gaituenak? Gco I 34. Obispo Jaunak esaten ditu aldi artan esan bear diran itzak.<br />
AA I 553. Gibelekoak badu aldia yotzeko. Hb Esk 214. Israel-tarrai igerri zienean idoloetara griñatuak, uste<br />
izan zuen beretzat zerbait egiteko aldia orduan zala. Lard 132. Othoitzeko aldi dudanean, edo kofesatzeko aldi,<br />
edo komuniatzeko aldi, edo azotearen hartzeko aldi, neure gogoaren arras jabe naiz. Laph 70. Benetan, dontsua<br />
benetan, / Umeetan Ama dozuna, / O! zeñek leukeken lurrean / Aldi on zuk daukazuna! AB AmaE 164. Eta<br />
erretxiñolak / Baldin iratzarria, / Badago, eta badauka / Kantetako aldia. Ib. 384. Imini egidazu aldiren bat,<br />
zeinetan ez dagoan bost gauzetatik bat edo beste egiteko eginbearrik. Itz Azald 137. Eta aginduko deutso zer<br />
egin bear daben aldi atan. Ib. 146. Nozbait aurkitu leiteke bat, damurik ez eukiteko aldiyan? Iñozbere ez. Ib.<br />
141. Zelako aldiyetan ez dogu egin bear gurasoen eta nagusien esana? Ib. 96. Berriets aspaldian Pasioniaren<br />
kantatzeko uhuriala heltü nahirik zen. Goihenetxek etzeron orano üzten aldirik. Const 40. Erronkariar askoekin<br />
itz-egiteko aldia izan dutalarik. FIr 177. Ire uste gabeko agerketak asko poztu niok; orrela azken agurra egiteko<br />
aldia eman didak. Alz Ram 101. Deabruak aldegin zuen arengandik beste aldi on bat arte. Ir YKBiz 48.<br />
Gorrotozko asmoak aldi obe baterako uztea pentsatu zun. Etxde JJ 130.<br />
Sesión. "Lau saiotan (G-azp, AN-gip), lau ekinalditan (G-azp, AN-gip), lau alditan (BN-arb)" Gte Erd 273.<br />
Zuek ere maiatzeko xuri gorri liliak , / Emotzitzue iabeari husu koplen aldiak. EZ Man II 18. Ez aski<br />
berotu izanez, ez bada idorra, metatzen da berriz, biharamunean sartzeko, edo geroago, bi aldi horiek aski ez<br />
baditu. Dv Lab 126s. Bertsolari gudua edo jarri nai genuke. Bi alditan. Bata bazkari garaiean ta bestea berriz<br />
enparantzan. Lab EEguna 97. Noiz atertuko nengoan, azken-argipen batzuk, laburki, Urlia yaunari emateko.<br />
Bergarako "Saski-Naski" aldiaz. Ldi IL 56. Gazteleraz naiz prantzeraz "Saski-Naski" ikusi nai duten erdeldunek<br />
badituzte urtero zenbait aldi aukerako. Ib. 65.<br />
Olako aldi oriek etziezela gertatzen asiberri batzueri besteri, ta gaixo daudelako, edota beren griñak oso<br />
moteldurik ez dauzkatelako. Or in Gazt MusIx 30 (se refiere a la pérdida de sentidos de los místicos).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1009
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. (Añ, A Apend). (Precedido de gen.). Tiempo de su (mi, etc.) vida. "(No en mi) tiempo, ez nire eran, bizian,<br />
egunetan, aldian" Añ. "Nere aldian, en mi vida" A Apend. v. bizialdi, mundualdi. Nigar begi bapederak<br />
bere aldias oroiturik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Eta egin zituen [Iainkoak mirakuilluak] iende heken alditan.<br />
Ax 131 (V 86). Hau da alabaña bere aldian Dabidek egiña. Mb IArg I 173. Egin izandu dituzu oraindañoko<br />
zere aldian? Ib. 106. Berso asko irakurri ditut neure aldijan erdaldunen liburubetan. Mg PAb 62. Ta jazo<br />
mirarizko aingeruben arrigarri au ez dau sazerdotiak egiten bere aldijan bein, ez urtian bein, ez illian bein. fB<br />
Ic III 295. Zer dogu bada egingo / Bere izenian / Poztuko gaituzanik / Geure aldi guztijan? In Ur MarIl 125.<br />
Igerri barik, beinguan dua / Ludiko gure aldiya. Enb 204. Bekokia kolpeka itxusitu zioten alik eta ebakiondoak<br />
bere aldirako izango zitun arte. Or SCruz 44. Bere aldian ainbat lan, eta / badu otx eiteko diña. "Durante su<br />
vida". Or Eus 309.<br />
3. (V-arrig-m ap. A Apend; Añ), aldia (Lar). Tiempo concreto, época. "(En la) estación presente, era onetan,<br />
aldia onetan" Lar (Añ: aldi onetan). "Erderazko tiempo edo temps adierazoteko denpora edo denbora esaten<br />
dabenak, eztakie ausa orretarako iru berba eder daukaguzanik. Eguraldia, aldia ta astia [...]. Aldia ta era, muga,<br />
ereti, arkuntsa ta erderazko época edo époque erdi-bardinak dira" A Ezale 1897, 44b. "Gure aiten aldian, en<br />
tiempo de nuestros padres (V-arrig-m)" A Apend. "Gure aldirartean, hasta nuestro tiempo" Ib.<br />
Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición meridional (al Norte sólo en Pouvreau y Xalbador)<br />
desde RS. Su empleo crece desde finales del s. XIX.<br />
Aldi gextoan jaio doa ospe gextokoa. "En mal punto nacer suele". RS 107. Ao itsian eztoa sartu <br />
eullia, ta aldi guztietan ezta eder egia. "Y en todo tiempo". Ib. 123. Urdinetan asi azkero prestu ezta seizaroa,<br />
inok zebez aurki gero ze aldia eldu doa. "Que el tiempo suele llegar". Ib. 166. Zeren tentazionearen aldia laster<br />
bihurtzen da; denborak eztu hainitz luzatzen. "Tempus tentationis". SP Imit II 10, 1. Orduan gabaren aldia;<br />
orduan illunak agintzeko mendea. Lar SAgust 7. Zein humilla ta arrotanzik bagea aldi artako Jesusen bizitza!<br />
Mb IArg I 71. Bera bazen ere aldi artan lur gañean arkitzen zen andrerik ederrena. Ib. 374. Bazkoz edo beste<br />
aldi jakiñen batez konfesatzen ezpadira. Ib. 278. Ta noiz jaio da? Aitak berezi zion ta beraren guganako<br />
amoreak eskatzen zuen aldi ta horduan. Ib. 105. Ezekias erregeren aldian, aingeru bat israeldarren alde igorribidaldu<br />
zenuen. Ib. 385. Hordu artatik asi zen agitz obetzen aldi artaraño baño gauz on geiago ta agitz obe<br />
egiten. Mb IArg II 271. Abranen aldiatik Israeldarren irtete onetaraño igaro ziran laureun ogei, ta amar urte.<br />
Ub 69. Neke ta lor andi oneek igarota, dator garija elduteko aldi ain biotztuba. Mg PAb 150. Eta guztiz dira<br />
gaistuak [azerijak] umiak daukeezan aldi edo egunetan. Ib. 110. Oraintxe baxen beste era, aldi ta denporarik<br />
eztago neure nai-guran. Añ EL 1 37. Oraintxe dozu errukiaren aldia. Añ EL 2 207. Job izan bazan bere aldiko<br />
prinzipeen gisakua. JJMg BasEsc 143. Ai ez balitxat aldi ori baña, / Zelan agertu alantxe joan, / Atzo ni izan<br />
arren lora arro / Ona gaur zelan zimel nagoan. AB AmaE 387. Orduan kantau doguz / Ozamako Ninfak / lengo<br />
aldietako / la, si, do, re, mi, fak. Azc PB 208 (in Ur PoBasc 263 lengo denporetako). Eldu baiako dama bateri /<br />
aldia eskonduteko. Ib. 352.<br />
(s. XX). Zorijona / Zeure laguna zan / Zeure lagijen aldijan (1904). AG 2412. Gaitz bat zuan Malentxok, aldi<br />
batzuetako amonaren esanak siñistu nai badira. Ag G 135. Eleizaren gorespena agertzearren Jaunak<br />
erabakitako aldiya urbildu zan. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Aldi aretan gorda-zibillik ezeguan, baña bai-egozan<br />
mikeletiak bidiak zaintzeko. Kk Ab I 114. Baltz euzkeldun a ume txiki-txikija zan aldijan. Ib. 83. Orrek lenaoko<br />
aldijok, Don Kazintto, juan ziran sekulako. Ib. 91. Zein ederra zan Euzkadi bere / Zugatz azpiko Batzar-tokian, /<br />
Euzkeldunentzat egizko lege / Zuzenak eiten ziran aldian. Enb 47. Bear dan aldi eta tokian egia esateko. KIkV<br />
71 (KIkG 58 garaian eta tokian). Ama Eleiza Deunak aginduta daukan aldian autortzeko asmoz. Ib. 99. Bakixu<br />
neguba aldi txarra dala niretzat. Eta eneukon zer jan. Altuna 59. Ni Montpelleren ikasten nenbillan aldian. Kk<br />
Ab II 107. Aldi alaitsu ori jadetsi artian. "Ese momento". Laux BBa 44. Aldi artan egia da ama Gazteluzar-en<br />
bizi zala, ez emen. Lab EEguna 86. Aldi areitan otturea zan lez. Otx 37s. Beñola, aberiak berba egitten eben<br />
aldijan. Ib. 57. Aldi bakoitzeko bearrak. Ldi IL 123. Ta emen asten da ango abertzaletasunaren bigarren aldia.<br />
Ib. 166. Kromwell agintari englandarraren aldian. Ib. 167. Erdi-aroko edo Edad Media deritzaion aldiko<br />
jauntxokeri pixka bat. Ib. 165. Oraingo aldi ontan gizonak iltzen dira [...]. Baña berriz-piztu ondoan, ezta iñor<br />
ilko. Ir YKBiz 394n. Begira gero, erne egon ta otoitz egin, aldia noiz dan eztakizue ta. Ib. 415. Eper, oillagor<br />
naiz erbi-- danean aldia, / etxean ba du sarri mokadu guria. "Cada una en su temporada". Or Eus 48. Aldi<br />
aietako gizonen bizitoki ziran arzulo eta arpe asko ibai inguruetan daude. JMB ELG 45. Gizartearen edesti edo<br />
istorian aldi batak bestea, aurreragokoak urrengoa adurrez, alanbearrez, nai ta nai ez ekarri dauala. Eguzk<br />
GizAuz 73. Asmu au aurrera eroateko aldi egokia be etzala-ta, gerorako itxi zan. Ib. 70. Aldi ta erri guztietan.<br />
Ib. 170. Aurreko, oraingo ta geroko aldiak lege au dute lagun: giza-bizitzan lorrik gabe ezer ez doa aurrerantz.<br />
Zait Sof 178. Artalde gizen oso bikaña, / esne ta baba txit naro, / aldi soil gorri zekenik emen / ez det izan<br />
egundaño. EA OlBe 22. Zarrena 1846koa dezu. Beste bi ere bai aldi beretsukoak. SMitx Aranz 195n. Bi<br />
gizaldion tarte eder oni / Urrezko Aldi deritza. Ib. 104. Ala nindagon aldi artan negarrik samiñenean. Or Aitork<br />
83. Ondoxu ekien aldi edo belaun-aldi artako lorarik usaintsuenak zeintzuk ziran. Erkiag Arran 26. Gure<br />
lurraren itxas-bazterrak, / alan diño istoriak, / aldi danetan emon ditula / itxas-gizon errimiak. BEnb NereA 101.<br />
Atxineko aldietan, gerra asko ixaten zanetan. Akes Ipiñ 25. Ontan ere bere aldiko seme agertzen zaigu Fray<br />
Luis. Gazt MusIx 63. Konbentu zaar bateko kapellau nengoen aldi aretan. NEtx LBB 211. Aldia hartan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1010
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Urepeleko ostatuetan izaiten ziren, bi trago eginez geroz, pertsutan hasten zirenak karraskan. Xa Odol 39. Aien<br />
apainduriak ez ziran aldi ontan oi diran oietakoak. Berron Kijote 125. Gizonak laurdenkatzen zituzten aldi eder<br />
haiekin ametsetan. MIH 321. Egiteko hau ez zeukaten umekeriatzat Oihenarten aldikoek. Ib. 240.<br />
v. tbn. Etxde AlosT 21n. Ibiñ Virgil 42. Alzola Atalak 113.<br />
Aro orrek iru aldi ditu; Aurignac, Solutré eta Madeleine aldiak. JMG ELG 23. Epipaleolitos-garaiak bi aldi<br />
ditu: Azil-koa eta Kanpiñi-koa. Ib. 57.<br />
Nire aldian nik eskerrik aundiena eman nien bi olerki oriek. "Esas dos poesías que yo más apreciaba en mi<br />
tiempo". Or in Gazt MusIx 10.<br />
Tiempo gramatical. Zer dai bada aldia aditzean? A Gram 161. Aldi bi dagoz bada: lengoa ta gerokoa. Ib.<br />
162. Aldi hori, gramatikazko "iraganaldi" hori, ohiturazko gertakariari, betikoari, egungoari zein biharkoari,<br />
dagokio. MEIG IV 102.<br />
Hora del día. Zeuk zelan barriz abes-dagixu / gabeko aldi larrijan? Laux BBa 48. Lau alditan berezten<br />
zuten lenagokoak gaua; laugarren gau-aldia goizeko iruetan edo asten zan. Ir YKBiz 213n.<br />
Momento. Sendakintzak aldi onetan, apaizari bere txanda utzi besterik ezin egin lezake. Alz Ram 86.<br />
Etapa. Bizitza. Sukarra, lenbizi. Ta, azkenik, amaia. Eritasunaren aldiak. Txill Let 129. Zibilizazioa, esan<br />
du filosofu batek [...], izadiaren aldi bat baizik ezta. Vill Jaink 174. Aurrerapideak geldiro-geldiro egin dira,<br />
izadiaren aldi guztiak egin oi diren bezala. Ib. 179. Burni-lanean izan diren hiru aldi nagusi agertzen dira<br />
hemen. "Etapas". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).<br />
Leturiaren Egunkaria-k lau aldi ditu, lau tempo, sinfonia batek bezala. MIH 300.<br />
4. Tiempo, intervalo de tiempo. "Aldia igaro eta gero (B)" Gte Erd 76.<br />
Tr. Documentado desde Lazarraga, su empleo crece en el s. XX. Al Norte sólo se encuentra en Pouvreau y en<br />
algún texto moderno.<br />
Oninbatenaz egon gura dot / aldionetan exilik. Lazarraga 1195v. Aldi bat leku sekretu baten / [dameak]<br />
neuroni zidan agindu. Ib. (B) 1179vb (cf. infra ALDI BAT). Betiko itoginak arria zulatu ta aldi luzeak guztia<br />
aztu. "El tiempo largo todo lo olvida". RS 16. Aldi txaburra lasterra bada, egun astia baño obe da. "Si el tiempo<br />
corto es apresurado". Ib. 29. Kontenta zazu ongi zure konszienzia aldi on batetako. SP Phil 72 (He 71 behiñ<br />
bethikotzat). Eta gordeko naz zuen begietatik; baña aldi luzeko ez, eta aldi onen buruan agertuko naz berriz ere.<br />
Mb IArg I 315. Loiolan egin nuen aldi piskan artu nuen hau egiteko asmo-gogoa. Ib. 52. Beste berezte bat egin<br />
behar du Jangoiko berak, onak eta gaistoak illez doazen horduz ta aldirik galdu bage. Ib. 202. Gaitzak dituzte<br />
beren mugak ta aldiak. VMg 31. Misiño santuak dirauan aldiak baño asko geiago ez. Añ LoraS 7. Zeinbat aldi<br />
eder emon dozuzan alperrik eta ezerezean. Añ EL 2 41s. Itz oiek eta onelako beste asko aldi luzean esanda, isildu<br />
zan. Lard 386. Golo nolakoa zan, eta onek zeñ aldi gaiztoa eman zion agertuaz. Arr GB 16. Aldi luze batean<br />
bertan egon gabe irten nai ez oi zuen. Ib. 146. Zeinbat aldi aldaukan edozek / ibilten gara iakiten; / geien<br />
daukana dalako ikusten / aurrerantz gitxi biziten. // Aldi-zatitzar asko iruntzita / dago gizona makalik. Azc PB<br />
351.<br />
(s. XX). Ezin esan leiteke berba txar geiago aldi laburragoan. Echta Jos 44. Time is money, aldia dirua dala,<br />
esan oi dute an goietan. A Ardi 59. Geroztik ere, Seminarioan eztan aldian, nere etxe au berarena izango du. Ib.<br />
10. Bai, aldi andirik ezta igaroko ni ara juan orduko. Kk Ab I 7. Ezin ulertu eban zelan atondu zan ain aldi<br />
laburrian ainbeste diru egiteko. Ib. 76. Bada ankak luzatuta geldirik eduki biar diran aldia oso gaitza izaten da<br />
igarilari berriarentzat. Anab EEs 1919, 188. Berak, Joxe-Marik, igarri zion aldi gutxiko bizia zeukala. Garit<br />
Usand 51. Aldi luzia eztala, batzar andija egin gendun emen. Altuna 83. Ondiño aldi asko eztala Bilboko andra<br />
batek beste bati entzun eutson baserrira bizi izaten duala. Kk Ab II 159. An aldi bat lanian egiten eben, iru-lau<br />
illabete. Ib. 163. Aldi bat ba zen Vacarresko itsasegi sakona atzeman zula. Or Mi 120. Ta urte asko barik aldi<br />
gitxiren buruban, ango ondasunen jaube ixango zara. Otx 78. Aldi guzi ortan ez zuen ezer yan, eta agun aien<br />
ondoan gose izan zan. Ir YKBiz 45s. Andik aldi luzearen ondoan, itzuli zan morroi aien nausia. Ib. 419. Onelako<br />
jardunetan aldi bat egiñik. "Pasan un rato". Or Eus 49. Aldi edo denpora bardiñean. Eguzk GizAuz 118. Onelan<br />
aldi laburrean asko larregi aberastuten dira. Ib. 59. Dagokion baño aldi luzeagoz baitago gugandik urrun. Zait<br />
Sof 59. Bi illabeteko emana zegon / elizari tellatua, / orobat aldiz jasoa ere / pralleentzat komentua. SMitx<br />
Aranz 103. Muntegiak bi eratakoak dira: aldi luzerakoak eta aldi motxerakoak. Munita 149. Aldi gutxi barru,<br />
[...] oroitu ziran. Mde Pr 34. Aldi asko baiño len, lurreratu eta apotzarra bezela zapal-zapal eginda utzi zun.<br />
Etxde JJ 14. [Eguzki-bidea] oi dun aldi-erdi eskasean egin dula. Or Aitork 328. Arraunketan aldi luzean joan<br />
eta joan egin bear izaten eben aro artan. Erkiag Arran 77. Ainbat aldi dala. Gand Elorri 209. Aldi orretan,<br />
abere taldeak gazte diran bitartean alegia. Ibiñ Virgil 95. Aldi luze edo laburra izan zan, eztakit. NEtx LBB 183.<br />
v. tbn. Lab Y 1933, 254. Ldi UO 53. TAg Uzt 280. EA OlBe 16. JAIraz Bizia 16. BEnb NereA 245. Ugalde Iltz<br />
33.<br />
5. (c. sg. A). Tiempo, transcurso del tiempo. "Tiempo, en su sentido de duración de los seres y época de<br />
sucesión" A. "Aldia da egunak eta gabak alkarren atzetik egiten daben iraupena" A Ezale 1897, 272b.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional y, si exceptuamos el ej. de RS, sólo desde finales<br />
del s. XIX, sin duda por influencia de Azkue. Cf. MIH 355, refiriéndose a la traducción de Orixe de las<br />
Confesiones: "Denboraz hain luze eta sakon diharduen XIgn liburuan, adibidez, ez du denbora-rik aipatzen.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1011
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Badu halare tempus itzultzeko ordekorik aski: noiz, noizaldi, noizko, aldi, orduko".<br />
Ezta gatxik aldiak ez daroeanik. "No hay daño que el tiempo no se lleva". RS 221. Zeinbat aldi ete da aldiak /<br />
agertu ebala burua? / ta zeinbat barru itxiko ete dau / beti betiko mundua? Azc PB 352. Uste lei batek eztoiala<br />
inos / aldia geure arteti... / eztoa aldia... ezer ezerantz / geu goiaz ai! beti, beti. Ib. 350. Zer dai aldia? Dirudien<br />
baiño zailagoa dai itaune oni argi ta zietz erantzutea. "¿Qué es el tiempo?". A Gram 161. Aldiaren maltzurkeria<br />
aitzakitzat artuta (Quijote IX). "La malignidad del tiempo". Anab RIEV 1928, 608 (Ldi RIEV 1929, 207 aldi, Or<br />
ib. 6 aldi-mende). Igarri barik igesi eutson aldijak, eta gaberdija urrian zen etxeratu zaneko. Kk Ab II 8. Jainko<br />
banintz ezneuke erijotz bildurra, / Aldijak ba soil desiz zeru eta lurra. "Pues el tiempo tan sólo ciñe a la tierra y<br />
al cielo". Laux BBa 126. Aldiak itzaliko ez dun maite-sua, / geroak sendotzen dun besarka estua. Jaukol Y 1933,<br />
186. Pamilietan zer aldaketa / aldiak ekar lezake! Or Eus 409. Errukarri! Lausorik du [amonak] / gizargia<br />
begietan... / Non-nai aldiaren sitsa! "La polilla del tiempo". Ldi BB 148. Aleak une, diardu, nagiz, Aldiak /<br />
yalkitzen artaburua. "Y Cronos desgranaba perezosamente su mazorca, cuyos granos son instantes". Ib. 36. Baña<br />
aldiarekin illobiak galtzen zuten txuritasun ura. Ir YKBiz 274n. Ezpaita biotz-beroaldiak otxantzeko aldia<br />
bezaingo bitartekorik. TAg Uzt 289. Beste dana, amilka irauli du aldi alorodunak. Zait Sof 123. Gizon zindoa<br />
aldiak bakarrik baitarakus, gizatxarra, berriz, egun betean dazagukezu. Ib. 74. Bere almena ausiko dunik ezta<br />
jaio ta ez jaioko aldia aldi dan arte. Etxde AlosT 20. Berak egiten zion aldia igarokor, kanta zarrak abestuz. Ib.<br />
56. Aldiari buruz ditugun uste sendo guziak. Mde Pr 328. Aldik baditu bi mandatari zintzo, Gaitz eta Eri. Etxde<br />
JJ 232. Zugan negurtzen dut aldia. Or Aitork 333. Oraindik ez dakit aldia zer dan. Ib. 329. Ba-dakidala au<br />
aldian esaten ari naizala. Ib. 329. Zure beti-loreak ez dazau aldirik. Gand Elorri 127. Iaungoikoak eztu lenik edo<br />
orainik. Alde ta aldiaren mugak oro gainditu bear izango ditugu. Zait Plat 42. Munduko ordena aldian zear eta<br />
mendez mende nabari dela. Vill Jaink 179. Anarten aldia igesi doa. Ibiñ Virgil 100.<br />
6. Tiempo atmosférico. "Sazón, aldiona" Lar Sup (que lo toma sin duda de RS 239). Kibel ekatxari, bular<br />
aldi onari. "A la buena sazón". RS 239 (tal vez habría que interpretar 'oportunidad'; cf. ib. 336).<br />
7. (Precedido de sintagma con suf. -ko). Estancia. "Laster akhabatu duzu hiriko aldia, vous avez bientôt<br />
achevé votre séjour de la ville" Dv. Igerri barik, beinguan dua / Ludiko gure aldiya. / Aldi laburra, baña,<br />
benetan / Aldi onuragarria. In Ur MarIl 204. Orduan zure gisa munduko aldia, / Emango nuke noski kontentuz<br />
guztia. AB AmaE 401. Eztute kontuan sartzen mundu ontako aldi au baizik. Vill Jaink 86. Zer gertatuko zaion<br />
emengo aldia bete ezkero, eta eriotzaz beste aldean zer moduzko arrera egingo zaion. Ib. 57. Aldegin bear ez<br />
nun garaian / utzirik babes-tokia / zorigaiztoan urrundu nintzan. / Angoxe nere aldia / samin, latz, izugarria. EA<br />
OlBe 86.<br />
(Con egin). "Hemengo aldia egin hurren dut, j'ai presque y fait mon tour. Hemengo aldia egin duzu, vous avez<br />
fait votre temps ici" SP. "Il a fait son temps ici-bas, hemengo aldia egin du (Ax)" H. Cf. infra ALDIA EGIN. <br />
Non hekin batean ardiets dezadan orai Iainkoaren garazia, eta gero mundu hunetako aldia dagidanean, haren<br />
Parabisuko loria. Mat 292. Mundu hunetako aldia dagizunean. Ax 110 (V 73). Bai ordea ioan zara; lekhuz<br />
aldatu zara; hemengo aldia egin duzu. Ib. 10 (V 5). Hainak aspaldi hillak direla, eta mundu hunetako aldia<br />
eginik, ja ahantziak bezala daudezila. ES 116. Emengo aldia egin, ta Zeruan betiko bizitza. Ub 60. Erromako<br />
aldia eginik, joan zenean bere Esmirnako hirirat. Jnn SBi 156. [Oillaskoa] ubeldu gero; azkenik beztu; / isildu<br />
da karraisia; / txuringa aspertu zaion bezala, / egin emengo aldia. "Ha entregado su vida". Or Eus 315.<br />
Bezperetako aldia eginen dautazu ba halere. Lf Murtuts 26. Len trajia ta orain zaldixa, orrek egin xuak gure<br />
etxeko aldixa. And AUzta 53.<br />
(Pl.). "Hango aldiak agudo egin zituen (AN-5vill)" Gte Erd 76. Cf. infra ALDIAK EGIN. Izaten dira eun<br />
urtez, mill urtez ta geiagoz ere irauten duten itxeak, baña itxeko bakoitzak laster egiten ditu ango aldiak. Mb<br />
IArg I 285. Etxeandre bat arpegi estaliaz andik sartzen ikusi zuen, eta hura ikusi zuen bezela, etsaiak ango<br />
aldiak egin zituen. Arr May 78. Zer uste du orrek? Orretarako daukatala alaba? Ez, ez; azkar egin biar ditu<br />
emengo aldiyak. Azkar gero. Alz Bern 75. [Errexilek] gazterik egin zituen lur huntako aldiak. Goian bego! Xa<br />
Odol 51.<br />
(Dv). (Tema nudo). "Ze, hemengo aldi? (AN-5vill, B, BN-arb, S), ze, Aiherrako aldi duzia? (BN-arb)" Gte<br />
Erd 159. "Ze, emengo aldi duzu? (BN-arb, S)" Ib. 232. Ea ots Zaqueo, jautsi ordik fite, ezi egún zure etxéko<br />
aldi naiz [= 'hoy me toca en tu casa'] [...], ea hots emán prisa, zure aldi naiz egún. LE Ong 23v. Iñazioren anaiek<br />
eta bertze asko ahaidek egun hetan Loiolako aldi dute. Laph 144. Bezperetako aldi ez dutan igande arrastiri<br />
guziez. HU Zez 184. Hemengo aldi zuk egun? Zato barnerat... JE Bur 66. To, Martin! Hemengo aldi? Jar zaite,<br />
othoi! Barb Sup 10. Izar urdin bat piztu da goien / arratsaren aintzindari... / Berandu da-ta luzaro ezin / izan nik<br />
emengo aldi. EA OlBe 66. Emengo aldi, Sebastian? Etxde JJ 78. Agur, agur! Hemengo aldi? Zerb Azk 39.<br />
8. (V-gip, G-azp, B). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 20. Alternancia, alternativa, situación cambiante; ciclo.<br />
"Bolarak eukitzen ditu (V-gip, AN-gip-5vill), [...] aldi aundiak izaten ditu (G-azp, B)" Gte Erd 20. "Período,<br />
temporada, racha. Gure amak aldixak eukitzeittu, batzutan primeran da beste batzutan gaizki" Elexp Berg.<br />
"Emen aldixa datorrenian aprobetxau ein bia da" Ib. Cf. infra (12). v. aldarte. Gau egunek ahantziren tuzte<br />
bere aldiak, / Argi baizen eztaiteke eta itzalarenik / Lehen bezala izanen ezta iduripenik. EZ Man I 88.<br />
Gobernari handia, / Zeñak gauzei aldia / baitaroezu bethi / Eragiten neurthuzki. "Qui temperas rerum vices". EZ<br />
Eliç 229. [Ba dira] beren atsegiñ ta gusto guzia birtutean arkitzen dutenak [...]. Baña izan oi dituzte hoek ere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1012
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
beren aldiak ta ordu illunak. Mb JBDev 10. Bidean itsasoak txit aldi gaiztoak izan zituen: itotzeko zorian<br />
askotan arkitu izan ziran. Lard 528 (cf. aldigaizto). Bainan ohartua zen izar zitakela uhaitz baten oldarra eta<br />
neurt haren joaidura; ohartua ere izarrek bai eta itsasoak bazituztela beren aldi eta urhatsak. Lf in Zait Plat XX.<br />
Eguzki lasterrari eta illargiaren aldi negurtuei erne baldin bazaude. "Lunasque sequentis ordine". Ibiñ Virgil 78.<br />
9. (V-gip ap. Etxba Eib). Tarea, trabajo; tiempo de una tarea. "Amaittu dabe egundarixak gaurko aldixa, han<br />
terminado los jornaleros su tarea de hoy" Etxba Eib. [Lematik illkhitzean] Iongoikoa, duzula esker hañitz ene<br />
mihian, / Zeren gobernatu duzun untzia ene aldian. EZ Man II 134. Zeruek dute Iaunaren / Deklaratzen gloria, /<br />
Eta izar gorek haren / eskuaren aldia. "Opera manus eius" (Ps 18, 2). EZ Eliç 372. Ezpatarijen kantua lino<br />
gijetako aldijetan. Mg PAb 141.<br />
10. Descanso, cese de actividad. Hemen bedere badute batzutan doloreek bere aldia. "Interdum cessatur a<br />
laboribus". SP Imit I 24, 4 (Ch deskansu, Ip hütsarte, Ol etenaldi, Leon arte). Tira ahala ari ziren [pertsulariak],<br />
kasik aldiarik ezin hartuz, bainan ahal bezala. Xa Odol 37.<br />
11. "(Vc), año de abundancia" A. Urte gaitza aldirano, izen gaitza hobirano. "Une mauvaise année se<br />
change en meilleure". O Pr 469.<br />
12. (V ap. A; Lar, Añ, H). "Manía, locura" Lar y Añ. "Lunas, tener lunas, aldiak izatea, eukitzea" Lar. "Lunas,<br />
aldiak, aldarteak" Lar Sup. "Maniático, aldiak dituana" Añ. "Lunático, alditsua, aldiak dituana" Ib. "Bere aldiak<br />
baditu, il a ses lunes, caprices, boutades" H. "Veleidad" A. Cf. supra (8) y ALDIAK EMAN. Zure aldiak edo<br />
gurari gaistoak sufritu, zeregan ito edo ebakitzeko indarra. Cb JMJ 108. Emaztia asarre bada, ta ezer esaten<br />
asten bada asarriagaz, senarra isilik egon, emaztiari aldija irago artian. fB Ic III 375s.<br />
13. Lo que se coge de una vez. Botatzen dute aren [galbaiaren] zuloetatik lurrera ale guzia ta gelditzen dira<br />
galbai berean arri koskorrak eta beste zakarrak. Oriek beste aldera bota ta galbaidunak arzen du berriz gari<br />
zikin pillatik beste aldi bat eta egiten du aldi onekin ta urrengo guziekin lenbiziko aldian egina. Mb IArg I 203.<br />
14. (gral.; Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 294. "(Estar de mal) temple, gogo, aldi, umore txarrekoa egon"<br />
Añ. "Humor, genio, condición, bueno o malo, aldi ona, txarra" Ib. "Aldi onean, gozoan, aldi gaixtoan gaitzean<br />
da, il est en un moment de bonne, de mauvaise humeur" H. "Humor, disposición de ánimo" A. "Aldi oneko,<br />
txarreko egon, estar de buen o de mal humor o temperamento" Etxba Eib. "Gaur aldi oneko daukagu uezaba" Ib.<br />
"Aldi txarreko darabigu aitta zarra, le tenemos de mal humor al viejo padre" Ib. "Oso aldi ona zeukan gaur (Gazp),<br />
aldi onean da (V-gip, B, BN-arb)" Gte Erd 294. Cf. alditxar, aldigaizto.<br />
15. "(V-ger), tercianas" A.<br />
16. (G-goi, BN-arb ap. Gte Erd). "Aldia egin, darle a uno ataques epilépticos" Zam Man 4. "Aldiak [= 'ataques<br />
epilépticos'] izaten ditu (G-goi, BN-arb)" Gte Erd 27 (junto a liluria, aldikadak, etc., de otras zonas). Mariri<br />
aldia egin yako. Zam Man 4.<br />
17. Fase. Iru aldiko tximiskiña [='alternador trifásico']. GJaur Pisia 233.<br />
18. "Aldia, série [...]. Même écriture et même prononciation que aldia, determinée de alde + a = aldia, et de<br />
aldi + a = aldia. Le contexte seul peut aider à eviter les erreurs, en faisant distinguer ces trois mots" Lrq. Parece<br />
tratarse de una var. de aldi, en una acepción algo diferenciada (si bien no se precisa más el significado de<br />
"série"). En la misma entrada da la acepción de "troupeau; portée d'une truie" (v. alde).<br />
- ALDE ETA ALDI ORO. v. alde.<br />
- ALDIA EGIN. a) (Precedido de bere). Terminar, cumplir su tiempo; cumplir su tarea. Dardoak egin arren<br />
bere aldia, / Olaso da ene egoteko aulkia. 'Puesto que el dardo haya hecho su vez'. TAV 3.1.8 (v. tbn. RG B 61).<br />
Gizon adinekoek ez dute pilotan aritzeko ahalik. Errainak gogortu, besoa phizutu, bixta laburtu, ai! pilotak<br />
hekientzat aspaldian egin du bere aldia. Arb Igand 144. Hauienak ere segur eginen du bere aldia. Noiz? Bego<br />
Jainkoaren gain. HU Zez 157. Udak egin du bere aldia, lekua utzirik udazkenari. Zub 101.<br />
Eginxea zutela basurek aldia: / Urtso batek mokoan aldaxka guria; / Noeri dirdiratu zitzaion begia. Ox 19.<br />
b) Hacer tiempo. Baserritarrak dagoz tabernan / uritarrak lez kafean; / aldia emoten, aldia egiten / eta aldia<br />
galtzean. Azc PB 352.<br />
- ALDIA EMAN. Pasar el tiempo. Lorazko koroiagaz / flauta ederra ioten / egoten zan Euterpe / aldia<br />
emoten. Azc PB 302 (in Ur PoBasc 366 denporia ematen). Baserritarrak dagoz tabernan / uritarrak lez kafean; /<br />
aldia emoten, aldia egiten / eta aldia galtzean. Ib. 352. Erromerijetan eta alakoxe lekubetan aldirik geiena<br />
emoten ebalako. Kk Ab I 41.<br />
- ALDIA GALDU. Perder el tiempo. Baserritarrak dagoz tabernan / uritarrak lez kafean; / aldia emoten,<br />
aldia egiten / eta aldia galtzean. Azc PB 352. Irakurri ere, aldia alperrik galtzearren irakurtzen dizue. Zait Plat<br />
1. Gure aldia uskerietan galdu gabe, ona emen gure egitekoa. Gazt MusIx 5.<br />
- ALDIA GALERAZI. Hacer perder el tiempo. Iruñako Euskalzale aitatuak barka bekit galdu erazo diodan<br />
aldia. Jnn RIEV 1909, 314.<br />
- ALDIA IGARO. Pasar el rato, matar el tiempo. Aldia igaroten / berba labanakaz / ikusi oi dabezan / dama<br />
guztiakaz. Azc PB 156s (in Ur PoBasc 268 denporia igaroten). Aldia igaroteko ta barre batzuk egiteko. Kk Ab II<br />
113.<br />
Emplear el tiempo, pasar el tiempo. Baita onen ondoren eresi-soñuan / Aldi gustiz alai bat igaro genduan.<br />
Enb 196.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1013
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALDIAK ALDI. Mucho tiempo. Gauza guztiak barri biurtzen ditu Jaunak eta, aldiak-aldi igaroarren ez<br />
dira bein bere ez zimeldu, ez igertuko. Ibarg Geroko 30 (ap. DRA).<br />
- ALDIAK EGIN. "Aldiak egin (V-gip), mudar de residencia" A.<br />
- ALDIAK EMAN. Dar la vena. "(Dióle la) tarantela, aldiak eman dio, tarantelak artu du" Lar. Munduko<br />
anitzek leneko ero zenbaiten aide urbillak dirudite; bada aldiak ematen dien guzian orien gisako erakeri txaretan<br />
hari oi dira. Mb IArg I 60.<br />
- ALDIAK ERAGIN. "Aldiak eragin (V-gip), hacer trasladar" A.<br />
- ALDI-ALDE. (Pl.). Tiempo y lugar. Poetak aldiz uzten du, gezurrezko jorik, nonbaita eta noizbaita dauzkan<br />
mundu-ezagutu hori, eta aldi-aldeetarik lekorean zorabioan dagoela, badantzu bere baitan hizlari, ez bere goiko<br />
edo kanpoko Jaun Egile bat, baizik bera ere den Arima orokorra. Mde Pr 372.<br />
- ALDI ALDIZKA. v. aldizka.<br />
- ALDIAN (BN-arb ap. Gte Erd; Izt 21r). a) Cada vez. "En cada una de las veces [...], aldian egizu aldiari<br />
dagokana" Izt 21r. "Hastean [..] aldian bat eta gero moltxoka (BN-arb)" Gte Erd 36. "Musean bederazka<br />
emaiten dira kartak (BN-ciz), aldian bat (BN-arb)" Ib. 40. Iuduetarik rezebitu ukhan dut borz aldiz<br />
berrogeira kolpe, bat guti aldian. Lç 2 Cor 11, 24 (He aldian berrogoi bat guti). Bada hitz egilleak luzatzen edo<br />
laburzen du aldian, berak nai duen gisan, hitzez adiraz dezakena. Mb IArg I 332. Eta bakoitzari berea, ostu edo<br />
gaizki kendu edo artua, aldian puska badere biurtzeko obligazio estua. Cb EBO 53. Guziak erran behar zaizkote<br />
astiki, aldian hitz gutiz, iduriz pausaka, eta bethi boz ezti batekin mintzatuz. JesBih 448s. Galdegiten diogu<br />
aldian egun bateko ogia, hodie. Jaur 191. Jaten eman bear zaio maiz eta gutxi aldian. "Y poco cada vez". It Dial<br />
54 (Dv guti aldian, Ip aldian güti; Ur bakotxian gutxi). Ebastea aldian bortz sosetaraino, / Ez dute [agotak]<br />
sinhetsiren dela gaizkiraino. Hb Esk 227. Gisu hainitz aldian egiten duena merkeago atheratzen da. Dv Lab 187.<br />
Hartakoz aldian [olio] güti egin behar da bethi berri jan ahal dadin. Ip Dial 104. Eta sei burrego haritu<br />
zitzaizkon jo-ahala-jo, aldian bia, beren indar guziak joan arteraino. Jnn SBi 28s. Sobera lan aldian ez nahiz<br />
hartu. HU Aurp 143. Nik ez dezaket neholere aldian solas bat baizik erran. Ib. 58. Eut! Eut!... emeki, Joan-<br />
Eder!... pulliki, emaztekia! Aldian poxi bat! Barb Sup 26. Zer uste duk ala ni, hi bezala, aldian bat ari behar<br />
naizela? "Un à un". Barb Leg 128. Ez ginian ez gauza handirik esperantza. Bixkotxak, oñoñak edo bedera<br />
liranja. Bainan ez denak batian, aldian bat. JEtchep 43.<br />
b) (Precedido de posesivo.). A su (mi, etc.) vez, por su (mi, etc.) parte. Ea lurra benedika, / Benedika, Iainkoa<br />
[...]. Baleak zeuen aldian, / Ureko arrainekin, / Benedika ezazue. Hm 93s. Ioandone Ioanes ebanjelistak bere<br />
aldian eztu utzi ahatzera materia saindu hau. Tt Onsa 59. Bena haregatik zure aldian, zük ni haboro<br />
zerbütxatzen naizü eziez nik zü. Mst III 10, 3. Entzun ezatzue zuen arimen espos samur horren errepustak; ezen<br />
bere aldian mintzatuko zaitzue. EgunO in Arb Igand 177. Bertatik il zezaketen, Josuek bere aldian ainbesterekin<br />
egin izan zuen bezala. Lard 121. Nere aldian, soinera hartzen dut bizitzeko habea. Dv LEd 230. Joannes Jakes<br />
Rousseau-k, bere aldian, erakhutsi zuen bertze gauza bat. Elsb Fram XII. Eta frantsesez mintzo zelako eta<br />
euskara hastio, nuen nik ere ene aldian gure errienta hastiatu. Xa Odol 27.<br />
c) De una vez. Gero agertu dela aldian bortz ehun anaiari baino gehiagori. Dv 1 Cor 15, 6 (Bibl aldian; Lç<br />
aldi batez).<br />
d) (Con sintagma con suf. -ago). Cada vez más. Aldiñ argigo ikusten zun alako ola batekin dirua erruz<br />
irabaziko zala. JAIraz Bizia 63. Bañan Ander aldiñ nastugoa zebillen. Ib. 63. Erri aundik aldin aundigoak dira.<br />
Ib. 51.<br />
e) "Aldian da, tiene un buen momento (Darric)" DRA.<br />
- ALDIAN ALDI. Cf. ALDIAN ALDIKO. Udan belar batzuetan erabilli oi ditu artzai onak bere ardiak, eta<br />
neguan besteetan; ta aldian aldi artarako obeak dirala deritzan belarretan. Mb OtGai III 284. Orietatik dira jaioroko,<br />
ta igandeetako mezak, eta egun orietako gañerako gauz onak, aldian aldiazko konfesa-komekatzeak. Ib.<br />
252. Orra non Espiritu Santuak ematen duen aldian aldiak eskatzen duen indar ta lagunz guzia. Mb IArg I 369.<br />
Jangoiko maitagarria da bide makurrik artzen ez duena ta aldian aldiak eskatzen duena baizik egiten ez<br />
dakiena. Mb IArg II 133. Altxa behar degu biotza beragana, aldian aldiari dagokan eran. AA III 327.<br />
Ta aldian egizu aldiari dagokana. Mb OtGai 9, 8.<br />
- ALDIAN ALDIAN. a) (Con sintagma con suf. -ago). Cada vez más. Baña zazpigarrenean zazpi inguru<br />
eman zioten, aldian-aldian urreragotuaz eta tronpeta-otsa ere goratuaz. Lard 112.<br />
b) "Aldin-aldin, de vez en cuando. Aldin-aldin yoaten naiz Donostiara" Asp Leiz. Bere lengusu nagiak<br />
parraskiro ziarduten aldian-aldian "ttotta" atsegiñez abo-sapaia goxatuz. Etxde JJ 203. Iñork entzuten ez dun<br />
zotiña / aldian aldian darit. 'A ratos'. Or Poem 555. [Goxokiak] ian eta ian ari zera, aldian aldian lagunari ere<br />
eskeiñiz. Or QA 140.<br />
- ALDIAN ALDIKA. A su tiempo, según un orden. Aldian aldika gure etorkiari berez datozkion gerta bear<br />
oriek ni ola eragitea txit gogaikarri bainun, beste min batek samintzen zun ene miñ ori, ta bi goibel aldik urtzen<br />
ninduten. "Ordine debito". Or Aitork 236.<br />
- ALDIAN ALDIKO (AN-larr, V-gip; Dv, H). Ref.: Asp Leiz; Elexp Berg. Cada vez lo de cada vez; en cada<br />
tiempo lo de cada tiempo. "Aldian aldikoa har zazu, prenez à la fois ce qu'il vous faut pour une fois" Dv. "À<br />
chaque fois un; à chaque fois autant qu'il se doit, celui qui se doit" H. "Aldin aldikoa, en cada momento lo del<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1014
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
momento. Aldin aldikoa eiten dut" Asp Leiz. "En cada época los trabajos, etc... correspondientes" Elexp Berg.<br />
"Nobixuana juan da. Badakizu, aldian aldiko lanak" Ib. "Mutikotan azelakotxe billurra izaten giñuan<br />
konfesatzeko. Aldian aldiko prolemak" Ib. Igandean igandekoak, hastean hastekoak, horduan hordukoak, eta<br />
aldian aldikoak. Mb OtGai III 252. Ta egiten ote dezu [...] aldian aldiako zure hitzak eskatzen dutena. Ib. 170.<br />
Aldian aldiko gurutze, pena ta neke guziak eraman zituen. Mb IArg I 109. Billatzen ditu udan udakoak eta<br />
neguan beste bero-epelak eta eramaten ditu aldian aldiko belarretara. Ib. 309. Libru onetako ta prediku<br />
egokietako belar onak [...] ematen dizkigu aldian aldikoak. Ib. 310. Hezerik janarazten bada, aldian aldikoa<br />
ebaki behar da. Dv Lab 95. Abere azpiak atheratzen dira zortzi guziez, neguan; lau egunetarik, udan; eta<br />
metatzen da aldian aldikoa samats-tokian. Ib. 150. Bikhe hori hoztearekin gogortzen da. Aldian aldikoa gozatu<br />
behar da eskuetan. Ib. 385. Lehenago hunat aurdikitzen ohi gintuen esklaboen gorputzak, eta gau oroz, aldian<br />
aldikoak, jaten zituzten basa ihiziek. Prop 1888, 253. Zuk oro betan nahi zintuzke entzun; eta nik ez dezaket<br />
neholere aldian solas bat baizik erran. Halere aldian aldikoa zure buruan sar arazten, lana frango. HU Aurp 58.<br />
(s. XX). Berreun aldekoak bai dira, aldian aldikoak nagusi, bazter guziak aldika ebatsi dituzte. FIr 136.<br />
Aurten ez ixan, baña, bestetan lez bardin, / Ta aldian aldikua... biarko da egin. Enb 209. Gerokoak gero, jaun<br />
mera! Aldian aldikoa aski dugu. Lf Murtuts 24. Aldian aldikoa ta utz dezaiogun geroari lasai. Etxde JJ 23.<br />
Batzueri bat, besteeri beste agindu die, aldian aldiko arrazoiñez. Or Aitork 65. Liburu au argitara-orduan,<br />
aintziñetatiko jaiok goizera aldatu ditue. Aldian aldiko... Erkiag Arran 35n. Emaiteko orde (oiloari), aldian<br />
aldiko ura, aski untzi aintzinetik ausarki beta. Egunaria 28-1-1961 (ap. DRA). Batez ere, gaiak agergarri<br />
bereziak eta aldian aldikoak eskatzen dituelako. MEIG V 103. Gaiak, orapiloak eta orapiloen askabideak, ongi<br />
hautatu behar genituzke, aldian aldikoak ditugularik beti begien aurrean. MEIG IX 24.<br />
Yauberen yaiak auek dira: aldikoa aldian, zuek batera biltzeko, garai bereziak. Ol Lev 23, 4 (Dv zein bere<br />
orduan, Ur beren denboretan).<br />
- ALDIAN ALDIZKA. v. aldizka.<br />
- ALDIAN BATEZ (V-ple ap. A EY III 347). De vez en cuando.<br />
- ALDIAN BEHIN (V, G, AN, BN, S; Mic 6r). Ref. A; A EY III 247. De vez en cuando. Micoleta traduce "cada<br />
vez". Egiten akto fedekoa, esperanzakoa eta karidadekoa, gagoz obligedurik aldien bein. VJ 15. Eta exerzizio<br />
santu orretan egunen batzuek edo gauren batzuek enpleatzea, aldian bein edolarikan ordu bat edo ordu erdi bat<br />
egunean. OA 131. Lanerako etzan ain argiya, bañan nagusiak zeukan gustora, aldiyan bein berekin par batzuek<br />
egitiagatik. Bil 172. Jainkoak digula beti / zumu ain gozoa, / aldian bein ta txit sarri / txopin bat osoa. JanEd I<br />
115. Aldin beiñ deadar eitte ementzoen. JMB OC II 219 (ap. ELok 444).<br />
(Con -ko, adnom.). Aldian beingo beste sari bat. Ldi IL 98.<br />
- ALDIAN MAIZ. A menudo. Obiaren barrura aldian maiz begiratzen zuen; baña ezer ikusten etzuen. Lard<br />
468.<br />
- ALDIAN SARRI. A menudo. Aldian sarri plazatik irtenik, ematen ziozkaten astiñ-aldi gogorren bidez. Izt C<br />
333.<br />
- ALDIAZ. (Precedido de posesivo). "Egizu zure aldiaz, faites à votre tour" SP. v. ALDIAN (b).<br />
- ALDI BAKOITZ. Todas las veces, cada vez. "Invariablement, bethi, aldi bakhotx" T-L. Pilota, berek ez<br />
dakitelarik nola, bihurtzen dute aldi bakotx ostatu sahetsari buruz. JE Bur 27. Etzikean, ahoa ideki behar zuen<br />
aldi bakotx, elizako orhoitzapen zurruburruez mihia trabatua! Ib. 101. Porroskak urerat aurdikiz geroz aldi<br />
bakotx, errexki dagoke xahu Tolosako azoka. JE Ber 44. "Baietz" aldi bakotx ihardesten zutelarik. Ardoy SFran<br />
167. Hartaz lurra joz aldi bakotx adi-arazten du pondua. Lf in Casve SGrazi 13.<br />
- ALDI BAT. (No declinado). a) Durante un tiempo, durante un rato. Fortunea kurela dana / aldi bat pensa<br />
ezazu. Lazarraga 1173v. Aldi bat zeure besoan naratzazu. Ib. 1186r.<br />
b) (L-sar, BN-ciz-bard-ad ap. EI 103). Una vez. v. behin. Behar zuela harrek ere, oraino aldi bat, ikusi bere<br />
Ama maitearen begitartea. Jnn SBi 50. Baldin, aldi bat edo bertze, ez balitz kausitzen gure gogoetari dohakon<br />
hitz garbi xuxena. Arb Igand 14. Egundaino ez niz orroit, nere ahal guziak eginik, aldi bat baizik, nere bizian.<br />
HU Zez 138. Ikusi ditut, aldi bat baino gehiagotan, basa dentistak lothu hortzak irauten. JE Bur 195. Aldi bat<br />
salbatu behar nituen gizonak, aldi bat salbatu ditut, heientzat hilez. Barb Sup 134. Behar duzu ikusi aldi bat<br />
bederen. Etcham 194. Beste aldi bat entzun zuen. Mde Pr 149. Oraino aldi bat oihu egin zuen. JEtchep 116.<br />
Joan zen aldi bat oraino Loiola bere herrirat. Ardoy SFran 117. Satanek bere lan higuina du bertze aldi bat<br />
betea. Xa Odol 176. Lehen ere aldi bat nintzan ibilia. Ib. 232.<br />
- ALDI BATEAN (Lar, H). a) A la vez; de una vez. "Assentada, lo mismo que vez, beingoan, aldia batean" Lar.<br />
"Tout d'une fois" H. Ogei mila gizon Frantzia erriko / egozan aldi baten su emaiteko. EgiaK 86. Naiz Ama<br />
Birjin berari, naiz aingeru oni, naiz beste bati, naiz aldi batean anitzi hitz eginagatik [...], ez du bein ere bere<br />
begitik galduko Jangoiko maitagarria. Mb IArg I 240. Alan duaz plazati etxeruz aldi baten naastian ta morduan<br />
ajuika, diadarka, barreka ta oratuka, luxurijaren pestia ta atsa darijuela, bakotxa bere laguna gana. fB Olg 72.<br />
Aldi batean bertan ezin elkarrekin izan ditezkean bi gauza nai lituzke ark. Zait Plat 34. Une onetan gu nola<br />
gauden / bertso-lanari emanak, / zerbait esan nai ta ezin degu, / badira naikua lanak; / aldi batian nola ez diran<br />
/ burura etortzen danak, / Zestuagatik jarri ditut nik / gogoratu zaizkidanak. Uzt Sas 58.<br />
b) (V-gip; Izt 9v, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Durante algún tiempo. "Aldi batean eginen ez det, etorriko ez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1015
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
naiz, je ne le ferai pas, je ne viendrai pas de quelque temps" H. "Emen nago aldi baten gobaitti eiñ biarrian, aquí<br />
estoy hace un rato" Etxba Eib. "Derrepentian ezkutau zan errittik eta aldi baten etzan agertu" Elexp Berg. Eta<br />
seme onen ondorengoak iduki zuen aldi batean Jainkoaren bildurtasuna ta ezaguera. Ub 12s. Onen<br />
ondorengoak izan ziran aldi batean Judatarren buru ta agintari. Ib. 55. Ez, dino etxekuak / Geitubaz erregubak,<br />
/ Zagoz aldi baten / Oraindino, bai arren. Mg PAb 99. Milizkatu zion arzaiari esku gañea, ta aldi batean egon<br />
zan bere aldamenean. VMg 41. Aldi baten jarraitu ezkero Jesusi, iges eginik bera ganik eta eginik Satanasen<br />
banderapekoa ondatu zana betiko infernuan! Añ LoraS 10. San Juan-ek Efeso-ra eraman zuen, eta aldi batean<br />
emen bizi izan zan. Lard 535. Aldi batean lanbide au ondo bete zuen. Ib. 158. Bere eskuak tolestu, eta aldi<br />
batean orazioan egon zan. Arr GB 78. Aldi batean erabili bisutsak dongaro nau. AB AmaE 365. Gizon indartsu<br />
izugarriya / dago Olatzko Aritza, / aldi batian ez dute ausiko, / alfer-alferrik dabiltza [gazteak]. EusJok 45.<br />
Austrian aldi batean egon zirala. Kk Ab II 186. Aldi batean, alâre, egonik. Or Eus 315. Aldi batean izparringi<br />
artan idatzi zun. JAIraz Bizia 110. Ez ei dau aldi batean albotik igesik egiten. Erkiag Arran 170. Danak ixilixilik<br />
geratu ziran aldi batean. Ugalde Iltz 39.<br />
c) (H; aldi baten Añ). Una vez, cierta vez, en cierta ocasión. "(En una) ocasión, bein, bein batean, aldi baten"<br />
Añ. "(En un) tiempo, [...] aldi baten" Ib. "Aldi [...] batean, une fois, en une occasion" H. v. BEHIN BATEAN.<br />
Ez albora adi egon, ze, aldi baten, deabruak betondoko eskerga bat emoeutsan albora begira egoan bati. Añ<br />
EL 1 13 (EL 2 17 ze bein baten). Oraindiño geiago miraritu bear zara, ikusi nebanagaz aldi baten gure Kolejioan.<br />
Añ LoraS 108. Alan zala esan eutsan aldi baten Aita Santo Domingoren Ordeako Erlijioso on bati. Ib. 35. Aldi<br />
batean, apaiz irakurgaikiñ gazte bat bere eleizako aitor-aldian jarria zegoan. Lh Itzald II 101. Nik be kale egin<br />
neban aldi baten, eta mattiarren-ozta daukodan erestun eder-eder bat itzi biar ixan neban battukariz. Otx 152.<br />
d) En un tiempo (pasado), en cierta época. Nausijak jausten duaz, / Txikijak jagiten, / Au jazoko zala nok /<br />
Esan aldi baten. Enb 43. Aldi baten be baziran ugazaba ta langilleak; baña orduko nagusiak euren langille,<br />
otsein eta morroyak [...] etxekotzat artu ta euki eroiezan. Eguzk GizAuz 189. Etzalde oneitan aldi baten bizi<br />
zirean etze-yaunek, bakotxak bere etzaldeen ixeneko abixenak eroaten eudiezan. Akes Ipiñ 19. Zaharrak,<br />
batipat, ez genituen aldi batean gure artean nahi. MIH 279.<br />
- ALDI BATEKO. A) (Adnom.). a) Temporal, no permanente; de para algún tiempo (más bien largo). <br />
Drainadura aldi bateko lana da, eta drainatzeko egiten diren errakak estaltzen ere dira. Dv Lab 111s.<br />
Zeintzuetatik dator, arestian aitatu dan bezala, David aldi bateko lana emango digun Israel-ko bigarren errege<br />
andia. Lard 162. Lurreko atsegin, poz ta gozagai guziak aldi batekoak besterik ez dira; guziak dira aldakorrak,<br />
zarkor eta galkorrak. Inza Azalp 113. Sortu dutena jaten, edaten, / ba da aldi bateko lana. Or Eus 167. Semearen<br />
jaiotza zala-ta, senar-emazteak aldi bateko onezkoak egin zituzten. Etxde JJ 99. Aldi bateko jasak igarriz. Ib.<br />
267. Bada jatekua / oraindikan etxian / aldi batekua. Uzt Sas 192.<br />
b) De un tiempo, de cierta época. Nongo eiztari gaiztok uxatu dizkit emendik, aldi bateko xoxo, eskioso ta<br />
karrastarro maiteak? Mok 14. Orixe zan aldi bateko Esparta. Eguzk GizAuz 11. Patakon, aldi bateko lapur<br />
ospetsuak be. Ib. 9. Zoazte ene aldi bateko artalde zoriontsuak. Ibiñ Virgil 33. Gauaren ilunak uxatu zuen aldi<br />
bateko poesiaren argia. MIH 291.<br />
c) De una misma época. Nere jaioterri inguruko Kapanaga eta Pouvreau, aldi batekoak ziran, eta urte berean<br />
argitaratu ebezan Kristau-Dotriñak. Alzola Atalak 86.<br />
B) + ALDI BATETAKO (BN-arb ap. Gte Erd). (Adverbial). "Aldi batetako [egin dute auzapez] (BN-arb)" Gte<br />
Erd 263. v. ALDI BATEKOZ, ALDI BATERAKO. Azkortu ta garbitu, sartu errekara, / aldi bateko dago<br />
samurtzen azala. "Largo tiempo". Or Eus 103. Aldi bateko, denetan utziz / berak dakarren zerua. Ib. 261. Bota<br />
zizkion itzak ikaratuxe utzi bazuten aldi bateko. Etxde JJ 31. Aldi bateko, bearbada luzaroko, garaitua izan zela<br />
bazekin. Ib. 200.<br />
- ALDI BATEKOZ. Por un tiempo. Aldi batekoz mendi-aldera joatea lukeala osabiderik onena. TAg Uzt<br />
119s. Eginbearrik larriena, mutillarengandik nolabait aldi batekoz neska aldendutzea zan. Ib. 130. Er-ek, aldi<br />
batekoz ilda, beste bizitzean ikusiak zeatz-meatz azaltzen ditu. Zait Plat 71.<br />
- ALDI BATERA. "Aldi batera ekiñ detsa eurixak, ha empezado a llover para un largo tiempo" Etxba Eib. v.<br />
ALDI BATERAKO.<br />
- ALDI BATERAKO (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Para largo tiempo. Aldi baterako ekiñ detsa<br />
eurixak" Etxba Eib. "Oiñ beintzat bakaziñotara joan biot aldi baterako, eta gero ikusikou zer eitten doun" Elexp<br />
Berg. Ara non Jainkoaren eskuak jotzen zaituen, eta aldi baterako itsutzen zeran. Lard 506. Egitan maite<br />
danean, ori bera ere, aldi baterako urruntzea, gogoz egiten da. JAIraz Bizia 113.<br />
Por un tiempo, provisionalmente. "Aldi baterako (G-azp), [...] aldi batetako [egin dute auzapez] (BN-arb)"<br />
Gte Erd 263.<br />
- ALDI BATEZ (H). a) De una vez. "Aldi batez, batean, tout de une fois" H. Geroztik ikhusi izan da borz<br />
ehun anaiez baino gehiagoz aldi batez. "À une fois". Lç 1 Cor 15, 6 (He, TB aldi batez; Dv, Bibl aldian, Ol, IBe<br />
batean, Ker, IBk batera). Orhit zite urthe hartan egin dütüzün bekhatiez eta aldibatez kofesa itzazü, urthe<br />
kofesione gaisto zoinbait egin balin bazünü ere aski dolore ükhen gabez, oro arrapara ahal ditzazün. UskLiB<br />
80. Hemen aldi batez emaite orde, zatika deramagu. HU Aurp 106. Hek, aldi batez elgarrekin sorthuak. JE Bur<br />
79s (hablando de hermanos gemelos).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1016
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
b) (AN-ulz ap. Iz Ulz; SP, Ht VocGr, Arch VocFab, H). Una vez, en cierta ocasión. "Zenbat aldiz? [...] Aldi<br />
batez" SP (no seguro). "Une fois" Ht VocGr 362, Arch VocFab. "Aldi batez, batean, une fois, en une occasion"<br />
H. "Aldi bétez gure aite geldittu yuén guatzian ezóngi" Iz Ulz. v. BEHIN BATEZ. Aldi batez eliza batetan,<br />
althare baten aitzinian belhaurikatütik, orazionetan jarri izan zen. Mst I 25, 2. Aldi batez igan zen Jesus [...]<br />
arrantzaleen itsas-onzi-batel edo barka batera. Mb IArg I 193. Gurutzean aldi batez / Ofritzeaz kontent gabez /<br />
Hanbat aldaretan kolpez / Imolatzen zarela. Monho 128. Aldi batez, dio: lanean hari nintzelarik belhaunika [...],<br />
senditu nuen ene burua betbetan, barnez eta kanpoz bildua. JesBih 398. Galdatu nuen aldi batez giristino<br />
batzuer zer bilhakatu ziren bi neskatxa nere ganat hartzea agindu niotenak. Prop 1878, 112. Aldi batez aran<br />
ondo baten gainera igateak zer ondorioak izan zituen neretzat. Elzb PAd 36. Aldi batez Pariseko erretor batek<br />
aditu zuen khantu hori. Elsb Fram 134. Aldi batez bizkitartean [...] etzuten luzaz utzi biritxiek aita. JE Bur 79.<br />
Aldi batez Greziako gizuren baten ama [...] izan bear zuen aurrarentzat seaskerri baten bila joran aundiz ibili<br />
omen zan bezela. A Ardi V. Aldi batez nurbaitek laidorioz hantzen zian Haritxabalet. Const 28. Aldi batez, bertze<br />
asko aldiz bezala, bazabiltzan beraz alde guzietan, muthil baten galdez. "Un jour". Barb Leg 141. Aldi batez,<br />
Yesus bidez zioala, errixka batera sartu zan. Ir YKBiz 268. Emazteak erhoa zela erran zion aldi batez. Zerb IxtS<br />
102. Orhoitzen niz aldi batez gauza bera gerthatu zautala. JEtchep 86.<br />
c) Por un tiempo. Ola, aldi batez, esan diteke / gure mutillen joera. "Durante algún tiempo". Or Eus 233. Aldi<br />
batez hitzik bage gelditu zen. Etxde JJ 278. Horko langile izan nuen aita aldi batez, Alkixan morroi izan ondoren<br />
eta saskigintzan beregain, burges ttipiaren moduan, hasi baino lehen. MEIG IX 41.<br />
- ALDI BATEZ BEHIN. "(L-sar), une fois" Lh.<br />
- ALDI BEREAN. Simultáneamente, a la vez. Munduko erakeri arroei ez begiratzea ta aldi berean Jesus<br />
maiteak agertu zuen zeruko bidetik oñik ez ateratzea. Mb IArg I 163. Santuagandik Jangoikoak nai zuena zen<br />
[...] Jesusen Ama bizi zen arte guzian ongi zaitzea, serbitzea ta onratzea, ta denbor ta aldi berean ta bere bizi<br />
guzian Jangoikoaren lege berri ona mundu guzian banatzea. Ib. 133. Betoz, bada, zuk nai dituzunak, eta betoz<br />
aldi berean zure grazi ta lagunz andiak. Ib. 234. Ogeita lau urtez ari izan zan erakusketan: ogeita iruz ingeles<br />
erakusten, eta amar urtez aldi berean prantzes erakusten. Or SCruz 135. Burruka bat sortu zait / eztia, barnean:<br />
/ egamin ta geldimin / naiz, aldi berean. Ldi UO 13. Lenengo, arrizko "ermitagintzan". Ta gero, aldi berean,<br />
batez-ere Kristoren "Gorpuzgintzan". SMitx Aranz 37. Aldi berean Ortzi euskal jainkoari zuzendu galde othoitz<br />
bat dena, zintzo ez den batek eginik. Mde Po 33. Zail dala berez duten indar ta zentzunaren arabera artu ta, aldi<br />
berean, beren adieraz bestalde, oien adiera mistikua txasta ta ikus. Gazt MusIx 165. Ez baita jaio oraindik aldi<br />
berean zaharrago eta gazteago izan daitekeen mutilik. MIH 230.<br />
En ese mismo momento, en esa misma época. Aldi berean edo andik fite ta laster hereje gaistoak nai<br />
zutena egin lekuan, egin zuen Loreton boto kenduko zituela Estiriko, Carinthiko ta Carniolako hereji guziak. Mb<br />
IArg I 197. Aldi berean bulzkin, tramankulu edo makiña barriak asmau ziran. Eguzk GizAuz 21. Pozaren bidez<br />
irrintz-oiuka / nabillen aldi berean / mendi kolkoak erantzuten dit / ots alai bete-betean. EA OlBe 21. Piarres,<br />
emeretzi urteko gazte sasoikua da [...]. Harritxabaleta berriz, aldi berean, berrogeitasei urteko gizon sendo ta<br />
buruz jantzia da. Etxde JJ 23. Eta ibaiak, bulartuz, / onela ziotsan aldi berean. Gazt MusIx 97. Aldi berean<br />
etzeuden agertu gabe zoritxarreko altzarretan altzi zemakorrak. "Tempore eodem". Ibiñ Virgil 18.<br />
- ALDI-BURU. (Pl.). Galdutako goiz eder bat, / aldi-buruek aaztua. 'Olvidada del tiempo y la memoria'.<br />
Gand Elorri 187.<br />
- ALDI EGIN. Relevar, suceder. "Egidazu aldi" SP (sin trad.). Zure ordenantza sainduz / irauten du munduak,<br />
/ elkarri aldi egiten / Har[k] eta gau illhunak. EZ Noel 137 (tbn. en Eliç 352).<br />
- ALDI EMAN. Pasar a. Axular ta Etxepare irakurtze ta zeatz aztertzeari eman zion aldi. Ldi IL 10.<br />
- ALDIEN ALDI. Tiempo, transcurso del tiempo. Azkenik âztu zait / aldien aldia, / eta betierak / nauka<br />
idukia. 'La cuenta del tiempo'. Or Poem 518. Oriek iragan ziran, ordea, Iauna, ta aldien aldiak goxatu du nere<br />
zauria. "Tempore lenitum est vulnus meum". Or Aitork 82. Zu, betiko Bakarra, etziñala lanean asi aldien aldiaz<br />
geroz. Ib. 174.<br />
(Pl.). Edo betidanik bazan, zergatik ain luzaro aintzinagoko aldien aldietan ola izaten utzirik, ain geroago<br />
artaz zerbait egin? Or Aitork 160.<br />
- ALDIEN ALDIAZ. Con el paso del tiempo. Nola banakatu diran aldien aldiaz (denboren denboraz) batzuk<br />
besteetatik. Ayerb EEs 1916, 262.<br />
- ALDIEN BATEAN. De una vez, definitivamente. Dazaugun bada aldien baten, ze, erlijiñoko estadua bada<br />
bere guztiz miragarria, ta erraz daroiana santutasunera, baña ezta guztientzat premiñazkoa, guztiok gagozala<br />
bearturik perfeziñozko estadura bide-egitera. Añ LoraS 177.<br />
- ALDIEN BATEKO. Temporal, no permanente. Deabruen edo gizon gaiztoen neke-miña, aldien batekoa<br />
dala, eta azkena noizpait etorriko zaiola. Inza Azalp 118.<br />
- ALDIEN BATEZ. a) Una vez, en cierta ocasión. Yainkoari opariak eskaintzera yoan izan ziran aldien<br />
batez, ta orduan Pilatok bere gudamutillak (soldaduak) bidali ta il-arazi zituen nasle aiek. Ir YKBiz 287.<br />
b) Durante algún tiempo. v. ALDI BATEAN (b). Beste batzuek zuzen dabiltza aldien batez Jaunarekin, baño<br />
asperturik bizitza ortaz, seme ondatzalleak bezala, alde-egitten dute Jaunaren ondotik. Inza Azalp 12.<br />
- ALDIETAN. A veces. v. ALDITAN. Aldietan azkeneraño izkutatu egiten du irakurleari geienik eragingo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1017
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dion irudipena. Inza in Jaukol Biozk XIV. Aldietan zorrotza da bere luma. Ib. XIII.<br />
- ALDI GUZIZ. Siempre. v. ALDI ORO. Aldi guziz aurreko erabakian goizik eta atsalderik gabe. Or Aitork<br />
420. Gure lana, berria egitea da, txarragoa bada ere. Bertzenaz ez luke entzuleak aldi guziz gure ganat jiterik.<br />
Xa Odol 63. Hainbertze gai ukaiten dituzu aldi guziz berdintsuak. Ib. 63.<br />
- ALDI IGARO. Tiempo pasado. Ostenduko zara ta aldi igaroa oraetan gaxta [= gatx da]. "Y el tiempo<br />
pasado". RS 144. Gaurko hizkuntzaren legeak eta oinarriak ez daude geroan, aldi igaroan baizik. MIH 85.<br />
(Pl.). Gaurko izaerak eta egoerak, aldi igaroetan dutela erroa eta oinarria. MEIG III 52.<br />
- ALDI IRAGAN. Tiempo pasado. Aldi iraganaz jakin ditzakegunak, kondairakoak eta kondaira-aurrekoak,<br />
zientzi-bidez bildu eta lantzen dituena. MEIG VIII 61.<br />
(Pl.). Zer negurtzen dut, beraz? Aldi iraganak ez-baiñan, iragaitean? "An praetereuntia tempora, non<br />
praeterita". Or Aitork 331.<br />
- ALDI-HITZ. Palabra que expresa tiempo. Gainerako etsenpluak aldi-hitzetan agertu zaizkigu, nolabait ere<br />
denbora adierazten dutenean. MEIG VII 105. Diodanaren arabera, ko atzizkiak batipat, baina baita ere tik eta<br />
bestek, aldi-hitzetako n-ak zenbait aldiz uxatu dituzte: oraingo, oraiko. Ib. 108.<br />
- ALDI JOAN. Tiempo pasado. Aldi joana bio[r]retan gasta [= gaitz da]. "Tiempo ido". RS 118. Azkar<br />
izkutatuak, aldi joanaren leize-zulo ondargabean! Mok 5. Aldi joana ez da itzultzen. Zerb GH 1936, 115. Era<br />
lotsagarrian jokatu dugula maiz euskaldunok aldi joanean. MIH 280. Zein zehazkiro biztu duen Douglas Sirk-ek<br />
aldi joana. MEIG I 142.<br />
(Pl.). Ez zuen aldi joanen errotarriak eho haren oroitzapena. MEIG VII 34. Aldi joanetara eramango gaitu<br />
bilaketak. MEIG VI 103.<br />
- ALDIKO (V-gip, AN-larr). Ref.: A Morf 396; Asp Leiz2; Elexp Berg.<br />
A) (Adverbial). a) Cada vez. "(V-gip), por cada vez" A Morf 396. "20.000 mille kilo arri aldiko eramatten<br />
dittuen kamionak ikusi dittugu" Asp Leiz2. "Aldiko bat, alde bakoitzean bat. Orrek mozkorrak aldiko bat<br />
arrapatzeittu" Elexp Berg. "Pastillak aldiko bat artu bia die" Ib. v. ALDIAN. Eta aldiko gauza arin edo gutxi<br />
bat baizik ostutzen ezpadu, pekatu mortalik egiten ote du? Gco II 258. Ez bezate sobra lan besarka aldiko. Hb<br />
Esk 166. Goan ethorria urez egiteko da eta aldiko gostatzen da hogoi libera. Prop 1907, 47. Milla urtetik milla<br />
urtera aingeru bat zerutik jetxi ta aldiko ondar izpi bat bakarra eramango balu. ArgiDL 32. Gazte-jenteari jaten<br />
ematen zitzaien erretillua deitzen zitzaion fuente edo ontzi batetik. Aldiko seirentzako, seiko bakoitzentzako<br />
jartzen zan erretillua. And AUzta 70. Bi gerriko lurrean gurutze-moduan jarri eta oien gaiñean egin bear da<br />
dantza ori. Aldiko batek bakarrik egiten zuan. Vill ib. 84n. Izkuntza arrotzean mintzatzen delarik, aldiko bi izan<br />
daitezela, edo gehienez hiru, mintzo direnak, eta txandaka. IBk 1 Cor 14, 27 (Lç bigez, He aldian bia, TB biez,<br />
Dv bia).<br />
b) Cada cierto tiempo. Orduerdi bateko bidean otsoa bere atzetik zijoan aldiko bokau bat jaten. And AUzta<br />
66.<br />
c) Por cada período de tiempo. Antxe arkituko zuala soldatarekiko guzi-guzia, aldiko ainbestean morrontzdenbora<br />
guzikoa. Berron Kijote 225.<br />
B) (Adnom.). a) Temporal. Cf. LzG: "Guarda [...]. 'Aldicos que enbio a guardar los campos (Marquinez, 1764)<br />
[...] 'embiar persona para el exercicio de aldico a el referido pastor' (Marquinez, 1760) "; cf. tbn. Francisco José<br />
de Saralegui, Diario de Navarra 28-3-1965: "Figuran en una lista del párroco de Iturgoyen don Arsenio<br />
Irigoyen: 'Rol de alchirukis (archiduques) exentos de aldicos y autzalan'". Eta oben-nekeaz gañera, beste<br />
ezetara, aldiko nekien zor au ordaindu ete-geinke? KIkV 101. Pekatuen aldiko neke-zorra. KIkG 77. Oraingo<br />
gauzok okerregi gura ba-dozuz, betikoak eta zerukoak galduko dozuz. Aldikoak erabilli; baña betikoak gura<br />
egizuz. Pi Imit III 16, 1 (Ch munduko, Ol oraingoak). Engraziren kezkarik aundiena etzan ain zuzen ere<br />
etenaldia, aldiko urratze onek Xalbati zekarkiokean beraganako oztasuna eta emazteaganako zuzen-gogoa<br />
baizik. Etxde JJ 199. Zezenketa zaletasuna egoanean, egundoko torilla edo zezenplazea egin eben gutarrak; eta<br />
orain aldiko zaletasunari eutsi eziñik, toton egin ete dabe gure diru-toixa ta ziskuok? Erkiag Arran 17. Mugatua<br />
ta mugabagea, iduria ta izana, balizkakoa ta noraezekoa, aldikoa ta betikoa bi dira. Zait Plat 42.<br />
b) De cada momento. Aldiko neu bakoitzaren arnas apur bat baiño ez dalako [itza]. Gand Elorri 224.<br />
- ALDIKO BATEAN. "Aldiko (V-arrig), temporada, época. Aldiko baten, en una temporada" A. Ori be aldiko<br />
baten ez zan ain ondo ibili. Zam Man 4.<br />
- ALDIKOZ. De momento; provisionalmente. Atorkit geldi-geldia, / uztagun, aldikoz, Euskalerria. Ldi BB<br />
134. Izpien osotasun guztiez joango da, / urten gabe, aldikoz, urten dauan Begira. Gand Elorri 94. Irabazten,<br />
aldikoz, Santo Tomasen irakas-maia. Gazt MusIx 57.<br />
- ALDI-NEURRI. Fecha. Zalantzik etzen eskutitza ene osabarena zela. Bretaiñako erri batetik egiña zegon<br />
eta Luzaron bere illetak egin baiño amar urte geroagokoa aldi-neurriz (fecha). Etxde Itxas 100 (ed. 1984, 153<br />
hamar urte geroago fetxatuta).<br />
- ALDI ORO (Ae, Sal, R; aldiro V, G, AN; aldiero AN-ulz, B). Ref.: A (aldioro, aldiro); A Apend (aldiero); A<br />
EY III 336; Izeta BHizt2 (aldiero).<br />
a) (Precedido de oración de relativo). Todas las veces que, siempre que. "Todas las veces", "cada vez, a cada<br />
rato" A. "Eldu den aldiro (AN), siempre" A EY III 336. "Todas las veces. Kusten dugun aldiero irriz asten da"<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1018
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Izeta BHizt2. Akonsejatzen duen aldioro. El 63. Bere milagroz mundu guzia betetzen zuena ta nai duen aldi<br />
oro bete dezakena. Mb IArg I 187. Tristatzen ziran aditzen zuten aldi oro. Ib. 323. Jangoikoaren esanak egiten<br />
ez dituen aldi oro. Ib. 161. Ta zerén ofratzendén / Jangoikoari egunóro, / ta guri ere ematendén / guk naidúgun<br />
aldióro. LE Kop 156. Cupidok eritzen nau / fletxakin berriro, / neregana jiratzen / dituen aldiro. Bil 59. Ikusten<br />
zaitutan aldiro aztutzen zaizkit beste gauza guztiyak. Ib. 161. Zenbeit obrein eiten asten giren aldioro. "Siempre<br />
que comenzáremos alguna obra". CatAe 16. Zomait obraren egiten astan gren aldioro. CatR 17. Bat erortzen<br />
den aldioro bekatu mortalean. CatSal 57. Bekatu larrian erortzen den aldiero. Legaz 43. Euskal-Esnalearen<br />
sariketan sartu dan aldioro garai atera dira onen olerkiak. Inza in Jaukol Biozk XV. Maiz, orde, etxetik alde / dut<br />
oroimen aula, / etxera dan aldiro / lotsaz gorri naula. Or BM 96s. Ille-motza, arkaitz-eran, beira dagokio; / aren<br />
kalparra apartuz jotzen dun aldiro. Or Eus 31. Ama zan gaixo negon aldiro / gau t'egun zaintzen niñuna. EA<br />
OlBe 8. Ara urbiltzen diran aldioro, olioz betetzen dutela. Or QA 117. Badira ere zenbait buru-langile galesez<br />
mintzatu behar dutenak egokitzen zaien aldiro. MIH 185.<br />
(Precedido de part. o rad.). Etorrialdióro aurkibalezáte berendáko doblonbát. LE Prog 98. Ordutik eta<br />
oroitu aldiro "Jainkoa baitan bego" zion. FIr 133. Ikasteko gutun eta bertze ek guziak ikusi aldiro nigarra eldu<br />
zitzaien. Ib. 132. Egundaño Jaunak egin dizkion berexkuntza guziak, itz oiek entzun aldiro gogoratzen zaizkio.<br />
Inza Azalp 155. Zedenaren otsa gabez entzun-aldioro, sugea irudi yakon kutxa-zura yaten. Or Tormes 55.<br />
Nagosia ostera, barreka nire burutapena gomuta-aldioro. Ib. 89. Ugiña lêr-aldi-oro. Or Eus 386.<br />
(Precedido de sintagma vbal. con suf. -(e)nean). Zomait obraren egiten asten grenean aldioro. CatSal 17.<br />
(Tras -tuz). Nork itzegin naiko luke, naigabea edo bildurra aipatuz aldioro naigabetsu edo bildurti baledi?<br />
"Quotiens [..] totiens". Or Aitork 262.<br />
(Precedido de sust.). Aiots aldioro. Urrupa aldioro (307 etc.). LE-Ir. Bazkal-ondotik kanta-aurreraiño /<br />
morkots-aldiro jaso du. "La ha levantado a cada paso". Or Eus 87.<br />
Todas las veces. Noizean bein, bada, zere gauz bakoitza egiten astean ta zere tentaldi guzietan begir egiozu<br />
Jangoiko andi Trinitate Irurz santari; eska zagozu aldi oro bere laguntza ta grazia. Mb IArg I 386. Golpe<br />
emanzirénak / itzeen frinkátzen, / entráña amarénak / aldióro ikarátzen. LE Kop 44. Langáu egunóro / Jesúsek<br />
itendú, / eta alá aldióro / penak berritzentú. Ib. 102. Baña kuidatubeardéna dá ez kostúnbres konfésa<br />
komekátzea aldátu ta mejoratugábe, baizik aldióro doáien bekála egiterá múnduan dén gauzarik<br />
inportazioskoéna. Prog 106. Beretertegitik Elizara-bidean "erdu pekataria" oiukatzen ginjoazenetan, txapela<br />
buruan zuela, aldiro egoten zan, zakarra alakoa! ardantegiko atarian. A Ardi 123. Nai danean otoitz au esanda,<br />
aldiro urtebeteko barkapena irabazi leike. ArgiDL 85. Augatik makilla-muturragaz ikutzen nindun aldioro<br />
garondoan. "Siempre con el cabo alto del tiento me atentaba el cocodrilo". Or Tormes 23.<br />
Siempre, todo el tiempo; en todo tiempo. Izarrez gañetiko atsegiñak, barriz, / Zorun-egaizkiñetan aldioro<br />
dabiz! Enb 152. Algustidunak beren / Lagi-jagolari / Aldioro damotsez / Eskarrak ugari. Ib. 98. Europatik toki<br />
oietara joatean aldiero agertzen dira gauza ikusgarrik. JAIraz Bizia 48. Beste bi liburuetan [...] beste bidetik<br />
doa aldioro. Or QA 156. Ezpaiñak bere, eztira aldioro muker ta zimel agertzen. Erkiag Arran 175. Sen batek edo<br />
joera berezko batek erakutsirik, aldi oro senarraren autoritatea aitortua eta ezagutua izan da, naiz ta erri<br />
atzeratuetan gizonaren agintea bidegabekeri izugarriekin nahasia izan. Vill Jaink 163. Lenago gazte giñadenian<br />
/ [Izarraitz eta Agirora] juaten giñan aldiro. Uzt Sas 54.<br />
(Con reduplicación intensiva). Aldiro-aldiro aldatzen eta aberasten ari den hizkuntza hori jakitea. MEIG I<br />
112.<br />
b) (Precedido de numeral). Cada (...) sílabas. Lerroan berean dagon utsarte edo etenak egiten du neurtitza.<br />
Lerro auek bina eten ditut, naiz sei aldioro, naiz bost aldioro. Or Poem 518. Etena 6 aldioro. 'Cesura cada 6'. Ib.<br />
536. Iruko ahapaldi ori beratzitan emateko egon naiz, etenik gabe, J.S. Bach-enarekin egin nuna: 3, 6,<br />
9garrenetan puntua, eta puntudun lerro oiek sei aldioro etena. 'Con cesura cada seis sílabas en los versos<br />
rimados'. Ib. 519. Gurean ezin liteke mintzatu, iru aldi oro doiñua aldatu gabe. "En más de tres sílabas". Or in<br />
Gazt MusIx 34.<br />
- ALDI OROKO. Cf. aldiroko. a) De todas las veces que. Irabanz, Jangoikoaren esanen egin aldi orokoak<br />
eta aldi oro (berez) andiago ta andiagoak. Mb IArg I 161.<br />
b) Eterno, de siempre. Aldioroko legez, hizkuntza ere besarkatzen duenez, ez ditu inork [...] beregandu dituen<br />
usteak, gogoak eta asmoak burutzeko bidean ikusiko hurrengoen egitez. MEIG VI 185.<br />
- ALDI OROTAN. Cada vez que. Ala zion berak, sukaldean arkitzen zun aldi orotan. Etxde JJ 109.<br />
Siempre. Otoi, ba, euzkotarrak, / Aldi orotan otoi. Enb 50. Nire maitia Euzkerea da, / Beti nabil bere billa;<br />
/ Nai dodalarik aldi orotan / Neurekin ixan dedilla. Ib. 144. Zarata gitxi... ta lan askogaz, maitez laguntzen<br />
Amari, / Aldi orotan euzko-eredu ikusten dan gixon ori... Ib. 148. Gurasoek ba dituzte eginbide batzuk<br />
elkarrekiko aldi orotan ezagutuak izan direnak. Vill Jaink 163.<br />
- ALDI OROZ (Sal, S, R ap. A; Dv). (Precedido de oración de relativo). Cada vez que, siempre que. Gehiago<br />
erran den Konfrai eta Konfraisak edireiten diren aldi oroz. Mercy 7. Bekhatu mortalean erortzen den aldi oroz<br />
kofesatu behar dea berheala bekhatua barkatzekotz? CatLuz 23. Meza erraiten dian aldi oroz. UskLiB 33. Ahal<br />
den aldi oroz behar da deithü aberen atxeterra. Ip Dial 80 (It al dan guztian, Ur al dan guztijan, Dv ahal den<br />
guzian). Gurhia egiten den aldi oroz zolak hurez xahatü behar dü. Ib. 83. Eskribitan daudan aldioroz. Mdg 128.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1019
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Precedido de rad. vbal.). Etxenko bestik ere, ikhus aldi oroz / hari enzün nausetzaz, eni injürios. 'Chaque<br />
fois qu'ils me voyaient'. Etch 174.<br />
Cada vez, todas las veces. --Konbeni dea ardüra komüniatzia? --Bai, ahalik arrangüroskiena preparatzen<br />
bagira ber aldi oroz, segitzen dügülarik kofesor prüdent baten abisa eta errana. CatLan 137. Ez da dudarik,<br />
zeren aldi oroz nitrea gutituz baitoha eta su gehiago behar baitu. Dv Dial 117. Azpiak atheratzen direnean ere<br />
bai; eta orduan jatsaz nahi dira ontsa garbitu aldi oroz, eta urez ere bai noizean behin, udan bereziki. Dv Lab<br />
217. Sakrifizioari berenaz datxeikon eginbidea da Mezaren entzulek aldi oroz komunia dezaten. Arb Igand 110.<br />
Aldi oroz Ajia eküratzen zen Apez-jauzkagian. Const 37. Elgarrekin gainez gain ardura gabiltza / Gure pean<br />
ikusiz Haltsuko zelaia / Aldi oroz baitzauku arintzen bihotza. Iratz 51. Tiroak hiltzen baitu hatzemanez geroz, /<br />
bederen zaurituko gaitu aldi oroz. Xa Odol 136.<br />
- ALDIRIK ALDI. A través del tiempo. Esan izan dut Artearen Kondaira, eta Eskulturarena batipat, gizon<br />
bakar batek egiten duela, aldirik-aldi izena aldatzen duen gizon batek. MEIG I 110.<br />
- ALDITAN. a) (Con numerales o cuantificadores). v. ALDIZ. Eztela beharrik hura oso egin dezazun aldi<br />
batez, bainan hainitz alditan. SP Phil 509. Zenbat ebatsi edo oostu deban, eta zenbat alditan. OA 163. Zenbat<br />
alditan agertu da askoren begietan aurtxo ederraren irudi edo itxuran? Mg CC 204. Ta asko alditan gezurra da<br />
sariztatua ta egia zapaldua. VMg 74. Begiratu eikiezu gaur iru biderreko alditan zeure eskuai. Añ EL 2 69. Ez<br />
bein bakarrik, baña bai asko alditan. Echag 217. Esnea bi alditan jatzia bada, txit ongi nastu bear da. It Dial 90.<br />
Hola hola hanitz alditan, / Txipienak besterenzat lanetan / Ari gira. Arch Fab 225. Asko alditan esan digute. PE<br />
22. Ikustera joanda, o! zenbat alditan, / Pentsetan zan lakorik etzan aurkietan. AB AmaE 308. Gaiztoekin zer<br />
egingo duan asko aldittan esan zuan. Inza Azalp 83. Iru alditan / Ni jausi ba-naz. Enb 103. Asko alditan aitu<br />
izan det / txit ona dala berori. Tx B 163. Asko alditan, atsegingarri / zuentzat izan beharrez, / alaiarena egiten<br />
dakit. Xa Odol 345. Neroni ere ordu oietan / pranko alditan jarduna. Uzt Sas 244. Gazte ez gera izango / iñor bi<br />
alditan. Lopategi in Uzt Noiz 57.<br />
v. tbn. Mb IArg I 95. CrIc 159. Xe 320. BEnb NereA 147.<br />
b) A veces, en ocasiones. Alditan izateko bere soldadu edo gudari; alditan gure biotz ta oitturak lantzeko<br />
nekazari, ta beti zeru aberatsa erosteko merkatari. Inza Azalp 11. Alditan bere gogoraldiak gertaera<br />
ezerezenetatik artzen ditu. Inza in Jaukol Biozk XII.<br />
- ALDI-TARTE. Intervalo de tiempo. Cf. aldiarte. Burruka ua, aski zitzaion aiña aldi-tartean egin eta bukatu<br />
zan. "Per suum quippe spatium temporis quod ei sufficeret". Or Aitork 328. Ez dalarik, ez da egunik, ez eta alditarteen<br />
aldakuntzarik. "Vicissitudo spatiorum temporalium". Ib. 346.<br />
- ALDITIK ALDIRA (Dv). a) Cada cierto tiempo. "Par intervalles, à tour de rôle, de temps en temps" Dv. Eta<br />
grazija orreekaz aztu ezgaitian, bialduten deuskuzuz aldirik aldira misiolari jaunak entzun daigun euren agotik<br />
zeure berbia. Canala Jesucristo 35.<br />
b) "Cada vez más. Alditik aldire gure besta orrek errekiste geio du" Izeta BHizt2.<br />
- ALDI-HURRENKA. Alternándose. Sei pila-ardatz-buru ziran, aldi-urrenka jo ta jo alako dunbotsa sortzen<br />
zutenak. "Con sus alternativos golpes". Berron Kijote 226.<br />
- ALDIZ (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, BN-ciz-arb, S, R; SP, Urt I 487, Ht VocGr 340, Lar, Añ, VocBN, Dv).<br />
Ref.: Lrq; Iz ArOñ, R 392; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 221. Cf. aldiz.<br />
a) (Con numerales o cuantificadores). "Zenbat aldiz? combien de fois? [...] Bortz aldiz, cinq fois" SP. "Hañitz<br />
aldiz" Urt I 487. "Combien de fois?, zenbat aldiz?" Ht VocGr 340. "(Muchas) veces, [...] asko aldiz, anitz aldiz"<br />
Lar y Añ. "(Cien) veces, eun bider, eunetan, eun aldiz" Lar. "(Dos, tres) veces, bi, iru bider, aldiz" Añ.<br />
"Anitzaldiz, à plusieurs reprises" VocBN. "Zenbat aldiz? combien de fois?" Dv. "Ehun-aldiz, cent fois" Lrq.<br />
"Aldi, sénbat áldiz, cuántas veces; bat aldiz, beiñ aldiz, una vez (V-gip); zenbat aldiz? bat aldiz (G-goi), bein<br />
aldiz (V-gip)" Iz ArOñ. v. ALDITAN, bider.<br />
Tr. Poco documentado en la literatura vizcaína, al menos hasta mediados del s. XX.<br />
Iuduetarik rezebitu ukhan dut borz aldiz berrogeira kolpe. Lç 2 Cor 11, 24. Hanbat aldiz borreroék eskuak<br />
butxatuak ukhan baitituzté. Lç Ins F 7v. Iustuena dela erortzen egun oro zazpitan, / Orhoit dadin zenbat aldiz<br />
erori den gaizkitan. EZ Man I 51. Eta erraten du bedratzi aldis, irur aldis Aitari, eta irur aldis Semeari, eta irur<br />
aldis Espiritu Sanduari. Ber Trat 41r. Hirur aldiz abisatuz geroz. Harb 440. Ezta nehor ere hain gaixtorik,<br />
zenbait aldiz, bere gaixtakerien utzteko gogoa ethortzen etzaikanik. Ax 49 (V 32). Ikus nola, zer, zegatik eta<br />
zenbat aldiz. Hm 198. Hirekil' aldiz, / Bederak' aldiz, / Bazter lekutan baturik, / Nonbait banago. O Po 9. Hañitz<br />
aldiz egiñagatik / Hañitz biaia handizki. Gç 204. Frota zazue idia bizpahirur aldiz. Mong 592. Edo hirur aldiz<br />
bostna Pater. Bp I 149.<br />
(s. XVIII). Zeina bere edertasuna zela kausa bi aldiz izan baitzen erauzia. ES 155. Batek egin zebala pekatu<br />
kastidadearen kontra lab aldiaz emakume libre batekin, eta beste amar aldiaz beste emakume libre batekin. OA<br />
135. O zenbat aldis gertatzen zaigun guri berze ainberze! SermAN 2. Baldiñ zenbeit aldiz iduritzen baizazu zure<br />
borondatea flakoegia dela. He Gudu 91. Züre ezpiritia zunbait aldiz bat-batetan zelialat igaiten balin bada. Mst<br />
III 6, 3. Esaten dio bere ardi edo anim on bakoitzari bein, askotan ta anitz aldiz. Mb IArg I 312. Zenbat aldiz au<br />
enzun det eta alerik sentitzen ez det! Cb Eg II 20. Sarthu zen, zazpi aldiz, ur hartan. Lg I 371. Egun bakotxean<br />
zazpi aldiz Yaunaren laudorioak kantatzetik. Mih 110. Behar handiak dütü zonbait aldiz apaleraziten. Egiat 212.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1020
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ala bi aldis diskurritu beárda erran báño lén itza. LE Prog 120. Zenbat aldiz ez darotet erran bekhatuak hunat<br />
nindakharkela! Brtc 152. Ordea eginbide hau betetzeko eta kunplitzeko, noiz ta zenbat aldiz komulgatu behar<br />
da? Ub 185.<br />
(s. XIX). O oilar fanfarruna!! / Gure oiloak bi aldiz / Alargundu tuana. Monho 44. Berein aldiz adierazo<br />
eustan neure konzienziak. Añ EL 1 58. Baña gogozko komunioa egin diteke egun oro eun edo berreun aldiz. AA I<br />
474. Noiz-nahi ta nahi bezenbat aldiz. Dh 90. Eman genuben itza / lenago bi aldiz, / etorriko giñala / iñoiz edo<br />
berriz. Echag 79. Egunean hiru aldiz erran izatu badire hiru Gloria Patri hek. JesBih 472. Orhit zite Jundane<br />
Pethirik hirur aldiz bere etsaien aitzinian ükhatü ziala. UskLiB 55. Badiruri zenbeit aldiz Meditazionea gure<br />
eginbideen artean azkena dela. Jaur 109s. Naiz bere itza eman dezala / milla eta milla aldiz. It Fab 141.<br />
Jainkoak ainbeste aldiz itzegin zien hura. Lard 151. Erregek lau aldiz deitzen du Zoroaster profeta, eta aldi<br />
bakhotxean, hor non zango bat yalgitzen den zalditik! Hb Egia 76. Hain errezki eta hanbat aldiz. Dv LEd 69.<br />
Atxeterrek janerazten die zunbait aldiz barazkal aitzinian. Ip Dial 11 (It askotan, Ur batzubetan, Dv batzuetan).<br />
Hainbertze aldiz aurthiki dugu, eta bethi alferretan. Laph 216. Baña zenbat aldiz aurrerazi, anbat bider jaiki<br />
zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38. Egunean bi aldiz / ejerzizioa / egingo baldin balitz, / au bai lezioa! Xe<br />
326. Aitatu det beñ baño geiago aldiz kontaira honetan. Bv AsL 209. Gaur arte joan bajakez bere / Asko gizaldi<br />
luziak, / Millaka aldiz uda eder ta / Negu ekatxez betiak. AB AmaE 35. Gero oihuz hasten da / bortz edo sei<br />
aldiz. Zby RIEV 1908, 767. Bainan zenbat aldiz ez dugu entzun Canboko familia batzuen laudatzen. HU Aurp<br />
110. Amaika aldiz esaten dedan gauza! Moc Damu 7. Zeinbat bidar edo aldiz izango diran parkatuak begiratu<br />
baga. Itz Azald 133.<br />
(s. XX). Gaiza bat erran dazaudan bi eta obro aldiz. Mdg 132. Ia ba, Antonigaz be bi aldiz ibilli da ta. Ag Kr<br />
194. Madrilla eraman zuten iru aldiz Sagastari enplastuak jartzera. Iraola 90. Etzen bazter ikusi nahia:<br />
merkaturat zenbeit aldiz, elizarat maiz. JE Bur 66. Zeintzuk egin aute Leaburuko alkate bein ta bi ta iru aldiz? A<br />
Ardi 37. Bigarren txandan amaseña aldiz / berdiñean zuten jaso. EusJok 60. Gutartean ere badire, zonbeit aldiz,<br />
eskualdun arnegatuak. Barb Sup VI. Ez bietan, hamar aldiz! Ox 52. Entzün zian gertakari hori aipatzen hanitx<br />
aldiz. Const 39. Urtian bi aldiz agertzen zan Luzaiden. Zub 25. Amaika aldiz ibilliya det / artuta nere ertzian. Tx<br />
B I 173. Larrain-ingurua iru aldiz ibillarazten dite, aspertu gabe esetsiz. Or Mi 48. Amaika aldiz lurpera gizonek<br />
gizonak... Ldi BB 100. Makiñatxu bat aldiz entzunda ninyagokon. Otx 179. Iru ukatze aien ordañetan, beste<br />
ainbeste aldiz aitortzen du orain Yesus maite duela. Ir YKBiz 538n. Karta bera bi aldiz baliaturik. Lf Murtuts 16.<br />
Onelakoak bein bakarrik ez, ainitz aldiz, ordea, zinkuriñatuz, betazalak urratu zitun. Zait Sof 93. Berrogeitabost<br />
urte bakarrik dauzkat eta ez ditut bi aldiz izango. JAIraz Bizia 76. Huna ixtorio bat mila aldiz supazterrean aditu<br />
dioguna. Zerb Azk 39. Makiña bat aldiz [...] zizpuru eta inkesak soiñu egin dabe. Erkiag Arran 183. Iru aldiz<br />
atera zan bizirik. Anab Poli 49. Ingrid Bergman urtian zenbat aldiz ezkontzen dan. SM Zirik 85. Eztazut bi aldiz<br />
erranen. Izeta DirG 107. Amarretik bederatzi aldiz, zorionaren lekuan beronen aurkakoa besterik ez idorotzea.<br />
Vill Jaink 120. Ez bi aldiz esan. MAtx Gazt 32. Hiruzpalau aldiz joan behartu zitzaion afera zonbaiten<br />
xuritzerat. Ardoy SFran 47. Beiñ edo bi aldiz izan ezik. Etxba Ibilt 480. Den justuena erortzen baita / zazpi aldiz<br />
egunean. Mattin 63.<br />
v. tbn. SP Imit IV 14, 2. Arg DevB 143. Tt Onsa 48. INav 49. Ch III 29, 2. CatLan 137. AstLas 15. Gco I 433.<br />
CatB 21. EgunO in Arb Igand 184. CatLuz 25. MarIl 15. Izt C 93. Bordel 33. Arch Fab 165. ECocin 21. CatAe<br />
60. CatSal 17. CatR 17. CatS 29. CatJauf 120. Arr GB 126. Sor Bar 56. Urruz Urz 31. Elzb PAd 29. Elsb Fram<br />
119. Jnn SBi 42. Goñi 97. Ill Testim 15. StPierre 15. KIkG 83. Inza Azalp 6. ArgiDL 76. FIr 146. Alz Ram 92.<br />
Etcham 83. TAg Uzt 208. Iratz 22. EA OlBe 68. SMitx Aranz 107. Munita 150. Lek SClar 103. Mde HaurB 15.<br />
Etxde AlosT 52. Txill Let 112. Anab Poli 24. BEnb NereA 214. Basarri 82. JEtchep 95. Osk Kurl 77. Larz Iru 56.<br />
Ibiñ Virgil 56. Lab SuEm 167. Uzt Sas 339. Xa Odol 127. Aldis: El 63. CatUt 35.<br />
(Ref. a cantidades o magnitudes). "Argentina Frantzia baño bost aldiz handiagoa da (AN-5vill)" Gte Erd 79.<br />
AxN explica ehunetan (-ago) (510) por eun aldis. Hañitz aldiz merezitu tuken pena larriak / Hañitzetan kita<br />
detzan erran tresor handiak. EZ Man I 25. Eta egin zuen eskatu zuena baño arranz-aldi lau aldiz andiagoa. Mb<br />
IArg I 328. Jesusek erantzun zion: ez zazpi aldiz, baita irurogeita amar aldiz zazpitan ere. Lard 410. Eta ileizarrak<br />
iduri du asko aldiz den baino hertsiago. Dv Lab 247. Eta obe dezu eun aldiz, / biyar goizian juan egun<br />
argiz. Bil 79. Eun aldiz geituko zala [dirua]. Bv AsL 130. Diuria bi aldiz. HerVal 255. Den baino ere hamar<br />
aldiz laburrago iduritu zitzaitzan bide hori. Elzb PAd 34. Ez othe dudan mila aldiz arrazoi. Elsb Fram 150.<br />
Sokratek, Platonek [...] bere adimendu xoilaz jakin ahal izan duten baino mila aldiz gehiago. Lap 12 (V 8).<br />
(s. XX). Elizea bi aldiz aundiagoa izan balitz be. Ag Kr 216. Lurra baño milloi eta berrogei milla aldiz<br />
aundiagoa da eguzkia. Inza Azalp 33. Ondo zaudelako itxura egite arren, egiaz gaizkiago jartzea, milla aldiz<br />
okerrago izango litzake. Alz Ram 67. Zerok baño zazpi aldiz gaixtoagoa. Ir YKBiz 400. Gure intxaurrik<br />
aundienak bañan bost aldiz zabalagoa. JAIraz Bizia 12. Or doaz aleun aldiz aleun Aingeru, aleun aldiz aleun<br />
Goiaingeru. Or QA 207. Naiago dut milla aldiz. Txill Let 21. Ezlitzateke izanen nahikoak behar bada, egungo<br />
muttiko batentzat hamar peseta, ikus ezazu! ehun aldiz gehiago! Osk Kurl 160. Zenbatekoa gertatzen da, beraz?<br />
Ez ote lau aldiz onenbeste? Zait Plat 66. Au baino bi aldiz lerro aundiagoak. Ib. 65. Zortzi beserdiko azala ez<br />
ote au bi aldiz eta aren erdia? Ib. 66. Bultzatu ginduan sentimendua milla aldiz aundiago zelako. Vill Jaink 134.<br />
Madarikatua milla aldiz, pekatu egiten erakutsi zizuna. MAtx Gazt 24. Lau ehun mila arima nunbaitan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1021
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[Parisen], oraino baino hamabi aldiz gutiago. Ardoy SFran 85. Diren baino hamar halako ardandegi gehiago<br />
irekiko balira [...] ez lirake hordiak hamar aldiz gehituko. MIH 326.<br />
b) (Con ordinales). "Bigarren aldiz egiten da ikastaro hau, [...] (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 82. Bigarren aldiz<br />
egin dau geure Yesus lurrera. Añ EL 2 198. Beste ainbeste egiten da irugarren aldiz. Ur Dial 105 (It irugarren<br />
aldian). Erroman bigarren aldiz. Aran SIgn 96. Azkeneko aldiz adios. Arr GB 32. An giñala ezkondu zan<br />
bigarren aldiz tropako mediku batekin. Sor Gabon 57. Anai Bernardo lenbiziko aldiz Boloniara juan zanian. Bv<br />
AsL 86. Nun Erroldanek lenengo aldiz isuri eban, / Bere gerretan orduan odol tantakea. AB AmaE 453. Osaba!<br />
Osaba! deitu zion bigarren aldiz illobak. Apaol 70. Lenengo aldiz txakolintegi atara ioanak. A BeinB 43.<br />
Eladitxo zan lenengo aldiz, / Zure begiko kutuna. Echta Jos 232. --[...]. Orraztu bear naun. --Bai, azkenengo<br />
aldiz... Illearen ugaria! Ag G 336. Gure Jesus maitea irugarren aldiz erortzen da. ArgiDL 94. A. Justomari<br />
Mokoroak irugarren aldiz bere gisaz euskeraz antolatua. Mok 1. Jainko-Semia Kurtze astunak / Bota dau<br />
bigarren aldiz... Enb 102. Lehenbiziko aldiz ikusi nuenian. Zub 118. Aurreneko aldiz ordun ikusi nun nere<br />
nagusi Santa Cruzen etsaia. Or SCruz 93. Bigarren aldiz bendeziño ori artu ba-dagi, segurutik eztau irugarrenez<br />
artuko. Kk Ab II 157. Amaren sabelera berriz sartu ta bigarren aldiz yaio ote diteke? Ir YKBiz 61. Lenengo aldiz<br />
bere bizia ezpataz babestu bear izan zun. Etxde AlosT 102s. Orduraño bein bakarrik malkoak ikusi nizkan, eta<br />
orduan bigarren aldiz. JAIraz Bizia 27. Ez dauka erne jarri besterik bigarren aldiz ere. Munita 115. Bigarren<br />
aldiz eman zioten beste txurrutaldi batekin pizkortuago. Etxde JJ 262. Amerikar sendagilea ohartu zen<br />
lehenengo aldiz. Mde Pr 325. Etzait au, gañerantzean, lenengo aldiz gertatu. Txill Let 96. Bere bizitzan lenengo<br />
aldiz, ez ezagun ta ez senide diranen teillatupen datza. Erkiag BatB 110. Fraide gazteari irugarren aldiz<br />
begiratu eginerazotearren. Alzola Atalak 41. Lehenbiziko aldiz, o adiskidea, / kantuz ikusi zaitut [...]. Xa Odol<br />
127. Lendabiziko aldiz / Donosti partian / aurten da eroria [loteria] / euskaldun artian. Uzt Sas 274. Kijote buruargiak<br />
bere erritik lenengo aldiz egindako irteera. Berron Kijote 41. Badatorkigu laugarren aldiz. MIH 167.<br />
v. tbn. CatBus 1. JanEd I 97. Goñi 106. Inza Azalp 29. EusJok 32. FIr 186. Alz Ram 106. Lek EunD 48. ABar<br />
Goi 55. TAg Uzt 245. EA OlBe 17. SMitx Aranz 83. Anab Aprika 44. Salav 52. NEtx LBB 91. Lab SuEm 177.<br />
c) Cada vez. Lau aldiz ganbiatu zen gorphutzez. Ikusi zen aldiz lohi, nigarti, bele, izkiribatzaile. Lau buruekin<br />
agertzen dute. Hb Egia 54. Egur banak epai bi dituan ezkero, / bana dute zotzean aldiz epaitzeko. "Como cada<br />
tronco tiene dos cortes, a cada uno le toca uno, el que ha escogido en suerte". Or Eus 150.<br />
d) (Precedido de posesivo). A su (mi, etc.) vez, por su (mi., etc.) parte. v. ALDIAN (b). Orduan, bere aldiz,<br />
gure gizona emaiten da alegia eta hasarre, hura ere bere andrearentzat. "À son tour, notre homme". Barb Sup<br />
133. Honek ez balu bere aldiz haurraren gorputz xiki malgu hura oro luzaro eta sakonki ferekatu. Mde HaurB<br />
89. Arima, bere aldiz, / ernegu da bizi. 'A su vez'. Gand Elorri 158.<br />
e) (Precedido de gen.). En vez de. v. ordez. Garazik berak dio, irunez ta josiz, / oge zuria gaitu lêngo aren<br />
aldiz. Or Eus 357.<br />
- ALDIZ-ALDI. A lo largo del tiempo, a través de las épocas. Baina ez da asko, zernahitarako izateko,<br />
hizkuntza bat herriz herri ibiltzea: aldiz aldi eta garaiz garai ere ibili behar du. MIH 164. Aldiz-aldi,<br />
mukuluak bere ertzak hausten ditu. "De etapa en etapa". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).<br />
- ALDIZ ALDIZ. v. aldiz.<br />
- ALDIZ ALDIZKA. v. aldizka.<br />
- ALDIZ ATEKO. Extrordinario, que se sale de lo acostumbrado. Sendiaren aldiz-ateko bearrizanai be<br />
arpegi emon al izateko. Eguzk GizAuz 182.<br />
- ALDIZ AURRE. (En la expr. aldiz aurrea hartu 'adelantarse a'). v. alde-aurre. Elade Aundiko iri eder eta<br />
dirdaitsuetan agertu zan Pitagora, onbearrez bere burua laztuta, geroko lekaide bat bailitzan, Platon-i aldiz<br />
aurrea arturik. Zait Plat 60. Ni aldian zatitu naiz ez dakit nolako aldiz-aurrera. (Interpr?). "In tempora<br />
dissilui, quorum ordinem nescio". Or Aitork 335.<br />
- ALDIZ AURRETIK. Previamente; antes de tiempo. v. ALDEZ AURRETIK. Agur, agur, adiskide. Beldur<br />
nauk zaartzen asia ote naizen... Aitontasunaren xamurra ote zebilkidak barruan, aldiz-aurretik? Ldi IL 19. Ta<br />
batzarre ori nortzuk osatuko luteke?... Edozein unetan --aldiz-aurretik bear-deia bota ezkero-- bilduko liraken<br />
idazleak, gutxi nai asko? Ib. 100. Ahal zutelarik beñepein ez ikusi egiten zuten aldiz aurretik burua saiestuz.<br />
Etxde JJ 266. Ni, ire urteak baiño aldiz aurretik ere, komentu barrura sartzeko gai ez nintzala igarririk<br />
naiengonan. Erkiag Arran 107.<br />
- ALDIZ AURRETIKO. Previo. Jesukristo gure Jaunagan betetako iragarkizun eta aldiz-aurretiko esanak.<br />
KIkV 28 (KIkG 19 aldez aurretiko). Aldiaz aurretiko zor-eskubidea aitatu nai dau. Erkiag BatB 157.<br />
- ALDIZ AURREZ. Previamente. Emakumeok gure etorkizunari begiratu bearra degu aldiz aurrez. NEtx<br />
Antz 34.<br />
- ALDIZKO. Cf. aldizko. a) Ocasional. --Aski deia bethi Igantez, edo aldizko Meza apal baten entzützia? --<br />
Ez, bat bederak [...] Parropia Meza enzün behar dü hirur igantetarik batez, eskümüküren penan. Bp I 108<br />
(Inchauspe, en su ejemplar, corrigió en aldizka, no del todo descartable pero poco probable; v. Pello Agirre, nota<br />
368 de su edición).<br />
b) (aldiazko Lar, Añ). "Alternativo" Lar. "Vecero" Lar y Añ.<br />
c) Temporal, temporero. Aldizko marinel bezala egin nun nire lenen ibillaroa Liverpooletik Habanarakoa<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1022
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
izan zen. Etxde Itxas 69.<br />
d) (Precedido de numeral). De (...) veces. Eta berrogei aldizko biraldia egin ondoren, bere gogo-ausnarreari<br />
ekin zion berriro. TAg Uzt 250. --Ez al diezu eman leen olloai, beiai eta txerriai jatekoa? --Gaur jaieguna da-ta,<br />
bi aldizkoa ere merezi dute- erantzun dio bigunki otsein leialak. Ib. 29.<br />
e) (Adverbial). Alternadamente. Hunela bethi hasten dira Matutinak; baina ondoko salmoak aldizko hango<br />
egun seinalatuen arauaz. Hm 40s (tal vez errata por aldizka).<br />
- BERE ALDIKO. v. berealdiko.<br />
- LEHENGO ALDIAN (Añ, Izt 38r). "Días pasados, lengo baten, lengo aldian, aurtemein, orain urrean" Añ. <br />
Lengo aldian bati / Entzun neutsan, aita, / Etxe asko erre, ta / Zituela bota. AB AmaE 353.<br />
aldi. v. alde.<br />
aldia (G; Lar, Aq 1432, H). Ref.: A; JMB AEF 1923, 112. "Llanto sobre muertos" Lar. "Plañido, lamento" Ib.<br />
"(Hacer estos) llantos, [...] aldiak egin" Ib. "Sollozar, [...] aldiak egin" Aq 1432. "(G), endecha, lamento" A.<br />
"Aldiaak eittea juute ementzien, iban [las plañideras] a hacer las aldias (G-goi)" JMB AEF 1923, 112. v. adia.<br />
aldiagile (G ap. A; -gille Lar). "Endechadera" Lar. "Aldiagilleak [...], plañideras" A. Bizkaian emakume<br />
negarle oei aldiagilleak deitzen zieten. EgutAr 15-2-1956 (ap. DRA).<br />
aldiaka. "Sollozar, [...] aldiaka egon" Aq 1432.<br />
aldiaka. v. 1 aldika.<br />
aldiakatu. "Endechar" Lar.<br />
aldiakatu. v. aldikatu.<br />
aldiakile. v. aldigile.<br />
aldi-alda. Cambio debido al tiempo. Ez oraiñ au, gero ori, baiñan esan dutana erabat ezagutu, aldi-alda<br />
gabe. "Sine ulla vicissitudine temporum". Or Aitork 351. Ukatzen al duzute ba-dala sorkari bat, maitasun ain<br />
garbiz, egi dan eta egizko Iainko betikorrari atxikia, betikide etzaiola ere, ez aldi-aldak, ez beste aldartek<br />
Argandik askatzen eta ialkiarazten ez duna. Ib. 353. Zure betikide ez izanik, ala ere, taigabe ta atergabe Zuri<br />
atxikiz, ez bait du aldi-aldarik egarten. Ib. 349.<br />
aldi-aldatu. Cambiar con el tiempo. Zure gogoa ez da aldi-aldatzen. "Non temporibus variatur voluntas<br />
tua". Or Aitork 347. [Beste gauza] eitegabea izanik, eitetik eitera zirkin egiñez naiz egonez, aldi-aldatzerik ez<br />
daukana. Ib. 350.<br />
aldiarte. Alternativa, situación cambiante, vicisitud. Cf. ALDI-TARTE. v. aldarte. Berdin ondatzen dezu<br />
gazte eta zarra, / etortzen zaitzunean aldiarte txarra [se refiere al mar]. J.I. Garmendia in Onaind MEOE 797.<br />
Aurren-urrenik ez dan tokian ez diteke aldi-arterik izan. "Vicissitudo temporum". Or Aitork 355.<br />
aldiaz. Por otra parte, por otro lado (?). v. aldiz. Orain, aldiaz, aita dezad[an] / Gastelako noblezia.<br />
Lazarraga (B) 1205rb.<br />
aldiazale, aldiizale (G-goi ap. JMB). "Su nombre [de las plañideras] era aldiizaleek (G-goi)" JMB AEF 1923,<br />
118.<br />
aldidun (Añ), aldiadun (Lar). 1. "Venático" Lar y Añ. "Avenado, loco con lúcidos intervalos, ero aldiaduna,<br />
zoro alditsua" Lar.<br />
2. (Lo) que varía, sufre cambios en el tiempo. Egia da, eitegabea, ia uts dana ez ditekela aldidun izan.<br />
"Vices temporum habere non posse". Or Aitork 359.<br />
aldien (V-ger-arr-oroz ap. A). "Epilepsia" A. Antustea ta burgoikeria, aldienaren iduriko dira. Zait Plat<br />
35.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1023
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldientsu. Lunático; epiléptico. v. alditsu (2). Edotariko gaitz ta oñazez gaizki zeuden guziak, txerrendun,<br />
aldientsu ta elbarrituak. Ol Mt 4, 24 (Lç, TB, Ip, SalabBN, Echn, Samper lunatiko, He ilhargi aldiak zituztenak,<br />
Ur, Ker alditsu, Dv, Leon ilhargi-jo, Or erortzeko mindun, IBk eror-mindun, IBe epileptiko).<br />
aldi-erantzi. v. alderantzi.<br />
aldiero. v. ALDI ORO.<br />
aldigaitz (G, B ap. A; SP, Urt I 297, Aq 716 (G), H). 1. Indisposición. "Aeger, aldigaitz duena" Urt I 297.<br />
"Desmayo, desgana (G)" Aq 716. "Indisposition passagère, faiblesse" H. "1.º (B), mal temple; 2.º (G), desmayo,<br />
desvanecimiento" A. v. aldigaizto, alditxar. Lehenbiziko aldi gaitzean, den buruko minik ttipienean. 'En la<br />
primera indisposición'. Ax 433 (V 281). Eri dena edo aldi-gaitz duena obligatua da abstinenzia egitera edo<br />
haragirik ez jatera? CatLav 156 (V 79). Othoiztu zuen Laban ez gaitzesteaz baldin ez balin-bazen [sic] altxatzen<br />
hari agur egiteko, zioelarik aldi gaitz zuela. Lg I 82.<br />
2. "Tiempo malo, epidemia" BU Arano.<br />
aldigaitzdun. "Aeger" Urt I 297.<br />
aldigaizte. "Aggravation épisodique" JE Bur voc. Noizetik noizera, bertzalde, asthmatika batzuei ederki<br />
bakantzen zerauzten aldigaizteak; bakar batzu alderat sendaturik gelditu ere zirela, diote. JE Ber 87.<br />
aldigaizto (V-ger-m ap. A; Lander (BN) ap. DRA), aldigesto. 1. Desmayo; ataque. "Desmayo,<br />
desvanecimiento" A. Orobat eriotzako aldi gaizto edo akzidente baten ezin penitenziarik kunplitu<br />
dezakeanean. Mg CC 143. Erijotzako aldi gaistoren baten. Mg CO 212. --[...]. Ill biot. --Ez, amandre; aldi<br />
gaisto txaarren bat geijen egingo jatzu, ta obago zuretzat, zerren gitxiago sentiduko dozun miña. Mg PAb 78.<br />
Etzala il, ez erresuzitadu; ezpada izan zala lo, aldigesto edo beste jazo oi dan erijotzia dirudijan gauzaren bat.<br />
Astar I 81. Niri emoten badeust aldi gesto batek, eta Jesus bere esateko denpora baga ilten banaz. Astar II 224.<br />
Bertatiko aldi gesto batek emongo baleuskijo. Ib. 225. Batzuk [ilten dira] bertatiko aldi gesto edo akzidentiagaz,<br />
konfesadu baga. Ib. 130. Ez eban geiago entzun al izan Txantonek: aldi gaizto batek adore baga itxi eban. A<br />
BeinB 79. Txanton-ek aldigaiztoa izan eban gau artan. Erkiag Arran 93.<br />
Aita bat aurkeztu zitzaion, esanaz seme txit aldi gaiztoak egiten zitzaiozkana zeukala, batean urera, bestean<br />
sutara erortzen zala. Lard 407.<br />
aldigaixto (Aq 716, H), aldigesto (H). Indisposición. "Desmayo, desgana (G)" Aq 716. "Indisposition<br />
passagère, faiblesse" H.<br />
2. Mal tiempo. Itxasoko aldigaiztoz Getariko kaiera eltzen baziraden. IPrad EEs 1913, 4.<br />
aldigaiztu. "Aldigaitztu da, il s'est trouvé mal" SP. "Aldigaizturik nonbeit gelditua da (L)" Darric (ap. DRA).<br />
aldigile, aldiakile (Hb ap. Lh). "Qui alterne" Lh.<br />
aldigune. v. aldiune.<br />
aldiizale. v. aldiazale.<br />
1 aldika (L, BN, S; H), aldiaka (Lar, Hb ap. Lh, H). Ref.: Lh, Lrq; Gte Erd 244. 1. Por turnos,<br />
alternativamente, cada uno a su vez. "Alternadamente, aldizka, aldiaka" Lar. "Bogar a quarteles, aldiaka bogatu"<br />
Ib. "(L, BN, S), chacun à son tour" Lh (que tbn. trae aldeka (Hb), con la misma trad., seguramente error). "À tour<br />
de rôle" Lrq. "Egün onak eta gaixtoak aldika dira (S)" Gte Erd 244. Laur haizeek ere egin ohi die musika, /<br />
Bata kalmatu, eta duk [sic] berzeak hasten aldika. EZ Man II 17. Zeren graziareki eta hura gabe izatia aldika,<br />
saintü handietan eta profeta nuzpaitkuetan ediren izan beita. "Fuit saepe talis alternationis modus". Mst II 9, 4<br />
(Ip holako aldartiak borogatü dütie). Bi berset khantatzen dütüt, soniareki aldika. 'En alternant avec la musique'.<br />
Etch 472. Berrehun aldekoak bai dira [Mexikoko asaldatzaleak], aldian aldikoak nagusi, bazter guziak aldika<br />
ebatsi dituzte. FIr 136.<br />
(Con aldika repetido). Aizea suak eta kheak aldika gorriz argitua, aldika beltzez ilhundua. Osk Kurl 123.<br />
"Aldiaka, par séries" Lrq (s.v. aldia; lo da como término diferente de aldika).<br />
2. "Chaque fois" SP, que cita a O. v. aldikal.<br />
3. (AN-5vill ap.Gte Erd; Izt 81v). En ocasiones, a veces. "Ocasión, en una ocasión, parte en otra, a veces" Izt<br />
81v. "Aldika egiten zaio liluria (AN-5vill)" Gte Erd 40. Izpirituaren deskansatzeko eta aldika gogoaren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1024
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
enganatzeko. CatAst (ed. 1842), VI. Aldika, zokho baterat badoa bakharrik eta han urtzen badago negarrez.<br />
Prop 1899, 216. Aldika, urtharril-otsaileak hotz arrailtzekoak dakharzate. Prop 1906, 236. Batzuetan, goitigalea<br />
ere izaten da eta bai aldika txopina ere; beerako aldetik, ezerrez, deusik ere. FIr 170.<br />
Periódicamente, cada cierto tiempo. "(Vc), por temporadas" A. Liburu edo paper txarrak ez leitu edo<br />
irakurri, ez egunerokoetatik ez ta ere aldika ateratzen diranetatik. Inza Azalp 10. Begiak alboratzen ditu, tentabidean<br />
ez erortzeko; baña aldika ezpañak miazten ditu. NEtx Antz 143. Aldika ta urreratuz beste tunpa batzuek<br />
aditu zituan. Ib. 138. Aldika, burukada ta astiñaldiak egiten zituen patariak, igesegiteko gertuaz. Erkiag BatB<br />
51.<br />
4. Según las épocas. Ez nuen ezagutzen barneko zuzentasun ziña ere, Iainko guzialdunaren lege zuzenarena;<br />
ez diñot oiturazkoa, onek egin baititu, aldeka ta aldika, alde-aldietako oiturak. "Qua formarentur mores<br />
regionum et dierum pro regionibus et diebus". Or Aitork 64.<br />
5. En el tiempo, de modo temporal. Iauna, Zure betiera ortatik ez al dituzu ulertzen nik esanok, edota,<br />
aldian gertatzen dana aldika ulertzen duzu? "Aut ad tempus vides quod fit in tempore?" Or Aitork 303.<br />
- ALDI-ALDIKA. Por turno, sucesivamente. Hortakotz bere ahide guziak hari zaizko erraten aldi-aldika,<br />
berak hilaraziak dituela bere bathaioarekin. Prop 1893, 22 (ap. DRA, pero la ref. es incorrecta). Denei egin<br />
nioten begiratze on bat aldi-aldika. Prop 1905, 211.<br />
- ALDIAN ALDIKA. v. aldi.<br />
- ALDIKA-ALDIKA. Periódicamente. "Aldika aldika egun jakinetan bilduko dira (G-goi), [...] aldika aldika<br />
pixkan pixkan biltzen dira (AN-5vill)" Gte Erd 255s.<br />
A veces, en ocasiones. Buru-yabetza apurrik gabe, aldika-aldika, besterik eziñak eska-ala, zenbait eginbide<br />
utzi bear omen zaizka [kataluñarrai]. Ldi IL 25.<br />
2 aldika. 1. Sucesión, alternancia de estados (?). Bethi zegoan haren arima ümilitatezko, eskerrezko eta<br />
amoriozko aldika batetan. Ip Hil 59.<br />
2. Temporada. "Racha, período" Bera. Arek zugazti eder arteko / Basetxe zuri egoki, / Aldika baten ixan<br />
ziranak / Erkabaen bixi-toki. Enb 39. Aldika baten bildurrez nintzan / Il edo mututu egin ete intzan / Orain<br />
bakarrik negikek esan / Nagia baño etzuala ixan. Ib. 192.<br />
3. Relevo. --Amabiak yo berriak dira. Oa lotara, Praisku. --Eskerrik asko aldika onengatik. Otz gorria ari<br />
da ta biotz-esturik nago. "Relief". Amez Hamlet 15.<br />
4. "Aldika [= 'ataque epiléptico'] egiten zaio (AN-5vill)" Gte Erd 27 (junto a liluria, aldikadea, etc., de otras<br />
zonas).<br />
aldikada (V-ple, B ap. A; Añ (V), Izt 115v). 1. Temporada; época. "Temporada" Añ y A. Zeñari [iturriari]<br />
urtearen aldikada batzutan jariotzen zaion ur garbi ona neurri ta denbora jakiñik gabe. Izt C 100. Ez al ekian<br />
bizitzearen loran joiala / Gizonak daukan aldikadarik onenean? AB AmaE 112. Aldikada baten neskato alper<br />
andi bat bizi zan. EEs 1929, 67. Gero, etxian, aldikada bat egon ondoren, geienak barriro lanera yuaten ziran.<br />
Kk Ab II 163. Errege guztiz triste ta ilun ta motz aldikada luzean egoala. A EY II 197. Neguak ditu alderdi<br />
itxusiak, aldikada baltzak, aste zatarrak, egunez dala, gabaz dala. Erkiag BatB 35. Aldikada onetan gero ta<br />
eskasagoak ditu matorduetako janariak. Ib. 174. En DFrec hay 3 ejs.<br />
2. Vez, tanda. Eta ixan be, naiz-ta nekez eta oztaz, aldikada baten eruan zittuzan miruak txitta gustijak. Otx<br />
172.<br />
- ALDIKADETAN. A temporadas. Aldikadetan, egunak egun iragaten eben Nikanor-en irudiaren gerizerik<br />
ikusi barik. Erkiag BatB 24. - ALDIKADAK EMAN. a) Antojársele. "Aldikadeak emoten doztenean joaten<br />
nazela [baserrire]" (V-arrig, comunicación personal).<br />
b) "Aldikadeak [= 'ataque epiléptico'] emon deutso (V-arr)" Gte Erd 27 (junto a liluria, aldika, etc., de otras<br />
zonas).<br />
aldikada. v. aldikara.<br />
aldikadatxo, aldikadatxu. Dim. de aldikada. Ta Garbiñe ganean, mutikoa oiñez, zelan edo alan jardun<br />
eban aldikadatxuan bidean gorantz. Erkiag BatB 76.<br />
aldikal (BN, S, R ap. A; Dv (BN, S)). 1. Cada vez. v. ALDIKO. Zergatik aldikal hirur zeñükhaldi emaiten<br />
dira? Bp I 131. Meditazione direla, aldikal erresolüzioniak har ditzazün ber... UskLiB 71. Hirur aldiz gorri<br />
arazi zituzten trukesak, eta hirur aldiz lothu zitzazkon misionestari, aldikhal lekhua berrituz. Prop 1884, 92.<br />
Letzioniaren hartzera jiten zenak, behar zian ekarri aldikal sü egiteko eskail bat. Const 41. Goizian goizik jaikita<br />
/ lanera noa... erresta.. / biotza jartzen zait makal / salan sartzean aldikal / entzuten ditudanean / atso txar<br />
guziak oro / besteen jorratzen lanean. Mde Po 42.<br />
(Precedido de rel.). Gure obra güzien egitia, egiten tügün aldikal, gure biziko azkena izan behar bailü<br />
bezala. AR 54. Komüniatzen dügün aldikal. Ib. 56. Euskaldunen edo Bretoinen artean egoiten naizen aldikal,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1025
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
herri minoritaten baithango fedea galtzen dut. Mde Pr 62. Bat zekusan jadanik, begiak barruko aldera<br />
inguratzen zituen aldikal. Mde HaurB 5.<br />
(Precedido de part.). 300 egünen indüljentzia othoitze horren erran aldikal; eta ehün egünena dei<br />
bakhoitzarentzat. Ip Hil 268. Erran aldikal irabazten da üztailan zazpi urtheren eta zazpi garozemaren<br />
indüljentzia. Ib. 263.<br />
2. "Aldikal (R), aldikhal (BN-mix), por turnos" A Morf 393. Eta argi bostetan / Marte sumiñak nasteka ditu<br />
/ aldikal gudarozte. Gazt MusIx 101. Orra bigantxa ederra Sila zabalean bazkatzen; zezenak, aldikal, elkar<br />
zaurtzen asten dira; odol beltza darite. "Alternantes". Ibiñ Virgil 98.<br />
aldikara (L, BN, S ap. Lh), aldikada (Hb ap. Lh). "Par chaque fois" Lh.<br />
aldikari (S ap. Lrq; Arch ms. ap. DRA). "Qui alterne" Lrq.<br />
aldikatu (L, BN, S; Gèze, Dv, H), aldiakatu (Lar, Añ (G), Hb ap. Lh). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Alternar, relevarse,<br />
turnarse. "Alternar" Lar, Añ y A. "Alterner" Gèze, Lh y Lrq. v. aldizkatu. Othoizten dut, enekin aldikatuz<br />
edan dezan ene kanaberatik. Prop 1884, 168.<br />
(Aux. trans.). Alternar, poner por turno, sucesivamente. Filosofo zaharren zuhurthitzak, istoria saindua eta<br />
bertze istorioak, konparantzak, gogomenak, etsortuak, hain ederki eta arthez aldikatzen ditu. Ip in Ax (ed.<br />
1864), XI. Jinkoak nahi ükhen dizü, zure zühauren bizitzia ere izan ledin bethi boztarioz eta bihozminez<br />
aldikatürik. Ip Hil 98.<br />
"(L, BN, S), [...], remplacer" Lh.<br />
2. Cambiar alternativamente. Aldikatzen bagira behin berotarzünian eta gero hotztarzünian. Mst II 9, 5 (Ip<br />
batian bero bestian hotz balin bagira).<br />
3. aldiakatu. "Procéder par séries (S)" Lrq (s.v. aldia; lo da como término diferente de aldikatu).<br />
aldikatzaile, aldikazale (L, BN, S ap. Lh). "Qui alterne" Lh.<br />
aldikatze (Arch ms. ap. DRA, Gèze), aldiakatze (Lar). "Alternación", "alternativa" Lar. "Substitution, action<br />
d'alterner" Gèze. Mündü huntako bizitzia, hun gaitzen aldikatze bat da. Egün ozargidünen ondoan jiten dira<br />
odeiziak; atseginen ondoan atsekabiak. Ip Hil 125.<br />
aldikera, aldiakera (Lar). "Alternación", "alternativa" Lar.<br />
aldiketari. "El que va al molino a hacer moler el grano para la hornada (Hb)" A.<br />
aldiki. (Neol. de Azkue). "Cosa de tiempo. Uste aldikiak, ideas de tiempo" A Gram 366. "Temporal,<br />
temporáneo" BeraLzM. Aldikiak izateen igaroera neurtuten dauen itzai esan oi iake. "(Nombres) de tiempo".<br />
A Gram 52.<br />
(Sust.). Palabra de valor temporal. Aldikiak. Izan daikez gerokoak eta lengoak. Geroko usteak arte<br />
irazgariaz iragarri doaz batzuk, bezteak orduko edo aurrean bidez. Arriand EAditza 764.<br />
aldikoi, aldiakoi (Lar). 1. "Maniático" Lar.<br />
2. Temporal, transitorio. Oraingo atsegin obenkoiak itxi edo geroko oñaze aldikoiak eroan. Ibarg Geroko<br />
60.<br />
aldikor. Temporal. Garbi nabari da ortik, beste sorkari aldikor baten mugimentuak eragiña zala<br />
[mintzoa], Zure nai betikorrari men egiñez. "Temporalis". Or Aitork 309.<br />
aldimaitza (Lar Dv, Hb ap. Lh). 1. "Comissión" Lar. Barnabas eta Saul, akabatu zuten ondoan beren<br />
aldimaitza, bihurtu ziren Jerusalemerat. TB Act 12, 25 (Lç kargu, He mezu, Dv eginbide, Ol, IBe egiteko, Ker<br />
eginbear, IBk zerbitzu).<br />
2. "(Concours d'Elizondo et de St. Sébastien, 1879), comission, comité" Dv. Gomendatzen ditu egin bear<br />
diran prestagarri guziak aldimaitza osatzen duten jaunen artean (Donostia, 1879). JFlor. Aldimaitz edo Pestagiari<br />
Batzarreari (Donostia, 1881). Ib. Bilgumako Aldimaitz zuzendariak, egillearen desioai erakidaturik<br />
erabaki du... "Comisión directiva". (Donostia, 1883). Ib. Orretarako bear zaio aldimaitz edo komizioari berri<br />
eman, aberea gaizki jartzen dan beziñ laster, aldimaitz ark bere neurriak artu ditzan. Ezale 1898, 82b.<br />
Aldimaitzak deitzen diotenean anaikidekoai batzarre batera, guztiak joan bear dute. Ib. 83a.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1026
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldimaitzadun (Lar, Hb ap. Lh). "Comissionario" Lar.<br />
aldi-mende. Tiempo. Egiaren ama da ixtoria, aldi-mendearen leikide, egiteen gordairu (Quijote IX).<br />
"Emula del tiempo". Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 207 aldi, AIr RIEV 1928, 599 astia edo denbora). Enuen bada<br />
sinetsi nai ixtori eder ura erdaiñatua ta andeatua zitakenik, eta onen obena aldi-mende gaizto iresleari egoziten<br />
nion. Ib. 6.<br />
aldin (BeraLzM). (Neol., empleado como sustitutivo de balio; de ahal (+ -din?)). 1. Valor. "Valer, valía,<br />
valor" BeraLzM. "Aldin gutxiko da, eso vale poco" Ib. v. balio. Ingoski onetan, ostepen bat, goraltze bat,<br />
mugakera bat bere aldin zuzenean etsiko dezu. Zink Crit 71. Batez ere kistar onentzat aldin berezia dute<br />
[bazkunak]. JBDei 1919, 231. Truketako aldiña edo valor en cambio deritxoena langillearen lanetik bakarrik<br />
datorrela, guzur biribilla da. Eguzk GizAuz 55. Edozein gauzak -ziñoan Marx-ek- aldin edo balio bi ditu. Ib. 50.<br />
Guzurrez eta maltzurkeriz gauzen aldin edo balioa geitu ta goratu egiten dabe. Ib. 57. Esku lanez egindako<br />
gauzak truketako nai diru-ordez saltzeko dauken aldin edo balioa. Ib. 61. Gauza oien aldia erabakitzeko aldin<br />
aundikoak dira Isturitzko labarri batean dauden armoldakerak. JMB ELG 33. Ludiko gauzen aldiñak eriotzaz<br />
bukatzen diranez. EA OlBe 99n.<br />
2. Valencia (química). Kizien aldin berezi au bestetariko kiziakaz alkartzen agertzen da. Ela bat egiteko kizi<br />
bi batzen badira, kiziok aldin bardiñekoak dira. GJaur Kimia 46. Kolorak eta Urgaiak, aldin bardiñekoak<br />
dirialako, kizi banagaz egiten dabe gorputz alkartuaren elea. Ib. 46. Kolora ta Urgaia aldin banakoak dira. Ib.<br />
46.<br />
- ALDIN BATEKO. Monovalente (elemento químico). Aldin bakarreko gorputz bakunai Aldinbatekoak<br />
deritxe. GJaur Kimia 76. [Gazkiñak] Urgaiagaz beti aldinbateko lez agertzen dira. Ib. 76. Bigarren mallako<br />
aldinbatekoak. (Zidarra, Urrea ta Burdingorria). Ib. 149. Urrebizia aldinbatekoa ta bikoa da izan. Ib. 161.<br />
- ALDIN BIKO. Bivalente (elemento químico) Aldinbikoak eurenez sei aldiñekoak dira izan, baña<br />
Urgaiagazko artu-emonetan aldinbiko lez agertzen dira. GJaur Kimia 83. Bigarren mallako aldinbikoak. (Ziña<br />
ta Urrebizia). Ib. 159.<br />
- ALDINEKO. "Aldiñeko, valioso" BeraLzM.<br />
- ALDIN IZAN. "Aldin-izan, merecer, valer" BeraLzM.<br />
aldintsu. Valioso. Guztiz aldintsua da. EgutTo 11-12-1918 (ap. DRA). Laguntza iraunkor ta aldintsua.<br />
JBDei 1919, 163. Zuzenbidearen adizkide diran gizarte-gizonak izkillu aldintsu au beretu bear dute. Ib. 231. Uri<br />
eta toki oietan eta bitarteko lurretan erromatarren eta beren gogolantzearen oarkun edo ezagungarri aldintsuak<br />
agertu izan dira. JMB ELG 99. Gorputz bakun edo euren kiziakaz be auxe yazoten da; batzuk besteak baño<br />
indartsuagoak, aberatsagoak, aldintsuagoak dira. GJaur Kimia 46.<br />
aldiño. (Dim. de aldi). Breve intervalo de tiempo. Aiekin etzegoneko aldiño artan, edo gorputza azkurriz<br />
edo anima irakurgaiez indarberritzen ziardun. Or Aitork 129. Aldiño bat oroigabe uzten baditut, berriro<br />
murgiltzen dira ta zoko izkutuetara igesegiten dute. Ib. 258.<br />
aldioro. v. ALDI ORO.<br />
aldiots. "Epicedio, erostotsa, aldiotsa" Lar.<br />
aldiri (BN ap. A; SP, Lar, Izt 26v, Hb ap. Lh, Dv (BN), H). Comarca, alrededores, región próxima a una<br />
ciudad. "Voisinage, confin, linderos, límites, confines, raya. Aldirietako hiriak, finitima urbes. Haren aldiri<br />
guzietan, en touts ses confins" SP. "Comarca" Lar. "Aldiriak, lieux, pays, régions, environs. Parisko aldiriak, les<br />
environs de Paris" H. "Proximidad de un lugar" A. v. alderri, aldauri, aldeera.<br />
Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Oihenart, Belapeyre y HeH, y al Sur en Lizarraga de Elcano,<br />
Otaegui, Iza y Orixe. El único testimonio del s. XX es el de Orixe. Los autores septentrionales y Lizarraga lo<br />
usan gralmte. en plural (aunque cf. aldirian en Belapeyre).<br />
Bethlehemen eta haren aldiri guzietan ziraden haur bi urthetako eta behereko guziak. Lç Mt 2, 16 (He, Ur,<br />
Dv, Ol, Or, Ker, IBk, IBe inguru, Hual unguru, SalabBN ingurune, Ip üngürüne, TB lur, Echn dermio). Emazte<br />
Kananea bat aldiri hetarik ilkhirik. Ib. 15, 22. Igor zezaten inguruko aldiri guzietara. "Par toute la contrée<br />
d'alentour". Ib. 14, 35. Gero handik partiturik ethor zedin Iudeako aldirietara Iordanaren berze aldeaz.<br />
"Quartiers de Iudée". Lç Mc 10, 1 (IBk lurraldera). Eta izidura ethor zedin aldiri hetako guzién gainera. Lç Lc<br />
1, 65. Orduan othoitz egin ziezoten Gadarenoén aldiri inguruko jendetze guziak. "La contrée circonvoisine des<br />
Gadareniens". Ib. 8, 37. Hanbat non Ierusalemetik eta aldirietarik Illirikerano abunda erazi ukhan baitut Kristen<br />
Ebanjelioa. "Depuis Ierusalem & à l'environ". Lç Rom 15, 19. Sodoma eta Gomorra eta haién aldirietako hiri<br />
haién moldera paillardatu zutenak. Lç Iudae 7. Datibo singularian ari erraiten dena, Zuberoan eta aldirietan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1027<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
pluralean erraiten da er, eta berzetan guzietan ei. Lç Decl a) 7v. Ioan zen Tireko eta Sidongo aldirietara. HeH<br />
Mc 7, 24 (He Tirgo eta Sidongo parterat). Ez dago, bada, zeruari eskerrak, nekazaleen artian aberatsagorik<br />
aldiriako erri guzti onetan. "En todos aquestos pueblos de la comarca". Iza EE 1881a, 185. Ispasterko<br />
Larrosaren izenaz aldirian ezagutua dan bere alaba Mariaren bizitegia. "En la comarca". Otag EE 1881b, 60.<br />
Bere edertasunaren otsa ez da banatu bakarrik Lekeitio, Gizaburuaga, Beradona eta aldiriko beste errietara. "Y<br />
demás pueblos comarcanos". Ib. 85s. Yendearen burutan ezarri gabe zagonez geroz, bere errixkako edo<br />
aldirietako yendeen oroitean edirenen zela (Quijote IX). "La gente de su aldea y de las a ella circunvecinas". Or<br />
RIEV 1929, 6 (Ldi ib. 208 billaldeko, AIr RIEV 1928, 600 y Anab ib. 608 inguruko). Elkarrekin gindoazen<br />
igande goiz batez, aldirietan barrena. MEIG IX 94.<br />
Proximidad, zona próxima. Etxen, aldirietan edo bortian abelzain diratianian. Bp I 107. Aingürü saintiaren<br />
peretxü handi bat ükhen, zoin gure begiran baitaukü aldirian. Bp II 134.<br />
(Precedido de sust.). Eta bertan anhitz bildu izan dirade hanbat non bortha aldiriék-ere ezin eduki<br />
baitzitzakeizten. Lç Mc 2, 2 (HeH athe inguruek, Dv athe aintzinak).<br />
Región, provincia (no definida por su proximidad a una ciudad). Ager ziten ger' ondorik, / Nonbaitkorik /<br />
Hiru zuhur, batetan, / Hirurak herri handien / Iaur-gehien / Zein ber' aldirietan. 'Chacun dans sa contrée'. O Po<br />
60. Aldiriak: Naparroa. Gipuzkoa. Araba. Bizkaia. R. Murga EE 1894b, 492.<br />
Aldea. Ai badire anitz animále bi oñetákoak aldiritán estuténak ajolarik deustas, baizik jateas, edáteas ta<br />
gorputzaren gauzes. LE Prog 106. Zeinbat engáñu ebetáik aldiritan! Ib. 108. Aldiri ta montaña gebetan. 'En<br />
estos pueblos y montañas' (275, 374). LE-Ir.<br />
aldiritar (Lar). Aldeano, campesino. "Comarcano, aldirikoa, aldiritarra" Lar. Cf. MEIG VII 42: "Ez da ikusi<br />
besterik nola baliatu zen [Lizarraga] Larramendiren aberastasun irabaziberriez (aldiritar ere ezagutzen zuen)".<br />
Bada gu Jangoikoaren aldean ez gara aldiritarrik txar-ena erregerik andien baten aldean diña. Mb IArg I<br />
382. Treberisko neskatx aldiritar bat. Mb IArg II 22. Donzélla humil aldiritarrbát deitzenduéna errége<br />
andibátek koronátzeko erregíña. LE Doc 256. Neskako aldiritar pobre batek barin balu ditxa aurkitzeas grazia<br />
errege baten begietan (233). LE-Ir. Ala nola ellega laiken aldiritar pobre bat errege andi batengana. LE-Fag.<br />
Larramendi izan zela, lehengo eta behin, aldiritarren hizkuntza hiritartu nahi izan zuen euskaltzalea. MEIG VII<br />
33.<br />
aldiro. v. ALDI ORO.<br />
aldiroko. Publicación periódica. v. ALDI OROKO. Ordura ezkero Bayona-aldeko bi aldirokotan (Gure<br />
Herria ilerokoan eta asteroko Eskualdunan) yakingai politak ezagutarazi ditu. A EY III 27.<br />
aldiskaize. "Ethesios, vientos, aldiskaizeak" Lar.<br />
alditsu (Dv). 1. Voluble. "(He), versatile" Dv. Parrasio pintoreak azdura eta imintzione haiñitz ispiritutsu<br />
bat aurkhitu ohi zuen erretaula edo porteret batean, Athenako poblua, zen bezalako mudakor eta alditsu<br />
erakustekotzat. He Phil 271 (SP 268 hainitz olde moldeko, Echve Dev 309 aldakor).<br />
2. (V, G, L ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh). Lunático. "Avenado, loco con lúcidos intervalos, ero aldiaduna, zoro<br />
alditsua" Lar. "Lunático" Lar y Añ. "Maniático, loco, aldi txarduna, alditsua, aldiak dituana" Añ. v. aldientsu.<br />
Eritasun eta oñaze batzuek arrapatuak, eta demonioak zeuzkatenak, eta alditsuak eta elbarriak. "Lunáticos".<br />
Ur Mt 4, 24 (Ker alditsu; Lç, TB, Ip, SalabBN, Echn, Samper lunatiko, He ilhargi aldiak zituztenak, Dv, Leon<br />
ilhargi-jo, Ol aldientsu, Or erortzeko mindun, IBk eror-mindun, IBe epileptiko). Jauna, errukitu zaite nere<br />
semearekin, zeren alditsua da, eta oñazetua gaizki: zeren asko aldiz erortzen da sutara, eta sarri urera. "Quia<br />
lunaticus est". Ib. 17, 14 (Ur (V), Ol, Ker alditsu; Lç, TB, Ip, Echn, SalabBN, Hual, Samper lunatiko, Dv ilhargijo,<br />
IBe epileptiko; He ilhargi-aldiak baditu, Leon erortzeko-minarekin, IBk eror-mina du).<br />
3. Temporal, sujeto al tiempo. Zure aurpegia beti ikusten ari baitira eta an dirakurte, ele-zati alditsu gabe,<br />
Zure betiko gogoak zer nai dun. "Et ibi legunt sine syllabis temporum. Or Aitork 392. Lurreko zori alditsuarena.<br />
"Temporalis". Ib. 394.<br />
alditto. (Dim. de aldi). Balitz anitz Santa Rosa, zenbait aldittoz ez ote leizke ager zenbait ollo-lumastaturik<br />
errietan, ta uste estugunak? (206). LE-Ir (s.v. ollo-lumastatu) (cf. ALDIZ).<br />
alditu. "Alejarse, desaparecer (V-ger)" A Apend.<br />
alditxar (L, BN, S, R; Añ), aldixar (H), aldiatxar (Lar). Ref.: A; Lh.<br />
I (Sust.). 1. Desmayo, desvanecimiento; ataque. "Vaído de cabeza, zorabilla, buruko aldia txarra" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1028
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Vaído" Añ. "Indisposition passagère, faiblesse" H. "Desvanecimiento" A. v. aldigaizto. Estomagoko alditxar<br />
ta miñ edo oñaze bizi batzuek eman zioten: txit estutu ta argaldu zuten. Cb SIgn 73. Korputza janari gabe<br />
argaltzen ta aginte gabetzen da; argaltasunak edo aginte gabeak dakar alditxaarra, ta gero eriotza ezaguna. Mg<br />
CC 219. Mutu batek edo aldi txarren bategaitik berbea joan jakon batek. Itz Azald 137. Eta baldin aldi txarren<br />
bategaitik [...] ezin autortu al baleikez batek bere pekatuak. Ib. 143. Alaba bata aldi-txarrak artu eban, eta an<br />
ibilli biar ixan eben [...] ozpiña sur-zuluetan ipinten, bere senera ekarteko. Kk Ab II 88. Gaitzaldi edo alditxar<br />
oiekin datorren grazia, barnean gertatzen da. Or QA 172.<br />
2. Mal humor, mal genio. Zeinbat arpegi ilun, otztasun ta alditxar sufritu bear eztogu? Añ NekeA 218. Bein<br />
aldi txarra, beste bein konorte ona. Ib. 219. Berak bere aldi txarrean ta koleran egin dituzan erokeria<br />
zoragarriakaz adiskideak damu ta naibagea artu dabela. Añ GGero 212.<br />
3. "Murria, tristeza, (c.), murria, aldi txarra, tristura" Añ.<br />
4. Infortunio. Itsasokoentzat [S. Franzisko] ez da [laguntzalle] bat ere laburragoa; bada bera ere itsasoz<br />
anitz aldi txar ekusia da. Mb IArg II 278. Egunero itxas-ertzean nabil / ipar-alderuntz begira; / alditxar guzik<br />
erabat nigan / gañezka bildu baitira. EA OlBe 10. Gizagajoa an bizi zan pake pakean, baiño barrena irauli ta<br />
nastu egin zion Euskalerriaren aldi txarrak. Or SCruz 22. Atzo esan nizunaz gogoratu zaite: gaitz onetan<br />
aldaketarik txikiena agertzen bada, alditxarra nai ta naiezkoa izango degu. Alz Ram 87.<br />
II (Uso predicativo). Hola han atxiki ez zakiat zenbat denbora, sofrikarioaren eta izialduraren bortxaz<br />
alditxar bilhakatu bainintzen! Elzb PAd 50s. Saki bat itsusia egin baitzioten belhaun batean biarnesek, zalditik<br />
alditxar erori zen aitzindari gaztea. JE Ber 27. Soldado batek kaska bat gaitza eman dio 60 urtheko gizon bati<br />
eta gizona alditxar baitzen, sakelatik ebatsi diozka bortz mila libera. Herr 9-2-1956 (ap. DRA).<br />
- ALDITXAR EGIN. "Exanimari, s'évanouir" Dv. "Alditxar egitea, desvanecerse o desmayarse" A.<br />
- ALDITXARREKO a) Malhumorado. "Recio de genio" Añ. Kuarteletik belu, aldi txarrekoak ta aserraturik<br />
gatozelako, edo jokoan dirua galdu dogulako edo lartxo edan dogulako. Añ LoraS 188s. Persona koleran<br />
sartuak, biziegiak, erreak, aldi txarrekoak, sugartuak ta aserrakorrak ez oi dau begi ordekoen bearrik. Añ<br />
GGero 210.<br />
b) Infortunado. Ordietatik geienaak zartuten dira denpora baga, ta eriotza alditxarreko, ustebagako ta<br />
batbatekoa izan da euretatik askoren azken zorigogorrekoa. Itz Berb II 62.<br />
alditxardun. "Maniático, loco, aldi txarduna, alditsua, aldiak dituana" Añ.<br />
alditxardura, aldixardura. Desfallecimiento. Egun batez, Billadordizeko beilatik itzultzean, aldi xartua<br />
erori zen harpearen ondoan [...]. Aldi-xardura juaitearekin, sukharra lothu zitzaion. Laph 41. Aita de Madrilek,<br />
ustez aldixardura bat duen, salda hurrupa bat eskaintzen dio. Ib. 250.<br />
alditxarraldi. "Alditxar-aldi, indisposition, défaillance" Dv.<br />
alditxartu (L-sar, BN-arb-lab; Hb ap. Lh, Dv, H), aldixartu. Ref.: A; Gte Erd 218. Desmayarse, desfallecer,<br />
indisponerse. "Éprouver une indisposition, tomber en défaillance" Dv. "Défaillir" H. "Alditxartu zaio (L-sar), se<br />
ha desmayado" A. "Alditxartu da (BN-arb-lab), alditxartu zaio (BN-lab)" Gte Erd 218. Akhior berriz, lazturak<br />
hestutua Holofesnesen burua ikhustearekin, erori zen musuz lurrera, eta alditxartu zen. Dv Iudith 13, 29 (Ol<br />
txorabiotu). Egun batez, Billadordizeko beilatik itzultzean, aldi xartua erori zen harpearen ondoan. Laph 41.<br />
Folsutik ezagutu zuten bizi zela oraino. Naski alditxartua zagola asko bihotz phitzgailu ekharri ziotzaten; halere<br />
hila bezala zagon. Ib. 47. Aingeruaren ikusteak hala harritu zituen soldaduak, non erori baitziren ezagutza<br />
galdua eta osoki aldi-xartuak. Jnn SBi 31. Bet-betan aldi-xartu omen da, eta hartarik hil bi egunen buruan. HU<br />
Aurp 68. Hil dela jeneral gaizoa, aldixartu-eta, zenbeit orenik barnean. Ib. 73. Ondotik jakin dugu jaun prefeta<br />
hil denean, ja mintzatua zitzeiela, eta oraino mintzo errientei, aldixartzerakoan. Ib. 140.<br />
(s. XX). Etzela ongi, hotz-ikharekin zela eta aldi-xartzeko heinean. Prop 1906, 8. Eta, nola, nahi edo ez,<br />
buhame horietarik zailenak berak, zuri zuria maiz aldi-xartzen baitziren, Aitaxok bazuen bethi heientzat edo<br />
arno edo kafe xorta bat ona. Barb Sup 172. Alditxartua bazare, erran diezadazut... Hots, ez zozokeriarik... edo<br />
banoa laguntza galdez! Ib. 160. Xaneta alditxartzera doha. Ib. 99. Eria aldixartua eta Katalin, haren sehia,<br />
harritua. Ib. 68. Tarrapatan, kexu kexua bazoan Darius medikua, auzoko etxek'andre bat bet-betan aldixarturik.<br />
Ib. 67. Eta biak, muthuturik, aldixartzen dira, hilak bezala, hotz hotzak. Ib. 124. Ta berriz oilar ez-deus bat<br />
zakotelakotz / bet-betan alditxartu. Ox 183. Jes, alditxartzera noak. / Ene bihotzaren joak! Ib. 48. Burruka<br />
bitartean alditxarturik bezala kotxean egon ziren andre batzuk (Quijote IX). Or RIEV 1929, 9. Urrats ñimiñoka,<br />
galtzarpetik laguntzen ditugu alditxartzera doazinak. JE Ber 97. Erien etxean sartzean halako usainak sudur<br />
guzia bethe zautan nun alditxartzer bainintzen. Zerb Bahnar 170. Erregearen behatze zorrotzak lotsatu zuen eta<br />
aldi txarturik erori zen lurrerat. Zerb IxtS 73. Gaitza edo sukharra nausiturik, zanpez aldi-txartu da gaixoa,<br />
izigarriko erorikoa egin du. Lf Murtuts 11. Alditxartu zen. Bere baitaratu zenean, ezin higi zitekeen. Mde Pr<br />
165. Theresa, hunkiduraren indarragatik, alditxarturik zegoen haren besoetan, begiak itxita, sudur-zuloak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1029
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zabaldurik, aurpegitxoa zuri-zuria. Mde HaurB 103. Ez zitela ez alditxar, nik hori erran eta. Larz Senper 80.<br />
Kasik aldi-txartu naiz / hori ikusita. Mattin 50.<br />
alditxartze. Desmayo, indisposición. Alditxartze bat sentitu zuen, xutitu, argia eskuan hartu eta oheari<br />
buruz abiatu. Etzen heldu. Zerb Azk 70.<br />
alditxo, alditxu. (Dim. de aldi). Pequeño intervalo de tiempo. Burrukari bijak espetxian gerizpea artu<br />
egijela alditxo baten. Kk Ab I 39. Alditxu bat oso neketsua darabille bijak. Ib. 98. Alditxo bat igaro zanerako.<br />
Kk Ab II 187. Santa Cruz gutartean bizi zan alditxo artan, karmelita balitz bezela. Or SCruz 129. Bitarte ontan<br />
etzioten pakean uzten alditxo bat ere. Ib. 45. Ezin itzegiñez gelditu zan alditxo batean. Ib. 62. Amadeo Erregea,<br />
Españian alditxo batez Errege izana. Ib. 41. Zer egingo egon nintzan alditxu baten. Or Tormes 75. --Gure<br />
neskatillak or izango dira? --Ba-da alditxo bat. Lab EEguna 93. Esnaraziko ote-ditun alditxo bat dago. Or Eus<br />
52. Anima indartzeko artzen zun alditxo artan. Or Aitork 129. Alditxo baten ondoren. Etxde JJ 279. Besterik<br />
ezian alditxo baterako otxinduko gaituk baintzat. SM Zirik 45. Bere senarrari ez zitzaion alditxo ura motz egin.<br />
Ugalde Iltz 31. Neska-mutillak begiratu zioten alditxo batean alkarri. MAtx Gazt 45. Aiek oraindi lurtar eta<br />
gure Yauna zerutar, alditxo bateko beintzat. Or QA 117.<br />
aldiune, aldigune. Intervalo de tiempo. Guda-gogaltsuak jakintza-gogaltsuari etzion ulertuko; eta aldiune<br />
batean alkarrekin itzegin balute, biak gogobetetzeka geldituko zirala uste izateko da. "Si hubiesen conversado un<br />
rato". Zink Crit 11. Sorkari doatsua! besterik ezagu eztuna, bera besterako izanik, egin zuten orduko aldakor<br />
guzien gaiñ dan Zure doaiez, aldiunerik gabe. "Nullo intervallo temporis". Or Aitork 386. Ixilaldiak negurtzean<br />
eta ixiltasun batek mintzo batek aiña iraun zula esatean, ez al dugu mintzoaren neurrira bururapena zabaltzen,<br />
mintzo bailitzan, ixiltartea aldi-gunean aitortu al izateko? "In spatio temporis". Ib. 333.<br />
"(V-ger), temporada" A Apend. Engrazirekin asi zen garaian [...], bere emaztea biotzez zapuzteraño eldu<br />
zan eta aldiune leratsu artan emaztea ta sendi guzia salduko luke bere xalanta baztertu baiño len. Etxde JJ 266.<br />
Egunean eguneango neke ta goraberaen barna, jator bizi izandako aldiuneak dira iraungarri. Gazt MusIx 59.<br />
Bere bizitzako goraberaen gaindik, beste aldiune ere izan zitun Fray Luisek, geienak alegia, barnebizitzarekikoak,<br />
egaldun poesi mamitu ziranak. Ib. 61.<br />
aldixe. "(S), dim. de aldi. Aldixe batez (S), une petite fois" Lh.<br />
aldixka. v. 1 aldizka.<br />
aldiz (V-gip, G, L, BN, Sal, S; VocBN, Arch VocFab, Gèze, Dv, H). Ref.: A; A Morf 704; Lh; Etxba Eib; Gte<br />
Erd 64 y 203. 1. Por otra parte, por otro lado, en cambio; a su (mi, etc.) vez, por su (mi, etc.) parte. "D'un autre<br />
côté" Arch VocFab. "Conj. oppositive; hire anaia yoanen duk merkatura, hi aldiz etxean egonen hiz" VocBN.<br />
"Au contraire, à son tour" Gèze. "Au lieu que [...]; en retour [...]; au contraire" H. "En cambio, sin embargo" A.<br />
"Mas yo, yo en cambio, nik aldiz (G, L, BN, S)" A Morf 704. "Zuzenak lausi barik; aldiz, okerrak aberastu"<br />
Etxba Eib. "Ni gizen niz; hura aldiz mehe (BN-arb, S)" Gte Erd 64. Cf. ALDIZ. v. berriz; aitzitik.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional sobre todo en textos suletinos y mixanos; en los bajo-navarros y<br />
labortanos, si bien es frecuente en los ss. XVI y XVII, falta en el XVIII y principios del XIX, pero mediado el<br />
siglo su uso se va recuperando y en el XX se extiende además a algunos autores meridionales. Cf. además aldiaz<br />
de sdo. no del todo seguro en Lazarraga. La construcción con aldiz colocado inmediatamente tras el tema que<br />
indica va haciéndose con el tiempo la más frecuente, sin llegar a desplazar totalmente a las demás (p. ej., aquella<br />
en que encabeza la frase). En DFrec hay 124 ejs., 31 de ellos septentrionales.<br />
Hor balego, gaztiga iro ihaurk berze guzia; / bada orai gaztig' ezak, aldiz, eure buria. E 245. Lehenago hi<br />
baitinzan lengoajetan azkena, / orai, aldiz, izanen iz orotako lehena. Ib. 257. Ezen zer iujemenduz iudikaturen<br />
baituzue, iudikaturen zarete: eta zer neurriz neurthuren baituzue, aldiz neurthuren zaizue. "D'autre part". Lç Mt<br />
7, 2. Baldin edozeinek bere baithan konfidanza badu Kristena dela, aldiz pensa beza bere baithan ezen hura<br />
Kristena den bezala, halaber gu-ere Kristenak garela. Lç 2 Cor 10, 7 (He halaber, TB oraino, Ol berriz, Bibl<br />
behin). Hunen berzez erran tugu dolore jeneralak / Orain aldiz erratera goaz partikularak. EZ Man I 106. Baiña<br />
bekhatutan aitzina iraganez gero, leheneko aztura onak eta berthuteak begi bistatik galduz gero, [...] ibentzen du<br />
aldiz bere gogoa eta bihotz guztia eskuen artean darabiltzan bekhatuetan eta plazeretan. Ax 107 (V 71). Zuek<br />
lehen egiten zenduten nitzaz irri eta eskarnio; hala bada aldiz, nik ere orai eginen dut zuetzaz. 'Ego quoque in<br />
interitu vestro ridebo'. Ib. 213 (V 142). Usatu zara anhitz minzatzen, hitz guztiaz iuramentu egiten, usat zaitezi<br />
bada orai, aldiz iuramentuen utzten. Ib. 268 (V 179). Hirekil' aldiz, / Bederak' aldiz, / Bazter lekutan baturik, /<br />
Nonbait banago, / Nun botzen-ago, / Ezi errege gertaturik. O Po 9. Gero ahutz-araldea, / Potarentzat lardea, /<br />
Ezt'igeltsu, ezta zilar, / Bana kristal-ordea. // Aldiz bi beharriak / xuri miragarriak, / Saldoa maitariri /<br />
Gorheritan iarriak. 'Quant à ses deux oreilles'. Ib. 35s. Erantzuzue, debotak, / Matutiñak gau erdiz: / Primara<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1030
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Sant-Radegondak, / Deitzen zaituste aldiz. Arg DevB 23. Sakramendu haren lehen materia eta kanpotikoa, gure<br />
bekhatiak [...], forma aldiz apeza. Tt Onsa 22. Justu da gargero, denbora berrian, / Segi dezan aldiz egiak<br />
figura. Gç 124. Izarrek egun ederrari / Aldiz lekhu egitean [...] / Eskuak junta, adora zak / Jainkoaren ontasuna.<br />
Ib. 120. Zergatik apezak mezan hartzen dü Jesüs-Krist ogiaren eta mahatsanoaren üdüripian, ez aldiz bestek?<br />
Bp I 77. --Erran horren merexia zer da? --Erakustia, Jesüs-Krist heltü zela; aldiz Patriarka eta Profetek<br />
ezpaitzien hura ikhusi hürrün danik baizik. Bp II 112.<br />
(s. XVIII). Zeren bere büriak aphal dadüzkaner Jinkuak hüllandanik so egiten beitü; gora dadüzkaner aldiz ez<br />
hürründanik baizik. Mst XX. Xoxa ardura han egoitez ezti gerthatzen da, gaizki aldiz begiratzen denian, debeia<br />
erazitzen gütü. Mst I 20, 5. Nur ere aldiz, nitarik kanpo glorifikatü edo hun propi zunbaitetan alageratü nahi<br />
beitateke, hura egiazko alagrantzian [...] ezta izanen. Mst III 9, 2. Nahi ezpadüzü soferitü, etzira nahi izan<br />
khoruatü. Khoruatü aldiz izatia desiratzen badüzü, gerla egizü bihotztoiki. Ib. 19, 4. Natüra bere abantallagatik<br />
triballatzen da [...]. Graziak aldiz hobeki so egiten dü ez zer abantalla edo hun berauri jin dakidion, bena<br />
hanitxentako profeitable datekianari. Ib. 54, 2 (Leon aldiz; Ch berriz, Ol ostera). Zuñek begi exkerraz igaraiten<br />
diren gaiza hoier so egiten beitie, esküñaz aldiz zelükuer. Ib. 38, 1 (Ch eta eskuiñaz zerukoei). Ezi bizitze huntan<br />
etziroguzu ikus arautsuz eta mirail batian bezala bezik; zelian aldiz ikusiko diizi ben bezala. AR 68. Orozbat<br />
hora ta otsoa salbü eta bata mantso beita ta berzia basa, mantsotzen delarik hora bezala. Nekez aldiz basa<br />
gathia. Egiat 165. Gaizki errailiek eztie mihi bat baizik, zük aldiz bi. Ib. 238.<br />
(s. XIX). Zeren Aigalon beitzen / kanpaiñan jarririk / Aimun zure semiak aldiz / barda huna heltürik. Xarlem<br />
381. Enaizü ikusi seküla / rebel zure eretzian / eta etsaiak bai aldiz lotsa / ene aitzinian direnian. Ib. 240. Orai<br />
behar dügü / orok baraskaltü / eta lehenik aldiz / Tedeum kantatü. Ib. 1469. Enüzü ni diñe / haren gobernatzeko,<br />
/ Eta gütiago aldiz / gerlen süstengatzeko. Ib. 1452. Kunder bihi gehienetan, errazü Paterra edo gure Aita; aldiz<br />
bihi txipi orotan, hulako Saintia edo Sainta, egizü gügatik. UskLiB 144. Bena halarik ere zure boronthatia izan<br />
bedi konplitia, ez aldiz enia. Ib. 37. Kontsidera dezagun zoin laidostagarria den emazte haren anbizionea, eta<br />
zoin saindua den, aldiz, Jesu Kristok inspiratzen deraukuna. Jaur 402. Berenaz da ongi maitea, zeren den Semea<br />
naturalezaz; justuak aldiz ez dire maitatuak baizik ere zeren diren Semearen adixkideak. Ib. 114s. [Jinkuak]<br />
hurak diradiala / Güziak oro faltsü / Beritablia aldiz / Züiela krüzifikatü. StJul 101. Musde Tirazen Jinkua /<br />
Thipiñan handi kozina; / Haren ama birjina aldiz, ollaki salda gizena. Etch 498. Amak ene nigarrez ez aldiz<br />
antsia. 'Ma mère, par contre, n'avait cure de mes pleurs'. Ib. 172. Gure hutsak [zorro] gibelekoan ditugu ezarten,<br />
/ Besteran hutsak aldiz aitzinekoan ekharten. Arch Fab 185. Ostiko bigez hortzak / Otsoari deitzo hausten / Eta<br />
aldiz mathelak / Ber kolpiaz jauzerazten. Ib. 169. "Ez", derra arranoak; "hanbat gaiztoago", / Bertzeak aldiz<br />
baderro. Gy 223. Erran suma ukhanen duzu, / Baiña aldiz zuk emadazu / Aireari manatzea. Ib. 141. Ikhusi dut ni<br />
kluba asko / Egiten espantu franko, / Obratzen aldiz gutisko. Ib. 304. Onkailua emanez ausarki lurrari, / Egiten<br />
zaio mami, nola idiari; / Eta heldu denean aldiz agortea, / Ez lurra berehala izaten errea. Hb Esk 189. Büztin<br />
lürrak eztü üzten hura barna sartzera; hariña lürrak aldiz üzten dü sartzera güzia. Ip Dial 44 (It, Dv berriz, Ur<br />
barriz). Egunak luze dituk, gauak aldiz labur. Elzb Po 189. Nafartarrak franko luxea zuela sudurra, bainan<br />
mehea; aldiz laphurtarrak luzea zuela eta lodia. Elzb PAd 8s. Erreformatzea, da makhur baten xuxentzea eta<br />
deformatzea aldiz, formaren geroago eta gehiago makhurtzea. Elsb Fram 61. Khuiak beharko zuen / haitz adar<br />
hoietan; / Hezkur pikorrak aldiz / lurrean herrestan. Zby RIEV 1908, 761. Erran dut gau guzia eta goiz guzia<br />
ere bai, othoitzean zaramazkala; arratsaldean aldiz, bazuen bertze lanik. Jnn SBi 87. Lehenbiziko ondorioa da<br />
arima garbien garbitzea hobeki, eta aldiz bigarrena arima hekiei gero eta hobeki ezagutaraztea beren ezdeustasuna.<br />
Ib. 81. Baldin Jainkoak borthizki gaztigatzen baditu igandeko pausuaren hausle sordiesak, eta aldiz<br />
ausarki laguntzen [...] lanetik igandearekin urruntzen direnak. Arb Igand 74. San Ambrosio, Elizako dotor eta<br />
argi handiak dio, dantza eta lohikeria elgarrekin dabiltzala. San Efrenek aldiz dio, dantza jende gazteen<br />
garbitasunaren hobia dela. Ib. 143. Arimaz Jinkoaren eta aingürien üdüriko zela, eta aldiz khorpitzaz lürrezko.<br />
Ip Hil 45. Berenak entzun behar ahal baitzituzten zenbeitek! Eta bertze batzuek aldiz [...], zer lausenguak! HU<br />
Aurp 138. Arraintzaleak ihiztari bilakatzera omen doazi, eta aldiz ihiztariak arraintzale. HU Zez 56. Noel<br />
haietan baziren zunbait arrimü gabe, beste batzü aldiz, ezinago gaixki muldatiak. UNLilia 2.<br />
(s. XX). Mutxurdin xaharrak zango sagarra gorderik dauka; neskato gazteak, aldiz, belhaunetarik goiti zaiak.<br />
JE Bur 35. Utz nezazu ohartzera berma nakion [...]. Aldiz, etzait gaitzituko urrundanik jarraikitzen balin<br />
bazaizkit. Ib. 42. Adrian etzuten poztutzen ez eliztarren autuk, ez alberrietako bereterren ikustaldik. Isabelek<br />
aldiz beraren zinkurin ta aiuma ta antziz larriago egiten zion nagusi zarrari biozmina. A Ardi 89. Etziren jende<br />
Rusoak Alemanian, zakur kondu ziren. Gurekin aldiz, zuzenaren itxura bederen erakutsi behar zen. StPierre 35.<br />
To, to!... Xo! Norbait heldu! Mintzo aldiz, nor?... Maria!... Ez da beraz bakarrik. Barb Sup 156. Gauaren bidez<br />
dira indar gaitzen jabe; / Iguzkitarat aldiz ahalik deus gabe. Ox 26. Batzuek erraiten zuten aberats okitua, urrez<br />
hantua zela [...]. Bekaitzkorrek, aldiz, arditik ere etziela. Zub 85. Ihiztari jauna zen / jauzian gibeldu / Eta urzoa<br />
aldiz / airian partitu. Etcham 169. Arek litro bat ardo artu eta ongi; nik aldiz, litro bat artu eta mozkorarraildua.<br />
FIr 174. Gure gizonak tiro-ukaldi bat ere etzuen aurdiki, etsai garanoik etzuela ikusi ta. Aldiz bere<br />
lagunak [...] ezin egon behatzari eman gabe. Ib. 141. Gaur egunean segari aiz [...]; ordun aldiz, arraunlarien<br />
erregiña ta ama intzan. Or Mi 132. Bainan, nausiak buztanik baizik ez atheratzen sekulan eta muthilak aldiz<br />
ongi zazkien xerri oso-osoak. "Tandis que le valet". Barb Leg 128. Nahi dituzten sos guziak biltzen beren museoa<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1031
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
erakutsiz, horma puxka baten kraskatzeko aldiz mailuxkarik ere ez! JE Ber 70. Orren bidez du ainbat gaietan /<br />
aurrera gizonak egin; / aurrerapenik aundiena, aldiz, / Zu ezagutzearekin. Or BM 48. Ez ater begiratzetik; /<br />
eman, aldiz, / indar ene begieri. "Antes bien, imprime fuerza a mis ojos". Ib. 32. Eta Jainko-mendirat ni sutan<br />
joan nintzen [...]. // Zu aldiz, nola dagon tirainer harroka, / Egon zare zelaian gaitzari gogorka. Iratz 185.<br />
Prediku hastean xotin eta nigar; gero aldiz, zer behako argituak. Lf Murtuts 12. Amerikatik zetozen erruz /<br />
ontziz limosna ugariak. / Nunaitik, aldiz, eri, elbarri / ta gudan libra-berriak. SMitx Aranz 92. Iduri luke<br />
[karriketako haurrek] dagoneko badakitela beharko dutela behin zahartu eta itzali. Aldiz, etxeen aitzinean<br />
elkarturik dauden maitaleek ez dute eiki gogoan guzien zahartu eta itzali beharra. Mde Pr 370. Bertzea aldiz<br />
bazagon burua behera. Zerb Azk 39. Lagunetarat hurrantzen etziren gazteak zoko batzuetan mutzitzen ari ziren<br />
[...]. Hantxet aldiz muthiko bat ari zen bere balentrien erakusten. JEtchep 104. Orain nik, aldiz, ama, zeu jantzi<br />
naiez, / zertxu bat eundu deutsut, ordain-bearrez. Gand Elorri 210. Zintzo diren batzuei gaizkiñen pagua ematen<br />
zaie, eta gaizkin batzuei, aldiz, zintzoen saria. Vill Jaink 98. Itzaldi eder bat egiten duzu, izen ona ta estimazioa<br />
eskuratu dituzu. Eta aldiz, itzaldi aula ta kaxkarra egite ezkero, etzaituzte geiago entzungo. Ib. 103. Krima<br />
bezperan eta biharamunean, ez du euririk egin. Gauaz ba aldiz, frango polliki ere. Larz Senper 58. Otzarekin<br />
eztia gogortzen baita, beroarekin, aldiz, urtzen. Ibiñ Virgil 108. Aiten aitak Jatsu Laskorreko. Aita aldiz, [...]<br />
Doniane Garaziko. Ardoy SFran 44. Poto egiten duenak, ez du nehor enganatzen; hura agerian gelditzen da.<br />
Aldiz, hiltzia erran duenak, enganatu nahi izan du. Xa Odol 59. Hemengoek barka dezaidatela, hola jokatu<br />
naizela; hangoek aldiz, hemengoa ez baitut ukatu. Ib. 69. Maitia, nik ez dakit / zer egin zuretzat, / zuk aldiz<br />
axolarik / eztuzu enetzat. Mattin 17. Arrotzek die kanpoz gozatzen / Eta nik aldiz barnez maithatzen. Casve<br />
SGrazi 72. Denbora batean jendeak uste zuen [...] ez zuela jakiteak kokalekurik behar. Orain, aldiz, badirudi ez<br />
dakigunetik ez dakigukeela inolazko kalterik etorri. MEIG I 257.<br />
v. tbn. AstLas 51. ChantP 38. Lap 26 (V 15). Xikito 11. Azurm HitzB 60.<br />
2. (V, G ap. A). (Repetido, con valor distributivo). "A ratos" A. Otsailean aldiz eguzkitan, aldiz sutanzean.<br />
"En Febrero a tiempos al sol, a tiempos al amor del fuego". RS 323. Aldiz burutxoak latsetan sartzen ikus<br />
zentzake, aldiz uretara lasterka ioaten. Ibiñ Virgil 77. Aldiz, gure amesak eta asmoak bete al izan ditugu; aldiz,<br />
gure lanak eztu bear zuan mugarik eta maillarik iritxi. NEtx LBB 7. Aitak ardiekikoa eta semeak aldiz etxekoa<br />
eta aldiz ardiekikoa egiñaz. Ib. 94.<br />
A veces, en ocasiones. v. ALDIZ ALDIZ. Denborak zelan aldiz zapatariak zaldiz. AB AmaE 226. Emen<br />
udazken, or udabarri, / Urretxiñola poz, txindorra larri; / Alkar ondoren, negu ta uda, / Amaigabia da orren<br />
guda. / Ta geu be, aldiz, / Noizik-bein orren antzera gabiz. Enb 192. Aldiz, "edari altxagarrituak" (ardogaragarardo-sagardo)<br />
zillegi litezke; baño bakotxarentzako negurritik landa, pozoina. FIr 174. Gisa berean,<br />
eriari galdetu daiteke bere ofizioko lan edo eginbeharretako zerbeit, ia erantzupenek argitzen gaituen geiago.<br />
Aldiz, galde bera, bi gisetara egin daiteke, ia iardespenak berdin diren. Ib. 189. Lege zarrak ematen zuen aldiz,<br />
ezkontza austeko baimena, ezkonduak berexi ta bizi-alarguntzeko eskubidea. Ir YKBiz 123n. Aldiz, jauna zaldiz<br />
(AN-erro). Inza NaEsZarr 2268.<br />
3. Por turno. Aldiz yoaten dire zorroak errotara (AN-erro). Inza NaEsZarr 2269.<br />
4. Con el paso del tiempo, dentro de un tiempo. Aldiz, baña, dan au argi ta garbi dakuskezu: gizon zindoa<br />
aldiak bakarrik baitarakus. 'Con el tiempo'. Zait Sof 74.<br />
- ALDIZ ALDIZ. De tanto en tanto, de vez en cuando. "Aldiz aldiz, zapatariak zaldiz (V, G), a veces a veces los<br />
zapateros (van) a caballo" A "Aldiz aldiz etxeko jauna zaldiz (BN)" Ib. Orain kukua mututu yaku / Ta ni<br />
eupadaka, barriz: / Len arek eta neraunek orain, / Orra bijok aldiz-aldiz. Enb 130. Aldiz aldiz zabaldian<br />
agertzen zen lezka-tartean artegiren bat. Or Mi 101. Aldiz aldiz, aserreak edo lotsak bekokira odola biltzen zion.<br />
Ib. 53. Aldiz-aldiz emanez eskuari listu. Or Eus 274. Artzai-artean gaur ere ba da / erra-bidea aldiz-aldiz. Ib.<br />
209. Igandetan zinera. Aldiz aldiz, txokolatea ere bai... JAIraz Bizia 54. Aldiz aldiz agertzen zitzaioten Luis<br />
Gómez Lekube. Ib. 69. Aldiz-aldiz badaki satiriko izaten ere. Lek SClar 118. Aldiz aldiz, zapataria zaldiz (ANulz).<br />
Inza NaEsZarr 1362. Sacha Guitry zena ere, goian bego, saiatu da aldiz-aldiz ikusleren zama arintzen.<br />
MEIG I 178.<br />
aldizatu. "(V-m), veleidoso" A.<br />
aldizenda. "Metonimia" Lar.<br />
aldizgo. "Vicisitud" Lar y Añ.<br />
aldizgoar. "Vicisitudinario" Lar.<br />
1 aldizka (gral.; SP, Ht VocGr 433, Lar, Añ, Izt 10r, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 40 y 244. 1.<br />
Alternativamente, por turnos; sucesivamente. "Tour à tour, l'un après l'autre. Dagigun aldizka" SP. "Tour à tour"<br />
Ht VocGr 433 y VocBN. "(A) veces, por veces, alternando" Lar y Añ. "Alternadamente", "(a las) vegadas" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1032
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Turnar, alternar, aldia, txanda izan, euki, aldizka, txandaz ibili" Ib. "À tour de rôle" Dv, Lh. "À tour de rôle. [...]<br />
Aldizka ianen dugu, [...] nous mangerons alternativement" H. "Por turno" A. "Herri guzia pasatzen zen aldizka<br />
(BN-ciz-arb), [...] aldizke etorten dire (egun bat, urrengoan bestea) (V-arr)" Gte Erd 40. "Egun onak eta txarrak<br />
[...] aldizka izaten dira (AN-5vill, BN-arb)" Ib. 244. v. aldika.<br />
Tr. Documentado desde Leiçarraga. Hay ejs. en todos los dialectos. En DFrec hay 7 ejs.<br />
Ezpa lengoaje arrotzez edozein minzo bada, bigez edo gorena hirurez egin bedi, eta aldizka; eta batek<br />
interpreta beza. "Par tour". Lç 1 Cor 14, 27 (He, TB, Dv, Ol, Ker aldizka; IBk, IBe txandaka, Bibl bat bestearen<br />
ondotik). Jaiki eta beztitü bezain sarri [...], etxeko gehienak edo aldizka, belhariko erran behar dü etxeko güzieki<br />
ahalaz goizanko othoitzia. Bp I 127. --Meza ezin enzüten dienian etxezain egon beharrez, zer egin behar die? --<br />
Bere artian aldizka hontara jin. Ib. 107. Eztire segida batean interrogatu behar alderdi bateko bereko haurrak,<br />
bainan hobe da batean alde batekoak, berzean berzekoak aldizka interrogatzea. CatLav A 7r (V 8). Gero berze<br />
alkhietakoak aldizka ilkhi daitezin orobat, lehenik muthilak, gero neskatxak. Ib. A 8v (V 9). Eria estuan<br />
dagoenean, burua argala egoten da; ta ala soseguz ta gelditxo; pausakin ta aldizka, eriari afekto orietan<br />
egoteko leku ematen zaiola. Cb Eg III 288. Han edirenen dugu Jainkoak ez duela bet-betan punitzen Faraonen<br />
gogortasuna, bainan bai aldizka. Lg I 125. Jinkoaren adiskide guziek edo bederen gehienek aldizka frogatu<br />
dituzte batean bozkarioa, bertzean tristezia; orai debozionea, gero desgustuak. Mih 125. Souza bere emaztiareki<br />
ta haurreki zabilan lehen lehena, aitak ta amak zütielarik aldizka haurrak ekharten. Egiat 158. [Ikazkinak] itxi<br />
ezin dabenian bakarrik ikaztogi su emona, ta ezin aldizka meza enzutera juan dirianak. CrIc 98.<br />
(s. XIX). Gaur gaiskina artuteko, ta bijar Jangoikua; etzi ostera diabruba, ta arik laster Jangoikua, diabruba<br />
ta Jangoikua urte guzti ta osuetan aldizka dabiltzala? Mg CO 98. Jaana laburra, lo gutxi ta beldurrezkoa, otza<br />
ta beroa aldizka txit andiak. Mg CC 69. Oraintxe emongo deutsuedaz gogarte edo meditaziño labur batzuk; ez<br />
guztiak beingoan batera egiteko, bai zeuroen komuniñoetan zatika ta aldizka eukiteko. Añ LoraS 63. Sarri ta<br />
aldizka konfeseetan ziran. JJMg BasEsc 96. Koplarien anparo / diran Musandreak / pozten ditu aldizka / koplak<br />
botatzeak. It Fab 192. Ura handik erautsteko, poliatik dilindan, / Aldizka goiti-beheiti pusader bi zabilltzan. Gy<br />
55. Sasoiñen errege; dakharla gogara / Ona edo tzarra denbora. / Aldizka haize edo uri, / Orai goibel, sarri<br />
iguzki. Ib. 141. Buztana ere badabillka, / Bi sahetsetan aldizka, / Airea alferretan yoka. Ib. 301. Yotzen zituen<br />
aldizka / Zioala itsu mandoka, / Gauza topatu guziak / Marbola bat hemen, bideante bat han. Ib. 229s. Uda<br />
alderat lurra liliz estaltzean, / Goiz arratsen freskura aldizka sortzean. Hb Esk 38. Kanzio gozo eder Jaunari<br />
kantatu dizaiogun asitzen dana aldizka kantatuaz. Lard 74. Lur guziak aldizka neurtuak izatu dira. Kadastrako<br />
errexistroan guziak izendatuak dira. Dv Lab 63. Bere mazela sarthu, hori edo gorri-minekin aldizka. Hb Egia<br />
141. Nola heldu dire berez arima bererat hainbertze beldur, atsegin, higuintza, aldizka bat bederaren sistatzaile,<br />
yostatzaile edo nahastaile? Ib. VII. Mahometek utzi du Koran; Yesusek Ebandelioa. Irakurriren lituzkenak<br />
aldizka liburu hoik [...], ez luke nihork erran beharrik zeinek dirurin zerukoa. Ib. 83. Hiriko jaunek aldizka<br />
zaindu eta arthatu zuten [Iñazio], don Andres Amiganten etxean. Laph 49. Sukar irukor ta laukorrak aldizka. Bv<br />
AsL 111. Bere bi zaldiekin aldizka eraman zituan ibaiaren beste bazterrera. Gañera billatu zien legorpia errian.<br />
Ib. 124. Hola mintzatu ziren / aldizka hamabi. Zby RIEV 1908, 771. Bainan ardura entzuten ez dena da: biba eta<br />
fuera, biak betan; ez aldizka, bainan oren berean biak. HU Zez 98. Ken libertate bat ala ken hamar; burrasoen<br />
zuzenak ala haurren arimak, oro ken aldizka, bat bertzearen ondotik, batetara doala. Ib. 145. Hurbiltzearekin,<br />
emazte bati eta bi gizoni aldizka egiten diotegu galde bera. HU Aurp 182. Lausengu eta mehatxu aldizka helaraziz.<br />
Ib. 121.<br />
(s. XX). Txalupan lotu zirean gizon bi, aldizka ura kenduteko. Echta Jos 83. Zelan nai leukean ezkondu<br />
zaittezan bere alaba bategaz, zarrenaz balitz obeto, aldizka zarrik gaztera ezkondu deittezan. Ib. 322s. Guri<br />
zagon, niri edo haren semeer aldizka, hausko giderraren erabiltzea. JE Bur 62. Xoratzen da edozeren itxura<br />
guzier beha, aldizka edo betan. Ib. 109. Ez uste izan neurri au 5/4'ko naste neurriya bezelakua danik. Ezta 3'ko<br />
neurri bat eta 2'ko beste bat aldizka ta txandan jartzia. LzM EEs 1912, 119. Egunak eta gauak, orduan ere,<br />
aldizka ibiltzen ziran. A Ardi 130. Igo leike ere zakurrarena egiñaz, beso ankak aldizka altxatuaz malladi batetik<br />
igoko bagiñake bezela. Anab EEs 1919, 243. Nor ala zer guziei, aldizka eta zalu, luzatzen dituzte beren begi<br />
beltz dirdiratsuak. JE Ber 46. Nor gere eraz aldizka bederik yardutea ukatu bear badiguzute. Ldi IL 111. Izaten<br />
dira, aldizka, buruz-buruko iritziak ere: talde bat aldazale, geldizale bestea. Ldi Y 1933, 86. Larramendi bizi<br />
zalarik asi ziran, euri ta ekaitzen bildurrez edo, emezortzi uritan aldizka biltzen. A Y 1934, 6. Aldizka igaro bitez<br />
iratzebailleak kale-aldera. Lek EunD 33. Usoa bere alaba kuttuna ikustatzera joaten zitzaion, bere semeak,<br />
senarrak edo aitagiarrebak aldizka lagunduta. Etxde AlosT 83. Eta soiñu orregaz aldizka [...], "Tolosako<br />
zortzikoa". Erkiag Arran 34. Arengandik datoz eta arengana itzultzen dira aldizka gauza guziak, erosgailuak<br />
urre gorri bilakatzen diran bezala, ta urre gorria erosgailu. Zait Plat 32. Xoria haurrari so dago eta mirailari<br />
so aldizka. JEtchep 27. Aztalak aldizka kakotzen. "Sinuetque alterna uolumina crurum". Ibiñ Virgil 98. Aldizka<br />
ahapaldiak ialkitzen ditute bertsolarien gisa. Ib. 37. Denek errana zutelarik, parte bakotxa aldizka errepikatzen<br />
zuten, galdeginez sinesten zutenez. Ardoy SFran 167. Gero aldizka kar berarekin mintza zitzaizkidan biak. Xa<br />
Odol 322.<br />
2. "(R), a cambio, recíprocamente" A. Iragaiten direla bihotzetik bihotzera batak ordainez eta aldizka bere<br />
afekzioneak, inklinazioneak eta egitateak bertzea baitara isuriz. SP Phil 310 (He 311 ordainezko). Solhas<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1033
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
familiaretan sartu, eta aldizka bertzekin minzatu nahi gabez. Ib. 364 (He 367 bere aldetik deusere eman gabe).<br />
Latinak eta Grekoak ordainzka edo aldizka batak bertzea ganik hitzak hartzen tuztela. ES 94.<br />
3. (G-azp, AN-gip-larr), aldixka. Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 40. "De vez en cuando" Asp Leiz. "Orrek aldizka<br />
egingo dizu kaso (G-azp), [...] aldizka etortzen da (AN-gip), noize(a)n bein (AN-gip)" Gte Erd 40. Aldixka<br />
ixil ixila bere lanain bidanábar botatzenzuéla zenbáit suspiro neskatxagárrek. LE Matr6 261. Jaki<br />
eta arto irin piska bat aldizka emanakin, bera moldatzen zan. Ill Pill 17. Ta orretxengatik nonbait "Zilbor" ta<br />
"Zango" eritzi-izana, edestiak ezizen biokaz izendatzen baitu, aldizka (Quijote IX). "Algunas veces". Ldi RIEV<br />
1929, 209. Orroaldi zakarrak datortz noizbeinka urrunaldetik; aldizka, berriz, aizealdi laisterrak [...] autslañoak<br />
arrotzen ditue bideetan. TAg Uzt 130. Ondartzaren muga gainditu zuen garaian, Agerreren zantzoak<br />
zetozkien aldizka belarrietaraño. Ib. 232. Aldizka furruxt, ega motxean, / uste gutxinez aurrera /<br />
[txantxangoriya] azaldurik an laister-bidetik / malda-gora goazela. EA OlBe 12. Aldizka, zure iduri amesgarriak<br />
ernetzen du nere barne-muña. Txill Let 37. Aldizka begi-illun egoten zan Poli. Anab Poli 41. Prantzesa zan,<br />
berritsua, aldizka panparroia ta gizon ona. Anab Aprika 74. Oihenartek ordu arteko euskal bertsoak entzunak<br />
edo irakurriak zituen. Aldizka agian atseginez, baina ez aurkitzen gogo-betegarri. MIH 240. Oteitzak ederki<br />
esan zuen bezala, honek ere arrazoizko gauzak esaten baititu aldizka. MEIG V 135.<br />
Periódicamente. Ingude gainean burni-zati bat igunez ioten zuen aldizka. Zait Plat 54.<br />
4. Por tiempo. Zirkiña ez-ezen egona ere aldizka negurtzen dugu. "Tempore metimur". Or Aitork 329.<br />
5. En cuanto al tiempo, en el tiempo. Ola egin ziran "oro oso eder", naiz Zure ondoan egon naiz maillaka<br />
urruntxago, aldizka ta tokika aldakuntza aunitz egiñez naiz erasanez. Or Aitork 371.<br />
- ALDI-ALDIZKA. Por turno; sucesivamente. Zeren hetan bertutiak oro idireiten baititugu, eta nola ororen<br />
beharra baitugu, oro aldi aldizka meditatu behar tiizi. AR 186 Bertzek aldi aldizka deramatzaten lanak, Iñaziok<br />
sail batez nahi ukhan zituen egin. Laph 79. Hartarik gero aldi-aldizka egin zituen mundu ageri denaren parte<br />
bereziak. Egunaria 1957 (ap. DRA).<br />
- ALDIAN ALDIZKA. A su tiempo, a su vez. Bakoitzari beurea banatuki ta aginduki, aldian aldizka, ez une<br />
batean. Or Aitork 65.<br />
- ALDIZ-ALDIZKA. En ocasiones. Berak sortutako ikasguak mila urte aunditan iraun zuen ortxe-antxe,<br />
argi-iario ta egia-bila, ta arrezkeroko asi-orrazietan (eginak) eta gora-beretan aren ioerak buru izan dira aldizaldizka.<br />
Zait Plat 6.<br />
- ALDIZKA ALDIZKA. a) Por turno. Agertu ziran gero Markiña, Jemein, Goibar, Etxebarria ta<br />
Zigarrotzakoak; igoeben danak, aldizka aldizka, Antiguaraño, soñu gozoak joaz, Ama Mariari ikuste bat<br />
emotera. Ag Kr 217.<br />
b) De vez en cuando. Aldixka, aldixka, zapataria zaldizka (G-bet, AN). Inza Eusk 1928, 278. Ibai ertzean<br />
aldizka aldizka egazti ankaluze batzuek, garzak edo, zurik eta auts kolorekoak, arraia jateko egokiera noiz<br />
izango zuten zai. JAIraz Bizia 42.<br />
- ALDIZKAKO (Urt II 4, Lar, Hb ap. Lh, H). Alterno, de por turnos; sucesivo. "Amaebus, elkharri ihardets<br />
aldizkako bertsuak" Urt II 4. "Vecero" Lar. "Revezo, aldizkako aldaira" Ib. "Alterne" H. Cf. aldizkako. <br />
Naikeriak mota ta malla askotan banatuak daudela; etengabeak eta aldizkakoak, aldartetsuak eta eratuak, ozte<br />
xearenak eta jakintzarenak bai-dirala. "Las hay continuas y por intervalos". Zink Crit 31. Bi lagunen artean<br />
artuta, aldizkako trukeak egiñaz, illotz bailitzan etxeratu zuten. Etxde JJ 264. Beraz, biak asi ziran bertsudeman,<br />
aldizka; Musek aldizkakoak nai zituten. Ibiñ Virgil 51. Ala ere aldizkako ereintzak lur-lana errexten<br />
dute. Ib. 71. Eraren anatomiak ixuri osoaren aldizkako hausiketa bidez [...] mamitzen dira. "Fracturas<br />
sucesivas". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).<br />
(Corriente) alterna. Tximistoletan tximista iraunkorra naiz aldizkakoa sortzen dabe. GJaur Pisia 234.<br />
Aldizkako tximiskiñak [='generador de corriente alterna'] 10000 Voltalan sortu dauen indarra. Ib. 234.<br />
Ocasional. "Ori aldizkakoa da kaso egiten (G-azp)" Gte Erd 40.<br />
- ALDIZKAN (V-ger ap. A Apend). Por turnos.<br />
2 aldizka (H). Vicisitud, alternancia, cambio. Bizitze izpiritualari datxeizkon mudanzak eta aldizkak oraiño<br />
ongi frogatu ez dituztenenzat. He Phil 500 (SP 493s nola gauza espiritualak aldizkatzen diren). Ezen holako<br />
aldizkak maiz ikhusi izan dire saindu handien baithan. "Fuit sæpe talis alternationis modus". Dv Imit II 9, 4 (SP<br />
aldizkatzeko manera hura, Ch ganbiantza horlakoak, Ip aldartiak).<br />
- ALDIZKAZKO. De cambio. Cf. Harriet: "Aldizkako [sic] itzala, ombre qui va et vient (Lç)". Donazione on<br />
oro eta dohain prefekt oro garaitik da argien Aitaganik iausten dela, zein baithan ezpaita kanbiamendurik, ez<br />
aldizkazko itzalik. "Ni d'ombrage de changement". Lç Iac 1, 17 (Dv aldarte itzalik).<br />
aldizkako. Cambio, vicisitud, alternancia. Cf. ALDIZKAKO. Nahiz barnekoen eta nahiz kanpokoen<br />
ganbianza eta aldizkako guzien erdian. He Phil 478 (SP 472 finkogabetasunean eta aldizkatzean).<br />
aldizkamen. Antítesis. Aldizkamena (antítesis) m-n iduri du seme, senide, ume, unide. EEs 1917, 190.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1034
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldizkamendu. Cambio. Erran dugu aldizkamendu horrek lurra duela bortxatzen eta zikintzen. GAlm<br />
1937, 84 (ap. DRA).<br />
aldizkari. Publicación periódica. v. aldizkingi, albistari. Kaputxinoak Iruñan argitaratzen dugun<br />
illabeteroko aldizkari ortan [Zeruko Argia-n]. Inza Azalp 5. Euskerazko aldizkari, astekari ta egunkariak ere<br />
onen olerkiaz pozik jantzi dituzte beren orrialdeak noizbeinka. Inza in Jaukol Biozk XV. Iru-illabetez beingo<br />
bazkide-aldizkaria. Ldi IL 120. Iru illabetez beingo aldizkaria. Ib. 122. Datorren aldizkari Euskera-n<br />
argitaratzen asiko dira Azkuek bere Iztegian eratxikiko itzen lerroaldiak. Egan 1955 (5-6), 43. Hizkuntza ikasi<br />
dutenek aldizkari bat (hilabetekaria) kornubiera hutsean egiña badute 1934-garren urteaz geroz. Mde Pr 263.<br />
Aldizkari askotan izkiriatu zuen. AIr in Izeta DirG 11. Argitaraziak ditut Euzko-Gogoa aldizkarian. Zait Plat 3.<br />
Arantzazuko ikasleek ba-dute aldizkari bat, Jakin. Vill Jaink 129. Orain dala gutxi, Olerti aldizkarian ale batzu<br />
argitara eman nitun. Gazt MusIx 8. Euzkadi aldizkarian. Ibiñ Virgil 23. Jakintza-aldizkariak euren orrialdeak<br />
zabaldu dautsoez. Alzola Atalak 126. Zenbat lan-puxketa, euskal egunkari ta aldizkarietan zabalduak! NEtx<br />
LBB 8. Lehen bezala Herria aldizkarian publikatu. Mattin 55. Euskal aldizkari bakarra ez ezen euskal<br />
aldizkarien erregea. MIH 201. Egan aldizkaria. MEIG I 256. En DFrec hay 291 ejs.<br />
aldizkaritxo. Dim. de aldizkari. Luzaide aldizkaritxoa. Alzola Atalak 123. Guk hemen aldizkaritxo bat<br />
ateratzen dugu. Ibiñ in MEIG VIII 83.<br />
aldizkatu (V, G, L, B, BN, S; SP, Lar, Añ, Dv, H; -etu B), aldiskatu. Ref.: A; Lh; Izeta BHizt2 (aldizketu). 1.<br />
(Aux. intrans.). Alternar, turnarse, relevarse; sucederse. "Faire chacun à son tour. Aldizkatu beharko duzue, il<br />
vous faudra changer l'un aprés l'autre" SP. "Alternar" Lar y Añ. "Relever, remplacer à une besogne. Asko asmu<br />
aldizkatzen ziren haren gogoan, divers projets se succédaient dans son esprit" Dv. "Aldizkatuko gira iatean, [...]<br />
nous nous alternons pour manger" H (s.v. aldizka). "Turnar, relevarse" A. "Alterner" Lh. "Relevarse. Lan au<br />
aldizketuz inen dugu" Izeta BHizt2. v. aldikatu.<br />
Etzaie hori gauza berria eta bakarra Jainkoaren bidea frogatu dutenei, zeren aldizkatzeko manera hura maiz<br />
gertatu zaie saindu handiei eta profeta zaharrei. "Fuit sæpe talis alternationis modus". SP Imit II 9, 4 (Ch<br />
ganbiantza horlakoak, Dv aldizkak, Ip aldartiak). Gauza aruntera da [...], frogatu eztutenentzat [...] nola gauza<br />
espiritualak aldizkatzen diren [...], argi eder hura eskasten zaienean berehala hats bahitzea. SP Phil 493s (He<br />
500 bizitze ispiritualari datxeizkon mudanzak eta aldizkak). Bateki pairatzia / dük, bai, erhokeria / zeren eta<br />
beita / erras hun aldizkatzia. Abraham 910. Yá neketán, yá áisa, yá triste, yá alegre, yá árla, yá órla, aldiskátus<br />
ónak eta gaitzak, egúnak eta gáuak. LE Doc 278. Bortz milla ta yago azóte / berén indár guziéki / Jaunarí<br />
ematentióte, / aldiskátus elkarréki. LE Kop 166. Bederen lau kongreganist egonen dire meza bezperen artean,<br />
sakramendu sainduaren adoratzen. Aldizkatuko dire batzu bertzeen ondotik. JesBih 416. Launazka, aldizkatuz,<br />
sakramendu sainduaren oinetan. Ib. 423. Komeni laiteke kantatzea bederen zenbeit bertsu, Andre-dena<br />
Mariaren ohoretan eginak diren kantiketarik. Aldizkatzekotzat, kanta daiteke oraino Birjina sainduaren<br />
antifonetarik bat. MarIl 15. Orroitzen niz Adema zena [...], Lurden, eskualdun beilari andana batekin aldizkatuz<br />
emaiten kantika eder hori. HU Aurp 164.<br />
(s. XX). Hiru egun handiz haren ordain ufatu ginduen sua Agerreko semeek eta nik, aldizkatuz. JE Bur 62.<br />
Biek aldizkatuz bilzar-lagunen moldeak atheratzen dituzte. Lander RIEV 1910, 598. Aldizkatuz bortara / nahi<br />
dirade joan. Etcham 174. Etxe bakotxak badu bere eguna hautatua lan hortarako, aldizkatuz elgarren artean.<br />
Zub 97. Frantsesek ezartzen dute esku bat harrian, eta Erronkarikoek berea haren gainean; gero berriz<br />
frantsesek, eta heien ondotik Erronkarikoek, eta hola aldizkatu ondoan, metaren gainian azkenik hemengoek. Ib.<br />
54. Hezurtza metatuzko horma luze, upa eta upelez aldizkatuak. Mde Pr 111. Gero Elizabetek eta Pierrek<br />
aldizketuz abestu zuten beren sorterriko kanta unkigarri bat. Izeta DirG 99. Amar laisterkari-errenkada egiten<br />
ziran, bata bestearen atzetik, urrenez-urren aldizkatuz. Zait Plat 23. Ahapaldiak oraikoan kanpotik barnera eta<br />
barnetik kanpora aldizkatuz doatzi. Lf in Casve SGrazi 14.<br />
(L, BN, S ap. Lh; H). (Aux. trans.). Alternar. "Aldizkatzen dituzte nigarrak eta irriak" H. "Remplacer (un<br />
ouvrier, etc.)" Lh. Hiratzea estaltzen da berriz abere azpikoaz [...]; eta hola-hola, hiratzea eta ongarria<br />
aldizkatuz, egiten da samatsa. Dv Lab 161. Zertako ez dugu hemen erranen, haren atsegin handietarik bat zela<br />
[...] zenbait mus-partidaren egitea? Lagunak aldizkatzen ahal bazituen, atseginago baizik ez, orori berdin<br />
atxikia zela erakusteko. HU Aurp 111. Banaki koplan, josta nindake gogotik, aldizkatuz murde eta urde. HU Zez<br />
175. Begi ukaldi, behatze, usna, entzute [...], oro baderamatzagu bat bertzearen ondotik, egunetik biharrera edo<br />
bakhanago aldizkatzen ditugularik. JE Bur 110. Naiago dut [...] eresiak ere aldizkatuz idatzi nitun neurtitzetan<br />
saiatu. Ibiñ Virgil 45.<br />
"En BN, cuando los mozos bailan el Mutil-Dantza, uno de ellos grita Aldizka!, para cambiar la figura" DRA.<br />
2. Hacer sufrir vicisitudes. Ezen zenbatenaz garbiago izanen baita norbaiten intenzionearen begia,<br />
hanbatenaz segurago iraganen da aldizkatzen duten tenpestetarik. "Tanto constantius inter diversas itur<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1035
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
procellas". SP Imit III 33, 2.<br />
aldizkatze (Dv, que cita a He). Alternancia. Iainkoak mantenatzen du mundu handi hunen izaitea eta<br />
iraupena bethiko aldizkatze batetan, zeina dela bide eguna ganbiatzen baita bethi gauera. SP Phil 469. Bai<br />
kanpoko, bai barreneko konsolazioneen eta aflizioneen finkogabetasunean eta aldizkatzean. Ib. 472. Bethiereko<br />
aldizkatze batzuen erdian. He Phil 475.<br />
aldizkaxe. (Forma con suf. xe-, aprox. de aldizka). Alternándose. Lehenik hirura denbora ederra<br />
(Aphirilian), 3tik 9ra uritsu. Handik harat orotarik aldizkaxe. EskLAlm 1899, 19 (ap. DRA).<br />
aldizkingi (BeraLzM). Publicación periódica. "Revista" BeraLzM. v. aldizkari, izparringi.<br />
Tr. Empleado sobre todo en la primera mitad del s. XX, sólo en autores meridionales.<br />
Gaurko aldizkiñgi egokia ta euzkeldun guztiak artu bear leukena [Jesusen Biotzaren Deya]. Ormetse EEs<br />
1917, 37. Albistari edo aldizkiñgi euskerazkoa irakurten asi nitzan. Ib. 97. Aldizkingi ortan bertan asi zan "De<br />
sintaxis euskérica" izenazko lana argitaratzen. Eusk 1919-20 (I), 20. Urkixo jaunaren aldizkingi edo Errebistan.<br />
Eguzk LEItz 27. Lagunarte ugari eta aldizkingi asko dituzte. JMB ib. 89. Euskal-Esnalea aldizkingiya zuzentzen<br />
duten jaunak. IArt Itzald II 37. Aldizkingi begiko, eder maitagarri, / egiz deitu leikio Patria Vasca-ri. Enb 147.<br />
Euskel-artikuloa bedi, euskel ala erdel-egunkari, naiz astekari, nai bestelako edozein aldizkingietan agertua. Ldi<br />
IL 97. Yakintza ez da, ezin diteke izan, alderdi aldizkingia. Y 1933, 10. 1925garren urtean sortu zan bretoi<br />
izkuntzaz egindako aldizkingi bat. Gwalarn ("Ipar-Sarkaldea") zeritzan ta iru-illabetez bein agertzeko asmoz<br />
zetorren. Lab Y 1933, 253. Lekuko ditugu astekariak, gure aldizkingi maite hau, sortzera doan gazteen<br />
almanaka. JE GH 1934, 235s. Montes, aipatu dedan aldizkingi edo rebistak dionez. Munita 113. Procedings of<br />
the English S.P.R. eta La Revue Métapsychique, I.M.I.-ren agerkaria, aldizkingietan. Mde Pr 319.<br />
Etim. De aldizka + ingi q.v.<br />
aldizkingurti. Revista. Aldizkingurti (errebista) onen zenbaki bat. JBDei 1919, 308.<br />
aldizkinja. Publicación. Berri oek ematen ditun aldizkinyak Ugolde berria dion burua ipintzen die. JBDei<br />
1919, 190.<br />
aldizko. 1. "(V), capricho, terquedad" A. Cf. ALDIZKO.<br />
2. "Veleidoso, variable. Gaiztua zen aregaz biarra eittia, aldizko satar aundi bat zanetik, era penoso trabajar<br />
con aquél, ya que era un mal carácter variable" Etxba Eib.<br />
aldizti. Apología. Durangoar ospatsu onek bere aldizti edo apologi aretan bizkaierazko euskaliztia<br />
eskintzen eban. Eguzk LEItz 16.<br />
aldizto. "Aldiztua (V-m), el veleidoso" A. v. aldizko (2).<br />
aldo. "Alddo (G-to), gato" A EY III 357 (voz del voc. infantil).<br />
aldo-baldo. v. halda-malda.<br />
aldoka-maldoka. v. halda-maldaka.<br />
aldoker. (Estar, etc.) inclinado a un lado. Aldoker daukazu pitxarra ta ardaoa yausten ddatzu (V-ger).<br />
'Tiene usted ladeado el jarro y se le cae el vino'. A EY III 308.<br />
aldola. "Témpanos de cuba, aldolak" Lar.<br />
aldo-maldoka. v. halda-maldaka.<br />
aldonba. "Rodela [...] llamada en bascuence aldonba (Amaiur, 1558; Archivo General de Navarra, Consejo<br />
Real, nº 49)" Ond (comunicación personal).<br />
aldonde. "Conversión de infieles, de pecadores de vida, konbersioa, biurrondea, aldondea" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1036
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldondu. "Convertir así [infieles o pecadores], konbertitu, biurrondu, aldondu" Lar.<br />
- ALDONDU-BERRI. "Neófito, recién convertido a la Verdadera Religión" Lar.<br />
Etim. De alde + on + -tu (?).<br />
aldondu. v. aldendu.<br />
aldonezgarri. "Inconvertible" Lar.<br />
aldongarri. "Convertible" Lar.<br />
aldor (V ap. A; Lar H). 1. "Tronco hecho carbón" Lar. "(Vc) carbón hecho de tronco de árbol" A.<br />
2. "(V-arr-och), centro de árbol, de donde parten las ramas" A. Zer biotzaren izurri, / legortearen suarri! /<br />
Zer aldorraren lergarri! '¡Qué puñal al tronco del árbol!'. Gand Elorri 96.<br />
3. "(V-ple), ramas principales" A.<br />
4. "(V-ger), pedazos grandes del tronco del árbol" A.<br />
aldospe. Protección. Kantatuko dot zan legez / Noeren arkea, / Berau izango dala / Barku bat gurea, /<br />
Berau gaur bildurgarri / Jakun urjolea, / Amaitu arte oso / Gure aldospea, / Non aterpetuko dan / Euskalbizitzea,<br />
/ Ito ez dedin guztiz / Gure lur maitea. AB AmaE 180 (tal vez error por aldoste).<br />
aldoste (Lar, Añ (V)). "Respaldo de banco, silla, &c." Lar y Añ.<br />
aldra (Vc ap. A; Aq 74, Izt 75r, Dv (que cita a Ur), H (V)), altra, aldera (Bera). Grupo, tropel. "Tropa de<br />
gente, ganado, etc., aldrea (G)" Aq 74. "Troupe, grand nombre" H. "Tropel, legión" A. "Aldera, grupo.<br />
Euzkeldun xortak edo alderak" Bera (parece tratarse de una variante facticia, con la anaptixis prescrita por la<br />
escuela sabiniana). v. ARDI-ALDRA, LAGUN-ALDRA, OSTIKOLARI-ALDRA, OTSO-ALDRA,<br />
SOLDADU-ALDRA, SORGIN-ALDRA, USO-ALDRA, ZALDI-ALDRA.<br />
Tr. Documentado en textos vizcaínos y en algún guipuzcoano del s. XX. La forma altra se encuentra en msOñ<br />
(117v). En DFrec hay 3 ejs. de aldra.<br />
Obe luke, San Crisostomok dionez, demonio aldra edo pillo bat sartutzea beren korputzetan Jesu-Kristoren<br />
aragi ederra baño. Mg CC 251. Ari asko zebiltzan larrean alkarrekin aldra edo tegi bat eginda. VMg 69.<br />
Ganadu aldriak legez, urteten dabee pekatarijeen umiak soinubagaz. fB Olg 76. Inurri aldra bat leguez. fB Ic I<br />
3. An dago praile aldra bat koruban. fB Ic III 308. Buruko uleen lekuan suge aldra andi bat ebala. Ur MarIl 28.<br />
Bialduten ditue Españara kristinau aldraak. Ib. 22. Ikusi neban aldra andi, iñok zenbatu eikian bat. Ur Apoc (V)<br />
7, 9 (Lç, He tropela, TB yende oste, Dv oste, Ur (G), Ker, IBk talde, Ip saldo, Echn yendetze, Ol samalda, IBe<br />
gizatalde). Angeruen aldra guztiyak. Ur BulaAl 43. Erdu goazan guztiok / lorakaz aldra baten / Ama dogu, ta<br />
opaten / lorak Mariari. Azc PB 37. Eta lazkan ebilzan gizon-piloak, zer egoan ikustearren, euren aldraak<br />
meaztu ebezan. Ezale 1897, 52. --Beraz Mendiolako iaunak i baiño beste adiskiderik ezeukan? --Aldra atan ez<br />
iauna. --Ta aldra andia izango zan? --Eliza batekoa; toki askotako ientea etorten da mezara ta... Ag AL 81.<br />
(s. XX). Leorreruntz igari etozan egasti aldra begiragarrikotzat artu eikezan. Ag Kr 62. Uriko soñularien<br />
aldrea edo Armonía de Arranondo. Ib. 47. Arrantzaleak itxasora badira, ikusten dira aldra askotan<br />
ainbanaturik, gitxienez berreun txalopa, potin da batel. Echta Jos 248. Zugaztietako txori aldra iskanbillatsuen<br />
txiotxo txiotxi pipirrio alaiak. Ag G 150. Iru edo lau aldratan banatu ziran, aldra bakotxak eukola bere menbian<br />
bidiaren zati bat antxe lapurretan ekiteko. Kk Ab I 116. Aldra bakoitzeko arpide bat beintzat euki oi dute. JBDei<br />
1919, 308. Apostolu ta ikasle-aldra andiaren aurrean. KIkV 32 (KIkG 21 ikasle-talde). Au jaristeko sortu bioguz<br />
/ Nai-nun amarreko aldrak. Enb 67. Au ikusi dabenian txori-aldrak aneika. Ib. 41. Mendirik mendi azkar gudarialdreak,<br />
/ bildurrik bagiak. Ib. 56. Durangar abeslari aldreaz. Ib. 134. Itxas-antzarrak odeyak ziar, didar ta<br />
didar / duazanian aldretan. Euzk 1930, 428 (ap. DRA). Esateben leku askotan "alde txarreko" aldra andijak<br />
agertu ziriala Andikoetxen, euren prakagorri, buztan, adar ta gusti. Kk Ab II 89. Ta ontziaren biran portuondoan<br />
gazte-aldra ikasi ori bildurik. TAg GaGo 36. Or duan ozte-aldrea / aberri-miñez kantari! Laux AB 52.<br />
Langille-aldra andiak. Eguzk GizAuz 66. Gizon nai giza-aldra bakotxak besteakazko artu-emonetan zor dautsen<br />
zuzenbidea. Ib. 179. Egunero [...], zelatari-aldra bat joaten zan Getaritik Zarautzera. TAg Uzt 219. Egillea<br />
berbera, Pelix Maria Samaniego, Yurreamendi, [...] ta beste Zalduntxo aldrakoak. Onaind MEOE 251. Plazako<br />
giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten. Bilbao IpuiB 271. Emakume aldra bateko andrerik iztunenak.<br />
Etxde JJ 136. Neskatilla aldra zoragarria. Erkiag Arran 41. Ez daitela anarkisten sailleratu, ez daitela aldra<br />
orretakoekin adiskide izan. Erkiag BatB 174.<br />
(No ref. a seres vivos). Zazpi pekatu aldra andiren Burubak edo Amaak. Andiguria, ta onei darraikon<br />
gurari aldra aixetsuba. fB Ic II 263. Alan, zazpi pekatu oneek, bakotxak bere aldran pekatu tegi andija ta gurari<br />
tegi andija daukeelako, imini jakuen pekatu buruben izena. Ib. 264. Ze pekatu aldra eta tegi neurribagia<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1037<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
daukazun zeure gañian! Ur MarIl 53. Jaungoikuak lurraren gañera bialdu dituzan kastigu ta zorigatx guztiak,<br />
goseak, izurriak, lur-ikarak, suzko-aldrak, sugarrak. Itz Berb I 143. Buruan daukat ondo gordeta / laurogei<br />
gaitxen aldrea; / eta zein daukan, gaisdunak berak / emoten dau albistea. Azc PB 242. Eolok txopan oiala /<br />
zuzen puzturik, Erkuli-ataka / zear Netuni aitak / bere sarde zorrotzaz / ontzi-aldra daragi luzara. "La armada".<br />
Gazt MusIx 101.<br />
- ALDRA-BURU. Jefe de una banda. Eta onan batzen ebenian [bidazti] talde azitxua, etorten zan eurakana<br />
aldra-burua zan lapurra. Kk Ab I 116.<br />
- ALDRAKO. Colectivo. Langilleak banezean artuta, ugazaba batzuk buztarri gogorregia ezarri nai izaten<br />
dautse; ori be galerazo dagikie agintariak, aldrako egiune edo kontratuei bidea idegi ta emonaz. Eguzk GizAuz<br />
165.<br />
- ALDRAN. En grupo. Cf. INGURU-ALDRA. Eundaka mutillak, kalera aldran urteten diranian. Kk Ab II<br />
158. Gudari gorrien menpean estaduarentzat guztiak aldran lan-egin bear orrek, neke gorriak dakartsez. Eguzk<br />
GizAuz 133. Lurra muga banandura barik, guztiak aldran ei-darabille. Ib. 133. Onen jarraian gizonezkoak<br />
joaten dira, senide guztiak, banan banan, apaizaren orpoz orpo eta gero garaitikakoak, aldran. Erkiag Arran<br />
168.<br />
Etim. Viene a tener, limitado a V, el mismo valor que (t)alde. En todo caso, el grupo -dr-, constante, es por lo<br />
menos sorprendente.<br />
aldrague. "(AN-ulz), canalla" Inza RIEV 1928, 151. (-ue < *-ua?).<br />
aldraka (Dv, que cita EE) altraka. Por grupos; en tropel. Negu gogorraren igesi altraka duazen usoai.<br />
msOñ 117v. Zerutarrak lurrera / badatoz aldraka. EE 1880a, 277. Banan barik, aldraka yuaten ziran [Gaztelamutillak]<br />
aruntz, eta aldraka etorri be. Kk Ab II 163. Ari dira igitariak or-emengo soroetan aldraka. TAg Uzt<br />
77. Ez da inguru arietan kurutza bereizia Ernion jarri ez dun erririk eta udaero egiten diote aldraka ikusaldi<br />
maitekorra. Ib. 91. Eliz-batzarretan sartu ez edo urten ta abar. Baña ez aldraka ta osuan. Batzuk baiño ez. EG<br />
1954, 192. Legorrez, aldraka, elika, taldeka elduko ziran semeak. Erkiag Arran 182. Kaleak betean dabiltz ordu<br />
batzuetan gizaseme ta gizalabak; gero aldraka; geroago banaka. Erkiag BatB 134.<br />
aldratu. Congregar, reunir. Eurak [elizgizonak] dira gaur egunean erri geien geienetan dagozan irakasle<br />
bakarrak. Errikoak euren aotik izan ezik eztabe, bein pilotu edo aldratu ezkero, euskerarik entzuten. Ezale 1897,<br />
105a.<br />
aldratxo, aldratxu. Dim. de aldra. Erri atako gizadi onak izu ta baltz egozan, aldratxoetan, iñoiz ez<br />
legezko jardun bizi arduratsuan. Ag Kr 206. Eztakusgu, edonun ta edonoiz, nola inguratzen diran gorriak<br />
gorrietara [...], zarrak eta gazteak, goikoak eta bekoak, bakoitza bere aldratxoan, bakoitza beretarrakiñ. Ag G<br />
332s. Arribilera elduberan banatu ziran erromerijakuak aldratxoetan. Kk Ab I 38. Neska gaste aldratxo bat dua<br />
bidezabaletik barriketa andiyaz. Kk Ab II 154. Mutiko-aldratxu bat andik igarota. Ib. 119.<br />
aldrebes (V-m-gip), aldrebez (Añ), alrebes. Ref.: A RIEV 1934, 50; Elexp Berg.<br />
Tr. Exclusivamente meridional, documentado sobre todo en textos guipuzcoanos. Con los significados de<br />
'incorrecto' e 'incorrectamente' (antónimos de egoki) es propio de la tradición bersolarística. La forma alrebes<br />
(menos frecuente) se documenta en Lizarraga de Elcano, Pello Errota, Txirrita y algunos otros textos de<br />
bersolaris. En DFrec hay 11 ejs. de aldrebes.<br />
I (Adv.). 1. Al revés. "En la casi totalidad de las viviendas de aquella villa costeña [Markina] la fórmula era<br />
esta otra: aldrebes dxantzi dozuz, txotxo" A RIEV 1934, 50. "Gauza guztiak aldrebes esateittu" Elexp Berg.<br />
"Jertsia aldrebes jantzi dozu" Ib. Zenbaitéi solamente konfesazekó, mututzenzaióte mia, ta al rebés<br />
bearlizáke. LE Prog 122. Agaitik guk izenak ditugu aldrebes, / Ni naz Berengo eta zu Gorengo Andres. AB<br />
AmaE 263. Baldin nik ori pintau banajok / Izango zuan aldrebes. Ib. 205. Bera aldrebes dabillen batek / martxa<br />
guztiya galtzen du. Tx B I 101. Aldrebes ba litz (ots, nik egia osoa ezagutuz siñiskizuna aukeratu al izatea). Txill<br />
Let 135. Andreak ere, 17 urte ditu, baina aldrebes, zazpia aurrean eta bata atzean. Arti Ipuin 55. Mendekantzok<br />
irteten didate aldrebes. Arti MaldanB 220. Illabete baño geiago pasa nuan itzik egin dabe, baña asi nintzan<br />
berriro ere itzegiten, dana aldrebes, dana atzekoz aurrera. Uzt Sas 21.<br />
2. Incorrectamente, no como debe ser. Kukutxuak soñua / aldrebes jo digu. Arrantz 34. Frantzesaren ideak /<br />
beti aldrebes, / gaur lau badin badira / biyar baterez. Xe 213 (la versión corriente en Rentería era: Frantzesaren<br />
idea [pronunciado idia] / beti aldrebes / gaur lau baldin baditu / biar baterez). San Migeletan giñan / aldrebes<br />
asiyak, / geroztik izan dira / modu itsusiyak. Ud 104. Aldrebes asko geunden bada / gauza oyek ez ikasiyan. PE<br />
27. Eskutatik nô alrebes. EusJok 112. Baña alrebes gertatu zaio / bertso berriyak saltzeko. Ib. 157. Ustez mesede<br />
zubelakuan / atera zaio dañua, / sobra aldrebes juan zaiote / aurtengo kuku-soñua. EusJok II 59. Aldrebes<br />
samar gebiltzan bañan / egin dira ajustiak. EusJok 26. Beste bat nola zuzendu leike / bera aldrebes bizita?<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1038
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Auspoa 95-96, 148. Zuk biar dezun aingeru ori / dabill aldrebes antzian; / itzak ederrak ditu mingañez, / kariño<br />
fiña atzian. Tx B I 78. "Au izugarri gogorra ziok / --alkarri esanez--, / seguru asko Mariak / egin dik aldrebes".<br />
JanEd II 123. Gaztia alaia berez, / egunez bezela gabez, / ta ala bear du legez; / egoki baño askoz naiago / dute<br />
ibili aldrebes. Uzt Sas 240.<br />
3. (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "A desmano. Uberarrei oso aldrebes gelditzen jakuen Elgeta eta agaittik<br />
pasau zien Bergara" Elexp Berg.<br />
II (Adj.). Incorrecto; malo, deficiente. Ant. egoki. Falta degunak pobreza, / daukanak utzi nai-eza, / bizimodu<br />
aldrebesa. Xe 232. Endredo asko jarritzen ditu / bada persona gaiztuak, / lenago ere ikusi zaizka / gauza<br />
aldrebes askuak. PE 140. Abiso bat bialdu / guk konpañiyari, / artzeko degun piska / kobra al baledi; / gauza<br />
aldrebesa danik / ez deritzat ori. Ib. 122. Neskatxa orri kontu egiteko / ez banitzaden erua, / egiña dago lenguak<br />
baño / gauza aldrebesagua. Ib. 82. Bire txarretik erori giñan / paraje aldrebesera, / egun batzubek zurekin pasa<br />
/ nai nituzke nik zartzera. Ib. 142. Edozein gauza libre dala uste / emakume alrebesak. Ib. 45. Ez da [kupela] txit<br />
aldrebesa / errefreskatzeko. JanEd I 83. An zeuden juezak / ez oso aldrebesak, / neurtutzeko gauzak / jo naube<br />
obetzat. AzpPr 36. Etzuben disponitu / modu alrebesa. Arrantz 133. Urtian beingo dibersiyua, / ezta gauza<br />
alrebesa. Tx B I 194. Pentsatu nuen damatxo orri / arrazoi au ematia: / "Bart arratseko ibillera oiek / oso<br />
aldrebesak tia!". Ib.165. Etxean eztauka noski / traje aldrebesa, / baña ezta egongo / billatzen erreza. Gaztelu in<br />
Tx B 117. Ogei iruri bildurrik gabe / botatzen zuten trabesa, / egun orretan askok egin du / pentsamentu<br />
aldrebesa. EusJok 60. Arrazoiak etzitun guztiz aldrebesak atera. Etxde JJ 88. Lana neke ta miñen iturri dala<br />
siñistea gauza aldrebesa da. EgutAr 3-4-1957 (ap. DRA). Gaur emen jan diraden jankaiak / etziraden<br />
aldrebesak. Uzt LEG I 218. Txiste aldrebesak egoki esaten oso iaioak omen ziran [Bildotxola anaiak]. BasoM<br />
68. Beraz gauzarik berrienak, ausartenak eta burjesarentzat aldrebesenak ere argitaratuko ditugu aurrera ere.<br />
MIH 141. Lonjinosekin izan zituen bertso aldrebesetan. MEIG II 108. Kañoizar horren gorabeherak [...],<br />
gogaikarri xamarrak dira, egia esan, zeharo aldrebesak ez esateagatik. MEIG I 190.<br />
(V-gip, G-azp). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. "Torpe, poco hábil. Au ume aldrebesa!" Gketx Loiola.<br />
"Torpe. Berbetan ondo aldrebesa intzan txikittan" Elexp Berg. "Fubolian i baiño aldrebesagoik etxuat sekula<br />
ikusi" Ib. Bizente Elizegi pelotarekin / ez da mutil aldrebesa, / ori bigarren jarriko nuke / ni baldin banitz<br />
jueza. Tx B I 25. Nere kulpa ezta ori / aldrebesa banaiz. Uzt Noiz 104.<br />
(Precedido de gen., uso sust.). "Torpeza, poca habilidad. Neuk nere aldrebesean egingo nuke orrenbeste"<br />
Gketx Loiola.<br />
- ALDREBESEKO ALDERA. Al revés. "Zeukan mozkorrakin, periodikua aldrebeseko aldera artuta ziarduan<br />
leitzen" Elexp Berg. "Prakak aldrebeseko aldera dauzkazu" Ib.<br />
aldrebeskeria (V-gip ap. Elexp Berg). "Torpeza, necedad, tontería. Aixkoriakin ogixa ebaitzen? Bueno bueno,<br />
oinddio aldrebeskerixa aundixauak ikusiko jittuau" Elexp Berg. "Aldrebeskerixaik ezizue esan" Ib. (Se aplica a<br />
algo que no se ajusta a normas: lógicas, morales, de habilidad práctica, etc. Su sentido no se explica por su<br />
origen exclusivamente). Premiyua izan zan / Pellori eroriya, / oraiñ disputa eta / fanfarreriya [...] gizon<br />
formalarentzat / aldrebeskeriya. AzpPr 62. Ez nuan ezer zuzen egiten asmatzen. Nere ixil kontua gorde nairik,<br />
aldrebeskeri aundiagoak egiten nituan. NEtx Nola 32. New Yorken, milloi ta erdi automobil babiltz egunero, ta<br />
minutu bitik minutu bira aldrebeskerien bat badago. EgutAr 12-6-58 (ap. DRA). Eta alperra zan mutil ori, eta<br />
nagusiak etxeti bota nai izan zuan, eta asmatzen zion aldrebeskeri guziak. And AUzta 104s. Euliak eldu zai bazaude,<br />
or piztuko zaizu muiñetan aldrebeskeriren bat. NEtx LBB 112. Joan dan irailleko batzarrean ika<br />
mintzatzen garanean etorri nauk esatea aldrebeskeri bat dala esan nuan, eta etorri naiz esan bear genukela. Zt<br />
Eusk 1977, 739. Maldizio asko etzuan esaten, baiña beste aldrebeskeri batzuek bai: --Nere zeruko tokia salgai<br />
edozeiñi milla pezetaren aldera! BasoM 148. Eskubide osoa du nornahik eredu horren akatsak eta<br />
aldrebeskeriak, bai baititu, dudarik gabe, erakusteko. MIH 223. Gazteago horiek, behar bada eta Jaunak nahi<br />
badu, hobeak izango dira, hots, ez gurasoak bezain aldrebeskerietara emanak. Ib. 214. Itzuliak baitzituen<br />
ordurako metopa, oxímaco, sincategoremático eta horien antzeko beste ezin konta ahala aldrebeskeria. MEIG<br />
VII 53. Hobe litzateke noski euskaldun berriari horrelako aldrebeskeriarik ez begien aurrean ipintzea. MEIG III<br />
49. En DFrec hay 7 ejs.<br />
aldrebestasun. Incorrección, comportamiento incorrecto. v. aldrebeskeria. Errenteriyan ziñan / kantari<br />
azaldu, / nere kontra paperak / ziñuen saldu, / beste batzuk berriz / mozkortuta galdu, / aldrebestasunian / oi<br />
zeñek igualdu? Tx in Imaz Auspoa 24, 139 (en este ej. aldrebestasunian tiene una sílaba más, exigida por el<br />
verso, que aldrebeskerian).<br />
aldrebestu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Poner(se) mal (al revés, incorrectamente, torpemente...) lo que estaba<br />
bien. "Complicar(se), enfollonarse" Elexp Berg. "Gauzak bein aldrebesten asi ezkero, eztauke akaburik" Ib.<br />
"Uskerixa bategaittik aldrebestu zan ikastolako anbientia" Ib. Berri onikan eztu ekartzen / gauza<br />
aldrebestutziak. EusJok II 67. Kanpuan ibilliyak / badu milla gastu, / ez baldin bazabiltza / konpasian justu, /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1039
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eran arte estu, / berak aldrebestu. Tx in Imaz Auspoa 24, 138. Ikusi giñun saiatzen ere / batzuk bezela bestiak, /<br />
egun guziko galtzen du baña / bertso bat aldrebestiak. Uzt Sas 304.<br />
2. "Enfadarse" Elexp Berg. "Bi familixa orrek alkarrekin aldrebestuta dare" Ib.<br />
aldu. v. ahaldu.<br />
aldude-hegoa. "(BN-ciz), subordinado" A.<br />
aldun. v. ahaldun.<br />
aldunburu. Presidente de la Diputación. Gipuzkoako aldunburu Elortza [...] Bizkaiko aldunburu Jauregi<br />
[...] sei-zazpi aldun aldamenetan dituela. A LEItz 5s.<br />
aldundegi. (Neol.). Diputación. v. aldundi. Gipuzkoa aldundegiko jauregian. EuskOl 1930, 2. Donostiako<br />
Aldundegiko Jauregian. AIr Egan 1955 (5-6), 44.<br />
aldundi. Diputación. "Diputación (neologismo)" A DBols. v. aldungo, aldundegi, diputazio.<br />
Tr. Sustituye al larramendiano ekauta a principios del s. XX. Desde su fundación hasta años después de la<br />
guerra civil es la forma que se utliliza en Euskera, revista oficial de <strong>Euskaltzaindia</strong>. Después, mientras don N.<br />
Oleaga fué su secretario, se usó en las actas ekauta. En DFrec hay 10 ejs. de aldundi.<br />
Orretarako bear dan eskuarterik erdia Aldundiak (Diputazioak) agindu digu. A Ardi 38. <strong>Euskaltzaindia</strong>ren<br />
jaiotza Bizkaiko Aldundiaren lana izan da. Eusk 1919-1920 (I) 38. Gure Erriko lau Aldundi eta Udal bikaiñenei<br />
eskabide bat zuzentzea. EEs 1920, 12. Bizkai-Aldundiaren Erri-Irakaskuntza-Batzordearen arduraz ta yaubegopean<br />
egiña. KIkV 1. Aldundija-edo (Diputaziñua-edo) ixan biarko dok. Altuna 84. Iñori ezer eskatzeka, Aldundi-<br />
Udaletxeetan mintza ziñezteke euskeraz. Ldi IL 64. Bizkaiko Aldundiaren euskerazko eskoletara-naiean. Or Y<br />
1933, 411. Lan bako orrei jaten emoteko Aldundi ta Udalai dirua eskatu yake ta arpideak be iregi dira. Eguzk<br />
GizAuz 160s. Erromara baietz-eske idatzi zanean, Aldundiak (Diputazioak) zin-emana. SMitx Aranz 65.<br />
Naparroako aldundiari utzi dio etxaldea, berari dagokionez zaitu dezan. Munita 104. Ondo ikusten zuten gure<br />
Aldundi edo Diputazioak zetorkiken kaltea. F. Labayen ib. 6. Aldundi Garai-Garaia (txit Garaia).<br />
"Excelentísima Diputación". NEtx Nola 12. Geroztik ehunka eskaera izan dira alderdi, bazkun, udaletxe,<br />
aldundi eta besteen gandik [Breizh-en]. Mde Pr 283s. Bituriera doan bide orri Bizkaiko Diputaziñoak<br />
(Aldundiak) mille ta zazpireun metroko zati bat egotzi eutsan. Akes Ipiñ 8. Bizkai, Gipuzko ta Arabako / iru<br />
Aldundik batian, / diru eskein diote. NEtx LBB 290.<br />
- ALDUNDI-JAUREGI. Palacio de la Diputación. Donostian, Aldundi-Jauregian bildu ziran euskaltzainak.<br />
EEs 1920, 12. Donostian Aldundi-Yauregian (Diputazioan) ditun landoletara bializ. Ldi IL 128. Iruñan Aldundi-<br />
Jauregian. Eusk 1934, 265.<br />
aldundiko. Diputado. v. ahaldun (3). Bateko Aldundikoai (Diputaduai) zirikalditxoak emanaz, eta besteko<br />
Donostiko Udalai (Errejidoreai) aspertu gabe buru belarri jardunaz. Mok EEs 1929, 157.<br />
aldungai. Candidato a diputado. Ala agertu zitxinan papertxo aietan olako Aldungaiak. Or QA 80.<br />
aldungo. Diputación. v. aldundi. Oraintxe amar bat urte, Gipuzkoako Aldungoaren (Diputazioaren) deiak<br />
eroanda, Oñatiko euskaljaietan egindako itzaldian. A EEs 1916, 107. Au ['Escuela Normal' deritxona]<br />
aldungoak eta Udaletxeak (Diputazino ta Ayuntamientuak) bien artian darabile. Ib. 112.<br />
aldunsoro. "Potentemente" Lar.<br />
1 ale (V, G, AN, Ae, Sal; Lar, Añ (G), Mg Nom, Lcq 27, Dv (G), H). Ref.: VocPir 638; A; A Apend; EI 117; Iz<br />
UrrAnz (alía); Asp Leiz2; Etxba Eib (alia); EAEL 76; Elexp Berg.<br />
1. Grano de cereal o de otros vegetales. AxN explica bihi (120, 574) por ale. "Garbillar, alea garbitu" Lar.<br />
"Corzuelo, granos de trigo con su cascarrilla, aleak beren lekatxoetan" Ib. "Granujado, alez betea" Ib.<br />
"Desgranar, [...] (G) desaletu, alea kendu" Añ. "Grain, céréale" Dv. "(Gc), grano, semilla y fruto de mieses" A.<br />
"Erroteagaitik, urun gitxi emoten dabenean: 'emoizu alea' esaten da (V-arr), del molino, cuando produce poca<br />
harina, se dice 'aliméntale'" Ib. (cf. infra (7)). "Aunsgastaiñaak, aleluzekia, grano un poco alargado (V-gip)" Iz<br />
UrrAnz 52. v. bihi, garau, 1 pikor, artale, GARI-ALE, GARAGAR-A., OGI-A.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII, aunque en vizcaíno sólo lo emplean<br />
J.A. Moguel (en una etimología) y Kirikiño. En DFrec hay 123 ejs., todos ellos meridionales, correspondientes a<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1040
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
diversas acepciones.<br />
Bada ganbar-alondegira ta aleen tokira ale ta grano uts garbia eramaten da. Mb IArg I 203. Garien uts-aldi<br />
batez jaitsi ziran Ejiptora ale eske. Ib. 335. Agotz eta ale ta gari zakar guzia. Ib. 203. Santiagok ereñi zituen<br />
Españian sei edo zortzi ale, edo Jesusen legea ar-erazi zien beste anbat gizoni. Ib. 361. San Isidroren gari<br />
ereitea miragarria zan: alea eskuetan artu, ta era onetan esaten zuen [...]. Cb Eg III 338. Etxetik atra aleak,<br />
ogiak, jatekoak (210). LE-Ir. Ebatsi zue estakit zenbat erregu ale (210). Ib. Astuak esan gura dau astiro doian,<br />
edo astunak. [...]. Zaldija ale, edo garau zalia. Mg PAb 183. Lastoa, ta belar gaistoak alde batean, ale garbia<br />
bestean. AA III 289. On da noizik bein ematea zai bustia ale batzuekin nasturik. It Dial 99 (Ur garau, Dv, Ip<br />
bihi). Zelaiz zelai nabil / ale bat edo beste / ote dezadan bill. It Fab 34 (en boca de un ratón de campo). Ez det<br />
nik nai alerik, / ez det nai iriñik, / baldin ill bear bada / orrela gazterik. Ib. 44. Nere jaiot-erriko soro batean<br />
billatu izan det, beste askoren artean, arto landare bat lau buru ondo beteakin, eta oetan kontatu izan ditut bi<br />
milla irureun ta zortzi ale. Izt C 29. [Gari] ale garbi garbi txaua etxeratzen dutelako. Ib. 28. Zeruetako erreinua<br />
da mostaza alearen antzekoa. Ur Mt 13, 31 (Mb IArg I 209 mostaz-ale bihiaren gisakoa; Lç mustarda bihi, Dv<br />
mustarda bihia, Echn mostaza azia). [Apaiz barbantzu zaleak] dozenaka tragatzen / zituen aleak, / maskatu ere<br />
gabe / tripazai jaleak. Bil 124. Eta neretzat garirik ereñ ez dalako, [...] eta alerik ganbararatu eztalako orañ<br />
penatu bear ez nitzake. Arr GB 51. Nere betroiak ez du / auko loalia, / egunero nai ezik / ogi-alia. Xe 299.<br />
Mostaza ale bat aña fede bazendu [...]. Bv AsL 187. Gariak dagoz alez betetan mardo ta zarden. AB AmaE 191.<br />
Aurten lasto luzia ta galburu txikia, jauna, eta izango du ale gutxi. Sor Bar 77.<br />
(s. XX). Purra, purra! Tira, gaixoak, tira, ale batzuek nere eskutik, azkenengo aldiz. Ag G 335. Alea galbai<br />
edo arraskoan garbitu behar da. Ib. 27. Ganbarako aleak eta ukulluko eleak urtean baño urtean gehiago urritu<br />
ziran. Ib. 129. Asi zan ale (garaun), urun eta ogi-saleroskuntzan. Kk Ab I 75s. Lurrean eraindako aleak (pikor<br />
edo biiak) usteltzean landare berriz jazten dira zugatz edo arbolak. Inza Azalp 110. Itzaiak alea-bitartean, berak<br />
[idiak] agotza yan bear dulako? Or Mi 85. [Txolarreak] irentsi du [...] alea. Ldi BB 70. Bizitzearen ondar-aleak<br />
/ larrañean eultzen ari! "Trillaba en su era las últimas mieses de la vida". Ib. 150. Badizut nik beintzat azi-ale<br />
onen emankorrez itxaropenik asko. Markiegi in Ldi IL 7. Usta-alea (mostaza-azia) ale edo pikor txiki txiki bat<br />
da berez. Ir YKBiz 179n. Larrañean alea ta lastoa [nasirik] dauden bezelaxe. Ib. 42n. [Artoak] ale ta lasto,<br />
onduak ditu. Or Eus 279. Eperrek landan dute / jalki dan alea. Ib. 349. [Ardiei] negu-buruan, bildur giñan ta /<br />
eman genien aletik. "También les dimos grano". Ib. 84. Artaburu aundiak eta ale astuna. TAg Uzt 293. Laiortzetan<br />
karraska igortzikatuz askatzen zaie alea [artoari]. Ib. 292. Hire ezpainak, [...] Ifar-aldeko elurretan erne<br />
diren bi gorosti-aleak. Mde HaurB 51. Dendari ziran, ale ta irin salerosketan aritzen ziranak. Ib. 17. Ale asko<br />
emango ditun gari-landare ua. MAtx Gazt 17. Gari-aleak, babarrun-aleak ere alaxe jalkitzen dira galburu edo<br />
lekatik. Ib. 19. Illar-ale kaxkarrak. Ibiñ Virgil 71.<br />
(Uso fig.). Urrutitik etorri amets zurrunbiloa / bata bestearen ondotik [...]. Multsoaren ale guztiak / bata<br />
bestearen ondoren / etenik, bereizturik, / A-le-rik-ale-bat-ba-te-an, / ba-kan-du-ak-a-le-tu-ak. Lasa Poem 65.<br />
Biribiltasun horretan ipintzen zituzten Eleatarrak, alea (sic) hazian bezela, era eta indar guziak. "Los eléatas<br />
hacían contener, como en germen, todas las formas y todas las fuerzas". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).<br />
v. tbn. Zait Plat 41.<br />
(Como primer miembro de comp.). "Alezati (Hb) portoin de grain (dîme)" Lh. Ale-zorro batek lurrera<br />
erortean, zaratarik aterako al luke, ale batek eta bakoitzak otsik ateraten eztuen ezkero? Zait Plat 41.<br />
+ alee. (Pl.). Ikusirik animalea makurtzen bertzeain aleetara (194). 'Hacia los sembrados ajenos'. LE-Ir.<br />
Iten dire dañuak bertzeen alee ta gauzetan (199). 'En los sembrados y cosas de otros'. Ib.<br />
(Pl.). Cereal. Oloa da aleetan esne eta bikañik geiena eta onena ematen duena. It Dial 81 (Ur bedar garau<br />
guztijen artian, Dv bihi ekhartzen duten belharretan, Ip bihietan). Bazeuzkan bere akatsak; esnea geiegi neurtu,<br />
arrautzak azkar gorde, ogia giltzpean euki, [...] aleak kutxetan berak ipiñi, mallatutako sagarrak etxekoai jan<br />
erazi. Ag G 246. Denda txiki illunak, ogia, aleak, almendrak, mota askotako fruta, tabakua. Anab Aprika 18.<br />
Baziran emen zikiroak, aleak, datillak, pikuak eta erropa-saltzaleak. Ib. 35.<br />
Grano (de uva). v. MAHATS-ALE. Bide-bazterrian arkitzen zan masti batetik, batak mats-mordo bat,<br />
bestiak ale batzuek, mastia kimatu zuten. Bv AsL 182. Belar gaiztoak yan ditu nire bidexka izkutuak. / Ale<br />
bakanak dakartzi bide gañeko maastiak. Ldi BB 146. v. tbn. Or Eus 383.<br />
2. (V-gip, G; Lar, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A; SM EiTec1. Grano (de azúcar, de sal, de arena, etc.); objeto que<br />
se asemeje a un grano (cuenta de un collar, de un rosario, grano de granizo, etc.). "Abalorio, cuentas de vidrio de<br />
diferentes colores, beira nabarrezko aleak" Lar. "Cuentas de Rosario, aleak, garauak, boillestak" Ib. "Grano,<br />
cosa pequeña y casi redonda" A. "Grano. Apurtu atan (zaidan) erremintxa onek galtzairu ona izateko ale<br />
larriegixa jekan" SM EiTec1. v. GATZ-ALE, HONDAR-ALE, SU-ALE, TXINGOR-ALE, TXINPARTA-ALE,<br />
URRE-ALE. Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu y autores guipuzcoanos desde finales del s. XIX.<br />
Errazago kontatuko lirake itsasoan arkitzen diran ur tanta, ta are-aleak. AA III 341 (313 are ale). Etzan<br />
geiago an otsorik ikusi; eta beste inguru guzietan arria egiten bazuan ere, an etzan erorten ale bat ere. Bv AsL<br />
181. Lenbiziko kuadrua ondatu zigun Lazaro-eguneko kazkarabarrak arriya añako aliakiñ. Sor Bar 23.<br />
Errosarioa txuria zen, [...] eta errezatzen bazuen bezela aleak iragotzen zituen beatzetan. Goñi 27. Ateratzen<br />
zaizkit urtero ale gorri abek [...] Atrebituko zera esatia au ez dala baztanga? Noiz izandu ditut nik onlako grano<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1041
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gorriyak? Iraola 138 (ref. a la varicela). Agur-Maria bakoitzean beatzak errosarioaren ale bat ikuturik. ArgiDL<br />
120. [Ondarrak] ezitzen du [...] ur aundi aren bularra. [...] Ale bakoitza berez aul dala [...] elkar artuan,<br />
indarrik ez da, / deragionik zotuku. Ib. 386. Kutun-mota asko zerabiltzkiten megalitos-aldiko euskotarrak:<br />
arrilorak, basurde-letagiñak, arriikatz-aleak eta artxuri borobillak. JMB ELG 87. Lenengo xortak euri zitxinan,<br />
eta arri-bildurrik ez. Ala ere zenbait ale yalki zetunan, baña kalte egitekorik ez. Or QA 74 (Eus 344 arraultza<br />
bezain ale aundia / iñoiz jautsi baitaroa). Ezpañak dardarka, lotsazko bi malko ale begietan, amorru beltza<br />
biozpean. MAtx Gazt 45.<br />
Grano de arena, (pequeña) aportación. Euskerari ez iltzen laguntzeko, ezin ditezke amar milla peseta zikin<br />
batu. [...] Aitortu bear degu gauzatxo bat: aberatsak eta txiroak eztutela, alegia, berdin eman. [...] Gaurdaño<br />
bildu-mordotxoan, geiena beartsuen alez egiña da. Ldi IL 105. Aien ondoan, gure olerki auek, aide zaarregia<br />
izango dute norbaitentzat. Gabriel Zelaia ta Blas Oteroren alboan, oso lengoak gera. Ala ere, nik emen utzi nai<br />
izan det, nere alea. NEtx LBB 212. [Oihenartek] sortu eta utzi zizkigunak, euskaldun ondasunari bere baitatik<br />
erantsi zizkion aleak, bere neurtitzak dira. MIH 238.<br />
3. (V-gip ap. Elexp Ber; Lar, Añ (G, AN), H). (En contextos negativos, provisto siempre de suf. partitivo -rik).<br />
Nada; ninguno. "Ninguno, ni uno viene, alerik eztator. Ninguno se ha quedado, alerik, garaurik geratu ezta"<br />
Lar. "Zazpi txal eruan zittuan ferixara eta etzeban aleik saldu" Elexp Berg. v. infra ALE BAT, ALERIK ERE,<br />
ALERIK ERE EZ, ALERIK SANTARIK.<br />
Tr. Documentado en Cardaberaz, Arrue y en autores guipuzcoanos modernos.<br />
Zenbat aldiz au entzun det, ta alerik sentitzen ez det! Cb Eg II 20. Alerik malmetitu gabe, ta alakorik ez baliz<br />
bezala, erantzuten dio. Cb Eg III 361. Euskalduna bazera, alerik oartu gabe, ta alakorik ez baliz bezala, neke<br />
gabe, zuk itzegitean, or eskribitu dan bezala beti esaten dezu. Cb EBO 28. Nik eztakit anaia bat orrela tratatzeko<br />
zer motibo dezun. Nik alerik ematen eztizut; eta alere begiz ezin ikusi nazu. Cb Just 103. San Agustiñek alerik<br />
estutu gabe dio, danzara dijoazen kristauak danzatik ez kristau, baizik jentill edo fede gabe egiñik irtengo dirala.<br />
Donce 15s. Zuk, zugatik eta zure bekatuak gatik daramazkian neke, trabaju eta heriotza, alerik sentitzen ez<br />
dituzu. Arr Orac 270. Saiatu arren batzuek / ezin dute alerik atera, / Oriyon bada erri guztiya / tapatzeko lain<br />
bandera. Auspoa 59, 58. Ez naiz gutxi aritu, errezo ta kandela. Aita San Antonio Urkiolakoa, balia bekit! Aita<br />
San Jose doatsua, arren, seme bat lenbailen! [...]. Baiña emen eztator alerik gure etxera. NEtx LBB 176.<br />
(Seguido de sust.). Nada de, ningún. Ta ori guzia alerik pena, ta kezka gabe. Cb Eg II 90. Leize hura<br />
basauntz onen bizilekua zan, eta ala, alerik uzkurtasun gabe barrura sartu, eta Jenobebaren aurrean geratu zan.<br />
Arr GB 44. Egia diozu seme maitea, alerik kezka gabe egongo naiz. Ib. 63.<br />
(Precedido de sust. con suf. -rik). Nada de, ningún. Ala egun bian eskribitzera ta irakurtera oriek, eta<br />
orrelako aisa, ta nekerik alerik gabe, egingo zera, ta Erdaraz, edo Latiñez baño errazago. Cb EBO 28 (Harriet<br />
traduce "sans aucune fatigue"). Aserre edo inkietaziorik alerik gabe. Ib. 60. Munduak ikusi duen mirari andi edo<br />
marabilla guztizkoetatik bat dudarik alerik gabe, Arte au da. Ib. 29.<br />
(Precedido de tema nominal nudo). Nada de, ningún. "Aur alerik eztegu (G)" Darric (ap. DRA). Aor beste<br />
zenbait santuario, euskaldunaren ondo gogokoak: Urkiola, Aralar, Lezo. Ta kanta-alerik ere ez dute izan eliza<br />
ospatsu oiek gure aurrekoen aoan. SMitx Aranz 185.<br />
4. (G-to ap. A; H (V, G)). Fruto en general. "Ondo bakoitzak makiña bat ale izandu zuen igaz! ¡cuánto fruto<br />
produjo cada árbol (tronco) el año pasado!" A. Según Iztueta (92r) "pezón de la fruta". v. HARITZ-ALE,<br />
EZKUR-ALE.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XIX (tbn. en un ej. de J.A. Moguel y en<br />
Arrese Beitia).<br />
Ez dezu arte ale, lur-arbietan / Zerekin gosea ase ugari? Mg in VMg 99 (Zav Fab RIEV 1909, 30 arteezkur).<br />
Probinzia onetako mugape guztia da gaztaña tokia; eta onen ale gozo eldurik jalkia, bera da janari ta<br />
jakia. Izt C 151. Esan ditudan gutiperiak baizik etzaio bada egiten gaztañadiari, alik eta ale eder galantak<br />
ematen asi dedin arteraño. Ib. 150. Ale goxoak ere / eldu gabetanik, / gogoz jan da gaitz egiñ / ikusten ditut nik.<br />
Aran in JanEd II 145. Zeinbat lan andi egiten diran / Zugatzaz badakizue? / Zeinbaten ale gozo gozoak / Sabelak<br />
egiten bete? AB AmaE 466. Landarea jatorriz baldin bada urra, / Ezin emon lei berak alea intxaurra. Ib. 419.<br />
Esmeraldazko laranja eta sagar zugatzak, / Azukarezko ale urtsu ta umaotuak. Ib. 158. --Eta zer diyo sagarrak?<br />
--Sagarrak ez du ezer esaten, bañan erakusten du alia, eta aziya dauka, jauna. Sor Bar 78. Alerik ez duten<br />
arbolak osto ederra daukate. Ib. 79. Erori zitzaizkon begietatikan paparrera ur aleak baño negar malko<br />
aundiago bi. Apaol 54.<br />
(s. XX). Elizaurrea, sagar-urteetan sagaztiak alez bezela, gizakiz bete-bete-betea gekusen. A Ardi 45. Arto<br />
musker, / mendi, baserri zârrak; / ale gorriz / abailduta sagarrak. Ldi BB 64. Arraiak eta aleak (ur, intxaur eta<br />
kurkuxak) ziran orduko janaririk obeenak. JMB ELG 42. Agintzen dio Telli, bere semearen buru gañean<br />
ipiñitako sagar-aleari gezia yaurtitzeko. Goen Y 1934, 90. Aren erraietan sorturiko ale, arnari ta frutuak. Eguzk<br />
GizAuz 30. [Gaztainaren] ale jalkiak bildu ta bildu, / nexkak zakua bete du. Or Eus 77. Udazkenean ala jalki oi /<br />
da sagar umo-alea. Ib. 224. Gazisagarrak ere asko. Ale txikiak ziran, baña ugariak eta osasuntsuak. TAg Uzt<br />
303. Kolkora biltzen zitun sagar-aleak. Ib. 281. Balendinek sagar-gañetik aleak arduratsu kolkoratzen zitun. Ib.<br />
282. --Xabiertxo gaxoa! --Bai; bion arnasa dakarren gure sagastiko ale maitagarria. NEtx Antz 123. Apaizak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1042
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zeukan udare-arbol ederra alerik gabe utzi zioten Poli ez-beste txerpolariek ostuta. Anab Poli 90. Ainbeste<br />
palmera ta palmera ikusi ta ea ango datil guztiak biltzen ote zituzten, galdetu nion gidariari. Baietz, ez zala<br />
alerik bildu gabe gelditzen. Anab Aprika 43. Erne bitez lurrean arnari edo aledun zugaitzak ere, bakoitzari<br />
dagokion ale, azi ta guzi. MAtx Gazt 15. Pekatu onek, arrak alea bezela, osasuna jan dielako. Ib. 43. Oliondo<br />
guritik ere eztira ale berdiñak iaiotzen, borobillak, luzexkak eta tolare-ale garratzak baizik. Ibiñ Virgil 84.<br />
Basoek gurbiz-aleak dakazkite. Ib. 92. Mirtu-ale odol-kolorekoak. Ib. 62. Ardia dezu oso / gaztaña-zalia, [...]<br />
orbel tartian daki / billatzen alia. Uzt Sas 92.<br />
(Fig.). [Nolatan utzi diodan] dantzatzen emakume orren semearekin, oben ale [='fruto del pecado']<br />
zorigaiztoko orrekin. Alz Ram 44. Lurtarrok, ez beldur. Pake, maitaleak... / Altzoan dakartzit zorion-aleak... Ldi<br />
UO 21. Zure gogamenaren ale mardulak artuko genituke pozik, maiztxeago. Ldi IL 88. Oiek dira gogolantzearen<br />
aleak. JMB ELG 24n. Itz-ale gozo mardulik / eskeintzeko gai ezpada ere. EA OlBe 90. Nere barruan<br />
ez digart orain / zorigaitzaren ale bat ere. Ib. 56.<br />
5. "Un diente de ajo, ale bat" VocZeg 285.<br />
6. (V-gip, G; Bera). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 202. Ejemplar, unidad. "Etxe ale batzu (G)"<br />
Darric (ap. DRA). "Individuo, unidad en cierto sentido" A. "Zenbat legatz arrapatu dituzu? Lau ale bakarrik"<br />
Bera (s.v. ale). "Grano, pieza suelta. [...] Bai baña, a zan ale bat millan artian. Sí, pero aquél era un grano entre<br />
mil" Etxba Eib. "Unidad, pieza. Sagar arbola orrek, amar ale emoittu" Elexp Berg. "Ale bakar batzuk (G-azpgoi),<br />
ale batzuk (AN-gip), [...] ale banaka batzuk (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 202.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos del s. XX.<br />
Balia dute aundixkuena / arrai guziyen tartian, / [...] ale batzuek gelditu dira / Kantabriako partian. Tx B II<br />
97. Mazopak ere txikiyak janaz / bokoia añako aliak, / banda osua tragatzen dute, / izugarrizko jaliak. Ib. 97.<br />
Gu, giputzok, ezezik, bazan an ale bat edo beste Bizkaia ta Naparroatik. Ldi IL 46. Mistralek ongi (ta gaurki)<br />
darakus gizon ale baten esku naroak zer dezaken, asabaen mintzoa eriotzarengandik begiratzeko. Ib. 37. Oitako<br />
kantazar bat aitatua dizut lenagotik. Ona emen beste ale batzuk, jakingarrienak. SMitx Aranz 49n. Azkueren<br />
"Romances y cuentos. Tomo X"an ere badituzu ale batzuk. Ib. 131n. [Asi ziran] erritarrak arrika gurdiari lurra<br />
arriz garbitzen. Ikaragarrizko zaparrada bota zioten. Gurdiaren gañera ale ederrak erori. Anab Poli 102. Zulo<br />
artan gordetzen zituzten lergai-aleak soldaru prantzesen danbagiñentzat. Ib. 23. Aien sistema politikoetan<br />
banakoa, ale bakarra edo indibiduoa erabat gelditzen da baztertua. Vill Jaink 173. Izadiak ala egiten duela?<br />
Ori ezin ukatu. Alea, banakoa galtzeagatik bost inporta zaio ari, pilla salbatu ezkero. Ib. 87. Gaiñera, ni ez naiz<br />
bakarrik. Mordo baten barrenean aurkitzen naiz kokatua, mordo baten alea banitza bezala. Ib. 88. Burubide<br />
onetxek eragin dit XVIgn. mendeko bi gaztel-idazle aitorren olerki onenak euskerara itzultzen [...]. Orain dala<br />
gutxi, Olerti aldizkarian ale batzu argitara eman nitun. Gazt MusIx 8. Gaur biotzetik agurtzen zaitut / Juan dan<br />
aspaldiko partez, / emen aurrian arkitzen diran / bertso ale auen bitartez. Uzt Sas 280. Geiagotzat euki bear<br />
dugula ortz bat bakarra, diamante-alea bera baiño. "Un diamante". Berron Kijote 204.<br />
Ejemplar (de un libro, revista, etc.). Noiz-edo-noiz egillien batek argitaltzen badu bere lana, amar ale<br />
biraldu bear ditu batzaldi onen zuzentzallientzat. EEs 1911, 182. Igandeetan, egunkariak ale berezi bat<br />
daterake. Ldi IL 71 (v. otro ej. en la misma pág.). Idazki txiki apain bat egingon nuke [...]. Nik uste, orrela ale<br />
geiago salduko nituke. Ib. 34. [Erakustegian ipiñiko ditugu] ormagiri edo kartelen ale zaar eta berri. Ib. 117.<br />
Kanta-kantari liburua agortu-zorian det. Ale batzuek besterik etzaizkit gelditzen. NEtx LBB 293. Nere liburuaren<br />
ale-mordoxka erosiaz. Ib. 5. Argitaraldi honen eta guztien oinarria, Parisko Bibliothèque Nationalean gorde den<br />
ale bakarra. MIH 283 (v. tbn. 284).<br />
v. tbn. Zait Plat 119. Alzola Atalak 129.<br />
Ejemplar de muestra. Hizkuntza ere bere gisakoa dute euskaldun hauek. Hara zenbait ale, hitzez hitz<br />
jasoak. MIH 311 (v. tbn. en contexto similar 239 hona zenbait ale adibidez). Poesia landu honetan Oihenartek<br />
utzi zigun alerik bikainena aukeratu behar banu, irakurtzera noakizuen hamalauko hau bereziko nuke. Ib. 255.<br />
Ez noa hemen [huts] guztiak banan-banan izendatzera, adigarritzat aleren bat aipatzera baizik. MEIG VII 56.<br />
7. "(V-arr-oroz), alimento, en su sentido amplio de 'pábulo o pasto'. Gure ardiak ale onik eztauke ta ezin arean<br />
loditu, nuestras ovejas, como no tienen buen alimento, no pueden en manera alguna engordar" A.<br />
"Domekaraezkero nire oiñak tabernara berez doaz, baia arako alerik eztaukat eta kitu (V-arr), en llegando el<br />
domingo, mis piés van espontáneamente a la taberna; pero no tengo alimento (es decir, dinero), para allá y se<br />
acabó" Ib. "Karobientzako alerik (egurrik edo otarik edo...) eztaukagu (V-arr), no tenemos alimento (leña,<br />
argoma o cosa por el estilo) para el calero" Ib.<br />
8. (Fam.). Sin un significado determinado, da a entender algo grande, exagerado, inesperado, etc. Pernando<br />
etzan olakuetan / isillik egon-zalia, / asko pentsatzen etzan aldetik / ematen zuen dalia; / arentzat ere sumatu<br />
zuben / uste etzuen alia. Tx B I 153. Aidean eder usoa, / mendi-mendian, pagoa... / Etxe gaingorriak emana / kea<br />
dun ederragoa. Ale galanta egia izateko olerkariak diona, alegia usoa baiño ederrago kea. Aitzol in Ldi UO 5.<br />
Euskeltzale batzuk ere gai ontan ale ederrak bota izan ditute. Batek dionez, erderazko ángulo itza euskeratik<br />
dator. PMuj Y 1934, 164.<br />
(V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Colocado detras del nombre, grande. Egundoko neska alia azi da Miren. Arek<br />
arrapau juan mozkor alia" Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1043
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Ale, pifia en general en la pelota (G-azp)" A Apend. "Mentira grande, trola. Ori dek alea!" Gketx Loiola.<br />
(Ref. a la borrachera). Artu zituan batek eta besteak emanak, ez dakigu zenbait kopa koñak, zerbeza eta<br />
naste, eta atxitu zuan egundoko alea. Urki Baserritarra 5-1-1907 (ap. DRA).<br />
Elemento, pieza. Orain erosi dietena... [astoa] / Au bera ere ba-da alea! / Atsa, zornea eta illea / Mordoka<br />
dario. JKort EuskOl 1931, 28.<br />
9. "(V-gip-al, arc, ...), botón" A. v. soinale, 2 alla. Txamarrak kendu dituzte, eskumuturrak zerbait jaso,<br />
paparreko aleak askatu. Ag EEs 1917, 202.<br />
10. "Ganga, ganancia, negocio. Eibar-era noa, orain an ditut aleak-eta" Gketx Loiola.<br />
11. "Aliak. Zenbaitek potro, barrabil-en eufemismo gisa darabil. Ik dauzkak aliak, ik" Elexp Berg.<br />
- ALEAK OSO IZAN. Andikan zortzi egun baño len / asi zan kartak biraltzen: / bere etxean bisitatzera /<br />
enitzadela azaltzen; / beste batzuek esan ziyoten / ote nebillen tentatzen, / Berialatik asi zitzaidan / inbusteroka<br />
tratatzen, / aliak oso dituenari / ori etzaio tokatzen. Tx B I 70 (ELok 364 interpreta 'zuhurra izan').<br />
- ALE-ALE BATZUK. "Ale-ale batzuk, unos, muy pocos (G-bet)" A Apend.<br />
- ALE BAT. (En frase negativa). Ninguno. --Maldizio bakoitzagatik penitenzian, lenen topatzen dezun<br />
pobreari orrako botoi orietatik bat eman bear diozu. [...] --Galdua naiz: adio nere botoi ederrak: ale bat ezta<br />
geratuko: diranak laster joango dira. Cb Eg III 390.<br />
- ALE-MEHATZ. "Alémiatz, mazorca de pocos granos" Iz ArOñ.<br />
- ALERIK ERE (G ap. A; Lar, Añ, H). Ninguno; nada. "No faltó alma viviente, iñor ere, batere, alerik ere<br />
faltatu etzan" Lar (s.v. viviente; tbn. en Añ). "Alerik ere utzi gabe, sans (rien) laisser même en grain" H. "Alerik<br />
ere eztu, no tiene ni una (unidad de una especie dada)" A. Arengatik ere esaten ditue bada, liberalik etzula il<br />
alerik ere, baño bai lau karlista gutxienez tiroz josi. Or SCruz 89. Eta beurek etzuten aipatzen makur gabeko<br />
libururik, alerik ere. Or Aitork 119. Mendi aietan geien-geiena arritu ninduan gauza zan, txabolarik ez nuala<br />
ikusi alerik ere. Uzt Sas 353.<br />
- ALERIK ERE EZ. "Nada, negación, [...] (G, AN) alerik ere ez" Añ.<br />
- ALERIK SANTARIK. Ninguno. Milla Erregiña, edo askoz geiago Fedeko Libru santuak kontatzen dituzte;<br />
baña guzietatik alaxe bakar bat Jainkoarenik, alerik santarik, bat ere salbatu zanik, Eskritura sagraduak<br />
kontatzen ez du. Cb Eg III 333.<br />
- ALETAN. a) "Aletan dago (G), se dice de un árbol que está echando o cayéndosele el fruto" A (s.v. ale).<br />
"Aletan (G, AN-gip), desgranándose" Ib.<br />
b) (V-gip ap. Elexp Berg). En grano. "Birrindduta ala aletan emoten dotsazu garagarra beixei?" Elexp Berg. <br />
Nagusiarentzat, maisterrarentzat eta lurrentzat onena da errentan oiek ifintzea; baña ez dirutan, baizik aletan. It<br />
Dial 64 (Ur laboretan, Dv bihi partean, Ip bihitan). Babarrun gorriz utsak ornitzen / amonak badu gogoa. /<br />
Lupekoentzat, aletan beintzat / ez da janari goxoa. Or Eus 278. Babarruna, aletan, ez dute jaten arratoiak ere.<br />
Ib. 278n.<br />
c) En fruto. [Intxaurrak] aletan bere etekiña, amazazpi anega eman izan omen zituan; ale xamur goxo ta<br />
atsegiña benetan. Munita 51.<br />
- ALE-ZAPARRI. Mortero. Kollariak, ukendu-kutxarak, ale-zaparriak (mortero), arri landuzko aizkorak.<br />
Etxde Egan 1961 (1-3), 73.<br />
2 ale (S ap. Lh). 1. (Interj.). "Formule d'imprécation ou de ménace précédant une injure. Ale debria! Ah! le<br />
diable! Ale itxusia! Ah! le vilain" Lh. "¡Ah! (S; Arch ms.)" DRA. v. 3 are. Ale, kanaila figura, orai behar dun<br />
pakatu. AstLas 58 (23 ale, bandit paria, 27 ale gormant xarra). Ale inpertinent paria, / hola zidieia minzazen?<br />
Xarlem 1023. Ale traidore malerusak! / Zer düzie phensatzen? Ib. 346 (213 ). Hik behar hiena ausartu eni<br />
kolpu emaiten? Ale oki, fipua! [¿por koki fripua?] Abraham (ap. DRA).<br />
2. (V-gip ap. Elexp Berg; G-bet). (Interj. para infundir aliento o meter prisa). "Norbait animatzeko egiten den<br />
deihadarra. Ale Marino, ale! onena aiz ta!" Elexp Berg. --Ale!... Heldu hiza afariterat, Etxegaraien<br />
hotelerat!... --Ez... nik hobe diat hemen egon. Larz Iru 66. Egin-azu beraz juramentu betikotz ethorriko zarela!<br />
Hale! Juramentu egin-azu! Ib. 106. Ale. Goazen bestarat! Ib. 68. Ale, nere turnada orai! Huts baso horiek! Ib.<br />
52. Ale, kanta zak gurekin. Larz Senper 104.<br />
3. (Interj.). "¡Fuera! Benga, ale ortik, ixteko ordua data" Elexp Berg. v. 5 ala.<br />
3 ale. "(Hb), pâte de maïs" Lh.<br />
ale. v. 1 alu.<br />
alea. v. 1 aila; alegia.<br />
ale-ale. "Alboroque (AN-ulz)" A Apend. v. alboroke.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1044
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1 aleatu. Hacer vacilar (?). En Pouvreau hay aleatzea, sin trad., tras alea-alegia, alegiaz erran... <br />
Adiskidetasun falsoak ere espiritua lilluratzen du, aleatzen [; quizá alkatzen] duela nihor ea<br />
kastitatean eta debozionean iarriko denz. "Qui fait chanceler la personne en la chasteté et dévotion". SP Phil 301<br />
(He Phil 302 lilluratzen eta zoratzen du presunaren spiritua kordokarazterañokoan).<br />
2 aleatu. "Alear, mezclar o fundir plata u oro de diferentes leyes, [...] aleatu, zillarra edo urrea nastu, nahasi"<br />
Lar.<br />
aleatu. v. alegatu.<br />
aleazio, aleazino (V-gip ap. SM EiTec1). Aleación. "Bolfran eta tustenozko aleaziñuak" SM EiTec1 147.<br />
alebio. v. alibio.<br />
aledertxo. "Aleder (V-ger), extremo aseo, aliño esmerado. Lo he oído en la frase siguiente: aledertxuan<br />
darabilguz soiñekotxu onek (V-ger), nosotros usamos curiosamente estos vestiditos" A.<br />
aledin. v. ailadin.<br />
aledistatu. "Aljofarar, voz poética, aledistatu, aledistez apaindu, janzi" Lar. "Aljofarado, aledistatua, aledistez<br />
apaindua, janzia" Ib.<br />
alediste (Lar), aledisti (Lar). "Chaquira, grano de aljofar muy menudo o de vidrio, alediste txea" Lar.<br />
"Alfojar, perla menos fina y desigual, aledisti txikiagoak" Ib. "Aljojarar, voz poética, aledistatu, aledistez<br />
apaindu, janzi" Ib. "Aljofarado, aledistatua, aledistez apaindua, janzia" Ib.<br />
aledun. 1. Abundante en granos, en frutos. Ekusi zituen elkarren aldean zazpi gari-ondo, buru andi aledun<br />
ederrak zituztenak. Mb IArg I 392. Erne bitez lurrean arnari edo aledun zugaitzak ere, bakoitzari dagokion ale,<br />
azi ta guzi. MAtx Gazt 15. Udazken aledun eta lodian. "En el otoño denso y frutal". LMuj BideG 100.<br />
"Ezne itzulia eta mindua ta mindua eztira berdiñak: ezne itzulia aleduna da ta artu lezake; ezne mindua zarra<br />
izan oi da ta ezin artu liteke, [...] la leche vuelta tiene granos y se puede tomar" A (s.v. ezne).<br />
2. "Gramíneo" A DBols.<br />
aleen. v. alaen.<br />
alegai. Alegría. Betikorra ta neurgia, gusti-betelia, gogo-poza ta bijotz-alegai egizkua Jaungoiko<br />
Jaungoikua da. "Vera cordis lætitia". (Imit II 5, 3). Arriand JEL 1908, 306 (Ol biotzaren benetako poza).<br />
1 alegar (V ap. A Añ (V)). Cuajo. v. 3 legar.<br />
2 alegar. "(G-bet), cascajo" A. v. 1 legar.<br />
1 alegatu (SP , Urt I 457, Gèze), aleatu (VocBN). Alegar, aducir. "Alléguer" SP. "Agere exemplis,<br />
ixenpluak ekhartzea, [...] alegátzea, [...] erakustea" Urt I 457. "Alléguer, soutenir; allégué, soutenu de vive voix<br />
un fait, une cause" VocBN. "Alléguer" Gèze. "Exposer" Ib. 331.<br />
Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Axular, Chourio y, ya en el s. XIX, en Goyhetche. Al Sur sólo en<br />
Arrue.<br />
Hunetakotzat exenplutan frangoki alega ahal dezaket zure Bearnoko herria. Lç Dedic 5v. Ezta zertako nehork<br />
hemen deabruén ez spiritu satsuén testimoniajerik alega dezan. Lç Adv ** 5r. Baina gure Iaunak hemen<br />
alegatzen duen razoina zer erran nahi da? Lç Ins D 5v. Baldin perfektoénak ere, punktu huts bat bere buruaren<br />
iustifikatzeko alegatu nahi balu [...]. Ib. E 6v. Iainkoaren hitza gabe ordenatzen duen zerbitzu guzia falsu da,<br />
zer-ere intenzione on eta zer-ere kolore nehork alega ahal baiteza. Lç ABC I 4rs. Berri direino egotzi behar dira,<br />
zeren bertzela nahiko du deabruak akhometatu eta alegatu, obra zahartu dela, eta hartan zuzen duela. Ax 79s<br />
(V 53). Zeren iakin behar duzu ezen eztela gero, zuk ioan behar duzun lekhu hartan, arrazoin alegatzerik. Ib.<br />
154 (V 101). Eta berriz bertze aldetik nola iustiziak alegatzen zioen legeak begiratu behar zirela. Ib. 347 (V<br />
231). [Heren gidamendia] emanen dute doktor saindiek alegatzen dutien authoritate saindiek. Tt Onsa 14. Lan<br />
garaiari ere lotzen zaio, eztu alegatzen ahal eskasa. Ch III 5, 4 (SP ezta arrankuratzen ezinaz, Mst eztü, ezin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1045
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eginen gañen, soltantxarik galthatzen). Baldiñ ezpaduzu zure burua iustifikatzen, alegaturik merezitu<br />
gabe gastigu gogor hek pairatzen tutzula [...]. Ib. 25, 5. Eskusatzen da axeria, / Alegatuz hemen bere<br />
iñorantzia. Gy 274 (v. tbn. 65). Yanot lapiñak orduan / Alegatu zaizkan betan / Kostuma eta usarioa.<br />
"Jean lapin allégua la coutume et l'usage". Ib. 233s. Juramentu hura heriotzeko estura larrian eragin zidatela,<br />
alega nezake. Arr GB 65.<br />
2 alegatu. Preparar. v. adelatu. Zergatik ago kanpoan? Alegatu tiat etxéa eta lekhúa hire kameluentzat. Urt<br />
Gen 24, 31 (Dv antolatu).<br />
alegatzaile. "Causidicus, lege gizona, [...] justizia gizona, [...] arrazoñ alegatzaillea" Urt IV 339.<br />
alege. v. alaige.<br />
alegeki. Tristemente. Alegeki ikustatu zuan indargea. Zink EEs 1927, 84.<br />
alegera (V-arr-oroz-och, L, BN, S; SP , Urt I 444, Ht VocGr 366 , VocBN, Dv, H), alagera (S; Lecl,<br />
Arch VocGr, Gèze, H), alegere (V; alegerea det., Lar), alegre (V-gip). Ref.: A; Lh (alegera, alagera); Lrq<br />
/alagéa/; Iz ArOñ (alégere), Als (aurpegi); Elexp Berg (alegre). Alegre (a veces tbn. en sentido peyorativo).<br />
"Allègre, réjoui, plaisant" SP. "Agitare gaudium, alegera izatea" Urt I 444. "Gaillard" Ht VocGr 366. "Gai,<br />
joyeux" Dv. "Alegera naiz, je suis joyeux" H. "Aretxek zien jaixak, eta alegriak gaiñera e, alegriak. [...] Oso<br />
gizon alegria zan" Elexp Berg. v. 1 alai, 1 arrai.<br />
Tr. Documentado en autores de todos los dialectos ya desde Leiçarraga. Su uso va disminuyendo desde<br />
mediados del s. XIX, especialmente en el Sur (en favor de alai), donde en el s. XX sólo se documenta ya en<br />
bersolaris y diálogos populares. En textos labortanos y bajo-navarros se encuentra la forma alegera (tbn. en<br />
Tartas), junto a algunos pocos ejs. de alegeraia (det.) en Arradoy y de alegre en Etchamendy (105, 73); hay tbn.<br />
alegre en unos versos labortanos recogidos en ChantP (104); los suletinos emplean alagera, y en la tradición<br />
meridional hay tanto alegre (ya en Beriain y EgiaK) como alegere (ya en Lazarraga), siendo algo más frec. la 1.ª<br />
forma. En DFrec hay 6 ejs. de alegera, 4 de ellos septentrionales.<br />
Skripturák Testamentu berri haur Ebanjelio-ere deitzen du, zein erran nahi baita hanbat nola berri ona eta<br />
alegera. Lç Adv ** 4r. Zeña zan egun alegerea. Lazarraga 1181r. Berri au ain ditxosoa eta alegrea. Ber Trat<br />
42r. Kontentez duela hirri alegera begian. EZ Man I 97. Ain egun alegrea akordetako. EgiaK 90. Begitarte<br />
alegeraz. Ax 294 (V 196). Ilkhite alegerak hainitzetan bihurtze tristea dakharke: eta arratseko bespea arraiak<br />
biharamuneko goiza ilhun egiten du. SP Imit I 20, 7 (Ch alegera ilkhitzen da). Zein gauza eder eta alegera]ri[<br />
den ikusteaz anaia debotak [...] bere eginbidetan ongi daudezila. Ib. 25, 5. Zein othuruntza gozo eta alegera, zu<br />
zeroni ianharitzat eman zaizkigunean! SP Imit IV 2, 4. Biziak [aurpegi] alegerea ta ilak aserrea. CatAnz 6. Bere<br />
klero eta populu ororekin esker alagerak Jinkoari rendatu. Tt Arima 120 (Onsa 67 alegera). Zelüko müsika eta<br />
kantore alagera batek. Bp II 18. Jaiotza onen barri alegriak / zabaletarren munduti. Urqz 79. Erribestean kanta<br />
alegererik ezin kantatuko det. Cb Eg III 310. Ta len pobre alegere zana, gero aberats triste egin zan. Ib. 349.<br />
Jesu Kristo zeruetara igo zan egun guziz alegrea. Ib. 324. Ta arpegi txit alegere batekin egon zan. Cb Just 125.<br />
Abenduba amabi / artuak zuritzia / mutil neskatillentzat / ondo alegria. DurPl 71.<br />
(s. XIX). Arpegi alegrea. Mg CC 109. Barre zoro, berbeeta alegre, ta [...]. Mg CO 278. Ezkondu zirala edo<br />
aranza beltzarekin, edo gaztañondoren batekin, eta bizi bearrak dirala egun argi-alegererik ekusi bage. AA II<br />
100. Bijotz argija, samurra, ta alegeria. fB Olg 25. Arpegi alegeriagaz. Ib. 23. Ikusten dozu, Praile bat dala<br />
edaalia, edo jokolarija, edo alegeregija. fB Ic II 220. Kanta eder ta alegria. JJMg BasEsc 282. Au jende ederra<br />
eta alegria! Echag 42. Zer da mundu onetan / suerte obea: / aberastasunakin / bizitza tristea, / edo ondasun<br />
gabe / bizi alegrea? It Fab 174. Agirian daramazkiten soñeko alegereaz bezin ondo janziak joaten dira<br />
Gipuzkoako nekazariak partidu ta apustuetara. Izt C 254. Karatera aski alegera dudala. Gy VIII. Bere liburutan<br />
asko izpiritu kolpe alegera eta hirri eragiteko tretu ereiñ izan dutela. Ib. IX. Iduritu zitzaitan, hain alegera eta<br />
bozkarioz bethea izan zen ene biziko lehen parte hura, itzali zela. Lap 18 (V 10). Umore ona nuien hoien<br />
khantatzian, / Gazte eta alegera, trankil bihotzian. ChantP 262. Abiatu zan [...] berri alegre hura ematera. Aran<br />
SIgn 77. Izketa alegrean [...] parrez eta algaraz. Ib. 51. Asi zan kantatzen, baña soñu alegeregoan. Zab Gabon<br />
44. Jo euskeldunen aire politak / Zortziko alegereak. AB AmaE 120. Pazkoa jai alegerietan. Ib. 262. Thanburin<br />
eta xirola alegera. Zby RIEV 1908, 85. Udako Eliza besta urtheko alegerenak. Ib. 83. Güzien bihotzak eraikiten<br />
eta ürgaizten, bere fede handiaz eta arimaren emetarzün alageraz. Ip Hil 75.<br />
(s. XX). Gizon alegera, etzen kantutik ixiltzen. Ox 196. Lagün alagera eta bihotz gozoko haren etxekimentü<br />
behex bat. Const 18. Atsalaskari alegera eta nasai bat egiten dute, ardoa ausarki kurriturik. Zub 22. Gizon<br />
maitea, alegera, pilotari leiala. Zerb Azk 115. [Etxe berriak] hain xuriak! Hain garbiak! Hain alegerak! Ib. 11.<br />
Mintzo naro, apartsu ta alegera. Etxde JJ 87. Oi, Baiona! Zer hiri alegera! JEtchep 84. Amodiozko kantu<br />
alegera bati lotzen zen. Ib. 60. Eztia zen, goxoa, ontsa ikasia, alegeraia, jostakina ere. Ardoy SFran 280.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1046
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Solasean ari zirelarik, begitarte alegeraia erakuts orori. Ib. 338 (186 begitarte alegera).<br />
v. tbn. Elsb Fram 130. Alegre: Balad 203 (52 alegera). Arti Tobera 284. Alagera: Etch 184.<br />
(Palabra, conversación, dicho...) jocoso. Mahainean eta konpainia onean dagoela, zerbait alegera eta<br />
plazergarri baitu erraiteko, hura erran beha du, guziek adi dezaketen bezala. SP Phil 364 (He 367 zerbeit gauza<br />
plazent eta alegeragarri). Guk ari konbersazione onaren izena eman diozokegu eta hitz alegera hetaz<br />
errekreazione honesta eta amolsua hartzen dugu. Ib. 340. Halaber gaizki errana berez arinki beharri batetik sar,<br />
eta bertzetik ilkhi litekeiena, erraiten ohi den bezala, finkatzen da enzuten dutenen fuinean, presentatzen<br />
zaienean zenbait hitz zotilletan eta alegeretan. Ib. 354. Orain oratu, gero arpegijak urreratu, eta gero berbatxu<br />
alegre bat esan. Astar II 151. Ez leuke itxi nai erromerija, jolas, danza eta berbaldi, edo konbersazinoe arin eta<br />
alegria. Ib. 16. Solas alegera bat / erranagatik, / Irri freskorik baizik ez dut izan nik / Maria ganik. Elzb Po 191.<br />
Frívolo. Eta nola beñere falta etzan eskribatzalle alegre bat, berriyak argitara illun eta oker emateko [...].<br />
Iraola 127.<br />
(Usos adv. y predicativo). Ezagutze hunekin konfortatuak erideiten gara tribulazionean, alegera tristezián.<br />
Lç Adv ** 8v. Alegere dago itsas aldean / uda ta negu beti naranjea. Lazarraga (B) 1180vb. Gaixtoak gezurrez<br />
dira alegera, eta egiaz triste. Ax 441 (V 288). Hala bekhatoreak ere kanpotik dirudi alegera, kontent, atseginez<br />
eta plazerez bethea. Ib. 512 (V 330). Badakite zeruko burgezek zein alegera den hango egoitza. SP Imit III 48, 2.<br />
Ene desgraziez alegera direnak bihur beite desohorearekin (Ps 69). Gç 54. Jesüs Kristen izenaren amorekatik<br />
gaitz hanitxen egartian alagera izatia. Bp II 76. [Bizkaitarrak dira] alegerak edo umore onetakoak. ES 110.<br />
Kontent eta alegera, ahalik lausterrena libro izateaz. He Gudu 121. Aldi batian alagera, bestian triste, orai<br />
bakhian, gero nahaspillan. Mst III 33, 1. Munduko eroak baño tristeago biziko ez gera; baizik aiek baño<br />
alegereago. Cb Eg III 215. Kolegioko guztietatik txit alegere ta laztanga despeditu zan. Cb Just 59. Kontent,<br />
alegera goaz gure etxerat, Jainkoarekin adiskidetu bagine bezala. Brtc 165.<br />
(s. XIX). Justuak beti / Kontent alegera / Dire ikusi / Prest obeditzera. Monho 84. Hepa, hepa, hepa, / Orai<br />
niz, orai, alagera / Zeren ene egitekuak / Bethi untsa beituaza. Xarlem 1286. Gizon gazten aitzinean alegeregi ta<br />
arraiegi agertzen bada, horrek berak asko ta asko bekhatu eragin dezake. Dh 73. Euren egunak iragoten ditubee<br />
alegere ta pozik. fB Olg 77. Inoren paltak pozik ta alegere entzuten ditubanak. fB Ic II 198. Nai asarre izan, ta<br />
nai alegere izan. fB Ic III 372. Soñubarekin gera alegre dantzatzen. Echag 116 (v. tbn. 98). Amodiotan den<br />
presuna / Ez da beti alegera, / Plazer bezanbat penetan / Pasatzen dixi denbora. Bordel 69. Eta badihoa alegera<br />
/ Diruaren zerratzera, / Bere kutxa zaharrean / Gilltza herdoillaren pean. Gy 81. Hola! dio, maitheñoak, alegera<br />
girade?Ib. 30. Ganbaratik atheratzen dire sartzean baino alegerago. Laph 250. Aiñ zan bera oial bat, sendo eta<br />
fiña, / Kolorez alegere, guztizko urdiña. AB AmaE 217. Oraiñ zu lako gizon txarretatik libre / Nagoalako bizi<br />
gaur naz alegere. Ib. 316. Txurrupat ere edan nuan da / animatua biotza, / txoria baño alegreago / Lekunberritik<br />
onuntza. Noe 29. Ez dituzte jarriko / biyotzak alegre. JanEd I 83. Beti alegre daude, / tristurarikan gabe. Xe 168.<br />
Txit komeni dirala / zait iduritutzen, / alegre daudenak / kanta ditzaten. Arrantz 23. Nere barrena dago / guztiz<br />
alegere. PE 91. Zelan bizi alegre pobre dan gizona? AB AmaE 278 (316 alegere). Nere gisa zenbait bada /<br />
Zorionez herrian / Alegera bizi denik / Zuhurtasun handian. Elzb Po 212. Soldaduek ere, [...] ezagun zuten<br />
etzirela alegera. Jnn SBi 157. Abierako komentütik alagera badoa Lisbonarat. Ip Hil 43. Eskualduna, lurreko<br />
jendaia guziek / Bethitik alegera ezagutu ditek. Arb Igand 141.<br />
(s. XX). Jangeiko ume sor eguneko Bazkoak igarbetza kain alegre, nola nik uste baitud igar. Mdg 147. Kemen<br />
fiestak ekuten tigu anitx alegre; aurten ere animazione andia dago jentiaren artian. Ib. 140. Zer nahi gerta<br />
zakion, alegera zen. JE Bur 65. Afari eder baten alde hiru [jarri gira], ezin alegerago hiruak. JE Ber 96.<br />
Aberatsak alegre, / kontentu pobriak, / guztientzat berdiñak / arduan legiak. JanEd II 13. Oiek alegre gelditu<br />
ziran / naikua diru artuta. EusJok 38. Baratze-taulenetan / badea lorerik / Alaba on bat baino / alegeragorik?<br />
Etcham 103. Oraiñ aitona alegre dabill / ederki ardoz aseta. Tx B I 219. Txoriya beziñ alegre giñan / danen<br />
aurretik etorri. Ib. 191. Alegre bizi banintzan ere / nago tristetzen asiya. Tx B II 55. Xoria bezen alegera<br />
badoazila. Barb Sup 91. Trenpe ederrenian badoazi alegera eta lorios Iruñeko besta ederretarat. Zub 109.<br />
Kanpoan alegera, serios elizan, / apez zintzoagorik etzitaiken izan. Xa Odol 133. Beraz, gaur Jainkoari esker<br />
emaitera / noakio, ta kantuz hasten alegera. Ib. 307. Segur, ez naiz alegera izanen egun hartan. In Xa Odol 293.<br />
Alegre bizi beti / gustura bertsotan / eta euskera izanik / guztiyok besotan. Lopategi in Uzt Noiz 55. Badoatzi<br />
alegera, gazte baitira. Ardoy SFran 125. Izan zitezte goxo eta alegera ororekin. Ib. 297. Mintzaira du gozo, /<br />
alegera oso, / pozaren gehiegia / nunahitik dario. Azurm HitzB 46. Eta alegere pasau ziran andik<br />
[kanposantutik], aitaren egin barik. Alzola Atalak 38.<br />
v. tbn. Tt Onsa 97 (158 alagera). Ox 165. Lf Murtuts 20. Mde Po 73 (Pr47 alagera). JEtchep 99. Alegre: Iraola<br />
31. Arti MaldanB 219 (204 alegere). Alegere: Otag EE 1887a, 242.<br />
Persona alegre. Alegera zaite alegerekin. SP Phil 328 (He 330 boz zaitezte eta alegera zaitezte alegera<br />
direnekin). Alegerekin alegeratu behar da eta nigarrez daudenekin nigar egin. Ib. 173.<br />
(Uso sust. tras. gen.). Lian lian bere, lian lian bere, gauaren alegerea. Acto 208. Alan bere, ire alegerea! /<br />
Ara ta onako eure bizitzea! / Ni barriz atsakabez / burdina artean emen naibagez. Zav Fab RIEV 1907, 543.<br />
+ alagera (S ap. Lh y Lrq). Un poco ebrio. "Gris, grisé" Lh. "Un peu ivre" Lrq. Tratu bat ona eginik<br />
ferietan, moltsa luze berdea diruz betherik, amiñi bat alegera zen. Nafar arnoaren zinezko gozoa! Barb Sup 129.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1047
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALEGERA-BELAR (-belhar Hb ap. Lh). Ajonjolí, alegría (Sesamum indicum). "Alegeria berarra, ajonjolio"<br />
Izt C 40. "Sésame" Lh. v. ALEGRIA-BELAR.<br />
- ALEGERA EGIN, ALEGEREGIN. "Canes hortari, ozarrak [...] alegeratu, [...] alegereragin, [...] alegeregiñ"<br />
Urt IV 146.<br />
- ALEGERA ERAGIN, ALEGERERAGIN. "Beare, dohatsu errendatzea, [...] alegeratzea, [...] alegerarazitzea,<br />
[...] alegereragitea" Urt III 317.<br />
- ALEGERA GABE. Triste, sin alegría. Kantatzera niazu / alegera gabe / ez baitut probetxurik, / trixtaturik<br />
ere; / nehun deusik ebatsi / gizonik hil gabe / sekulakotz galerak / enetako dire. Balad 214. Nulaz düdan<br />
khantatzen / alagera gabe. ChantP 110.<br />
- ALEGERAREN ALEGERAZ. De pura alegría. --Biba zuek!--. Eta denak ttapalakoka ari zitzaizkoten<br />
bizkarrean, alegeraren alegeraz. Lf Murtuts 23.<br />
- ALEGERARIK (BN-lab ap. Gte Erd 136) (EGON, JOAN ...). (Estar, ir...) alegre. v. alegeraki.<br />
Tr. Documentado en los dialectos septentrionales, en Lazarraga (alegererik) y en unos versos alto-navarros de<br />
comienzos del s. XVII (alegrerika).<br />
Hek bada ioan zitezen alegerarik konseilluaren aitzinetik. Lç Act 5, 41 (He goan ziren alegerarik; TB<br />
bozkariorekin, Dv boztuz). Eta eriden duenean [ardia] ezarten du bere sorbaldén gainean alegerarik. Lç Lc 15,<br />
5 (He alegerarik; TB bozkario handitan).<br />
Ni aren minez ilte ninzan da / a beti alegererik. Lazarraga 1181v. Yeinkuari otoi egiten darakodala zadutzen<br />
osorik eta alegerarik bere gra(zia) sainduian (BN, 1584). TAV 3.2.8, 155. Alegrerika egongo da / Martiri<br />
gloriosoa / Zeruko sillan jarririka / Kunpliturik deseoa (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21. Onak berriz hedoietan<br />
gora alegerarik / Aingeruen konpanian ioanen dire bertarik. EZ Man I 87. Gehiago ez ginduke plazerez<br />
antsiarik / Aitzitik har giñetzake penak alegerarik. Ib. 362. Eta elizara goazen boz eta alegerarik . EZ<br />
Noel 59. Eta alegerarik, ustez ezen ihizia sarean zuen [...]. Ax 388 (V 254). Bihurtu zen alegerarik bere diruekin<br />
etxerat. Ib. 430 (V 279). Ni sartüren nük / eta barrikota hartüren / eta gero biak gütük / alegerarik erretiatüen.<br />
AstLas 60. Zenbaitek uste zuten / Hilak gintuztela, / Alegerarik zauden / Herioa bezala. Bordel 43. Phartitu<br />
nintzen herritik, bihotza alegerarik. ChantP 14. Maria ere joan zen alegerarik eta bozkarioa bihotzetik gaindi.<br />
Jnn SBi 35. Ezen ikusten zuen, harrek emanik ere argi eta laguntza guziak, hainitzak joanen direla alegerarik<br />
ifernuko bideari behera. Ib. 46. Badoha, bihotza alegerarik eta irria ezpainetan. Ib. 141.<br />
(s. XX). Oilaskoa egintxe zelarik, jautsi zen gure gizona, xoria bezen alegerarik. Barb Sup 104. Biriaturat<br />
joan zen, alegerarik. Biriatu bere aintzineko guzien herria zuen. Zerb Azk 84. Eta gizona joan zen alegerarik,<br />
alportxak lepotik eta sosak sakelan. Lf Murtuts 40. Loa ere ona izan zuen; gogoa arin, alegerarik jeiki zen. Ib.<br />
37. Nagusia, heldu nuzu alegerarik bihotza. Balad 90. Aita goazen, goazen / alegerarik etxera. Ib. 75 (93<br />
alagerarik).<br />
(alegerenik). Apostoluek ere orduan zedutzaten bere buruak dohatsuenik, eta ziren alegerenik. Ax 487 (V<br />
315).<br />
- ALEGERAXE (alageraxe S ap. Lh y Lrq). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Un peu trop gai" Lrq. <br />
Elkarrekin bakea egin ginian, eta guan ninduan etxera ethortzean baino alegeraxago, gauza hortan akabo<br />
zelako esperantzan. Elzb PAd 47.<br />
- ALEGERAZ. (Llorar, cantar, etc.) de alegría, por alegría. Eta ia Olibatzetako mendi ondora hurbiltzen zela,<br />
has zedin diszipulutze guzia alegeraz Iainkoaren laudatzen ozengi. Lç Lc 19, 37 (He bozkarioz). Baina oraino<br />
hek alegeraz sinhesten etzutela, eta miraz zeudela, erran ziezén. "De joie". Lç Lc 24, 41 (He bozkarioaren<br />
fuertsaz). Uste duzu ezen presuna hura triste dela, baiña enganatzen zara: zeren alegera da, eta alegeraz nigar<br />
hek egiteintu. Ax 501 (V 323). Alegeraz kanta beza / Orai mundu herriak: / Kanta beza boskarioz, / Huna obra<br />
larriak. Hm 66. Alageraz nik eztüt khantatzen, / Bena bai sofritzen, / Bai eta komünikatzen; / Etsaia espantatzen,<br />
/ Nulaz düdan khantatzen / alagera gabe. 'Gaîment'. ChantP 110.<br />
- ALEGER-OIHU. "Laetus clamor, bozkarioa, alegeroihua, [...] bozkariozko oihúa" Urt V 177.<br />
alegera-aldi (SP ), alagera-aldi (L, BN, S ap. Lh (sin trad., s.v. alagera)). Momento de diversión.<br />
"Alegera-aldia du, il est en sa bonne humeur" SP. Pasa-tienpoez eta alegera-aldiez. (Tít). SP Phil 365 (He<br />
368 dibertimenduez). Eztezazula bada mirets [...] zeren neure espiritua aphur bat largatzen dudan bere<br />
hersitasunetik eta tinkhezko gogoetetarik alegera aldi baten hartzeko. Ib. 366 (368 spiritua aphur bat orai uzten<br />
badut pausatzera eta errekreatzera). [...] non berak eztuen nahi beretzat zenbait alegera aldi hartu. Ib. 366 (He<br />
368 dibertimendu garabik).<br />
alegeragarri (Urt I 469). 1. (Adj.). (Lo) que causa alegría; entretenido, divertido. "Alacer" Urt I 469. <br />
Alegeragarri dira / Haren manu argiak. "Iustitiae Domini rectae, laetificantes corda" (Ps 18, 9). Hm 45 (Dv<br />
bozkariotan ezartzen dituzte bihotzak, Ol biotzaren poz). Noiz ere meza erraiten, edo enzuten baituzu, iduritu<br />
behar zaitzu hain gauza handi, berri eta alegeragarri maitatzekoa dela. SP Imit IV 2, 6. Norbeitek, konpaiñia<br />
onean, mahaiñean, baldin badu zerbeit gauza plazent eta alegeragarri errateko, erran behar du gora, guziek adi<br />
dezatentzat. He Phil 367 (SP 364 zerbait alegera). Artzainek ez zituzten hain laster entzun hitz alegera-garri hek,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1048<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
non aingeru oste bat hasi baitzen kantatzen Jainko Yaunaren laudorioak. Lg II 108. Barran zenak, bere guthun<br />
edo letrak, euskaraz iskribatzen zerauzkun, eta daukagu berri xahar alegeragarrien kondatzeko, bere parerik ez<br />
zuela. Lander RIEV 1913, 554.<br />
2. (SP). (Sust.). Entretenimiento, diversión, recreo. "Alegeragarria , chose qui fait réjouir" SP. <br />
Gitarraz edo zenbait bertze soinugarriz haritzea, kantatzea, ihisian ibiltea, hain ohorezko alegeragarriak dira,<br />
non hetaz ongi baliatzeko ezpaita bertzerik behar ohiko prudenzia baizen. SP Phil 366 (He 369 errekreazione<br />
batzu dire hain honestak). Bainan horrelakorik gertatzen denean erremedioa da gorputzari indar berriak<br />
emaitea zenbait legezko arin eta alegeragarriz. Ib. 499 (506 zenbeit deskansu eta errekriamendu permis<br />
direnez).<br />
- ALEGERAGARRIZKO (SP , sin trad.).<br />
alegerakeria. "Joyeuseté, en mauvaise part. Ordu txarrean erakusten ditutzu alegerakeria horiek, c'est à contresaison<br />
que vous montrez ces joyeusetés" Dv.<br />
alegeraki (L, BN, S ap. Lh; SP , Urt I 470, VocBN, Dv, H), alageraki (L, BN, S ap. Lh), alegereki,<br />
alegreki. Alegremente, con alegría. "Joyeusement, allégrement" SP. "Alacre, alacriter, alegeraki, umore onez,<br />
atsegiñekiñ" Urt I 470. "Joyeusement, gaîment" Dv. v. ALEGERARIK (s.v. alegera).<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales y en Lizarraga de Elcano.<br />
Damnatuiak ifernuian bethi dolorereki, / salbatuiak Ienkoareki bethi alegeraki. E 71. Ez tristiziarekin edo<br />
bortxaz, ezen alegeraki emaiten duenari on daritza Iainkoak. Lç 2 Cor 9, 7 (He, TB alegeraki). Alegeraki bere<br />
etxerat itzuli izan zen. Lç Dedic * 6r. Han bethi izanen duzu / gaztetasun gordiña, / han bethi alegeraki /<br />
eramanen adiña. EZ Noel 112. Alegeraki, deusen beldur gabe, salbatzeko esperantza, eta esportzu handi batekin<br />
zabiltzate. Ax 150 (V 98). Alegerakiago bizi da athez athe dabillan errumesa. Ib. 431 (V 280). Bere egitez gaitz<br />
den gauza ere, erraxten da, gogotik eta alegeraki hartzen denean. Ib. 486 (V 314). Aphur bat bortxa bageneza<br />
gure burua, nahiz den guzia gero bageneidike errazki eta alegeraki. SP Imit I 11, 5 (Mst ehiki eta alageraki,<br />
Echve erraz ta gustora, Ol erraz ta pozik). Ezpere paira zazu emeki ezin badezakezu alageraki. SP Imit III 57, 2.<br />
Amudioduna hegaldaka, lasterka eta alegeraki dabilla. Ib. 5, 4. Gure lagunak, gük bezanbat hontarzün dian,<br />
alageraki nahiz, Jinkoari hala laket zaiolakoz. Bp I 106. Har zazu pena hau, ez xoillki pazientki, baiñan oraiño<br />
alegeraki. He Gudu 95. Bi ilhabete heien buruan, bihurtzen da alegeraki hura immolatu gogo zuenaren<br />
eskutarat. Lg I 221. Ikhas dezakete Jephteren alabaren eskolan, immolatzen alegeraki Jainkoari bere buruak. Ib.<br />
222. Bere bizia alegeraki eman dutenak. Ib. 229. Ez xoilki bihotzthoiki, bena orano alegeraki. AR 159. Gorén<br />
goréna dá sufritzea alegeréki nola sanduek. LE Ong 45r. Pasatunainúke alegrekí orrén amóres. Ib. 97r. Guziak<br />
ofrituko ziozkan alegeraki Jaunari. MarIl 110. Jainkoak errezibitzen du samurtasunekin, barkhatzen dio<br />
alegeraki, barkhatzen dizka guziak eta bethikotz. Jaur 173. Bazohatzin, bideko nekheak alegeraki jasanez. Laph<br />
163. Bizi gaiten alegeraki, bizi atseginetan. Lap 5 (V 4). Pilotan aritzea alegeraki eta hazkarki. Arb Igand 143.<br />
Majek alageraki / Jarraiki / Zien bide hura. UNLilia 21. Solasik garbienez beterik mihia, / Beti alegeraki johan<br />
du bizia. Etcham 176. --(Sartuz alegeraki). Hor zarete? Larz Iru 52. Haurra nintzalarik, ixtorio hau biziki<br />
alegerakiago kondatzen ninan, dena irri eta espantu. JEtchep 45.<br />
v. tbn. Harb 335 (). Tt Onsa 67 (166 alageraki). Alageraki: ChantP 300.<br />
alegerarazi (L, BN, S ap. Lh; Urt III 318), alegera erazi, alagerarazi (L, BN, S ap. Lh). Hacer alegrar(se).<br />
"Beare, dohatsu errendatzea, [...] alegeratzea, [...] alegerarazitzea" Urt III 317. Gaitzek etzütie behar jagoiti<br />
triste erazi, hañ koraje aphürreki; bena lehenago alagera erazi, eta eskerren emaitera erakharri. Mst III 30, 6<br />
(cf. I 24, 6 alageratürenago dü kontzentzia xahü, eta hun batek).<br />
alegeraro (Lar). Alegremente. v. alegeraki.<br />
alegeratasun (SP , Urt I 470, Dv, H), alegeretasun, alageratasun (L, BN ap. Lh; Lecl), alageratarzun (S<br />
ap. Lh; VocBN), alagertasun (Lecl). Alegría. "Allégresse" SP. "Alacritas" Urt I 470. "Réjouissance, gaîté. Ce<br />
mot est un substantif vaguement exprimé" VocBN. "Gaîté" Dv. "État de joie, de gaîté" H. v. alegria,<br />
alegrantzia. Espiritu sainduaren hamabi fruituak. 1. Karitatea. 2. Alegeretasuna . Harb 25 (v. tbn.<br />
335). Biziko da bijotzeko alegeretasun gozoz ta pozgarri maitez beteta. fB Ic I app. 1. Primaberako egun<br />
ederretan Italietan bertze tokietan bezala, naturalezak hartzen duen alegeratasunean. MarIl 4. Bihotz guzietan<br />
ezartzen duen loria eta alegeratasun inozentaren kontinazionea. Ib. 5. Eta ene obraren alegeratasunak nere<br />
karateraren errespetua deusetan ere guti dezakela. Gy XI.<br />
alegeratto, alageratto (S). Ref.: Lh (alagera); Lrq /alageát'o/. Dim. de alegera. v. alegeraxka, alegeraxko.<br />
alegeratu (V-gip (-au); SP , Urt I 307, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), alegratu, alageratu (L, BN, S; VocS,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1049<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Lecl, Arch VocGr, H, Lrq), alegeretu. Ref.: Lh (alagera); Lrq /alagéat/; Iz ArOñ (alégerau). Alegrar(se). (Para<br />
la expr. 'alegrarse de' el complemento es por lo gral. un sintagma con suf. instr.; hay tbn. -gaz en los vizcaínos<br />
Capanaga, Urquizu y f. Bartolomé así como algunos pocos ejs. de -(r)en gainean en Leiçarraga y de sintagma en<br />
dativo en Belapeyre; con una oración como complemento, hay sust. vbal. -t(z)ea en J.A. Moguel e Iraola, part.<br />
det. en Iraola y vb. subjuntivo en Mendigacha y CatUlz (v. ejs. infra)). "Réjouir ou se réjouir" SP. "Devenir,<br />
rendre joyeux, gai" Dv. "Égayer. Guziak alegeratzen ditu, il égaie tout le monde. [...] Alegera zaitezte,<br />
réjouissez-vous" H. "Alégerau naiz, alegrarse" Iz ArOñ. AxN explica doiaz elikatzen, iragaiten (416) por bear<br />
adiña izanas alegratzen, pasatzen. v. alaitu.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos desde los textos más antiguos, si bien falta en<br />
autores como Mendiburu, Añibarro, Aguirre de Asteasu, Lardizabal, Duvoisin o Hiriart-Urruty. En el s. XX<br />
disminuye notablemente su empleo en el Norte, y queda restringida en el Sur a bersolaris y diálogos. Alegeratu<br />
es la forma gral. en la tradición septentrional no suletina y alegratu (-au) en la meridional. En textos suletinos<br />
hay alageratu (junto a alegeratu en Tartas; sg. DRA hay tbn. aillageratzen en la Pastoral Moisés). Al Sur se<br />
documentan además las formas alegeratu en Lazarraga, alegerau en Arrese Beitia, y alegeretu en este último y<br />
en fray Bartolomé (junto a alegrau). Para el part. de futuro en textos orientales, hay alegeraturen en Leiçarraga y<br />
Maister, y alegeratuko en Pouvreau (Imit I 24, 5), Haraneder (Lc 1, 14) y Monho. En DFrec hay 3 ejs. de<br />
alegeratu.<br />
Et alegra zaitez ongi (AN, 1415). ConTAV 4.2.1. Alegra bidi zure biotz garbiori (V, 1537). ConTAV 5.2.1.<br />
Boz eta alegera zaitezte, zeren zuen saria handi baita zeruetan. Lç Mt 5, 12 (He, TB, SalabBN alegeratu, Echn,<br />
Samper, Hual alegratu; Ker, IBk, IBe poztu eta alaitu). Eta anhitz haren sortzearen gainean alegeraturen dituk.<br />
"De sa nativité". Lç Lc 1, 14. Populu guzia alegeratzen zen harzaz egiten ziraden gauza glorioso guziéz. Ib. 13,<br />
17. Mahatsarnoak-ere gizona [...] fortifikatzen eta alegeratzen baitu. Lç Ins F 4r.<br />
Alegeratu didin ene gogoa. Lazarraga 1186r. Alegera gaitzazu zeure konsolamenduz. Mat 361. Hartzaz<br />
alegeratzen zaretenak. Ib. 303. Onetako erraten dizkiogula Aingeru san Gabrielek erran zizkion itzak, zeñes<br />
baitakigu alegratzen dela aunitz. Ber Doc 137r. Alegeratzatzu gure triste bihotzak. EZ Man II 152 (v. tbn. Eliç<br />
331). Alegera adi, beraz, berri hauk entzuteaz. EZ Noel 30. Guztiek, bada, zaitezte alegera <br />
berriez. Ib. 33. Alegera zaitea, [...] Parabisuan duzun alegrianza handi hura gatik. Harb 74. Alegradu bidi<br />
Kristiau erria / libradu dalako ondar ibaia. EgiaK 86. Zama pisu bat gaiñetik utzi duzula [...] eta alegeratu<br />
zarela. Ax 452 (V 295). Miraillean bezala hartan miratzen zen, haren alegeratzeaz alegeratzen zen, eta<br />
tristetzeaz tristetzen. Ib. 343 (V 228). Ongi egiten dugun guztiaz alegeratzen dira Aingiruak. Ib. 557 (V 356).<br />
Zeruko loriaren esperantzak [...] alegeratzen du giristinoa. Ib. 573 (V 368). Eta alegreetan dala aen gatxagaz.<br />
Cap 99. Alegera zazu bada egun zure zerbitzarien bihotza. SP Imit IV 3, 1. Alegeratzen naiz munduko zori onaz.<br />
SP Imit III 48, 6. Egüna sortzen dela ikhustian bezala, alageratü behar dügüla. Bp II 113. Erran zerion, güziak<br />
alageratüren zirela honen sortziari. Ib. 114. Zeren hekien aiphamena bera gure ohoratzeko eta alegeratzeko aski<br />
baita. ES 116. Ez da bere baitan alegeratzen baiñan bai Jainkoa baitan. Ch I 15, 3. Alegeratu behar baikara<br />
hura hain ohoratua ikhusteaz. CatLav 433 (V 205). Zeure presenziagaz alegretako bertako bienabenturaduak.<br />
Urqz 66. [Natüra] lürreko irabaziez alageratzen da. Mst III 54, 3. Ardoa ta musika erakarri, ta alegeratzeko,<br />
danzan ta ordikerian, ango usora asi ziran. Cb Eg II 186. Benzáit niór etzé alegratukó zure ilzeas, nola<br />
alegratzen baita ilzeas abrátsa. LE Prog 110.<br />
(s. XIX). Bien ondotik on dela hirurgarren kolpea / Oraino triste badire gure bihotz barrenak / Alegeratuko<br />
ditu menturaz laugarrenak. Monho 26. Ez naiz barnez alegeratzen / Gaixtaginen ondikoez. Ib. 134. Alegretan<br />
nas eukitia zubek ezagututeko portuna au. Mg PAb 155. Poztutzen edo alegratzen gerala aren paregabeko<br />
zorionaz. Gco I 463 (II 21 poztutzea edo alegratzea). Jo bedi bada soinuba, jentia alegeretako, baina ez<br />
pekaturako. fB Olg 33. [Ardaoa] zerbait geijago edanak, errazoia illundu, gogua alegeretu, odola berotu, ta<br />
[...]. Ib. 48 (24 alegreetia). Bada inoren paltak [...] entzunda gogua alegeretuten jatzunian, zelan esaten dozu, ez<br />
deutsazula gatxik gura? fB Ic II 197. Eba poztu, ta alegrau zan tentazinoiagaz. Ib. 241. Alegratzen denak<br />
berzeren gaitzaz edo penatu berzeren onaz. CatB 45. Alegra zazu bada, Jauna, zure zerbitzariaren anima. Echve<br />
Imit 414. Alegeratu naiz, erran izatu zaitanean: bihar goanen gare Jaunaren etxerat. EgunO in Arb Igand 175.<br />
Zeruetako obra onekin / alegra bedi bakoitza. Echag 239. Arnoño hunek alegeratzen / Ditan bihotzñoa niri.<br />
Bordel 78 (tbn. en ChantP 308). Eta beste zenbait orni mueta, zeintzuben edertasunak alegeraturik pozkarritzen<br />
dituen mendiak, abereak, eta gizakiak. Izt C 160. Erranen dautzut eztela izatu nihoiz nihon legerik, komentu<br />
zenbaitetan ezpada, hirri egitea eta eragitea, eta alegeratzea debekatu dukenik. Gy VIII. Ni ez nau ezerk<br />
alegratutzen / zu ikustiak ainbeste. Bil 105. Maite nauzula zuk erraiteaz / ni ez naiz alegeratzen. ChantP 70 (11<br />
alageratu). Txakur ori egon da / beti auleriyaz, / eziñ alegratu zan / zelebrekeriyaz. Noe 37. Orrek alegratzen dit<br />
/ nere biotz gaisoa. JanEd I 119. Gaur gabon da ta kanta bezaio billantxiku bat alegratzen ote dan. Sor Gabon<br />
31. Ordainez duk alegeratzen / Kantaz hik oihan guzia. Elzb Po 182. Artzaiñen dantza, salto ta uju ujuak, /<br />
Alegerauko dabez mendi ta basuak. AB AmaE 27 (384 alegeretu, 358 alegeretuteko). Alagera gitian Ama<br />
Dibino haren alagrantziaz. Ip Hil 179. [Maria Birjinak] zelia argitzen eta alageratzen dü. Ib. 214. O Egüberri<br />
gaia, / O, gai dohatsia, / Alageratzen düzü / Bihotzez khiristia. UNLilia 11.<br />
(s. XX). Alegretan naz potiñ ori gustokoa dalako. Ag Kr 150. Alegratzen naiz izen daien maitetue eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1050
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alabatue mundu guzien. CatUlz 55. Anitx alegraten naz erri korrek ar dazaun onki, eta gaizak ere erkin zizkiola<br />
gisa berian. Mdg 138. [Tudelako arnoak] alegratzen du / ene biyotza. JanEd II 73. Tabernariya nola triste<br />
gelditu dan, bota akiyok bertso bat alegratu dedin. Iraola 60. Alegratzen naiz orduan ez ikusiya. Ib. 77.<br />
Alegratzen naiz billatzia, zergatik mesere bat egin bear dirazu. Ib. 94. Gizona! Zenbat alegratzen naizen! Ib.<br />
126. Gero, etxeño bat edo bertze ikustearekin bidearen bazterrean edo [...], horra nun alegeratzen ziren. JE Ber<br />
10. Uda jiten denean da alegeratzen / zeren diren mendiak kabalez betetzen. Etcham 177. Artzainek<br />
bisitatzaileak ongi hartzen dituzte, behar orduan argitzen, eta beti ahalaz alegeratzen kantuz eta xahako ukaldiz.<br />
Lf in Casve SGrazi 14.<br />
v. tbn. Tt Onsa 113 (156 alageratu). Gç 44. AR 335. Dh 58. MarIl 68. Jaur 366. Mde Pr 235 (47 alageratu).<br />
Larz Senper 108. Alegratu: Acto 158. Zuzaeta 53. JJMg BasEsc 282 (-au).<br />
(Con -ago, suf. de comparación). Hagitzez alegeratuago izan gara Titeren alegranzáz. Lç 2 Cor 7, 13 (He<br />
gehiago are boztu gare; v. tbn. Lç 2 Cor 7, 7). Artzaina alegeratzenago da ardi errebelatu baten edireiteaz,<br />
artalde osoaren, larre onean alha dela iakiteaz baiño. Ax 554 (V 354). Ordian [azken jujamentian]<br />
alageratürenago dü kontzentzia xahü eta hun batek, ezi ez filosofiaren jakite barnak. Mst I 24, 6.<br />
"Poxi bat alegeratu da (BN-arb)" Gte Erd 223 (junto a erdi mozkortuta, moxkorxka da, pinpirrendua da, etc.,<br />
de otras zonas).<br />
- ALEGERATUXE (alageratüxe S ap. Lh y Lrq). "Devenir un peu joyeux. [...] alageratüxen eta alageratüxeko,<br />
[...] alageratüxerik, devenu un peu jouyeux" Lrq. Ordian hun dükezü zuretako, hersa zitian obra aphaler eta<br />
kanpotikuer, eta alageraxe zitian egitate hunetan. Mst III 51, 2.<br />
- ALEGERAXETAN (alageraxetan S ap. Lh (sin trad.)).<br />
alegeratxo, alegretxu. Alegrillo, ligeramente ebrio. Ondotxu edan, eta alegretxu ifini bai, baña orditu inos<br />
bere ez. Astar II 123. Edan ondotxu, eta alegretxu bai, baña orditu ez. Ib. 123.<br />
alegeratzaile. "Alegeratzaillea , qui fait réjouir" SP.<br />
alegeraxka, alageraxka (S ap. Lh y Lrq). (Dim. de alegera). "Un peu gai" Lrq. v. alegeratto.<br />
alegeraxko, alageraxko (L, BN, S ap. Lh). Dim. de alegera. v. alegeratto.<br />
alegeria. v. alegria.<br />
alegetasun (Bera). Tristeza. Zer / zoritxar dabil min / ta alegetasunez, / or, biotz-buru gain? Egieder UrreB<br />
19. Guda onek amaika naigabe ta alegetasun olerkariari iritxi dizka. Aitzol in Laux BBa VI.<br />
alegeurza (det.). Agradecimiento (h.l.). La falta de acento --no siempre de empleo regular en Leiçarraga--<br />
hace más probable que el tema sea alegeurz. --Dugun on guzia norenganik dugula ezagutu behar dugu? --<br />
Iainkoaganik, eta halakotz gure bizi guzian eskerrak eta alegeurzak emanez, hura bethi laudatu behar dugu. Lç<br />
ABC I 1r.<br />
alegia (L, BN, Sal, S; SP, Urt II 474, Lar, VocBN, Dv, H), alea (SP), ale. Ref.: A (alea); Lrq /alégià/.<br />
Tr. Además del gral. alegia se documenta alea en Haramburu y Axular y ale en Goyhetche (junto a alegia).<br />
Hay tbn., salvo errata, un ej. de aleia en Inza, junto al frec. alegia. En DFrec hay 417 ejs. de alegia, 395 como<br />
partícula, 22 como sustantivo.<br />
1. Como si (fuera, fueran...). (Con formas verbales no personales; siempre encabezando la cláusula). "Quasi<br />
vero, comme si vraiment, voire" SP. "Alea zuk egin, comme si tu l'avais fait" Ib. "Alea zu bertzera ioaiki zoaz,<br />
vous allez comme si vous alliez autre part, bertzelakotz bezala zoaz" Ib. "Alegia, itxuraz, iduriz" HeH Voc.<br />
"Alegia adv., feignant, cherchant à tromper par une feinte" VocBN. "Alegia ez atxeman, comme s'il n'avait pas<br />
trouvé. Alegia ez ikhusten, comme s'il ne voyait pas (sens irréel)" Lf Gram 344. "Alegia n'est employé qu'en<br />
incise, pour traduire comme si, et n'est jamais suivi d'un verbe à mode personnel" Ib. 344, pero éste, siempre con<br />
valor irreal, tiene que ser suplido en la traducción. AxN explica alea (284) por alegia.<br />
Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga y en el meridional Bilintx (cf., con todo, Iraola<br />
85: Aterako dira gabaz senar emaztiak igeltsu billa goiko kalian egiten ari diran etxera, eta alegiya illargiyari<br />
begira baleude bezela, zer egiten dute? patrikera guziyak igeltsuz bete eta etxian ustu).<br />
Eta marinerak unzitik ihes egin nahiz zabiltzala, batela itsasora erautsirik, alegia hek angurák unzi aitzinetik<br />
hedaturen. "Comme s'ils eussent voulu lâcher les ancres du côté de la proue". Lç Act 27, 30 (He alegia hek<br />
aingurak branka aldetik urrunago hedatu nahi; Dv aingurak burukitatik hedatzera abiatzeko itxuran, BiblE<br />
aingurak brankatik botatzeko aitzakiaz). Nork-ere bere burua hetarik [sakramenduetarik] pribatzen baitu, alegia<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1051
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hura iragan ahal, hark Iesus Krist eta haren graziá menospreziatzen baititu. Lç Ins F 1v. Faltatzera doanean /<br />
Begirauk isiltzetik, / Alegia ez ikhusten / Bai itxura egitetik. EZ Eliç 118. Bere bekhatu eginez bantatzea<br />
da mortal [...]. Egin gabeko bekhatu mortalez, alea hark egin, plazer harzeagatik edo nihor desohoratzea gatik<br />
bantatzea da mortal. Harb 173s. Hordiak eztaki zer hari den, eta etsaiak ere alea hark bertzeri eman nahi, zuri<br />
emanen deratzu. Ax 284 (V 190). [Jainkoak] alegia kolpatu nahi egiten du, maite gaituenean. Jaur 112. Alegia<br />
nahi zuhaitzerat igan, / Yauzten zaio abiaduran. Gy 308. [Bufuna] beharrira mintzatzen zaiote [arraiñei], /<br />
Alegia gero hark igurikitzen / Heien errepusta, bazagon entzuten. Ib. 155. Gaizandik, alegia atzemana hitzean,<br />
buruan hazka, erraten diote lagunei: [...]. Hb Egia 133. "Errial bat falta du / emen konturako". / Arrek erantzun<br />
ziyon / bere beriala, / len alegiya ez aitu: / "Zenbat, erriala?". Bil 130. Liburua idekitzen diat, Pello, eta hasten<br />
nauk alegia irakurtzen ixil-ixila. Elzb PAd 23. Jeiki eta zangopilaturik ezarri zuen ohea, alegia ohean etzan.<br />
Laph 149. Alegia jaun arrotz bat izanki, ifernuko printzea lihozko arropa batez jauntzia zen. Jnn SBi 64 (v. tbn.<br />
60). [Maria Antoanetek] kuraie guzia erakutsi zuen, nahiz hura alegia yuiatu behar egin zutenen aitzinean, nahiz<br />
gillotinatzerat, orga tonberoan, eraman zuten orenean. Elsb Fram 112. Bestia heiek [...] nahiz bere biktimak hil,<br />
[...] alegia bizirik utzi gogo, hetaz krudelki trufatu ziren, zonbait mementoz. Ib. 106. Erreboluzioneko buruzagiek<br />
igorri zituzten zortzi mila gizonen ingurua, lehenik deputatuen biltzarrera, alegia petizione bat hari presentatu<br />
beharrez. Ib. 97. Ordu arte, alegia ez hartako joan araz, eta orduan ager egiazko xedea: bortak hauts araz<br />
soldadoei. HU Zez 134. Alegia ez jakin Gobernamenduak zer duen eginik aste huntan berean! Ib. 211. Gizonak,<br />
kurturik, alegia harri bat hartzen, hartzen du bere gasna. Barb Leg 128. Maitia, zu enekin, alegia lo, haren jeideiai<br />
ez egon gor. Mde Po 48. Gaitzituarena egin zuten guziek, etxekandereak hitz horiek erraitearekin. Alegia<br />
irriz ere hasi ziren. Lf Murtuts 45. [Gatuak] bildu ginituen eta artei zahar batean hetsi. Emaztekia kexatzen hasi<br />
zen. Guk ez ginuen deus erraiten. Eta, gaixtoak, alegia xekatzen egiten ginuen. JEtchep 35.<br />
(Acompañado de bezala). Ez du [...] gobernamenduak holakorik galdatzen errientetarik. Baina, ba,<br />
Errepublikaren azkartzeko estakuruan [...], horren etsaiak alegia garraitu beharrez bezala, ororen orotan<br />
nahasteaz; orori jazartzeaz. HU Aurp 137.<br />
(L, BN, Sal, S ap. A; SP, Dv), ale (Lander ap. DRA). (En proposiciones sin vb. (salvo part. det. en función de<br />
adj.)). "Egotu naiz alegia hilla, j'ai démeuré comme si j'eusse été mort, faisant semblant d'être mort" SP.<br />
"Etzan adi alea eri" Ib. (in m., s.v. etzatea). "Semblant. [...] Goan zen alegia samur, il s'en alla faisant semblant<br />
d'être en colère. [...] Alegia irriz, nigarrez dao, feignant de rire, il pleure" Dv. "Alegia eri (L, BN, Sal, S),<br />
enfermo simulado" A. "Ale jaun, como si fuera amo. Ale gizon, como un hombre, varonilmente (Lander)" DRA.<br />
"Bazegokela alegia lo, que estaba dormido" (AN-erro). v. ALEGIA ETA. Halakotz Iauna delarik gaztigura<br />
berantkor / Eztuk zeren enganatu alegia ahantzkor. / Ezen zenbatenaz baitu luze pazienzia, / Hanbatenaz<br />
eman ohi dik gaztigu larria. EZ Man I 91. Halaber da higituren iustuaren lohia, / Alegia espiritu<br />
haragiez [sic] billuzia. Ib. 135. Zergatik penatzen zare hanbat gogoarekin, / Alegia ez bakea zuk Iaun<br />
puxantarekin? Ib. 51 (cf. H, citando a EZ: "alegia eztuzun bakea, comme si vous n'aviez pas la paix"). Haizeek<br />
soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79. Ahoa eznearen pare<br />
duke lehen hastean / Alegia Espiritu Saindua españean. Ib. 65. Halarikan utzten nauzu, alegia libroa, /<br />
Eta hala nola ez ni guztiz zure esklaboa. EZ Man II 14. Gau guztian egotu naiz alegia ni hilla. Ib. 33 (SP<br />
traduce: "J'ai demeuré comme si j'eusse été mort, faisant semblant d'être mort"; v. tbn. EZ Eliç 341). Ordea nik<br />
alea ni gor ez nuen deus aditzen, eta alea ni mutu ahorik ez nuen ideiten (Ps 37, 14). "Ego autem, tanquam<br />
surdus, non audiebam; et sicut mutus non aperiens os suum". Harb 329 (EZ Eliç 326 Ez aditu egiten dut / alegia<br />
ni gortu, / Ahoa eztut idekitzen / alegian [sic] ni mutu; Dv gorrak bezala [...] mutuak bezala). Gero<br />
berak, alegia, / Gutizia / Ioan Iesusi gurtzera, / Hangaintik itzul litezen, / Egin zezen / Otoi, berri ekartera. 'Puis,<br />
prétextant qu'il désirait aller lui même adorer Jésus'. O Po 61s. Eure gelaria ez potikeia, hant eztakia alegia hura<br />
andregeia. "Ne baisotte pas ta chambrière, de peur qu'elle ne prenne vanité, croyant devenir la maîtresse de la<br />
maison". O Pr 168.<br />
(ss. XIX-XX). Amek kasola bedera ardu zeien irun; / Haiek aldiz ez hartü, alegia ez hun! 'Elles n'en voulurent<br />
point, comme si ce n'était pas bon'. Etch 374. Asto-zaiñ bat behiñ zetro bat eskuan / Ale enperadore romano,<br />
zioan. Gy 305. Egiñ zuten xede / Elkhar aditurik, deusik hari gabe / Nor bere alde bizitzeko. / Ale aithorenseme,<br />
lazo. "Chacun d'eux résolut de vivre en gentilhomme". Ib. 12. Gathu bat eta axeri bat alegia bi saindu, / Behin<br />
debotki pelegriñ biak ziren partitu. Ib. 146. Yupiterrek tretu horri / Egiñ zion bada alegia hirri. Ib. 285. Han,<br />
yaun hauz'apezak erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua izateko. Elzb PAd 80s. Alegia<br />
Frantses guzientzat, bainan bakharrik fraiden ta semenaristen kontra egina den legez bezenbatean! Nork ez du<br />
ikhusten anhitzak direla lege hartaz kanpo? Elsb Fram152. Xuriko xakhur abila / Lastoan ixil-ixila / Dago<br />
alegia hila. Zby RIEV 1909, 104. Eta gero, mundu bat bazelarik bildua hekien ikusteko, hari ziren, alegia zin<br />
zinez eta egin-ahala egin, batzu bertzekin gerla-orde batean. Jnn SBi 90. Bertze debru batek ere ihardetsi zuen,<br />
hilaren barnetik eta alegia hila bera mintzo. Ib. 66. Ezen izpiritu gaixto hura agertu zitzaion; alegia basa-jauna,<br />
burua eta lephoa gizonarenak bezalakoak zituen, eta hargatik gibel-aldetik eta bere lau zangoetarik iduri zuen<br />
zaldia. Ib. 115. Konpreni balezate [...] alegia apezari gerla, herri guziari haren itzalean bidegabe egiten dela.<br />
HU Zez 190. Alegia ez ohartuarena egiterat entseaturik zonbeit astez, trufatu nahi zitzazkotela ikusirik azkenean<br />
[...]. Ib. 209. Oro, oro, oro, ebats gure ohoinek, legez edo alegia legez. Ib. 151. Zenbat Eskualdunek ez dute<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1052
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sinetsi, edo alegia sinetsiarena egin, Berdoly gaizoak xede bat tzarra ukanikan ere, bihotz ona duela. HU Aurp<br />
143. (Itzultzen eta alegia harritua.) Yes! Karmen! Larz Iru 136. Benatek, bizkarra Karmeni emaiten dio, alegia<br />
zapeta estekatzen okupatua. Ib. 134. Pastorala-egilek, jendeari kausitzeko, gertaldi bat pasarazten dute, alegia<br />
mendiko bazkaleku batean: hor aurkitzen dira arresak beren artzainekin. Lf in Casve SGrazi14.<br />
(Formando parte de una proposición adjetiva). -Populu gaizo hura, gaizo edo alegia gaizo hura. HU Zez<br />
193. Lan hasia, edo alegia hasia ezin utz. Ib. 46. --Martin, behar othe zaitut anpallatu, Uharte Ibarnegaraiko<br />
arrano alegia bizi hek bezala? Nahi duzu?--. Martin, zuri zuria egina, begiak zorrotz, brau xutitzen da. Barb Sup<br />
11.<br />
(Con bezala). Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun. "Comme<br />
s'il était". Ardoy SFran 234.<br />
(Sal, S ap. A; Ht VocGr 409, Lar, H). (Seguido de oración completiva). Como si; con el pretexto de. "Sous<br />
prétexte que, alegia, &c." Ht VocGr 409. "(Con el) pretexto de, alegia. Con el pretexto de hallarse enfermo,<br />
alegia eri dela, dala, eztu nai etorri" Lar. "Comme si [...]. Alegia etxera dohala, faisant semblant d'aller à la<br />
maison" H. "Alegia eztakidala (Sal, Sc), como si no supiera" A. "Parean pasatu dira, baiñan alegia ikusi eztuela<br />
egin dio (G-bet), han pasado frente por frente, pero ha hecho la simulación de que no le ha visto" Ib. <br />
Laurdena (punsu iarririk) / Herenak han ber' utzirik, / Kexa zedin (alegia) / Egon zela galetsirik. O Po (ed.<br />
Michel), 241 (donde no es seguro que los paréntesis del editor correspondan al orig.; con todo, acaso alegia<br />
podría interpretarse tbn. como partícula introductora a una completiva en relación con un verbo loquendi,<br />
cogitandi, etc. no expreso (cf. BAIZIK ETA); esta interpretación coincidiría con la traducción de Lafon "se<br />
fâcha (ou plutôt fit semblant), en disant qu'elle était restée toute desemparée", que sería en otras palabras: 'se<br />
enfadó diciendo, alegando, etc., que había quedado desamparada'). Alegia amoroskeriaz ioaiten zela<br />
Holofernesen ikhustera, haren kanberan etzanik Holofernes tirant hari bere dage propiaz lepoa trenkatu zaukon.<br />
Tt Arima 77. Asmatu zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik [...] iñon ere ez batzarrera biltzeko agintea: alegia<br />
biltzen bazan, arazo andiak, jaiteak ta auziabarzak izango ziradela. Lar Fueros 226. Giputzean hizkunde horiek?<br />
Eta alegia Gaztelan aditzen zaiotela, ta emen ezdakigula odol onaren berri. Ler eztagizutela, merezi badezute<br />
ere. Utzi, utzi Gaztelako hitzera txoralda horri. Lar Cor 153. Orizue, goazin iduri zozo; alegia sinesten dugula<br />
trufa-gezur hori. Emagun beraz gobernamenduak zinez eta egiazki axola duela. HU Zez 106. Alegia<br />
Errepublikaren ohoretan dela pesta hori, framazoneriak du hor Eskualdunen libertatea eta erlisionea zangopean<br />
dauzkala erakutsi nahi. HU Aurp 171. Gure Gaxuxak, alegia eztuela deusere entzun, etzituen ere higitu bere<br />
begiak. Zub 106.<br />
En broma, simulando, fingiendo. v. infra ALEGIAZ, ALEGIA ARI. Guziek, beldurrarekin edo alegia,<br />
burua itzultzen dute Bordatxuriko athe alderdira. Barb Sup 121 (acotación escénica). Kixkili so, bainan Kixkil<br />
bethi lo... zinez edo alegia: rru, rru, rru.... Lf Murtuts 13.<br />
"Alegia erran du (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 282 (junto a zeozer esan biar ta esan, esan esateatik, esate aldera<br />
esan nion, erran nun ixilik ez egonez, etc., de otras zonas).<br />
2. (G, AN, B; Lar). Ref.: A; Asp Leiz2 (aleie). Ciertamente, en verdad, en efecto "(A) fe que" Lar. "Montas,<br />
adverbio, significa ahí es decir, que" Ib. "Cierto, ciertamente (Contr. de ala egia?, ¿así la verdad?)" A. "Neretzat<br />
al da sagar au? --Zuretzat aleie!" Asp Leiz2.<br />
Tr. Alegia se emplea como partícula propia del habla coloquial, lo que puede explicar su ausencia en los textos<br />
hasta finales del s. XIX. Más tarde, cuando se tiende a emplear giros o clichés "castizos" (es decir, propios del<br />
diálogo y en gral. de la lengua oral), aparece con profusión en algunos textos guipuzcoanos y alto-navarros.<br />
Tiende a ser empleado en "estilo indirecto", en relación con un verbo cogitandi, loquendi, etc.; cf. supra apartado<br />
donde se encuentra seguido de oración completiva.<br />
Gogorrak ziraden alegia gauza oiek guztiyak. Aran SIgn 22. Bertute oek alegiya, Erlijiorekin batean, [...]<br />
beren bizimoduetan sustraituak daude. Ib. 13. Kastigu lotsagarri ta latza alegiya, zeñarekiñ [...] iskanbilla<br />
zaleak ezitu oi zituzten. Ib. 67. Eta alegiya: berarekin maitakiro tratatu [...] zuen A. Pedro de Ribadeneirak<br />
badio eze [...]. 'Y en efecto'. Ib. 196. Gañera, emaztegaia besteak aukeratu ta eskeintzea, ezta nai ta nai ez<br />
artzeko esatea: ongi badator artu egiten da, gogozkoa ezpada utzi. Alegia, ez lukete danak orrela utziko gure<br />
Malentxo. Ag G 146. --Eta alegia; iristen badituzu praka berriak, zer egingo dezu? --Jantzi. Urruz Zer 33. --<br />
Egin dezagun zerbait ementxe. [...] --Alegia! Gaizki esana eztirudi. A Ardi 37. Nun beste bat Leaburukoa baino<br />
andiagorik? Alegia! Iturriak len ere baditugu. Ib. 38. Gudalnagusi batek oraintxe iritxi duan garaitza arrigarria<br />
gaztiatzen du; etsaia, alegia, gudari geiagoduna zan. "El enemigo, por supuesto, era superior en fuerzas". Zink<br />
Crit 51. Aragon eta Cataluniako lurrune ta janzkiak margoztuko lituzken bidaztiak zentzugabeko antzezkia<br />
emango lieke alegia bere irakurleai. Ib. 136. Jesusen berria emateko, alegia, asko lagunduko zioten, erakutsi<br />
bear zittuzten egirik aundienak lau itzetan jarririk idukitzeak. Inza Azalp 26 (18 aleia). Gertaera auek guziak<br />
ondo adierazten dute, alegia, Jesus beraren Ordekotzat artu zutela bere lagunak. Ib. 99. Otsa atera zuten,<br />
alegia, Amadeok egundañoko urre-pilla zeramala Italira. Or SCruz 52. Uste zuten, alegia, Don Carlos nagusi<br />
ateratzen ba zan, bai erlijioa ere. Ib. 13. Igespide aunitz zituela, alegia, maitearentzat, bere burua maats-aien,<br />
egazti, argi-izpi, biurtzen zularik. Or Mi 37. Zein ederrak! Au edertasuna! Yantzirik yaio, alegia! 'Il est tout clair<br />
que tu es née coiffée!'. Ib. 31. Alegia, amesgille zoro ari buruak eman dio, ikusi dun neska bat bear dula. 'Il s'est<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1053
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
allé mettre pa la tête, une fille qu'il a vue'. Ib. 91. Iru bider idatzi didate, alegia, aien izenean guzioi adiarazteko:<br />
[...]. Lab EEguna 68. Alaka eta soilki, moteltxoak eta goitillunagoak sortzen zaizkiote. Ez len-ainbat ospeiraunkor<br />
iritxiko dutenik, alegia. Aitzol in Laux BBa IV. Baña gizontxoa --alegia!-- ez izaki kilker! "No es<br />
ciertamente un grillo". Ldi BB 102. Nere "aita-gurien" / bearrik, beraz, ez du, / alegia, izango. Ib. 12. Iru<br />
margoz, poliki naasiak alegia, irudia osatzen da. Ldi IL 47. Ikasbide txiki oien indarra aundia baita; aundiagoa,<br />
alegia, eskatzen duten alegiña baño. Ib. 63 (v. tbn. 109). Ori bera egin zun Mistralek ere, ta ongi egin, alegia.<br />
Ib. 66. Obe gendukela, alegia, gutxiago karraxi ta geixeago lan. Ib. 58. Yainkoagandiko ospea baño naiago izan<br />
zuten alegia gizonengandiko ospea. Ir YKBiz 428. Bazkariñoa an egin ginun / ez, alegia, musutruk. Or Eus 234.<br />
Eperzelaitako nagusiak taka egin zun soro-erdian. Egun artako lana uzteko garaia zan, alegia! TAg Uzt 267.<br />
Eginkizun bat beraiek nai bezin azkar nik ezin bete, alegiya. EA OlBe 5. Edertasunez bera dan bezin / ederrik<br />
iñor ez alegiya. Ib. 111 (v. tbn. 98). Antziñan ala bazan, gaur ez alegia! SMitx Aranz 151. Gurea da auzia!<br />
Eutsi, alegia! / Laister azke dugu-ta Ondarrabia! Ib. 213. --Zer da? --Yaiotza izugarria, alegia. Zait Sof 111.<br />
Eteokel, alegia, zuzenbidez lurperatu omen din, an be-bean. Ib. 162. --I ezkondu bearraz nere emazteari<br />
mintzatu nintzaionan. --Eta baietsi al-du berak? [...]. --Bai, ta alegia, Bidaniko Joanes Muñoaren seme zarrena<br />
egoki litzaikenala esan zidanan. Etxde AlosT 36. Bañan ez nitzaz urrikaldu, naita etorri naiz-eta bakarrik<br />
egotera. Eta bai pozik, alegia. Txill Let 21. Gutxiago irauten du, alegia, atsegiñak bere oroitzapenak baño. Ib.<br />
41. Beti utzi oi du alabearrak ateren bat zabalik zoritxar estuan [...]; zera alegia, Rozinanteren falta bete baitlezake<br />
aberetxar onek, emendik gazteluren batera ni eramanaz nere zauriak senda dezaizkidaten. Berron Kijote<br />
170 (41 tbn. zera alegia). Alabaiña, irakurri zuanak zera zion, berak ez zuala uste alegia, [...] iñoiz<br />
entzundakoakin bat-bat zetorrenik. Ib. 158 (v. tbn. 94). Ez omen zuen alegia begi onez ikusi zenbaitek orduan<br />
ere hobetze hori. MIH 170. Ez da alegia nahikoa egoskogor izatea, zerbait laguntzen badu ere, euskaldun ona<br />
izateko. Ib. 269.<br />
v. tbn. Lek EunD 39. Mde HaurB 41. Erkiag Arran 176. Arti Ipuin 59. Gazt MusIx 61. NEtx LBB 12.<br />
(Precedido de bai o ez). Gizonak egin ziotena eziokean Txurik egingo, ez alegia... Ag G 330. Gabaren<br />
ondoren eguzki garbia ziok, nekearen ondoren zoriona. Elduko zaik iri ere, bai alegia. Ib. 361. --Gau baten asi<br />
nintzan ametsetan, lo nengoala. --Bai alegia, lo egongo ziñala. [...] Esna dagoala eztu iñork ametsik egiten.<br />
Urruz Zer 15. Baña, badu norbait --zoragarria-- / bidazti-zai eder; bai, alegia! "Mas tiene, por cierto". Ldi BB<br />
122. --Etorri nintzeneako igarri nizuan zertaako izango zan: kontsulte eiteko. Ez da ala? --Noski. --Bai, alegie!<br />
Lek EunD 34. [Batzarkide erdeldunak] gauza ezpa-lira, beren aurrak euskeldunduko omen-ditute beintzat, bai<br />
alegia! Ldi IL 94.<br />
(En la expr. alegia baietz 'claro que sí, ciertamente'). --Jaungoikoak ez al dakizki gure premiak? --Alegia<br />
baietz; baño aberatsak ez du beartsuen atzetik ibilli bearrik. Inza Azalp 123.<br />
3. (G-goi-bet). Ref.: JMB At (alegie); Zt. Es decir, o sea, a saber. (Colocado tanto encabezando la oración<br />
explicativa como al final de ésta). "--Eskopeta ori koipiak erria dago-- esan ziyon, alegiya beiñere etziola<br />
koiperik ematen" Zt.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos del s. XX (tbn. en Erkiaga).<br />
Ta pagoda askoren ondoren [...] ba omen zegoen beste bat tontor-tontorrean, Tientan alegia Zerua jartzen<br />
zuana. Goñi 13. --Zer? --alegiya, galdeera ura zer dan ezpaleki bezala-- [...]. Iraola 127. Oinak odoletan, eraso<br />
genien guduan, goizeko bi orduetatik ilunabarreraño: alegia, keiak begieri utzi zieño. Or Mi 9. Negebetik Bet-<br />
El-untz itzuli zan, bere kaparra lenbizi yarri izan zun tokira: Bet-El ta Airen artera alegia. Ol Gen 13, 3. Amalau<br />
olerki oetatik lau, olerki soillak ditugu. Alegia, besterekin zer ikusirik ez dutenak. Aitzol in Ldi UO 4. Ale<br />
galanta egia izateko olerkariak diona, alegia usoa baiño ederrago kea... Id. ib. 5. Belarri-belarrietan bait-ditut<br />
oraindik gaurko onen anaitxo nagusiak --"Biotz-begietan" olerki-idaztiak alegia-- yaso-txalodurundak. Markiegi<br />
in Ldi IL 7. Leen aitatutako aldi txar ark, orraatik, zerbait on ere erakutsi zigun. Alegia, Euskaldunok<br />
anaitasunera, [...] yo bearrik geundela. Ldi IL 135. Are Aitor-etxeetan ere (etxe nobleetan, alegia) sortzen<br />
baitira ume ergelak. Ib. 136. Marrezka ziarduk. (Dibujatzen, alegia: ik euskera berria egoskaitz dek-eta, argatik<br />
argibideok). Ib. 17. Goien-paleolitosko orren azken aldetik (Madeleinekotik alegia). JMB ELG 25. Beren etxe<br />
egalpean --ituzupean alegia--. Ib. 90 (v. tbn. 100). Eneolitos-garaitik aberatsak eta beartsuak nabarmentzen asi<br />
ziran Euskalerrian, artzantza sortu zanetik alegia. Ib. 67. Konturatu zaneko, bederatziak ziran: etxeratzeko<br />
garaia, alegia. TAg Uzt 61. Ordea, naigaberik zulagarrienetan, gogo-oñaze garaian alegia, bear zuan eroapena<br />
Jaungoikoarengan aurkitzen zekiana zan emakume ura. Ib. 129. Argi-zalea da: alegia, ez duala nai beste<br />
zuaitzen itzalik. Munita 52. Badago alertzedi eder bat ere; neguan orria joaten zaion piñua alegia. Ib. 128. Orok<br />
dakigu alegilari jatorrik, asmamen utsez ari danik alegia, eztagona. Etxde 16 Seme 96. Poliki ibiltzeko, alegia,<br />
oñetako zar aiekin ots geiegi atera gabe. Anab Poli 56 (v. tbn. 76). Bertan datozten ipui, [...], kontakizun eta<br />
bertso, denak dute iturri berdiña: Graziano, Gezaltzako aitona, alegia. Vill in And AUzta 11. Gizartearen<br />
erroak, familiak alegia, [...]. Vill Jaink 161. Musulmanak bere emazte gaisoa lanpeturik daukanean, zera<br />
ateratzen dizu, alegia, alperkeria gogorapen gaizto guztien ama dela, eta abar. Ib. 164. Baiña bistan dago ori<br />
eztela ola: Moralaren aginduak eta gizartearen ona, bi gauza direla, alegia. Ib. 86. Ta gureak esan omen zion: -<br />
-Gizona ez kejatu, alkar ez degu galduko--. Alegia, batek irabazten bazuan, besteai ere partituko ziela. A. Zavala<br />
in AzpPr 18. Ez nau osotara arritzen Fitz-Maurice-Kellyk [...] diñonak: alegia, neurtitz oriek lizun gordin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1054
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dirala. "O sea". Or in Gazt MusIx 12. Ain zuzen ere, bost neurtitzeko aapaldi onek, lirak alegia, giartsu oi du<br />
esakuntza ta neurtitza ere. Gazt MusIx 65s. Lira-k beraz, XVI gn. mendeko iru olerkari aundienen, alegia,<br />
Garzilaso, Fray Luis ta Donibane Gurutzen bitartez artu zitun lurrak Españan. Ib. 65. Burutazio au datorkit,<br />
alegia, nola ez didazun lepotik eldu ta kalera jaurti. Lab SuEm 173. Aien galdekizunai erantzuteko astirik ez<br />
neukala esan nienean, lanera joan bear nuala alegia, erantzun zidaten: [...]. Ib. 206. Badakit zer dan. Usaia.<br />
Gasolina usaia, alegia! Ez bait zaude oiturik. Ib. 197. Alor kantak, Georgikon alegia, iñork ere eztituela<br />
euskeraz osorik eman. Ibiñ Virgil 23. Eskutitz sail bat zan; karta sail bat, alegia. NEtx LBB 79. Elizako kantorea<br />
izan bear zuan. An ere kantatuko zuan ark beste askok añean, elizan alegia. Uzt LEG 45. Nik ori entzun<br />
nuanean, Tobosoko Dulzinea alegia, zoraturik bertan zur ta lur gelditu nintzan. "Cuando yo oí decir Dulcinea<br />
del Toboso quedé atónito". Berron Kijote 111. Axularren garaikoek, Bizkunde-arokoek alegia, [...] antzinako<br />
Greko eta Erromatarrak hartu zituzten maisutzat. MIH 164. Egiazko poesiak, landuak, ikasiak, alegia, harreman<br />
gutxi izan dezake bestetan ere koblarien lanekin. Ib. 241. Kontuan eduki behar da, batipat, neutralizazio<br />
delakoa: bi fonema berezi, alegia, ez direla noiz eta nonnahi berezi eta bereizgarri. Ib. 98. Leizarragak itzuli<br />
zuen bezala, "dohatsu dirade emeak (otzanak, alegia), zeren hek lurra heretaturen baitute". MEIG III 152.<br />
Gauza bat da arrantza, astoarena alegia, eta bestea arrantza, itsaso-erreketako arraiena. MEIG VI 102.<br />
v. tbn. Mde Pr 174. SMitx Aranz 31. Erkiag Arran 121. Zait Plat 81. Salav 108.<br />
Eziñ diteke olakorik --Don Kijotek berriz--; diot alegia, eziñ ditekela andere-gabeko zaldun ibiltaririk izatea.<br />
"Digo que no puede ser". Berron Kijote 147 (145 tbn. diot alegia)<br />
(Empleado como anafórico, para introducir algo que se va a decir a continuación). v. 1 zera (2). Orra ba,<br />
nik jakin nai nukena da... alegia... zera... Erri ontan bazkaitara norbait eraman nai danean, nola esaten zaio?<br />
Muj PAm 41. --Ta, zer esan dizu? --Esan dit, alegia, abek gaztetxoak, txikitxoak dirala oraindik eta urruti<br />
aietara iritsi gabeak dirala. Ib. 44. --Zera, Xixili, esan nai nizun, zera, alegiya... --Alegiya? --Bai, ba... zera... --<br />
Tori alegiya. Ta orain, zuaz emendik eta etzaitiala geiago nere begiyen aurrian jarri. Alz Txib 104s. Ta gañea,<br />
kontsultea badakit nik zertaako izango dan. Zea; alegie: andrea artzea zoazela eo etzoazela eo, ez da ala? Lek<br />
EunD 34. Gero, zera esan zionat, alegia, Pelentuara joateko garaia eldu dela. Etxde JJ 80. Zera gañeratu zien,<br />
alegia, tiroak uts-egiña zala bere damu bakarra. Ib. 170. --Nai al dek nere iritxia ematea? --Zer iritxi? [...]. --<br />
Alegia, Manueltxo gaur gabean datorrela nola jakin dezuten. Ugalde Iltz 64. Ba... Zuek gaur zerbait egin<br />
dezutela, ta bera salatzallea bada, alegia etorriko dala, e! Ib. 64. Nere ustez kontua bestea dugu, alegia, euskal<br />
esperanto hori beharrezko, premiazkoa dugun ala ez. MEIG IX 49 (este ej. y los siguientes corresponden a una<br />
entrevista). Esan nahi dut, alegia, zerbait egiteko edo estudiatzeko, garaia izan nuenean aukera izan banu,<br />
beharbada bide horretatik joko nuen. Ib. 66. Nola esango nizuke nik, alegia, Santoñan zer gertatu zen Santoñan<br />
geundenok bagenekien gutxi gora behera e. Ib. 67. Beraz, gauzak ez ziren alegia, ni han gelditu edo besteekin<br />
joan, ez. Ib. 70. Beno, alegia, nire ustez, eta hori askotan esan dut [...]. Ib. 75.<br />
4. "(V-ger-arr-oroz-m, B), se dice como interjección al recordar de repente una cosa" A. "Ahora que me<br />
acuerdo, alegia! (V-m-ger)" A EY III 238.<br />
5. (L, BN, S, R; Urt I 271, Gèze, Dv, H), alegi. Ref.: A; Lrq. (Sust.). "Allégorie, parabole" Gèze. "Fable (Gy,<br />
Arch), énigme, feinte, simulacre" Dv. "Alegia, fable, parabole (employé par certains modernes seulement)" H.<br />
"1.º (Lc, BNc, Sc), engaño, pretexto, simulación; [...] 2.º (L, BN, S, R), fábula, cuento; [...] 3.º (S; Ip Mt 13, 3),<br />
parábola" A.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional desde finales del s. XVII (v. infra ALEGIA EGIN); en el s. XX<br />
lo utilizan tbn. algunos autores meridionales. Con el significado especializado de "fábula", parece que se<br />
documenta por primera vez en Archu, en su traducción de La Fontaine. Hay alegi no ambiguo en Orixe, Olabide<br />
y Onaindia (cf. tbn. alegi-kutsu en Villasante).<br />
Holako zundatze suertean, bada haiñitz superbiotasun eta Deabruaren artifizio, zeinak, alegia ederren<br />
azpian, zuri pena egitea billatzen baitu. He Gudu 158. Izan bedi zure mintzoa esti, manso, garbi, xuxen eta leial.<br />
Begira zaite bietakotasun eta alegia guzietarik. He Phil 364. Mintza zaite alegiarik eta disimularik gabe. He (ap.<br />
H). La Fontainaren alegia berheziak, neurt-hitzez franzesetik üskarara itzüliak. Arch Fab 1 (v. tbn. 13). Fableak<br />
edo alegiak, Lafontenetarik berexiz hartuak. Gy 1 (V fablea edo alegia). Goietxen alegiek buru seinalatzen, /<br />
Damurik ez direla perla hoik prezatzen! Hb Esk 123. Duela bi mila urthe, sinheste oro goibelduak ziren alegia<br />
eta asmu berriz. Hb Egia 49. [Koranek] gauzen hiruetarik biak alegia hirrigarri batzuez ditu, antze gutirekin<br />
moldatuak, eta asko erakuspen, ahalkagarri eta beharri garbiek ezin entzunak. Ib. 84. Mendetako gauean<br />
asmatuak ziren hari [Yupiterri] darraizkon egintza edo alegiak. Ib. 71. Utzirik beraz maltzurkeria guziak,<br />
zimarkhu guziak, alegia, bekhaizgo eta mihi ukhaldi guziak. Dv 1 Petr 2, 1. Alegia hortarik / zer dagerin, huna: /<br />
Askoren gutizien / funtsgabetasuna. Zby RIEV 1908, 773 (moraleja de un cuento). Guziez ezagutua da haur<br />
errebelatuaren parabola edo alegia. Lap 224 (V 101). Hemezorzti, ala eztakit hogoi alegia (fables)! HU Aurp<br />
164. Alegia hetarik luzeena, ederrena da. Ib. 164.<br />
(s. XX). Bertze oren bat jan-edan eta ondoko horiendako, artetan gozoki eginez irri, alegia zonbaiti esker. JE<br />
Ber 35. Guk gure aldetik aithortuko dauzugu ez dela arras egiarik gabea zure alegia. --Alegia edo egia, ez du<br />
deus ederragorik Euskalerriari oldartzen den itsaso handiak. Ib. 81. Laño aizetsu argi zabalkorren itxuran<br />
margotuta dare gela-gain edo techo oiek, eta ekantzak (figuras) alegiz (ala egia, alegoría, Azkue) eginda, airean<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1055
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
arro-arro daudela. Ayerb EEs 1915, 295 (cf. infra ALEGIAZ). Alegi au ez duzute igartzen? Alegi guztiak nola<br />
igarriko dituzute, beraz? Ol Mc 4, 13. Gauza auek alegietan (irudietan) esan dizkitzuet. Laster datorren ordu<br />
batean eztizuet geiago alegietan itzegingo; argi ta garbi emango dizuet Aitaren berri. Ir YKBiz 460. Orra, orain<br />
argi mintzo zera ta eztuzu alegirik esaten. Ib. 460s. [Gezurtiak] noiz nola mintzatzearen bortxaz, batean onez-on,<br />
bertzean alegia, gogoa nahasten zaio, eta azkenean hala dena eta hala ez dena ez ditu beretzat ere nehundik<br />
berexten ahal. Lf Murtuts 9. Or duzu yazoa: alegiz esanda ere latza ziñez. 'Tales son los hechos, dolorosos para<br />
narrarlos'. Zait Sof 31 (cf. infra ALEGIAZ). Gero [...] esan [...]. Alegitzat bedi ori. 'Sea éste tu relato". Ib. Iru<br />
Errien Alegia. Mde Pr 33 (tít.). Egia alegi bezala erasi nulako. "Tam multa incerta quasi certa garrisse". Or<br />
Aitork 130. Egi zan alare, alegi zirala nik noizbait egi neduzkanak. Ib. 131. Ikustegiko ikusgarriak erakartzen<br />
ninduten, ene liliskerien iduri pizgarriz beteak. [...] Alegi orietan, geurok iasaitean urrikarri biurtzen gera;<br />
bestek iasaitean urrikaltsu. Ib. 54. Zugastik ederki diñonez, alegiak iru baldintza bete bear ditu ondo biribildua<br />
izateko. Etxde 16 Seme 96. Baiña istorio au itzez-itz, dagoen-dagoenean artu bear al da? Ez ote dauka alegikutsu<br />
nabaria? Vill Jaink 60. [Olerkariak] ez digu egunik egun bere barne-bizitzaren edestia erasi; lipar<br />
gordiñenak, bai, adierazi dizkigu alegi gartsu gotorrez. Onaind in Gazt MusIx152s. Nahi balin baduzue / etxian<br />
trankil eta uros bizi, / zuek apal zaizte pixka bat / eta senarrak utzi nagusi. / Apez horiek baitakizkate / andre<br />
hoien alegiak. Mattin 89. Beti urruti senditzen dira / ta entzuten alegiak, / uste bertakuak txarrak diren ta /<br />
urrutikoak hobiak. Ib. 123. Halaz ere, badu bere balioa hixtorio horrek, alegia edo parabola antzera bederen.<br />
MIH 80. Alegiaren mami gordea batera azaltzen dute batzuek eta bestera besteek. MEIG I 192. Zabala eta<br />
Mogeldarren alegietan, Etchahunen bertsoetan. MEIG VI 180.<br />
v. tbn. (con el significado de 'fábula, cuento, parábola'): Ox 85. Lf in Zait Plat XV. Azurm in Gand Elorri 27.<br />
6. Falsamente, de mentiras. Lan egunetan nagia [nintzen], / Ohatzean egolia. / Amattok oihu egina gatik /<br />
"Hots, jeiki hadi, Maria!" / Lo nindagon alegia, / Ezin argituz begia. Etcham 98. Kantuz nahi dut erran / dakitan<br />
egia, / Nahiz bera mintzo den / ene nigarrez begia. / Mañex artzainak dauka / arrai arpegia: / Ez du nahi<br />
fededun / izan alegia. Ib. 77 (ref. a Mañex Artzaina, quien envió desde California cien libras en ayuda del<br />
Seminario de Larresoro).<br />
7. (Exclam.). Zahartzeari, boza galduz geroz, ezin aditua zen, eta halere beti azken egunetaraino kantatzen<br />
zuen gizagaixoak, alegia! HU Aurp 164.<br />
- ALEGIA ARI. Estar fingiendo, simulando. [Azeriaren] gozoa bihotzean Puxka [zakurra] hila ikustearekin! -<br />
-Ez ahal duk araiz alegia ari? --egin zuen gero bere baitan. JEtchep 32.<br />
- ALEGIA DEUS EZ. Como si nada. "Alegia deus-ez, comme si de rien n'était" Lf Gram 344. Gure zuzenak<br />
oro, alegia deus ez, / Moztu darozkigute ixilka, gezurrez. Zby RIEV 1909, 233. [Framazon madarikatu horiek]<br />
galdatu dituztela tropetako jeneral eta buruzagi handiei, zenbeit soldado, alegia deus ez, elizen inguruan<br />
larderia izpi baten atxikitzeko. HU Zez 134. Egiazko egia dena da, gezur hori derasatenek luketela nahi eskuara<br />
izilka, gordeka urkatu, alegia deus ez, gero Eskualdunak [...] lehertzeko. HU Aurp 213. Jaun bikarioa jiten<br />
zakon egun gehienez ikhustera eta, alegia deus ez, kantuen ikhastera. In Ox 194n. Itzuli zen etxerat, eta gosturik<br />
handienean erran zion emazteari, alegia deus ez: [...]. Lf Murtuts 42 (v. tbn. 21). Egia esateko, aren<br />
[Sokrateren] biziko iardunean irakasle-ikaslerik etzan izan, bestela-baitakoan, alegia deus ez, ari izan zan. Zait<br />
Plat 102.<br />
(alegia deusik ez). Eta alegia deusik ez hedaturik zangarra / Mediku yaunak hurbilldu dueneko sudurra, /<br />
Uztarko sendo batez du hedatzen atzez gora. Gy 74.<br />
- ALEGIA EGIN (BN-arb ap. Gte Erd 173; Urt II 474). Fingir, disimular. "Assimulare, iduri, alegia, itxura<br />
egitea" Urt II 474. "Ara doala alegia egin du (BN-arb), alegia egin du joaitea eta ez da joan (BN-arb)" Gte Erd<br />
173. Honek alegia egin zian hura adoratü nahi ziala, bena etzian gogoan Jesüsen salha erazi nahia baizik.<br />
Bp II 26. Gorthea ezen, hemen klarki errateko, / Herri bat da, zoiñtan alegera, triste, / Gauza orotaz antsikabe, /<br />
Prest egitera zer nahi / Yendeak baitire bethi; / Printzeak zer duken nahi. / Edo ez badukete ziñez hau guzia, /<br />
Egiten dute alegia. Gy 213. Behin hertsatu zuten [Eleazar] Juduen legeak debekatzen zituen haragi batzuetarik<br />
jaterat. Ezetz eta ezetz ihardetsi zuen mehatxu guzien gatik. Azkenean galdetu zioten alegia egin zezan bederen:<br />
etzuen hori ere nahi ukhan: Ez doako ene adinari alegiaka aritzea: zer erran lezakete gazteek? Zerb IxtS 75.<br />
- ALEGIA ETA (BN-arb ap. Gte Erd 173). Como si. "Alegia eta eri handi (BN-arb), alegia eta lo (BN-arb)" Gte<br />
Erd 173. Gero, luneta handi batzu emanik, goratik hasten da, alegia eta irakurtzen. Barb Sup 88 (acotación<br />
escénica). Eta orduan berean, alegia eta lasterka, sartzen dira bertze guziak. Ib. 124. Badoazi kanporat, alegia<br />
eta etxerat. Ib. 121. Berroien bizkarra! harma bat ez izanen orai hemen! [...] Batere zer ari den ohartu ere gabe,<br />
alegia eta harma, luze luzea, bi besoak aintzin emaiten ditu [...] eta, hantxet, [...] gogoz eta ahoz, tiroa emaiten<br />
dio: Pan! Pan! Ib. 29. Jatsuak maltzurrak ere ikusia zuen Bezkin kalamanka, bainan berea gogoan, alegia eta ez<br />
ikusi egin zuen berehala. Ib. 168. --Jes! Bainan, etxek'andrea, buruz beheiti emana duzu eta zure liburua! --<br />
(Alegia eta ez batere durduzatua:) Behi galduentzat hola eman behar da bethi. Ib. 89. Eta orduan, hasarretuko<br />
naun, eta hiri jazartzeko, alegia eta bulharretan, xahako hortan sartuko dainat kanieta. Barb Leg 133. Orduan,<br />
bere aldiz, gure gizona emaiten da alegia eta hasarre. Ib. 133. Denbora guzia hor egon zen alegia-ta zerbaiten<br />
irakurtzen ari. JEtchep 102.<br />
- ALEGIA ETA DEUS ERE EZ. Como si nada. v. ALEGIA DEUS EZ. Zonbait egunez, kontrabandixtak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1056
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ahantzirik, brigadako gardak oro egon ziran, alegia eta deusere ez, zeletan, barrandan, zerbait atxeman<br />
beharrez. Barb Sup 140.<br />
- ALEGIA ETA DEUSIK EZ. Como si nada. v. ALEGIA DEUS EZ. Jon Doni Petri, ahoa agortua, alderdi<br />
guzietarat beha zagon, bere buruarekin solasean: "Ez othe diagu ithurriño bat ere ikusiko hemen gaindi?"<br />
Hainbertzenarekin, Jesus Jaunari, alegia eta deusik ez, gerezi bat erori zitzaion sakelatik. Barb Leg 62.<br />
- ALEGIAKO. "Feint" H. v. ALEGIAZKO. Alegiako Aphezpikua. 'L'évêque imaginaire'. BertsZB 110.<br />
- ALEGIAN. Simulando, fingiendo. Bainan nola sar Xinan? [...] Emeki emeki deliberatu zuten agerian egin<br />
etzitakena, ez gordegian... bainan "alegian" menturatuko zutela. "Sous le couvert de quelque chose". Ardoy<br />
SFran 249.<br />
- ALEGIARA (R ap. A). "Simulando, en broma" A (s.v. alegiaz).<br />
- ALEGIARAZ (R-uzt ap. A). "Gure iditik alegiaraz igari zen (R-uzt), por nuestro pueblo pasó bromeándose" A<br />
(s.v. alegia).<br />
- ALEGIATAN. Alegóricamente. v. ALEGIAZ (b). Ta irakaskizun asko alegitan egin zizkien. Ol Mt 13, 3<br />
(Lç konparazionez, He paraboletan, Ip alegiaz, Ker ipuiñetan).<br />
- ALEGIAZ (V, AN-gip, L, B, S, R ap. A; SP, H). a) Simulando; en broma. "Alegiaz erran du, il l'a dit par<br />
feinte" SP. "Egiaz ala alegiaz diozu? le dites-vous avec vérité ou par feinte?" H. "Alegiaz erran dun kori (R-vid),<br />
has dicho eso simulando" A. Batzu (alegiaz bederen) apezaren alde, bertzeak notariaren. JE Bur 132. Ez<br />
dizute zueri ots egiten Israeleko aurrizlariak alegiaz Jaungoikuari baña egiaz Judio gaistoeri otsegin oi ziotena?<br />
Lh EEs 1915, 233. Errege!... iñork Alkitik uzkail ez dezakena. / Alegiz jantzia dute egiz izango dena. "Han<br />
vestido en broma a quien lo será de veras". Or Poem 548. Baiñan ikustegietan maiteek elkar lotsagarriro<br />
laztatzen zutelarik, poz-lagun ninduten, alegiz bestez ari ez baziran ere. "Quamvis haec imaginarie agerent in<br />
ludo spectaculi". Or Aitork 55.<br />
b) Alegóricamente. Eta [Jesüsek] hanitx gaiza erran zeien alegiaz. Ip Mt 13, 3 (Lç konparazionez, He<br />
paraboletan, Ol alegitan, Ker ipuiñetan). Zuzenbidea zer datekean alegiaz eta antzez adierazi zuen Simonidak.<br />
Zait Plat 93.<br />
- ALEGIAZKO (L, BN, S ap. Lh; Urt II 473, Dv, H). Ficticio. (Opuesto frecuentemente a egiazko).<br />
"Assimulatus" Urt II 473. "Simulé. Alegiazko salpen, vente simulé" Dv. Alegiazko urrikia. Rob (ap. H, que<br />
traduce "contrition feinte"). Alegiazko Manoel hurbilltzen da oiñ bat oiñ bi. / Orduan lo zagon tinki / Manoel<br />
egiazkoa. Gy 114. Badu hunek auhen asko alegia edo ziñezko: / Bethi musika bera da. Ib. 265. Ez ninteke beldur<br />
errateko nihoiz ez dela izatu Brahmarik, eta alegiazko izen bat dela hori, sorginena bezala. Hb Egia 58. Isis,<br />
Osiris eta Hor Ejiptotarren alegiazko Yainko batzuek ziren. Ib. 69. Mezako sakrifizioa ez da alegiazko itxura<br />
zerbait, bainan da sakrifizio egiazkoa, zinezkoa. Arb Igand 94. Agertzen zituen koplen azpian ez zuen bere izena<br />
emaiten, bainan alegiazko izen bat, beti bera: Zalduby. HU Aurp 165. Alegiazko min ote? Zertako ez bardin<br />
egiazkoa? Ib. 197. Hogoi-ta zenbait urtez alegiazko libertate bat utzi ondoan. HU Zez 113.<br />
(s. XX). Farisauak, legeko dotorrak jazartzen zazkon Jesusi jelosiaz, heien erakaspen makhurrak eta<br />
alegiazko berthuteak agertzen zituelakotz. CatJauf 29. Antiokusen alegiazko kontrizionea. Ib. 123. [Godalet<br />
dantzan] iduri du zaldiz dabilala [Zamalzaina] bainan zaldia alegiazkoa du. JE Bur 141n. Dakigularik orok nork<br />
duen izen alegiazko hortaz itzaltzen bere burua. Ib. 144. Alhan uzten ditu Pupuna eta Maiderrek hedatu duten<br />
alegiazko pentze batean. Ox 38. Alegiazko auzi / batzu egitea, / Nehor kolpatu gabe / ongi jostatzea. Etcham<br />
105. Egin dezagun, irakurleak, zuekin, gure yar alkitik higitu gabe, alegiazko pidaia bat Nafarroako xoko<br />
batetarat. Zub 117. Oztopo gabeko pozaren billa nindabillan, eta ezin arki Zu besterik; Zuk Zure agindueri<br />
alegiazko miña ezarri baitiezu; sendatzeko zauritzen duzu. Or Aitork 39. Alegizko ikuskarietan. "In rebus fictis et<br />
scenicis". Ib. 54. Ez diten beti ar alegiazko gai batzuetaz; behar lukete ere ari beren biziko gertakari eta<br />
sendimenduetaz. Xa Odol 68. Alegiazko kartsutasunez egiten dut ene lana, / bainan Zu eta ene burua ezin<br />
dezazket engana. Ib. 265. Ezen ez ziren alegiazkoak, emaiten zizkioten lantza-sistak, makiladak eta<br />
ukabilkaldiak. Lf in Casve SGrazi 9. Izenezko eta alegiazko Euskal herria egiazko Euskal herri bilaka dadin.<br />
MEIG IX 33. Hitza ez dut bestetan ikusi, baina egiazkoa da, noski, ez alegiazkoa (euskal idazle trebe batek<br />
egoki esaten duen bezala). MEIG I 246. En DFrec hay 4 ejs.<br />
- ALEGI-GAI. Tema para fábula. Orok dakigu alegilari jatorrik, asmamen utsez ari danik alegia, eztagona,<br />
Esopok berak, alegilari izenez lenbiziko agertzen bazaigu ere, sorkaldeko erri-ipui ta esanetatik jaso baitzitun<br />
bere alegi-gaiak. Etxde 16 Seme 96.<br />
- ALLEGIA. (S; Foix), comme si..., simulant. Dim. de alegia" Lh.<br />
Etim. Parece natural pensar que alegia (aunque en ninguna parte lleva h-) no es otra cosa que hala egia, litm.<br />
'así es la verdad'. Cf. BorrB 55: Jaun Markes andia / bai ala egia [seis sílabas] / ongi etorri dela / berorren<br />
señoria. "Señor marqués insigne, sea enhorabuena, y que su señoría sea muy bien venido". Hay que advertir que<br />
alegia aparece a menudo escrito en textos labortanos del s. XVII.<br />
alegiagabe, alegigabe. "Sincerus, sine simulatione, sincère, non simulé" Dv. Maitasuna baitu asmo, biotz<br />
garbitik eta barne zintzotik eta siñeste alegi gabetik. "Et fide non ficta". Or Aitork 358.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1057<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alegiaka (Dv, Lh). 1. Aparentemente; fingiendo, simulando. "Alegiaka mintzo da bethi, il parle toujours par<br />
énigme" Dv. Ezen ahotik ahora mintzo natzaio; eta Jauna garbiki ikhusten du, eta ez alegiaka eta<br />
itxurapenka. "Non per aenigmata et figuras". Dv Num 12, 8 (Ol garbiki ta irudipenik gabe). Huna bada, nik<br />
erran behar banu, bi gauza, lehenbailehen egitekoak; eta, zer nahi gosta beharrik ere, ez alegiaka, bainan<br />
errotik egitekoak. Lander RIEV 1910, 603. Behin hertsatu zuten [Eleazar] Juduen legeak debekatzen zituen<br />
haragi batzuetarik jaterat. Ezetz eta ezetz ihardetsi zuen mehatxu guzien gatik. Azkenean galdetu zioten alegia<br />
egin zezan bederen: etzuen hori ere nahi ukhan: Ez doako ene adinari alegiaka aritzea: zer erran lezakete<br />
gazteek? Zerb IxtS 75.<br />
2. alegika. Alegóricamente. Bertsu au ez da argia, ta askoren iritziz, alegika mintzatzen zaigu emen Bergili.<br />
Ibiñ Virgil 41.<br />
alegiakari (Dv, Lh). "Hypocrita, simulator" Dv.<br />
alegiakatu. Figura en Lh, sin trad., s.v. alegia. Cf. alegiatu.<br />
alegiakeria (Dv, Lh (-keri)), alegikeri. Fingimiento. "Fictum, feinte (en mauv[aise] part)" Dv. Beraz,<br />
enetxoak, gaiztakeri ta iruzur oro ta edozein alegikeri, bekaitz eta mardailkeri egotzirik, aur jaioberriak bezala<br />
gogo-esne utsa billa zazute (1 Petr 2, 1). "Simulationes". Or MB 438 (Ol edozein alegikeri; Dv alegia).<br />
alegialari, alegilari. Fabulista. Orok dakigu alegilari jatorrik, asmamen utsez ari danik alegia, eztagona,<br />
Esopok berak, alegilari izenez lenbiziko agertzen bazaigu ere, sorkaldeko erri-ipui ta esanetatik jaso baitzitun<br />
bere alegi-gaiak. Etxde 16 Seme 96. Iturriaga alegilariaren gorazarrez. Onaind MEOE 620.<br />
alegiati. Figura en Lh, sin trad., s.v. alegia. Cf. alegiatsu.<br />
alegiatsu (Dv y A, que citan a He). 1. "Qui est plein de feintes" Dv. "El que finge mucho, falso" A. Spiritu<br />
Saindua ez dagoke spiritu alegiatsu eta bietakokide baten baitan. He Phil 365 (SP 363 disimulatu eta bi<br />
aldetarako).<br />
2. Fabulista (litm. 'fabuloso'). Ene herritarren gogoaren deitzea alegiatsu paregabeko hor[r]en [La<br />
Fontaineren] lanetara. Arch Fab 9.<br />
3. alegitsu. (Poema, relato...) parabólico. Ezin dezakegu bero-mailla oberik idoro, bere biotzaren Jainkozama<br />
aztatu ta neurtzeko poema alegitsu ta ezti-jariozko au baiño. Onaind in Gazt MusIx 151s.<br />
alegiatu (Arch ms. y Chaho ap. DRA), alegitu (S ap. A Chaho ms.). 1. "Alegitu , disimular" A.<br />
"Disimular, simular (S; Arch, Chaho)" DRA. Gure senar-emazteak ongi xamar alegitu zituzten bere<br />
atsekabeak eta ermutarrak ez ziran konturatu egia zer zan. JAIraz Bizia 106.<br />
2. "Alléger, prétexter" Lecl. Cf. alegatu.<br />
alegin. v. ahalegin.<br />
aleginatu. v. ahalegindu.<br />
alegoki. "Potencialidad" Lar.<br />
alegokidun. "Potencial" Lar.<br />
alegokiro. "Potencialmente" Lar.<br />
alegoria (Urt I 521). Alegoría. "Allegoria, alégoria, hitziraulia" Urt I 521. Tropo edo aldaera batzuetan itz<br />
batean, Metaphora deritzana bezala, egiten da; besteetan itz askotan, edo itzaldi osoan, Alegoria <br />
deritzana bezala. Cb EBO 39. Alegori bat legez. Azurm in Gand Elorri 117. Azaltzen digu nola itza, berez dun<br />
esanaren sentikizuna galdu gabe, alegoriz ta irudikizunez baliatzen dan. Gazt MusIx 166. Alegorizko olertitza.<br />
Ib. 166. En DFrec hay 2 ejs.<br />
alegorri. 1. Granada (fruta). v. alesagar, granada. Goitik beera urratu, erdibitu ta alegorria (alesagarra =<br />
granada) bezelaxe iriki bear zituen. Ldi RIEV 1929, 207 (Or ib. 6 puni-sagar, AIr RIEV 1928, 598 y Anab ib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1058
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
608 granada).<br />
2. Fruto maduro. "Alegorri asko lurrian: (de castañas, trigo, desgranado)" Iz ArOñ.<br />
3. "Alegorrixa, persona un poco apartada de la Iglesia" Iz ArOñ.<br />
alegorritu (V-gip, G). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. Madurar el fruto. "1.º (V-gip), abrirse el erizo de la castaña [...]; 2.º<br />
(Gc), madurarse el maíz y la cereza" A.<br />
2. Apartarse de la Iglesia. "Alegorrittuta dao, se ha hecho tal [apartarse de la Iglesia]" Iz ArOñ.<br />
alegrantza. v. alegrantzia.<br />
alegrantzia (L, BN, S; H (L, BN)), alegrantza (-tzaia det., V-gip), alagrantzia (S; Chaho), alegeranza (<br />
SP), alagrantza (Arch VocGr), alegerantzia (VocBN (-zia)), alegriantza ( SP (-nza)), alagerantz(i)a,<br />
alegrenzia ( Ht VocGr 366). Ref.: Lh (alagrantzia); Lrq /alagráncia/; Iz ArOñ (alégrantzaia). Alegría.<br />
"Allégresse" SP (s.v. allegeranza). "Gaieté" Ht VocGr. "Gaîté, réjouissance. Cette expression annonce une gaîté<br />
de circonstance" VocBN. "Allégresse, jubilation, fête. [...] Ethorri zen alegrantzia handirekin, il vint avec grand<br />
joie" H. "Alégrantzaia dauko, la alegría" Iz ArOñ. AxN explica bonbazia eta bankezia (429) por mai erregalatu<br />
eta alegerantza. v. alegeratasun, alegria, bozkario.<br />
Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga. Al Sur, donde es menos frec., se documenta desde principios<br />
del s. XIX y disminuye notablemente su empleo en el XX. En cuanto a la distribución de variantes, al Norte, a<br />
partir de mediados del s. XVIII, la forma gral., salvo para autores suletinos y mixanos, es alegran(t)zia<br />
(alegerantzia en Monho (86)); antes de esta época hay alegran(t)za en Leiçarraga y Gasteluçar,<br />
alegrian(t)za en la mayoría de los autores labortanos clásicos (Materre, Haramburu, Axular y Pouvreau),<br />
alegeran(t)zia en Etcheberri de Ziburu, y alegran(t)zia en Argaignarats (DevB 35) y Tartas (Onsa 156 y 167; en<br />
éste, junto a alagranzia y alagaranzia (Onsa 82)). Los autores suletinos emplean alagran(t)zia salvo Belapeyre,<br />
que usa alageranzia y alagerantza (alegranzia alguna vez en Abraham, junto a ala-); en el mixano Lopez se<br />
documenta alegeranzia (230). Al Sur las formas mejor documentadas son alegran(t)zia (Lizarraga de Elcano,<br />
DurPl, Arrese Beitia (AmaE 397, junto a alegrentzia (402)) y Uztapide) y alegran(t)za (en los guipuzcoanos<br />
Lardizabal, Xenpelar (233), P. Errota, AzpPr y EusJok); les siguen en frec. alegrentzi(a) en Arrese Beitia, en<br />
unos versos vizcaínos recogidos en AEF y en otros guipuzcoanos de Noe, y alegeranza en Aguirre de Asteasu.<br />
En DFrec hay 5 ejs. de alegrantzia.<br />
Beraz ene alegranzá konplitu da. Lç Io 3, 29 (He, TB, Dv, Leon bozkario, LE gozo, Ker, IBk, IBe poz).<br />
Resuszitaturen dirate salbamendutara eta alegranzatara. Lç Ins C 8v. Hala haren odola-ere dela gure arimén<br />
berthutea, refekzionea eta alegranzá. Ib. F 4r. Zeren zu zara ene esperanza, [...] ene alegrianza, ene atsegina.<br />
Mat 264. Alegeranzia bihotz egordazu larrira. EZ Man I 39. Parabisuan duzun alegrianza handi hura gatik.<br />
Harb 74. Zuen boztateak, alegrianzak eta loria gozoak eztira gutituko. Ib. 262. O Birjina Maria [...]<br />
baderauzkitzut othoitz hauk, bethi Birjina zarela munduaren salbatzailleaz dolorerik gabe sainduki erditzearen<br />
alegrianzatan: othoitzez nagotzu. Ib. 66. Bataren alegriantza eta bertzearen tristura. Ax 506 (V 326). Bozkario<br />
bat, alegriantza bat, eta kontentamendu handi bat. Ib. 509 (V 328). Plazer espiritualera, arimako alegriantzara,<br />
konbidatu nahi zaituztet. Ib. 439 (V 287). Aitzitik handik hartuko du konsolamendu eta alegrianza handi bat. SP<br />
Imit III 22, 4. Ordenatu du kanta ditezin [salmoak] alegrianzarekin. SP Imit IV 1, 7. Bataren eror arazitzea,<br />
bertzearen beltztea, aldekoaren ximikatzea, erho bati min egitea, irri eta alegrianza erhoak eta ahalkegabekoak<br />
dire. SP Phil 329 (He 330 dosteta eta bozgune errhoak). Jesus, ene alegrantza, / Jesus, ene on guzia. Gç 218.<br />
Alageranzia espirituala. Bp II 29. Alageranziak, sobera ian eta edatiak, karataiskeriak, eta beste solazak ützi<br />
behar dütügüla. Ib. 39 (I 91 alagerantzetan edo ian edanetan). Elizak zergatik honen sor egünian hanbat<br />
alageranzia erakusten dü? Ib. 114. Eta zure phena alagrantziatara khanbia erazitzen. Mst III 30, 5. Jardiesten<br />
alagrantzia bethi irañen diana. Ib. 10, 6. Zük bakia eta alagrantzia emaiten dütüzü. Ib. 34, 1. Gaiza bano [...] da<br />
gero jinen diren gaizetzaz nahasküra edo alagrantzia hartzia. Ib. 30, 2. Aldean degu eguna / gure alegranziena,<br />
/ gure tio ondragarriaren / ditxoso llegadarena. BertsZB 164. Baizoézi kontént beterik alegranzias. LE Ong 55v.<br />
Finean egitzu guziak bozkario eta alegrantziarekin. Brtc 191.<br />
(s. XIX). Jaunak alagranziaz / dügün besta haur zelebra. Xarlem 1464. Nitan ezarten zitizü / alagranzia<br />
guziak. Abraham 19. Ez diamante ez perla / ez urregorririk, / alegrantzija baño / ez dago oberik. DurPl 92. Eta<br />
ez duala ekusiko alegeranzaren pixkarik bere bizitza guzian. AA I 589. Jaikiko zarete alegrantziarekin, elizarat<br />
goateko. EgunO in Arb Igand 176. Bainan hura zer sendimendutan, zer alegrantziarekin, zoin khartsuki etzioen<br />
ofritu! MarIl 110. Ahaire zahar huntan bi bertset berririk, / Alagrantziareki khantatü nahi tit. Etch 684 (tbn. en<br />
ChantP 364). Ez othe ditu garrazki pagatzen gure atsegin kriminelak eta gure alegrantzia zoroak? Jaur 153.<br />
Ponpa eta alegrantzia handireki. Ib. 148. Bertso berriak Arantzazuko alegranzan jarriyak. PE 118. Gu<br />
ikustiagatik / kantuzko alegrantzan, / gero kontatutzeko / ederrena nor zan. AzpPr 37.<br />
(s. XX). Bethi han besta et' alagrantzia / Kontent pür bizi delakoz jentia. Xikito 11. Bizkaitarren diruak / Bete<br />
dit poltsia, / Ara zergatik detan / Nere alegrantzia. In Ag G 108. Etziran neri batere alegrantziarik eman aien<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1059
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aoetan euskereak zeukan gorniak. Ag G 108 (que considera el término como vulgar e impropio, aunque lo usa<br />
un bersolari). Zeren arrekin zeuken / bere alegrantza. EusJok 75. Alegrantzia onakin asten naiz kantatzen.<br />
EusJok II 161. Ez nuen oraino ene bizian ikusi halako alegrantziarik. JE Ber 94. Batobat akabaute / Bigarrena<br />
asi; / Alegrentzi onen baten / Gure naunke bisi (V-arr). Canc. pop. in AEF 1930, 12. Dena irri eta alegrantzia.<br />
JEtchep 81. Nik egundaino ukan ez dutan alegrantzia goxo bat badun. Ib. 68. Galeperrak asiko ziran kantari:<br />
poxpolin ta poxpolin! Ura alegrantzia izaten zan angoa! Uzt LEG 26. Hain zela haundia jendearen alegrantzia,<br />
nun [...]. Ardoy SFran 271.<br />
v. tbn. He Gudu 133 (-nz-). Lg I 191. TB Lc 1, 14 . Balad 233. Elzb Po 202. Etcham 118. Mde Pr 183.<br />
Alagrantzia: CatS 106.<br />
- ALEGRANTZIA HANDI(T)AN. Con gran alegría, con gran júbilo. "Alegrantzia handitan da herri guzia, tout<br />
le peuple est en gran allégresse, fête" H. Iragan zuen gau guzia kontenplatzen Yosephekin, gozotasun eta<br />
alegrantzia handitan, konplitzerat zohan misterioa. Lg II 106. Bere etxekoetatik lenbiziko bere alaba<br />
bakarra aurkeztu zitzaion, alegranza andian, eta soñua joaz dantzan. Lard 136. Maria Birjinaren hilabetia<br />
deitürik eta mündü güzian fededünez alagrantzia handitan ohoratürik. Ip Hil 2. Lagüntü zütien bere egongietara<br />
ospe eta alagrantzia handitan, argiz eta züziz üngüratürik. Ib. 93.<br />
- ALEGRANTZIA GUZIETAN. Con gran alegria, con gran júbilo. v. ALEGRANTZIA HANDI(T)AN. <br />
Etxerat bihurtzean, biderat lehenik athera zitzaion presuna, gerthatu zen haren alaba bakharra, alegrantzia<br />
guzietan, eta gathanbore soinuz zohakona, dantzan, bere emazteki lagunekin. Lg I 220.<br />
- ALEGRANTZIAN. Alegremente, con alegría. Boztarioz egiten du nigar, eta nigarrez dagoela, alagranzian<br />
bizi da. Tt Onsa 163. Alegrentzian pasa ditzagun aurtengo Trinidadiak. Noe 73.<br />
- ALEGRANTZIAN SARTU. Alegrarse. Iñazio berriz ikhustean, alegrantzian sarthu zen Barzelona; guti<br />
behar zuen iraun alegrantzia hark, Iñazio lekhutzerat zohalakotz. Laph 98.<br />
- ALEGRANTZIATAN JARRI. Alegrarse. v. ALEGRANTZIETAN IZAN. Gizonkentiak behar zükian<br />
alagrantziatan jarri, Maria Birjinaren sortzian. Ip Hil 22.<br />
- ALEGRANTZIAZKO (alagrantziazko S ap. Lh). (Adnom.). "Alagrantziazko misteriuak (S), les mystères<br />
joyeux (du rosaire)" Lh. Haien alegranziazko abundanzia. Lç 2 Cor 8, 2. Gauza gozoso edo alegeranziazkoak<br />
. EZ Man II 186. [Misterio] hetarik bost dira alageranziazkoak; beste bost dolorosak. Bp I 148.<br />
Alageranziazko oihü bat. Bp II 55. Bazko tenpora, alageranziazko tenpora zelakoz. Ib. 56. Phitz ezazü ene<br />
ezpiritia, bere photereki, alagrantziazko boztariuetan zureki estekatürik egoiteko. Mst III 34, 3. Zelebratzen<br />
beitie alkarreki haren gloria, alagranziazko transport elibatzütan. UskLiB 46. Ah hiri famatiak! / plazer eta<br />
alegranziazkuak. Abraham 1078.<br />
v. tbn. Brtc 25 (recogido tbn. en MarIl 52 y Arb Igand 198).<br />
- ALEGRANTZIETAN IZAN, SARTU, ARI. Alegrarse, estar alegre. Huneraño ibilli naiz bethi tristezietan, /<br />
Noizbait bedere sar nadin alegerantzietan. EZ Man I 131. Zeru guzia alegrantzietan da. Brtc 246. Nork ez du<br />
hautatuko justuekin nigar egitea, eta heiekin eternitatekotz alegrantzietan izaitea. Jaur 176. Bozkaria zitezte eta<br />
alegrantzietan sar, sari ederra ukanen baituzue zeruetan. Leon Mt 5, 12 (Lç, He, TB alegeratu). Kantari bera ez<br />
ditaike ar beti alegrantzietan / bihotzik badu parte har beza protsimoaren penetan. Xa Odol 176.<br />
alegre. v. alegera.<br />
alegria (Urt I 383), alegeria (Lar, H (V, G)). 1. Alegría. "Afferre laetitiam, hilaritate, alegerátzea, [...] alegria,<br />
bozkarioa ekhártzea" Urt I 383. v. alegrantzia.<br />
Tr. Además de en Dechepare y Harizmendi, sólo se documenta en textos meridionales, generalmente en los<br />
autores menos puristas. La forma alegeria sólo se encuentra en Lizarraga de Elcano (junto a alegria).<br />
Bethi eta sekulakoz gauden ene glorian, / desir oro konpliturik alegria handian. E 69. Zegaiti alegriarik ez da<br />
/ munduan zure parerik. Lazarraga 1164r. Eta alegria andiareki bear du alabatu Iaungoikoa. Ber Trat 42r. Eta<br />
afrontuak errezebitzen zituztenean ziaze kontentureki, eta alegriareki. Ib. 54v. Zure baithan behar dugu, /<br />
Alegria guzia. Hm 118. Ze alegria andia euki eban Simeon sazerdoteak. Urqz 11. Ze alegria andia artu eben. Ib.<br />
12. Nik betiko tristeza infernuan merezi nuen, ta Zuk onenbeste alegria eman didazu! Nork, tristezak utzirik,<br />
egiazko alegria biotzean artuko ez du? Cb Eg III 241 (v. tbn. Eg II 138). Orí nere konsolázio ta alegería: Orí<br />
nere atsegin ta gusto guzía. LE Ong 38r (91v alegria). Eskolia ederra / daukagu munduban / senzañak alegrija /<br />
aurrari kantetan. DurPl 92. Artu alegria ta / tristezia itxi. Ib. 93. Ta apal ostian igaroko dogu denporia alegrija<br />
onian. Mg PAb 108 (en boca de Maisu Juan). Neurri onik, edo modu onik ez edukitzea [...] alegrian, eta<br />
tristuran. Gco II 87. Bai, arpegijan agiri jakuen alegrija ta poza. fB Olg 23. Berba egin dagijeela modu oneko<br />
alegrijagaz. Ib. 24. Zuen dantzetan zegon / gure alegriya. Bil 29. Alegriyaz arren eriotza itxodon bear zuela.<br />
Aran SIgn 24. Gloriyak daukan edertasuna / musikaren alegriyan, / premiyu ori alkanzatzera / gabiltzan fede<br />
garbiyan! Xe 386. Abañozko Bazkuek alegria emoiten daitadeinagatik. Mdg 131 (v. tbn. 128). Edari<br />
maitagarria / Tristearen alegria. Meager in Ag G 311. Guzien jauna sortu da eta / dakarrena alegria. /<br />
Aurkitzen da Belenen / portale baten barrenen. A Aezk 246.<br />
v. tbn. Zuzaeta 128. JJMg BasEsc 192. PE 122.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1060<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. "Alegría, ajonjolí, [...] alegeria" Lcq 119, que cita a Lar. v. infra ALEGRIA-BELAR.<br />
- ALEGRIA-BELAR. Ajonjolí (Sesamum indicum). "Alegría, planta, y sus granos, alegeria belarra" Lar.<br />
"Alegeria berarra, ajonjolio" Izt C 40 (en una lista de plantas). v. ALEGERA-BELAR.<br />
- ALEGRIAZKO. (Adnom.). Alegriazko kantez betheko da guzia. Ch III 50, 2. Alegriazko saltoak eman. Cb<br />
Just 7.<br />
alegriantza. v. alegrantzia.<br />
aleguritxa (det., Lar), alegurix (Hb ap. Lh). "Lechecillas de cabrito, carnero &c., aleguritxak" Lar. "Ris (de<br />
veau, d'agneau) (?)" Lh.<br />
alegustre (Lar Izt C 40 y Lcq 117). Aligustre, alheña. "Aleguste, planta" Lar. "(Ligustrum vulgare), [...]<br />
ligustro, alheña, aligustre, alfeña, albeña" Lcq 117.<br />
aleitz(i). v. aliritzi.<br />
aleitziko. v. ALIRITZIKO (s.v. aliritzi).<br />
alejandriar. v. alexandriar.<br />
1 aleka. "Aje, achaque (V-m). Eztulaz gainera beste alekera bat be ba dau orrek" A Apend (alekera es<br />
seguramente error de lectura o de escritura; cf. A EY III 239: Orrek, eztulez gainera, alekaren bat badau, isilik<br />
dago baiña (V-m)). Cf. 2 aleka.<br />
2 aleka (V-gip). Ref.: SM EiTec1 y EiTec2; Etxba Eib (alekia). "Chatarra que se arranca al producir el<br />
agarrotamiento en cualquier superficie de rozamiento, por lo general, debido a la falta de lubrificación [...].<br />
Ejiari alekiak obatu etzak eta dana urratuta gelditxu dok. Egixa-ok (egia duk), itzaleko alekia akak" SM EiTec1.<br />
"(Armería). Grano, viruta o cuerpo extraño que entorpece las articulaciones o la rosca" Etxba Eib. Cf. 1 aleka.<br />
- ALEKA HARTU. "Alekia artu, agarrotarse un eje en el cojinete. Makiña bati bein ejiak alekia artu ezkero<br />
arreglo zailla izaten jok eta obe dok olixo naikua ein da kontuz ibiltzia. Ba, okerra laster eitxen dok, baña gero<br />
konpontzen izaten ditxuk kontuak" SM EiTec1. "Alekia artu detsa ardatzak" Etxba Eib.<br />
3 aleka. "(V-m), chaflán" A.<br />
4 aleka. Grano a grano. Pioka txoritxuak, / aleka garauntzen / artaburu ozen bat. Gand Elorri 50. Eskua<br />
lanera eman bage, aleka erein eta eskumenka biltzen zuten ango erritarrek. Zait Plat 14.<br />
aleko (V-arr ap. A Apend). Lo mayor posible. v. AILAGINAKO.<br />
alekotiza. "Cuchar, especie de tributo sobre los granos" Lar.<br />
aleli. Alhelí. Bioleta, liriyo, / aleli, jazmiña / dauzka gure baratzak / eziñ esan diña. Echag 173.<br />
aleltxa (det., Lar), alexa (Hb ap. Lh). "Siligo" Lar. "Petite graine noire qui croît parmi le froment" Lh.<br />
aleluia (SP , Urt I 521, Lar). 1. (Uso sust.). Aleluya. "Atsegina" SP. "Allelluia, aleluia, Jainkóa<br />
laudátzea" Urt I 521. "Aleluyas, los papelillos que se arrojan el Sábado Santo, ala deriste Larunbat Santuan<br />
botatzen diraden paperezko bitxeletak, lendabiziko aleluia esatean" Lar. Tronpeta soinuz eta aleluiekin ezarri<br />
du preparatu zioen lekuan. SP Imit IV 1, 4 (Ch pobluaren bozkariozko oihuen erdian). Eztirela orai erraiten<br />
kantore alagerak, zoin baitira Alleluya. Gloria in excelsis. Te Deum. Bp II 38. Alleluya hitz honek zer erran nahi<br />
dü? Ib. 55. Elizak zergatik besta hau ohoratzen du hain bozkario handiarekin eta zergatik kantatzen du<br />
hainberzetan Alleluya? CatLav 396 (V 191). Otoitza hartarik landan erraiten den Alleluyak señhalatzen dizi<br />
arimaren alegeranzia edo bozkariua. AR 230. Pasioneko denboran ez da erraiten Gloria Patri. Phazko denboran<br />
erraiten da Alleluia, alleluia. JesBih 489. Bereala berriz zeru-lurrak kantatuko dituzte Pazkuetako alelui<br />
pozgarriak. EE 1885b, 232. Gaur gloria gabe geranok, biar alleluya oiu egingo degu. A Ardi 122. Santuen<br />
aleluia entzun dot zeruan. Gand Elorri 95. Gizon berriaren alleluya kantatzera noa: [...]. Lasa Poem 100.<br />
Aurten gu baguaz ta / urrena bestiak, / esperantzetan egon / sasoiko gaztiak; / kantuz konsolatu nai / ditugu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1061
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
tristiak, / aleluiak baditu / onela ikustiak. Auspoa 139, 17 (en boca de unos mozos entrados en quintas).<br />
2. (Interj. para demostrar júbilo). Aleluya. Cf. Lç Decl a) 3v: "Hallelu-ia, bi hitz Hebraiko dirade, eta hanbat<br />
balio dute nola, Lauda ezazue Iainkoa". O Giristiño tristea, / Biztu da Jesus maitea, / Alleluia, alleluia, /<br />
Alleluia, alleluia. Gç 93. Zelüko erregina, alagera zite; Alleluia; zük ekharri düzün Semia, Alleluia hiletarik<br />
phiztü beita erran dian bezala, Alleluia. Ip Hil 181. Gure Jauna irugarren egunean piztu zan, zure aita<br />
amargarrenean piztuko da. Alleluya, alleluya! A Ardi 123. Berela, ekaitz-erdian, eguzki-izpi luze bat agertzen.<br />
Alleluia! Or Mi 131. Arkaitz bageko egi batean alleluia! ontzia legorretara da. Ondar ezoan guziok belaunika<br />
oiuz esan genun: ekaitzetik begira gaituzu. Ib. 131. Bai dohatsua frogapenetan den gizona, / frogatu eta goiko<br />
bizian zer korona. / Alleluia. Ardoy SFran 348.<br />
- ALELUIETAN IBILI. "Aleluietan dabiltza, pasaieatzen, bazterren ikusten" SP.<br />
aleluiaka. Profiriendo aleluyas. Aiek ere dantza egin zionaten Andere Mariri, iñolako gorespenak emanez.<br />
Alleluiaka ari izan zitxinan gerri ta buru makurtuz Bildotsaren amari. Or QA 195.<br />
aleman (G-nav ap. Iz Ulz 77), alaman (Urt V 153). 1. (Adj. y sust.). Alemán, natural de Alemania. "Cirrigeri<br />
germani, illeak burlaturik dakharzketen alamanak" Urt V 153. v. doixtar, alemandar.<br />
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. La forma alaman sólo se encuentra en Hiribarren (Esk 9) y<br />
Zalduby (RIEV 1908, 605). En DFrec hay 10 ejs. de aleman.<br />
Etzuen bere mendean arnorik edan, anhitz baitzen aleman batentzat. Ax 406 (V 265). Erromarrek Anglesen,<br />
Alemanen, eta hekien kapitain jeneralaren kontra izan zuten gerla hartan. ES 112. Alemanak beitira / Españulak<br />
bezala, / Bere pekuen mendeküz eta ürgüllüz gora. Etch 478. Bai Inglesak nola Alemanak nai dute ta datoz nere<br />
agintiaren pian jartzera. Bv AsL 65. Soldado aleman elibat. Ip Hil 86.<br />
(s. XX). Musikero alemana; arrek aurrian jartzen diyon guziya jotzen du. Iraola 105. Hortan, bertze askotan<br />
bezala, gure auzo Alemanek aspaldian aitzinduak gituzte. JE Bur 49. Ondar gerlan alemaner ikusi ginuen<br />
jauntzi hura bera dakar. JE Ber 47. Erbestekoa da, ez bakarrik alemana Españian edo Zamorakoa Euskalerrian;<br />
baita ere donostiarra Bilbon, getariarra Zarautzen [...]. Ag G 329. Bi gizon; bat frantsesa, bertzea alemana.<br />
StPierre 31. Soldado aleman bat. Ib. 28. "Aleman guziak txarotu bear ditegu", entzun nion praile prantzes bati.<br />
Or SCruz 109. Demoniñie! Gerra nausian alemanak ez ebela garbitu? Kk Ab II 33. Rusiatikan abisatuta / ekarri<br />
zuten Berduna; / alemanentzat etzan ederra / ura sartu zan eguna. Tx B III 21. Ikusi al'ukan injeniero aleman<br />
aren emaztea? ABar Goi 16. Doixtarrak (alemanak) [...] aundi-zaleak ziran. Ldi IL 162 (162 aleman oiei).<br />
Doixtar edo alemanak. Eguzk GizAuz 40. Tekniko aleman bat ebillen Plaentxiako kañoi-fabrikan. SM Zirik 38.<br />
Alemanen denboran ogirik etzen izaten. Mattin 35. Alemanek noiz alde egin zuten, 45.ean? MEIG IX 78.<br />
v. tbn. HU Aurp 206. Enb 136. Barb Sup 64. EusJok II 140. Iratz 134. Zerb IxtS 109. Mde Pr 247. Anab Aprika<br />
12. Basarri 70. Alzola Atalak 117.<br />
Zergatik eraman induten ara? Prantses gizagaxo aiek burua galdu zunaten, alemana sartu zitzaienean.<br />
Guregana iduritu txarren batek artu zitunan. Or QA 102.<br />
(Precediendo a un sust.). Gure Jinkua eiki / Etzen aleman kastati. Etch 482. [...] erakutsi zuen aleman<br />
aintzindariari. StPierre 34. [...] itsusi zitzaion aleman jeneralari. Ib. 31. Aleman, ipar-amerikano, angles, [...]<br />
español kontsuletarik badu edozoin frantsesek [...] laguntza gehiago, bere herritar aitzinekoetarik baino. JE Ber<br />
72. Au alemana edo aleman jatorrikoa zan beintzat. Etxde JJ 271. Etzion barkatu aleman kastako apaizari. Ib.<br />
271. [...] daritzaten poesia ederrak; batzuk Ulhand eta beste aleman neurtizlarietatik zuzen zuzen itzulikatuak.<br />
Izeta DirG 12.<br />
Perteneciente o relativo a Alemania. Eskol-etxe Alemana. Laph 247. Pake-oasitzaren izena etzait beñere<br />
gogoratzen. Alemana-edo dirudi. Txill Let 130.<br />
2. Lengua alemana. v. doitxera, alemanera. Eta nola hanitx nork bere nazionentzat trabaillatu baidire<br />
Alemaniakoak alemanez, Espainiakoak espaiñolez [...]. Mong 587. Hala hitzetan, nola Gramatikan, hain dira<br />
diferent Hebreotik, Puniakatik, [...] Alemanetik, hala nola baita Hebreoa Latinetik. ES 127. Han entzun nituen<br />
alemanez juramentu mota guzietarik. StPierre 18. Laster itzulpenak jalgi ziren latinez, italianoz, alemanez. Lf<br />
ELit 157. Alemanetik euskeratua. Lab SuEm 165. Bere herriko hizkuntza, alemana, guztiz maite zuela. MEIG VI<br />
57. Gero bigarren edizioa berak atera zuen alemanez. MEIG VIII 87.<br />
v. tbn. Mde Pr 204. Basarri 178. Osk Kurl 115.<br />
- ALEMANEZKO. (Adnom.). Alemanezko hitz jatorrak. PMuj in MEIG I 93 (v. tbn. MEIG VI 129).<br />
- ALEMAN-HIZKUNTZA. Lengua alemana. v. supra (2). Aleman hizkuntza hura puska bat marraskatzen<br />
bainuen. StPierre13.<br />
Etim. En documentos medievales navarros, y ahora como apellido, se atestigua sólo Alaman, cuyo valor es<br />
naturalmente impreciso.<br />
alemandar. Alemán. v. doixtar. Geroz ibilli da Alemandarren eskuan ta gaur arkitzen da Austriko itxean.<br />
Mb IArg I 342. Injeniero alemandar aren andre eder ura. ABar Goi 57.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1062
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alemandu. Germanizar. Alemanak zearo yabetu ziran txeketarren aberriaz ta asi ziran, berak bakarrik<br />
dakiten bezala, bazter guztiak alemantzen. Ldi IL 162s.<br />
alemanera. 1. Lengua alemana. v. doitxera. Bildu bitez batzarre batean ingelera ta prantzera ta gaztelera,<br />
ta alemanera, ta italiera, ta abar. Ldi IL 137.<br />
2. Modo alemán. ["Mendi-mendian" eres-antzerkia] batzuek diote alemaneraz egiña dala; besteak Puccini<br />
ta Debusy antzeraz; orrek esan nai digu berekikoa dala. Garit Usand 31.<br />
alemanes. Alemán, natural de Alemania. v. aleman. Egungo yudu Frantsesek, Polonesek, Alemanesek<br />
elgar iduri dute, zeren guziak aberats okhituak baitira. Elsb Fram 167.<br />
alemania. v. animalia.<br />
alemaniar. Alemán, natural de Alemania. v. aleman. Alemaniarra zintzo juan zan bere ordurako, baña<br />
plaentxiatarra ez zan azaldu beste orduerdi batian. SM Zirik 38 (v. tbn. más ejs. en la misma pág. y 39).<br />
alemankeria. Acción condenable o reprochable cometida por un alemán. Ez ote ziren gordeka sare<br />
hedatzen hari Alemania guzian? [...] Alemankeria zer den ez dakienak, ikasiko du heldu den asteko zatian, beren<br />
esku pisuaz nola zuten obra hori herrautsi. StPierre 33.<br />
alemen. v. alamen.<br />
alen. v. alaen.<br />
alhen. v. ALHAN (s.v. alha).<br />
alenbika. "Alembicus, alenbika, [...] xortakako eltzéa" Urt I 481.<br />
alengitu (AN, BN ap. A; VocBN). "Se fatiguer jusqu'à la faiblesse" VocBN. "Fatigarse mucho" A.<br />
Etim. Rom., posiblemente gascón. Cf. fr. alanguir, etc.<br />
alentatu (SP Dv y A). Avinagrarse el vino. "Éventer. Arno alentatua, vin éventé" SP. "Ventilar, ventearse,<br />
avinagrarse por la acción del aire" A. Batzutan ardandegiaren arnoak nahasten dire, alentatzen eta<br />
gaixtatzen. SP Phil 276.<br />
Etim. Rom. alentar.<br />
alentur, alantur. Alrededor. Eta nahi baduzu muillatu Bellilaren alentur guzietan, muilla aldezakezuke<br />
erabiltzen duzula zunda denboraren errespeturat. "Par tout le tour de Berisle". INav 52. Iakiteko duzu Uges eta<br />
Orcaniak nort esu eta dire 10 l., eta Orcannien bustanek diraute alantur 4 l. Ib. 37.<br />
alentxa. v. arentxa.<br />
aleño. Dim. de 1 ale. Aleak ondo bat eman; ondoak, leka bat; / lekak, aleño bat; ortaz zer eman zun Uztak?<br />
Or Eus 49.<br />
alerabage. "Embrión, lo que está todavía sin orden" Lar.<br />
aleratu. "Desenredar, deskatranbillatu, desekiñaspildu, aleratu" Lar.<br />
halere (S; Ht VocGr 389 y 390, Gèze, Dv, H; a- G, AN, L, B, BN; H), halare (a- AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.:<br />
Bon-Ond 172; A (alere); Lrq /halé/; Gte Erd 124.<br />
Tr. Halere es la forma gral. para autores septentrionales (junto a algún ej. de halare en Chourio, el J.B.<br />
Elissamburu y Zubiri). Al Sur hay alternancia de ambas formas ya desde Aguirre de Asteasu y alare sustituye<br />
prácticamente a alere en los textos desde finales del s. XIX; a partir de esta época se encuentran las dos formas<br />
en Iraola, Orixe y Zaitegi y sólo alere en Goñi, T. Agirre, Txillardegi y Villasante. Hay además un ej. de hale en<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1063
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Mirande, sin duda metri causa. En DFrec hay 84 ejs. de halere, 22 de ellos septentrionales, y 22, meridionales,<br />
de (h)alare.<br />
1. Sin embargo, con todo, aún así. (Frecuentemente precedido de eta o baina; en cuanto a su posición en la<br />
frase, aparece tanto al principio como al final, o intercalado en ésta). "Non obstant", "néanmoins" Ht VocGr.<br />
"Néanmoins" Gèze. "Néanmoins, malgré cela, encore. Jo dut eta ez da halere atzarri, je l'ai frappé, et néanmoins<br />
il ne s'est pas réveillé. [...] Ez da ethorri; halere ez baikare hartaz behartu, il n'est pas venu, heureusement que<br />
nous n'avons pas eu besoin de lui. Bazinu ere duzun baino diru gehiago, etzinaizteke halere aski aberats ene<br />
etxearen erosteko, quand vous auriez plus d'argent que vous n'en avez, vous ne seriez pas encore assez riche pour<br />
acheter ma maison" Dv. "Même ainsi. Goiz ioan zen eta halere etzen mugaz heldu izan, il partit matin, et malgré<br />
cela il n'arriva pas à temps. // Cependant, toutefois, néanmoins. Ezta ene ustez etxean, zoaz halere, behar bada<br />
sarthu daiteke, il n'est pas, je crois, á la maison; allez-y cependant, peut-être est-il rentré" H (s.v. hala). "Aún así,<br />
sin embargo" A. "Quand même" Lrq. "Le contexte peut seul indiquer si gatik est causal ou concessif. Pour<br />
enlever l'équivoque, certains auteurs adjoignent au verbe l'adverbe berdin, bardin ou halere, au sens de 'quand<br />
même' quand il s'agit de souligner le sens restrictif de gatik. Ex.: haren gatik egiten ahal duzu ba halere, vous<br />
pouvez le faire malgré lui" Lf Gram 384. v. HALA ERE.<br />
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, y al Sur en textos alto-navarros y guipuzcoanos desde mediados<br />
del s. XVIII.<br />
Gidatu ukhan gaituk eure egiaren argira. Eta halere ingrat eta ezagutze gabetako izanez [...] bide zuzenetik<br />
aldaratu izan gaituk. Lç Ins A 5v (v. tbn. Adv ** 7v eta halere). Gauherdirano, bertzeren emazteareki, hal'ere<br />
beldurreki. O Pr 184. Zu zara gauza guzien, / Iauna, Kreatzaillea: / Halere pena guzien, / Errezibitzaillea. Arg<br />
DevB 196 (197 baiñan halere). Azken Toskanak izan zuen Erregea Erromarrek garaitu bazuten-ere, halere<br />
egundaino Erromarren letrak eta hitzkuntza ezin har-arazi zioten. ES 402 (382 eta halere). On da bada halere<br />
amudioak oraiño gibelatzen ez bazaitu bekhatutik, gibela zaitzan bederen ifernuaren beldurrak. Ch I 24, 7.<br />
Heraberekiñ egiten dut aithor hori, halere erranen dut egia ene buruaren kontra. Ch III 52, 2 (46, 5 halare).<br />
Bihotzean ditutzun sentimendu on hauk [...] aphurrak direla iduritzen bazaizkitzu-ere [...] begirautzu halere ez<br />
detzatzun negliya. He Gudu 88. Nahi den bezaiñ ikharagarriak iduri dakizkitzun zure etsaiak [...], ez halere izi<br />
batere. Ib. 101. Baztertu zen zerbait agitz zaputztua. Al-ere etzen Elizatik atera. Mb IArg II 320. Ill zen<br />
Elizakorik ere nork eman etzuela, ta al-ere ill zen bizitu zen gisan ta agitz santuki. Ib. 301 (303 baña alere).<br />
Jaunaren begietan santu ta justua zan Job, alere [...] juizioko ordu izugarri ta kontu estua ikusi, ta guzia ikara<br />
añ andiak artu zuen. Cb Eg II 201. San Juanek etzuan aldi artaraño ekusi beiñ ere gure Jesus, eta al ere ezagutu<br />
zuan ekusi horduko. Ub 74. Kreatura ez deus eta dohakabe bat baizen ez naizen arren, halere, Jainko handia!<br />
ausartzen naiz zu ene aita deitzerat. Brtc 30 (tbn. en MarIl 56 y Arb Igand 202). Ikhusi dut kalumniatua eta<br />
medisentziaz larrutua, eta ez dut hitz bat erran ez erran-arazi, eta halere erran dut maite dudala ene burua<br />
bezala. Ib. 209.<br />
(s. XIX). Karitatearen ibaian / Amodioz / Zorionaren iturrian / Bozkarioz / Zeruan dire horditzen, / Halere<br />
beti / Direlarik sasiatzen / Beti dire egarri. Monho 86. Eziñ ill diteke Jesus, eta alere konsagrazioko itzak<br />
nolerebait berriro iltzen duela dirudi. AA I 496. Oi laborari gaxua, / Hihaurek jaten arthua; / Ogi eta ardu<br />
geñhatzen auherren asetzekua, / Halere hañ haie maite nula artzañak otsua. Etch 302. Nahiz huntarzün badü,<br />
hanitx irabazten, / Eta halere hura sobreki bizitzen, / Gero soberatia beharren phartitzen. Ib. 592 (364 bena<br />
halere). [Aita Larramendik] agertaratu izan zituen euskarazko itzkuntz ederraren Gramatika, Itztegia eta beste<br />
gauza anitz gai oni dagozkionak, etsai ozpindu txar askoren esker gaiztoan alere. Izt C 454. Oraiñ irurogei urte<br />
inguruan Gipuzkoako mugapean ez oizan, gaurko egunean ikusten diran ardien erdirik; eta alere ezagutu izan<br />
nituen gizonak ifinten zituztenak artalde osoak erdirako izenarekin [...] zenbat buru, ainbeste erreal beste<br />
irabazirik bage urte guztirako. Ib. 172. Trankill hill zen zaharra ere, / Hill baiño lehen halere, / Irakatsi<br />
baitzioten / Egiazko den tresora / Lan segituan datzala. Gy 44. Aldi huntan asto Yauna pasatu zen halere, /<br />
Harentzat hain frianta den plat faborita gabe. Ib. 37. Hark mokoa yoko hortan, / Hunek pattak zarabilzkan: /<br />
Baiña halere etzioen, / Batere miñik egiten. Ib. 310. Deus guti da nik dagokadan guzia, eta halere, (oi<br />
zorigaitza!) aphur horren uzteko, bihotzak ez nau laguntzen. Dv LEd 251. Orai ere badugu gure hauzoek baino<br />
gehiago. Ez dugu halere aski eta ez gare hortan geldituko. Dv Lab 93. Kolpatuia zirela munduiak badaki, /<br />
Jainkoak nahi eta halere arinki. / Hilzeko damu zira, behar zira bizi, / ehun urthez zure madamareki. Michel<br />
LPB 422. Jinkuari esker eztügü heben holako gabeziarik. Halere hun da orai erraitera nuakizünaren jakitia. Ip<br />
Dial 101s. Erdiak, xizpa orde, makhilekin dire; / Ez Zumalakarregi beldurtzen halere. Hb Esk 162 (Egia 146 eta<br />
halere). Alabak errepostu, / Gazte izanik ere, / Borondate hunian / segurki alere: / --Nundik izan daiteke / Hura<br />
ene jabe, / Egundaino nihauri / Itz bat erran gabe? Bordel 124. Hamazazpi urthe badu ez dudala ikhusi, zion<br />
bere semer; halere, ethor baladi, segur ezagut nezake. Laph 195. Luze iraun zuen lanak eta luze martirioak.<br />
Halere oihu bat ez zuen egin Iñaziok. Ib. 18. Dama polita zera, / polita guztiz ai! / bañan alare zaude / oraindik<br />
ezkon gai. Bil 71. Guk apustuba irabazita / alare geunden serio, / zergatik eze panparreriak / iñun eztuben balio.<br />
PE 43. Bi alkandora dauzka soñean jantzita, / azpiko ojalekin gañekoa lotuta, / ajolik ez alare lotsik eztu ta. PE<br />
in Tx B 104. --Beok geiago baliyatzen dira beren izkribu edo itz batzubekiñ, gu gure lan guztiyekiñ baño. --Alare<br />
zubek biarrago zeazte. Sor Bar 31 (Gabon 38 bañan alare). Beti eriotzera alderatuaz noa, eta alere beti gogor<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1064
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nere pekatuan. Arr May 44. Ez gizonez, ez idiez, / ez su emanik ere, / Ez dezakete Luzia / higi-araz batere. /<br />
Ezpata lephotik sartuz / hiltzen dute halere. Zby RIEV 1908, 420. Gure lehen burasoak baztertu zirenean zeruko<br />
bidetik, debekatua zitzaioten fruitu bat janez, Jainkoak etzituen halere madarikatu. Jnn SBi 1. Eskual-Herria,<br />
munduko ederrenetarik bat da, eta halere sor-tokian ezin egon! Arb Igand 26. Bainan bazuten halere zenbaitek<br />
halako ahalge bat, beren ezagutzaren erakusteko. HU Aurp 87. --Eta nondik dakizu hori, zuk Mañex?--Eztuta<br />
nihaurek aditu?--Noiz? Non? --Oxtian, elizan. Ala eztakizue nor zen espos egun? --To, eta halere! Eta zer erran<br />
deie? --Etsorta bat eman zeiek, gizona, itsuski ederra. --Baia, Mañex? --Ba, poxi bat ba! Ib. 163.<br />
(s. XX). Ihure mündü huntan erraitekorik gabe / Halere gizonetan nik badüt sinheste. Xikito 8. Aithortuko dut<br />
Mediterranea osoki karana zaitala. [...] Ez dakit zendako maiteago dutan, halere, Ameriketarako itsasoa. JE Ber<br />
81. Zalu bada zalu, neurrian doa halere gure beribila. Ib. 102. Azukrea kario zelarik arras, halere ongi<br />
azukrestatzen du, eta Pettani emaiten. Barb Sup 65. Hala hala da, jaun Kapitaina. Bi arditeko bat ere ez nuke<br />
nik. Bainan ereman behar nauzu, halere. Barb Leg 138. Siñetsi nion gizon zintzoa ta asko ikusia irudittu<br />
zitzaidalako, baño alako bildur pixkat barruan geldittu zitzaidan alare. Inza Azalp 24 (128 baño alare). Ni naiz<br />
matsikan ebaki gabe / juztiziyara deitua, / alare oso kontentu nago, / irabazi det pleitua. Tx B I 244. Polita,<br />
azkarra, ona ta langillia. Bañan, alare, etzion iñork arpegira begiratzen. Alz Txib 83. --Gezurra zirudik e? esan<br />
zien entzuleeri; alere, kantak dion bezala gertatu. Or Mi 9. Rodano arroa, bere errekaz eta ertzez arrotua, ta<br />
alere, Aviñon ondoan Doms'ko Andre Mari agurtzeko bidea okertzen duna. Ib. 33 (BM 136 halere).<br />
Norbaitentzat, alare, zein urrun dago uda! "Sin embargo". Or Eus 99 (332 alêre). Erregearen anaiak siñistu<br />
alare, nik utsegin niola: au naigabea! Or SCruz 123s (Poem 533 alare). Bere hegalak zabalik hegaztin baten<br />
pare [apezgaitegia] / Iduri du joan nahia maldatik airez aire; / Bainan lurrari josia egoten da halere / Munduari<br />
emateko beti zer nahi lore. Iratz 53. Pekatariak gaituzu, baña / zureak alere. SMitx Aranz 227. Nurk daki<br />
bekhatia zer dene? / Ez zuk, ez nik!... Zerbait dakit hale / zirela eder badakit doi-doi. Mde Po 48. Xede edo<br />
marra ori guk eztugu ezagutzen, noski, baiña beronen aundia sumatzen dugu, alere. Vill Jaink 40. [...] tanpatanpa<br />
senditu nuen. Ez nintzan, halere, gelditu amari oihu egiteko. JEtchep 37. Altura pixka bat ere badu, /<br />
izaten dira ekaitzak, / bañan alare aixa azitzen / dirade orko zugaitzak. Uzt Sas 287. Amalau ordu lanian, / alare<br />
umore onian. Ib. 70. Aitortzen dautzut, ene maitea, goiz aski banakiela / etzintaizkela enea izan, bertze batentzat<br />
zinela; / bainan halere maitatu zaitut, ez bainezaken bertzela. Xa Odol 115. Gure etxian ardura / baida jaun au<br />
sartzen, / arno txarra dudala ta / halere moxkortzen. Mattin in Xa EzinB 105 (Mattin 104 bainan halere). Biak<br />
ziren euskaldun zintzoak ustean, / halere ezin adi elgarren artean. Xa EzinB 179. [Maitasuna] galgarria izan<br />
daiteke, baina maitasun halare, gorrotoa onerako baina gorroto halare izan daitekeen bezalaxe. MIH 269.<br />
Adarra jotzea gogoko badu, ez du halere hurkoa gehiegi larrutu nahi. MEIG I 185.<br />
v. tbn. Mong 594. Bv AsL 138 (baña alere, 176 ta alere). Elzb PAd 11 (Po 203 halare). UNLilia 1. Elsb Fram<br />
66. Ip Hil 130. CatJauf 22 (bainan halere). Iraola 97 (137 eta alare). Ox 181. Zub 46 (eta alere, 79 halare).<br />
Etcham 139. TAg Uzt 62 (baña alere, 165 alere baña). Zerb IxtS 18 (58 eta halere). Lf Murtuts 24 (3 bainan<br />
halere). Zait Sof 140 (188 alare). Txill Let 64 (113 ta alere). Larz Iru 120. Ardoy SFran 106 (260 bainan<br />
halere). Casve SGrazi 24. Alare: Xe 269. AzpPr 105 (bañan au alare). Urruz Urz 36 (Zer 33 baña alare). Noe<br />
42. EusJok 52 (baña alare). JanEd II 139. Jaukol Biozk 9 (ta alare). Etxde JJ 55 (34 baiñan alare). Munita 8.<br />
Arti Ipuin 75 (baina halare). Basarri 125 (baña alare). MAtx Gazt 52. Ibiñ Virgil 103. Azurm HitzB 36 (h-).<br />
(Con ordea(n)). Ordea halere nola, gisa hunetako hitzak aphurrak baitziren bertze latinezkoen aldean,<br />
etziren aski izan haren [latinaren] iraungitzeko, ez eta ere ethorkiaren emaiteko. ES 128 (v. tbn. 189 y 199).<br />
Behar duzu izan esperanza handi bat ardiesteko duzula golardo hura, ordean halere ez diozozula zure buruari<br />
agiñ segurantza osorik beldurrez eror epheltasunerat edo orgilleriarat. Ch I 25, 1.<br />
(Con reduplicación intensiva). Halere, diote [...] odol gorri xortik ez duten batzuek, halere, halere ez ote<br />
zen hobe legearen onhartzea, oraiko desmasiak eta hauien ondotikakoak ahalaz urruntzeko? HU Zez 156.<br />
Herriko semerik zerenak oro alde zituelarik notari horrek... halere-halere oraino mahain-petik edo nolazpeit<br />
nausitu baitzen Tissier! HU Aurp 129.<br />
Alako aukera izan emakumiak, eta, geienetan gertatzen dan bezela, txarrenarekin gelditu zan [...].<br />
Biolinterua! Txokolaterua izan bazan alare! (= 'si al menos'). Alz Txib 85.<br />
2. (Dv, H). Además. "Zaude ohean eta beroki halere, restez au lit et chaudement encore" Dv. "Bien plus, qui<br />
plus est, certes" H. v. gainera.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde principios del s. XIX y en los septentrionales Goyhetche,<br />
J.B. Elissamburu, Joannateguy, Hiriart-Urruty y Barbier.<br />
Egin uste det ta pozik alere. Mb (ap. H, que traduce "je compte le faire, bien plus le faire avec joie"). Oroituko<br />
naz, ta maiz alere. Ib. (ap. H). Ai! Jesusen anima! Badira, bai, zurekiñ neretzat erremedioak, eta asko alare! AA<br />
III 601. Ez du merezi Zeruko konsuelorik, pekatuen damuan lenbizi enpleatzen ez danak, ta ondo alere (I 20, 5).<br />
Echve Imit 65. Egia garbiro onen ezagungarritzat nai det izendatu toki bat, bikañenetakoaren billa ibilli<br />
bagetanik alere. Izt C 27. Beinere ez baino bein obe dala, esaera oi dan bezala, ondo dago alere, Zeraingo<br />
meatze ospatsuetan lanean asi diranean. Ib. 71. Gipuzkoan badira etxeak, asko ta asko alere, beren mugapean<br />
bildutako gaztañatik [...] abereai jan erazo, eta gañera irurogei anega ta geiago azokean saltzen dituztenak. Ib.<br />
151. Egidak bada, othoi, yaun haren portreta. / Pintorea baniñtz edo estudianta, / Derro axeriak, eman<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1065
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
nezazuke, / Hagitz gogotik halere. Gy 273. Erranen derautzut, saindu iragan gehienak alai eta arrai izatu<br />
direla; eta batzuek ere, ez saindu ttipienek halere, bere liburutan asko izpiritu kolpe alegera [...] ereiñ izan<br />
dutela. Ib. VIIIs. Akort naiz zurekiñ hortan; / Baiña badakit hau ere, / Ausartzia hori net fite halere, / Heriokolpeaz<br />
punitua dela. Ib. 288. Nork nahi zer nahi erranikan ere, / bidarraitarra nuzu bai nahi ere; / etxeko seme<br />
ona segurki halere, / nahiz baden herrian hobexagorik ere. ChantP 262. Nola da, Jaungoikoaren Semea<br />
eriotzera, eta gurutzeko eriotzera alere, emana izatea? Arr May 125. An erre eta kiskaliko da zure anima. [...]<br />
Aotik, eztarritik eta erraietaraño alere, sartuko zatzu sua. Ib. 50. Logratutzia, errex alare, / naiz ori ta beste<br />
zernai gauza're, / seguru dala esan amari / zu baldin bazatoz mandatari. Bil 78. Len banituen lur da etxiak, /<br />
orain gelditu naiz gabe; / andria egin zan jabe, / ganbiyatuak dirade, / ito bear nau alare. Xe 273. Izarrak<br />
dirudite, / ederrak alare! / egitia espero det / andre baten jabe. PE 91. Nahiz hartu nuen kuskako bat gaitza<br />
(erran ez daiteken lekhu batean) halere, ikhusiz Manuelen sagardea geroago eta gehiago hurbiltzen hari zela<br />
[...] salto egin nian, laster halere harrasiaz kanpora. Elzb PAd 44s. Ba yauna, nahi dut segurki eta gogotik<br />
halere. Ib. 10. Aldiz hemen trumilka / Gabiltza tristerik / Elgarrentzat beldurka / Zer dohakabeak. / Ardurenik<br />
halere / Mairuak iduri / Eman gabe batere / Kondu arimari. Michel LPB 345. Berri hori eman zionak atsegin<br />
egin zion, eta handizki halere. Jnn SBi 137. Ematzu nahi tutzun manuak. Eta lehen-bai-lehen halere. Ib. 160. --<br />
Zuk Judasekin egiten duzu solas? --Bai naski, eta nahi nuken baino ardurago halere! HU Zez 196.<br />
(s. XX). Ala egin zuten apaiz guziak, eta ederki alere. Goñi 38. Naiz ministrua izan kortean eta ez alere<br />
umilla, etzuen nai zuena egin. Ib. 87. Bergarako azokan esne-bei eder bat saldu ziazun, ederra alare, ta bei<br />
diruak artzera etorri ziñan. Ag G 191. Ondo garbatuta niok, ondotxo alare. Ib. 132. Egiya Domingo, falso<br />
testimoniyua, eta galanta alare jaso det. Ill Testim 29. --Hasarre zare nausia? --Bai, eta ongi hasarre, halere!<br />
"Oui, et bien en colère certes". Barb Leg 128. Igitariak ao batez aukeratu zuten buruzagi, ta bidez alere. 'À juste<br />
titre'. Or Mi 111. Gazte bat ikusi zuten berengana, lur zurrunbilloak eraikiz [...]. Bikendi saskigillea zen.<br />
Gizagajoa! Errukarri alare! 'Oh! pauvre gars, et digne de pitié!'. Ib. 144. Nik beti nai izan det, kolko-kolkotik<br />
alare!, euskal-baratzan, oraingoz, iskribatzalle errezak gaitzak baño erruzago sortzea. Ldi IL 83. Zuen yolaslagun<br />
/ pozik nentorke... / Pozik, alare, / zeregin estu au / ez ba'nu lege! Ldi UO 40. Lo, bai, ederki alare.Or QA<br />
48. --Ta errezatu zuten? --Garbi alare. Ib. 87. Bakarrik nago, bai, ta ondo alere. Txill Let 22.<br />
3. (H). Menos mal. "Au sens de heuresement, par bonheur. Hunki dut, eta ezpaitut halere hil, je l'ai touché, et<br />
grâce à Dieu que je ne l'aie pas tué" H. --Alare lagunekiñ datorrenian! --Bai, Batista. Nola gera? --Ondo,<br />
jauna, ondo. Ta beok? Sor Bar 41. Askok esaten dute andik pasatzerakuan: Alare, alare! Oraintxen badirudi<br />
eztuela asko falta. Iraola 84. Alare! Aldegiten dute. Ez ordea, an daude oraino nazkagarri aiek! Or Mi 78. --<br />
Bazkari[ri]k gabe "ez jan, ez lan ta ez jai". --Alare! Beingoan aitortu bear zenuan ez dagola ezer bazkari onik<br />
gabe. Lab EEguna 64. --Neregatik egin dedilla [jaia], lenbailen gañera! [...] --Alare gizona! Erria poztu bear<br />
degu. Ib. 94. --(Esteban) Jenaro! --(Xixili) E! --(Jaxinto) Nola! --(Esteban) Jenaroren txartela. --(Xixili) Alare. --<br />
(Jaxinto) Izutu nau. Alz Txib 93s.<br />
- HALERE BADA. Así pues. Halere bada kanpoko pratikak eta gorputzeko obra debozionezkoak<br />
prudenziarekiñ hautatu behar dire, ezen ez dire guziak on guzienzat. "Corporalia tamen exercitia discrete sunt<br />
agenda". Ch I 19, 4.<br />
- HALERIK ERE (S ap. Lh /haléjkèe/). Sin embargo. "Quand même, malgré cela" Lrq. v. HALARIK ERE (s.v.<br />
halarik). Laugarren manian gure bürhasuak, / [...] / Behar deiegü errekonpentsatü haien sakrifizuak, /<br />
Halerik ere eztegü phakatüren hartzekua. 'Malgré cela'. Etch 664. Heretikoek Eskritüra saintia handiesten die,<br />
eta halerik ere Mariaren eretzeko bethi orok ükhen die debrüzko aiherkünte bat. Ip Hil 164. [Jesüs] ez zen<br />
Jinkozko egitekoetan Mariaren manüzpian. Halerik ere erakusteko mente güzier eztiala ezer arrafüsatzen ahal<br />
bere amari [...]. Ib. 149. Gizunak [...] Pare gabe, borrokatzen / makhila gorriekilan. / Halerik ere, hokian, /<br />
badakie alkharganatzen. Casve SGrazi 22 (v. tbn. 88).<br />
1 alero (G-to ap. A), aleru. "Batelero" A. v. 2 ala. Amabigarren bersuan / esango dizut nik / Mendaroko<br />
alerubak / ez dabe ardirik / beti dabiltzalako / tiraka bultzaka / uretan biarrian / guztiz arraztaka. DurPl 86.<br />
- ALERO-DANTZA. Danza antigua de Guipúzcoa.<br />
2 alero (V-gip ap. Elexp Berg; G-bet). "Alero del tejado. Bolau gutxi jaukak, alero gutxi jaukak" Elexp Berg.<br />
v. hegats (4).<br />
alerreskan. v. ALDERRESKAN.<br />
alerta (Lar). Alerta. "Alerta, estar alerta, estar con cuidado y vigilancia [...], egon alerta, artaz egon, kontuan<br />
egon" Lar. Alerta jaunak alerta / Etsaiez üngüratürik gira. Xarlem 344. Alerta jaunak alerta / bertan jalki<br />
zitaie. Ib. 630.<br />
alertza. v. alertze.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1066
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alertze (-rz- V-gip; -rz- Lar Lcq 156), alertza (Lar (-rz-) Lcq 156 (-rtz-)), alerzia (V-gip). Ref.: Elexp<br />
Berg. "Alerce, especie de cedro" Lar. "Alerce. Intxorta aldian, alerzia sail ederrak dare. Aiziak piñu ugari<br />
eretxi dau, baiña alerziaik ez" Elexp Berg. v. PINU ZURI. Piñu zuria edo alertzea. Munita 56. Piñu zuria<br />
(alertza). Ib. 35. Or-emen alertze-sail batzuek baleuzkate. Ib. 72. Japongo alertzea. Gure lurretarako oso<br />
egokia. Ib. 78. Baita ere uste det ez lirakela gaizki etorriko Japon alertzeak (neguan ostoa erortzen zaiotenak).<br />
Ib. 70.<br />
- ALERTZE-PINU. Alerce. [Leitzan] alertze-piñu ondo ederrak ikusten dira sail batean; baso-piñuak ere ez<br />
txarrak. Baña alertzeak obeak. Munita 113. Izai gorria ta alerze-piñua ere bai. Ib. 80.<br />
alertzedi. Bosque de alerces. Arizti asko ta onak dauden tokikoa. Badago alertzedi eder bat ere. Munita<br />
128. [Abereak] ekaitza danean lenengo alertzedira jotzen zutela. Ib. 128.<br />
aleru. v. 1 alero.<br />
alesagar. Granada (fruta). v. granada, punisagar. Goitik beera urratu, erdibitu ta alegorria (alesagarra =<br />
granada) bezelaxe iriki bear zituen. Ldi RIEV 1929, 207 (Or ib. 6 puni-sagarra, AIr RIEV 1928, 598 y Anab ib.<br />
608 granada). Alesagar ta pikoak ere. Ol Num 13, 23. Borka bi zeuden, eunbana alesagarrez egiñak. Ta berebat<br />
beste inbel inguruan ere berreun alesagar orrela zauden. Ol 3 Reg 7, 20 (Dv mingrana, Ker granada, BiblE<br />
granada-fruitu ).<br />
alesagarrondo. Granado. v. granada (2), 1 mingrana (2). Saul Gabaako guenean zegon, Magorongo<br />
alesagarrondo baten azpian. Ol 1 Sam 14, 2 (Ker, BiblE granadondo). An alesagarrondoak ageri, / ale ederdun,<br />
gero! Ol Cant 4, 13.<br />
alesai. v. alasai.<br />
(h)alesta. v. alezta.<br />
1 aleta. 1. Sin embargo. v. areta, alta (2). Jakin banü, aleta, / juanen nündüia ihesi. StJul 122. Nur da<br />
haien ororen autorra? / Ama maitia ignoratzen düzü; / aleta, segürki ere / nurbait ja badüzü. Ib. 190. Etzizün,<br />
aleta, hura / kausatzen ene indarrak. Ib. 193. Perfide traidoria, aleta ez aberats gabez / baña bai debriak<br />
abaintaillü hitan sobera ükhenez. RolTrag 265 (ap. DRA). Behar zaik aleta dolotu / gisa hortan mintzatzia.<br />
Mustafa 76 (ap. DRA). Elguebarnek behar üken zian büria apaltü; aleta lepua gogor zian eta elia bizkor<br />
berjitez. Const 40.<br />
2. "(S), ¡cuidado! interjección de amenaza" A. Zer dagik, arrotz! aleta! ez al duk utziko? Bestela, laistertxo<br />
nere eskuen berri izango duk. Zait Sof 129.<br />
2 aleta. "Contrafuerte; pieza con que se refuerza el calzado por la parte del talón (BN-lab; Broussain ms.)" DRA.<br />
aletako. 1. "Aletakuak (en plural), granos sueltos de una cosecha, que se dejan a beneficio del que quiera<br />
espigar. Aletakuegaz, banan banan, mordo aundixa batu dok" Etxba Eib.<br />
2. Especial, escogido. "Raro, no común, espaciado. Gizon aundixak, aletakuak izaten dira, los grandes<br />
hombres suelen ser contados" Etxba Eib. v. BANA-BANAKO (s.v. banako). Ara emen, alde batera eiñda<br />
irurogei t'amabitatik, dozena bat ipuiñ [...] Hetmeron liburutik euskerara atarata. [...] Dozena aletako onek, ez<br />
dira ausarkixenak; baña ausarkixena be, ez da erakus-gei on bat besterik pekatari garanon osasunerako. Etxba<br />
Ibilt 454.<br />
3. "(Gc), fruta que de puro madura se desprende del árbol" A.<br />
4. "Aletako ederra sartu diok, buena 'bola' le has metido (V-gip)" A. Oregi (comunicación personal).<br />
aletegi (G ap. A; H), altegi (G ap. A Añ (G, AN); Lar, Hb ap. Lh, H (V, G)). Granero. "Granero", "hórreo",<br />
"panera", "trox, troxe" Lar. "Grenier" H. v. bihitegi, aletoki. Eta garia eraman dezatela granerora, alsistura<br />
edo altegira. LE Urt 71 (ms. 25v granerorá). Zure aletegia edo graneroa. AA II 7. Begira airean dabiltzan<br />
egaztiai. Ez due oek ereiten, eta aletegietara ezer biltzen. Ib. 169. Nos elduko da denporia gure altegi edo troxak<br />
idigiteko? Astar II 173s. Ganbara edo aletegiak egin zituen. Lard 54. Eta Josek idiki zituen aletegi guztiak, eta<br />
saltzen zien ejiptoarrai. Ur Gen 41, 56 (Ol aletegi; Dv bihitegi, Urt granero). Eta bilduko du bere garia<br />
aletegian. Ur Mt 3, 12 (Echn, Hual granero, Ker garautegi, IBk, IBe mandio). Errotarijaren aletegira juan zan.<br />
Altuna 63. Baserritarrak itxi ez aletegi ta ukullubetan lorik egitten. Ib. 101. Ala liotsa Yainkoari ta aletegia bete<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1067
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dezaizula. Or Mi 87. Zure zoruna edertzen ari da. Zure aletegiak gañezka. Goen Y 1934, 98. Alperrik ariko zara<br />
auzokoaren aletegi okituetara begira. Ibiñ Virgil 73.<br />
v. tbn. TAg GaGo 94. Ir YKBiz 280.<br />
Ja nonbait eman dügü auherkeria bizio güzien ama zela, hüme hen bederakatzia heben ezta nere ofizioa, bena<br />
hetarik franko dütüt izentatüren, ükhan dezen merexi dien aletegi hügüna. Egiat 199.<br />
aletegitu, altegitu (Lar). "Entroxar, altegitu, solairutu, altegian sartu" Lar.<br />
aletegizain, altegizai (Lar). "Horrero" Lar.<br />
aletistezko. "Diamargaritón, composición medicinal" Lar.<br />
aletoki (G ap. A). Granero. v. aletegi. Garia ordea bildu ezazute nere aletokirako. Ur Mt 13, 30.<br />
aletsandriar. v. alexandriar.<br />
aletsu. Abundante en granos. Eta, ara! zorten ber-beretik zazpi galburu aletsu eta eder garai. Ol Gen 41, 5<br />
(Urt bihitsu, Dv betheak eta ederrak, Ker garautsu). Orainarte, ageri danez, eskumen ikol ta zizpila bildu dugu<br />
Eladeko iakintzaren alorrean. Oraingoan, ordea, bala aletsu ta mardulak iasoko ditugu, baldinbait ere. Zait Plat<br />
81.<br />
aletu (AN-larr ap. Asp Leiz; Lar, Añ (G), H). 1. Granar. "Épier, produire la graine" H. "Artoa aletu da" Asp<br />
Leiz. v. 1 burutu (3). Utzazue geldirik garia aletu ta zoritu arte guzian. Mb IArg I 201. Ez da oietan barrenen<br />
sartzen Jaungoikoaren azia, belarrean sartzen da aletu gabe. LE Urt 96s (ms. 34v ez granátzen).<br />
2. (V-gip, G; H). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Elexp Berg. Desgranar. "Égrener" H. "Idarrak aletzen diardut"<br />
Elexp Berg. Buru bilduak aletu, eta amar lakarirekin amagiarrabari joan zitzaion. Lard 160. Eta maatsa<br />
elduegia egoalako, eskuetan aletuten zan. Or Tormes 25. Ari zan [gaztaiña-pilla] jalki ta jalki (aletu).<br />
"Desgranando y más desgranando". Or Eus 75. Ostiral santu goizean artoa aletu ta ereiteko gordetzen da (Gbet).<br />
A EY I 61. Ezperen, bildur izan, [...] galburuak soroan bertan aletuko ez ete-diran. TAg Uzt 77. Gurdika<br />
eramango ditu [artaburuak] marandiora, an etxekoak zuritu ta aletu ditzaten. Ib. 291 (292 aletzea). Arritxabalean<br />
azaoak zartaka zaplainean aletzen zituen bitartean. Ib. 158. Aitonak bereizten zitun gero eskuareaz<br />
alkarrengandik agotza ta gari-alea. Eskute aletuak, berriz, sapaira jaurtitzen zituen. Ib. 159. Mandiyo aundi<br />
batean / artaburuak aletzen / pozik iñardun gera bart / amasei neska ta mutil. EA OlBe 19. Txinan ere, lekadun<br />
zenbait makilaz edo beste lankaiz naiz zapalkilluz aletzen ditute. P. Etxeberria EG 1956 (9-10), 76. Babarrun<br />
lakak esku garbiekin aletzen. Ugalde Iltz 52.<br />
Desgranar (las cuentras de un rosario). Errosarioa egunero aletzen dan etxeetako neskak. MAtx Gazt 82.<br />
(Usos figs.). (Aux. trans. e intrans.). Teresa, kanta itunak besterik ez dituzu seaska kulunkatzean! --Besterik<br />
aletu al nezake mutiltxo onen aurrean? Sorarrain Elezar 30. Andre Zelestinari, Agirretarrai zegokien oro,<br />
garrantzi guzikoa iduri zitzaion eta etzun gezurrik aletzeko barne-kezkarik, bere sendiaren goraiparri bazen.<br />
Etxde Itxas 20. Fray Luisek berak, bere olerkiak gaztaroan eta oraindik aur samar zalarik eskuetatik edo aletu<br />
zitzaizkiola. Gazt MusIx 63. Urrutitik etorri amets zurrunbiloa / bata bestearen ondotik / marmol irudiz bihurtu<br />
zen. / Multsoaren ale guztiak / bata bestearen ondoren, / etenik, bereizturik / A-le-rik-a-le-bat-ba-te-an / ba-kandu-ak-a-le-tu-ak.<br />
Lasa Poem 65. Ordua bezala, / tantoka, tantoka [...], ordua torretik / bezala, aletzen naiz /<br />
heriotzaren azpitik. Azurm HitzB 58.<br />
3. "Proveer de grano. Igara aletu, alimentar el molino" Bera.<br />
aletun. "Saltamontes (BN-lab; Lacombe ms.)" DRA.<br />
aletxa (V-gip-oroz ap. A), aletxe (V-ger-m-gip ap. A), alitxi (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. "Ojal para botones,<br />
presilla" A. "Alítxi bat, un ojal saliente hecho con hilo" Iz ArOñ.<br />
2. aletxi (V-gip), alitxi (V-gip). "Aletxixa, alitxixa eiñ. Matasea egiterakoan ariaren lenengo puntea ta gero<br />
azkenengoa ere bai matasan lotu bear izaten dira, matasea naastu eztedin. Ori da alitxixa egitea. "Alezaiña" ere<br />
esaten diote" Iz LinOñ 182. v. alasai.<br />
aletxe, aletxi. v. aletxa.<br />
aletxo (Lar). 1. (Dim. de ale). "Granico, granillo" Lar. Askotan biurtzen naiz / zulora lerturik, / aletxo bat<br />
bakarra / bildu gabetanik. / Orduan jaten ditut / belarren sustraiak. It Fab 34. Bostoñaz edo mostazaren edo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1068
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
piperraren aletxoa. Arr Orac 41. "Kresala" da nik euskerearen alde gaur dakartan ondar aletxoa. Ag Kr 9.<br />
Sendagilleak gexorik zegon gizonari ordu bitik ordu bira bina kinkina aletxo artzeko agindu zion. EgutTo (ap.<br />
DRA, que traduce "píldora").<br />
Pequeña aportación; pequeño ejemplar de muestra. Gure teatroa mantuxetan degu oraindik: mutiltzen<br />
zaigun bitartean, aletxo batzuek eskeintzen ari gera al degun neurrian. NEtx Antz 5. Irakurleari bi itz. Emen<br />
natorkizu, irakurle maite, nere aletxo batzukin. Lengo Bertso Sortari guziz arrera ona egin zenioten. Basarri XIX.<br />
2. "Aletxo (Vc, arc), botón de hilo" A.<br />
aletz. v. alezta.<br />
aletza. Izadia goiz goiz, / pozez esnaturik, / mendi, ibar, zelaiak, / gidar intz zuririk; / bizitza joria, / agertzen<br />
nunnaitik, / aletza gorriak / itxaroz. Egieder Usk 28-29 (ap. DRA, que interpreta "cantidad de grano").<br />
aletza. v. aratxe.<br />
aletza. v. alezta.<br />
aletze. "Granazón, aletzea, garautzea" Lar.<br />
aleun. "Innumerables" Or Aitork voc. Cf. Or MB 1177: "Epistolan esaten dan amabi milla orrek kopuru betea<br />
adierazten du; gutartean aleun-ek bezala. Guk "eun, berreun, seireun, aleun" esaten dugun bezala, juduek amabi<br />
milla esan oi zuten". Nik eskeintzen dizut, ezain onek, Jainko bizi ta egiazko Orri, nere aleun pekatu, uts eta<br />
zabarkerien orde. Or MB 624. Or doaz aleun aldiz aleun Aingeru, aleun aldiz aleun Goiaingeru. Or QA 207.<br />
Ikusi gabeko aleun gauza siñesten nitula. "Innumerabilia". Or Aitork 132. Lan aundi ori egin baiño len aleun<br />
mende igarotzen utzi zenitula. Ib. 316. Eztut uste nere bertsoekin dena besarkatzerik, eun mingain, aleun ao eta<br />
burnizko aotsa banitu ere. Ibiñ Virgil 83.<br />
aleunka. 1. Cientos de. Or doaz aleun eguzki [...]; aleun illargi, aleun izargorri, aleun izarzoro, aleun...,<br />
guk iñola ezin asma dezazkegun aleunka izakari. Or QA 207. Or doaz, batez ere, Nik nere odolez irabazi nitun<br />
aleunka neskatxa gazte garbi. Ib. 207. Aleunka ta zireunka andre-gizon oi zituen atzean, lekaioka ta goraka, ta<br />
erientzat osasun-eske. Zait Plat 76.<br />
2. Por cientos. Zortzialdia emaztegaiak bezala: zortzi izara larri, zortzi axal eta abar. Eunka, zireunka,<br />
aleunka. Or QA 206.<br />
alexandriano, alexandrin. Alejandrino, natural de Alejandría. v. alexandriar. Eta altxa zitezen batzu,<br />
Libertinén eta Zireneanoén eta Alexandrianoén [...] deitzen den sinagogatik. "Des alexandrins". Lç Act 6, 9 (TB<br />
alexandrinenekoetarik).<br />
alexandriar, alejandriar, aletsandriar. Alejandrino, natural de Alejandría. Altxatu ziren bada zenbeit, [...]<br />
Zirenakoena eta Alexandriarrena, Ziliziarrena eta Asiarrena erraten zioten sinagogatik. He Act 6, 9 (Dv<br />
aletsandriar, IBe alexandriar). [San Markek] bereganatu zituen, arte laburrez, alexandriarren izpirituak eta<br />
bihotzak. Lg II 87. Apolo zeritzan alejandriar bat, jaiotzaz Judua. Lard 516.<br />
Perteneciente o relativo a Alejandría. Elbi Kinna, berriz, Katulen garaikoa, alexandriar eskolako<br />
olerkaririk gurenenetarikoa izan zan. Ibiñ Virgil 61.<br />
alexandri-bertso. Verso alejandrino. Berrizaleek egiñalak egin duzte erderaz neurtitz berriak asmatzen.<br />
[...] Menéndez y Pelayok alexandri-bertsoari nagia esan zion. "Llamó torpe al alejandrino francés". Or in Gazt<br />
MusIx 22.<br />
alexandrin. v. alexandriano.<br />
alezain. v. alasai.<br />
alezi. "(Hb), pépin" Lh.<br />
alezta (Aq 997 (AN)), alesta (h- Darric ap. DRA), alasta (BN-baig), arezta (B; H (L, BN; + h- BN)), aresta<br />
(AN-5vill, B), arazta (S; Arch ap. DRA, Hb ap. Lh, H (h- S)), a(h)azta (S; H (ahaz-)). Ref.: A (arezta, aresta,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1069
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alasta); Lh (arazta); Alth in Lander RIEV 1911, 596. Aresta, despojo del lino. "Arezta, [...] malpropretés et<br />
brins ligneux que jettent le chanvre, le lin quand on le carde, ou quand on le peigne" H. "Ahazta: 1.º pellicule et<br />
malpropretés qu'abandonnent le lin et le chanvre quand on les carde ou peigne" Ib. "Alesta, estropajo" LE-Ir.<br />
"Aresta [...] , agramiza, aresta, parte leñosa del lino" A. "Aazta. Kharbe edo garba-lanak, liñhoari khentzen dioen<br />
purruska deus onik gabekoa" Alth in Lander RIEV 1911, 596. "Lehenik atheratzen zen harika edo kapita.<br />
Aldudeko eskualdean erraiten zakoten alasta; mendiez haraindian, kirrua" JE GH 1924, 395. "Arazta, [...]<br />
residuo (S; Arch)" DRA. La forma aletza (AN) que da Azkue es una lectura errónea del suplemento de Aq (997<br />
alezta (AN)). v. arestabar, abastar, arazka, erbatz. Ontzien iteko alesta (55). 'Estropajo para lavar la<br />
vajilla'. LE-Ir. Iduki guratsoak zokoan alesta bekala. Ib.<br />
+ arezta, aresta (AN-5vill ap. A), halesta. "Broza en el ojo" A. "Halesta, escama (BN-baig; Lacombe)" DRA.<br />
Hargatik erran zuen Hesychiek enorantziak egiten duela gizonaren adimenduan, Jondoni Pauloren begietan<br />
hareztek edo ezkatek egiten zutena, zeinek argia trabaturik, bista khentzen baitzioten. ES 179. Hezur edo alezta<br />
zerbeitek trabatzen duenean zintzurra. Jnn SBi 189.<br />
"Ahazta, [...] lie de vin, cidre, etc." H (significado forzado por una falsa etimología; v. ahetz).<br />
aletz. (Uso fig.). (Gontzalek). --Aitu ete daustazu, yaun? (Albontsak). --Yaungoikoa-arren, ez geiagorik: ik<br />
esaten daustakana aletz utsa dok. "Thou dost talk nothing to me". Larrak EG 1959 (3-6), 199.<br />
aleztarri. "Gargantilla" Lar.<br />
alfabetatu. Alfabetizar. Zenbait lagun saiatu zen, Rikardo Arregiren ondotik, irakurgaiak argitara ahala,<br />
irakurleak ere prestatzen, hots, alfabetatzen, oraingo hizkeran. MEIG VIII 45.<br />
alfabetatze. Alfabetización. Ikastola, alfabetatze liburu eta aldizkariak. MEIG VII 167. Larrien alfabetatze<br />
kanpainetan. In MEIG VI 43.<br />
alfabeto, alfabet (Chaho). Alfabeto. ABC edo Alfabetoko letra guziak banaka ikusi [...] zituzten. Cb EBO<br />
15 (22 tbn. ABC edo Alfabetoko). Enganatu da beraz autor bat erran duenean C khen daitekela eskuara<br />
alfabetetik. MarIl XII. Alfabet hunekin eskuarako hitzkuntzetan diren soinu suerte guziek balukete bakhotxak bere<br />
letra berezia. Ib. XVI. Begira ezazute bada, Don Juan Bautista Erro gure erritar maitagarriak agertaratu zuen<br />
obra gogoangarri, lenbiziko Abezedario edo Alfabeto primitiboaren 129 garren orrira. Izt D 16n. Ikur bilduma,<br />
nolazpaiteko alfabetoa, hautatua dugu. MEIG VI 134 (v. tbn. 129).<br />
alfabota. v. aligot.<br />
alfafa. v. alpapa.<br />
alfaje. v. alfanje.<br />
alfana. (En la expr. alfana-behor 'alfana'). Arako beste ura, alfana-beor indartsu aren bizkar-aldeak<br />
zanpatuaz datorrena. "De aquella poderosa alfana". Berron Kijote 199.<br />
alfanjada. "Alfanjazo, golpe de alfanje, alfanjada" Lar.<br />
alfanje (Lar, Añ), alfaje. "Alfanje" Lar y Añ. Baña illuntzearekin batean bide aundiaren erdian,<br />
gordotzkerarako beren alfajeak izan arren biak, akulluarekin galanki jiponaturik etxera zan eskuan ebaki txiki<br />
bat beste zauririk gabe. Izt D 181. Joan zitzaiozkan bere etxe atarira [...] ollo lapurretara beren alfaje<br />
aundiakin. Ib. 181.<br />
alfer (V, G, AN, L, B; SP, Urt I 11, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Hb ap. Lh, Dv, H (L), VocB,), alper (V, G, AN,<br />
L; Lar, Añ, H (V, G; + -ph- L)), auher (BN, Sal, S; SP, VocS 140, VocBN, Gèze, Dv (BN), H (BN, S)), afer<br />
(BN-baig, Ae; VocBN, Dv, H), aufer (AN-erro, Ae, Sal), auger (Sal; Dv (Sal)), aguer (Sal), aulfer, aurer (R),<br />
arpel (V; Añ), ailper. Ref.: A (alfer, alper, afer, aguer, auer, aufer, auger, aurer, arpel); Lrq (auher); ContR<br />
530; Iz Als (alfer), ArOñ (alférra, alper), Ulz (alférra), R 302; Etxba Eib (alperra); Echaide Nav 246-247; Elexp<br />
Berg (alper); Gte Erd 13 y 45.<br />
Tr. En textos vizcaínos la forma gral. es alper (arpel en el Uriarte de CatArrig, en unos versos recogidos por<br />
Chaho y en Arana Goiri), que alterna con alfer en textos guipuzcoanos. Emplean sólo alfer RIs, Ubillos,<br />
Echagaray (256), Iztueta, Apaolaza, Mocoroa, Berrondo; ambas formas (alfer y alper) Cardaberaz, Aguirre de<br />
Asteasu e Iturriaga. Hay tbn. ailper en N. Etxaniz (junto a alper) y D. Ayerbe. Lazarraga usa alfer. Al Norte, en<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1070
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
la tradición labortana hay alfer (alpher en HeH), en la suletina auher (junto a aufer, aurher, aver y alfer<br />
en Tartas; sólo aurer y aurher en Maister; sólo alfer en Archu y AstLas (73)), y en la bajo-navarra: afer en<br />
Dechepare, SalabBN (en éste junto a auher) y en Bordel, auher en los autores de Mixe (y en Oihenart, que tbn.<br />
emplea alfer) y alfer en los escritores desde finales del s. XIX (excepto algunos ejs. de auher en Oxobi). Para los<br />
alto-navarros hay alfer en Mendiburu, en Lizarraga de Elcano y en F. Irigaray (159), aufer en Lizarraga y en una<br />
trad. del Evangelio de Mateo del s. XIX, aulfer en msMur (18), y alper en Inza (Azalp 12), Orixe e Iraizoz. En<br />
textos roncaleses se documenta la forma aurer y en el salacenco Samper aguer. En DFrec hay 25 ejs. de alfer y<br />
10, meridionales, de alper.<br />
1. (Adj. y sust.). (Aplicado a personas). Holgazán, vago. (En relación con nagi, alfer tiene un sentido más<br />
fuerte: algo así como 'holgazán, haragán' frente a 'perezoso, poco inclinado al trabajo'). "Paresseux, fainéant" SP.<br />
"Alfer etsia, tenu pour franc fainéant" Ib. "Fainéant" Ht VocGr. "Oisif" Ib. 392. "Perezoso", "haragán",<br />
"holgazán", "desidioso", "ocioso", "poltrón", "remolón" Lar y Añ. "Abribonado, [...] alper egiña" Lar.<br />
"Paresseux" Gèze, Dv y H. "Vago, haragán, inútil" A. "Alfer bilhakatu (Hb), devenir fainéant" Lh. "Vago. [...]<br />
Benetako alperra; buruan azka eitteko baño be alperragua zalako, zorrixak jaten ebela bizi zan" Etxba Eib.<br />
"Vago, perezoso. Argixa da, baiña alperra" Elexp Berg. "Barezuria baino alferrago (AN-gip), [...] alperraren<br />
kolpea xuxen (alfer kolperik ez egiteko) (G-azp), [...] alperrago da, pikorik ere ez du iten (AN-gip)" Gte Erd 13.<br />
"Alper galantak dira (V-m-gip, G-azp, AN-gip)" Ib. 45. Cf. IC I 674: "Alper ibai, río vagabundo o inútil"; cf.<br />
tbn. VocNav s.v. alferra, auferra y aurer. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.<br />
Eta zerbitzari alferra egotzazue lekhoreko ilhunbera. Lç Mt 25, 30 (He alfer, HeH, alpher, Lard 434, Ir YKBiz<br />
421 alper, Ip auher, SalabBN afer; TB, Echn, Samper, Hual inutil, Ur gauza eza, Leon ezdeus, BiblE ezertarako<br />
gauza ez den). Gizon utra ederra geiaenean alperra. "Hombre muy mucho hermoso, por la mayor parte valdío y<br />
ocioso". RG B 4. Ebanjelioko zerbitzari alfer hura. Mat X. Alferra ernatzen dute ezten eta zihiez. EZ Man I 108.<br />
Zeren nola herri guztietan, ohi baita komunzki zenbait alfer eta iende galdu. Ax 31 (V 18). Lukanoek edireiten<br />
zutenean nehork iende alferrei deus prestatzen zerauela, emaiten zuten berehala sententzia prestatzaillearen<br />
kontra. Ib. 33 (V 19). Zerk aratza hor, alfer-nagia? Ib. 34 (V 21). Alferrari erran behar zaika, dagiela, eta<br />
nagiari, higi dadilla. Ib. 49 (V 32). Eder, auher. "La belle est d'ordinaire fainéante". O Pr 122 (Saug 140 auher).<br />
Geroa, alferraren leloa. Ib. 189. Eta xoil damu izanen duzu zeren hain nagi eta alfer izan zaren. SP Imit I 23, 3.<br />
Aski da alfer izaitea gaizkin izaiteko, Catonek dioen bezala. ES 185. Zeren alferkeriak alferra bizirik dagoela<br />
ezartzen baitu ehortzia. Ib. 183. Oiez gañera etzaitu izutzen nekeak, minberakor, ta alper txarrak izutzen dituen<br />
bezala. Lar, carta a Mb 277. Eta alperrak diraden bezala, eztute ikasi nai geiago. Ib. 279. Triballatzeko deitü<br />
izan zirela, eta ez elhestetan thenporaren igaraiteko, eta aurher izateko. Mst I 17, 3. Langille txar nagi alferrak<br />
gaizki ta berandu maneatzen ditu bere bazterrak. Mb IArg I 81 (84 alfer nagi). Beharra ta gabenza da esku<br />
alferrak biltzen duena. Ib. 82. Euskaldun alper ajolakabeai esan dakieke astoaren aorako eztia eztala. Cb EBO<br />
30. Zoin okasionetan gira prinzipalki auher eta nagi? CatLan 117. Eta ene egiteko bakharrarentzat antsikabe,<br />
ezaxolatu, eta alfer izatu naiz. Brtc 137s.<br />
(s. XIX). Zer itxaron dezakete Jesu Kristo gandik onelako nagi, alper ta amore gabeak? Mg CC 208. Gizon<br />
ospetsu, burrukari, ondatzalle, alper ta baldanakaz. Mg PAb 43. Ta geure eranzute onegaz arpegian emongo<br />
deusku Jangoikoak, Ebanjelioko serbitzari alperrari legez. Añ LoraS 104 (v. tbn. 101). Idisko mardo, baña alper<br />
ta ezi gabea. VMg 85. Baña badira beargille andien artean ere nagi, alper galantak. Gco II 75 (v. otro ej. en la<br />
misma pág.). Baña beti beartsu, alferrai gertatzen zaion eran. AA I 476 (594 alper). Badira guraso batzuek<br />
alper uts-utsak, eta ezergatik, nekeari jarraitzeko, esnatuko ez diranak. AA II 81. Onerako alperra; gatxerako<br />
biargina. fB Ic I 26. Gormanda, libertina, auher, mihi gaxto, / Uste düt Gaztalondon bat ükhen halako. Etch<br />
378. Gipuzkoako maizter, ta etxe-jabeak / Ez dira alfer, nagi, ardura bageak. Izt C 151. Afer tunante batzu /<br />
Gure onen jabe. Bordel 181. Karitatezko legea / Ezta alferrak bazkatzea. Gy 4. Adin gaztean dena alfer eta nagi,<br />
/ Zaharrean maiz dela gose eta egarri. Ib. 4. Alfer omena dute artzain gehienek. Hb Esk 234. Eta, ai nagialperraren<br />
errukarria! Lard 434. Orai artean ihes egin dut lanari, alfer bat izan naiz. Laph 71. Badauka<br />
kortejantea, / alperra eta tunantea, / pikaro balientea. Xe 278. Kontzejura etorri naiz / paper baten billa, /<br />
pentsatzen jarri ta ere, / au dek alper pilla! Ud 25. Gaitzerako pronto ta onerako alper. Ib. 112. Gazte alper<br />
nagia. Arr May 19. Amaika alper ogia jaten / badago emen lurrian. Urruz Urz 43. Zenbat alfer, edale, / aise bizi<br />
nahi! Zby RIEV 1909, 107. Ez diat hire sos zikinen beharrik, alferra, zikoitza, barea, ohoina... HU Zez 60.<br />
Nehon diren judu eta alfer mandrineria jende-jale guziak bildu ziren sosaren usainera. Ib. 45s. Zintzoa beti izan<br />
da alperren astoa. Azc PB 109. Bat izan leiteke errukiorra, eta denpora berean izan leiteke nagia eta alperra.<br />
Itz Azald 181.<br />
(s. XX). Dana egoan orduan azpikoaz gora. Alperrenak ebiltzan langillien, autari billa. Ag Kr 172. Ta esan<br />
eutsazan Martiñ-i, alper, zital, ganorabako ta aora etorri jakazan berba txar guztiak. Echta Jos 44. Auher pür<br />
bizitzeko / Eztelakoz moda! Xikito 13. Alferra ez da guti ari dena: [...] Alferra da bere hartan gogo onez<br />
bermatzen ez dena. JE Bur 38. Ai, alper, trakets, ardozalea! Ag G 44. Aate alper-nagien umeak oilo amaloka<br />
baten egapean [azi]. A Ardi VII. Alper, gaizto, lotsagabe, ordi, zikiñ, lapur, gezurti, Barrabasa. Auek ziran<br />
itzikan onenak. Urruz Zer 86. Lanerako alperrak, / pizkor zurrutian. JanEd II 76. Nun dabila hemen gaindi? /<br />
Hori alfer zautak handi! Ox 53. Xoriburu guziez aise haiz jostatu, / Zikoitz alfer zoroez borthizki trufatu. Ib. 154.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1071
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Eta kasik Ur-onttoan, bizi ohi zen emazteki bat alferra... bainan alferra! Zotza, hots! Barb Leg 140. Liburulanetan<br />
alperra izan. Or SCruz 20. Badaki gizon batzuk alper, nagi ta baldresak direan artean, beste batzuk<br />
langiñ, bizkor ta zoliak direala. Kk Ab II 114. I, gizatxar alper ogi-yalea az. Or Tormes 63. Lana egiten<br />
kostunbratua / ttiki ta gazte nitzela, / ez mundu huntan zenbeit bezala / tunantea ta alferra. In Tx B I 122. Zuk<br />
biar zendun Gipuzkuako / alperren diretoria. Tx B III 56. Publiku ontan itzegin dute / alper xamarra naizela. Ib.<br />
58. Agindutzia ez du baliyo / berez alperra danari. Tx B IV 153. Ez aiz yetxiko, alper arrandi-aundi ori, ez! Or<br />
Mi 57. Este bat alperra omen daukat ta beste bat itxua. Lab EEguna 66. Ixildu zen olerkari yaun Kilkerra: /<br />
Aixtian, alper eder den Txitxarra. Ldi BB 128. Gizartekeria begi txarrez dakuse baserritar zintzoak: alper eta<br />
nagien, arlote eta ameslarien asmakizuna dala uste dabe. Eguzk GizAuz 120. Eiztaria, alper izan-da ere, / bakar<br />
jeki da goizean. "A pesar de su pereza". Or Eus 239. Alferrendako lanik ez eta astirik ez (B). A EY III 170.<br />
Alperra beti gazte (V-ple). Ib. 170. Aurerrak betik lanez beterik (R-uzt). Ib. 177. Kristau guztiak ez gera<br />
berdiñak: batzuk onak, besteak gaiztoak; batzuk alper, besteak langille. Anab Poli IX. Alferrak, bi lan. And<br />
AUzta 40 (84 alper). Guregatikan ez dute esango / langille onak geranik, / bertsolaririk al gera iñor / alper<br />
xamarra ez danik. Lizaso in Uzt Noiz 93. Txit langilliak ez gera baño / ezta ere oso alperrak. Uzt Noiz 93.<br />
Mozkorren etxean, eguerdiko babak arratsean. Alperren etxean, ez eguerdi ta ez arratsean (G-goi). Inza EsZarr<br />
151. Bi lan egin beharra izango du, alferraren gisa. MEIG II 104.<br />
v. tbn. He Gudu 121. It Fab 173. Dv Lab 71. ChantP 94. JanEd I 16. Elzb Po 215. Apaol 89. Jnn SBi 93.<br />
StPierre 23. Etcham 75. Zerb Azk 33. Arti Tobera 267. Izeta DirG 47. Larz Iru 22. Berron Kijote 19. Alper: Acto<br />
240. JJMg BasEsc 215. Astar II 222. Zav Fab RIEV 1909, 36. Zab Gabon 66. AB AmaE 416. Ill Testim 6.<br />
Altuna 62. Enb 36. ABar Goi 21. SMitx Aranz 70. Bilbao IpuiB 171. Erkiag Arran 115. Etxde JJ 13. Basarri 2.<br />
SM Zirik 103. BEnb NereA 53. Ibiñ Virgil 109. Alzola Atalak 57. Auher: Egiat 199.<br />
(No ref. a personas). Gaztaro alferrak dakarke zahartze landerra. O Pr 185. Gertuz ongi ari zara, ezen<br />
gaztetasuna alferra zahartasuna nezesitazua da. Volt 263. Eskua moztu, / trixte gelditu / naiz izan ezkerrekua; /<br />
baldin jenioz / izandu balitz / oitura alperrekua, / bide-ertzian / eske jartzeko / tamaña ederrekua. EusJok I 142.<br />
Adimen elkor alferraren urguiluak ez baitio [...] ezagutza lausotu. Mde HaurB 93. Gizeraile lagunak beha<br />
zitzaizkion, beharri alfer bat baizik ez emanez, ordea, haren eleetara. Mde Pr 134. Oeko goxo alferrak<br />
utzi-ta, bere zaldi famatu Rozinanteren gaiñera igo zan. "Dejando las ociosas plumas". Berron Kijote 42.<br />
(Con complemento alativo e instrumental). Baldin askotan entzuten baduk mandatu bera, / Behin ere ez<br />
aizela alfer irabaztera. EZ Man I 25 (ref. al jubileo santo). O gizon egin-bidera alfer eta beranta / iabearen<br />
laudatzera ez aizela marranta. EZ Man II 17. Hargatik neure eginbidera alfer izatu naiz. EZ Eliç161. Ene<br />
nabusia asarratuko da erraten duelarik alfer naizela aren zordunei minzatzeaz. "Que je suis paresseux à<br />
solliciter ses débiteurs". Volt 237s.<br />
(Como primer miembro de comp.). Alperrak berarizko usaiña euki daroe: alper-sundea. A BeinB 41.<br />
Dirua irabazten da / edozein lekutan / Afrikan, nai Europan, / Liman nai Calcutan: / alper-errian dagoz / aloger<br />
ederrak, / ta leku askotan dira / gizonak alperrak. Azc PB 320. Eztogulako ezetarako / Biar alper-endakorik.<br />
Enb 164. Amaika gizon ba da, [...] berandu oera, / iñoiz ez lanera. / Jairik-jai ibiltzeko, / alper-billera. NEtx<br />
LBB 313.<br />
(Usos predicativo y adv.). "Mazte korrék zer egitan du betik aurér? ¿Qué hace esa mujer siempre ociosa? (Ruzt)"<br />
ContR 530. Cf. ALFER EGON, ALFER BIZI. Eta hirugarren oreneko irian ateraturik, ikhusi zituen<br />
bertze [langile] batzu plazan alfer. Dv Mt 20, 3. Orain mendi ta oianetan aize ta euriz, edur eta izotzez bizikera<br />
latza yaroat. Zenbat atsegiñago tellapean bizi ta alper ta nagi, jatekoz ase! Eguzk GizAuz 103. Mikel, beti<br />
bezela, eskribitzeko ailper xamarra dabil, eta orregatik neuk aurrea artu diot. NEtx Nola 26.<br />
(Uso sust., precedido de gen.). Noxean-bein gorantza / jaso dauz burubak / Eulijak atzemon nai; /<br />
Txakurren alperrak! "¡O perros perezosos!". Laux BBa 50.<br />
2. (V, G, AN, L; Ht VocGr 435, Dv, H), alper (V, G, AN, L; H (+ -ph-)), auher (BN, Sal, S; H), aufer (Sal),<br />
arpel (V-ger). Ref.: A (alfer, alper, auher, aufer, arpel); Lrq (auher); Gte Erd 13. (Adj.). (No aplicado a<br />
personas). Inútil, vano, improductivo, estéril. "Vain" Ht VocGr 435. "Edergailu alferrak, vains ornements.<br />
Onthasun alferra, bien infécond, improductif. Adar alferra, branche gourmande. Diru alferra, argent disponible<br />
qui ne sert pas [...] Alferretara bihurrarazi ditutzu ene bermatzeak, vous avez rendu mes efforts inutiles" Dv.<br />
"Inutile. Lan alferra, travail sans profit" H. "2.º inútil; 3.º (L) infructífero, estéril" A. "Lan auher bat egin düzü<br />
(S)" Gte Erd 13.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.<br />
Defendatzen drauku, eztezagun Iainkoaren izenaz abusa [...] zin arinetan eta alferretan ere. Lç Ins D 4r.<br />
Baina badiotsuet, ezen gizonék erran dukeiten hitz alfer guziaz, kontu rendaturen dutela iudizioko egunean. "De<br />
toute parole oiseuse". Lç Mt 12, 36 (He, TB hitz alfer, Dv elhe alfer, Hual ele aurer, Samper itz aguer, Echn<br />
solas alfer, SalabBN, Ip elhe auher, Ur itz alper; Ol alperrik esandako itz, Ker alperrik esandako berba, IBk hitz<br />
oker, IBe hitz huts, BiblE alferreko hitz). Lagunen artean asko hitz arin alfer eta gaixto erran dut. EZ Eliç 156.<br />
Esparantza alfer eta / progotxurik gabea. Ib. 226. Hitz alfer guztiez eman behar da kontu. Ax 162 (V 109).<br />
Baiña esperantza banoa, alferra, eta iduriz probetxu gutitakoa du. Ib. 248 (V 167). Lan lasterra, lan alferra. O<br />
Pr 297 (cf. infra ALFER-LAN). Eta ene bihotzetik athera dezadan artha alfer eta grina guzia. SP Imit III 27, 4.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1072
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Gauza alferra da eta probetxu gabea, etorkizunekoez atsekabe edo atsegin hartzea. Ib. 30, 2. Eta horrela eztuzu<br />
denbora galduko desir alferretan. SP Phil 390. Ihes egiozute solas alferrei. Ch III 53, 1. Solas banoak, bisita<br />
alferrak. Ch I 20, 1. Lenengo mandamentuak agintzen digu [...]. Bigarrenak, juramentu alferrik ez dezagula<br />
egin. OA 4 (Legaz 6 juramentu alferrik ez egitea, CatBurg 6 ez juramentu alperrik egitea, Ub 169, AA II 28,<br />
CatLlo 7 juramentu alperrik ez egitea, Ur CatArrig 80 juremintu arpelik ez egiteko; v. tbn. Cap 44 Nok<br />
juramentu alperrik egiten dau?, Añ CatAN 36 Nork juramentu alferrik egiten dute?, Iraz 30 Pekatu da<br />
juramentu alferra egitea?; salvo en el caso de Irazusta, en los ejs. del resto de los autores, cabría la posibilidad<br />
de interpretar tbn. alferrik como adv. en lugar de adj.). Zergatik oriek diraden berriketak, txorakeriak eta erausi<br />
alperrak. Lar SAgust 13. Onegatik ezpaliz, hitz alferra lizake euskaraz, libruaren asieran [...] ezarri dudana. Mb<br />
JBDev (ed. Dogson), 4. Hurak untsa eta ezinago untsa kontent dira, gizonek balekie kontent izaten, eta bere elhe<br />
aurherren apaisatzen. Mst III 58, 8. Orhoit zaite Jinkoaren yuiamenduan hitz alfer batez kontu eman beharko<br />
duzula. Mih 64 (v. tbn. en contexto similar CatLan 50 elhe auher). Khozüta ezkiniro gure bizitze eskelia mila<br />
gogomen auherrez. Egiat 251. Ürrhats auherrez denbora galdü zian. Ib. 219.<br />
(s. XIX). Zelan bada bildurtuten eztira pekatariak ta bizitza alper ta epela daroienak? CrIc 33. Neke alperra,<br />
arbola igartuari simaurra edo ongarria botatzea. Mg CC 138. Alperrak izan dira nere penitenzia ta orazio<br />
luzeak. Ib. 138. Or konpon eginda, biar alper edo kaltegarri baten sarija artuta, zuaz zeure etxera. Mg PAb 51.<br />
Egon zaree luzaro barriketan milla berba alper egiten. Ib. 55. Gastu alper larregijak. Mg CO 164. Damu<br />
alperra, mundukua ta Judasen modukua. Ib. 60. Au ala da; baña itz alperrak dira onelakoak zuretzat. VMg IIs.<br />
Egia iduki zazu gauza alpertzat / Gaizto asmodun ta asto jakiñentzat. Ib. 2. Eta burlaturik bere esperanza alper<br />
orrekin arkitu oi dira eriotzako orduan. Gco I 473. Gastu alper erabageak. Gco II 89. Alperrak dira emaztearen<br />
negarrak; alperra umeen arloteria; ez dira onelako gizonak lanari jarraitzera oituko. AA I 588. Eman dizkitzut<br />
ainbeste ateleka konfesoreen, predikadoreen eta liburuen bidez, baña guzia izan da alferra. AA III 575. Zenbat<br />
hizketa alfer eta funts gabe? Dh 140. Ez solas, ez gogoeta alfer eta inutil bakhar bat. Ib. 263. Alperrak ta utsak<br />
ziran gizonaren alegin guztijak. JJMg BasEsc 34. Lan alferra. It Fab 16. Modu txar, berba alper, apaindurija<br />
ero [...]. Ur MarIl 94. Ze bildur alper ta erua! Ib. 57. Zertako guk gibelean / Karga alfer hori dilindan? Gy 69.<br />
Yauna, dio, iragan da / Nigarretako denbora / Eta dolua alferra da. Ib. 214. Garbitasuna ez da beraz gauza bat<br />
alferra. Dv Lab 215. Lan alferra eta kaltekorra. Ib. 24. Horren gainean eman gogo darotzut xehetasun bat,<br />
laborarientzat alferra ez dena. Ib. 181. Ethorri zenean berriz, egorri zuen oraino urrunago. [...] Khexatzen hasi<br />
zen eta galdetu zion yakinari noiz arte eginarazi nahi ziotzan pasaieta alferrak. Hb Egia 1. Munduan zenbat<br />
urhats, oi! dudan egiten! Ez ahal dira oro alferrak izanen! ChantP 222. Itz alper ta balio eztuanik ez dedilla zuen<br />
artian aditu. Bv AsL 165. Ez baitzen denborarik galtzeko solas alferretan. Elzb PAd 62. Moja bat, zenbait itz<br />
alper koruan esan zituelako, joan zan [purgatoriora]. Arr May 110. Bere oneratzeko egiten zituen egiñal guziak<br />
alperrak izan ziran. Arr GB 97. Baña alegin guztiak alferrak izan ituan. Apaol 98. Baña zer esan nai duk<br />
ainbeste itz alferrekin, Mitxel? Ib. 99. Utz ditzagun ele alferrak, eta jo aitzina. HU Zez 52 (v. tbn. 76). Txoriari<br />
begira / dagoan mirua / alperra da, ezpadauko / ziskuan dirua: / sarri egon bearko dau / kartzelan loturik /<br />
juezentzat ezpadau / topetan dirurik. Azc PB 111.<br />
(s. XX). Etzaretea leporaino aseak ondoriorik deus ez dakarketen solas lizun alfer hoitaz? JE Bur 111. Hots,<br />
elhe alfer guti! Barb Sup 6. Nik zure ordez enuke oinbeste ibilli alper egiñen. Or Mi 92. Ori egin ez bitartean,<br />
eskubide berririk eskatzea yardun alperra. Ldi IL 64. Eztabai alperra sortu omen det. Ib. 58. Ez zuen lagunik, ez<br />
zuen gerorik --amets bat baizik ez, gerorako laguntzat, eta amets alferra... Mde HaurB 109. Denek hantu ziotela<br />
gogoa sineste huts bezain alferrez. Lf in JE Bur (ed. 1980), 9. Alaka alperretan xautuko al dut nere bizialdia?<br />
Txill Let 91. Eta irtenbide oker eta gezur zuri alperrok sasi-iakitun batentzat egokiagoak lirakela deritzakezu,<br />
antza. Zait Plat 103. Lan alferra egin. Vill Jaink 44. Eztugu il nai, beti bizi nai dugu. Eta joera au izadiak berak<br />
emana da. Beraz ezta posible utsa izatea, alperra izatea. Asetzeko modukoa bear du izan. Ib. 114. Elhe alferrik<br />
gabe dio, garbi garbia: [...]. Ardoy SFran 141. Gerta zitekeenaz eta ez zitekeenaz mintzatzea ez da gehienetan<br />
berriketa alferra besterik izaten. MIH 339. Jakite soila hitz-jario alferretatik bereizten. Ib. 49. Negar alferrik eta<br />
errenkurarik gabe lanean iharduteko. Ib. 41. Ez zait galdera alferra iruditzen. MEIG VI 191.<br />
v. tbn. Monho 94. Alper: Añ LoraS 163. Markiegi in Ldi IL 12s. Gazt MusIx 117. Ibiñ Virgil 109.<br />
(Uso predicativo). "Cassare, [...] alfer egiñ, [...] errendatu" Urt IV 271. (Algunos ejs. de alfer izan, alfer<br />
gertatu... podrían tbn. corresponder a la 3.ª acepción). Gogua gabe hura baitan hitzak oro afer tuzu. E 45.<br />
Halako othoitzak alfer dirade eta bano, zeren ezpaitirade ezein ere promesen gainean fundatuak. Lç Ins E 3r.<br />
Hitza fede gabe alfer. Lç He 4, tít. Orainoko alfer dire erran eta egiñak, / Prezatzen ez baditutzu presenteko hitz<br />
fiñak. EZ Man I 53. Alfer gertha eztakigun orañoko nekerik. EZ Man II 137. Hek guztiak alfer dituk / baldin eta<br />
arima galtzen baduk. EZ Eliç 83. Hain handia, non bertze guztiak alfer baitira, deliberamendu hura gabe. Ax<br />
370 (V 244). Zuregatik bizia eman zuenak, hanbat pena eta trabaillu iragan zuenak, eztu ez, hek guztiak, alfer<br />
gertha ditezin nahiko, etzaitu galtzera utziko. Ib. 136s (V 89). Hauk guziok alfer dira, / Ezpadigu grazia. Hm<br />
142. Iainkoa gabeko enseiu guztiak alfer dira. Ib. 141. Trabailluak alfer dire, / Debotak, mundu huntan, / Baldiñ<br />
eta ezpadire / Gure salbamendutan. Arg DevB 98. Halakoen obra[k] hilak dira, alferrak eta inutilak. Tt Onsa 77<br />
(37 aurher). Ezen zu zare bakharra zure maitatzailleentzat asko zarena, eta zu gabe alfer dire bertze guziak. Ch<br />
III 23, 9. Ezen instrukzionea gabe berze zuen egindura guziak alfer eta fruiturik gabe gelditzen dire. CatLav A<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1073
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2v (V 3). Alferrak izain dira orien alegiñak. Mb IArg I 97. Alferrak dire oraiño zure obra guziak. He Gudu 126.<br />
Dabitek ikhusi zuenean bere egin-ahalak alfer zituela. Lg I 305. Ordean alfer izan ziren haren alderako hitz<br />
dorphe eta dixidu guziak. Lg II 215. Eta ene ustez horren kapitulu jende komunaren probetxosoenak hautatu<br />
tizit, bai eta heendako auher zauzkidan kapitulu heen parte zunbait utzi. AR 6s. Hetzaz lotsa ükheitia auherrago<br />
lizateke. Egiat 249.<br />
(s. XIX). Egin ditian guziak alfer gertha-arazi dituk beraz hire bihotz-gogortasunaz! Dh 149. Nere<br />
barrunbera datorrena, ez da guzia bertan gelditzen, neretzat bear dedana gorde, alper dana bota, ta [...]. VMg<br />
60. Eta alper dozu; orrei lekuoi betiko agurra egin bagarik, etzara zeure bizian ondo konfesauko. Añ EL 2 144.<br />
Ez ditzaguntzat alfer bilhaka Salbatzailearen xede onak. Jaur 179. Gaitzari denean eziñ itzuria, / Alfer dela luze<br />
negar isuria. Gy 11. Hartako egiten ditu alegiñak: / Baiña alfer ditu guziak. Ib. 129. Zuk jasaiten dituzu gure<br />
bekhatuak. Ez bekigu alferrera bihur zure sakrifizioa. Dv LEd 16. Garbiki ageri da ezen galtzerik baizen ez dela<br />
onbor utzietarik heldu. [...] Huts-arteak non-nahi eginen dira eta lur zathi ederrak alfer dagozke. Dv Lab 370<br />
(cf. infra ALFER EGON). Handik haren altxatzeko alfer ziren fedearen mehatxuak, alfer adixkidetasunaren<br />
botza, alfer othoitzik kharsuenak. Laph 118s. Iñazioren erranak egundaino baino alferrago; Franzizko bethi<br />
bere hartan. Ib. 125. Ene iduriz, ez da alfer eta debalde izanen. Lap 353 (V 162). Alper dira gizonen / munduko<br />
aleginak. Azc PB 334. Neure berbaak eztira / utsak, ez alperrak. Ib. 157. Hori zauku gertatu guri Eskualdunei,<br />
arrotzak baino areagoko frantses herritar batzuk nahi ukan daukutenean kendu ahotik eskuara, eta guhauren<br />
sakelan sarturik, han atxiki gordea, preso, alfer. HU Aurp 205.<br />
(s. XX). Alper izan zirean ama-arrebaren alegiñak Bilbo-rako burubidea aldatu eragitteko. Echta Jos 235.<br />
Bainan soak, lasterrak, ikhertzeak alfer. Ox 130. Au egin ezik, beste gauzak alper dia. Enb 50. Alper-alperrik<br />
ixango dozulako arrenka eragotia; almaixian ura jo ta austu gura ixatia baño be alperrago. Otx 90. Herri batek<br />
bere folklorea egiten du; gauza argia da, nere ustez, eta alper iduri zait lehengoaren, aitzinaren maitale esteta<br />
eta intelektual batzuen gandik inposatu nahi izatea. Mde Pr 44.<br />
v. tbn. SP Phil 25. Hb Egia 24. Monho 94. Alper: Zav Fab RIEV 1907, 540. AB AmaE 244. VMg 23. Etxde JJ<br />
83.<br />
(Antepuesto al sust.). "Alper-lan, alper-biaje, alper-neke, alper-ibillera" Elexp Berg. "Alfer solas. [...] Palabra<br />
sin fundamento. Oiek alfer solasak dire. Alfer solas ergelak" Izeta BHizt2. v. infra ALFER-BIAJE, ALFER-<br />
LAN. Eta hala urrikalkizun da bekhatorea, bere alfer trabailluagatik ere: zeren bekhatutan dagoenean,<br />
anhitz obra on egiten duelarik, [...], ezpaitzaika kasi deus baliatzen. Ax 542 (V 348). Oi! indar makhurraren /<br />
lege latz gogorrak! / Galduez zuzendunen / alfer heiagorak. Zby RIEV 1909, 397. Guk aldiz oraiko alfer idurizko<br />
urrats hauk oro hatzemanen ditugu egun batez gaineko harentzat eginak, ba eta saristatuak. HU Aurp 103.<br />
Lurrean ezta batere gudarik biar; guda-gizonak alper-gizonak dira. Ag G 354. Irurogei ta amarreko orri<br />
gaiñean zenbat erantsi, ez luke itzetik ortzera esaten asmatuko; ezta buruari alper-neke geiegirik eman gabe ere.<br />
Mok 5. Alper-uste ori bidegurutze ez-ezaguna da; bidez doanak ez baitio errez igerriko nondik artu. Or QA 143.<br />
Alper-lur aiek oiandu ta baso biurtzeko asmoa artu zun. Munita 116. Au ere, oarturik zen Engraziren<br />
ausarkeriaz eta bera ere pentsatzen asia zegon, alper damutan ibilli gabe, erabaki estu bat artzeko garaia zela.<br />
Etxde JJ 201. Ez niok alfer solasetako. Erantzun zak bear den bezala. Izeta DirG 47. Baiña utzi zatzu alper-itzak<br />
eta esan zazu pekatua. And AUzta 82. Baserri danok artu Goiz-Argi, / gai guziak ikasteko, / alper-nekerik egin<br />
gaberik / txanponak irabazteko. Ib. 130. Baiñan ajola duana, guziok anaitasun ziñezko bat egin dugula. Alper<br />
itzik gabekoa. Zergatik ez diogu elkarri ika itzegingo? Lab SuEm 213.<br />
+ alper (V, G, AN ap. A; Mic 5v, Lar DVC 154, H). (Ref. a plantas, tierras, etc.). "Baldío, alperra" Mic 5v.<br />
"Lur alferra, terre qui ne rapporte rien, inculte. Zuhaitz alferra, hutsa (Ax), arbre infécond, vide de fruits.<br />
Heltzaur alferra, noix vide" H. "Árbol infructífero" A. Cf. VocNav: "Alferra. [...] Aplicado a árboles,<br />
infructífero, estéril". v. antzu, agor, LUR ALFER. Kanaberak, nola baita zuhaitz alferra, fruiturik iasaiten<br />
eztuena, eta barrenean ere hutsa, signifikatzen du presuna alferra. Ax 39 (V 25). Nola zuhaitza baita zuhaitz<br />
alferra, fauna, idorra eta agorra, hostoaren eta lorearen ondoan fruiturik iasaiten eztuena. Ib. 191 (V 129).<br />
Zeren ni naiz lur hutsa eta alferra, argi nazazun artean. SP Imit III 23, 5. Morroi zabarraren eta piko alferraren<br />
hipui edo paraboletan. AA III 357. Gipuzkoako nekazaritza arkitzen dala goienengo mallara igoa. [...] Beraren<br />
mugape guztian ez da arkituko oña bete leku, alper dagoanik. Edozein aldetara begiratu eta ikusten da ederki<br />
apaindua [Gipuzkoa]. Izt C 26. Hauta zazu xerthoa arbola gaztean eta ez zaharkituan, arbola fruitu-ekharlean<br />
eta ez alferrean. Dv Lab 381. Xertho-gaia behar da fruitua markatzen duena, bertzenaz arbola alferra ethorriko<br />
da. Ib. 381. Arbolei, adar alferrak eta marmultza-ohantzeak khentzea. Ib. 205. Xitxuri mota hori ezin jasan<br />
dezakeen lurra, arras da larrutua eta luzez alfer utzi beharra. Ib. 35. Ez liro gauza handirik / Eman alhor<br />
alferrak. Zby RIEV 1909, 108. Behazak bada zer lezaken / hiriko jaunxikilen indarrak, / langilerik ez izanez alfer<br />
/ gelditzen balire lurrak! Ox 137 (142 alfer eta lo gelditzen balire lurrak). Aitek erainik, badu aspaldi-aspaldi, /<br />
Hazi ona ez dauke alfer bethi geldi. Ib. 175. Baita arbola-orpotik sortzen dan altxuma alperrarekin ori bera egin<br />
bazeneza lur zabalera aldatuz. Ibiñ Virgil 83.<br />
Libre, sin utilizar. Ihardetsi zioten: --Ez dugu lastaki alferrik. [...] -Nola? diotet egiten, ez duzue guzien<br />
artean lastaki bat eni gauaren iraganarazteko? Ez diat eremanen; bihurtuko darotzuet bihar. Prop 1896, 155.<br />
3. + alper (Lar, Añ). (Adv.). En vano, en balde, inútilmente. "(Trabajar en) balde con alguno, que no tiene<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1074
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
talentos o ganas de hacer algo. Alper da Maria makillatu, berez bear du" Lar. "De balde, [...]. En balde, (c.)<br />
alperrik, alper" Añ. Algunos ejs. de Lazarraga y E.M. Azcue, podrían tbn. interpretarse como correspondientes a<br />
la 5.ª acepción. v. ALFERRETAN, ALFERRIK.<br />
Alfer hanbat sufritu ukhan duzue? "En vain" Lç Gal 3, 4 (He alferrik, TB, Dv alferretan, Ol, Ker, alperrik,<br />
IBk, IBe alferrik). Beldurra dut zuezaz, alfer trabaillatu naizén zuek baithan. Ib. 4, 11. --Beraz hik eztuk aditzen<br />
gorputza ogian barna dela, ez odola mahatsarnoan. --Ez. [...] Eta alfer bilha ahal genezake element korruptible<br />
hautan. Lç Ins F 5v. Eta Zena ere alfer ordenatu izan zatekeen, baldin guziz perfekt diradenak baizen haren<br />
rezebitzeko kapable ezpalirade. Ib. F 5v. Oi, barriz, kunpliduko ez badau, / ze begi alfer promesik. Lazarraga<br />
1182r. Alfer ifini naizu purgaetan / ozpin-barakatzetan sekulako: / ez deraustae besterik aterako / salbo bai<br />
zaitudala amaetan. Ib. (B) 1194vb. Berriz ere agerturen da ahal Sathanena, / Alfer eman etzaiola Prinzearen<br />
izena. EZ Man I 72. Eta nihon ere etzen bakhotxik eskapatu. / Alfer ihesi egiten zuten mendi gañera / Edo<br />
ezperen alzifre altxatuenenera. Ib. 95. Alfer haurrekin ihesi / doaz ama tristeak, / ardiasten tu soldadu / pietate<br />
gabeak. EZ Noel 74. Zer izanen da bada hanbat denbora galduz eta alfer iraganez? Ax 162 (V 109). Bada ez,<br />
ez, berandu duzu, alfer mintzo zara, orai ene aldia da, lehen zurea zen bezala. Ib. 212 (V 142). Zer da, auher<br />
Jinkuaren iüratzia? --Züzen, behar, eta arrazo gabe iüratzia. Bp I 89. Jainkoak arren itsuak argitu, ta mutuak<br />
eskatu ditzala: gure artean askok ondo premia daukate. Bestela, Jauna, alper da Maria makillatu. Cb EBO 30<br />
(v. tbn. A BeinB 68, A Ardi 46 alper da Maria maki(l)latu, berez bear du (tbn. en Mg PAb 197); SM Zirik 24<br />
alperrik Marixak makillatu).<br />
(ss. XIX-XX). Zuen xedea hargatik, / eztuzue ardietsten, / zuen fletxa samiñenak, / alfer baitire erortzen. Gy<br />
136. Alfer tu ihiztarier erakutsi negarrak, / Haukien erraiak daude ohi bezaiñ gogorrak. Ib. 107. Lisbonan<br />
iragan zituen egunak, ez zituen alfer iragan. Laph 198. Baña alper nekatu, utsian saiatu, / Ezingo dau goitu. AB<br />
AmaE 347. Alper eragin iaken / botikako drogai, / gaitxak gizon gaisoa / ez eban itxi nai. Azc PB 83. Alper<br />
errian esaten deuste / nazala gizon andia; / ilen tokiak erakusten dau / guzurra dala guztia. Ib. 244. Alper egoan<br />
/ doña Pepita / bere begiak / ondo idigita; / doña Maria / zan buru arina / beti bardina. Ib. 159. [Ingelesek] asko<br />
egin dabe aleginik / Sizilia beretu ezinik / ez guzurrakaz ez iraunakaz, / ezin izan dabe atrapau / Maltak alper<br />
urrean dau. Ib. 212. Abiatutzeko pronto / jarri diranian, / Azkuna sartu zaie / berriz komunian. / Zer egingo zuan<br />
ba / estuasunian? / Gero denborarikan / etzedukanian, / karga alper egutsi / deskantsu onian. EusJok 174.<br />
Astarloa, ez bildurrik ixan, / etsaiak alper dabiltza... Enb 145. Ez dabe jaritxiko, / Alper dabiz danak. Ib. 78.<br />
Gora Eleizalde! / Alper etsai guztijak / Irikingo dabe. Ib. 128. Lên ere baduk orren berri, ta / alper diagu<br />
berritu. Or Eus 302. Burua are ez du alper ari zer esanen. "Ni está ociosa su mente sobre lo que le va a decir".<br />
Ib. 102. Zertako gogoetatuz alper neka garuna? Or Poem 539. Hainbeste, hainbeste itxaron dut, / hainbeste ta<br />
hainbeste madarikatu alfer, / ez baitut sekula gehiago baietzik esango, sekula. Azurm HitzB 63.<br />
(En la expr. alfer da, duzu, dute...+ -t(z)ea 'es en vano, es inútil'). "(Por) demás es, (c.) alper da, alperrik da"<br />
Añ. "Alfer da niri erratea, il est inutile de me dire" Dv. "Alper da (c), es inútil, se dice de una acción" A. <br />
Ordu hartan afer date hari apelatzia, / Hark ehori eztemaio oren baten ephia. E 35 (59 afer date). Bai auher da<br />
hartzaz kofesatzia, gaiza eroana osoki, edo eskietan ezpada, haren balioa bühürtzen ezpada. Bp I 99. Eta hala<br />
alfer da halakoekin arrozoinatzea. ES 172. Zeren alfer baita hekin erremedioketan ibiltzea. Ib. 173. Alfer da<br />
beraz hautatzea Kofesor largoak, penitenzia arinik baizen emaiten ez dutenak? CatLav 301 (V 149). Alper da<br />
eskatzea: pekatarien deseoak ez dira kunplituko. Cb Eg II 116. Alfer laite gehiago luzatzea. Gy XII. Alfer dute<br />
hainek erratea flako direla: indar handiak, harma garaitiarrak kausi letzakete sakramenduetan. Dh 220. Alfer<br />
da eskatzea, bekhatorearen nahiak ez dirade betheko. Dv LEd 208. Ezen alfer da uste izatea Jesus Jaunaren<br />
zorionera helduko garela. Jnn SBi 89. Gobernadore Jauna, alfer duzu mintzatzea. Ib. 137. Alper izango dozu /<br />
Nigar egittea, / Ederrak artukozuz, / Bai, neure maittea. Echta Jos 30. Alper da orreri esatea. "Es inútil que se le<br />
diga a ése". Zam Man 4. Oztoporik alper da / zuri bilatzea. Or BM 116. Bai, ta ortaz idurimena zirikatzea alper<br />
uke. Or QA 199. Badirudi alfer litzatekeela horrezaz mintzatzea. MEIG VI 179.<br />
(Con part. en lugar de -t(z)ea). Alper da bat-banan izar bakoitzan geldi begiratu. "Es inútil mirar". Or<br />
Poem 526.<br />
(alferra da). "Ser en vano. Alperra da ari asarre eittia" Elexp Berg. Argatik alferra da zuk esatea: [...]. AA<br />
III 557. Baki alperra dala ekitea ari, / Eziñ giñaikelako atzera ekarri. AB AmaE 251. Neri begitantzen zait<br />
alferra izango dala berriro eskribitzea, zergatik ezagun da [...]. Apaol 47.<br />
4. (Lar), alper (Lar). "Acidia, vicio capital, pereza en el bien espiritual, [...]" Lar. Cf. infra ALFERREZ. <br />
Alferra nausitzen zaiote; bihotz gaixtoa ere bai. Orduan, [...] beren baithan erraiten dute: aurthen hemen naiz,<br />
eta behar-bada heldu den urthean ez! Zertako nekha? Dv Lab 83. Eta alperra zer dan ere etzekiala, Patxi prest<br />
egoten zan bethi langilei laguntzeko. Osk Kurl 92.<br />
5. alper. Aunque, a pesar de (que). "Aunque sea tarde, alper berandu izan (V)" A EY III 250. v. ALFERRIK<br />
(c). Leiora agertu iakon / gelako txoria / zeruko atera legez / barruko gloria, / ta alper ilargi barik / gaba zan<br />
iluna, / laster ezagutu eban / kanpoko laguna. Azc PB 141. Zer litzate Erregean / buruko koroia / itxi bear<br />
baleuke / goizaldean oia? / Pisu guztiz astuna, / alper urrezkoa, / da kenduten dabena / goizaldeko loa. Ib. 326.<br />
Ikusi eban Pepita / zaldunak bein baten / Eleizan arimentzat / dirua botaten; / eta berak, alper zan / eleiztar<br />
barria / bota eban atabakan / ogerleko andia. Ib. 155 (v. tbn. 207). Biba Isabel segunda / ona baino obea, /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1075
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Isabel lenengoan / birloba noblea: / alper biziko gara askoz urrunago; / ezta Erregina izango / emen maiteago.<br />
Ib. 209 (en boca de una ninfa de Santo Domingo que se dirige en Bilbao, a las ninfas de esta ciudad; v. tbn. 235<br />
alper biziko gara). Alper urrezkoa izan, saldu egin bear izango dau (V). A EY III 250.<br />
6. alper (V, G, AN ap. A). Zángano, macho de la abeja reina.<br />
7. aurer (R ap. A). "Vaca silvestre" A.<br />
- ALFER HANDI (alperrandi Añ). Gran holgazán. "Poltrón, (c.) [...] alperronzia, alperrandia" Añ. v. ALFER<br />
ZORRI, ALFER ZOTZ, ALFER ZURI. Alper nagi andi egin, ta galduko ziñake. Cb Eg III 341. Zenbat kalte<br />
dakatzen munduan erabageko janak, eta edanak! [...] 1a dakaz osasuna eta bizia laburtzea; 2a alper andiak<br />
egitea; 3a birtuterako gogoa kentzea. Gco I 59. Besoak uztarturik, hari beira daude / Hauzotar alfer handi,<br />
merkatu axkide. Hb Esk 117. Lothu ziren langileak soka eta palankei, bainan doidoia atzarrarazi zuten<br />
Ejyptoarra [obeliska]. [...] Zenbait athorragorri, itsasoko lehoinak, hurbildu zitzaizkoten, eta erakutsi zioten<br />
alfer handienak xutikarazten zirela, sokak bustiz. Hb Egia 150. Hor hiza, hordi tzarra, / hor hiz, alfer handi?<br />
Zby RIEV 1909, 105. Mutil bat bizar-gorria, alper andia bearrerako. Azc PB 112. Gizatxar alper andia langille<br />
zintzoen artean. Ag G 329. --Beha, beha nor dugun hor! --Ez dea hori Xalbador? --Nun dabila hemen gaindi?<br />
Hori alfer zautak handi! Ox 53. Zoaz emendik, alper aundi ori! Lek EunD 29. Ez nok bat pe arritzen, nagi ta<br />
alper aundi bat besterik eztok eta. SM Zirik 37.<br />
v. tbn. Alper aundi: Imaz Auspoa 24, 157. Uzt Auspoa 22, 107.<br />
(Como sobrenombre). Alper-andi eta Egoarri nagusi-morroiak. Alper-andi, izenaren jabe zalarik, zan ere<br />
trabena zaletxoa, eta morroiak denbora gutxi egiten zuten bere etxean. Urruz Urz 36.<br />
- ALFER-BIAJE (alper- V-gip, G-azp-bet). Ref.: Zt; Elexp Berg. "Alper-biajia (G-bet) viaje inútil" Zt. "Viaje<br />
baldío. Notarixara joan naiz baiña itxitta zeuan. Alper-biajia ein ddot" Elexp Berg.<br />
- ALFER BIZI. a) "Alfer bizi (Hb), oisiveté" Lh.<br />
b) Vivir ociosamente. Aufer bizi (47). 'Vivir en la ociosidad'. LE-Ir. Haren itzalean, ez alfer, bainan gorderik<br />
eta ixil, haro den gutienekorik gabe bizi direnek, hil ondoan, ba eta lehenago ere argi ezti, gozo batzuek bezala<br />
baitute distiratzen. HU Aurp 167. Nunbeit bizi Itsas-lapur / Uhainetan zabal, nausi! [...] Ez jendetan alfer bizi /<br />
Heriotze hits baten goait! Iratz 73. Orduan bigarren gizon tripa handi hura hurbildu zen. Amerikano donado,<br />
aberatsa, Baionako ostatu batean bizi zena, lehengo Amerikanoak alfer bizitzen ziren bezala. JEtchep 30.<br />
"Bozuak" etzirena giristino fraideak bezala bizi, haragirik hunki gabe, beren gain hartuz jenden bekatu guziak,<br />
hauiek emaitekotan haatik alfer bizitzeko behar zuten guzia? Ardoy SFran 220. Eta Jainkoak daki alfer bizi<br />
zirela [bozuak], lurrean kokorikaturik, orenak eta orenak ixilik, behiak ausmarrian bezala nehork etzakien<br />
zerbait gogoan, ez baziren segurik erdi lo? Ib. 221.<br />
- ALFER-EGOILE. Vago, ocioso. [Alhargun gazteagoak] alfer egoile-ere diradelarik ikhasten dié etxez etxe<br />
ebilten. Eta eztituk solament alfer egoile, baina edasle ere eta kurioso, behar eztiraden gauzéz dadasatelarik.<br />
"Oiseuses". Lç 1 Tim 5, 13 (He alferkeriari jarririk).<br />
- ALFER EGON (Dv, H). Estar ocioso, inactivo. "Rester oisif" Dv. "Alfer egoitea, ne rien faire (rester<br />
paresseux)" H. v. ALFERRIK EGON.<br />
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga y al Sur en Capanga, Mendiburu y, ya en el s. XX, en Kirikiño,<br />
Iraizoz, Orixe e Izeta (DirG 93).<br />
Eta ilkhirik hirur orenén inguruan, ikhus zitzan berze alfer zeuden batzu plazán. "Qui étaient oiseux". Lç Mt<br />
20, 3 (He alfer zeudenak, TB, Echn alfer zaudenak, BOEanm 1317 zaudenak plazan aufer, SalabBN afer<br />
zaudela, Ip auher zaudenak, Leon alfer egoki; Ur zeudenak zutik plazan alperrik). Beraz, hire erranaren araura,<br />
Iainkoaren botherea eztiagok behin-ere alfer, baina estimatzen duk hik ezen bethiere eskua lanean duela. Lç Ins<br />
C 1v. Egiazko fedea iagoitik ez alfer egon. Ib. D 1v (in m.). Haragiaren bekhatutik begiratzeko laurgarren<br />
erremedioa: ez alfer egoitea. Ax 377 (V 249). Zerbaitetan enplega zaite, alfer egoitetik begira zaite. Ib. 377 (V<br />
249). Zerori bakharrik alfer, aise, egitekorik gabe, ongi iana eta hobeki edana zaudenean [...]. Ib. 160s (V 108).<br />
Gaitz da, alfer, aise, eta ase egoitea, eta haragiaren bekhatutik eskapatzea. Ib. 409 (V 266). Eta hura guztia<br />
egiten zuen, baldin bat ere astirik bazuten, edo alfer bazeuden, handik zerbait ethor zekion gogan beharrez eta<br />
beldurrez. Ib. 27 (V 15). Inex egin begi konpañia deungaetarean eta alper egotereanik. "Y de la ociosidad". Cap<br />
126. Alfer egonez gaizki egiten nehork ikas diro. O Pr 544. Bardin da alfer egoitea, eta alfer lan egitea. Ib. 552.<br />
Hobe da alfer egoitea ezenez gaizki egitea. Ib. 623. Naturalezari on zaio alfer egoitea, eta maite du gorputzeko<br />
pausua. SP Imit III 54, 3. Konpainien billa dabillanak aditzera emaiten du alfer dagoela eta egitekorik eztuela.<br />
SP Phil 325 (He 327 alferkeriaren eta langabearen señalea dakarke). Iraiz bethi honkite ahalke gabiak; eta ez<br />
egon auher behin ere. Bp I 97. Zoñez arranküra berhezi bat ükenen baitie [...] auher eztaudian, nontik sortzen<br />
baitira bizioak. Ib. 23. Kontent eta alegera, ahalik lausterrena libro izateaz, eta alfer egoteko denbora gehiago<br />
ardiesteaz. He Gudu 121. Joan zen, zion Jesusek, bein gizon aberats bat urrutiko bazterren batera, ta alfer egon<br />
etzitezen, utzi zion itxeko bere mutil bakoitzari bere diru-zatia. Mb IArg I 210. Zertan nago nagi eta alfer? Nor<br />
da ene salbamenduko egitekoan intresaturik ni baizen? Brtc 139.<br />
(s. XIX). Aiton seme gisan bizi nahiturik, egin gabe deusik; alderdiek egin zuten, egun batez, zin alfer zirela<br />
egonen. Arch Fab 121. Hamalau urthe dute muthilek adina, / Non baitzaite yoaiten eskolako mina; / Handik<br />
goiti ahalke egotea alfer. Hb Esk 168. Oihanak iduriagatik lo dagoen onthasuna, ez dago alfer; bethi egiten hari<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1076
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
da. Dv Lab 304. Arte hartan, ezin zagozken alfer gure sainduak. Erruman berean ukhan zuten lana, bakhotxari<br />
berea Iñaziok emanik. Laph 174. Ez naiz mintzo ase eta pasea, alfer daudenez edo dabiltzanez. HU Zez 12. Edo<br />
zoin egunez, edo zoin tenorez, auzoetako gizon guziak ostatu hetarat bilduak; gau eta egun osoak han alfer,<br />
arnoaren izena ematen dioten pozoinkeria batzuetarik edan eta edan: hanxet daudezila gizon gazte langileak,<br />
aita familiako zaharrak, oro baltsan batzu bertzen galgarri. Ib. 26.<br />
(s. XX). Etzuen laket horrela alfer egoitea luzaz; indarrak berritu zituen bezain sarri [...]. JE Bur 62. Danak<br />
darabille esku-artian zeregiña, iñor eztago alper, baña iñor be ez ixillik. Kk Ab I 68. Xoriek ez dagite hazilik,<br />
uztarik, / Eta badute zer jan, auher daudelarik. Ox 70. Izan hadi gure lagun, / Eginen duk trikun-trakun; /<br />
Egonez alfer, / Ebatsiz bertzer / Badukek aberastasun. Ib. 40. Ez ditake erran bazter hunen ederra. [...] Ordu<br />
osoa banagoke hemen gogotik, alfer, begiak bakarrik alha. JE Ber 51. Erri-zelaian zutik alper zeuden batzuek<br />
ikusi zituen ta esan zien: zoazte zuek ere nere mastira. Ir YKBiz 353. Ikastetxe maite huntan nehor ez dago alfer,<br />
/ Jainkoarentzat gudua hasiko baita laster. Iratz 54. Alper gauden ala ari geran, ez dezaiokegu igarri ordu<br />
artan. Or QA 6. Etxekoen eziñez eskolak utzirik, gurasoenean alper nindagola, griña tzarren sasia iekitzen asi<br />
zitzaidan. Or Aitork 41. Gogoeta eta otoitz, gau eta egun, etzen alfer egon. "Il ne demeura pas inactif". Ardoy<br />
SFran 180. Berak landu eta eraberritu dizkigu euskal prosa eta neurtitzak, hizkuntza ere zaharberrituaz.<br />
Antzinako joera klasikoei jarraituaz, behar bada, baina alfer egonak genituen joera horiek bera etorri arte. MIH<br />
294.<br />
v. tbn. Tt Arima 23. CatLav 173 (V 89). Lg II 196.<br />
(alferra egon). Mendi gorenen maldetan soizak / nola bizi den epherra, / Hea baratze loren gainean / erlea<br />
dagon alferra! Ox 140 (v. tbn. 143).<br />
(erdi alfer). Zendako hoinbertze erakustun, gizon ala emazte? [...] nun nahi ikusten baitira errient eta<br />
errientsak bortzpasei haurrer buruz, erdi alfer, zotz batzu iduri. JE Bur 46.<br />
Estar (un dinero, unos bienes...) sin utilizar, sin aprovechar. Gizon bat hari zen bill eta bill diru, [...] Hunek<br />
etzuen pentsatzen / Karraka eta otxiñez baizen. / Izantza horiek alfer daudenean, / Deus eztire nere oldean. Gy<br />
215.<br />
- ALFER ERAGIN. "Cassare" Urt IV 271. v. alferrarazi (2).<br />
- ALFER GAIZTO. "Maleante, alfergaiztoa" Lar.<br />
- ALFER GAIZTOAN. En balde, en vano. v. ALFERRIK, ALFERRETAN. Oa, oa, buru gogortzar ori, ez aiz<br />
nekatuko alfer gaiztoan. Izt C 165. An zeguan gure Santua, Siriarako ontziren bat agertuko zalakuan itsas<br />
gañian; baña alper gaiztuan. Bv AsL 105. Alper gaiztoan joan gera. Ez al zekien D. Martinek erretore jauna<br />
Loiolan zala? Lab EEguna 73. Gixaixua ez dala ibilli / alper gaiztuan lanian. Auspoa 86-87, 149. Alper<br />
gaiztuan ez nauk iyo / San Estebango koxketan, / izugarriyak botako'izkiyat / jarritzen banaiz kasketan! Auspoa<br />
61, 54. Alper gaiztuan onetaraño / amak ezkinduben azi. Auspoa 139, 38. Goizean goiz jeki, eta mendiak irauli...<br />
/ Balin-bada, alper gaiztoan ditu erabilli. "Que por la mañana ha recorrido en vano montes y más montes". Or<br />
Eus 47.<br />
- ALFER GOROTZ (AN-gip; khorotz BN-lab), ALPER KOROTZ (L, BN). Ref.: A (alfer); A EY III 298.<br />
"Atrozmente perezoso; litm., perezoso bóñiga" A. "Alper korotz batzu (L, BN), unos haraganes atroces" A EY III<br />
298. v. alfertzar, ALFER-ONGARRI.<br />
- ALFER GORRI. Holgazanería. Nekaturik dagon zaldia ezta izanen ain suber ta txostagale, nola alfer<br />
gorrian dagona (130). LE-Ir. "Alfer gorri ibiltzea, vivre dans une oisiveté absolue" Dv. Nork erran dio<br />
ausart horri / Erretor apezpikuak / Bizi zirela alfer gorri / Krimetan pulunpatuak? Monho 40.<br />
- ALFER GOZOAN. Ociosamente. Zarata ta zaparrada artean, gizalaba langille ta jaseko aen mingaiñak ez<br />
egozan alper gozoan, nagi ta bagai. Erkiag Arran 137.<br />
- ALFER IBILI. Andar ocioso, inactivo. Lenbiziko kalte epelki, erdi-otz ta nagiro Jangoikoaren gauzak<br />
egitetik datorrena da, merkatari ta langille bere lan-egitekoan alfer ta nagi dabillenari etorri oi zaionaren erako<br />
bat. Mb IArg I 80. Merkatu guzietan aria duenak, / Iduri karriketan alfer dabiltzanak; / Batzuk ala bertzeak,<br />
guzien trabako; / Goseak iretsiren oro azkeneko. Hb Esk 190. Orain laneko zortzi orduak lortu ta gero, langille<br />
asko alper eta nagi ibiliten dirala-ta; egin bear leukien baño askoz be lan gitxiago egiten dabela-ta, asarre dira<br />
ugazaba asko. Eguzk GizAuz 162.<br />
- ALFER-LAN (G-goi, AN-5vill, B; alper-lan V-gip). Ref.: Elexp Berg (alper); Gte Erd 13. Izeta BHizt2.<br />
Trabajo en balde, trabajo inútil, improductivo. "Ze alferlana in dugun. Alferlan oiek eztute deus balio" Izeta<br />
BHizt2. Zeren bertzela sor liteke bihi hura, buztan liteke, belhar bihur liteke; eta gero handik harat, alfer-lan<br />
gertha lekidikaio bere leheneko zuhurtzia guztia. Ax 36s (V 22). Bardin da alfer egoitea, eta alfer lan egitea.<br />
"C'est chose équipollente, de demeurer oisif, ou bien de faire une besogne inutile". O Pr 552. Ezi egitenbadiré<br />
ganarik ta fadorikgábe, dire alfér lán, ta kaskill ta azál mamirikgábe. LE Urt ms. 83r. Ez badet nik urtutzen /<br />
egun oro jana, / zuen neke guztia / dala alfer lana? It Fab 98. Milesker. Orai itzuli bearko ditugu tresna ok<br />
beren yabeari. Barkatu, eman dazagun alfer lanengatik. Izeta DirG 93. Alper-lan onen erremienta aserre biziz<br />
urrutira jaurtitzen. Vill Jaink 123. Ez dugu alfer-lanetarako astirik ez gogorik. MIH 282. Iraunerazten saiatzea<br />
alferlana litzake. Ib. 113. Alfer lanean abiatzea litzateke hemen berriz agertzea. MEIG IX 63.<br />
- ALFER ONGARRI. "Vago de solemnidad (L; Darric)" DRA. v. ALFER GOROTZ.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1077
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALFER HOTZ. "Alfer hotza, franc paresseux" Dv (s.v. hotz). Alfer-hotz egotea gazte egunetan / ez da<br />
sarthuren aise haren guztuetan. "Eskalduna Montebiden soldadu" (ap. DRA).<br />
- ALFERRAREN ALFERREZ. "Alperraren alperrez (G-bet), por pura pereza" Zt.<br />
- ALFERRARREN. "Alperrarren (V; Añ), por pereza, de puro perezoso" A. "Alperrarren mezea uts egin, faltar<br />
a misa por flojedad (V, msOch 341)" A EY III 289.<br />
- ALFERREAN. a) En vano, en balde, inútilmente. v. ALFERRIK. Alango baten astoak uko / egin dau, egin<br />
bidean. / Yabeak arre, yabea ixo / yabeak yo: ta alperrean. / Bertantxe yausi / arnasak asi, / astoa, il da<br />
azkenean. Zav Fab RIEV 1907, 541. Gabontzak, ostera, ez dau erreten; ez gero gustauten ez yakalako, dirua<br />
alperrean ez iraztearren baiño. Erkiag BatB 125.<br />
b) Holgazaneando. Goizian tabernara / joanda alperrian / begiyak zintzilikan / erdi negarrian, / ziraldoka<br />
etxera / illunabarrian. Xe 251.<br />
c) (Estar...) ocioso; (tener la tierra, los campos...) sin trabajar, sin aprovechar. Etxetik urbillean / bizpairu<br />
akazi luze zeuden. / Bertan, txoriek, / goizero, batzarre. / Naiz yai, naiz aste, / auzoko belarriak / alperrean ez<br />
daudeke. Ldi UO 35. Ta noiz ikasi bear dezu lanean? Amairu urteak beteak dituzu. [...] Eztago zure ama begira!<br />
Ura bizi izan balitz, alperrean egoten etzizun utziko. NEtx Antz 9. Ezkongai, bizitza guzian. Urik gabeko iturria<br />
bezela; [...] lur ederrak alperrean edukitzea bezelatsu. NEtx LBB 87.<br />
- ALFERREAN IBILI. "Tunar, (c.) alperrean ibilli" Añ.<br />
- ALFERREKO (alperreko V, G, AN; alperriko V-gip; arpeleko V-arr). Ref.: A (alperreko); SM EiTec1 (alper);<br />
Elexp Berg (alperreko); Gte Erd 13. Inútil, vano. "Alperrik jardun biarrian jo-ta-ke, alperreko biarrak beti<br />
alper" SM EiTec1. "Inútil, baldío. Alperreko lana da erregatzia, total gabian eurixa eingo dau ta" Elexp Berg.<br />
"Alperreko lan, alperreko biaje, alperreko neke, alperreko ibillera, eta abar" Ib.<br />
Tr. Documentado en la tradición meridional: primero en Capanaga y, posteriormente, en textos del s. XX.<br />
Etxirik murmuraziñoari (Iaungoikoen ain ofensa andia) eta beste alperreko berbai. Cap (ed. 1899), pról.<br />
Zabaldu eiozuez zeuen eskoletako ateak; bestela alperrekoak dira Bilboko gaztedi lanzale baten alegin ederrak;<br />
alperrekoak, Donostiako integrista gazteak beronen alde darabilezan buruausteak. A EEs 1916, 110. Alperreko<br />
arazoa izango zala uste nuen. A Ardi 142. Alperrekoak izango ote dira gure lanak, batez ere lagunarenak? Ib.<br />
117. Geiago ere egingo nituen, lengoak alperrekoak izan ezpalira. Ib. 1. Alperreko gauzak soñian. Kk Ab II 14.<br />
Diruak eiteko asmuaz alperreko gastu guztiyak kendu ezkero. Ib. 132. Belarriak arrotzea alperreko lana luke,<br />
ango marmario-otsaz ezpaitago ezer entzuterik. Ldi IL 25 (70 alperreko lana). Ain baitago eskukatua, alperreko<br />
aitatzez ain andeatua! Ib. 87. Bestela [...] alegin guztiak alperrekoak izango dira. Eguzk GizAuz 172 (v. tbn.<br />
187). Bakoitzak esan dituen alferreko hitz guztien kontu eman beharko du auzi-egunean. BiblE Mt 12, 36. Alpersamarreko<br />
lana dirudit Kirikiño-sariarekiko gorabera azaltzea. Ldi IL 14. Ez da agian alferreko izango<br />
zaharrak hemen berritzea. MEIG VIII 96.<br />
v. tbn. Alperreko: Erkiag BatB 112. Ibiñ Virgil 117.<br />
Estéril, improductivo. Eztago inguru guztian alperreko lurrik. Ag Kr 18.<br />
- ALFERRETAN (BN-arb ap. Gte Erd 76; Dv, H; auherretan S ap. Lrq). En vano, inútilmente. "Alferretan<br />
mintzo zare, vous parlez en vain" Dv. "Alferrik, alferretan da, c'est en vain" H. "Ez gira arratsaldean alferretan<br />
ar(i)tzekoak (BN-arb), ez dugu arratsaldea alferretan galtzekoa (BN-arb)" Gte Erd 76. "Lan hori alferretan da<br />
(BN-arb)" Ib. 13 (junto a alfer lana, lan auher bat, etc., de otras zonas). v. ALFERRIK.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional, donde su uso aumenta desde finales del s. XVIII coincidiendo con la<br />
desaparición en estos dialectos de su equivalente alferrik. Al Sur sólo lo emplea Lizardi.<br />
Baina alferretan ohoratzen naute, irakasten dituztela doktrinatzát gizonén manamenduak. Lç Mt 15, 9 (TB,<br />
Dv, Echn, Leon alferretan, SalabBN aferretan; He, IBe alferrik, Ur, Ol, Or, Ker alperrik, Samper banoki).<br />
Haren izen' alferretan / Ez erabil eur' elhetan. O Po 53 (18 auherretan). Eztakidan alferretan, / Beraz, Ienko<br />
maitea, / Gertha, baiñan faboretan, / Zure heriotzea. Arg DevB 211. --Nola gabeziari iarraikiren gira? --<br />
Maithatzez jente beharrak, eta ez gaizak ezar auherretan, lehenago hurak eman eztiener. Bp II 20. Zure büria<br />
soltatzen badüzü elhesta soberakinetarik, horrat hunat aurerhetan juaitetarik eta [...]. Mst I 20, 1. Ordean haren<br />
egin-ahal guziak alferretan gerthatu ziren. Lg I 220. Alferretan nekhatu gare; ez dugu deusere hartu. Lg II 139s.<br />
Auherretan unzia lanjer edo peril handier itsasuan itzuriko dukezu, itsas porthian gauza ttipiak gal-arazitzen<br />
badu. AR 43s. Konfidentzia hunen faltan, zenbat othoitz ez dire alferretan eginak! Brtc 186.<br />
(s. XIX). Alferretan nabilla / Izen horren billa; / Ez dut aurkitzen. Monho 62. Alferretan ta zuen kontra<br />
dakharket kristau-izena, ezpadut Jesu-Kristo imitatzen. Dh 260. Ez beraz utz zuen herriak, harat hunat<br />
alferretan ibiltzea gatik. EgunO in Arb Igand 180. Lekhukotasun bihurtzen dio, urthe oroz, behin ere alferretan<br />
oihu egiten ez diogun Ama dibinoaren puxantziari. MarIl 3. Gizonen estimua arras alferretan da. Jaur 144.<br />
Gauden atzarriak gure sentsuen gainean, eta Debruaren efortak alferretan izanen dire. Ib. 130. Ari hiz<br />
izkribatzen huraren gañian, / Azkarki traballatzen bana auherretan. Etch 276. Egon naiz miletan / Bertze<br />
zonbaitetan [anderetan] / Nahiz aferretan. Bordel 74. Horien konpromisa / Etzen aferretan; / Gastaturikan ere /<br />
Zerbait paperretan, / Aisa bizi daiteke / Hurran denboretan. Ib. 138. Baiñan alferretan egiñen dut oihu, / Ez<br />
duke ene kharrak ardiets efetu. Gy 171 (248 alferreta). Zimendurik ez badu etxeak izaten, / Alferretan paretak<br />
harginek egiten. Hb Esk 167. Jasan nau zure miserikordiak, eta ez naski alferretan, baizik ere ni libratzeko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1078
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
xedean. Dv LEd 65. Halakoek [adar meheek] alferretan iresten dute arbola. Khendu behar dira guziak neguan.<br />
Dv Lab 360. Laidoztatzen dituzte, dixidatzen gaitz handienez, herrestatzen presondegietarat; bainan oro<br />
alferretan dire. Hb Egia 98. Bertzalde, horietaz hartzen duzun artha, alferretan hartzen duzu. Laph 239. Diru<br />
eskaintzak egin ziotzan, baina alferretan. Ib. 59. Zorigaitzean baitut ikusi / Solferinoko hegia! / Alferretan dut<br />
geroztik deitzen / Iguzkiaren argia. Elzb Po 194. Eta errabia handitan jarten da, bena auherretan, indargabe<br />
beita khausitzen. Ip Hil 22. Auherretan, bai bere ama, bai komentüko serorak ari izan zeitzon ürgüllü horren<br />
korrijitü eta zapatü nahiz. Ib. 114. Bazakiat badukala [...]; alferretan duk egia ukatzen. HU Zez 61. Alferretan<br />
izan dire Elizako buruzagien erranak. Ib. 77.<br />
(s. XX). Atsegin dugu jakinik ez derabilatela alferretan lana. JE Ber 8. Gerla hunen ondotik ez bazaio<br />
frantsesari bere kanaitatea ontzen, xahu da Frantzia; alferretan luke irabazi gerla. Ib. 72. Mattinen deiadarrak!<br />
/ Eta haren nigarrak! / Debaldetan, / Alferretan! Ox 99. Alferretan andrea mokoka da artzen: / Ez dako behin<br />
ere sos bat atheratzen! Ib. 164 (73 auherretan). Zazpi egin ahalak egiten zituen bada; bainan oro alferretan!<br />
Barb Sup 34. Bi apur oiek iritxi ezkero nik ez nuke uste izango alperretan yardun dedanik. Ldi IL 59. Ez duk<br />
alferretan eta beharrik gabe mihian erabiliko Jainkoaren izena. Zerb IxtS 38. Folklore erdi-hil bat begiratzen<br />
alperretan nekatzen dira. Mde Pr 44. Xehetasun luzeska horiek ez dira alferretan, nire ustez. Ib. 230. Hi orroit<br />
araztea dukek alferretan / etxea daukagula hire beharretan. Xa Odol 202.<br />
v. tbn. JesBih 428. Elsb Fram 104. Jnn SBi 156. Lap 17 (V 10). Dih MarH 70 (ap. DRA). CatJauf 30. Etcham<br />
135. Auherretan: Tt Arima 27 (auer-; 31 aufer-). Mercy 14.<br />
Cf. infra ALFERRIK GALDU. Zer zorakeria beraz mentura baten gainean kontatzea salbamenduko<br />
egitekoarentzat, oraiko denbora, bakharra gure eskuko duguna, alferretan galtzerat utziz! Dh 211.<br />
- ALFERRETARA JOAN. Ser inútil, en balde. Alferretara zoan maltzurkeria hori guzia. Etxean zuen tabakobelhar<br />
guzia erre zuen, sukar-errabia batean. Barb Sup 35.<br />
- ALFERREZ. Por pereza; con pereza. "Amentxe nao, oera juteko alperrez" (G-azp). Bertze batzuek<br />
ahulkeriaz, alferrez, beren mihiaren jabe ezin egonez, nun nahi, noiz nahi, nola nahi, erdaratik emaiten dakote.<br />
JE Bur 177. Atso zarraren atorra zarra berea balu ezer ez; kedarra baino beltzagoa du, garbiketako alperrez. A<br />
Ardi 97. Milla ta milla zizta ainbeste kanetan [...]. Azken urteko aiek [...] / ez ziran loz, alperrez, nâsten<br />
arratsetan. "No se mezclaban con sueño y pereza durante la noche". Or Eus 356. Eta ortantxe aurkitu ninduala,<br />
itzaurrea egiteko alferrez, eta areago noski alako zaldun noblearen ekintzak argitaratzeko. Berron Kijote 18.<br />
- ALFERREZKO (alper- V, G, AN ap. A). Inútil, vano. v. ALFERREKO.<br />
- ALFERRIK (G; SP, Urt II 340, Ht VocGr 435, Dv, H; alperrik V, G; Lcc (asperrik [sic]), Lar, Añ, H (V, G)),<br />
ARPELIK (Añ), ALPERRIKAN (G). Ref.: A (alferrik, alperrik); Etxba Eib y Elexp Berg (alperrik).<br />
a) En vano, inútilmente. "Alferrik minzo zare, vous parlez en vain, inutilement" SP. "Alferki, alferrik,<br />
inutilement" Ib. "Arare littus, [...] nekeizerdia galtzea, alferrik trabaillatzea" Urt II 340. "Nous travaillons en<br />
vain, alferrik hari gare" Ht VocGr 435. "(Por) demás" Lar. "(Hablar al) aire, alperrik hitzegitea" Ib. "De balde,<br />
sin precio, [...]. En balde, (c.) alperrik, alper, (V) arpelik" Añ. "En vano, inútilmente. Alperrik milla bidar esan,<br />
beria eiñ biarrekua, temoso zatar a" Etxba Eib. "Ainbeste lan, da dana alperrik. / Bizikletia alperrik badaukazu,<br />
emoidazu" Elexp Berg.<br />
Tr. Documentado en un principio a ambos lados del Pirineo; a partir del s. XVIII su uso va disminuyendo en<br />
los textos septentrionales en favor de alferretan, hasta desaparecer prácticamente en el s. XIX. Con todo, hay en<br />
el s. XX un ej. de Etchamendy (124) y dos de Xalbador (alper-alperrik(an)). En DFrec hay 70 ejs. de alferrik y<br />
31 de alperrik.<br />
Badozu zeure gogoa bestegana, / alferrik engañadu ze nagizu. Lazarraga 1186v. Nik eztot galduko<br />
esperanzea; / alferrik izango da kurelago, / naiz beaza begit, naiz alago. Ib. (B) 1153vb. Alferrik beraz altxatzen<br />
tuzte gora bihotzak / Eta alferrik egiten hain aberats emaitzak. [...] Guztiarekin etzeizte gauza hauk probetxatzen<br />
EZ Man I 112s. Alferrik argitu baña lehen gare iaikitzen, / eta alferrik geure ogiak neke handira iaten. / Baldin<br />
behin ezpadugu Iainkoaren grazia. EZ Eliç 387. Alferrik nekatu baño obe da geldirik egon. RIs 4. Pena handia<br />
du harat hunat dabilena beti alferrik. Volt 273. Busti zituen begiak, eta gantzutu. Baiña alferrik, lehen bezain<br />
itsu gelditu zen. Ax 410 (V 267). --U zeinba ulle urdin daukada, ya noa zartuaz. --Jauna Natibitateak eztoaz<br />
alperrik. Mic 12v. Bigarren Mandamentua: ez alperrik iuramenturik egitea. Cap 93 (v. tbn. en contexto similar<br />
Ub 26, Añ CatAN 6, Legaz 26 alferrik, CatBurg 28, AA II 27, fB Ic II 238, Itz Azald 85, KIkV 55, KIkG 51,<br />
ArgiDL 25 alperrik, Ur CatArrig 80 arpelik). Bertzerik iujeatzen duena alferrik trabaillatzen da. SP Imit I 14, 1<br />
(Ch alferrik; Mst banoki, Ip auherretan). Eta zure kolpeak alferrik eta aireari eman ez diotzatzuntzat. He Gudu<br />
104. Zer damua munduko ondasunzale alferrik nekatu denak artuko duena! Mb IArg I 222. Orregatik ere oiek<br />
txit asko animatzen zuten; baña alperrik. Cb Eg II 186. Erremedio asko ta luzaro egin, ta guzia alferrik izan zan.<br />
Cb Just 65. 97s. Etsaia alferrik dabil, / Leoia bezela, / inguruka, ustez, zerbait / artuko duela. GavS 24.<br />
Berantegi ordean ethorri ziren: alferrik atheari yoka haritu zitzaizkon. Mih 14. Alperrik ibiliko az / uxatutzen<br />
beti; / amaika juango jakoz / amabi etorri. DurPl 79.<br />
(s. XIX). Edo pobreak bear dituztenak alperrik gastatuaz, edo jokoetan, edo bear eztiran gauzeetan. Mg CC<br />
116. Guztia litzate alperrik, dana panparrerija aixiak daruana. Mg PAb 203. Eta deusi ez dagokiola,<br />
edo alferrik kriaturak gatik juramendu egitea, bekatu da? Añ CatAN 37. Zer egiten dabe oneek? neketu alperrik.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1079
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Añ LoraS 139. Alperrik izango dira nere neke berriak; berdin ez ziagok iretzat ezibiderik. VMg 86. Ala ere<br />
atrebitzen dira Jaungoikoari barkazioa eskatzera: baña alperrik, estadu orretan, edo asmo orietan dauden<br />
artean. Gco I 392. Alferrik semea gizon egiñ zan; alferrik ainbeste neke oñaze igaro zuan; alferrik isuri bere<br />
odola, ta alferrik gurutzean eman bere bizitza, zeren guk gure bizitza gaistoarekin galdu degun ainbeste<br />
kostatako anima ori. AA III. 563. Errazago ta oba da [...] ta kristinautasunari begiratutia, gero alperrik negar<br />
egitia baino. fB Ic III 371. Imiñi eutseezan oneek begijeen aurrian [...] entzute [...] ta anditasun guztijak; baña<br />
alperrik. JJMg BasEsc 224. Alperrik agiraka egingo deutsazu, alperrik jo eta azotaduko dozu [...] baña aintxe<br />
bijotz barruban geratuko da sustraija. Astar II 92. "Alferrik aiz ari; / ez dik ezer balio / ire alegiñak, / kamustuko<br />
dizkiat / ortz eta agiñak". It Fab 92 (146 alperrik, 198 alferrika). Lan berean jarraitu zuten; baña alperrik;<br />
etzuten ezer aurreratzen. Lard 141. Gero damua eta malkuak / alperrik izango dira. Bil 107. Saiatu ondorean<br />
bada santuak milla arte ta modu, ta danak alperrik. Aran SIgn 71. Orla izketak egiñagatik / gertatu dira<br />
alperrik. PE 41. Ez gaitue bentzituko, / alperrik gabiltza! Ud 40. Alferrik ari dira / pulpitutik ozka, / bendizio<br />
urarenak / umillago gauzka. JanEd I 22. Esaten dizut bada, / beti alferrikan, / etzaitela gustatzen / gizon<br />
mozkorrikan. Ib. 40. --Nere artean kredo batzuek errezatzen egon naiz. --Denbora alferrik ez igarotzeagatik?<br />
erantzun zion donostiarrak. --Ori da, jauna. Zab Gabon 67. Alperrik soldauz erein zituan / Landa zelaiak, /<br />
Zirudiela tontorretatik Txindurridiyak, / Alperrik ziran lantza ta ezpataz / Ondo jantziak; / Bost urte barru izan<br />
jakezan / Zeatz ausiak. AB AmaE 44. Alperrikan zabiltza, Kattalin, alperrik... Sor AKaik 116. Baña guzia<br />
alperrik, zerren pake eta sosegurik iñon arkitzen etzuen. Arr May 70 (v. tbn. GB 81).<br />
(s. XX). Egiñalak egiñ zituan neskatilleak arrantzale gazte orren biotza irabazteko, baña dana alperrik. Ag<br />
Kr 182. Egin ebezan alegiñak, batela ontzira jasoteko, baña alperrik izan zirean lan guztiak. Echta Jos 139.<br />
Begiratu alde guztietara, bañan, alferrik; ez nuben iñor ikusten. Ill Testim 26. Oso gaitz izan bear / du beltzak<br />
zuritzen, / alperrik nabillela / zait gaur iduritzen. Urruz Zer 84 (87 alperrikan). Bide guztian aieneka etorri zan,<br />
axe pesetia alperrik emon ebalako damuegaz. Kk Ab II 83. Ama gaxoa, zure negarrok / alperrik dira. Jaukol<br />
Biozk 37 (5 alperrikan). Baiña zoritxarra datorrenean, alperrik da ardurea. Or Tormes 57. Aldiz bere lagunak<br />
ezin buruaren jabe egon, nolanai zizpak ustutzen alferrik, ezin egon beatzari eman gabe. FIr 141. Eman zian<br />
itza, / esanaz: "Beste danak / alperrik dabiltza, / zuk dadukazu nere / zarrallaren giltza". Tx B II 161. Mediku<br />
gazteak biotzerrea sendatzeko bizpairu sendakai eman dizkit. Bañan alperrik. Lab EEguna 63. Eta neuk be eztot<br />
neure buruba alperrik eio gura. Otx 79. Guk eskatu baño lenago badaki gure Aitak zer bear dugun ta alperrik<br />
da Berari itz asko esatea. Ir YKBiz 129. Baña alperrik ibilli zan. Bein artara-ezkero ni ere enengoan ixiltzeko.<br />
Ldi IL 49. Arontz-onontza, zelai ta aldapa / zenbat ibilli alperrik! Or Eus 297. Alperrik esango du ezetz. Vill<br />
Jaink 138. Tira, juari azkar eure lekura, irekin alperrik dok eta. SM Zirik 13. [Gurasoak] pixka bat gogor egiten<br />
asi ziran Enekori, baiña alperrik. Berandutxo zan. Alzola Atalak 49. Lan asko egin degu, / geienak alperrik. Uzt<br />
Noiz 89 (EBT 99 alperrikan). Alperrik Maria makillatu; berez bear du (AN-larr). Inza NaEsZarr 190.<br />
Guztiarekin ere, ez ahal da alferrik esana izango esatera noana. MIH 342.<br />
v. tbn. Hab 379. Hm 155. Gç 119. CatLav 67 (V 42). Izt C 101. Bv AsL 46 (151 alperrik). Apaol 24 (111<br />
alferrikan). Xe 401 (174 alperrikan). Mde Pr 142. Arti Tobera 273. Berron Kijote 126. Balad 230. Alperrik: Zav<br />
Fab RIEV 1907, 92. Ur MarIl 32. AzpPr 97. Goñi 57. A Ardi 89 (108 alperrikan). JanEd II 57 (tbn. 57<br />
alperrikan). Inza Azalp 90. Muj PAm 52. Altuna 37. Enb 134. Alz Bern 61. Laux BBa 78. ABar Goi 34. EA<br />
OlBe 80. Zait Sof 45. JAIraz Bizia 88. Bilbao IpuiB 243. Txill Let 44. Etxde JJ 258. Ugalde Iltz 22. Erkiag BatB<br />
81. Basarri 129. MAtx Gazt 88. Gazt MusIx 135. Anab Aprika 91. BEnb NereA 231. And AUzta 103. Ibiñ Virgil<br />
53. Etxba Ibilt 489. NEtx LBB 175 (354 ailperrik, 177 alperrikan). Osk Kurl 42. Azurm HitzB 43. Ailperrik: D.<br />
Ayerbe Egan 1961, 68. Alperrikan: Noe 109. Arpelik: Col. Chaho (ap. DRA). AG 2416.<br />
Len zuaitzik batere ez dagon lur soill eta leorrean aritz landarea alperrik bezela aldatuko dezu. Aritz ta naiz<br />
pagoak lur leor eta sollik ez du nai. Munita 106.<br />
(En la expr. alferrik da, duzu, dute...+ -t(z)ea 'es en vano, es inútil'). "Ser en vano. [...] Oiñ akordau bia da.<br />
Gero alperrik da buruari azka eittia" Elexp Berg. Alferrik da [...] esatea. Mb IArg I 106. Alperrik izango da<br />
ni berba egiten astia luebagin orregaz. Mg PAb 163. Alperrik da, uste ona, gogo ona, ta desio ona eukitia. fB Ic<br />
I 4. Uste degu betiko / jaiuak gerala; / alferrik da artzia / indarraren gala. Xe 402. Alperrik da ibiltzea /<br />
mingañak lasterka, / biotzetik ez bada / probetxurik ez dauka. Ib. 161. Alferrik da ori galdetutzea. Apaol 52.<br />
Alferrik izan zan au esatia. Bv AsL 101. Alperrik da eskatzea, lenengoan eman ez digun ezkero. Inza Azalp 128.<br />
Alperrik litzake besterik eskatzea. Ldi IL 61. Eta orduan kokoteari atz-egitea, alperrik izango da. Eguzk GizAuz<br />
155. Letariz ibiltzea / alperrik dezute, / Ari dagon lekuan / aterpe eman arte. SMitx Aranz 54. Beraz, burmuin<br />
hori itzaliz gero, alferrik dugu igurikitzea [...]. Mde Pr 344. Alperrik da begiak zorroztea. Ez da ezer ikusten.<br />
NEtx LBB 108 (208 ailperrik). Alferrik litzake baimen eske eta aitzakia bila hastea. MIH 233.<br />
v. tbn. Alperrik: AB AmaE 336. Ag Kr 210. Echta Jos 177. JanEd II 86. Imaz Auspoa 24, 159. Enb 94. Ir YKBiz<br />
98. Or Aitork 355. Etxde JJ 144. SM Zirik 54. Zait Plat 62. Osk Kur 29. Uzt Sas 20. Alperrikan: Basarri 149.<br />
(Con part. en lugar de -t(z)ea). Norbera baño senduagua alperrik da gudukatu.Otx 32.<br />
(Con reduplicación intensiva). Alper alperrik iminikozu / zeure fuerzea ta izana, / zeren eztozu biortuko /<br />
lengo biotza zeugana. "En balde, en balde". Mic TAV 3.1.27. Eta iges egin nai izanez kero oiek eta gizonak artu<br />
zitzakean beste guziak alper-alperrik zirala. Lard 443. Aldi batian ez dute ausiko, / alfer-alferrik dabiltza.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1080
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
EusJok 45 (146 alper-alperri). Neri fama kendu nairikan alper-alperrik dabiltza. Ib. 37. Baña kentzen<br />
ezpadozuez bekatu benialak [...] alper alperrik neketuko zara. Añ LoraS 107. Ibilli ziran monjak alegiñetan,<br />
baña alper-alperrik. Kk Ab II 48. Ainbeste neke alper alperrik zala; etzitekela ezer atera. Or SCruz 35. Alper<br />
alperrik ariko gaituk. Ib. 118. Zertako bada estutu, alper-alperrik da ta? Ir YKBiz 133. Nik egin mesedetan ere<br />
zuk / ikusten baduzu gaitza, / zuri mesede egin beharrez / alper-alperrik gabiltza! Xa EzinB 126 (Odol 311<br />
alper-alperrikan).<br />
v. tbn. Bast 43. Azurm HitzB 35. Berron Kijote 191. Alper-alperrik: Cb EBO 63. Aran SIgn 79. AB AmaE 8. Ag<br />
G 126. Balad 239. Altuna 81. Tx B II 218. Enb 61. Etxde JJ 246. Erkiag BatB 30. Basarri 165. Vill Jaink 75.<br />
And AUzta 151. Salav 71.<br />
(alfer-alferrik da... + sintagma con suf. -t(z)ea). Ala da, bai, Iñaxio, alfer-alferrik da oraiñ orretzaz<br />
itzegitia. Moc Damu 36. Eta nola etzeban txabolarik eta etzanleku jakinik ere, alper alperrik irtetea zala beraren<br />
billa, alik eta eguna argitu artean. Izt C 247. Arrazoi gabe mintzatutzea / emen alfer-alferri-ta. Tx B III 42 (B 35<br />
alfer alferri ta). Beraz, ez ekin geiago nire belarrijak gortuten zure eskarijakaz, alper-alperrik ixango dozulako<br />
arrenka eragotia. Otx 90. Alper-alperrik da oiek aipatzea. Vill Jaink 104. Ixilik egotia / alper alperri-ta. Uzt<br />
Noiz 123. Akonsejatutzia / alper alperrikan / onez aurrera eztegu / egingo okerrikan. Lizaso in Uzt Noiz 87.<br />
v. tbn. Alper-alperrik: Or SCruz 30. SM Zirik 24.<br />
(En la expr. ez alferrik). No en balde (frecuente con sentido irónico). Konta ta konta. Ez alperrik! Bost ardi<br />
gutxiago artegian. Zein izango? Ta Txuria, [...] eta Uxkurra. Ardirik onenetakoak bostak. NEtx Antz 49. [Don<br />
Inozenziok] ikusi zuan garbi Insignis izeneko mota zala ondoena zetorrena. Ez alperrik! [...] gaur bere<br />
esanetara joan ziran amaikak beren lurrak eta etxeak aberastu ta edertu egin dituzte. Munita 8. Kanariasko<br />
Palmasetan, ogeitamabi urteko gizon gazte batek bere burua leiza zulora bota du. Erabaki au artu baño unetxo<br />
bat lenagotik, apaiz bati deitu ta aitorketa edo konfesioa egin du dalako gizonezkoak. Ez alperrik. Basarri 160.<br />
Aurrerapen-lan eskerga ori bukatua izango den egunean, orduan aitortuko dugu [...]. Ez alperrik, nekeok<br />
gizadiaren onerako izan baitira. Vill Jaink 183.<br />
b) (V, G, AN, L ap. A; alper- Lar, Añ). "Ociosamente, alperrik, alperkiro, alperkerian" Lar (tbn. en Añ).<br />
"Perezosamente" Ib. "Ociosamente" A. v. ALFER EGON. Zer egiten dezute emen egun guzian alperrik? [...]<br />
Iñork ez digulako alogeran deitu. Ur Mt 20, 6. Ikusi zituen beste [langille] batzuek zeudenak zutik plazan<br />
alperrik. Ib. 20, 3.<br />
c) A pesar de, aunque. "Alperrik egingo dau larogei garixak, ardaua erango dau errementaarixak" Iz ArOñ (s.v.<br />
errémentaari). v. supra (5). "Urtik" bat esaten bajako [txakurrari], alde egingo dau maijaren alboti goserik<br />
andijena badauka bere; alperrik izango da gosesto salobria. Mg PAb 92. Alperrik, bada, eukiko nabe arro ta<br />
lotsabagetzat, nuatsu eskintzera liburu txiki au. JJMg BasEsc II. Alperrik artuko dau askok sentimentu, / Neu<br />
izango naz baña, poz eta kontentu. AB AmaE 280. Alperrik eben etsai arroak / Pentsetan zirala artzak, / Euskalerriko<br />
semeak gaitik / Barriz zirala bildotsak; / Ustelak baña urten jakezan / Asmo, eretxi, ta amesak. Ib. 37.<br />
Siñistu beit, ama neuri-ere, alperrik egon urrin, negar asko kosta izan jatala Feliparen eriotzaren notizia tristia.<br />
Anaitasuna 5-1958, 8. Neu bere konsolau nau Don Ignaziok beste notizia batekin, eta da: berok alperrik trabaju<br />
andiyen erdian aurkitu, guztiz animauta egozela. Ib. 8.<br />
- ALFERRIKAKO (H), ALPERRIKAKO (G-azp-goi, AN-gip ap. Gte Erd 13), ALPERRIKO. Inútil, vano.<br />
"Inutile, sans profit" H.<br />
Tr. Documentado por primera vez en Etcheberri de Sara, que es además el único autor septentrional que lo<br />
utiliza. Alperrikako es la forma más documentada. Hay alperriko en algunos autores vizcaínos: Iturzaeta, K. y B.<br />
Enbeita, Villasante y T. Etxebarria. Hay tbn., salvo errata, alfarrikako en un ej. de Cardaberaz (EBO 23), que por<br />
lo demás emplea alferrikako y alperrikako.<br />
Ordea galde suerte hunek badirudi alferrikakoa dela. ES 140. Munduko jolas bano, alferrikako esamesak,<br />
gezurrezko ipui, edo kontuak. Cb Eg III 315. Alferrikako letra asko utzi, ta itzez esaten, ta aoz pronunziatzen<br />
dana garbiro eskribituaz. Cb EBO 20 (SIgn 168 alperrikako). Alferrikako gastu gabe. AA I 508. Eta Jesusen<br />
odol preziotsua alperrikako gauza biurtzea. Ib. 225. Baseerri etxeetan egiten dirian kastu alperrikakuak,<br />
banidadezkuak ta neurri bagakuak. fB Olg 96. Miinak erabiltzen ez dakijanaren sinistutia alperrikakua dala. fB<br />
Ic II 209s. Sinpletzat, ta ezertako eztzat, edo alperrikakotzat daukazun monja bat. Ib. 296. Ez ordea alferrikako<br />
izen geldo deus balio ez dutenak, ezpada, guztiz goi me diranak. Izt C 7. Ai, alperrikakua izango dala pekatari<br />
zorigaistokuarentzat nire seme guztiz maitiaren odola! Ur MarIl 110. Zer esanak bai, baiña alperrikakoak. Ag<br />
AL 160. Gañera da utsa eta alperrikoa bere konfesinoa. Itz Azald 155. Zure bildur uts eta alperriko ori. Ib. 163.<br />
(s. XX). Alperrikako eztabaideagaz suak arturik. Ag Kr 14. Artu zazu patxadan, alperrikako aserre gabe. Ag<br />
G 48. Alperrikakoak nituen toki batzuek. "Unas posiciones que me eran inútiles". Zink Crit 52. Damu gabe<br />
aitortza egitea alperrikako lana izango litzake. ArgiDL 32. Erakusten zuten [Protestanteak] ona izatea ta gauza<br />
onak egitea alperrikakoa ta kaltegarri ere bai zala zeruratzeko. Inza Azalp 96s. Bigarren ateratzea, lena bezain<br />
alperrikakoa: Erniotik igesi. Or SCruz 37. Alperrikua ixan ete da / Ain gogoz egin ebana? Enb 34. Eta olan<br />
egiten / eztaben guztijak / alperrikuak dabez / guzur-atxakijak. Ib. 150. Egin liteken guzia alperrikakoa dala<br />
txinixtu zenidake. Alz Ram 87. Bitartean, kezkak utzi alde batera, ta ez eman buruari alperrikako lanik. Ib. 32.<br />
Gizonak esaten duten alperrikako edozein itzen kontua eman bearko dute epai-egunean. Ir YKBiz 165. Otoitza,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1081
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
eskatzea ezta bein ere alperrikakoa. Ib. 137n. Eztabaikari alperrikako, arroxko ta artobero-uxai omen naiz. Ldi<br />
IL 58. Eta bizkarrak uzkurtzen ain yaioak geranontzat, alperrikako baitira ikasbiderik larrienak! Ib. 106. --Zure<br />
aitari esan diot zure alperrikako lana. --Alperrikakoa ez. Maritxu ekarri det. ABar Goi 50. Alper ta alperrikako<br />
bat naiz. [...] Zer da nere bizikera? Egundaño ezer gauza danik egin al det? Zertarako jaioa naizen bai al dakit<br />
nik? Ib. 45. Alperrikako jardunak oro nekatu ta auldu zuanean, jaurti zun karrasi estua. TAg Uzt 39.<br />
Alperrikakoak izan ziran egin zituen alegiñak. Ib. 149. Orain ezer ez onik buruan, / baizik... alperrikakoa! EA<br />
OlBe 85. Alperrikako egikizun utsala. Zait Sof 183. Breiztarren borroka ez da alferrikako izan. Mde Pr 284.<br />
Izketak alperrikakoak ziran. JAIraz Bizia 126. Damua alferrikakoa da. Arti Ipuin 79. Jainkoa baztertu egin du,<br />
alperrikako biurtu du. Vill Jaink 31 (67 alperriko tresna billakatu). Alperrikako esplikazioak. Ib. 119. Zenbat<br />
alperriko lan eztitu egiten izadiak! Ib. 48. Egiazkoa da desira ori, diote, baiña alperrikoa. Ib. 114. Egin iatzuzan<br />
alegin danak alperrikoak ziran. BEnb NereA 80. Alferrikako liburuetan / burua galdu bait zuan. Berron Kijote<br />
25. Alferrikako eztabaidetan sartu gabe. MEIG VIII 61. Karlista-liberalen arteko gerra aski alferrikakoa,<br />
noragabea, iruditzen zitzaion Campioni. MEIG VI 76.<br />
v. tbn. Alperrikako: Urruz Urz 25. Goñi 86. JAIraz Bizia 126. NEtx Antz 141. Erkiag Arran 160. Txill Let 133.<br />
Gand Elorri 206. Basarri 123. Gazt MusIx 164. Alperriko: Etxba Ibilt 460.<br />
(Con reduplicación intensiva). --Orduan, len esandako guziya, lengo eskeñiak, lengo agintzak<br />
alperrikakoak dira? --Alper-alperrikakoak. Alz Burr 15. Baña are arrigarriago dana: Erri-aundi oien ernaia ta<br />
beso indartsua, [...] anker oien buru-berotze oro alper-alperrikako gertatzea. Ldi IL 167s. Mayik bere alde<br />
aitari egin zion otoia alper-alperrikakoa izan zen. Etxde JJ 61. v. tbn. Alper-alperrikako: Basarri 165.<br />
- ALFERRIK BIZI. Vivir ociosamente. v. ALFERRIK EGON. Zer? ni baño geiago al dira kondeak /<br />
bizitzeko alferrik ta beti asean? It Fab 256.<br />
- ALFERRIK EGON. a) Estar ocioso. v. ALFER EGON.<br />
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur hasta mediados del s. XIX.<br />
Etzaudezilla behin ere alferrik, egizu bethiere zenbait obra on. Ax 40 (V 25). Eztaude ez alferrik, plazeretan<br />
dabiltzanak. Ib. 50 (V 32). Oraziñoak, sakrementuak, alperrik ez egoteak eta lagun onakaz ebilteak. Cap 51.<br />
Etzaudezila nihoiz ere alferrik, bainan hari zaite irakurtzen edo eskiribatzen. SP Imit I 19, 4. Bada hek igorri tut<br />
[...] ez alferrik egoitera, baina trabaillatzera. SP Imit III 30, 6. Trabailla zaitea bederen [liburu] baten emaiteko,<br />
etzaudezila Jainkoaren etxean alferrik. ES 151. Grazia eziñ daoke alferrik, eta gogotik lanari lotzen zaio. Ch III<br />
54, 7. Lanean haritzea, eta behinere alferrik ez egoitea. CatLav 131 (V 69). Bethi okupatua dena menturaz<br />
Deabru bakhar batez da tentatua, diote sainduek, ordean alferrik dagoena zazpi Deabruz eta gehiagoz ere<br />
atakatua da. Brtc 188. Gatx guztien ekarlea alperkeria da, eta agaitik, eztozu beinbere alperrik egon bear. Añ<br />
EL 1 82. Eztozue idoroten denpora ta astia jateko, lo-egiteko, alperrik egoteko eta baita bekatu egiteko bere? Añ<br />
LoraS 37. Bigarren erremedijua: ez alperrik egotia eta beti zetan edo atan zerbait egitia. Astar II 150. Biarrik<br />
egin baga, eta alperrik daguala. Ib. 18. Maria Jainko xoilarentzat trabailatzen zen. Ez da behin ere ikhusi izan<br />
alferrik zagola. MarIl 117. Markesen bat al aiz i, bestela kondea, / egoteko alferrik ta beti asea? It Fab 255.<br />
Etorri al ete ekijon kalterik, alperrik egonagaz? Ur MarIl 99. Ez zaitez iñoz alperrik egon, eta beste lanik ez<br />
daukazunian, irakurri liburu onak. Ib. 102s. Emen ere geldi eta alperrik egon etziran. Lard 533.<br />
b) Estar en vano, inútilmente. Txanton, neri ardiyak / ik irabazi? ai ! [...] Gixarajua orrek / etsi ezakek bai, /<br />
alperrik egon gabe / ardiya oben zai. Bil 120. Zazpi ille betez esperantzan / ez naiz alferrik egondu, / nerekin<br />
ezer ez duela izan / orain esaten omen du, [...] desanparuan utziyagatik / ez nazu asko erruki. PE 59. Olan<br />
ixanik, alperrik dagoz / Gixon arteko legiak. Enb 134. Eta ez zegon alferrik egonean arako adar-kopa ura.<br />
Berron Kijote 124.<br />
Urtharrilean. Alferrik dauden lurrak iraultzea eta ongarria azpira ematea. Sagar hondoetarik mihurak eta<br />
goroldioak khentzea. Dv Lab 203.<br />
- ALFERRIK EZE. "Por cierto que, (c.) egiaz, egiazki, [...] izan bere, izateko bere, alperrik eze" Añ.<br />
"Justamente con razón, alperrik eze" Izt 66r.<br />
- ALFERRIK GALDU (A; alper- V-gip, G-azp; A), ALPERRIKALDU. Ref.: Etxba Eib (alperrik galdu); Elexp<br />
Berg (alperrik); Gte Erd 190. Estropear(se) (pero no averiarse), echar(se) a perder; desperdiciar(se),<br />
malgastar(se). "Ez egizu sagarrik alperrik galdu, no eches a perder la manzana" Zam Man 4. "Echarse a perder.<br />
Dana alperrik-galdu naiz artu doten erarixakin, [...] me he echado a perder con el líquido que he tomado" Etxba<br />
Eib. "Alperrik-galdu dozu etxian genduan gauzarik polittena, [...] has echado a perder la cosa más bonita que<br />
teníamos en casa" Ib. "Estropearse, echarse a perder. Sikutiak leka guztiak alperrik galduittu" Elexp Berg.<br />
"[Euriak] bideak alperrik galtzen ditu (V-gip, G-azp)" Gte Erd 190 (junto a ondatzen ditu, andeatzen ditu, etc.,<br />
de otras zonas). Cf. matxuratu.<br />
Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII.<br />
Ta alferrikan ez dedin / galdu burnia ura / enpleatzera diaz / gure probetxura. GavS 33. Ezta Bizkaijan arraa<br />
bete lur alperrik galduten; besterik ezpada, tokirik agorrenian billatuten da iraurkina eta egiten da simaur edo<br />
satsa lurraren ongarritzat. Mg PAb 129. Baita on izateko eraak sarri euki ditubana, ta alperrik galdu ditubana<br />
bere. fB Ic III 277. Bear bada zuk alperrik galduten dozun ordu ori, izango dozu zure azkenengo ordua. Añ EL 2<br />
27. Atsegin-kontentu lizun bategatik alperrik galtzen dezu ainbeste kostatzen dan bizitza bat, bizitza añ preziotsu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1082
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bat! Arr May 26. Ainbeste neke nitzat alperrik / galdua izan eztaila. "Tantus labor non sit cassus". Azc PB 30.<br />
(s. XX). Dana omen zan zerbaiterako, ta ez omen zan ezertxo ere alperrik galdu bear, ezta ari albañu bat ere.<br />
Ag G 55. Ai, zenbat euskaldun zabartu diran Somorrostroko lur gorrietan. Antxen zegoan ta bertan alperrik<br />
galdu zuten Azkarragako Martin. Ib. 218. Nik badakit gure zentzunak alperrik galduta daudela, baño ez gure<br />
animak. Ib. 193s. Zetan gabiltz onetan astija alperrik galtzen! Kk Ab I 82. Bizio ontan aurreratzian / gorputza<br />
beti makaldu, / interesa ta ondasun ona / danak alperrikan galdu. JanEd II 107. Oiek ere, alperrikalduak,<br />
osasunik gabe, alkoholizatuta edo ugorkonduta daude. IArt Itzald II 51. Ta zeure erruz Jel-bide, / sendi ta etxie,<br />
/ tamalgarri litzake / alperrik galtzie. Enb 166. Erremientak alperrik galtzen bai, bazekik orrek. [...] Neri axkora<br />
ondatu zidan bezela. Milla deabru! Alz Burr 36. Begiratu zer egin duan ik, saskeltzar orrek: arrautza guztijak<br />
apurtu [...] eta eure prakak naskilddu, marmaiztu ta alperrikaldu! Otx 140. Besterik ezer iritxiko ezpagenduke<br />
ere [...], ez genduke astia alperrik galdua. Ldi IL 76. Opor egiñaz naiz lankaiak alperrik galduaz, euren buruai<br />
kalte egingo leuskioe-ta. Eguzk GizAuz 34. Ez dituzu, beñepein, bost milla duro alperrik galdu naiko. ABar Goi<br />
62. Gaur arte eroan izan dotan kordoitxoa, guztik [sic] alperrikaldu yat. Bialdu egistazu len-bailen beste kordoi<br />
bat. EgutAr 1956 (ap. DRA). Zelan, bada, abagune ori alperrik galdu? Erkiag Arran 89. Samia kenduko eutson<br />
[olloari], eta gero lapikora. Ala! Olan beintzat ez ebazan alperrik galduak izango orrenbeste arta-garaun eta<br />
ore. Bilbao IpuiB 258. Ibiliaren ibiliz gurpilak alperrik gal etzitezen. Zait Plat 36 (v. tbn. 118). Mixiolarien<br />
jokabide onek kalte egin zigun. Itz auek eztira alperrik galtzekoak. Zenbat aldiz [...]. Vill Jaink 20. Zuurki bizi<br />
denak osasuna jasotzen du saritzat; [...] Atsegiñari geiegi eman ezkero, gorputza alperrik galtzen duzu, ta abar.<br />
Ib. 103. Ta gaztaiok alperrik galduten euki bear etxean! Ib. 201. Etzuan alperrik galdu presondegian egondako<br />
denbora luzea. Osk Kurl 20 (v. tbn. SM Zirik 67 denporia alperrik galtzia, Alzola Atalak 124 denborea alperrik<br />
galdu). Iru gauza dira munduan alperrik galtzen diranak: mendiko egurra, alperraren indarra eta pobriaren<br />
arrazoia. And AUzta 98. Zenbat indar eta ordu eder alperrik galtzen dituzten gaztetxoak maite-jolasetan. MAtx<br />
Gazt 34. Gabeko ibillerak / itxizuz, Maritxu, / eta egun argitan / garbiro jolastu. / Gabaz dabiltzazanak, / goiz<br />
edo berandu, / alperrik galtzen dira / eta neskazartu. BEnb NereA 74. Gogoz kontrako lanetan, zenbat ordu<br />
alperrik galduak! NEtx LBB 8. Eta besteak, berriz, erreka alperrik galdu duten Papelerako bi nagusi. Bordari in<br />
Uzt Noiz 38. Bertso bat ona aterako zaizu nundik dan ez dakizula, ta ura ez du iñork jasoko eta antxe alperrik<br />
galdu esaten zaio orri. Uzt LEG 165. Eltzia egositzen / zanian bazkaldu, / gaztañarikan ezin / alperrikan galdu.<br />
Uzt Sas 93. Aita gizarajua / etzan ixildutzen: / ari dirala danak [gaztañak] / alperrik galdutzen. Ib. 92. Ez dutela<br />
denbora alferrik galtzea beste atarramenturik. MEIG I 239.<br />
v. tbn. Berron Kijote 179. Alperrik galdu: Zuzaeta 77. Ur MarIl 16. Zab Gabon 70. Iraola 61. Zam Man 4. Anab<br />
Aprika 21.<br />
Prankotar gizagaixoren bat ikusten bazan, gudetan zauritu ta alperrik galdua, urtengo eutsan bidera<br />
Riktrudisek [...], garbitu ta sentaduko eutsazan zauriak.. Ag AL 144.<br />
- ALFER-USAIN. Pereza, holgazanería. Adiuntzaz ta goixago oetik jagi, asi baga eguna nagitasun, ta alper<br />
usañagaz. Ur MarIl 2. Gabeko belubak ekarriko dau gois beranduba, ta salto, ta danziak bijaamonerako alper<br />
usaiña. JJMg BasEsc 114. Mutil azkarra, ezetariko alper-usain bakoa. Erkiag Arran 27. Emakume au alperusain<br />
bakoa da, beargin suarra, ekiña. Erkiag BatB 151.<br />
- ALFER ZIRI. Gran holgazán. "Mutiko ziria da (BN-arb), auher ziria da (BN-arb)" Gte Erd 13 (junto a ori<br />
langille urria da, alper zuria da, etc. de otras zonas).<br />
- ALFER ZORRI. Gran holgazán. v. ALFER HANDI. Alper zorri oiek lana auzoan, eta miztorra aoan izango<br />
zuten. NEtx LBB 177. Emen ez diñagu alper-zorririk bear. Ib. 158.<br />
- ALFER ZOTZ. Gran holgazán. v. ALFER HANDI. Igitzeko, ezpata-sista baten beharra baluke nunbait,<br />
alfer zotz harek, Primo de Riverak berak emanik. JE Ber 13. Hura alfer-zotz hola ikusteaz okaztatu zen azkenean<br />
Jainko maitea. Barb Leg 140.<br />
- ALFER ZURI. "Alper zuria da (AN-gip)" Gte Erd 13. v. ALFER HANDI. Ez-ikasi, takar eta alotzek eztute<br />
iraunbear ez-iakinean, alper zuri aundi gertatuko baikinake ari ontara. Zait Plat 71. Zaarrenak, ostera,<br />
burugiña berau, gorputzeko medikua, alper zuria, ara eldu barri dan gazte oneri geisokia deritxa, eta leen esana<br />
diño barriren barri. Erkiag BatB 192.<br />
Etim. v. REW 4002 y Gavel Fon 301n. A partir de alf- la vocalización de l implosiva será debida a influencia<br />
románica.<br />
alferez (Lcc, Lar), alferiz. Alférez, oficial de menor graduación, inmediatamente inferior al teniente; alférez,<br />
oficial que llevaba la bandera en la infantería y el estandarte en la caballería. Orti Alferiz (AN, 1233). GLarr<br />
249, p. 245. Konsolatu oi da Profetisarekin, / Eskuren duela Alferiz Matxin (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 127.<br />
Orai gerlako bandera / Du alferizak [, acaso por tz] ahurrera. O Po 64. Egiten dira bein alferez, gero<br />
kapitan, gero koronel. Mb IArg I 221. Domingo de Irizar Alfereza. Izt C 471s. Don Antonio de Arriola Alferez,<br />
Kapitan Don Pedro Vicuña-ren, eta gero Sarjento nagusiaren aiudante Lombardian. Ib. 476. Gaur zireanak<br />
kabo, eta besterik ez, / Agertzen ziralako biarko alferez. AB AmaE 255. Kapitana eritu zuten; tenientea eta bi<br />
alferez ere bai. Salav 95. Stolin alferezaren egitadak. Alzola Atalak 95.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1083
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alferezia, alperizi (G ap. A). Epilepsia, alferecía (?). "Perlesía de niños" A. Enparango Errotan mutiltxo<br />
bat biotzeko miñ edo alfereziak egunoro persegitzen zuen. Cb SIgn 166. Zuazte Tolosara, ekusten omen dira<br />
inguruetako emakumeak, taldez, edari bizien etxean sartzen: irteten dira andik, batzuek begietako lausoarekin,<br />
besteak alfereziaren aize txarrak ukituak, besteak bonbillak arzelluan dituela. AA I 137 (cf. nota de F. Altuna en<br />
la ed. de 1999: 'Epilepsiaren. Seguruenik dardarizoaz edo epilepsiaren beste sintomaren batez dihardu').<br />
alfergaltze. "Ailpérgaltzeia, la dilapidación" Iz ArOñ (s.v. alper). Cf. ALFERRIK GALDU.<br />
alfergura (G-nav ap. Iz Als). 1. Deseoso de tratar (casarse, etc.) con una persona vaga. "--Esan tzak ba ona<br />
naizela. --Ona izen baitz etxeako izein yitzan--. Ezan egosi iyork [anra]: txargure iyor ezta izeten, alfergura" Iz<br />
Als (s.v. gizon).<br />
2. alpergura (G-azp). Pereza. "Alpergurakiñ natxiok; alpergura emate zidak" (G-azp).<br />
alferiz. v. alferez.<br />
alferkeria (L, B; SP, Urt I 92, Lar, Dv, H, VocB), alferreria (V; Hb ap. Lh (-rreri), Dv), alperkeria (V, G; Lar,<br />
Añ, Izt 20r), alperreria (V-gip; Añ, A (-rreri)), arpeleria (Añ), aferkeria (VocBN , H), auherkeria (BN,<br />
S; Gèze, Dv (BN)), aurerkeria, aulferkeria, arpelari. Ref.: A (alferreri, alperkeri, auherkeria); Lrq<br />
(auherkeria); Etxba Eib (alperrerixia, alperkerixia); Izeta BHizt2 (alferkeri, alferreri).<br />
Vagancia, holgazanería; pereza. "Fainéantise, paresse" SP. "Acedia" Urt I 92. "Acidia", "haragancia", "ocio,<br />
ociosidad" Lar. "(Andarse a la) flor del berro, alperkeriari jarrai" Ib. "Pereza", "desidia", "holgazanería",<br />
"poltronería" Lar y Añ. "Gandaya", "ociosidad" Añ. "Alferkeria, paresse" Dv. "Alferreria, état de paresse" Ib.<br />
"Alferkeria est le vice de la paresse; [...] alferreria, marque la vie parésseuse, l'état continu de vie de paresse" Ib.<br />
"Paresse" Lrq. "Ociosidad, pereza" A. "Flojedad, pereza. Eiñ dozun lan zatar au, ez da besterik alperkerixia<br />
baño" Etxba Eib. "Ociosidad. [...]. Alperrerixiak dakargiguz beste kalte asko" Ib. "Gizon orri alferkerie sartu<br />
zaio" Izeta BHizt2. v. alfertasuna.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Para la distribución alp- / alf- / af- / auh-, v. alfer.<br />
Las formas en -eria están poco documentadas fuera de los textos vizcaínos (hay alferreria en Haramburu,<br />
Larreguy y Mihura), y alterna en este dialecto con formas en -keria, menos frecuentes, aunque se documentan en<br />
RS. En DFrec hay 5 ejs. de alferkeria y 3 de alperkeria.<br />
Oparinak nengian beargin ta alperkeriak auzkin. "La necesidad me hizo obrero, y la vagabundez pleitista".<br />
RS 75. Alferkeria edo nagitasunezko bekhatuak. EZ Eliç 162. Alferreriak eta banaloriak utz itzatzu. Harb 156.<br />
Letra gabeko aisia, deus eztakienaren alferkeria, gizon biziaren hobia da, eta sepultura. Ax 42 (V 26). Zeren<br />
alferkeriatik heldu da amurusia, emaztetako gogoa, orhoitzapena. Ib. 377 (V 249). Aisiari, eta alferkeriari bere<br />
buruak emanez, eta ikhasi zutena ahantztera utziz. ES 179. Alferkeria da Jainkoaren gauzentzat eta gure<br />
estatuko eginbidentzat dugun higuinza edo nagitasun bat. CatLav 179 (V 93). Alferkeriaren bizioa. He Gudu<br />
123. Egiozu gerla alferkeriari. Ib. 111. Naturak aurerkheria eta khorpitzaren phaüsia maite dütü. Grazia aldiz,<br />
deus egin gabe eztauke. Mst III 54, 3. Ta hari bear, garai onez, mugaz, alferkeririk bage ta biziro geroko bere<br />
gauzak egiteko asmo ta nai osoan. Mb IArg I 94. Jainkoaren bildur santuaz aztu zan, eta alperkeria, erregalo, ta<br />
bizi modu txar bat artu zuen. Cb Eg II 184. Herrak, inbidiak, alferreriak, zintzurrak, hitz batez errateko, pasione<br />
bakhotxak zertarat ez dezake bat-bedera erakhar! Lg II 161s. Zenbat yendentzat alferreria eta bizitze guri eta<br />
maños bat [...]ez dire erortzeko okasione bat izatu? Mih 25. --Zunbat bekatü kapital dira? --Badira zazpi,<br />
Orgülia, [...] eta Auherkeria. CatLan 16 (Añ CatAN 57 nagitasuna edo alferkeria, CatJauf 90 alferkeria).<br />
Alferkeriaz hobendun dire... Laneko nagi direnak, ohean sobra egoten direnak. Brtc 67s. Iges egin behar degu<br />
lagun gaiztoetatik, alferkeriatik, jan edan geiegitik. Ub 177. Ja nonbait eman dügü auherkeria bizio güzien ama<br />
zela. Egiat 199. Kristioan izeteari trabajatzea, utzirik alde batera aulferkeria. msMur 19.<br />
(s. XIX). Alferkeriaren pozoinak / Atakatzen tu eztiki / Gure biziaren harroinak / Eta bihurtzen hain nagi.<br />
Monho 110. Zenbat onelako jende mota errietan alperreriari emanak. Mg CC 189. Ez dazaue, zein kaltegarria<br />
dan euren alperkeri ta nagitasuna. Mg PAb 219. Eztakigu emen alperrerija zer dan. Ib. 116. Gatx guztien<br />
ekarlea alperkeria da. Añ EL 1 82 (LoraS 162 alperreria). Ez zu bezela alperreriara emanda negu guzian barau<br />
egiten. VMg 35. [Oitu da] alferkeriara, ta zuloz zulo ibiltzera. AA I 401 (II 98 alperkeria). Urteak dira gizon<br />
edanean igarotzen zerana, urteak dira edanerako, ta alferkeriarako oitura orretan bizi zerana. AA III 600. Bere<br />
alferkeriak eta etxeko artha-eskasak hekien alhorrak agorrik geldi-arazten ditu. Dh 197. Geure Jaungoiko onak<br />
beekijan, Adanen pekatubagaz guztioi etorri jakuna nagitasuna, alperrerija, ta sosiguz egoteko desiua. fB Ic I<br />
25. Alperrerija gaitik ez dau kastigeetan. JJMg BasEsc 10. Eta beste denpora guztija darua tratubak, edo saldu<br />
erosijak, janak, edanak, jokuak, eta alperkerijak. Astar II 99. Ontzietan joan giñan Montevideora, / galtzera<br />
denbora, / alperkeriara. Echag 183. Zure alferkeria eta nagikeria hari obeditzetik urruntzen zaituena. Jaur 205.<br />
Lana da birtute guztien ama, eta alferkeria gaitz guztiena. It Dial 27 (Ur alperrerija, Dv alferkeria, Ip<br />
auherkeria). Igandea laneko, astelehena alferkeriako. Hb Egia 141. Pekatuko arriskuetatik eta arpelarijatik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1084
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aldendu ete dituezan. Egikera onerazkoak (1882), 42 (ap. DRA). Alferkeria pixka bat ere lotzen zauku batzutan.<br />
HU Zez 184. Alferkeriari emana da. Ib. 60. Nagitasuna, alperreria, biarraganako gorrotoa. Itz Azald 103.<br />
(s. XX). Alperreri ta nagitasunagaitik izkuntzarik zarren da maitegarriena ez ikastea. Ag Kr 96. Alperkeri<br />
baga egitten ebezan lan guztiak. Echta Jos 334. Ez duk balio zume bat biurritzeko; itzalez itzal ibiltzeko ta<br />
alperkerirako baño. Or Mi 57. Alperkerija itxi ta jarraitu lanari. Enb 207. Alperkeriyak bentzitu zuan, / aztu<br />
zitzaion lanian. Tx B II 45. Estetako alako alperkeri bat da "diabetis" asiera. Lab EEguna 67. Lana baño<br />
alperkeria maiteago dogu. Eguzk GizAuz 116 (162 alperkeri). Alferkeria nigar hainitzen ama. Zerb GH 1936,<br />
115. Ithurritik ura eta alferkeriatik gaixtakeria. Zerb GH 1936, 304. Alperreriak lapurreria; lapurreriak<br />
kartzelea, kartzeleak urkamendia: agur nire bizia (V-m). A EY III 170. Alferkeriak ez du deus onik ekartzen.<br />
JEtchep 75. Lanak baño alperkeriyak geiago ondatzen dik gizona. Anab Poli 42. Alperkeria gogorapen gaizto<br />
guztien ama dela. Vill Jaink 164. Ez da, alafede, aalgo-eza; alferkeri geiegi baizik. "Sobra de pereza". Berron<br />
Kijote 19. Alferkerian apaiñ-kezkak erakutsiak alegia. "Que la curiosidad ociosa les ha mostrado". Ib. 125.<br />
v. tbn. SP Phil 136. Gco II 40. Elzb Po 213. Alperreria: Zuzaeta 130. Azc PB 114. Alperkeria: Arr GB 49. Aran<br />
SIgn 11 (-keri). AB AmaE 21. Altuna 62. ABar Goi 21. Bilbao IpuiB 113 (-keri). Etxde JJ 272. BEnb NereA 53.<br />
MAtx Gazt 84. Auherkeria: AR 40. Aurherkeria: Mst III 30, 6.<br />
(Pl.). Erakusten dio [...] zer moldez behar duen mantenatu, gobernatu eta alferkeria guztiak utzirik, bere<br />
denboran trabaillatu. Ax 37 (V 22). Baldin ken baitzatzu alferkeriak, galdu dirateke Kupidoren arkuak, eztu<br />
nehor bere tragazez neurtuko. Ib. 379 (V 249). [Onelakoak] ekusiko ditu lagun urkoen nekeak eta premiak ta<br />
guztiak alferkeriak dirala usteko du. AA III 608 (ref. a la persona avariciosa). Alperreriak utzi, nagitasunak<br />
kendu ta, [...], sorterriko izkuntza ikasten saiatu bear dute euskaldun guztiak. Ag RIEV 1907, 436.<br />
- ALFERKERIAN (IBILI (Lar, Añ (+ arpelerian)), EGON (V-gip ap. Elexp Berg; Lar), IZAN...).<br />
Holgazaneando, zanganeando; en la pereza, en la holgazanería. "(Andarse a) picos pardos, alperkerian ibilli"<br />
Lar. "Holgazanear, [...] alperkerian ibilli, egon, alpertu" Ib. (v. tbn. Añ). "Zanganear, erlasogisa, alperkerian<br />
ibilli" Ib. "Abribonarse, hacerse bribón, alperkerian sartzea" Ib. "Benga, lanera ortik, beti alperkerixan egon<br />
barik" Elexp Berg. [Bi] oren etarik bata, alferkerian, ian edanean eta arloterian iragan duzunean. Ax 168 (V<br />
114). Guk ere geure denbora, hunerainokoan alferkerian eta gaixtakerian gaizki enplegatu duguna, [...]. Ib. 169<br />
(V 114). Ezta ez iakitia, doktrina akisitzen, bonaxeran, aurherkerian, ohe hunian eztiki eta plazenki lo eginik. Tt<br />
Onsa 11s. Zertako daramazue egun osoa alferrerian? Lg II 196. Etzuan Jaunak nai, alperkerian egotea gizona.<br />
AA II 44. Eta are geiago, jaiak alperkerian igarotzen baditue. Ib. 60. Alferkerian beren etxearen, eta lagun<br />
urkoen kaltean bizitzeko. AA III 499. Jaungoikuak ez gaitubala mundura ekarri, alperrerijan ta olgeetan bizitzia<br />
iragoteko. fB Olg 38. Emen egun guzian alperkerian zertan zaudete? Lard 423. Ez beñere alperkerian egon, eta<br />
egiñkizunik ezpadezu, on izango da Mariaren alabanzak dakaizkien liburuen bat irakurtea. Arr May 120. Eta ez<br />
auherkerian ez eta elhestetan denboraren igaraiteko. Ip Imit I 17, 3. Ezteutsat itxi neure minari / egoten<br />
alperrerian. Azc PB 242. Otseinak goiz goizeti / iagiten badira, / alperrerian dagoz / alkarri begira. Ib. 327.<br />
Berak gura badau [...] emen alperrerian gelditutea, erregeren guraria bete bedi. Ag AL 160s.<br />
(s. XX). Mutill, abar batzuek bituitzak, alperrerian egon gabe. Ag G 366. Gaiztakeriyak ikasten eta<br />
alperkeriyan oitubaz, eskolara juan gabe, umiak ibilli ez ditezen. EEs 1917, 77. Kalean or ibiliko da alperkerian.<br />
Ill Testim 6. Arek gura eban San Antoniok egunero mirariyak egitia, bera alperreriyan bizi izateko. Kk Ab II<br />
144. Zenbait bezela alperkeriyan / ez da egoten oyian, / mantenu ona kastatutzen da / oien etxeko mayian. Tx B<br />
II 141. Zurrut egiñaz alperkeriyan pasatutzen du eguna. Ib. 173. Orain daukozuz itxarrik, / alperrerijan len<br />
ziranak be / nagitasunik bagarik. Enb 42. Lanarik egin gabe, alperkerian daudenen urdallak asetzera. ABar Goi<br />
19. --Nun abil motell? --Lanean ermano, lanean. Ez zuek bezala alperrerian. Lek EunD 18. Alperkerian egotea,<br />
deabruari leku ematea. Or QA 8. Lana egin biar dik, lana! Ez da naikua alperkeriyan, ta gaiztakeriyan ta<br />
lapurretan aritzia. Anab Poli 39. Zoaz plazara ta gizona besterik ez, lurrean exerita alperkerian. Anab Aprika<br />
25. Aien azpian egoten zan alperkerian etzanda makiña bat gizon garagarra irabazten. Ib. 94. Kanpokoen lanari<br />
begira egon behar genuke. Ez, ordea, alferkerian eta [...] mana zerutik noiz jaitsiko. MEIG VIII 99.<br />
(Con determinantes). Ondo zeritzon, nunbait, jokotik dirua errez irabazteari, erdi lanean edo alperreri<br />
osoan bizitzeari. Ag G 127. Gipuzkoan udatzen eta alperkeri goxoan zeuden karlista epel "ojalatero" aiengatik<br />
nai zutena egiten zuten liberalak. Or SCruz 11s. Lizarraga Asteasun omen zegoan alperkeri goxoan. Ib. 119. Ez<br />
dakite ni aspaldian lurra jota nagoala... alperkeri goxoan. Lab EEguna 65. Berriro oroitze maite ortara itzultzen<br />
badira, alperkeri bizian daudela iduri zaie. Or dira estualdiak! Or QA 142. Beti alperreri nasaian bizi danak.<br />
Erkiag Arran 115.<br />
- ALFERKERIAZ. Por pereza; perezosamente. "Alferkeriaz ez dut egin, je ne l'ai pas fait par paresse" H. Lo<br />
sobera egin dut eta ohean alferkeriaz behar baño gehiago egotu naiz. EZ Eliç 162. Zeren amorioa edo<br />
amurusia, alferkeriaz, aise eta geldi egoiteaz hazten eta mantenatzen baita. Ax 379 (V 249). Esaminaren paltaz<br />
izango dira konfesio gaiztoak, bakoitzaren nagitasunez, alperkeriaz, edo arduragabez gogora ekartzen ez<br />
diranean. Mg CC 167. [Meza nagusietara ez datozenak] alferkeriaz egiten due au, geienak beintzat. AA III 411.<br />
[Kukubak] alperkeriz ez du kabirik egiten. Sor Bar 17. Sagardo txarrak, jauna? Bai!... gertatzen dira, ta ori da<br />
egiñtzalleen alperkeriz. Ib. 80. Bizitzeko estakuruan sosa bil, eta gero hor gaindi hamar, hogoi soseko bat xahu,<br />
promenatzeko, edo alferkeriaz, zangoak higa beldurrez. HU Zez 39. Ez gurasoai lagun egiteko, ez bere jaioterria<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1085
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
maite zualako: alperreriz ta Malentxo ikusteagatik. Ag G 232. Erriko Elizan igandetako dotriñ-erakusketa<br />
baldin badago, alperkeriz utzi gabe zintzo zoaz. ArgiDL 10. Baiña apaltasunez-edo, alperkeriz-edo, ez eban,<br />
beintzat, erregearen jauregirantz pausorik emon. Bilbao IpuiB 226. Asieratik bezela, ni kontuz ninjoan bideertzeko<br />
arrieri begira, zenbat kilometro palta ziran alperkeriz erakusten zidaten arrieri begira. Anab Aprika 81.<br />
(Con ibili). Holgazanear, zanganear. Anai gaztia, / jarri nere esanian [...] Zu alperkeriz zabiltza / eta ni<br />
lanian. Uzt Noiz 76.<br />
- ALFERKERIAZKO. (Adnom.). Alperkerizko lastai bigunean etzinda ote negon edo zenbaitek ala uste izan<br />
arren, aldapa gogor zalletik ibili naiz. EA OlBe 5. Dantzaketa lar zoroak eta egun alperkerizkoak amaitu-urren<br />
ziranean. Erkiag Arran 190.<br />
alferketari. Holgazán. Emazte edalea alferketari, / Hauzorat joan eta, berri-kondari, / Egun erdiak. Leon<br />
Elissamburu in Elzb Po 218.<br />
1 alferki (SP, Dv), auherki (H), aurerki, auferki (Ae ap. A Aezk y A Apend). En vano, inútilmente. "Alferki,<br />
alferrik, inutilement" SP. "Inutilement, en vain" Dv. "Auherki eta arduran deus irabazi gabe (Ip Imit)" H. v.<br />
ALFERRIK, ALFERRETAN. Platonek ezarri zuen liburuan ederki, / zuhurra bersuan zela nekaturen alferki.<br />
EZ Man II 3. Galtzen dutenaren dolhamenetan alferki denbora galdu gabe. Birjin 467. Auherki filosofoak dirade<br />
eritarzün haren sendotü nahian erauntsi. Egiat 232. Auherki geroztik Jinkoak bere semia lürrilat igorri, zelüko<br />
segretüetan jendiaren argitzeko. Ib. 196. Ala orduan bertzela prezatuko baitut, orai hain lazoki eta alferki<br />
iragaten dudan denbora hau! Dh 120s. Bereziki aingeru begiralea, lehenago haren salbamendukotzat hanbat<br />
egin izan duena, eta guziak alferki. Ib. 138. Ez duk alferki erabiliko hire Jainko Jaunaren izena. Dv Ex 20, 7 (Ur<br />
alperrikan). Tristeki bainan arrazoinekin, debekatu zaioten azken hauier berer deusik egitea alferki haren<br />
fagoretan. Elsb Fram 100. Txerkhatü zien auherki askazien eta ezagünen artian; ihurk ez zian ikhusi. Ip Hil 134.<br />
Banoki edo aurerki onratan nei erakustan dotrina eta mandamentu gizonenak. Hual Mt 15, 9 (Lç TB, Dv<br />
alferretan, He, IBe alferrik, Ur, Ol, Ker alperrik, Samper banoki).<br />
2 alferki, alperki (V-gip ap. Etxba Eib). "Alperkixa, perezoso. [...] Alperki aundi bat ez bazan izan, dirua<br />
eiñgo eban euki daben aukeriagaz" Etxba Eib.<br />
alferkiro (Lar), alperkiro (Lar). "Perezosamente", "ociosamente" Lar.<br />
alferma. v. aferma.<br />
alferpotz, alperpotz (Lar). "Perezoso, [...] nagia, alfer, alperra, erabea, alper potza" Lar. v. alferrontzi. <br />
Besteak [diote] obeko nukeala itxeki beargai goragoren ta ederragoren bati. Ezta anik [sic]: oiek alperpotzak<br />
dira berok, ez gorago, ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Lar Cor 300.<br />
alferraldi, alper-aldi (V-gip ap. Etxba Eib). "Alper-aldixa, galbana. Udan beruak eta neguan otzak, alperaldixa<br />
emoten zetsan, el calor en el verano y el frío en invierno le daban pereza" Etxba Eib.<br />
alferrarazi (Urt, Dv). 1. "Cassare" Urt IV 271. "Rendre vain, inutile" Dv. v. alferretaratu.<br />
2. "Rendre paresseux" Dv.<br />
alferrekotu, alperrekotu (V, G, AN ap. A). Inutilizar. v. alfertu (2).<br />
alferreria. v. alferkeria.<br />
alferretaratu. "Rendre inutile. Aitaren lan guziak semeak alferretaratu ditu, le fils a rendu inutiles tous les<br />
travaux de son père" Dv. v. alfertu (2).<br />
alferretsi (SP Dv y A). Tener por perezoso, holgazán. "Alfer etsia, tenu pour franc fainéant" SP. "Tenir,<br />
faire passer pour fainéant" Dv. Zertara ethorri zarete orai enegana, lehen gaitzetsia, alfer-etsia, eta<br />
zeuenganik egotzia, erabili duzuen gizon batengana? Ax 213 (V 142).<br />
alferretxe (alferetxe L-côte ap. A). Gran holgazán. "Flojazo" A. Alferetxe pasaiante, hola hartzen du<br />
atsegin... / Neronek ikusi dut, harroka tartian, / gorderik dagoela barrilla aldian. Lander (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1086
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alferrikakotu, alperrikakotu. Inutilizar. v. alfertu. Alan dino Eklesiastikok: Aberatsari eukijak ez deutsa<br />
isten lo egiten. [...] Eragotzita dago gurarija, eukija alperrikakotuten dabelako. fB Ic II 266.<br />
alferrontzi, alperrontzi (V; Añ (-nz-)). Ref.: A y Elexp Berg (alperrontzi); Etxba Eib (alperontzi). Gran vago,<br />
gran holgazán. "Poltrón", "flojo, perezoso" Añ. "Flojazo" A. "Gizonak, alperontzi, etxe-kalte negargarri batek<br />
urten detsa koittauari" Etxba Eib. "Cacho holgazán. Jaiki ari ortik alperrontzi ori" Elexp Berg. Zu alperra ta<br />
ni alperrontzi; biak egingo dogu ederto arrausi. A Prov (ap. DRA). Askotan oi dan bezela asi omen ziran bein<br />
Beasaingo alprojak edo alper-ontziak ardotegian zeuden ardo danak probatzen. EgutAr 25-4-1960 (ap. DRA;<br />
s.v. alproja).<br />
alfersko. Dim. de alfer. Bertze alde, hemengo laboraria zeren den bere baitharik alferskoa [...] ez du<br />
eraiten [...] gosez ez hiltzeko behar duen hazia baizik. Prop 1876-77, 261.<br />
alfertasun (SP, Urt I 92, Ht VocGr 392, Lar, Dv, H), alpertasun (V-gip; Lar, Añ), afertarzun (BN, Ae),<br />
aurertarzun (R), auhertarzun, auhertasun (SP), aguertarzun (Sal; Bon ap. A). Ref.: A (afertarzun,<br />
aurertarzun, aguertarzun); Lh (alfertarzun); Etxba Eib (alpertasuna). 1. Pereza; holgazanería. "Fainéantise,<br />
paresse" SP. "Acedia" Urt I 92. "Oisiveté" Ht VocGr 392. "Pereza" Lar, Añ y A. "Acidia" Lar. "Oisiveté" Dv y<br />
H. "Alpertasunak dittu ondoren beste gaitz asko, a la pereza siguen otros muchos males" Etxba Eib. v.<br />
alferkeria.<br />
Tr. Documentado al Norte en autores labortanos clásicos y en Etcheberri de Sara, y al Sur en autores del s.<br />
XIX. Es prácticamente sinónimo de alferkeria, pero menos utilizado. Con valor general, adviértase que, en<br />
abstractos, -(t)asun es el término no marcado que indica sólo 'cualidad'. Por el contrario -(k)eria, se toma siempre<br />
en mal sentido (defecto, culpa, etc.). Es pues inevitable que haya diferencias de frecuencia entre 'sinónimos'<br />
como éstos.<br />
Gormantaren pena. [...] Paillartarena. [...] Alfertasunarena. EZ Man I 108 (tít.). Hanbat kalteren eta<br />
damuren haste eta pitzgarri den alfertasuna. Ax 24 (V 13). Erhokeriek eta bizio suerte guztiek egiten dute laster<br />
alfertasunera, zeren ama baitute. Ib. 39 (V 24). Bizio guztien eta pensu gaixto guztien zimendu, ithurburu eta<br />
maestru bezala da alfertasuna. Ib. 42 (V 26). Gure alfertasuna aithorturik behar baigindeske ahalkhez gorritu.<br />
"Socordiam nostram". SP Phil a) 4r. Alfertasuna baita aztura gaixtoen ama ES 186. Esaminiaren paltaz egiten<br />
dira konfesino dongaak, bakotxaren nagitasun, alpertasun, ta ardurarik ezaz gogora ekarten ez dirianian. Mg<br />
CO 243. Gure bizitziari ez jatorko alpertasunik. Mg PAb 153. Eta alpertasuna eta arduragabetasuna txit igui<br />
ditu. Gco I 424 (v. tbn. II 17 y 89). Agertuten dau emakumeen alpertasun, ez jakin, ta ardura bagetasuna. JJMg<br />
BasEsc 195. --Zer da preza edo aguertarzuna? --Obra onen egiteko animo falta bat. CatSal 63 (CatR 63<br />
aurertarzun, CatAe 62 afertasun). Erdalerriti etorri direan langille, alpertasuna baiño besterik ezaututen<br />
eztabenak. Ezale 1897, 287a.<br />
2. "Inutilité" Dv.<br />
alferti (Hb ap. Lh), alperti (Añ), ailperti (V-gip ap. Iz ArOñ). "Tunante" Añ. "Paresseux" Lh. "Ailpértixa, el<br />
haragán" Iz ArOñ.<br />
alfertsuan, alpertsuan (V-gip ap. Etxba Eib). "No haciendo nada, en vagancia. Alpertsuan bizi da, ezer eiñ<br />
barik, ez beretako eta ez bestientzat" Etxba Eib.<br />
alfertto, auhertto (S ap. Lrq). "Un peu trop paresseux" Lrq.<br />
alfertu (SP, Dv, H, VocB), alpertu (V-gip; Lar, Añ), afertu (VocBN), auhertu (S; SP, Dv (BN)). Ref.: Lrq<br />
(auhertü); Etxba Eib y Elexp Berg (alpertu). 1. Hacerse, volverse vago. "Rendre ou devenir fainéant" SP.<br />
"Holgazanear", "poltronizarse" Lar y Añ. "Apoltronarse" Añ. "Devenir paresseux" Dv. "Soldautzan, alpertu eiñ<br />
zan, en la milicia se volvió perezoso" Etxba Eib. "Alpertutzia ez da komeni jakona gizonari" Ib. "Diru larregixak<br />
dakar, alpertzia bizi guztirako" Ib. Ez trabaillatzetik alfertzera, eta nagitzera ethor etzedin. Ax 23 (V 13).<br />
Iratzartzeko, ernatzeko, eta alfertzetik begiratzeko. Ib. 29 (V 16). Etzaitela aurrerako nagitu, ez alpertu; itxeki<br />
saill oni, molda itzatzu orrelako asko. Lar, carta a Gandara 162. Ta zü aita, aspaldian ikhusten eztüzia zure<br />
semia dela auhertü? Egiat 200. Ala ero erorik / Gizendu zan olloa; / Ta arrautza batekoa / Alpertu zan guzia.<br />
Mg in VMg 92s (tbn. en Zav Fab RIEV 1907, 97). Tratoetan galdu, / neroni alfertu, / egin naiz nekatu, / ta<br />
auntza ezin saldu. Noe 56. Nola bear dan badaki bañan / lanerako zait alpertu. Xe 262. Ta nabaitzen dozun<br />
biotzeko beartasuna ta artegatasunagaitik etzaite osoan alpertu. Pi Imit III 7, 1. Erariyari ematen diyona,<br />
alpertzen da, ajolakabetzen da. Sor Bar 54s. Suieta xahar bainan / kantore berria / alfertzen ari dela / biziki<br />
jendia! Etcham 180. Gure mediku gazteak dionez estea alpertu omen zait. Lab EEguna 63 (v. tbn. otro ej. en la<br />
misma pág.). Uraren lankaden azantzaz, / ez iguzkiaren erlantzaz, / axoltzen ez ziran batere / hoik untzilariok:<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1087<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alphertu / baitziran bideko asperaz. Mde Po 89. Berritsukeri guttiago eta lan geiago egin bear da. Alfertzen ari<br />
zara. Izeta DirG 104. Ezagun ezagunean alpertu da, ta alegiña ta nekea auzokoarentzat egokiagoak dirala,<br />
norberentzat baiño. Erkiag BatB 153. Eskolak alpertu egiten du. And AUzta 84. En DFRec hay 2 ejs. de alfertu.<br />
"Apoltronado, alperra, alpertua" Lar.<br />
Sua, berez berez, makaldu, alpertu eta itxungi egin zan. Erkiag BatB 16.<br />
2. (SP, Dv). Hacerse inútil; invalidar. "Alfertu dut haren hitza" SP. "Rendre inutile" Dv. Aldaratu eta alfertu<br />
guziak. Lç Decl e) 1r (Rom 3, 12 guziak aldaratu izan dirade eta guziak elkharrekin inutil egin izan dirade; TB<br />
ez deus bilhakatu). Eta zuzenak emaiten dioen iauntasuna alfertzen da, lagun duenean tiranotasuna. SP Phil 231<br />
(He 233 bere nausitasuna galtzen du).<br />
Convertir (una tierra) en baldía, improductiva. [...] non uste izanen baituzu zure arima dela lur utzia,<br />
agortua ez deusetakoa eta hartan eztela ez biderik ez xidorrik Iainkoaren aurkhitzeko [...] agortasunak direla<br />
kausa, zeinek, iduriz, hura osoki alfertuko baitute. SP Phil 483s (He 490 agortasunak direla kausa, alde batera<br />
utzia balitz bezala).<br />
alfertxo, alpertxo, alpertxu. 1. Dim. de alfer (2). Ta itz alpertxo bateraño, egin dedan guzia kontatzen dute.<br />
Cb Eg II 108. Eldu deinian arako juizijo estu, zeinetan artuko jakun berbarik alpertxubenen kontu ziatza. Astar<br />
II 182.<br />
2. Dim. de alfer (1). Baiña alpertxua zan mutilla, ta beste bizimodu bat artuteko asmotan asi zan. Bilbao<br />
IpuiB 88. Biaramonean, goizean goizetik langille ta emutsak euren zeregiñetara abiau ziranean, alpertxuagoak<br />
ainbesteko priesa ta iradumin bage urteten eben euren etxe zirkilluetatik. Erkiag BatB 14.<br />
alfertzar (L ap. Lh; Urt II 29), alpertzar (Lar, Añ), alperzar, aurerzar (R ap. Iz R). (Aum. de alfer). "Ambro"<br />
Urt II 29. "(Es un) bragazas, frakajario bat, nagitzar bat, alpertzar bat da" Lar. "Sobón, sobonazo" Ib. "Arlote"<br />
Añ. "Vil fainéant" Lh. "Holgazán" Iz R 302. Gañerakoak dira / alfertzar utziak, / lanika egin gabe / ongi bizi<br />
naiak. It Fab 167. Ago ixillik, beti aitzaki billa ibilli gabe, alper tzar ori. Urruz Urz 39. Ez etxeko-jaun zintzoren<br />
batek; baizik iri guztietako loian oñak zikindu zituen alper-tzar batek. Lh EEs 1915, 245. Alfer tzar<br />
ahalkegarria! Barb Sup 98. To! Alfer tzarra, atzemak hori! Ib. 98. Alpertzarrok, eginbearrak ez ditue ondo<br />
betetzen. Goen Y 1934, 101. Alper zar bat zala; jan besterik ez ebala egiten. Bilbao IpuiB 208. Ganora ta ardura<br />
bako alper zar bat zala. Ib. 145.<br />
Huna beraz giltzak, bertze lan zerbaiti lot nadien berehala zeruan, alfer tzar egoiteko orde. Barb Sup 134.<br />
alferxka, auherxka (S ap. Lrq). "Un peu paresseux" Lrq.<br />
alfeta. Negocio. v. afera. Lehengo alfeta hau, negozio hau, nagusi batena zen. Herr 6-2-1958 (ap. DRA).<br />
alfinike. "Alfenique, alfinikea" Lcc.<br />
alfo. Fuerza. "Ezertako alfoik gabe gelditu zen. Alfo guztiya juanta dao" (AN-gip). v. algo.<br />
alfonbra. Alfombra. Kondeak berak bere arropa-zorroa idiki, eta suaren ondoan alfonbra batzuek<br />
zabaldu, eta bere kapa ederrean Jenobeba bildu [...]. Arr GB 113 (v. tbn. 116). Oinpekoa, alfonbra, alegia,<br />
maiztua agiri da, ta ertzak listuak ditu. NEtx LBB 101.<br />
v. tbn. Lab EEguna 95. SM Zirik 68. Anab Aprika 29.<br />
alfonbragintza. Fabricación de alfombras. Monja aieri esaten diete Aizpa Zuriak eta alfonbragintzan<br />
aritzen dira nexkaeri erakusten. Anab Aprika 29.<br />
alfonbratu. (Part. en función de adj.). Alfombrado. Gela alfonbratuetan oitutako prinzesa minbera. Arr<br />
GB 68.<br />
alfora. v. alpore; alportxa.<br />
alforja. v. alportxa.<br />
alforro. "(R), en mangas de camisa" A. Cf. VocNav: "Forro. Ir a forro, en mangas de camisa (Roncal, Salazar,<br />
Aézcoa)".<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1088
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alfor(t)xa, alfotxa. v. alportxa.<br />
alfurka. v. alportxa.<br />
1 alga (S; SP Dv, H (que cita a O)). Ref.: Alth Bot 3; A. 1. "Fourrage (O)" SP. "Aira, alga" Alth Bot 3.<br />
"Forraje" A. Cf. zalke. Appeles Alga Ondoa (1520). Arzam 97. Ditxa duenak alga eta abere, eztuenak ez<br />
lasto ere. "Celui qui a bonheur a fourrage et bêtail". O Pr 114. Aise da belharretik ezagutzea ur sobera duen<br />
tokia, ezen han heldu dira ihia, goroldioa [...]. Leku xukoetan, halga idor bat da jiten; udan goizik horitzen da<br />
holako phentzea. GAlm 1946, 21. Salbe lurra alde dute [...] zakhur-buztanak, bas-oloak, larre-oloak, algak,<br />
lotierrak, trefla xuriak... Gatxitegi Laborantza 56s.<br />
(BN, S). Ref.: Lh; Lrq. "Toutes sortes de tiges de graminées" Lh. "Graminées" Lrq.<br />
2. halga (BN ap. A; VocBN Dv y H). Brezo. "Bruyère" VocBN.<br />
2 alga. "(V-oroz), comida sosa" A.<br />
algadoi. v. algodoi.<br />
halgai. v. harigai; harilkai.<br />
1 algain, algan (V-m ap. A). 1. Arista. "Listón que se quita de los tablones a lo largo para chaflanarlos" A. <br />
Iru arruztai, alganez (aristas) eratuak, ditu aldetik aldera. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61.<br />
2. (G ap. A), algan (V ap. A). "Línea que se traza en un madero con una cuerda gredada con objeto de<br />
aserrarlo" A.<br />
2 algain (V, G, AN-gip; Lar, H (V, G)), algan (V-m). Ref.: A; A Apend (algan); Iz ArOñ. "Costura, añadiendo<br />
una cosa a otra, algaiña, algaindura" Lar. "Reprise faite à une vêtement" H. "Punto por encima en la costura,<br />
repulgo" A. "Repulgo, corsete, punto por encima de la costura (V-m)" A Apend. Cf. albainu.<br />
- ALGAIN JOSI. "Algáiñ josi, coser, al unir dos piezas, introduciendo la aguja siempre por el mismo lado, de<br />
modo que el hilo de la costura quede a la vista" Iz ArOñ.<br />
1 algaindu (G ap. A), algandu (V ap. A). 1. "Trazar la raya por donde debe ir la sierra en un madero" A. 2.<br />
"Algandu, cuadrar troncos de árboles (V-ger)" A Apend.<br />
2 algaindu (V-arr-gip; Lar, H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ. "Coser, añadiendo o pegando una cosa a otra, algaindu"<br />
Lar. "Cosido así, algaindua" Ib. "Faire une reprise à un vêtement" H. "Algaindu (V-arr), unir remiendos por la<br />
costura" A. "Algáinddu, algáinketan, algaiñ josi" Iz ArOñ. v. ALGAIN JOSI. Cf. albainutu. Lendanaz<br />
apaindurik / erara jarria, / dago Plaza ederki / barreraz itxia: / eser-leku luzea / algaindu josia, / aukerakoa eta<br />
/ guztiz egokia. Echag 231. Jostorratzat arantzak, eta aritzat zurmintz, eta aien izpiak artuaz, arropa-zati aiek al<br />
zuen eran alkarri algañtzera saiatzen zan; baña alaere, alkarri eutsi ezin zioten. Arr GB 62.<br />
algaindura. v. albaindura.<br />
algalia. Algalia. Ez dario ez, diot, zuek diozuten olakorik, usai goxoa ta algodoi arteko algalia baizik.<br />
"Algalia entre algodones". Berron Kijote 64.<br />
algan. v. 1-2 algain.<br />
algar. v. argal; elkar.<br />
algara (V, G, AN; Lar, Añ, VocCB, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A; Iz To; Etxba Eib. 1. Carcajada, risa. "Risada,<br />
algara, farra, farraldia" Lar (tbn. en Añ). "Éclat de rire" H. "Algara lasaia, la carcajada tranquila" Iz To. "Maitte<br />
nebala esan netsanian, algara batekin erantzun zestan" Etxba Eib. "Txirixo-kaleko Sumendixa baten algaria,<br />
pelotalekutik entzuten zan, la carcajada de un tal Sumendixa" Ib. v. FARRE-ALGARA, POZ-ALGARA, 1<br />
karkara.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde mediados del s. XVIII (v. infra ALGARA<br />
EGIN). En DFrec hay 10 ejs.<br />
Lope Algara (1360). Arzam 97 (no seguro).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1089
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Len guzia zan pena / negar, nai bageak; / ta orain atsegin, gusto / Algara, farreak. GavS 32. Onelan iru bat<br />
ordu / Egonik olgetan / Soñu, algara eta / Barre gozuetan. Mg PAb 145. Zeinbat konbersazinoe lotsagarri.<br />
Zeinbat algara gozo, enzunda berba txaarrak. Mg CO 132. Onenbeste ta geiago eroaten eztozuez algara andiaz<br />
beste eun gauzeetan? Añ LoraS 24. Deritzat enzuten nagoala [...] nekazari askoren farra ta algara gozoak.<br />
VMg XI (v. tbn. algara gozo en Lek SClar 136). Erori zan orobat ustekabean likistegi edo istingai zikin batera,<br />
andik dana loitua zekusatenen iseka parre ta algarakin irtenik. Aran SIgn 88. Bildur ziran abere ta egazti onak,<br />
[...] Otso ta aiseriak barrezko algarak. AB AmaE 345. Orduan, ai! zer pozik, ollo ta ollarrak! / Ixildu ziralako<br />
aiseri algarak. Ib. 346. Bat batean ematen diote denak algara aundiaz parrari. Bv AsL 137.<br />
(s. XX). Zure aitaren estutasunak, Tramanaren arraiuak, gure algarak zelangoak ziran! Ag Kr 193. Ene!<br />
Amak ez al-zidan algarea entzungo. Ag G 336. Ura zan algara ekaitza! Ura irrintzi, garraxi ta jeupaden<br />
erasoaldia! Ib. 302. Eta ikustekoak izaten dira bersolarien esaera parregarriak eta aditzallearen algara<br />
aundiak. Muj RIEV 1908, 428. Batak sorbaldai eragin, besteak algara aundi, andik iseka ta emendik txistu. Mok<br />
16. Ta algara alaia ta irribar gozo / beti zerion iturri bizi / bizia. Jaukol Biozk 22. Arrokeriyan ez naiz asiko /<br />
irrintzi eta algara, / umildadian itzegitia / gustatutzen zait, al bada. Tx B III 135. Txalo jotze, algara ta beste<br />
par-zantzo gora ta abar. Lab EEguna 100. Abots ta algarak entzun bitez. Ib. 108. Beiratze sukorran dirdira<br />
gaiztoa, / Algara lizunez beterik aoa. TP Y 1933, 88. Ango aparia, ango jolasak, ango algarak ta ango...<br />
emakumeak. ABar Goi 15. Maiatz-loreak bezain zoragarrizko algara ozenak zabaldu bitartean, mosuka bizian<br />
jan bear zula zirudin. TAg Uzt 15. Algara batean, marru bestean, samiñez eta pozez lertu bearrean, benetako<br />
eroa zirudin. JAIraz Bizia 123s. Uriaurrek erdipurdikon bat esan zun ura ikusitakoan eta denak algarari eman<br />
zioten. Ib. 26. Beltran jaunaren neke-miñak eta negar-zotiñak, jai ta orrits, poz ta algara bear luken egun artan!<br />
Etxde AlosT 19. Bein, Narbartera zijoazela, algara nabaritu zuten bide-ondoan, jende askorena itxuraz. Mandoa<br />
gelditu zan. Anab Poli 94. Urrengo egunean bazan algara ugari sukalde baztarretan. (Parre algara aundiak<br />
entzun bitez). NEtx LBB 174. Aukera duguino, ordea, algara baino nahiago dugu irrifarrea. MIH 139. Algara<br />
luze atsegina. MEIG II 131.<br />
v. tbn. SMitx Aranz 22. Mde Pr 287. Erkiag Arran 190. Ugalde Iltz 34. Gand Elorri 130. Lab SuEm 211.<br />
Baña alare usoak / ez ditu ditxa osoak; / galduak dauzka zorotasunak, / lengo algara gozoak. Bertsol 15-11-<br />
1931, 55.<br />
"Algara, tropa de gente de a caballo, es voz puramente Bascongada y significa gritos descompasados de<br />
alegría y también las carcajadas tendidas, zaldun algaradunak" Lar.<br />
2. (Lar, Añ, H). Grito. "Algarada, grita y vocería, es voz puramente vascongada, compuesta de algara, grito, y<br />
la terminación da, y significa el momento de la acción" Lar (v. tbn. s.v. algarabía).<br />
Algarabía, griterío. Ondorean edozein iskanbillak eta edozein otsabar edo algarak etarreratzen dute gudate<br />
eta ausiabartzaren izena. "Cualquier gresca o algazara". Izt D 150. Mirariaren miraria! Ez da ba suzko moltzo<br />
andi bat eleiz-zulo batetik jausten? Eleiz aretan sortu zan algara ta bildur-ikarea. Bilbao IpuiB 218 (cf. infra<br />
ALGARAN). "Zeuena dozue guda, arin-arin ibilten bazarie". Katamixarren kanpamentuan sortu zan algara ta<br />
arma-otsa! Beingo baten urten eben danak ogigaztaien kontra. Ib. 242s.<br />
- ALGARA BIZIAN. A carcajada limpia. Biok algara bizian par egiten dute elkar belaun gañean joaz. Lab<br />
SuEm 206.<br />
- ALGARA EGIN (V-gip ap. Etxba Eib). Reír a carcajadas. Ni galdu, ta farra, ta algara egin nai dutenai<br />
orrela sinistu bear diet nik? Cb Eg II 119 (Dv LEd 216 farra eta marruma). Emakume modesta batek ikara<br />
egiten dau [...]. Beste batek algara egingo dau. JJMg BasEsc 103. Bengatu nai duela / iñolaz al bada, / egin<br />
geniolako / farra ta algara. Izt Po 64. Andra Josepak, algara egiñaz, esan zion. Apaol 40. Nik orduan egin nuen<br />
parreantzoa (algara) Basatxurron ere entzun zezakean. A Ardi 33. Ja, ja, ja, ja! algara egin zun Engrazik. Etxde<br />
JJ 126.<br />
(Con determinantes). "Reír a carcajadas, algaraz farregin, algarak egin" Lar (tbn. en Añ). Egiten ziñen<br />
parre ta algara gozoa itzketa zatar itsusiai! Mg CC 110. Ta gaistoak egiteuskubezan siñu ta algarak. CrIc 34.<br />
Edanaren tarantularekin ekusiko dituzue batzuek, ezeri ez dagokala, eragabeko farra, algara, deadarrak, ta iru<br />
oiduak egiten. AA III 378. Bestiak egiten eban algaria arako gauzarik ezainena esaten zendubanian? Astar II<br />
146. Euren soñuban danzetan dabenian, barre, eta algararik gozuena egiten dabela. Ib. 144. Aditu zuenean /<br />
fanfarroikeria, / leoiak egin zuen / algara aundia. It Fab 125. Ixekazko algara andi bat egin. Izt C 164. Au<br />
aditzian Mikela-Iñaxik egiten du algara aundi bat. Moc Damu 32. Ezkongaien berria zabaldu zanean, algara<br />
ederrak egin zituzten Oñatin. Ag G 301. Emazteak ere karkaila (algara) ederrak egin zituen. A Ardi 69.<br />
Entzumenean zeuzkat oraindik / biyok eta Labaurtarrak / beñola Josen upeltegian / egin genitun algarak. EA<br />
OlBe 46. Ez orixe! Erantzun zion Piarresek algara ozpintsu bat egiñaz. Etxde JJ 187. Egiten zitun irri ta algarak<br />
etziran neska apal batenak. Ib. 87. Mutillak algara aundi bat egin zuan, nexkaren ikara etenaz. NEtx LBB 51.<br />
Algara lasaia egiteko besteren farremurritzaren bizkarretik. MIH 367. Ez dute noski nahi beste algara egin<br />
haien bizkarretik. MEIG I 185.<br />
- ALGARA ERAGIN, EGINARAZI. Hacer reír a carcajadas. Bei pariaren kontra / bost ziran astuak [...] ez<br />
dituzte eragin / algara gaiztuak. Ud 120. Pernadoren ateraldiak berriz esanaz, makiñabat algara egin-erazi<br />
zuan. Muj PAm 11. Far-eragin dezaion biotz-illunari; eta algara, farrez dagonari. Berron Kijote 22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1090
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALGARAN. Gritando (ref. al croar de las ranas). Amorru bat emoten eutsen amorru bat etxe-ondoko pozuko<br />
igelak! [...] Karra-karra-karra, egun guztian eten barik zarataka eta ekiñaleko algaran. Bilbao IpuiB 245.<br />
- ALGARAZ (V-gip, G-to; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. A carcajadas. "Reír a carcajadas, algaraz farregin,<br />
algarak egin" Lar (tbn. en Añ). "Está dando carcajadas, algaraz dago" Ib. (s.v. carcajada). "Neska zoro ori, beti<br />
algaraz daukazu, esa joven loca siempre está de carcajada" Etxba Eib. v. algaraka. Ta are geiago aiek<br />
ikustean, algaraz triunfalarien gisa dijoazela. Cb Eg II 119. Zertan dago bada parrez, algaraz, ta olgatzen<br />
egotea tentatzen zaituztenean? Mg CC 110s. Gura ez dituzun gauzeetan egoten zara barrez ta algaraz? Mg CO<br />
155s. Beti bizi bear dute oek ikaraz / Ez jolaseta ta algaraz. Mg in VMg 114. Enzuten nituen algaraz ta pozez<br />
Aizeriaren asmo, gaiztakeria ta asko jakiñak. VMg XI. Egon ditezke algaraz, ibilli ditezke nai duen eran, eta nai<br />
duen lekuetan, baña biotza geratuko zaie beti utsa. AA III 301. Tarantularen puzoiak batzuek ipintzen ditu<br />
algaraz, lertzeko zorian. Ib. 378. Au aditu ta jende guztia / juan zan algaraz etxera. It Fab 142. Arranoak izkuntz<br />
au / aditzearekin, / nai omen zuen bertan / algaraz ler egin. Ib. 149. Kapa kendu ondoren / gurrink egiten du, /<br />
aiñ ongi non jendea / algaraz lertzen du. Ib. 30. Eta an izketa alegrean mojaekin ordu osoak parrez eta algaraz<br />
itztokiyan igarotzen zituzten. Aran SIgn 51.<br />
(s. XX). Ta olantxe, janaz da edanaz, algaraz da barrez, da antxiñetako ipuñen batzuk alkarri gogoratu<br />
eragiñaz. Ag Kr 49. Nagusiya algaraz asi ta barkatu ziyon pekatua. PArt in Bil 173. Andreak gela bazter<br />
berezian egon oi ziran [...] algaraz, negarrez edo eskariak egiñaz. Ag EEs 1917, 170. Aurrak eta aur etziranak<br />
ondo pozik egon ziran andara aien aurrean, algaraz ta txalo-jotzen. Muj PAm 10. Erretoreak, algaraz lertzeko<br />
zorian dio [...]. Ib. 44. Nor zetorkek, algaraz, / miñagotzera gure / malkuok? Ldi BB 50. Emakumeak sakonki<br />
ezagutzen ez dituzuenak, algaraz eta arinkeri utsean jokatu bear dirala uste dezue. TAg Uzt 287. Gizajoa an asi<br />
zan jautsika, algaraz, Anderri besarkadak emanaz. JAIraz Bizia 59. Eta farrez algaraz, onela esan zidan: [...].<br />
Berron Kijote 19.<br />
v. tbn. Moc Damu 27. Lek EunD 20.<br />
(Lar H). "Algarear, verbo antiguo, vocear, tiene el mismo origen bascongado, algaraz, ojuka, deadarka<br />
egon" Lar. "Algarabía, lenguaje que no se entiende, [...] de abia, abiatu empezar, como si dijera algaraz abia,<br />
empezar un modo de hablar descompasado e ininteligible" Ib. "Algazara, [...] de algaraz ara, que significa 'con<br />
algaras y gritos a ellos', expresión con que se animan" Ib.<br />
- ALGARAZKO. (Adnom.). Algarazko eztanda bat izan zan Txirritari Teatro guztiak eman zion erantzuna.<br />
Lek SClar 142.<br />
Etim. Puede tener el mismo origen que el cast. algara, a pesar de la diferencia de sentido. v. BAP 1954, 375.<br />
algarabide. Medio, modo para reír a carcajadas. [Chaplinek] ezpainak ezin zimur ditzakeenean ere algarabide<br />
lasaia eskeintzen digu. MEIG I 185.<br />
algaragile. "Algarero, vocinglero, amigo de bulla, [...] algararia, algaragillea, ojularia" Lar.<br />
algaraka, algarazka (A). A carcajadas. v. ALGARAZ, FARRE-ALGARAKA. Ta izan al zitekean lotsari,<br />
ta desondra andienagaz eroiela urkemendira, tiraka sokarik, bulzaka, algara, barre, ta zanzoka? Añ EL 1 188.<br />
Eta aitz-pean Ninfak / zeudenean berriz, / algaraka eztanda / egin nairik irriz. (Virgilio, Egloga III). It Fab 186.<br />
Algaraka eukazan mandazaiñak beren entzule guztiak. A BeinB 51. Muuuu! --egiteban ostera be arek, lagunak<br />
algaraka eukazan bitartean. Ag Kr 137. Urkiolako alaitasuna ezker eskui asi da zatitzen: algaraka dijoa,<br />
algaraka ta lekaio luzeak egiñaz bide, baso ta ibarretan zear. Ag G 198. Zerbait esan eta farrez / asten da<br />
algaraka, / orren gibelak aje / askorik eztauka. JanEd II 126. Talo, itotzeko zoriyan algaraka, atzeko atian<br />
gelditzen da. Alz Burr 46. Zutirik dago gurutzea; / hurbildu zaigu hiltzea. / Gure oinetan algaraka arinki doa<br />
jentea, / gure aurrean / dagoenean / presente heriotzea. Arti MaldanB 211.<br />
v. tbn. Ezale 1897, 159b.<br />
A gritos (?). Inguratutzen dute / illaren gorputza, / algaraka diote: / "Au triparen utsa!". It Fab 77.<br />
algarari (Lar). v. algaragile.<br />
algarate (V-ger ap. Holmer ApuntV). (En la expr. algaratean 'al garete'). "Da gauerdia ekar(ri) zeuen<br />
denporalea, aizea eta itxosoa gogor. Ezkendu euki probetxurik belak izateko da bota gara(nea)n algaratean<br />
trabes gagozela ekari zeuen denporalea" Holmer ApuntV ASJU 1969, 178.<br />
algaratzar. Aum. de algara. Gudako egunetan alan gertatu oi da: batzuen garaia, bestien menpea;<br />
aldebatekoen algaratzarra, bestekoen malko-iturria izaten da beti. Ag AL 165.<br />
algaroi. v. algodoi.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1091
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
algarratx (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. "Algárratx, algárratxak, los frutos comestibles del tamaño de las endrinas,<br />
de color gris y con pelusa, de un arbusto" Iz ArOñ. "Algarratxa, grosella, en Bergara" Garate 2. a Cont RIEV<br />
1933, 95. Cf. VocNav: "Argarache, especie de uva silvestre, muy pequeña y ácida (Roncal)".<br />
2. (V-gip ap), algarratz (V-gip), agarratz (V-gip), argarratx (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (algarratx); Elexp Berg<br />
(algarratz). "Argarratxa, argarrax bat, arbusto espinoso" Iz ArOñ (s.v. algarratx). "Agracejo. Ale garratzgarratzak<br />
ematen dituen sastraka" Elexp Berg. Cf. arkakarats.<br />
algarratz. v. algarratx.<br />
algarri. 1. "(Hb), levain" Lh. v. altxagarri.<br />
2. Reconfortante. v. altxagarri (2). Agur, agur-ba, beste bat arte, / agur goraint algarriya. EA EEs 1921,<br />
203. Beste ele guzien artean / erregiñ altsu baten antzera / bakaulki goitiyan zauden ori, / euzko-gogoen algarri<br />
zera. Elizdo EEs 1928, 4.<br />
algarroba. Algarroba. Usain berezia dago etxe-arteetan. Algarroba usaiña. Erkiag BatB 168.<br />
algartu. v. argaldu.<br />
algatsu (S). Ref.: Lh (algatsü); Lrq (alga). "(Prairie) couverte de longues tiges de graminées" Lh. "Qui a<br />
beaucoup de graminées" Lrq. Cf. 1 alga.<br />
algatze (S ap. Lh). Ref.: Lh; AtSac 3. "Prairie en général" Lh. "Les prés, sorhoak (L, S), pentzeak, pein, pin<br />
(BN), algatziak (S)" AtSac 3.<br />
algaxka (S ap. Lh). 1. Dim. de 1 alga. 2. "Foin un peu mélangé de graminées (S)" Lrq.<br />
alge. v. ahalgabe; zalke.<br />
algerratz (-gerhatz S-saug ap. Lh), algehatz (S ap. Lrq, s.v. alga). "Balai de graminées" Lh (s.v. alga).<br />
algerratzxkot (algerhatzxkot S-saug ap. Lh). Dim. de algerratz.<br />
algertar. Argelino. Algertarrak gaizkitu dituela De Gaullek denen aitzinean... erran gabe doa. SoEg Herr<br />
19-6-1958 (ap. DRA).<br />
algin. v. ahalegin.<br />
1 algo (A, que cita a Izt), algoa. Poder, poderío; ánimo, fuerza de voluntad. "Poder, poderío" A. Cf. LE-Fag:<br />
"Azkue trae esta palabra como tomada sólo de Iztueta, pero se usa también en Baztán". "Algorik gabeko gizona,<br />
hombre sin fuste" O. Irigoyen (ap. DRA). v. ahalgo, alfo. Eta are baldin Ministreak algoarik badu, on behar<br />
gaizo aflijitu diradenen konsolatzeko edo aiutatzeko. Lç Ins B 7v. Amoinaren egitia bere alguen arabera.<br />
CatLan 114. Oiek eztute algoik Semea Seminariora bialtzeko. LE-Fag. Bañan lanbide oni ekin zitzaiozkan<br />
gizonak algo gitxikoak ziralako, eta beste alde, guda gudaren gañean sortzen zalako, utzi izan zioten guztiari bat<br />
batean. Izt C 70. Eta lanbide lodi oni ekiteko algorik orain orain bezala arkitzen etzaiolako, laga ditu asmo on<br />
oek guztiak. Ib. 89. Otzak eta guziak erkituak eskuetatik, irukitzeko algorik ezta asmok lurrera eroritzen<br />
zitzaizkatela arkitu ziran ta. Iñarra Ezale 1897, 274b (ref. a las tropas de Napoleón durante la campaña de<br />
Rusia). Menditikan giñan jetxi, / berriz igotzeko algo gutxi. Auspoa 74-75, 18. Urre t'algoa aantzaraziz. "Que<br />
del oro y del cetro pone olvido". Gazt MusIx 79.<br />
Etim. Leiçarraga es, al parecer, el único que emplea con seguridad el tema algoa, que es algo en autores como<br />
el guipuzcoano Iztueta. Según señala Schuchardt, -goa procede aquí de -go, puesto que no se trata de una<br />
formación vasca, sino del cast. algo, que significaba también 'bienes', 'honor', etc. (cf. hidalgo). De ser así, hay<br />
que admitir una interpretación temprana de rom. -go (final, no sufijo) como vasco -goa. Esto significa que, sea<br />
cual fuere el origen último, algoa va con algo en el léxico vasco, y debe ser separado de raíz de vasc. ahalgoa<br />
'poder, etc.' formación regular de ahal + -goa.<br />
2 algo. Halago, lisonja. v. balaku. Elkar tentatzen dire algos, baimendes, aprobatus. LE-Ir. An izain dire<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1092
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zure emengo aide, guratso, adiskide ta ezaunak; aiek bada, aiek emanen baitizkizute zori-onak, algoak,<br />
besarkak. Ib.<br />
- ALGO-EMANZALE. Adulador. Cf. cast. ant. Fazerle algo a uno, 'mostrársele liberal'. Zenbat injustizia iten<br />
den izanes testigu falsuak, algo-emanzaleak! (202). LE-Ir.<br />
algoa. v. 1 algo.<br />
algoaza (Sal, R-uzt ap. A). Gozne. Cf. VocNav: "Alguaza, quicio de una puerta (Roncal). Librillos o bisagras<br />
de una puerta (V. de Roncal, Zona de Sangüesa). Goznes de hierro de las puertas (Vidángoz)".<br />
algodoi (V, G; Lcc), algodon (AN, Ae, Sal, R), algadoi (V, G, AN; Añ), algaroi, algodoe (V-gip). Ref.: VocPir<br />
591; Bon-Ond 148; A (algadoi); EAEL 80; Elexp Berg (algodoe). Algodón. v. kotoi. --Eta algodoia, kina,<br />
kanela ta klabilloa nondik datoz? --Indietatik datoz. Algodoia arboltxiki baten koskoan arkitzen da gaztaña<br />
morkotzean bezala. It Dial 39 (Ur algadoia; Dv kotoina, Ip kotona). An artzen da azukrea / ta ugari kakaoa [...]<br />
miak dagoz ugari, / artzen da algodoia. Azc PB 209. Algodoe zarrezko jipoe bat. Or Tormes 119. Usai goxoa ta<br />
algodoi arteko algalia. Berron Kijote 64. Cotton (algodoia), suits (trajeak). MIH 187. v. tbn. Gand Elorri 172.<br />
(Como primer miembro de comp.). "Algadoneran zuan bat algadoi-balak erabiltzeko" Elexp Berg. <br />
[Ameriketatik] ekarritako algaroi pardoak. JAIraz Bizia 15. Kaian, ontziaren alboan, bi gizon bakarrik agiri<br />
ziran; bata algaroi pardo baten gañean exerita. Ib. 15.<br />
- ALGODOI-LANDARA. Planta del algodón. Etiopiako ille zuriz zuritutako basoak; algodoi-landarak<br />
alegia. Ibiñ Virgil 93.<br />
- ALGODOIZKO. De algodón. --Baña ez dezu ikusten txiki lanazkua dala? --Igual da algodoizkua bada're.<br />
Iraola 130. Amabi alkondara, urdin ta gorri, algadoizkoak. Ag G 50. Briñak, algodoizko kordelak. Elizdo EEs<br />
1926, 31 (en una lista de términos de pesca).<br />
algodonera (V-gip ap. Elexp Berg), algadonera (V-gip ap. Elexp Berg). Algodonera. "Baiña emen bertan<br />
geuk ibilli galeraik e... Algadoneran zuan bat algadoi-balak erabiltzeko" Elexp Berg.<br />
algonkino. Algonquino (pueblo indio de Norteamérica). Asiako pigmeoak, samojedoak, korjakoak, ainuak,<br />
eskimalak. Ipar-Amerikan, berriz, algonkinoak, Kaliforniako hoka, penuti, yuki. Vill Jaink 20.<br />
algorio (BN, S ap. A). Granero. Cf. VocNav: "Algorio, algorín: granero donde se guarda el trigo. [...] En<br />
Ochagavía llaman algorio a un depósito de trigo en forma de cajón o armario, que llega hasta el techo y que<br />
suele estar colocado en el zaguán o eztaría de la casa. Depósito para guardar los piensos (Guirguillano, Tierra<br />
Estella). También lo llaman argorio". Mirinzazie zeruko abei nola eztien eregiten ez eitatzen, eztien algoriorik<br />
eta zuen Aita zerukoak alimentatzentuen. Samper Mt 6, 26 (BOeanm 1288 graneroik, Hualde granerorik).<br />
algorri (Lar, Hb ap Lh). "Majuela, frutilla colorada de cierto espino, elorriaren algorria" Lar. "Baie<br />
d'aubépine" Lh. Cf. alegorri.<br />
algotz. v. ahotz.<br />
algu. "El baile llamado fandango (AN; Darric)" DRA.<br />
alguazil. v. aguazil.<br />
algustidun, alguz(t)idun, alguziadun. v. ahalguz(t)idun.<br />
1 ali. "(V-oroz-och), pares en el juego" A.<br />
- ALI-SEKANTZA. "(V-oroz-och), pares y la carta inmediata; por ejemplo, dos ases y un dos" A.<br />
2 ali (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, que lo explica a través de elikatu (v. AG 1445). Alimento.<br />
"Comestible, comida, sustento, vianda" BeraLzM. Bakarrik artu dattez arrautzak eta esnia ta arrautzez ala<br />
esnez egindako alijak. AG 1444. Esparagua omen da alitzat (alimentutzat) erabilli izan dan barazkirik<br />
antzinetikoena. EgutTo 14-3-1920 (ap. DRA). v. tbn. Arriand Euzkadi 1913 (n.º 20), 138 (ap. NeolAG).<br />
3 ali. "Alvus, kaka, alía, alíja, kutxuáldia" Urt I 552.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1093
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aliaba. v. aliaua.<br />
aliaga. "Montón de granos, granero (Darric)" DRA.<br />
aliaitza (Dv). "(Oroz-Betelu [AN-arce]), cri de détresse" Dv A: "(V-oroz, G-bet, AN-5vill), grito de<br />
angustia", donde V-oroz y G-bet parecen resultado de una interpretación errónea de la ref. dialectal de Duvoisin.<br />
--Zer da arroitu ori? [...] --Mendiko ibaia da [...]. --Aliaitza bat iduri du (AN-arce). "Parece un gemido".<br />
Orreaga 95 (Ae, AN-5vill (Bera) inziri).<br />
aliaka (Ht VocGr Lar Sup ( H) y A; Hb ap. Lh), aliaga (S ap. A), aliakua (H; -ku Dv (que cita a<br />
Abb)). "Passetemps" Ht VocGr. "Pasatiempo" Lar Sup. H intrepreta la grafía aliaqua de Ht como aliakua,<br />
aunque da tbn. la var. aliaka que le llega a través de Lar Sup.<br />
aliamalia. v. animalia.<br />
aliana. v. aliaua.<br />
aliantza (Chaho), alientzia (Urt II 114, VocBN (-nz-)), alientza. Alianza. "Annexus, [...] alientzia, junta,<br />
juntátzea, batásuna" Urt II 114. "Alliance" VocBN.<br />
Tr. Documentado por primera vez en Leiçarraga, parece que deja de usarse a mediados del s. XIX; los<br />
relativamente pocos autores que lo emplean son (menos Ubillos, por influencia de Larreguy?) septentrionales. Se<br />
usa generalmente refiriéndose a la alianza de Dios con los hombres (hebr. berit, lat. foedus). Las formas<br />
documentadas son: alianza en Leiçarraga, Ubillos, UskLiB, Inchauspe y la pastoral Abraham; alientzia en<br />
Haraneder (-nz-), Urte, CatLav (-nz-), Larreguy, Baratciart, Duhalde (225), Jauretche y MarIl, y alientza en TB.<br />
Eta alianza haur iragan eta konfirmatu izan da Testamentuzko instrument authentikoz. Lç Adv ** 1v.<br />
Ezen alianza hunez Iesus Krist hire Seme gure Iaunak, hiri guregatik bere gorputza sakrifiziotan<br />
ofrendaturik rekonziliatu ukhan garauzkik. Lç Ins A 6v. Huna, etorri dirade egunak, dio Iaunak, konplituren<br />
baitut Alianza berri bat Israeleko etxearen gainean eta Iudako etxearen gainean. Lç He 8, 8 (He alienzia,<br />
TB alientza; Dv batasun, IBk, IBe elkargo(a)). Haur da egun haién ondoan hekin eginen dudan alianzá ,<br />
dio Iaunak. Ib. 8, 10. Jinkoak hareki eta haren ondokoeki Alianza egin zianaren zeñharetan. Bp II 21. Bañan<br />
ezarriko diat ene alientzia hirekiñ. Urt Gen 6, 18. Egin zuten gabaonitarrekin, [...] batasunezko alientzia <br />
bat. Lg I 196. Josaphat sartu zen alientzian Akab Israelgo erregerekin. Ib. 358. Nahi du beraz<br />
komunionean egin gurekin alientziarik hertsiena, unionerik handiena, batasunik perfetena. Brtc 229s. Esan ere<br />
bazuen, egingo zuala Jainkoak bere errikoakin, lenago Israeldarrakin egin zuan alianza edo alkartasuna baño<br />
alkar-artze agiz obeago bat. Ub 47. Perfeit izan adi eta alianza / eginen diat hireki mündian. Abraham 888.<br />
Bertze grazia aktualak, sakramenduak, Jainkoaren hitza, Jesu Kristoren eta Sainduen exenpluak, Jainkoarekiko<br />
alientzia. Jaur 116. Hartzen du egun bera emaitekotzat alientzia berriko legea. Ib. 197.<br />
(Con -(z)ko, adnom.). Alianzazko grazian partizipant egin gaitezen. Lç Ins A 4r. Alianzako <br />
Taulák. Lç He 9, 4 (He alienziako bi taulak, TB alientzako mahainak). Alianzako odola. Lç He 10, 29.<br />
- ALIANTZAKO ARKA, ALIANTZAZKO ARKA. Arca de la alianza. Alianzako Arkhá. Lç He 9, 4.<br />
Alianzazko Arkhá. Lç Apoc 11, 19 (He alienziako arka, TB alientzako arkha; Echn testamentain arka, Ip patoko<br />
arka, Dv bat-tasuneko khutxa, Ur (V) testamentuko utxia, Ur (G) elkartasuneko utxa, Ol Itun-kutxa, IBk<br />
elkargo-kutxa, IBe elkargoaren kutxa). Alienziako arka gorphutz sainduaren figura zen. CatLav 263 (V 132).<br />
Alianzazko arkha, / Zelietako bortha, / Erien osagarria [...]. UskLiB 27 (MarIl 42 alientziazko arkha, Ip Hil 254<br />
alianzazko arkha).<br />
- ALIANTZAREN ARKA. Arca de la alianza. Alientziaren arkha. Lg I 255.<br />
1 aliatu (SP Dv y A, H). "Aliatzea, cacher" SP (tomado seguramente de O Not 46: "Aliaua H[ispanice],<br />
repositorum pharetrarum [...] a verbo aliatze vel altxatze, id est reponere, recondere"). "Cacher, mettre en son<br />
gousset ou en lieu caché" H. "Ocultar, guardar" A. Cf. aliaua.<br />
2 aliatu. Aliar, unir, coligar. --Ihor ezkont daitia noreki nahi? --Ez solthü ezpada; ez ere askazi, ez aliatieki<br />
laur garren belhañian direno, elizako jaben solthüra gabe: Ez eta lehen edo bigarrenian bekhatiak aliatü<br />
dütianak. Bp I 82.<br />
(Part. en función de adj.). Aliado; (ref. a los unidos o coligados por el matrimonio, v. supra ej. de Belapeyre).<br />
Etsaiak juban eta / aliyatubakin / arkitzen gera guztiz / pagu onarekin. Echag 22.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1094
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aliaua (SP Dv, H), aliaba (Arch ap. DRA, H). Voz surgida de una mala interpretación de O Not 46, donde<br />
se explica cast. aljaba (escrito aliaua) a partir de vasc. aliatze o altxatze. "Petit sachet où les paysans mettent<br />
leur argent pour le cacher dans leur sein" SP. "Gousset" H. La forma aliana 'portamonedas rústico' que Azkue<br />
atribuye a SP, se debe a una lectura errónea de aliaua.<br />
halibar (Dv, A). "Habala ou halibarra, fronde" Dv. "Honda" A. v. habaila.<br />
alibiatu (-du Lcc). Aliviar. Ta keja ta garraxi samiñakin esango zenduen: [...] --Noiz alibiatuko da? --Iñoiz<br />
ez. Cb Eg II 123. Ezi nióri eztió emáten soporta ála baño yago; eta alibiatzendú noiz beárden. LE Ong 51v.<br />
Kristau pobreak sokorritzea, eta alibiatzea noiz da obligaziozkoa? Gco II 36. Etikazko sukar edo kalenturarekin<br />
dagoan eria bezela, ezerekin alibiatzen ezta. Ib. 70.<br />
alibio, alebio. Alivio. Euskerak neke oiek beste lengoajeak berenak bezala baditu ere, bere alibio ta<br />
erregaliak ere baditu. Cb EBO 33. [Miserikordiazko etxe] oietan pobren gorputzetako alibio ikusten danak ezdu<br />
zer ikusi aien animetan egiten dan onarekin. Ib. 55. Batere atseden edo alibio gabe: penak beti batean, beti bere<br />
artan. Cb Eg II 130. Gero uste diranen memoriak alibioa ematen badu, infernuan orrek ere lekurik eztu. Ib. 124.<br />
Osásun, heritásun, trabáju, alibio, péna ta konsolázioak. LE Ong 37v. Iñoiz ere alibiorik izateko esperanza<br />
gabe. Gco I 402. Beste alibiyorik pobriak ez daka, / negarrez jaio eta bizi arrastaka. Bil 131. Au gabe ez<br />
genduban alibiyo onik. Arrantz 133. Gauza ortatik dator / alebio gutxi. EusJok II 13. Ez dago esaterik oien<br />
baliua / Artzai jatorrentzako zer alibiua. Basarri 152.<br />
(Empleado irónicamente en la expr. (a) zer alibioa!). Illetikan illera / kontribuziyua, / aurrak azitzeko / a ze<br />
alibiyua! / Etxian koipia falta, / dendan oliyua. Ud 33. Mielka ta putanua / eta kolaiua, / oiek ematen dute /<br />
ernegaziyua; / klase bastua eta / merke preziyua, / beitak pagatutzeko / zer alebiyua! Arrantz 25.<br />
alienatu. Alienarse, apartarse. [Gizona] rezebitu zuen graziatik bere falta propriz erori izan dela eta<br />
halatán Iainkoaganik alienatu izan da halako maneraz, non haren naturá xoil korrunpitu izan baita. Lç Ins G<br />
2v.<br />
alientza. v. aliantza.<br />
alietzera. v. ALIRITZIRA.<br />
halifa. "Halifa, Califa entre los árabes, sucesor en el ministerio, agintari ondorengoa, halifa" Lar.<br />
aligot (V-ple-m, G-bet; FauMar 74), aligote (AN-gip; FauMar 74), aliota (G-bet), alikota (det., L-côte; FauMar<br />
74), allabota (det., V-ger), alluet (V-ger), aillueta (V-ger), alfabota (det.). Ref.: A (aligot, aillueta, alluet);<br />
Arzdi Peces (aliyota); FauMar 74; DRA (alikota). "Pez muy sabroso, parecido al besugo, de cabeza más<br />
pequeña" A. "Aliyota (G-bet) (Pagellus acarne), [...] aligote, [...] besugo" Arzdi Peces. "Besugo de Laredo,<br />
pagel, pancho [...] (Pagellus centrodontus), [...] arrosela, bixija, alikota" FauMar 74. "Aligote, besugo (Pagellus<br />
acarne), [...] aliyota (G-bet), aligot, aligote, lentoe (V)" Ib. 74. "Alikota, petit rousseau" Lf GAlm 1957, 31.<br />
"Allabota. Con este nombre designan los "palangreros" de Kanala a ciertos pescados de tamaño mediano y<br />
pequeño que ostentan unas rayas transversales parecidas a las del muxon o mujarra, del que se diferencia<br />
totalmente por la forma de la cabeza, el color menos intenso y la escama más débil. Me parece que en Algorta<br />
denominan a este pescado rayada y pasada la raya del Dicido, aligote, que suena parecido al alfabota<br />
comarcano" J. Irigoyen, Gaceta del Norte 13-10-1957 (ap. DRA).<br />
allikota. "(L-côte; Lf), fretin" Lh.<br />
aliitzi. v. aliritzi.<br />
alik. v. ahalik.<br />
alika (L ap. Lh; Hb ap. Lh, H). Variedad de trigo. "Espèce de froment étranger et importé au Pays Basque" H.<br />
"Froment barbu" Lh. v. alaga, grosaina.<br />
alikabe. v. ahalikabe.<br />
alikatu. v. adikatu; elikatu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1095
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
halikatu. v. harilkatu.<br />
aliketa (S ap. Lh (+ h-)). "Aliketak (S), petites tenailles, pinces" Lh. v. arikate.<br />
alik eta. v. harik eta.<br />
haliketa. v. harilketa.<br />
alikeza. v. AHALIK EZA (s.v. ahal).<br />
haliko. v. harilko.<br />
alikota. v. aligot.<br />
alimale. v. animale.<br />
alimaña. "Alimaña, todo bruto o animal, aberea, alimania, alimaña" Lar. Cf. animalia.<br />
alimatsu. v. animotsu.<br />
alimatu. v. animatu.<br />
alimentatu. Alimentar. v. 1 bazkatu, elikatu. Doaiéla alimentatzéra Jangoikoaren astóttoa arri<br />
zerbitzátzeko obéki. LE Prog 100. Konfesatzendút [...] indidan fabórea, alimentátzeas ene arima sakramentuan<br />
bere gorpútz preziosoarén erregaloaréki. LE Ong 35v. Gu argitzeko, gu berotzeko, gu mantentzeko, edo<br />
alimentatzeko. Gco I 399. Zer zeruko Aingeru bialdu dizu Jainkoak zu alimentatzeko? Arr GB 109. Eta zuen Aita<br />
zerukoak alimentatzentuen. Samper Mt 6, 26 (BOEanm 1288 alimentatzen-tu; Hual mantenatan). Biar tute<br />
[umiak] alimentatu, korrejitu, ejenplo ona man. CatUlz 30s. Alimentatzen dituzte / derrigorrean haurrak. Arti<br />
MaldanB 194.<br />
v. tbn. BOEans 531 (AN-ulz, s. XIX).<br />
alimentu. Alimento. v. hazkurri, bazka, janari. Tr. Documentado sólo en autores meridionales. Los ejs.<br />
modernos son en general de textos populares. Ea alimenturik emon ezteusteen umezurzai eta alargunari. Cap<br />
115. Eznearekin egiten dan edozeinereko alimentu. OA 153. Gorputzeko alimentu bearra. Cb Eg III 360. Onez<br />
gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana, bazka, edo alimentua, eta animaren alimentua da<br />
Jainkoaren itza. Ub 162. Etxeko sustentu eta alimenturako. Zuzaeta 136. Beraz lurreko alimentu edo janaria ta<br />
edaria bear bearrak dira irauteko bizitzan. Mg CC 217. Gaixotze andiakin daudenak artu bear dute sarri<br />
alimentua edo botikakoren bat. Ib. 228. Gorputzaren alimentuaren baño, animako alimentuaren gose eta egarri<br />
andiagoa izango genduke. Gco I 426. Atsegin edo gusto ori Jaungoikoak berak janariari eta edariari eman dio,<br />
bear degun alimentua gogotik eta gustoz artu, eta gure bizia edo osasuna konserbatu ditzakun. Gco II 58.<br />
Orregaitik, baserri pobre batzubetan jazo deiteke alimentu aiñ gitxi egotia. JJMg BasEsc 205. Nekia franko,<br />
esker gaiztua, / alimentu otza. Xe 243. Aulduta jarri gera / alimentu naian. Ud 102. Frutu konek du izena mura;<br />
balio baitu azienda guziuen alimentu ona. Mdg 130. Prezio aundia ta / alimentu gutxi / aurtengo erariak / ditu<br />
erakutsi. JanEd I 26.<br />
(s. XX). Ardo gorri naparra, / alimentu ona da, / edan al baldin bada. JanEd II 30. Alimentua komeni zaigu /<br />
piska bat ardo zarretik, / baño Paulinok eztu eraten / markaz fuerako zurrutik. Tx B I 167. Alimentua ekarri<br />
diyot, / artzeko moduan bada. / Tori ogi bat / botill bat ardo. Tx B II 135. Berez gizon txikia, / aurrera edadez, /<br />
askotan miserian / alimentu gabez. EusJok II 19. Gariak ainbeste bizikai edo alimentu ba-duala [gaztañak].<br />
Munita 49. Etorri garen soldado guztion alimentua, ostatua eta libersioa zuen kargura korrituko da. Arti Tobera<br />
265. Babak urdai atal batekin latz egosita. Ori zan orduko alimentua. And AUzta 46. Atoz eta jan zazu:<br />
alimentua artu bear duzu. Lab SuEm 180s. Alimentua artzea komeni zaizu, Joxe. Ib. 178.<br />
v. tbn. BOEanm 1288.<br />
alimo, alimu. v. animo.<br />
alimosa. v. animos.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1096
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aliota.<br />
- ALIOTA HANDI. "Aliota aundi [...] (Gavia immer), colimbo grande" MItziar Txoriak 9.<br />
- ALIOTA TXIKI. "(Gavia stellata), colimbo chicho" MItziar Txoriak 9.<br />
- ALIOTA TINTXABELTZ. "(Gavia arctica), colimbo chico" MItziar Txoriak 9.<br />
aliota. v. aligot.<br />
aliritzi, aleitzi (V-gip ap. Iz ArOñ; G-azp), aliitzi (V-gip ap. Elexp Berg), aleitz (V-orr [sic] ap. A Apend). A<br />
ojo. "Aleitz, (comprar) al cálculo" A Apend. "Aleitzi esan dot, lo he dicho a ojo de buen cubero" Iz ArOñ. "Nik<br />
aliitzi kalkulatzen juat ordua" Elexp Berg. Cf. quizá aleyzaco en Acto 320 (ed. Latxaga). v. IRITZIRA.<br />
- ALIRITZIAN. "A ojo de buen cubero, intuitivamente. [...] Mendixan belaiñuakin galdu giñanian, an ibilli<br />
giñan aliitzixan jo batera ta jo bestera" Elexp Berg.<br />
- ALIRITZIRA (G-goi; aliitzira V-gip ap. Elexp Berg), ALIETZERA (V-gip ap. Garate). "Alietzera, al azar (Vgip)"<br />
Garate 1.ª Cont RIEV 1930, 153. "Zaldibian aliritzira ai dek ori" (G-goi). "A ojo de buen cubero,<br />
intuitivamente. Aliitzira bota neban zenbat ardi zeren, da azertau" Elexp Berg.<br />
Etim. De al (o hala ?) iritzi. Cf. iritzira (-ra = rom. al).<br />
alis. v. ailis.<br />
1 alistatu. Alistarse. Según el editor, hay alixtatu en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. v. 1 listatu (2). <br />
Egiten gara soldadu eta alisteetan gara Kristo gure Iaun Kapitae jeneralisimuen bandereen bean. VJ 2s. Zesar<br />
Augusto aundiak / Ala nairik, alista bitez aren basallo gustiak. Acto 75.<br />
2 alistatu. "Albakorie, alistaue (Katsuwonus pelamis) [...], [bonito] listado, bonite vraie"A. Anasagasti "Itsas<br />
espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362. v. albakera.<br />
alitxi. v. aletxa.<br />
alix (AN-gip ap. Garbiz Lezo). (Eufemismo probablemente de alu). Sirve de calificativo despectivo, de<br />
sentido vago. "Alix, hombre insustancial" Garbiz Lezo 162. "Oi ume alixa (AN-gip)" (Comunicación personal).<br />
v. 1 alu (2). Ez dakusku ba gure ele txukunaren etsai alixak berau ito naiean geroz geiago saiatzen dirala?<br />
Elzo EEs 1916, 297. Lore gorria, galdu dek, gaxo-gaxua / ez ordea, alix ori! bere gogua. / Azi samurrian daukat<br />
lerden arrua. P. Astibia Euzk 1930, 455.<br />
alixa. "Loche" Lf GAlm 1957, 31.<br />
alixen. Neol. creado por Arana Goiri, al parecer de al 'poder' + ixen 'nombre'. Título (nobiliario). Urte<br />
atatik Españako Errege ta Bizkaiko Jaun al-ixenak, bijak, [...] gixon bakarran beti batuten zirian. "Los títulos de<br />
Rey de España y Señor de Bizkaya". AG Bizkaitarra 1893 (n.º 1) 162 y 164 (ap. NeolAG).<br />
alizar (BeraLzM), aillizar. Cometa. Zer dire allizarrak? --Isatsa edo buztana daramaten izarrak. Bera EEs<br />
1915, 164. Halley alizarra. Euzk 1930, 321. Kesar-en omenez egiñiko illeta bitartean, dakigunez, aillizar bat<br />
agertu zan ortzi zear eta guztiak uste izan zuten gizurena bera zala, jainko ta izar. Ibiñ Virgil 61.<br />
alizate. v. ahal-izate.<br />
aljamiatu. Aljamiado. Arabe-ikurrez idatzia zegoela antz-eman nion; ezagutzen nituan bai, baiña ez<br />
nakien irakurtzen, eta begira-begira asi nintzan, ea, an nonbaitik, irakurriko zizkidan morisko aljamiaturen bat<br />
agertzen ote zan. Berron Kijote 108.<br />
aljebra (Lar). Algebra. "Algebra, parte de las matemáticas, aljebrea , kontuen zuzen bidea" Lar. <br />
Bederen, aljebra-irakasle bat izan balitz, ziri-olerki edo epigrama diralako oien bidez esate'aal genizkan bereak<br />
eta bost. Ldi IL 27. En DFrec hay 6 ejs. de algebra.<br />
aljebrari. "Algebrista, aljebraria " Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1097
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aljeriano. Argelino. v. aljeriar. Bainan aljerianoek untzi hartaz yabetu ondoan, gure gizona gathibo egin<br />
zuten. Elsb Fram 84.<br />
aljeriar, aljeritar. Argelino. Aljeriar geienek, buruan zapi zuri borobillak zeuzkaten. Anab Aprika 29.<br />
Etorriberriak bi soldaru aljeriarrak ziran. Ib. 61. Autokarra aljeritarrez betea. Ib. 51.<br />
aljibe. "Aljibe" Lcc.<br />
al-joa. "(V-ger-m), presilla, y por extensión ojal" A.<br />
alka. v. zalke.<br />
alkabala (Lcc, Lar, Añ). "Alcabala, alkabala, gauza salduetatik pagatzen dana" Lar (tbn. en Añ).<br />
"Alcabalero, alkabalaria, alkabalen zaia" Ib. "Alcabalatorio, libro de ordenanzas sobre las alcabalas,<br />
alkabaletako liburua" Ib. Errege jauna, egiezu / Alkabalez mertxede (IC). TAV 3.1.17, 4s. Urtengo dozu<br />
orregaz erregek bere alkabalakaz nola. Mic 13v. Mateo aulkian eserita, alkabala edo erregeak ipiñitako petxak<br />
biltzen. Lard 390.<br />
alkabalari. "Alcabalero, alkabalaria, alkabaien zaia" Lar (tbn. en Añ).<br />
alkabalero. "Alcabalero" Lcc. v. alkabalari.<br />
alkabelar. v. ZALKE-BELAR.<br />
alkabo. Al cabo. Ta lográtus eméngo ondasúnak ta alkábo arrastaturik bizituóndoan oietáik zenbáit<br />
gorputzaindáko sollik, ilendira ta ikuskoute berén bizia izandéla animaléen bizia. LE Prog 102.<br />
alkaboetia, -bota. v. alkahuete.<br />
alkaboz. v. arkabuz.<br />
alkabueta, -buete. v. alkahuete.<br />
alkabus(a), alkabuz. v. arkabuz.<br />
alkai. v. harilkai.<br />
alkaide (Lcc), alkaite. "Alcaide" Lcc. Ikusiaz Don Kijotek gazteluko alkaidearen apaltasuna. "Alcaide de<br />
la fortaleza". Berron Kijote 46. Antekerako alkaite dan Narbaezko Errodrigo adoretsuak. "Alcaide de<br />
Antequera". Ib. 72 (v. tbn. 68, 187, 190 alkaite).<br />
alkaiku. Alcaico. Oratiren aapaldien egitura, ots, sakifu, alkaiku ta bitariko askelepiarra. Gazt MusIx 65.<br />
alkaite. v. alkaide.<br />
alkaitegi. Alcaidía. Antekerako alkaiteak preso artuta alkaitegira katigu eraman zuanekoa. Berron Kijote<br />
68.<br />
alkaizungarri. v. ahalkeizungarri.<br />
alkaka(r)atz. v. arkakarats.<br />
alkakats. v. arkakarats.<br />
alkalaura (det., Lar, Hb ap. Lh). "Quadriga" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1098
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alkalde. Alcalde. v. alkate. Segur nor ere baita Madrilen alkalde / Ez dik sekulan ukan hik bezenbat galde!<br />
Ox 154. Lehenik, aita xaharra hil baitzizaion 1502 urtean, Monreal-eko "alcalde". Ardoy SFran 58.<br />
alkaldia. "Alcaldía" Lcc.<br />
alkali. Álcali. Abereari irets eraz ezozü baso bat ur golharita bat amoniake edo alkali bolatil han<br />
nahasirik. "Alcali volatil". Arch Gram 121.<br />
alkandora (V, G; Lcc, SP, Mic 6r, Lar, Añ, H (V, G)), alkondara (V, G-azp; Añ (V), VocZeg 286), arkondara<br />
(V; H (V)), alkandor, alkondare, arkalora (V). Ref.: A (alkandora, arkondara, arkalora); A Apend; Iz To,<br />
ArOñ (alkóndara), UrrAnz (alkondaría); Gand Eus 1956, 208; Etxba Eib (alkondaria); Elexp Berg (alkondara);<br />
Gte Erd 199.<br />
Camisa (de hombre). (Todos los testimonios de los lexicógrafos, salvo VocZeg, Iz To y Elexp Berg,<br />
especifican que se trataba de camisa de hombre). "Cabezón de camisa, alkandoran kabezoia" Lcc. "(O), chemise<br />
d'homme" SP ( O Not 46). "Alcandora, vestidura blanca a modo de camisa, es voz Bascongada, y llamamos<br />
así a la camisa de hombre" Lar. "Alkondaria es camisa de hombre con mangas y cuello, [...]. Así en toda<br />
Vizcaya" Ur, carta a Bon 19-5-1857. "Chemise d'homme" H. "--Alkondaria dario dozu fraken apurtu batetik. --<br />
Daukanari dario--. Eta zan zapi zuri zati bat an ipiñitta, erantzun ori emoteko, alkondararik ez eukanetik" Etxba<br />
Eib. "Camisa" Elexp Berg. Cf. SMuj EEs 1921, 9: "Un inventario de Oyarzun de 1692, dice: 'Tres libras de hilo<br />
de la tierra que llaman alkandora'". v. kamisa, atorra.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos (tbn. alkandor-orde en Mendiburu). La forma<br />
alkondara aparece sobre todo en textos vizcaínos desde comienzos del s. XIX (tbn. en T. Agirre (Uzt 228)). Hay<br />
arkondara en fray Bartolomé (Ic I 82), Echeita, Kirikiño, Bilbao, Anduaga y algún ej. de Aresti, alkondare no<br />
ambiguo en un ej. de D. Agirre, y alkandor en otro de Euskal Esnalea (1919, 129). Salvo errata hay un ej. de<br />
akandora en Moguel (PAb 142). En DFrec hay 8 ejs. de alkandora y 2 de alkondara.<br />
Betoz alkandorak ene kofrerean! EgiaK 89. Lenago dakarzu jupoea, alkandorea baño. Mic 12r (v. tbn. otro<br />
ej. en la misma pág.). Alkandora edo erropa zuri lisibara askotan dijoana. Cb Eg III 231. Sarri aldatzen dan<br />
alkandorea ez da ain loi zetakatua egongo, nola egun edo ill askoan aldatu ez dana. Mg CC 191. Olagizon baten<br />
obrera edo alkandora zantarra. Mg CO 19. Zu alkandora eder, samur edo bigun zalia zara. Mg PAb 137.<br />
Miesazko alkondareagaz. Añ LoraS 46. Alkondara barririk / ez yatzu ikusten / gorurik zeure etxean / ez dabe<br />
egiten. Zav Fab RIEV 1909, 37 (salvo errata, v. tbn. en la misma pág. alkandara). Izan oi dituzte alkandora<br />
zurien gañetik gerriko gorriak. Izt C 254. Galtza pana moratuak, / alkandora baratuak. Xe 214. Antonek agertu<br />
biar du jantziya galtza zuriarekin, abarkak, mantarrak, alkandora lepuan azkatuba. Sor AKaik 110. Batistaren<br />
alkandorak, zakartxuak izango beorrentzat? Sor Bar 34. Sarturik bai amaika kanako alkondaran, / Al balebe<br />
jarriko litzakez altaran. AB AmaE 240 (229 alkandora). Juane alkandoran esku muturraz begiak igortziaz atera<br />
zan leiora. Apaol 54. Emakumiak beren kamisa edo txaramela mauka loi utsian..., Gizakumiak... beren<br />
arkondara mauka loi utsian. msOñ 194v.<br />
(s. XX). Leio zulo danetan atorrak eta gonak, alkondarak eta prakak. Ag Kr 18. [Bere aurrean igaro ziran]<br />
baserritarrak eta uritarrak, eutsiak eta banatzalleak, [...] alkondare zuridunak eta atorra gabekoak. Ag G 325.<br />
Josetxok ez eban atara soñean eukan arkondarea baño. Echta Jos 343. Arkondarea praken ganetik imiñi. Kk Ab<br />
I 56. Zuri egiten dizute / iseka ta farra, / ekarri dezulako / alkandora txarra. Muj PAm 56. Santa Cruz-tarrak,<br />
aldatzeko alkandoraz zaku eginda, bazijoazen trenaren bila. Or SCruz 52. Dudarik gabe egiña dio / andregaiari<br />
bixita, / oso dotore etorri zaigu / bi alkandora jantzita. PE in Tx B 103. Jantzi eutsan soñian [Bertoldini]<br />
alkondara legor bat. Otx 160. Bizkaiko uri askotan, begizkodun umea sendatzeko, bere aitak soinean eukan<br />
alkandoran batu oi eban. A EY I 446. Ai, Peru, Peru! Beti zu alperra; etxatzu faltako alkondara zarra (V-m). A<br />
EY III 38. Bizkaian ta Gipuzkoan andrearena da atorra, gizonarena alkondara (arabeak ekarririko itza da au).<br />
Ib. 446. Bere eskubiko oiean prantses bat, Martiniquera alkandorak saltzera zijoana. JAIraz Bizia 20.<br />
Gizonezkuen jantziak lenao praka zurixak ziran eta alkondaria be zurixa (V-gip). Gand Eusk 1956, 208. Praka<br />
ta alkondara zar-zarrakaz beti. Bilbao IpuiB 273 (117 arkondara). Praka ta alkondara garbiak. Erkiag Arran 40<br />
(BatB 152 alkondara). Semearen alkondara-artetik erloju-katearen muturra agiri zan. NEtx Antz 148.<br />
Arkondara zurietako almidoia. Ib. 58 (78 alkondara). Nire juboia ta alkandora, / galtza luzeak ta fraka, /<br />
Mirenen gona zetazkoa eta atorra polita. Arti MaldanB 211. Alkandora barratu bat, galtza urdiñak, bota<br />
beltzak. Salav 28. Maria bakarrik gelditu da etxean [...] Alejandroren alkandora konpontzen. MAtx Gazt 46.<br />
Orduko jazkerak egiten ziran liñuakin etxean: alkandorak eta kamisak eta oeko izarak eta danak. And AUzta 46<br />
(133 arkondara). Dirua ta alkandora garbiak ekartzeko. Berron Kijote 50.<br />
v. tbn. Echag 61. EE 1885b, 234. Urruz Urz 42. Iraola 112 (v. tbn. salvo errata 49 alkondora). Tx B 104. Alz<br />
Ram 84. Etxde JJ 204. Anab Aprika 68. Alkondara: DurPl 84. Azc PB 341. A BGuzur 137. Laux AB 92.<br />
Alkondarea (det.): JMB LEItz 96.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1099
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Camisola, gañeko alkandora" Lar.<br />
- ALKANDORA-BESO. Manga de camisa. Alkandora besuak jaso, ta gañibet zantar bat aldian dabeela<br />
dabilz abere illen zatijak ateraten. Mg PAb 53.<br />
- ALKANDORA-ORDE. Túnica (?). Alkandor-ordea, edo orratzez Amak bere aurtasunean egin izandu zion<br />
barreneko bere tunika. Mb OtGai III 23.<br />
- ALKANDORA HUTSIK, HUTSEAN. En mangas de camisa. Ta alkandora utsean belauniko [...] orazioan<br />
egoten zan. Cb Just 35s. Eskribau, letrau, eta prokuradoriak darue dauken guztija, eurak geratuten dira<br />
alkandora utsian, zer jan, zer janzi eztaukela. Astar II 127. Eta Gobernadoreak iges-egin zeban alkandora<br />
utsean. Izt C 293. Larri asko etorri / ziraden gugana, / aita alkandora utsik, / jantzi gabe ama. PE 75. Andreak<br />
agintea / badauka etxian / eta gizonen frakak / jantzi gorputzian, / gizona gelditzen da / arkondara utsian. And<br />
AUzta 133s.<br />
alkandoratxo (Lar). (Dim. de alkandora). "Camiseta" Lar.<br />
alkandoratzar (Lar). (Aum. de alkandora). "Camisón" Lar.<br />
alkanduz (R ap. BEst RIEV 1930, 212). Canuto hecho con ramas de saúco, que usan los niños como<br />
cerbatana. Cf. VocNav s.v. alcanduz. Cf. cast. arcaduz.<br />
alkanfor (Lar Lcq 142, LandHizt 367), alkanpor, alkanfore. Alcanfor. "Alcanfor, alkanfora" Lar. v.<br />
kanfor. Eman litezke ere, azukre koxkor bakoitzean, bi edo lau alkanforaren izpiritu tanto, Seltz-ko ura, eta<br />
naiz jela koxkor txikiyak. EE 1885a, 134. Andreak alkanfor usaia [zeraman]. Ag G 70. Alkanpora zuria da ta<br />
usain atsegingarria dauko. GJaur Kimia 219. Kajoietan ingles oihal onarekin sartzen den alkanforea. Arti Ipuin<br />
58. Jai-egunetako arropei alkanfor-usaina kendu beharrean. MIH 140.<br />
alkanforatu (Lar). Alcanforado. Ikusiko balitz eriya ostutzera dijoala, igortziko da ezer gabe edo urizeki<br />
(aguardiente) alkanforatuarekin gorputz guztiyan. EE 1885a, 134. Gure kotxian badator señora bat, aguardinta<br />
alkanforatu usai pestia botatzen duela. Iraola 129.<br />
alkankolinatu. "Alkankoliñau, remendar, componer (V-m)" A Apend. v. albaindu.<br />
alkantzari. "Alcanzador, alkanzaria, irislea" Lar.<br />
alkantzatu (-nz- Lcc (-du), Lar, Añ, Mg Nom), arkantzatu. (Aux. trans. bipersonal). Alcanzar, conseguir.<br />
"Alcanzar lo que huye, alkanzadu gura eztebena" Lcc. "Alcanzar lo deseado, alkanzadu deseo debena" Ib.<br />
"Alcanzar lo alto, alkanzadu gauza andia" Ib. "Iritxi (G), jadeetsi, alkanzau (V), alcanzar" Mg Nom. "Antxitu<br />
(G), jadietsi, alkanzau (V), alcanzar" Ib. v. iritsi, erdietsi.<br />
Tr. Exclusivamente meridional, más frecuente en textos vizcaínos que en guipuzcoanos, donde aparece más<br />
iritsi. Apenas hay testimonios del s. XX. La forma arkantzatu se documenta en un ej. de Ibaizabal.<br />
Oi alkanzadu daikeano / ez artu jagin zelorik. Lazarraga 1183r. Polseak ez ebena enlazadu / aoak egiala<br />
alkanzadu. Ib. (B) 1151vb. Iangoikoaganik alkanzaetako graziie. VJ 13 (15 alkanzetako, 16 alkanzaduko).<br />
Zerren uste eban, ezin alkanzadu leukeala bere pekatuen parkaziñoa. Cap 92. Argi bat, eta ezaute bat, gure<br />
naturalezeak alkanzadu ezin leiana. "Una luz y conocimiento sobrenatural". Ib. 76 (29 alkanzaetan). Zer premio<br />
Jaungoikoagandik alkantzatuko deu? OA 60. Ez bazeban alkantzatu mezarik. Ib. 151. Gloria alkantzatzeko. Ib.<br />
57. Alkanzaduko dala guztien parkazinoa. Arz 54. Etxidetea bienabenturanza, eta beraren alkanzatzeko<br />
medioak. El 86. Aek alkanzatuko due miserikordia. Iraz 47. Gure pekatuak ondo ezagutu, ta orien egiazko<br />
damua alkantzatzea. Cb Eg II 75. Nai zuen guzia alkanzatzen zuen. Ib. 117 (CatV 62 alkanzaduko). Gauza bat<br />
biotz onez edo sendo nai danean nekatzen da burua, ta egiten dira dilijenzia andiak alkantzatzeko. Mg CC 69<br />
(CO 102 alkanzauko). Benetan gura badozue, seguru alkanzauko dozue. Añ LoraS 75s. Eta bear zituen Zeruko<br />
grazia, eta laguntasunak alkanzatu edo iritsi erazotzeko. Gco I 456. Ez dira ondo damututen, pekatubaren<br />
bidetik alkantzau ebeelako ezkontzia. JJMg BasEsc 259s (280 alkanzeetako). Otoitz egizu gu gatik,<br />
Yaungoikoaren Ama Santa, merezi dezagun alkanzatzea Jesu Kristoren promesak. CatB 12. Eta Jaungoikoa<br />
bera ez izanik, iñok ezin alkantzau leike, ezda pensamintuz bere. Ur BulaAl 3 (BulaG 304 iritxi). Premiyu ori<br />
alkanzatzera / gabiltzan fede garbiyan! Xe 386. Franziskoren amak aingeruen Amagandik alkanzatu zuan orazio<br />
eginik seme paregabe au. Bv AsL 56. Non dozu orain Iaungoikoa, / alkantzetako / semeantzako / zeuk euki<br />
zendun indarra / il iatzunean senarra? Azc PB 198. Euren bitartez Jaungoikoagandik meseden batzuk zelanbait<br />
jaritxi eta alkantzau al leitekez. Itz Azald 120. Eta eska zinezein guziua orazionian, fede ekun zazein ber,<br />
alkantzaten tzei. Hual Mt 21, 22 (Samper logratu). Laguntasun au jarixteko edo arkantzetako, eskatu egin bear<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1100
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
da. Ibaiz 15-2-1903, 1. Miseria andia dago ardidunetan, Er[r]ibratik iganik daude salduak montoinzka; ez<br />
gaiazko re ezdokei sargunerik alkanza. Mdg 152. Eztagola xatekorik, eta erribra zolan urik ere ez emon dokei [=<br />
'ez omen dezakete'] alkanza. Ib. 138. Untziya amar leguan aurrera juana, / Zan Mariyan bitartez alkantzau<br />
ebana. Enb 80. Nola andreak muga eta portua alkantzatu zuen, eta nola egertu zen herrian Belen zure prenda<br />
galant hori. Arti Tobera 286.<br />
v. tbn. Zuzaeta 60 (-nzau). CatSal 9 (-nz-). CatR 69 (-nz-). BOEans 531 ( -nz- AN-ulz, s. XIX). CatUlz 5.<br />
Alkanzadu: Astar II 212. CatBus 6.<br />
(Aux. trans. tripersonal). Oi lekiola umilladu / gatx egilea / andra oni, ta suplikadu / bere semeari / oi<br />
legiola alkanzadu / parkazioa. Lazarraga 1198v. Iaungoikoa, alkanzadu egidazu gau onetako neure arimeen<br />
garbitasuna. "Alcanzadme pureza para esta noche". Cap 130 (v. tbn. 129). Erreguetan deutsugu Andrea, [...]<br />
alkanzau deiguzula zeure Semeagainik, egiazko humildadea da geure pekatuen damuaria. Urqz 38. Alkanzau<br />
deiguzula geure biotzeko garbitasuna. Ib. 42. Alkanza zaguzu Jaunagandik grazia ori. Cb Just 147. Pekatuen<br />
barkazioa iritsi zigun: eta galdurik gendukan grazia eta Zeruko deretxoa alkanzatu zigun. Gco I 468. Ta<br />
alkanzadu egidazu gero eriyotza on bat. CatLlo 95. Asi zan erregututen pekatarijeen bitartekuari, alkantzau<br />
egijola arren bere gaiztakerijen parkaziñoia. Ur MarIl 109.<br />
v. tbn. ZBulda 7. Cb Eg II 76 (-nz-). Alkantzau: JJMg BasEsc 224. Alkanzadu: CatLlo 95 (69 alkanzau). CatBus<br />
56.<br />
(Aux. intrans. bipersonal). Ea bere buruari biraorik ezarri deutsan, edo beste personari, au alkanza dakion<br />
deseoagaz. "Con deseo de que le vengan". Cap 100. Bi milla duro zuri emanak, / Jose Antonio Otegi, / sei milla<br />
errial bakar bakarrak / alkanzatu zaizkit neri. PE 151.<br />
(Aux. intrans. unipersonal). Jai egunean bere erritikan beste batera meza entzun bage irten zebanak,<br />
juzgatzen zebala bere iritzi guztian, alkantzatuko zala urrango errira meza entzutera muga onean eta sineste<br />
oneki ez bazeban (ustez izan zeban bezela) alkantzatu Mezarik, eta gelditu bazan ere entzun bagarik, etzeban<br />
egin pekaturik. OA 151.<br />
- KONTUETAN ALKANTZATU. Quedar adeudado, en deuda. "Alcanzar en la cuenta, kontuan alkanzadu"<br />
Lcc. Ainbeste benefizio espiritual eta denboral, nik egin dizkitzudanak, nola pagatu dituzun, ta nola erantzun<br />
didazun orañ ikusi dezagun. Ai! Ai, Jauna! Nere konzienziak zer sentituko du? Ai, ta zeñ alkanzatua kontuetan<br />
arkituko nazan! Cb Eg II 108. Ta kontuetan alkanzatzen banaute, nizaz ze izango da? Zer kontu det: ta<br />
Jainkoaren juizio onetan gauzak nola dijoaz? Ib. 204.<br />
alkantzatze. "Impetración, alkanzaitea" Lcc.<br />
alkantze (-nz- Lcc, Lar). "Alcance en la cuenta, alkanzea kontuan" Lcc. "Alcance, alkanzea, iristea, erdéstea"<br />
Lar. "Alcance en una cuenta, alkanzea, kontuetan gaintzea" Ib. "Alcance en la artillería, arcabuz, &c., alkanzea,<br />
iristea" Ib. "Alcance, un correo de otro, ibiltari baten iristea, alkanzea" Ib.<br />
"Hilarik alkantze darabil 'influentzia', 'bitartekaritza' (?) zentzuan. Fueruak ekarteko biezala ba, ze esangotxut<br />
pa, oiñ milla bana duro ero biña eskatzia moruan, ei zan ba, orduan be dirua, zeoze alkantzen bat ero, gizonen<br />
batzuk ipintzeko ero, bueno, zeozetako" Elexp Berg.<br />
alkantzu (V-gip ap. Elexp Berg), arkantzu. Poder, capacidad. "Capacidad y fuerza para el trabajo. Alkantzu<br />
ederreko iru mutil gazte badaukazu etxian beintzat eta etzare kejatzeko moduan!" Elexp Berg. "Zuek daukazuen<br />
alkantzuakin, da ori baiño ganora geixao ez eukitzia tristia dok pa" Ib. --Zer ba? San Antonion arkantzue<br />
eztozu siñistuten ala? --San Antoniok Yaungoikuaren aurrian daukon esku andija, siñistuko eztot ba? Kk Ab II<br />
143.<br />
- ALKANTZURA. Según fuerza y capacidad (?). Banakua kantatzeko letria zela zan: [...]. Txakolindantziaren<br />
letria: [...]. Agura zaarrak alkantzura egiten zuten. Beste dantza baten letria: [...]. And AUzta 84.<br />
alkaparra (Lar, Izt C 40, Lcq 54), alkapar (Hb ap. Lh). "Alcaparra, mata y fruto suyo" Lar. "Alcaparro" Lcq<br />
54. Eta apaintzen da kozinariak nai duen bezela, ensaladako osto berakin eta alkaparrakin. Cocinan 36s.<br />
alkaparraga (Lar, Hb ap. Lh). "Alcaparral" Lar.<br />
alkaparreta (Lar, Hb ap. Lh). "Alcaparral" Lar.<br />
alkapartegi (Lar, Hb ap. Lh). "Alcaparral" Lar.<br />
alkar. v. elkar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1101
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alkaraban. "(Numenius arquata), kuliska (G-bet), kurlinka (AN-gip), alkaraban (AN-gip), [...] zarapito real"<br />
Arzdi Aves 165.<br />
alkarabea (Lar, Lcq 28), alkarobea (Lar Lcq 97). Alcarabea, comino (Bunium carbi). "Alcaravea, [...]<br />
tiene la simiente de dos en dos granos juntos, y de aquí se llamó alkarobea, como aún hoy la llaman otros, y<br />
alkarobea es puramente voz vasconganda, que significa 'juntos mejor'" Lar (esta explicación etimológica carece<br />
de todo valor). "(Quiera Dios que orégano sea, y no se nos vuelva) alcaravea, Jainkoari nai dakiola oregana<br />
izatea, ta ez alkarabea" Ib. (tbn. en Mant EAlde 1911, 460). Izen oni dagokion esakera bat badegu<br />
Euskaldunak, zeña dan: Jaungoikoari nai dakiola oregano izatea, eta ez alkarabea. Izt C 40.<br />
alkarabia. "Langue des africains, limitrophes d'Espagne" O-SP Dv: "Langue barbaresque".<br />
alkaratx. v. arkakarats.<br />
alkarez. v. elkarrez.<br />
alkarratza. "Alcarraza, jarrito de barro blanco, no vidriado, puede venir del Bascuence garratza, áspero, por la<br />
aspereza que tiene la alkarraza, alkarrazá, alkarratza" Lar.<br />
alkarrenatu. v. elkarrenganatu.<br />
alkarrez. v. elkarrez.<br />
alkarrizkatu. v. elkarrizketatu.<br />
alkaso (V-gip ap. Elexp Berg). "Adecuado para algo. Edurra kentzeko atxurra eztok alkasua. Ia galdua. Etim.:<br />
gaztelerazko 'al caso' ziurrenik" Elexp Berg. Orduko itzakgatik / egiñ diyot kaso, / errespeto piska bat / biagu<br />
preziso, / nai dubena esatia / ez baita alkaso, / bere mantxak bota nai / zizkiran akaso, [...] ni ez nago gozo, /<br />
zergatik juzgatu nau / gezurti oso. AzpPr 28.<br />
alkate (gral.; Mic 5r, SP, Lar, Añ, ZMoso 65). Ref.: A; ContR 530; Iz Als, ArOñ, R 392 y 401; Etxba Eib; EAEL<br />
39; Elexp Berg. 1. Alcalde; juez; autoridad local en general. "Juge, abbé de paroisse" SP. "Alcalde, alkatea"<br />
Lar. "(En tierra de) ciegos, el tuerto es rey, okerrak dira alkate itsuen errian" Ib. "Alcalde de aldea, el que lo<br />
desea, ese lo sea, erri txarreko alkate, biz nai duena. A falta de hombres buenos, mi padre alcalde, giza prestuen<br />
eskasez, aita nerea da alkate" Ib. "Alcaldada, acción imprudente de alcalde, alkatearen eginde okerren bat" Ib.<br />
"Alcalde pedáneo, oñezko alkatea, erri txarretako alkatea" Ib. "Alcaldía, alkatearen menea, barrutia" Ib.<br />
"Alkate jaunak eta Errejidoreak euken Elizan jarleku apartekua" Exta Eib. "Zapatak okerreko hanketan jantzita<br />
daukanari erri biko alkate dela esan ohi zaio txantxetan" Elexp Berg. v. auzapez, endore.<br />
Tr. Menos documentado en la tradición septentrional (Etcheberri de Ziburu, Axular, Oihenart, Hiribarren,<br />
Zalduby, J.B. Elissamburu, Barbier, Oxobi, J. Etchepare y Zubiri) aunque el castellano, y por ello la palabra<br />
alcalde, siguió siendo oficial en la Baja Navarra hasta bien entrado el s. XVII (v. A. Destrée La Basse-Navarre<br />
et ses institutions de 1620 à la Révolution française (París, 1955; tesis universitaria)). Aunque no siempre es<br />
fácil precisar el significado, en los autores septentrionales del s. XVII (Etcheberri de Ziburu, Axular, Oihenart)<br />
domina el de 'juez', mientras que al Sur --ya desde Lazarraga--, así como en los autores septentrionales<br />
posteriores, parece significar 'autoridad municipal' (con atribuciones que han variado a lo largo del tiempo); cf.<br />
DCECH. Al Norte se documenta la forma con -kh- en Axular, Oihenart, J.B. Elissamburu y en algún ej. de<br />
Hiribarren. Aparece frecuentemente acompañado de jaun: alkate jaun en autores meridionales y jaun alk(h)ate<br />
en la mayoría de los septentrionales. En DFrec hay 242 ejs.<br />
Quod semel in anno mutent alcat per sua manu (1095). Arzam 98. Alcate de Olaz, Sancius (1100). Ib. 98.<br />
Ienego Alcatea (1366). Ib. 98 (v. más ejs. en la misma pág.). Lop Alcate (Irache 376, 1246). Lac VM 38.<br />
Ez geiago / erregalozko tendarik, / ez geiago / alkate rejimienturik. Lazarraga 1203r. O Iongoiko iuiamendu<br />
iustuen alkatea!. EZ Man I 47. Presidentak emanen du sentenzia azkena, / Munduaren othoitzera muda<br />
eztaitekena. // Berze alkateren gana eztaite ihes lekhurik, / Gaixtagiña badagoke nigarrean urthurik. Ib. 85.<br />
Konzientziak anhitz ofizio du, bera da alkhate, bera da lekhuko, bera da akhusatzaille eta defendatzaille. Ax 437<br />
(V 285; v. tbn. alkate 438 (V 285)). Zu zara alkatea. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 320. Maitarien iaun erregeak /<br />
Higu ditu bortxa-legeak, / Eta haren resuman libertatea, / Da gobernari, eta nabusi alkhatea. O Po 23. Mihi<br />
gaixtoari Alkatea urkari. Zeren gaxtoak urka eraziten baititu. "Le médisant traite le magistrat de bourreau, sous<br />
prétexte de ce qu'il fait mourir les malfaiteurs". O Pr 644. Ibini bidi, alkate jauna, ibini bidi legea: / Mutilak<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1102
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
libre, neskatxak eurak paga dezeela danzea. Acto 85. Gizon egiña edo andia bada bekatari moldakaitz zuzendu<br />
beharra, zenzarazten du Jangoikoak alkate jaunen, erriko kargudunen edo justizi andien zeanzez. Mb IArg I 119.<br />
Gure nekazari prestu asko beren errietan alkate, errejidore, ta erriko guraso, edo nagusi bezala oi dira. Cb Eg<br />
III 357. Guzien Juezak guzia dakus: ta alkate, ta ministroak kontu emango diote. Ib. 359. Eta naiz errespeturekin<br />
yaunak zuen zerbitzaria Piarres Lahetjuzan Sarako alkatea (L, 1769). RIEV 1934, 694 (cf. ib. 688: gure Yaun<br />
meraren edo alkaldiaren partetik (BN, 1792)).<br />
(s. XIX). Duénak Aita Alkaté, pleiturá segúr doáké. LE Ong 79r. Alkate jaunak sartuko luke karzelan, ta<br />
izango litzake beretzat justiziako kastigua. Mg CC 248. Itsasuko auzapezak Baztango Bailleko Alkate jaunari (L,<br />
1807). RIEV 1934, 694. Gertatzen da batzuetan, griña batek beste guztiak bere mendean ipintzea, ta guztien<br />
alkate, ta agintari bera geratzea. AA III 624. Zer kontu egingo luke onelako alkate batek taberna goiz itxierazteko,<br />
ta ordu onean bakoitza bere etxera bialtzeko? Ib. 374. Urijeetako alkate jaunak, ta errijetako piel<br />
jaunak. fB Olg 151. Alkate aurrera eruanda, egun batzubetan karzelaan eukitia. fB Ic I app. 10. Ikusten dozu<br />
juez bat, alkate bat, edo piel bat erriko paltak kastigetan ditubana. fB Ic II 219. Alkate, fiel, eta beste justizijako<br />
guztijak. Astar II 86. Iruñeko Korteko Alkate Rodriguez, / Barka bezare baino, bertso au adi bez. NafEKZ 44.<br />
Donostiyako alkate jaunak / emanikan lizenziya, / goizetik datoz jardiñeruak / kantatzen martxa berriya. Echag<br />
59. Eta azkenean Jaungoikoak beregana deitu zeban, Erregeren Etxe ta Gorteko alkate arkitzen zala. Izt C 487<br />
(248 alkate jauna). Gizon samalda andi onek ez du izaten mendi guztian ez alkaterik, ez alkateordekorik, ez<br />
amamerurik, eta ez oen eskubideakiko beste agintaririk. Ib. 228. Goienetxe berritan egin da alkate, / Guziek<br />
haren xedei aithor on diote. Hb Esk 131. Iduritzen zenbeiti alkate direla / Herritan emateko Elizari gerla. Ib.<br />
194. Biltzarrean alkhatek, herrunka lehena; / Heki da aiphatzea egin behar dena. Ib. 193. Alkatez mintzatzeko,<br />
luma galupetan, / [...] Ez dire hoberenak oroz maitatuak, / Bereziki lotzean gaxtagin eskuak. Ib. 191. [Urinagusiko]<br />
alkate Francisco Herrera. 'El alcaide Francisco Herrera'. Aran SIgn 8. Andria daukat alkate, /<br />
errespetua aparte, / engañatua naukate. Xe 273. Alkate jaunak agindu zigun / ofizioak esanta / amabost lagun<br />
Getariyara / presentatzeko sin falta. Ib. 281. Erriko aguazilla / gu giñan lekura, / alkatian ordenaz / aren<br />
mandatura. In Ud 17. Orduban Azpeitiyan / zan alkate jaunak / partitu omen zizkan / bere ordenak. AzpPr 24.<br />
Itxuen errian da tuertoa alkate. AB AmaE 410. Lenengoa abade, bigarrena juez, / Gazteena alkate. Ib. 293.<br />
Alkateak agindu zuan errian, mozkortzen errazak ziranak ardo gutxi eta ur asko edateko. Urruz Urz 63.<br />
Zugarramurdiko yaun alkhatea. Elzb PAd 82. Eliza bestetan kanpoko jei guziez artha handia du herriko alkate<br />
jaunak. Zby RIEV 1908, 85. Iupiter Iauna zan urte askotan / mundu guztian Alkate, / eta gaur bere bera lakoak /<br />
topetan errez litzate. Azc PB 359. Aiuntamentu guztietan gaur / dago sekretarioa, / alkate iaunen andikeria /<br />
puztuten daben auspoa. Ib. 361s.<br />
(s. XX). Eta batak erkiten du zedula bat eta emoiten dau apezari; berze morro¸) ak eskiten du berze zedula bat,<br />
eta emoiten dau alkateri. Mdg 136. Abadien urrengo, erriko buru edo alkatea ta beste udaletxeko gizonak. Ag Kr<br />
47. Arranondoko erri nagusi edo alkateak. Ib. 102. Iru zati egingo dira: bata Erregerentzat, bestea errian dan<br />
Almirantearentzat eta irugarrena alkatearentzat. Etxeg RIEV 1908, 118. Alkatea ta beste bi zinegotziak. A Ardi<br />
64. Egindakuari gero erantzuteko baldintzapian alkatiak azke edo libre itxi eban mutil ona. Kk Ab II 63.<br />
Donostiko Uri-batzarraren buru (edo alkate) jaunari. Garit Usand 43. Jokatutzeko gogorik ez ta / zerbait ere<br />
galdetzera, / apustu ori debekatzeko / alkateari esatera. EusJok 67 (96 alkate jaun). Behin ere ez zen mera edo<br />
alkate izendatua izan Migel Pocodinero. Barb Sup 37. Herriko kontseilua bildu behar zen lehen aldikotz, jaun<br />
alkateri bazkari eder baten emaiteko. Ib. 39 (tbn. 39 alkate jaun). Makilari bermaturik, / Artzain gisa xutiturik, /<br />
Hor dago: tente potente, / Basagaitzko jaun alkate! Ox 92. Endoria ta ziñegotzijak (alkatia ta kontzekalak).<br />
Altuna 25. Zarauzko alkate liberalai. Or SCruz 27. Alkate jaunan baimenaz gatoz / Zueri agur eitera. Enb 89.<br />
Zeru ta lurren bikarioa, / erregien alkatia, / zuk ere noski jakingo dezu / ez naizala kulpantia. Tx B I 36 (194<br />
alkate jaun). Erronkariko alkatea eta zinautziak beren karguko soineko berexiekin. Zub 54. Beteluarrak oro,<br />
alkatea eta ertora berekin. JE Ber 41. Ori da gizona ori! Zalameako alkatea dirudizu. Lab EEguna 104 (99<br />
alkate jaun). Probintzia korrejidore bage ta antxina bezala legea betearazteko bere oizko alkateakin (con sus<br />
alcaldes ordinarios), ez ote litzake obe izango? A Y 1934, 4s. Bailly ango endore edo alkate jaunagana zuzendu<br />
ziran. Eguzk GizAuz 19. Bat ori zan Alkate Jauna, / bestea Errejidorea zan. Canc. pop. in Or Eus 162. Alkate<br />
edo endore jauna. NEtx Antz 12. Butron alkate jaunak, ordu onean! [...] garaipide ziurra, zuan itzeman. SMitx<br />
Aranz 213. Debako alkate eta erretore jaunak. Etxde AlosT 14. John Payne, Saint Ives itsas-huriko endore edo<br />
alkate ezagutua. Mde Pr 253. Bertako caid edo alkatea. Anab Aprika 56. Edari etxe-kalte, nasaikerien ate,<br />
tabernetan alkate. NEtx LBB 364 (368 alkate jauna). Alkate ori zertan asi da / besteri konduta kentzen? / bera ez<br />
dakit nola dabillen / ez baidaki irakurtzen. Azpillaga in Uzt Noiz 43. Alkate onik ez da abentzat / edozein<br />
ipiñita're. Uzt Noiz 42 (20 alkate jaun). Alkate jaun eta agintariak. Alzola Atalak 78. Alkatea, bestekin da alkate<br />
(AN-ulz). Inza NaEsZarr 1106. Gogoan daukat nola izan ginen han Oinatiko alkatearekin. MIH 224.<br />
v. tbn. Gamiz 205. PE 45. Arrantz 78. Noe 30 (alkate jauna). JanEd I 84. Sor Bar 29 (AKaik 134 a.j.). Alz STFer<br />
120. Goñi 72. Iraola 79. Muj PAm 10 (9 a. j.). Bilbao IpuiB 157. Etxde AlosT 14. JAIraz Bizia 74. Munita 130.<br />
Akes Ipiñ 8. Erkiag BatB 14 (10 a. j.). SM Zirik 100. Arti Tobera 275 (a. j). And AUzta 61 (152 a. j.).<br />
"Zure aoa alkate, tú hablas, tú mandas (V-ger)" G. Nardiz (ap. DRA).<br />
(Como primer miembro de comp.). Eon nintzen luzerotxu alkate-makileari begire. A BGuzur 125. Elizkizun<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1103
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
guztietan, an egongo zan Kitolis, alkate-aulkiaren atzean, belauniko. Ag Kr 88.<br />
(Acompañado de nombre propio). Agustin alkatie / Lupariakoa. EusJok II 93. Juan Joxe alkatea. A Ardi<br />
125. Ona emen gure alkate Juan Joxe Eizagirre. Ib. 58. Loriatua heldu zen etxerat, Migel alkatea. Barb Sup 38.<br />
D. Justo alkatea. Lab EEguna 67. Letamendi alkatea. Erkiag BatB 80.<br />
2. "(V-oroz, G-goi, AN-gip), palo vertical a cuyo rededor se forma la pira de leña destinada a carbón" A.<br />
- ALKATEARENERA, -RENEKO. A casa del alcalde, de casa del alcalde. Ta ostikoka ta zipli-zaplaka,<br />
eroan eban alkatearenera Kukubeltxu errubakoa. Bilbao IpuiB 157. Atzo be, nortzuk izan ete ziran<br />
alkateareneko ortuan kerixa lapurretan egin eben lau mutikoak? Erkiag Arran 57.<br />
- ALKATE GEHIEN. Alcalde mayor. v. ALKATE NAGUSI. Etzaio kolera ematzen joan artio deithoratzera<br />
herriko alkhate gehienari (alcalde mayor). ArmUs 1899, 54.<br />
- ALKATE NAGUSI. "Alcalde mayor, alkate nausia" Lcc. "Alcalde mayor" Lar. Herri-bitarteko alkate<br />
nagusia etorri zitzaigun; senideen auzia ekarririk. Arti MaldanB 208.<br />
- ALKATE-SOINU. Tipo de minueto, reservado para solemnidades. "El baile dominguero o festivo en general<br />
de la tarde, en la plaza, estaba presidido por el alcalde, que daba la orden de empezar y que llegaba a ella<br />
precedido de los tamborileros tocando un minué; de aquí que a tal tipo de composición musical le llamen Alkate<br />
Soñue todavía" Caro Los Vascos 414 (ap. DRA). Soñuen gañean itzegin bear deran guzian deituko ditut berak<br />
lenago zituzten izen egoki txit berenkiakin modu onetan: Minuetari esango diot, Alkate soñua. Izt D 1. Eta<br />
danbolinteroak alkate-soñua euren aurretik joaz. Otag EE 1887a, 497. Geroxeago Udala irtetzen da, ta<br />
Txistulariak "Alkate soñua" joaz aurretik dituela, alde egiten dute. Alz Ram 39. [Txistulariak] "Alkate soñua"<br />
jotzen ariko dira. Lab EEguna 101 (v. tbn. 104). Ementxe, estalpe-aurrean joko dio Aur jaio-berriari alkatesoñua.<br />
NEtx Antz 77.<br />
- ALKATE TXIKER. "Alcalde menor, alkate txikirra" Lcc.<br />
- ALKATEZ. a) "Civilmente [es decir, administrativamente]" A Apend. Gereaga alkatez Maillabi da (V).<br />
"Guerena civilmente es Mallabia". A EY III 261 (tbn. en A Morf 391).<br />
b) "Alkatez erritik atera, sacarle del pueblo por orden del alcalde (V, msOch 162)" A EY III 319.<br />
alkategai, alkategei. Candidato a alcalde. Iru alkate geigaz jarri dabe lista, / Lorik bere ezin dot gauzok<br />
ikusita AB AmaE 241. Liberalen aldetik nor izango zan alkate-gei. Erkiag BatB 83. Autetsi eben azkenen<br />
buruan, euren alkate-geia. Ib. 85.<br />
alkatego (A Morf), alkategoa (S ap. Lh). "Profesión de alcalde" A Morf 66. "Fonction de maire" Lh. v.<br />
alkatetza.<br />
alkatekuntza. 1. "Alkatekuntza, cargo de alcalde" A Morf 71. v. alkatetza.<br />
2. Alcaldía (territorio o distrito). Leenago [Asteasu] Aiztondo Alkatekuntza Nagusiaren buru izan genduan<br />
[...]. Asteasuz kanpora, alkatekuntza ontakoak genituan ere Larraul, [...]. Garm EskL I 26.<br />
alkatelagun. Teniente de alcalde. v. alkateordeko. Amaikak igarotxo ziran, bereter ta beretergai, alkate ta<br />
alkatelagun, senar ta emazte, Tolosatik Ibarralderontz igitzean. A Ardi 61.<br />
alkateondo. "(B), exalcalde" A (s.v. ondo).<br />
alkateordeko. Teniente de alcalde. v. alkatelagun. Gizon samalda aundi onek ez du izaten mendi guztian<br />
ez Alkaterik, ez Alkateordekorik, ez Amamerurik, eta ez oen eskubideakiko beste agintaririk. Izt C 228. Zeñetan<br />
bizi oi diran ainbeste gizon, millaka urteak igaro ta ere, Alkate ta Alkateordekorik bage. Ib. 228.<br />
alkaterna (SP, Urt IV 60, Sb-Urq, Deen I 417, Hb ap. Lh, Dv, H). Brea, alquitrán. "Goudron; alquitrán, brea"<br />
SP. "Calefactandae resinae, goma, breia, alkaterna maiz berotzekoa" Urt IV 60. "Goudron" Dv y H. v. naslika,<br />
galipot, mundrun. Egiñen dituk arkan egoitzak, eta gantzutuko duk alkaternaz barnetik eta kanpotik. Urt<br />
Gen 6, 14 (Dv naslika, Ur betuna). Han erretzerat zaramakatelarik alkaterna eta breiazko su batean. Hb Egia<br />
73. Lerra, edo pinoak, aberasten du Kaskoinia. Hartarik heldu dira arraxina, tirrimintina, alkhaterna, zurak,<br />
egur ona, haziak aziendentzat. Dv Lab 320. Alkaterna edo mundrun erakitu aitzinean. EOnAlm 1906, 40.<br />
alkaternatu. "Untziaren sokakien alkaternatzea, goudronner les cordages, brear el navío" SP. v.<br />
alkaternaztatu.<br />
alkaternaztatu, alkaternastatu. Embrear, alquitranar. Hartu izan zioen ihiz egiñikako kofretxo bat, eta<br />
alkaternaztatu zuen eta breiaztatu. Urt Ex 2, 3 (Dv ferekatu zuen naslikaz eta bikhez, Ur estali zuen betunez eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1104
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
pikez). --Zer ari zira hor? --Untzi hunen alkaternastatzen. EOnAlm 1906, 40.<br />
alkatetasun. "(L; Hb), fonction de maire" Lh. v. alkatetza.<br />
alkatetu (SP, que cita a O). Hacer(se) alcalde, juez. Ikus nezan orratz-ohoina azotaturik, urre molzoarena<br />
alkateturik. "Je vis [...] celui qui avait volé le trésor, devenu Baillif ou Juge de la Province". O Pr 275.<br />
alkatetxo. "Alkatetxu (V-al), cacique, persona que en pueblos o comarcas ejerce excesiva influencia política" A.<br />
v. jauntxo.<br />
alkatetza (-tzaia det., V-gip ap. A Morf 83; G-azp). Cargo de alcalde. Bere leialtade pin eta serbitzo<br />
andien saritzat, eman ziozkaten iru bizialdirako Alkatetza Saiazkoa, Gipuzkoako Eskribani nagusia, eta beste<br />
zenbait eskubide. Izt C 455. Mitxel, ez aldakizu entzunda sarritan, / Alkatetzan jornalik ez oi dala izan? AB<br />
AmaE 240. Norbait alkatetzarako edo legegilletzarako autatu bear dabenean. Ag Kr 172. [Alkateak] alkatetza<br />
ez galtzeagatik, egin zuen bere agintariak erakusten zion guzia. Goñi 73. Zure lana ongi betetzen ba-dezu<br />
alkatetza ere utziko dizugu, emakumea! Lab EEguna 79. Letamendik ez ei eukan bere alkatzetzea izteko gogorik.<br />
Erkiag BatB 67. En DFrec hay 15 ejs.<br />
alkatiar. Partidario, seguidor del alcalde. Hemen ditugu gizon bi. Esan didate hauk direla herriaren alderdi<br />
bien arimak. Medikutiarrak eta alkatiarrak. Arti Tobera 282.<br />
alkatina. "Alkatiña (V-ger), lazo, lazada" A.<br />
alkaton (V-ger-gip ap. A), alketon (A Apend). 1. "Pieza de tela en el ruedo de la saya" A. "Volante (de la<br />
saya)" A Apend.<br />
2. "(V-ger-gip), cubiertas de la cama" A.<br />
3. "(V-m), hilo que se cose a la tela lateral de la funda del colchón" A.<br />
alkatraz. "Alcatraz, ave que vive en el agua, alkatraza" Lar. Alkatraz esaten dioten egaztik. JAIraz Bizia<br />
35s.<br />
alkatu. "Separarse, alejarse. Alka-adi (R), sepárate, hazte allá" A (s.v. alka).<br />
alkatxofa (AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, R), alkartxofa (Lcc), alkatxufa (Ae). Ref.: VocPir 621; Bon-Ond 149. <br />
Alcachofa. Jateko alkatxofak, laranjak, limoñak. Echag 175. Illarrak, esparragoak, alkatxofak eta tipula<br />
berriak. Cocinan 33. v. tbn. Sor Bar 48.<br />
alkahuetadore, alkabotadore (SP). "Alcahuetador" SP.<br />
alkahuete (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), alkabuete, alkaboetia (det.), alkabota (det., SP), alkabotea (det., SP). <br />
"Alcahuete, alkahuetea" Lcc. "Maquereau, alcahuete" SP. "El que cuenta los secretos a quien no debe" Elexp<br />
Berg. Eta inori lagundu zaion [...] edo alkabuetetzat serbitu deban. OA 160. Eztire falta alkahueteak. LE<br />
Prog 124. Tratu txaarretarako ta inpameetarako patrikaraan edo muxilleetan laboria edo aldagijeena etxeti<br />
oostuta, alkaboetiai emoten deutseenak. fB Olg 201 (quizá forma de femenino). --Ba, diño eibartarrak, orrek<br />
inglesakin ta prantsesakin doianian, batak esatetsan guztia bestiari kontatzen jetsak. --Eta orri zelan deitzen<br />
detsela esan dok? --Interprete. --Ba, guk, Plaentxian, olakueri alkauete deitzen jetsagu. SM Zirik 10.<br />
alkauetea (det., Lcc), alkabueta. (Forma de femenino). "Alcahueta, alkahuetea" Lcc. Edo orretarako<br />
mandatari edo alkabueta estalgillaz baliatzen bada. Añ MisE 151. Bata da, lagundurik, irakasirik, [...] konseju<br />
txarra emonik, mandatari alkabueta estalgilla eginik. Ib. 152.<br />
alkahueteatu (Lcc), alkabotatu (SP). "Alcahuetear, alkahueteadu" Lcc. "Alkabotatzea, faire maquerellage,<br />
alcahuetar" SP.<br />
alkahueteria (Lcc), alkaboeteria. "Alcahuetería" Lcc. Piestarako gurarijak, lapurretaak, maina gaistuak,<br />
alkaboeterijaak ta karino loijak bijotzian imini eutseezanak. fB Olg 206.<br />
alkautz. v. arkabuz.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1105
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alkazer. "Alcacer de cebada, alkazera" Lcc.<br />
alkazeria. "Alcaicería, barrio en que se vende la seda cruda o en rama, [...] alkazeriá" Lar.<br />
alkazi. v. akazia.<br />
alke. v. ahalke.<br />
alkebelar. v. ZALKE-BELAR.<br />
alkegin. v. ahalkegin.<br />
alkeizun. v. ahalkeizun.<br />
alkekizu(n). v. ahalkeizun.<br />
alkema. "(V-m), pez parecido al tollo y mielga (tiene pintas y no espinas)" A.<br />
alkeor. v. 1 ahalkor.<br />
alkeria. v. ahalkeria.<br />
alkermes. "Alcarmes, alkermes, bihotz edária, edari bihotz alegeragárria" Urt I 478.<br />
alketon. v. alkaton.<br />
alketx. v. aulketx.<br />
alki (G-to ap. A). (En la expr. alki izan (intrans.) 'conformarse, ceder'; con complemento dat. en la mayoría de<br />
los ejs.). "Alki izan (G-to), conformarse. Alki zaio, se le ha declarado conforme" A. Zure aitzikoari alki<br />
zakizkio lenbaitlen. Ol Mt 5, 25 (Ur oben zakizkio). Esker onez artzen dut zure ele beroa, / ainbestez alki balitz<br />
nire gurasoa. "Si se conformare con ella mi padre". Or Eus 114. Baiñan alki dirala oitura zarrari, / txintxurra<br />
bustiz, ekin diote kantari. "Conforme a una vieja costumbre". Ib. 105. Bañan, Loten leiari alki izanik, arengana<br />
yoan ta aren etxean sartu ziran. Ol Gen 19, 3 (BiblE baina Lotek hainbeste erregutu zienez gero, berarekin joan<br />
ziren etxera). Zerau, ordea, senera zaite urteen urtez noizbait, altsuei, gogor eziñik, alki izan. Zait Sof 37. Aita!<br />
auzokoei alki izanbear! amor egitea oberenik, ez, ordea, gogor. Ib. 110. Zure gurariei alki izango natzaie. Ib.<br />
124. --Ezer areago, oraindik agintzen al diguzu?--Agindu oriek austen dituenei ez alki izan. Ib. 167. Mende oni<br />
alki ez izan, baiñan eraberri zaitezte anima berritan. "Nolite conformari huic saeculo". Or Aitork 389.<br />
alki. v. 1 aulki; 1 aurki.<br />
alkiella. v. aulkixella.<br />
alkila (det. SP), alkilea (det. SP). "(O), locatio" SP. Tomado de O Not 46: "Alquilar, H[ispanice] locare;<br />
V[asconice] alkila vel alkilea, locatio".<br />
alkilagarri. "Alquilón, alkilagarri, alogeragarri, alokagarria" Lar.<br />
alkilatu Emplear (a una persona), usar los servicios de. Apukaduko jatzu bein barriz, / alkilatzen bazabilz<br />
lagun ona, / beste bati apuka ekiona. Lazarraga (B) 1154rb.<br />
(Lar). Alquilar. v. alokatu, alogeratu (2). Ez da, ez, guardiazibillei etxea alkilatzea negozio aundia!<br />
Ugalde Iltz 57.<br />
alkilatzaile. "Alquilador, alkilatzallea, alogeratzallea" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1106
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alkiler. "Alquiler, alkilera, alogera" Lar. v. alokairu (2).<br />
- ALKILERREAN. En alquiler. Bizikletak. Akuran, alkillerrean, edonok ikasteko ta erabilteko. Erkiag BatB<br />
61.<br />
- ALKILERREKO. De alquiler. Jeitxi nai izan zuan bai mando-gaiñetik (izan ere alkilerreko oietakoa izanik<br />
ez bait-zan fidatzekoa). Berron Kijote 105. Euskaldunaren mandoa, urrutitik, [...] ezagun zitzaion alkilerrekoa<br />
zana. Ib. 111.<br />
alkileratu. "Alouer" H. v. alkilatu.<br />
alkimia. "Alchymia, alkimija" Urt I 478. Misteriozko alkimia baten bidez jainkozko bihurtua. MEIG III<br />
106.<br />
alkimigile. "Alchymista" Urt I 478.<br />
alkimigin. "Alchymista, [...] alkhimigiña" Urt I 478.<br />
alkimilari. "Alchymista" Urt I 478.<br />
alkimista. Alquimista. Baina ez da alkimistarik itxuraldatze miragarri hori noiz eta nolanahi egin<br />
dezakeenik. MEIG III 142.<br />
alkin. Insignificante. "A ze alkiñe dan ori! = Ariña, kaskarra, eskasa dala adierazteko esaten da itzera jator<br />
au" Ayerb EEs 1914, 161.<br />
alkintxa. Neol. creado por AG, de al 'poder' y el suf. -kintxa. Atribución. Zerren Pillipe Españako<br />
bigarrena ta Bizkaiko lelengua jakintxuba zalako ta ekijan España-Erregetzat eta Bizkai-Jauntzat banako<br />
alkintxeak eukitten ebazala. "Conocía las distintas atribuciones". AG Bizkaitarra 1893 (n.º 1) 162 (ap. NeolAG).<br />
alkioitz (S ap. Lh; Saug Voc A Apend, Arch ap. Lh). Agusanado. v. baleiu.<br />
alkitran. Alquitrán. v. alkaterna. Zu izango zaitugu / danoren kapitan, / eziñ exeriko gera / edozein<br />
alkitan! / jarriko nizkizuke / sei libra alkitran, / erdiyak ipurdiyan / beste erdiyak praketan! Ud 40.<br />
alkitranatu. (Part. en función de adj.). Alquitranado. Arrantzaliak, beren sudesta, zira eta barrendik<br />
sagardoz alkitranatuak. Iraola 115.<br />
alkitsu. v. ahalkitsu.<br />
alkitxa. v. aulkitxa.<br />
alkitz. (Eskatu bai Jangoikoari egunorosko ogia ta) bitarteo bota sareak, in dilijenziak, segi laiak, alkitza,<br />
ailtzurra ta gañerakoak, eutxi errokai, orratxusteai, nork bere lanai (381). 'Podadera'. LE-Ir.<br />
alkixa (G-bet), alkuxa (G-bet). Alcuza.<br />
alkixa. v. aulkitxa.<br />
alkizi. v. akazia.<br />
alkizun. v. ahalkeizun; ahalkizun.<br />
alko. v. adalko.<br />
alkoba. "Alcoba" Lar.<br />
alkobatxo (Lar). (Dim. de alkoba). "Alcobilla, alcobita" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1107
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alkoi (Lcc, Izt C197), alkoe (V-gip), alkon (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal). Ref.: VocPir 435; Bon-Ond144;<br />
Elexp Berg (alkoe). 1. "Altanero falcón, alkoi altaneroa" Lcc. "Capirote de halcón, alkoian kapirotea" Ib.<br />
"Halcón común" MItziar Txoriak 29.<br />
2. "(Hb), alcyon (?)" Lh.<br />
- ALKOI ERLE-JALE. "Halcón abejero" MItziar Txoriak 30.<br />
- ALKOI PRAKA-GORRI. "Alcotán" MItziar Txoriak 29.<br />
- ALKOI TXIKI. "Cernícalo vulgar" MItziar Txoriak 30. Cf. VocNav: "Alkoi-txiki, cernícalo. Es voz vasca.<br />
También se le llama belatz txikia".<br />
alkoiko. "(V-ger), elegante. Parece indicar a alguien que se viste o vestía con paños de Alcoy" A.<br />
alkoizki (Lar, H (G)), alkozki (Hb ap. Lh). "Pulidor, de las que devanan" Lar. "Polissoir" Lh. v. igoizkin.<br />
alkokarra (det., Lar, Hb ap. Lh (alkokar)). "Alcocarra, gestos, [...] alkokarra, siñua" Lar.<br />
alkon. v. alkoi.<br />
alkondara. v. alkandora.<br />
alkontra. A la contra, en contra (?). Ardo asko tiratu / dizkigu Frantziak, / ur naste bete dira / sagardoontziak;<br />
/ ona merke erateko / alkontra guziak, / txarra galestitzeko / daude notiziak. JanEd I 20.<br />
alkontxo (Lar H). "Niño regordete, quieto y suave, hume potzoa, alkontxoa, ezopea" Lar. "Suave, aplicado<br />
a un niño, alkontxoa" Ib.<br />
alkohol (Lcc, T-L (-kool)), alkol (V-gip ap.Elexp Berg). Alcohol. "Alcohol [= 'polvo de antimonio']" Lcc.<br />
Tr. Los autores septentrionales lo emplean sin h, parece que por influencia del francés. En DFrec hay 16 ejs.<br />
de alkohol y 1 de alkool.<br />
Urinak alkoolean du behar suntsitu, beretzat hainbertze atxiki nahi zuken lilien orhoitzapenaren uztekotz.<br />
Beharrik du alkoola laket. JE Bur 88 (ref. a la fabricación de fragancias florales). Alkoolak dauka beraz orai<br />
lilien usaina. Ib. 88. Osalari jakintsuak esaten dutenez, alkoholak edo edarien espirituak ez dute gorputza<br />
elikatzen. Ayerb EEs 1916, 15. Aspaldidanik, gauza oketan jakintsun direnen arteko eztabaia da "izpiritua" edo<br />
"alkohola" gizonarentzat azkurri edo pozoina ote den. FIr 174. Ugorkiak (alkolak). GJaur Kimia 208. Ardaoak<br />
daukon alkol edo espiritua bitanola da. Ib. 208. Garbi zaiozu sabela alkoholarekin. Arti Ipuin 80. Zeugana nai<br />
dau, dardara zuriz, / alkoolak aidera legez. Gand Elorri 88. Itz ariña, itz mea, egalaria, alkoolaren izpiritua<br />
bezala gora dijoana. Vill in Gand Elorri 13. Neska gazteak bere puskak mahain gainean pausatu zituen.<br />
Alkolezko su bat piztu zuen. JEtchep 105.<br />
(G-azp, AN-gip, B), alkol (V-gip). Ref.: Etxba Eib (alkola); Gte Erd 68. Bebida alcohólica. "Alkolak<br />
galdutako gizon asko ziran sasoi artan" Etxba Eib. "Botillakada bat alkohol ustu zuen (G-azp, AN-gip), botilla<br />
bat alkool ustu zuen (B)" Gte Erd 68. Larogei dira ausi / dituan farolak, / bañan kulpa bakarrik / dauka<br />
alkoolak. JanEd I 70. Alkoholaren edo edarien espirituak urdalleko egosketa edo dijestioa oso naastutzen du.<br />
Ayerb EEs 1916, 16. Alkool tzarren desmasiak ikusirik, nazione guzietako buruzagiak abiatu ziren, behar<br />
zituztela edarien zergak azkarki goititu. JE Med 146. Makurrago joan ziren oraino gauzak, alkoola atera<br />
zutelarik beterrabatik, bihietarik, sukre-kanaberatik, sagarretik, gerezitik, adanetik. Ib. 146. Legeak berak ere ez<br />
du orainokoan nihun izan indarrik aski, ez Ipar-Amerikan ere, alkoolaren ganik jendearen, edo jendearen ganik<br />
alkoolaren, urruntzeko. Ib. 147. Ohe ertzean exeri zen Pierre, burua eskuetan hartuz. Behin batean... alkolean...<br />
ametsak ito... betiko. Mde Pr 152. Karrikako lehengo ostatuan sartu zen, bere amets etsigarria alkoholean<br />
itotzeko. Mde HaurB 109. Edan zuen irents zezakeen alkohol guztia. Ib. 96. Mota guztietako alkoholek<br />
koloraturiko egunak. Ib. 13. Hura, hor aldean dagoena, alkoholak hilik dago. Biharko egunik eztu ikusiko. Zazpi<br />
zaldi hiltzeko aña anizete edan du. Eztu salbatzerik. Arti Ipuin 81. Alkoolak iltzen eztituanak / sartuko dira<br />
tisiko. And AUzta 118. Gizon zahar koskoildu bat hurbildu zen, alkoolak zarkaildu, itsustua, bortiztua. JEtchep<br />
85. Batzuentzat, dirudienez, [zinema] zezenetako zaldi zaharrei begi-aurrean ezartzen dieten zapiaren ordezkoa<br />
da, alkoholaren gisako bizitza eta heriotzaren ahazgarria. MEIG I 172.<br />
alkoholatu. "Alcoholar, alkoholadu" Lcc.<br />
alkoholdun. Alcohólico (que contiene alcohol). Beren hitza emanik anitzek, eta atxikiz gero, ez edateko ez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1108
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aguardient ez eta bertze deus, edari xuri hoitarik, alkooldunik deusere. JE Med 96. Ez ordea alkooldun edaririk<br />
artu nai. Anab Aprika 19.<br />
alkoholikatu. Alcoholizar(se). v. alkoholizatu. Bazirela Nortamerikan etxeak, zointan jakintsuek<br />
sendatzen omen baitzituzten alkoolikatuak, berek zazkiten erremedio batzuei esker. JE Med 151. Alkoolikatzeaz<br />
aldiz, erran ditake aitamen buru eta gogo eskasak duela ardurenean egiten familia guziko zorigaitza. Ib. 155.<br />
alkoholismo. Alcoholismo. Ugorkondo edo alcoholismo ori ez da pattarra gure giza-soñean artzen duan<br />
nagusitasunaren agiriya besterik. IArt Itzald II 52.<br />
alkoholizatu, alkolizatu. Alcoholizar(se). v. alkoholikatu. Oiek ere, alperrikalduak, osasunik gabe,<br />
alkoholizatuta edo ugorkonduta daude. IArt Itzald II 51. Iñok ematen dizkan guztiak / berela zurrupatze'itu, /<br />
alkolizatuta iya il zan / nere diruak balitu. Azpillaga in Mattin 128.<br />
alkor. "Mineral de plomo no fundido (V-oroz)" A Apend.<br />
alkorano. "Alcoranum, alkoránoa, mahomet gezurtiáren libúrua, legéa" Urt I 478.<br />
alkorke. "Alcorque" Lcc.<br />
alkornoke. 1. "Alcornoque" Lcc.<br />
2. "Alquerque [='parte del molino de aceite donde se desmenuza la pasta de orujo']" Lcc. Se trata<br />
probablemente de un error.<br />
3. "Corcho de colmena" Lcc.<br />
alkortu. v. ahalkortu.<br />
alkosin. "Hablando de manjares o bebidas, repetición o acción de repetir, venir a la boca el sabor de lo que se ha<br />
comido o bebido" Asp ANaf.<br />
alkotai. "Nebli halcón" Lcc.<br />
alkotu (-khotü S ap. Lh Alth). 1. "Alkhotü. Bihitik tinkaka atheratzen diren landare mokoak" Alth in Lander<br />
RIEV 1911, 597 Lh: "Pousser des tiges ou des rejetons".<br />
2. "Alkhotü [...] (Lf), tailler" Lh.<br />
alkotx. v. alkuts.<br />
alkotz. v. ahotz.<br />
alkuntza. v. ahalkuntza.<br />
alkuts (O SP (sin trad.), Dv y A; H (-kh- L)), alkotx (Darric ap. DRA). (Pl.). "Les fesses" O-SP 222.<br />
"Alkutsak, subs. plur. (O) fesses" Dv. "Tendon et muscle" H, que cita a EZ. "Nalga. Alkutsak, las posaderas" A.<br />
"Lomo, ijar (Darric)" DRA. Harrietan herrestatzen tu Sathanek gorputzak / Zeñi zathitzen baitzaizte larru eta<br />
alkhutsak. EZ Man I 105 (la interpretación de Harriet parece convenir mejor a este ej.).<br />
alla. "Ailla (R-uzt), abuela (voc. puer.)" A. Cf. 1 allo.<br />
allaba. v. alauda.<br />
hallaber. v. hailabe.<br />
allabota. v. aligot.<br />
alladin. v. ailadin.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1109
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
allagatu. v. ailegatu.<br />
allakairu. v. alokairu.<br />
allako. Ta urduun allako iizi tzar ikaragarri'at asi ementzan zuloti irteten (G-goi). "Y entonces un<br />
voluminoso (= allako) monstruo enorme, terrible, empezó a salir de la caverna". JMB Mund III 30. ¿Por halako?<br />
allakuidaos. "Allakuidaos! (Interj.). [...] Allá cuidados, ahí te las arregles. Gero lapurretan eitten botsue,<br />
allakuidaos, nik abixau dotsut. / Allakuidaos, ori ezta nere arduria" Elexp Berg.<br />
allaluze. "Allaluzi, alto y delgado. Empleábamos esta palabra cuando eramos niños o jóvenes" Etxabu Ond 111.<br />
allana. v. alauda.<br />
allanatu. "Allanar, allanadu" Lcc.<br />
allarda. v. alauda.<br />
allardit. Zer ezta izaten egünko egünian! Allardit franko bazterretan. Eskual 8-5-1908 (ap. DRA, que no da<br />
significado).<br />
allart. v. allert.<br />
allategi. "Allategíe, el lugar cubierto para ordeñar las ovejas o tenerlas cuando está malo el tiempo" Iz Ulz.<br />
allatu. v. ailegatu.<br />
alle. v. 1 aila.<br />
alleba. "Alleba: tori [= 'toma, ten']" Etxabu Ond 112.<br />
allebre. v. ailorbe.<br />
allegitu. "(S; Chaho ms.), disimular" A.<br />
allego. "Discusión, pleito. Allego bille dabil ori. Allegoa ipinkotzu gero" Totor Arr.<br />
allegretto. Allegretto. [Lanak] euskera utsez idatzi bear dira; [...] Berarizko itzak ordea, allegretto ta abar,<br />
nai dan izkeraz. EEs 1913, 108.<br />
aller. v. allert.<br />
allere. v. ailara.<br />
allerki. Diestramente. Cf. allert. Egiten zutena allerki ta garbiki egiten. "Avec dexterité". Birjin 581.<br />
allert, allarte (V-m ap. Etxabu Ond). 1. (Uso predicativo). (Estar, etc.) alerta. Incluimos tbn. en esta acepción<br />
el ambiguo "Allarte, alerta" de Etxaburu (Ond 111). Cf. alerta. Loa gabean ariña, eta / begiak allert egunez.<br />
Izt Po 144. Bañan Gipuzkoatar zintzo ernaiak arkitzen ziralako allert, Franzesen mugida guztiai kontu ondo<br />
arturik, joan ziran bear orduko Irun-aranzungo arraira bost milla probinziatar ondo armatuak. Izt C 323s.<br />
2. (V, G ap. A (-ill-)), allart (BN-lab ap. A (+ -ill-)), aller (S-saug ap. Lh). "Aillart (BN-lab), activo para el<br />
trabajo" A. "Éveillé" Lh. Or dut Serantes mendia / begien ikusgarri; / aillarta, jeikia, / Kantauriren bularrezbular<br />
jarria. Erkiag EG 1956 (1-2), 7. "Gure haurñia aller-allera dizügü, notre petit enfant est tout guilleret"<br />
Lh.<br />
3. aillart (BN-mix ap. A). "Neskato aillart bat, muchacha muy ligera, de conducta sospechosa" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1110<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
allertu. "Allertü (S), devenir guilleret" Lh.<br />
- ALLERXETAN. "(S-saug), en train de se dégourdir" Lh.<br />
allibre. v. ailorbe.<br />
hallikatu. v. harilkatu.<br />
halliko. v. harilko.<br />
hallikondo. v. harilkondo.<br />
alliska (AN-5vill ap. Gte Erd). Grito. "Nik agudo egiten dut alliska (AN-5vill)" Gte Erd 236 (junto a kurrizka,<br />
karraxi, etc., de otras zonas). v. aliaitza.<br />
alliskaka. Gritando. "Ori segidun asten da alliskaka (AN-5vill), [...] segitun asten da karraxika (AN-gip)"<br />
Gte Erd 236.<br />
1 allo. "(R-uzt), abuelo (voc. puer.)" A (s.v. aillo). Cf. alla.<br />
2 allo (aillo S ap. A). 1. "Alerta" A. Arrunt dügü allo handia / petik jiten ezagütü. 'La grande alarme qui<br />
venait d'en-bas'. Casve SGrazi 130.<br />
2. "Allo (S-saug), air décidé" Lh.<br />
allo-allo. "Se promener" Lh (s.v. allallo). v. aillallo.<br />
allogaitz. "(S-saug), de caractère inquiet" Lh.<br />
allorba. v. ailorbe.<br />
allos (V-m). Ref.: A RIEV 1934, 50; Zubk Ond. "En el juego de la pelota, cuando al entrar en el frontón<br />
veíamos partidos de algún interés, preguntábamos [...] zelan dagoz? Y si los jugadores estaban a iguales tantos,<br />
nos respondían: allos dagozak" A RIEV 1934, 50. "Empate en un partido" Zubk Ond. v. ados.<br />
allostu (V-m ap. Zubk Ond). "Empatar un partido" Zubk Ond. v. adostu.<br />
allo(t)z. v. ahotz.<br />
hallstatt-aldi. Hallstatt, primer período de la Edad de Hierro. Hallstatt-aldi ondoren muño orren gañean<br />
erri bat zegon. JMB ELG 119.<br />
allu. v. 1 alu.<br />
allubre, allubri. v. ailorbe.<br />
alluet. v. aligot.<br />
almadia. "(AN, BN, R), almadía, balsa, conjunto de maderos transportados en un río" A.<br />
almadiero. Almadiero. Galdegitzen xu ere ia badenez kemen almadiero uskaldun zomait, baia kemen<br />
eztago almadiero bat ere. ZMoso 84.<br />
almadraka (AN, Ae, Sal; Aq 613 (AN), Añ (AN), ZMoso 66), almandraka (Ae, Sal), almadrakea (det., Lcc).<br />
Ref.: A; A Apend (almandraka); CEEN 1970, 358. Colchón. "Almadraque" Lcc. "Almandrakak arrotu (Ae,<br />
Sal), lastamarragak astindu" A Apend. Cf. lastamarraga.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1111
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
almai(t)z. v. almeriz.<br />
almaka (L, B ap. A; SP, Lar, Hb ap. Lh, H (G, L, BN, S)), almehaka (BN-baig ap. A), almeka. 1. Ijada,<br />
costado; hueso del costado. "Os du côté" SP. "Le côté" H. Cf. VocNav s.v. alme. v. aldaka (3), 2 mehaka,<br />
saihets. Bentzuturik herioa berze garratzagoaz, / Eta almaka idekirik lizarrezko dardoaz. EZ Man II 16. Idia<br />
edo behiak almaketan min duenian zer egin behar den. Mong 590. Ezagutu duzuenian idiak almaketan oinhaze<br />
duela [...]. Ib. 590s. Bertze batzuek atheratzen diote odola almeketako zainetarik. Ib. 591. Hartarakotz atherako<br />
diozue odola almeketarik. Ib. 590. [Neskak] labainak ditu meakak (almakak, sarkutzak), baiña / saskittoa<br />
tinkatzeko / naiko nabari. Nekez ikusi / ditiot beso ta zango. "Sus caderas no son muy salientes". Or Eus 86.<br />
2. "Tendon" SP.<br />
Etim. Como puede verse, la única forma que podemos atestiguar es almaka, almeka (almehaka tiene la<br />
aspiración en posición irregular). Véase, con todo, infra s.v. mehaka.<br />
almameru. v. amameru.<br />
almanaka (Urt IV 63, T-L), armanaka (VocBN), armainaka, almanak (Chaho), armanak (Gèze). <br />
Almanaque. "Calendarium" Urt IV 63. "Almanach" T-L. v. egutegi. Dela Epakta kontubaren medios edo dela<br />
Armainakaren medios. INav 136. Aurtengo gure Almanakan irakurtu dituzketzuen koplaldietarik bat [...] harena<br />
zen. HU Aurp 165. Aurtengo Eskualdun-armanakan aipu den laborari zahar batek. HU Zez 85. 1933ko Gure<br />
Almanakak erraiten daukunaz. Zerb Azk 79. Gaur lurbira osoan antolatzen dira Almanakak eta asko oso<br />
ernagarri eta dotoreak. MEIG I 205.<br />
Títulos de publicaciones: Almanak Uskara edo Ziberouko egunaria (1887-1888). Armanak Uskara edo<br />
Ziberouko egunaria (1889-1914). Eskualdun Gazetaren Almanaka (1888-1910). Eskualdun Onaren Almanaka<br />
(1904-1907). Escualdun Almanac edo egunari berria (1884-1887). Escualdun laborarien adiskidea eta<br />
conseilaria presuna suerte guzientzat on dena. Egunari edo Almanaka (1849-1911). Gure Almanaka (1926-<br />
1939; 1946-). Gazteen Almanaka (1934). Egunaria edo Almanaka.<br />
Almanaken egin. "Se bercer de chimères". Hb GH 1929, 82.<br />
almandongilla. v. albondigilla.<br />
almand(r)orratz. v. albainorratz.<br />
almanjera (V-m ap. A EY). "Olatak elizan oial balzpean eukiten ebezan Lekeition eta Diman. Oial baltz aren<br />
izena (Arabe-izkeratik artua ez ote?) almandxera zan; Diman eleizpañua" A EY I 206.<br />
almaza (AN ap. A Aq 948 (AN)), almuaza (Lcc). Almohaza, instrumento para limpiar los caballos. v. 1<br />
karatosa.<br />
almazari (AN-larr ap. Inza). Caballo entero. "Beorrak: [...] beorra (emea), almazaria (arra), ta osatua bada,<br />
zaldia" Inza EEs 1915, 210.<br />
almazatu (Aq 948 (AN)), almuazadu (Lcc). Almohazar, restregar con la almohaza.<br />
almazen (G-azp ap. Gketx Loiola). Almacén. "Almazen bat beteko luke gure etxean dagon trasteleriak" Gketx<br />
Loiola (s.v. trasteleri). v. biltegi. Gobernadore Jaunen / diposizinuan / dagoz materijala / fabrika guztijan<br />
[...] erregen almazenera / eruan artian. DurPl 113. Itzaiñ bat almazenera xistuz zoala behin, / [...] orga bat<br />
zuhaiñekiñ [...]. Gy 131. Ontziratu nintzan / morroian gisan, / ta berrogei egunean / Habanara eldu ginean. /<br />
Ontzien armadoreak / Bizkaitar gizon nobleak / euren etxean almazenean [...] artu nenduan pozagaz. Azc PB<br />
126. Bertso bi paratzeko / artu dut ordena: / politak fundamentuz, / alik laisterrena; / irikitzera noa / nere<br />
almazena, / farraz zabalduko da / arrimatzen dena. Noe 40. Al baldin badet bizi nai nuke / oso bide zuzenean, /<br />
diruagatik ez det sartu nai / Judasen almazenean. EusJok 66. Bertsuen almazena / ez daukat aparte. Tx in Imaz<br />
Auspoa 24, 140 (v. tbn. Tx B 112). [Jana] gutxiegi danean berriz, [...] gorputzeko gordeleku, gordairu edo<br />
almazen bezelako lekuetatik artzen du [beiak]. Oñatibia Baserria 66. Egur-almazen batean. Salav 27.<br />
Almazenean zeuden zaku-patatak [...] bizkarrera jasotzen. Ib. 104. Almazeneko irterak... Gaur, lan aundia degu.<br />
NEtx LBB 136. Oraintxen ere kantatu dezu / oso bide zuzenian, / [...] Orandik ere bertso bikañak / badira<br />
almazenian. Lasarte in Uzt Noiz 116. En DFrec hay 8 ejs.<br />
v. tbn. PE 146. SM Zirik 106.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1112
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alme. "1.º (L-ain-sar, R), cierta carne de la res [...]; 2.º (Lc), la parte media del cerdo [...]; 3.º (L-sar), ijada" A.<br />
Cf. VocNav s.v. alme. v. almaka.<br />
almea. "Almea, corteza del árbol estoraque" Lar DVC 153.<br />
almeiz. v. almeriz.<br />
almeja (FauMar 122). Almeja. Almeja edo txirlak. Cocinan 29 (tít.).<br />
almejia. "Almexia, vestido delicado antiguo de señoras" Lar DVC 153.<br />
almeka. v. almaka.<br />
almen. v. ahalmen.<br />
almena (Lcc, Lar). Almena. "Almena de torre, torrean almenea" Lcc. "Almena puede venir del vascuence<br />
mena, menea, señorío y poder, y desde las almenas se señorea el campo, almena, almenea" Lar. Iausi da<br />
zerurean arria, / Aurkitu dau Lastur-en torre barria, / Edegi dio almeneari erdia. TAV 3.1.5, 75. Nork esan gure<br />
ibillkari guziz jaieratsuaren atsegiñ eta negar-malko gozoak, ango almeneak eta torreak ikustean? Aran SIgn<br />
39.<br />
almendra (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, Lar, Añ, Lcq 75). Ref.: VocPir 662; Bon-Ond 149. 1.<br />
Almendra. "Alloza, arzolla, almendra berdea" Lar. "Almendrón, almendra andia: berri gezurtiai ere alaxe<br />
deitzen zaie" Ib. "Piñonata, conserva, almendra orriz, almendra kizkurrez egindako gordakaia" Ib. v. arbendol,<br />
1 amanda, armenda. Iñosko alditan ikusi eneutsan [arbolari] almendra garau bat. Añ LoraS 8. Eta eraman<br />
zaiozkazute gizon ari eskeintzariak, erretxiñaren eta eztiaren, [...] eta almendren piska bat. Ur Gen 43, 11 (Urt<br />
arbendol, Dv amanda, Ker ur). Ogia, aleak, almendrak, mota askotako fruta, tabakua ta... Jainkoak daki zenbat<br />
gauza saltzen zituztenak. Anab Aprika 18.<br />
v. tbn. Cocinan 31.<br />
2. Almendro. v. infra ALMENDRA-ONDO. Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, [...] garau<br />
eder gozoakin ondo janzitako gerixa, aran, [...] almendra, gaztaña [...]. Izt C 2.<br />
- ALMENDRA-ONDO. Almendro. Almendra-ondoak, iko orri zabalak, ur erreten bereziak. Erkiag BatB 168.<br />
almendrada. "Almendrada, almendrada, almendradea" Lar.<br />
almendradi. "Almendral" Lar. "Allozar, almendradia , almendrategia" Ib.<br />
almendrategi (Lar), almendregi (Lar). "Almendral" Lar. "Allozar, almendradia , almendrategia" Ib.<br />
almendratu. Almendrado. Almendratuak. Amasei ontza azukre, amazazpi ontza almendra, lau arrautza<br />
zuringo [...]. Cocinan 51.<br />
almendregi. v. almendrategi.<br />
almendro, almendru (Lar, Añ, Izt 10r, Lcq 75). Almendro (Amygdalus communis). v. ALMENDRA-ONDO,<br />
arbendolondo. Almendrua, mingrana, marrubi [...]. Izt C 137. Onetan jatort gogora gure Kolejioko<br />
almendru bat. Añ LoraS 8. Len esan dodan almendro eroak, ikusirik alper alperrik betetan ebala hortuko lurra,<br />
agindu eban, jo sustraitik, ta bota egieela surtara. Ib. 12.<br />
almendroi. "Almendro árbol, almendroia" Lcc. v. almendro.<br />
almendun. Almenado. Erri aberatsa, biztanle langillez betea; almendun-ormaz gogor barrutitua eta<br />
gaztelu garratz batekin ondo gordea. J.C. Guerra Ezale 1897, 90a.<br />
almeriatar, almeritar. Almeriense (ref. a la cultura, civilización). Almeria-tar lantzea Aprikatik sortua zan.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1113
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
JMB ELG 64n. Eneolitos aldiko euskotarren giz-eredua Almeria-tar lantzekoenagandik eta beroien ondorengo<br />
ibertarrengandik oso berezkatua beti izan degu. Ib. 64 (71 almeritar).<br />
almeriz (V, G, R; Añ), almaiz (V-m-gip, G-azp-to, AN, B), almaitz (V-gip, AN-araq), almiz (V), almeiz (Vgip),<br />
almirez (Lcc), amirez (Lar, Añ). Ref.: A (almaiz, almeriz, almiz); AEF 1928, 30; Urkia EEs 1930, 9; Iz<br />
ArOñ (alméiz); Satr VocP (almaitz); Elexp Berg (almaitz). Almirez, mortero. "En la cocina hay [...] almirez de<br />
madera (almaize) donde se machacan las especias que han de entrar en la composición de las morcillas (G-azp)"<br />
JMB AEF 1928, 30. "Almaiz (= zaparri). Barazuri, ale ta liñazia txetutzeko ontzia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 9.<br />
"(AN-araq), instrumento para moler algunos ingredientes de cocina" Satr VocP. "Mortero, almirez. Almaitz<br />
zarrak estimaziño aundixa dauke" Elexp Berg. Cf. LzG: "Ytt. un almeriz con su mango de peso de cuatro libras<br />
en veinte y dos rs. (Inv. Ciriano, 1768)". Cf. VocNav s.v. almeriz. v. mortero (2).<br />
Eta idortu ondoren, jotzen dira almerizean edo motrairuan. It Dial 17 (Ur almerizian edo motralluan; Dv<br />
xurru marteluetan, Ip zapharri batetan). Prejitzen da tipula mantekan triparekin batera eta guzihura almerizean<br />
ondo jo. Cocinan 16. Bi arrautza gorringo almerizean joak. Ib. 28 (22s motrallu edo almeriz batean). Almiretzia.<br />
EEs 1915, 111 (respuesta a la adivinanza Kon kon biribi. Zer da? (EEs 1915, 93)). Almaixian ura jo ta austu<br />
gura ixatia baño be alperrago. Otx 90. Eskontzetan eztairik ematen eztuen senar-emazteai adarra yotzen<br />
zaieten, almaizak eta zintzarriak. A EY I 278.<br />
- ALMIREZ-ESKU (Añ; almeriz- Añ; almaizesku AN-larr ap. Asp Leiz). Mano del almirez. "(Mano de) almirez,<br />
(c.) almeriz eskua, kirtena" Añ. "Mano de mortero, [...] almirez eskua" Ib. En Lcc almeriz manoa, con mano no<br />
vasquizado.<br />
- ALMIREZ-KIRTEN. "(Mano de) almirez, (c.) almeriz eskua, kirtena" Añ.<br />
- ALMIREZ-TXURRU. "(Sal), almirez" A.<br />
- ESKU-ALMIREZ. "Esku-almaitza, [mortero] portátil (AN-araq)" Satr VocP.<br />
almete. Almete. Agindu bait zuan itz ori beteko zuala, alik eta buruko almetea kendu arte Malandrinori.<br />
Berron Kijote 205.<br />
almetxa (Chaho), almortxa (H), almutx(a) (Chaho, H; -mutx Hb ap. Lh), almuxa (det., SP), amurtxa (L ap. Lh<br />
(s.v. almortxa); H). "(O), amorce d'armes" SP. "Amorce de fusil" H. "Poudre fine qu'on met dans le bassinet<br />
d'une arme à feu ou autour de la lumière d'une pièce d'artillerie; amorce" Chaho.<br />
almutx(a) (Chaho; -mutx Hb ap. Lh). "Mèche d'arquebuse; mèches soufrées qu'on attache aux granades et<br />
avec lesquelles on met le feu aux mines" Chaho. "Mèche de mine" Lh.<br />
almitx (Hb ap. Lh). "Bassinet d'arme à feu" Lh.<br />
almetxako (SP A). "Amorce de bassinet. Almetxakoak huts egin dio" SP. "Cebo de la cazoleta en las armas<br />
de fuego" A. Tanto almetxa como almetxako parecen estar relacionados con rom. mecha (en SP mitxa).<br />
almez (Lar Lcq 70 y 147). "Almez, almezo, árbol, con un fruto como cereza pequeña, almeza" Lar.<br />
almialma, -arma. v. armiarma.<br />
almibar, almiber. Almíbar. Dulzatzekó idisagárra, usatubeárda almibár ta zukúre. LE Matr4 535. Berau<br />
da almibera zeinetan gordetan dan ezaindu baga kastidade lora argal-mea. Añ LoraS 171. Garbitzen edo<br />
klarifikatzen da libra bat azukre almibar fuertearen puntuan ipiñi arte. Cocinan 46 (47 almibar fuertea).<br />
almimer. "Las manzanas asadas, con las que se hace un postre muy estimado al que se da el nombre de<br />
almimera. Las manzanas preferidas son las sosas (sagar gasak), las cuales, después de asadas, las hacen pedazos<br />
y las ponen en vino, echándoles azúcar encima (V-arr)" AEF 1922, 73.<br />
almiber. v. almibar.<br />
almidoi (Lar, Añ, H (s.v. amiuna)), almidon (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 147; VocPir<br />
549. Almidón. v. amirun, enpesa. Alkondara ta gona zuri almidoi ta burdin beroagaz gogortu ta<br />
leunduak. Ag Kr 42. Potasak, gozatu egiten du sagar-ondoa: potasa ori gabe, ostoak ezingo luteke almidoirik<br />
eta gozorik (azukarrik) bereganatu. EEs 1916, 268. Uruna gusti ta berotu ezkero, almidoi-garauak azi edo<br />
anditu egiten dira. GJaur Kimia 230. Arkondara zurietako almidoia. Arti Ipuin 58.<br />
almidoitu (Lar DVC 153), almidoatu (Lar). Almidonar. v. amirundu, enpesatu. Paineluak jaboneetia,<br />
almidoitutia . fB Olg 57.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1114
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
almiente. v. almirante.<br />
almilla. v. amila.<br />
almimer. v. almibar.<br />
almimoru. "(G-nav), araña" A. v. armiarma.<br />
almiranta. "Almiranta, navío, almirantearen onzia, almiranta" Lar.<br />
almirantazgo. Almirantazgo. [Don Juan de Lazarraga] katedratiko Kanonesetakoa Unibersidade onetan;<br />
Almirantazgo errealean salatzalle. Izt C 487.<br />
almirante (Lar), almirant. 1. Almirante (en la Armada). "Almirante, itsasoan agintari dana, agindea duena,<br />
almirantea" Lar. "Almirantazgo, almirantía, almirantearen zuzenpidea" Ib. v. amiral, izkudaburu. Esan<br />
didate armadaz ezin partitu zirenian almirantaren unzia gutxi bat deskalabratu zitzaiela. (c. 1597). FLV 1993,<br />
457. Gastelako Almirante jenerosoa / sar zidin orduan animosoa. EgiaK 88. Belaunez lurrean Franzia gustia: /<br />
Almirante jauna, miserikordia! Ib. 87. D. Antonio Okendo Almirante Jenerala. ES 117. Don Antonio Alliri izan<br />
zan Almirante itsasoko Indiaetara bideko armadan. Izt C 464. D. Diego Aszensio de Vicuña Almirante Jeneral<br />
itsasoko ta leorrekoa. Ib. 477. Agertu zan Jaizkibelko mendian Españatar martiztia, oñezkoak Alfonso Enriquez<br />
Gaztelako Almirantearen mendean. Zab Gabon 95. Aiuntamentubari / eman diye parte, / balkoyian jarrita /<br />
daguela Almirante (Interpr?). Xe 201 (¿nombre propio?; se refiere a un toro). Begiyak erne zeuzkan, / belarriyak<br />
tente, / esan nuen ote zan / lengo Almirante. Ib. 207. --Mundura etorri nindukan Uliya mendiyan Okendo bezela.<br />
--Orduan Almirantia aiz? diyo Kintuak. --Almirantia? Iraola 99. Sorbaldaz azkarra, menditarra ibilkeraz,<br />
mintzuraz gizaldi zarretako izkudaburua (almirantea). A Ardi 56. Okendo izkudaburu (almirante) aren bi<br />
arreba, lekaime izan ziran Lasarteko komentu onetantxe. Ib. 78. Ez dugu Errenterian gizon sonatu gehiegirik<br />
izan: zenbait kapitan eta gradurik gabeko gerra gizon, almirante pakezale bat [...]. MEIG II 106. En DFrec hay<br />
8 ejs. v. tbn. EE 1884b, 230.<br />
(Con nombre propio). Don Blas de Lezo, gizon gogoangarria, Kartagena Indiaetakoa ertsitua zegoela,<br />
Almirante Vernonen kontra gordezkeratu izan zeban España guztiaren pozkida beterako. Izt C 464. Karta bat D.<br />
Jazinto Antonio Etxebarri Almiranteari bere ama Doña Maria Ana de Loberak [egiña]. Ib. 464.<br />
2. Almiranta, nave almirante. v. almiranta. Doña Ana Franziako Erregiña begira arkitzen zirala bota izan<br />
zan urtara, Santa Ana deitzen zitzaion Almirante andi ospatsua. Izt C 128. Zeñak iraun zeban arratsaldeko zazpi<br />
orduetatik bigaramun goizeraño, gizon bat bakarra ere Kapitanatik galdu bage; eta bost baizik ez Almirantetik<br />
ere. Ib. 463.<br />
3. (Ae), almiente (G-nav), albiente (G, AN). Ref.: A (albiente); A Apend (almiente); A Aezk 289; Ond Bac<br />
(almiente). Alguacil; antiguamente, alcalde de un Almiradío. "Erderazko alguacil esateko berba asko daukaguz:<br />
amabia ta merinoa (Gipuzkoako Goierrin), amar-gizona (Aramaio-aldean), amarren-gizona (Oñatin bertan),<br />
albientea (Naparroan), prostua (Zarauzen), txinela (Bilbon)" A Ezale 1897, 62a. Cf. VocNav: "Almirante.<br />
Alcalde de un Almiradío (Navascués). Nombre que dan al alguacil en los pueblos de la Barranca y en Oroz-<br />
Betelu". Cf. MEIG I 227: "Almirante nabarmenegia iruditzen zitzaiolako edo, zertxobait itxuraldaturik hartu<br />
zuen Azkuek: albiente, Gipuzkoa-Nafarroetako zenbait herritan jasoa, eta eraskinetan Etxarri-Aranazko<br />
almiente. Halaz ere, aitortzen du bere Aezkera-n almirante dela hango hitza". v. Egan 1962, 299-300. v. amabi,<br />
merio. 1150-an Almirante bat zan errian, nola itsasoko gauzak arretaz begiratuak etziran izango? Etxeg<br />
RIEV 1908, 191 (los almirantes de San Sebastián eran cargos civiles que nada tenían que ver con el mar).<br />
Ukatzen duenari, zemai edo kastigutzat kentzen zaion diruarekin, iru zati egingo dira: bata Erregerentzat, bestea<br />
errian dan Almirantearentzat eta irugarrena alkatearentzat. Ib. 118.<br />
almirantorde. 1. "Vice-almiranta, almirantordea, almirantaren urrena" Lar.<br />
2. "Vice-almirante" Lar.<br />
almirez. v. almeriz.<br />
almirikoka. v. albarikoke.<br />
almiritx (Sal ap. A). "Una hierba. Almiritxa zer xun? Belar bat, xankarron-luze, me, gariak bezala burua du,<br />
bikor xexe anitx gaiztoak txu. Loloaren iduri xu" A. Cf. albitz.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1115
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
almitx. v. almetxa.<br />
almitz. v. albitz.<br />
almiz. v. almeriz.<br />
almizkle-belar. "Geranio de olor, almizkle bedarra (Geranium moscatum)" LandHizt 371.<br />
almoada, almuada (V-gip; Lcc), almueda (V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (almuada). "Almohada,<br />
cojín. Se conoce el sinón. belarrondokua, pero no se usa, siendo homófona de otra voz de distinto sentido. Otro<br />
sinón. más oído: buruko. Eta eldu zanian toki batera, gurarik bertan eiñ gaba euzkixa sartzen zanetik, artu eban<br />
ango arri bat buru azpirako almuadatzat, eta bertantxe lotaratu zan (Gen 28-11)" Etxba Eib. "Almuedia ero<br />
burkua. Burkua be asko esaten dou ta almuedia be bai. [...] Almuera ere entzun daiteke" Elexp Berg. Cf.<br />
Echaide Orio: "Almoda, almohada". v. 1 buruko (2). Ondo pensezazu, ta buruko edo almoada onen gañean<br />
beti lo egizu. Cb Eg II 196 (v. tbn. Just 92). Asi zan Abisai ebagi nairik buruba Sauli, baña galerazo eutsan<br />
Dabidek, ta bakarrik artu eutsazan Sauli señaletzat bere almuadiaren onduan eukazan lantzia, ta basua. JJMg<br />
BasEsc 180. Bedarrak almueda / Ogetzat pesebria. Balad 198. Eta orduan kendu zion almohada eta gelditu zan<br />
buruz bera. And AUzta 50.<br />
- ALMOADA-AZAL (almuada- V-gip ap. Etxba Eib; Lcc; almuadazal V-gip ap. Elexp Berg; aulmeda-asal Vgip<br />
ap. Iz ArOñ 236). "Funda de almohada. Lixiberiak almuada-azal bat galdu desta, la lavandera me ha perdido<br />
una funda de almohada" Etxba Eib.<br />
- ALMOADAPEAN. Debajo de la almohada. Sorgiñak orduan esan zion: ukuitzen banazu alkandorarik<br />
etzaizu paltako almoadapian. JMB OC II 512 (ap. ELok 215).<br />
almoadatxo. Dim. de almoada. Ifinten bada irakurten, itxiten jakoz begiak. Asten bada josten, jausten jako<br />
burua almoadatxoen ganean, oeko aburdiko ganean legez. Añ LoraS 101.<br />
almodrote. Almodrote. Almodroteagaz dok au bere biziko yanaria. Or Tormes 81.<br />
almojaban. Almojábana. Tartetan emakume batzuk, almojabanaz eta iukarekin egindako ogia zeramatela.<br />
JAIraz Bizia 44.<br />
almojarifazgo. "Almojarifazgo , almojarifazgoa " Lcc.<br />
almojarife. "Almojarife , almojarifea " Lcc.<br />
(almondera). "(Salvatierra). Tela de cáñamo muy basta" Baraib 147.<br />
almondrongilla. v. albondigilla.<br />
almoneda (Lcc, Lar, Añ). Almoneda. "Puja de almoneda, almonedean pujea" Lcc. "Pujar en almoneda,<br />
almonedean pujaitea" Ib. Kandelan edo almonedan gauzak ematen badira ixilka, agertu ez ditezen kontra<br />
egin lezakeenak, oek dira tranpa debekatuak. AA II 182.<br />
almonedatu, almoneratu. Vender en subasta pública. [Balia] errematian gero / jarri zan saltzeko, / sei<br />
milla errialian / almoneratzeko; / iñork etzuan artu / balia ezertako, / baiña baliyo zuan / koipe biurtzeko.<br />
Arrantz 109.<br />
almora. v. harmora.<br />
almorrana (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). Almorrana. Almorranak osatuteko auxe egin bear da: ur otza<br />
edan (V-ger). A EY IV 259.<br />
- ALMORRANA-BELAR. "Almorrana-bedar. [...] Ezin izan dugu atera ez izen zientifikoa ez erdarazkoa. Sustar<br />
oso luze eta handiak omen ditu. Sustarra xehetu eta almorranaren gainean jartzen da. Zenbait basarritan landatu<br />
ere egiten da" Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1116
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
almortxa. v. almetxa.<br />
almortzatu (AN-olza; Lcc (-rzadu)), alamortzatu (AN-olza), armozatu (V), amortzatu (G-goi-azp),<br />
aldamortzatu (Ae), aldamozatu (Sal). Ref.: Bon-Ond 159; EI 149 y 320; Elexp Berg (armozau). Almorzar;<br />
desayunar. "Desayunar. Beti prixaka armozatzen dot" Elexp Berg. v. gosaldu, askaldu. Zer nai daude<br />
almorzadu orren mezedeok. Mic 13r. Jarri ditez zeure mesedeok almorzetan. Ib. 13v. Jagi zaite; almorzau<br />
daigun zerbait. Mg PAb 67. Almorzau daigun orain. Ib. 69.<br />
almortzu (V-gip, G-azp), amortzu (G-goi; VocZeg 287), armozu (V-gip), armuzu (V), alamortzu (AN-olza,<br />
Ae), aldamortzu (AN-olza, Ae), alamorzo (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 153; EI 320; Etxba Eib (armozua); CEEN<br />
1970, 346; Elexp Berg (armozu). Almuerzo; desayuno. "Déjeuner" Bon-Ond 153. "Preparar el almuerzo,<br />
amortzue maneatu" VocZeg 287. "Zortziretan izaten zan Eibar-en armozua, eta armozutan, kafia eta esnia"<br />
Etxba Eib. "Desayuno. Gaur ze jan dozu armozutan?" Elexp Berg. v. gosari, askari. Orri errasti gei emon<br />
dite jatekoa ta ez almorzua. "Ésa ya se llamará comida y no almuerzo". Mic 14r. Mutil ekarguk almorzua urten<br />
artean. Ib. 13r. Almorzu ona erango degu / tortilla on bat urdaiaz. Gamiz 206. Zer esan bada komulgatuta<br />
laster, [...] dijoazanak gatik gosari edo almortzua artutzera. Mg CC 239. Eztaukat bada almorzutako gogo<br />
andirik; bada bart larregi apaldu genduban, ta erreguelduak jatortaz. Mg PAb 119. Armusu ta bazkari galantak<br />
izango dozak. Bilbao IpuiB 52 (v. tbn. 24).<br />
almote. v. almute.<br />
almuada. v. almoada.<br />
almuaza. v. almaza.<br />
almuazai. "Ganadero de ganado, almuazaia" Lcc.<br />
almudea (det.). "Narrue sujetetako edo adornetako da. Galtzu eskutekas iten da trapu baten batute, da<br />
lusangea da idi bien adar ganean kabitako modukoa; erredondoa da, bueltan bueltan eskutea batzean dalako, ba<br />
trapuegas" Ibarra Dima.<br />
almueda. v. almoada.<br />
almuera. "Almúeraak, las piedras laterales de un caño" Iz ArOñ. Cf. harmora.<br />
almufrex. "Almofrex" Lcc.<br />
almuska. "(B), bultos, por ej., de los bolsillos" A.<br />
almute (AN, Sal; SP, Aq 949, Añ (V, AN), H, ZMoso 65), almote (AN; SP, Izt 86v), amuta (G- nav). Ref. A<br />
(almote, almute); Ond Bac; Iz Ulz (almóte); Gte Erd 195. 1. Almud, medida para cereales equivalente a medio<br />
celemín. "(O), sorte de mesure pour le grain, picotin" SP ( O Not 46). "Almotea golkoan. Frase proverbiale<br />
pour dire, il a son dessein caché dans le sein; autrement hitz ederra emaitea eta barrenean gaitzerizkoa idukitea"<br />
Ib. "Mesure pour grains, partie d'un boisseau" H. "Almute bat arto eman astoari (AN-gip)" Gte Erd 195. <br />
Dirade erregua eta erregu erdia eta gaitzurua eta almotea (Cildoz, 1773). RIEV 1932, 566. Nastekatu iror<br />
almute irinekin. Hual Mt 13, 33 (Samper irur negurri edo zelemin, Echn iru irin negurritan, Ur iru neurri<br />
iriñetan). Anizko Ganix dantzan asten da / oin batekin erpiñean. / Berak dantza, berak kanta, / almute baten<br />
gaiñean. "Encima de un almud (décima sexta parte de la fanega)". Or Eus 168.<br />
2. (Ht VocGr 387, Lar, H), almote (Chaho). "Motif, arrazoiña, almutea" Ht VocGr. "Il a son motif, badu bere<br />
almutea" Ib. "Motivo" Lar. Puede ser una mala interpretación de la expresión almutea golkoan (cf. supra).<br />
- ALMUTE-DANTZA. "Danza típica de Navarra, así llamada porque consiste en saltos, cambios y trenzados de<br />
pies junto a un almud de madera colocado, boca abajo, en el suelo. Se baila en Alcoz (Ulzama)" VocNav.<br />
almuterdi (BN), amuterdi (G-nav). Ref.: A; Ond Bac 388. Medio almud.<br />
almutx(a). v. almetxa.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1117
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
almuxa. v. almetxa.<br />
alnarbola. "Alnus, alnárbola, ibaiárbola" Urt I 482.<br />
alnarboldi. "Alnetum, alnarboldija, alnarboltégia" Urt I 482.<br />
alnarboltegi. "Alnetum, alnarboldija, alnarboltégia" Urt I 482.<br />
alnaztu. Neol. creado por AG, de ali 'alimento' y naztu 'mezclar'. Promiscuar. Zer da alnaztu? Alnaztu da<br />
jakaldi batan aragija ta arraingija artu. [...] Gomutau bai-dogu, illabete onen 22an zeintzuk diran kistarrak<br />
alnaztu biar eztaun egunak. AG 1444.<br />
1 alo (Aq 392 (G), VocBN). (Interj.). "Ea, vamos, goazen, alo (G)" Aq 392. "Mot excitant à une action, à un<br />
mouvement prompt. Alo! goazen, allons, partons, marchons. Alo! habil berhala! allons, va tout de suite" VocBN.<br />
Tr. Documentado sólo en textos septentrionales.<br />
Alo, ene mitilak, alo, / behar düzie dantzatü. AstLas 14. Alo, orai Madalen / behar dinagü erretiatü, / ezi<br />
Piarres eta Katixa / inpazient ditinagü. Ib. 60. Alo ene lagünak, / bertan arma zitie! / barbaro pagano hoier /<br />
defenda zitie! Xarlem 776. Alo dozepariak, / emazie batailla bat / eta gero hanti landan, / harzara danza bat. Ib.<br />
1467. Alo Jaunak orai bertan / behar dügü phartitü. Ib. 1244 (257, 666, 391 y ss. allo). Alo, jaun handi hanitxak,<br />
/ Erragüzie egia. ChantP 318. Alo, Jaunak, koraje, / Jinkuatan sinhetse, / Sendotüren zideie. Ib. 318. Alo, goazin<br />
berriz ere ostaturat, antolatuko girenetz! JE Bur 170. Alo, alo, jaun beldurti, / Aski diat elhe guti / Jana, idor ala<br />
busti / Xuxen ukaiteko bethi. Ox 104. Alo! hots, helduko naiz oraikotik. Barb Sup 17. Alo! ontsa nuk sarri,<br />
Mariarekin! Ib. 73. Alo, Katzo! Ib. 168. Ea! Alo ba!... banoa athearen idekitzerat aldi huntan: bainan... azken<br />
aldikotzat! Zaldun GH 1928, 208s. Alo, alo; nai duna ixilik egon? Zub 43. Alo, alo ba; in zan pidaia hun bat, eta<br />
hea senargai galant bat kausitzen dunan. Ib. 105. Alo, utzak paper hori; salda hoztuko zaik! Ib. 61. Alo<br />
Eskualdun maiteak, bada oraino zuentzat lan Aita Zerukoaren alhorrean! J. Chabagno in Zerb Bahnar 5. --<br />
Gaixo Jakulet! Berantegi heldu zira; Marianne gaixoa Jainkoa baithan pausatu da! --Alo! Aldi huntan bederen<br />
ez dut galdu ene Pauerako bidaia! Lf Murtuts 34. Alo, eman zaidan berehala! --manatu zion bortitz mutil<br />
gazteak. Mde Pr 157. Leihora begiratu zuen gero; goiz argia zen. Alo, biziak jarraitzen zuen egunetan bezala.<br />
Ib. 151s. --Ba, sarri artio! --Ekharzu ba eskua, alo! Larz Iru 46 (Lek tira!). Or zarete?... alo, Benat eta Pantxo,<br />
laster bezti zaitezte... Ib. 52. Zer duzu?... Bihotzean min?... Alo... Behar dugu min hori tratatu... Ib. 52. Aski,<br />
Tartalet, alo, aski. Larz Senper 74.<br />
Orai xoko gehientsuenak untsa ezagutzen ditu: herriak, etxeak. Etzen beraz etxetik hain urrun. Kasik heldua<br />
alo, noiz eta ere halako ikara batek hartzen baitu. Zer, holako bidea iragan eta, etxerat heltzeko kinkan<br />
durduzatuko othe da? Othoizlari 1956 (n.º 8), 71.<br />
2 alo (V-arrig, S (-lh-) ap. A). Cizaña. "Cizaña, avena silvestre" A. v. olo. Etzazutela aloa (zizaña)<br />
ateratzean garia ere susterkatu. SMitx Unam XVI.<br />
alo. v. 1 alu.<br />
aloatu. v. 2 alogatu.<br />
alober. v. aloger.<br />
alobia. v. alubia.<br />
alodial. Alodial. Lur alodial , erran nahi du, lur libro eta dretxurik nihori zor ez dioen batentzat.<br />
Revol 111.<br />
aloe, aloes (Urt I 535). Áloe (planta y jugo). "Aloe caballina, zamari aloésa, kabal aloésa. Aloe succotrina,<br />
aloessóna, aloes hoberéna, zokotriñ aloésa. Plus aloes quam mellis habet, ezti baño aloes gehiago du, ezti baño<br />
khirats gehiago du" Urt I 535. v. zumintz(a).<br />
Tr. La forma aloes se documenta en la mayoría de los textos septentrionales (aloez en Mongongo y aloe en<br />
Haraneder) y aloe en los meridionales.<br />
Mirrhazko eta aloesezko kuasi ehun liberatako mixtione bat. Lç Io 19, 39 (He mirrazko eta aloezko, LE aloen<br />
ungéndu, Dv mirra aloesarekin baltsaturik, EvS aloes, IBk mirraz eta aloezko nahaste, IBe mirra eta aloenahastura;<br />
TB mirra eta zumintza nahasirik, HeH belhar-mintza, Ol lerdamin). Hartarakotz har ezazue aloez<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1118<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
matik eta alun, untza bana, eta ungi xeatu direnian, egizue kataplasma arrotze xuringoarekin batean. Mong 593.<br />
Aloez halaber duzu droga bat drogistek saltzen dutena. Ib. 594. Mirra, aloes eta kanela usaina ilkhitzen<br />
da zure soinekoetarik. Dv Ps 44, 9 (Ker Ps 45, 9 aloe). Mirra eta aloesa. Dv Cant 4, 14 (Echn mirra ta aloe, Ker<br />
mirra ta aloezko zugatzez; Ur zabila). Mirra ta aloezko naaski bat. Ir YKBiz 511.<br />
v. tbn. Aloes: Hm 52.<br />
aloes. v. aloe.<br />
aloeta (SP). Alondra. "Aloeta, alouette, larre-xoria" SP. v. alauda.<br />
alof (L sg. A; SP). "À l'abandon, terme de marine" SP. O Iongoiko, San Lazaro eta arreba Mariak, /<br />
Bazterrera gidatua salbo alof utziak. / Hala othoi gidazazu, Iauna untzi gurea, / Huts egin gabe iduki dezan<br />
xuxen bidea. EZ Man II 134 (SP: "salbo alof, quand le vaisseau vogue sans voiles et sans avirons").<br />
alogagarri. "Amictus, estalkia, tresnak, [...] aphaingarria, aldagárria, alogagárria" Urt II 44.<br />
alogaira (Lar, Hb ap. Lh). "Remiendo" Lar. "Morceau d'étoffe" Lh. v. 2 alogatu.<br />
alogarazi (Dv, A). "Faire préparer, arranger, accommoder, raccommoder" Dv. "Hacer preparar, acomodar" A.<br />
1 alogatu (-adu V arc. ap A (que cita RS); -adu Lar Sup, Izt 10r). Alquilar. "Alquilar, alogadu" Lar Sup (sin<br />
duda tomado de RS). v. alokatu. Etse palagadua baño alogadua obeago. "Mejor es la casa alquilada que la<br />
prestada". RS 388. Gizon batek landatu zuen mahasti bat eta alogatu zuen mahastizain zenbaiti, eta denbora<br />
hainitz egon zen kanpoan. TB Lc 20, 9.<br />
2 alogatu (L, BN, S; SP , Urt I 83, Ht VocGr, Lar, H, Dv), aloatu (H; Lander y Lacombe ap. DRA). Ref.:<br />
A; Lh. Arreglar(se), preparar(se). "Alogatzea, accommoder, accoutrer. Elizara alogatzen hari da, il s'habille<br />
pour aller à l'Église" SP. "Accommodare [...]. Accommodare ensem lateri, ezpáta gerrian alogátzea, zuzéntzea,<br />
moldatzea [...]. Accommodare filias aedes ad nuptias, neskátxak, etxeak ezkontzetárako alogátzea, moldátzea,<br />
edértzea" Urt I 83. "Remendar" Lar. "Arranger, accommoder, préparer, réparer" Dv. "Componer, remendar<br />
(BNmix; Lander)" DRA. "Reparar (BN-ad; Lacombe)" Ib. Bere odolaz hemen darot / Alogatu edaria, / Eta<br />
haragi dibinoaz / Preparatu afaria. Gç 121. Hartu zuen xahal samur eta on bat eta eman zioen mutill bati, zeña<br />
kaxatu baitzen haren alogatzera. Urt Gen 18, 7 (Bibl apailatu, BiblE atondu). Hartu zuen burra eta esnea eta<br />
xahal alogatu zutena, eta ezarri zuen hekien aitziñean. Ib. 18, 8 (BiblE atonduriko okela). (Com complemento<br />
con suf. -(r)ekin). Arreglarse (con), avenirse (con), acomodarse (al). "Accommodare se ad nutum alterius,<br />
bertzeren umorearekiñ alogatzea, moldátzea [...]. Accommodare tempus, denborarekiñ alogátzea" Urt I 83. <br />
Bainan alogatzen da egitekoekin, gerthatzen direnaren arabera. Ch Imit 160 (ap. DRA). Bainan hek bere<br />
egiazko adigarrian hartu behar bidean, heien errangi doneak alogatu nahi zituen ber-uste astrugaitzekin. "Elle<br />
voulait accommoder les saintes maximes à ses idées extraordinaires". Birjin 92. Jainkoa bere izatez zuzentasuna<br />
ta seindutasuna bera da; eztiteke niholere aloga bekhatu den xumenarekin, ilhunbeak argiarekin baino gehiago.<br />
Dh 414.<br />
Reconciliarse. "Alogatu dira elkharrekin, ils se sont remis bien ensemble" H.<br />
alogatzaile (Urt I 551, Dv A). "Alutarius, larru alogatzáillea, larruaphaintzaillea, zurratzaillea" Urt I 551.<br />
"Celui qui prépare, accommode, raccommode" Dv. "Árbitro, el que arregla o acomoda" A.<br />
aloger (V, G), alogera (det., Lar, Añ), alober (V-ger), alobera (V-ple), alokera (det.). Ref.: A (aloger, alober);<br />
X. Kintana Iker-10, 1997, 150.<br />
Tr. Documentado principalmente en autores vizcaínos. Tbn. lo emplean Eguiateguy, Iztueta, Aguirre de<br />
Asteasu, Lizarraga de Elcano, Lardizabal y autores guipuzcoanos del s. XX. Hay aloger no ambiguo en J.A. y V.<br />
Moguel, en Astarloa, Iturzaeta, D. Agirre, Echeita, Kirikiño, Eguzkitza y Erkiaga, y alober en fray Bartolomé.<br />
En Lazarraga aparece alogoro, de sdo. no seguro. En J.A. Moguel (CC 184) hay además un ej. de alagorea,<br />
probable errata. En DFrec hay 5 ejs. de aloger.<br />
1. Salario, jornal. v. soldata, alokairu, sari, BEHAR-SARI.<br />
Bear egin deutsaneen alogera edo salarioa kriaduena. Cap 109. Zenbat, erriko diruak gobernatzen dituztenen<br />
artean, kontu okerrak eman, aloger bear ez diranak artu, ta bizi diranak [...]. Mg CC 174. Zeinbat opiziale dira,<br />
ta zer aloger emoten jakee? Mg PAb 125. Eskribaubari ta niri pagau biarko jakuz geure alogerak nundi edo<br />
andi. Ib. 192. [Serbitzariari] laburtuten bajako aloger edo biarsarija. Mg CO 275. Zeinbat biargin aloger osua<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1119
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
artu, eta neke osua artu gura ez dabeenak. Ib. 71. Bearrik egin, edo egin-erazo badozu; [...] dala doarik, nai<br />
alogeraz. Añ EL 1 130. Bear-sari edo alogerak. Añ LoraS 127. Eman egidazu nere bearsari edo agindu didazun<br />
alogera. VMg 9. Ez zeuntsan pagau alobera? fB Ic II 167. Ez dabee eskatu biar, ez artu biar, legez jagokuen<br />
baino alober geijago. Ib. 169. Obligeetia errenterubak dugaik egitera alogera biar leukeen gauzaak. JJMg<br />
BasEsc 198. Aloger oneek ainbat lasterren pagadu biar dira, bada benturaz zure biarra egin dabeenak eztabe<br />
eukiko zer jan. Astar II 158s. Alogera nun irabazi eukiterren. Ib. 161. Zergatik dantzariak soñu zarrak eskatu ta<br />
danboliñak ez jotzea, guziz irain aundia zan berari alogera ematen zion erriarentzako. Izt D 6. Guztiok baikera<br />
nekazari espiritualak Jaungoikoaren mastian. [...] Orain alokairua. Zer alokera, allakairua, lakondoa, ematen<br />
du? LE Urt 85 (ms. 30v zer alokairu ematendú?). Lantegi balioso onetatik egunoroko ogia ta alogera ateratzen<br />
zituztela. Izt C 67. [Argiñak] irabazten dituzte alogera onak txit. Ib. 55. Nagusiak maiordomoari agindu zion,<br />
langilleai [...] guziai beren alogera edo jornala emateko. Lard 423. [Lenengo langilleak] uste izan zuten alogera<br />
andiagoa emango zietela. Ib. 423. Dei itzazu langilleak, eta eman zaiezute alogera, asirik azkenekoetatik<br />
lenengoetaraño. Ur Mt 20, 8 (Dv saria, Ol egunsaria, Ker lan-saria). Langilleetarañoko guziai beren alogerak<br />
murrituaz. Arr GB 15s. Dakialako Jaunak emoten / Danai euren alogera, / Erri leial ta baita mukerrai /<br />
irabazita daukena. AB AmaE 62. Aurtengo alogerak ditut kobretako / Kobretean gogoa zorrak pagetako. Ib.<br />
298s. Doan etorten iatan / Medikua etxera / Eta bear ebalez / zerbaist alogera, / artu neban gogoa / arima<br />
guztiti / emoteko egun baten / sari ona atzeti. Azc PB 256. Eta biarginai eta alogerekoai bearreko eginsari edo<br />
alogerak denporaz emoten ez deutsezanak. Itz Azald 105 (122 alogeretik).<br />
(s. XX). Legorrean irabazten dabe aloger laurena edo aloger erdia (soldata laurena ta soldata erdia esan oi<br />
daroe). Ag Kr 78. Urbian emandako nekeak, aloger gabe, janaren ordañez. Ag G 243. Ameriketan, gizona, nai<br />
duan beste aloger irabazten dik edozeñek. Ib. 251s. Zeu zara gauza guztiaren ardurea artuten dozuna, ta<br />
orregaittik, aurrerantzean eztozu eukiko aloger izentaurik. Echta Jos 325. Onetxek irabazten eban alogera urri,<br />
ziztriñari, begira bizi ziraan ama-semeok estu ta larri. Alt EEs 1917, 42. Ekazuz ba atzo arturiko asteko<br />
alogerak eta... Kk Ab I 64. Zenbat aloger irabazten dozu Bilboko nasa edo muellietan? Kk Ab II 131. Argintzan<br />
baño eskien aloger askoz andiyagua ataraten neban. Ib. 59. Ugazabak egunero alogertzat iru erreal emoten<br />
eutsozan. J. Larrakoetxea EEs 1926, 167. Bakaldunak aginddu eban urteko sarija (alogerea) morroiari<br />
andittuteko. Altuna 74. Lan bardiñari aloger bardiña zor ba-yako [...]. Eguzk GizAuz 177. Langillearen<br />
alogerak bera ta bere sendia elikatu, jantzi ta erabilteko lagin izan bear dau. Sendi-alogera orrexeri deritxogu.<br />
Ib. 173. Aloger murrixak ipiñi ta emotea, ezta aizu. Ib. 174. Aloger zuzena edo ugazabak langilleari zuzenez zor<br />
dautsana. Ib. 179. Aloger-egiune edo kontratu ori. Ib. 150. Bañan illeroko alogera laburra da. ABar Goi 29.<br />
Eta, jakiña! Ministerioko alogeraren etorria, etzan orrenbesteko zorakerizko ibilliari eusteko lain. TAg Uzt 171.<br />
Jornal (aloger) gitxi deritxok? Bilbao IpuiB 203. Gure alogera benetan laburra zen, jaten ematen etziguna. Arti<br />
Ipuin 23. Umea... diru eskas ta aloger motxa emoteko; baiña ez ostera lanbidea labur ta bizkor egiteko. Erkiag<br />
BatB 66. Alogera dirutan izango dot, eta ez jantruke soillik. Ib. 130. Alogera, izentaua izan bedi. Ib. 132.<br />
v. tbn. Zuzaeta 131. Enb 48.<br />
+ alogera (det., Lar, Añ), alogoro. Premio, recompensa, pago. Jakin egizu niganik / alogoroak oi neukala /<br />
zuretzat ondo gorderik. Lazarraga 1201v (Interpr?). Hek dirade gerthaldi bekhanki zorthiaren arrota ützüliak<br />
jalkiten diradianak [...]; berdhüdiaren alogerak ta sariak diradianak. Egiat 244. Lan labur onen sari emongo<br />
deustaz, beti iraungo dabeen zoriontasunak; [...] oraingo bearren aloger, beti betiko gloria. Añ EL 2 75. Arzaia,<br />
zer sari edo aloger emango didazu, agertzen badizut non dagoan ezkutaturik Otso zure etsai andia? VMg 52.<br />
[Judiziyoko egunean] artzaiteko bakotxak merezietan daben alogera edo kastigua. CatLlo 28. Au da ordaña, au<br />
da eskerra? au alogera? / Aingeru baten antzera bizi zanarentzat? AB AmaE 168. Dakialako Jaunak emoten /<br />
Danai euren alogera, / Erri leial ta baita mukerrai / Irabazita daukena. Ib. 62. --Esaizu zenbat dan alogera, ta<br />
emongo iatzu, alogera bear badozu. --Eztiñot nik ori, gizon zital gorria. Nire alogera bere biotza litzake. Ag AL<br />
99.<br />
2. (A), alogera (det., Lar, Añ, H (G)). Renta, alquiler. "Alquiler" Lar y Añ. v. ALOGEREAN,<br />
ALOGERETAN, errenta, akura. Beretako [baserri-etxe] bat ezagutu izan det Ginitzenea deitzen zaiona,<br />
orain dalarik irurogei urte, alogerarako zaldi bat bakarra beste abere muetarik izaten etzebana. Izt C 181.<br />
- ALOGEREAN. a) (Vivir, trabajar...) como asalariado, como jornalero. "Aloberan ibili da, inorentzat behar<br />
egiten" X. Kintana Iker-10, 1997, 150. Saldu biarko deustazuz zeure arto edo garijak, beste bati emongo<br />
zeuskijozana legez; bota biarko deustazuz olara zeure ikatzak, etorri biarko zara alogerian. Astar II 171.<br />
Debekatua dago langilleak eta alogeran bizi diranak astegunetan jokoan aritzea. AA II 75s. Iñorentzat<br />
alogerean edo bearrean ibilirik. Añ EL 2 152. Iñork ez digulako alogeran deitu. Ur Mt 20, 7. Itxasoraterik<br />
etzanean, joaten zan alogerean: bardin zan itxasorako zein leorrerako. Echta Jos 113. Itxi itxasora joateari, ta<br />
ibilli alogerean: beti dok ona arriskuetatik aldendutea. Ib. 115. Orregaittik otu jakan, alogerean baño<br />
arrantzoan zerbait geiago irabaziko ebala. Ib. 113. Errijan alogerian ibilten zan gixon apal baten semia da. Kk<br />
Ab I 88. Egia ete da? Gizartekeriak alogerean dabiltzan langilleen bizibidea, obetuko ete-leuke? Eguzk GizAuz<br />
145.<br />
b) En alquiler. Denda ttipi bat hartu zuen alogeran, eta bizikleta zahar bat erosi. Osk Kurl 218. Denda ttipi<br />
bat hartu zuan alogeran. Osk Kurl 218. Eta Paulok urte bi egin ebazan alogeran artutako etxean. Ker Act 28, 30<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1120
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(Ol akuratutako etxean).<br />
- ALOGEREKO. a) (El) que trabaja como asalariado, como jornalero. Cf. alogereko. Ze neke gogórrak,<br />
garrátzak, astunak ta penazkóak langille alogerako batek bere lan bearrétan? Añ NekeA 218. Biargin<br />
alogerekoak diranak, ez daukela Okela bulea artuteko premiñarik. Itz Azald 119. Ura, gatza ta ezkata edo<br />
eskamea darioela ibilten dira Arranondon txalopa jaubien emazteak, euren alabak eta alogereko emakumeak.<br />
Ag Kr 102. Alogereko langille [egin ebazan]. Eguzk GizAuz 25.<br />
b) De alquiler. Zergaitik eraman bear duten sagarra osorik eta bide luzean erri andietara, baldin dirutuko<br />
badute, eta geienak besteren abelgorri alogerakoaetan. Izt C 142. Ta euskaldunaren mandoa berebiziko jator,<br />
azkona-bota bidean ezagun zuan alogerakoa zala (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 (Or RIEV 1929, 8<br />
eraendua, Ldi ib. 209 eraenekoa).<br />
- ALOGER-EMAILE. "Premiador, [...] alogera-emallea, alogeratzallea" Lar.<br />
- ALOGERETAN. En alquiler. v. supra ALOGEREAN (b). Yakik ganera, poztu aitean, beste etxe bat topau<br />
ddoatala alogeretan. "Que he alquilado otra casa". Or Tormes 85. Gizonak etxea eskatu eutson alogeretan, eta<br />
atsoak ogea. Ib. 95. Lengo lanetatik itxedon bitartean bere, alogeretan ebillen. Ib. 101.<br />
Etim. Cf. arag. aloguero, etc. FGN 180, DLAA 1, p. 1.<br />
alogeragarri. "Alquilón, [...]. Lat., meritorius" Lar.<br />
alogerari (Lar, Añ). Asalariado, obrero, jornalero. "Jornalero", "peón" Lar y Añ. v. alogereko. Aberats eta<br />
pobre, arranzale, nekazari, alogerari, soldadu, itxas-gizon eta baserritarrak. Camp EE 1883b, 519 (tbn. en<br />
Ezale 1897, 228a). Alogerari beartsuen eta langilleenari beren alogerak murrizten zizten eta bearrekoai ogimokadu<br />
bat emateko etzan. Arr GB (ed. 1960), 17.<br />
alogeratu (AN ap. A; Lar, Añ). 1. Asalariar, contratar, emplear. "Assalariar" Lar y Añ. Aunque Azkue cita el<br />
ej. de Lizarraga de Elcano, da la acepción de "alquilar". v. alokatu (2). Lotsatu ziran zeramatenak ill zekioten<br />
[Jesus] bidean eta alogeratu zuten gizon bat Cirene deitzen den erri batekoa. LE Urt 49 (ms. 18v alokatuzúte).<br />
(Part. en función de adj.). "Ajornalado", "assalariado", "assoldado" Lar.<br />
2. (Lar, Añ, H). Alquilar. "Destajar, dar o tomar la obra por un tanto, onenbestean alogeratu" Lar. v. alokatu.<br />
Urira etorri zan bizitzera ta etxe bat alogeratu eban. Or Tormes 9. Etzegoan orduan egungo taxien<br />
antzekorik, baña bai beribiltzainekin alogeratzen ziran automobilak. Osk Kurl 42.<br />
3. Alojar. Beren oñetara juaten ziran gaztiak munduari agur egin naiaz, nai zituzten nun-ere-bait alogeratu.<br />
Bv AsL 205.<br />
alogeratzaile (Lar (-tzalle)). 1. "Alquilador", "destajero" Lar.<br />
2. "Premiador, [...] alogeratzallea" Lar.<br />
alogeratze. "Destajo, ajuste por un tanto, alogeratzea" Lar.<br />
alogeraztatu. "Premiar" Lar.<br />
alogerdun, alogeradun. Asalariado. Egin dagikegu geure otsein eta jopu danak euzkeradunak ba-dira;<br />
egin dagikegu geure alogeradun guztijak ba dira euzkeradunak, nai diriala geure etsetakuak nai geure<br />
errijetakuak. Albzur RIEV 1907, 625.<br />
alogereko (V, G ap. A; Añ), alogerako (Añ), alobereko. Jornalero, asalariado. "Peón, jornalero" Añ. Cf.<br />
ALOGEREKO. v. alogerari, alogerdun, alokairiar, alokairuko, alokairutari, alokant, alokari.<br />
Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX. La forma general es alogereko. Hay<br />
alobereko en fray Bartolomé.<br />
Otseiñak, serbitzariak, alogerekoak. Añ MisE 240. Egunero kobru emoten eutseen Santa Teresak [...]<br />
erregiai, obispuai, juezai [...] aloberekuai, zordunai ta beste [...]. fB Ic II 297 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />
Nekezale on askok, astija artuta, egiten ditubee eureen lanak etxeko familijagaz, edo alogereko, edo auzo<br />
juiziozkuakaz. JJMg BasEsc 112s. Egiten dabe pekatu, otseinai soldatak, eta alogerekuai alogerak pagetan<br />
ezteutsezanak. Astar II 158. Egiten dabe pekatu alogerekuak, egiten ezpadabe al daijen biarra. Ib. 161. Arrotzak<br />
eta alogerekoak (jornaleroak) ez dute jango bertatikan. Ur Ex 12, 45 (Ker alogerekoak; v. tbn. Ur Lev 19, 13).<br />
Carta verbal entregan / alogerekoai / y a veces bien contado / dirua bere bai. Azc PB 182. Biarginai eta<br />
alogerekoai bearreko eginsari eta alogerak denporaz emoten ez deutsezanak. Itz Azald 105. Astodunak ziran<br />
Tramana ta Brix, edo obeto esateko, asto jaubeak, bada errietara alogerekoak bialdu oi zituen. Ag Kr 67.<br />
Alogerekoen eskuetan dabillen lurrak irabazi gutxi ematen du, nagusia begira ezpadauka, ta beti zebillen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1121
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alogerekoen eskuetan Azkarragako bazterra. Ag G 128. Beti norbere atseden billa dabizanak ez ete dira benebenetan<br />
alogerekoak? Pi Imit II 11, 3 (Ol ogipekoak). Gure lugin, arrantzale ta alogereko asko be<br />
gizartekeriaren sarietan jausteko arriskuan. Eguzk GizAuz 5. Lanaren billa dabiltzan alogerekoak geiago ta<br />
alogerak txikiago. Ib. 24. Gizartekeriak alogerekoen bizibidea asko obetuko leukela diñoe sozialistak. Ib. 145.<br />
Langille edo alogerekoen eskubideak. Ib. 101. Langille ta alogerekoak mordoka eltzen dira edaritegiotara.<br />
Erkiag BatB 134.<br />
alogi. "(Hb), solde" Lh (¿inferido erróneamente, de alogia < alogü + a?). Cf. alogu, aloju. v. aloger.<br />
alogu (S ap. A). "Acomodamiento, arreglo" A. v. aloju. Txiologa apal batean topau dau beretzat abiatxua.<br />
Jan ta lo egiteko alogua. Erkiag BatB 169.<br />
aloia. v. alubia.<br />
aloiatu. v. aloitu.<br />
aloimendu, alojimendu. Alquiler. Cf. aloitu (2.) Nahi nuke, bazter etxetto bat alogimenduz hartu.<br />
Darthayet Manuel 314. Handik bi urteren buruan oraino Lekorneko etxek ez zuten deus hunkitua aloimendu<br />
saritzat. Herr 7-7-1955 (ap. DRA).<br />
aloitu, alojitu, alojatu (S; Chaho, Foix ap. Lh), aloiatu (BN; Hb ap. Lh), alojeatu. Ref.: Lh (alojatü); Lrq<br />
(aloja). 1. Alojar(se). Eia estranjerak alojeatu dituenez, eia sainduén oinak ikhuzi dituenez, eia<br />
aflijituak aiutatu dituenez. Lç 1 Tim 5, 10 (He ostatatu). Eta hori ikhusirik guziék murmuratzen zuten, zioitela,<br />
ezen gizon bizitze gaixtotako batenean sarthu zela, alojea ledinzát. Lç Lc 19, 7 (He ostatatzerat, IBe<br />
juan duk ostatuz). Iaunak erretira zaitezte orai zuen muthillaren etxéra eta han aloji zaitezte gaurko gauaz. Urt<br />
Gen 19, 2 (Dv han egon zaizte). Pobreés kuida nola Kristo béras ta bere buruas, alojitus ta asistituz<br />
limosnattoes. LE Matr5 303. Maleza auen artian koba batian alojitzen zan Dragon lotsagarri bat (G-nav, 1833).<br />
ETZ 192. Bi jendarmen artian / Atseko Ernanira, / An sala polizian / Alojatzen gira. Bordel 44. Eta gorphutz<br />
eder hagitz guti baizen / Ez baita, arima eder bat aloyiturik. Gy 203. Harrapatzen gaitu bere sareetan, /<br />
Aloyitzen gero oillarrekin betan. Ib. 280. Gathu bat adiñez berdiñ / Garraio gazte batekiñ, / Haren hurbillean<br />
zuten aloyitu, / Zuenaz geroztik sehaska kitatu. / Kaiola otharretik / Net hurbill zagoen. Ib. 310 (v. tbn. 323).<br />
Etxe baten dagoz alojauta iru gudamutil. Kk Ab II 146. Bada hemen hôtel bat hauta, duela zonbait urthe aloitu<br />
zituen hazpandar batzuek Lapurdirat ekarri zuten omenaren arabera. JE Ber 36.<br />
2. + alojatu (S ap. Lrq). Alquilar. v. alokatu. Bakhantza denboran, kanpotarrer etxe edo barne aloitzailek<br />
untsa baino hobeki eginen dute "Syndicat d'Initiative" bulegoan jakinaraztea, duten etxe edo barnea aloitua<br />
dutela, hunenbeste epherentzat. Herr 11-5-1961 (ap. DRA).<br />
aloitzaile. Alquilador. Bakhantza denboran, kanpotarrer etxe edo barne aloitzailek untsa baino hobeki<br />
eginen dute "Syndicat d'Initiative" bulegoan jakinaraztea, duten etxe edo barnea aloitua dutela, hunenbeste<br />
epherentzat. Herr 11-5-1961 (ap. DRA).<br />
aloitze. Alojamiento. Aphez-etxe, aphez paga; erretor eta bikari hazte, aloitze, laguntze. Eskual 14-8-1908<br />
(ap. DRA).<br />
aloja. "Aloja [= bebida compuesta de agua, miel y especias], alojea " Lcc.<br />
aloj(e)atu. v. aloitu.<br />
alojitu. v. aloitu.<br />
aloju (S ap. Lrq). Alojamiento. "Logement" Lrq. Cf. aloitu. v. alogu. Barkoxeko kunseilian / Dira phena<br />
handian, / Aphezen ezin ezariz kuntent diren alojian: / Musde Merzi ezar-izazü zük zure jauregian. Etch 482.<br />
Txori papogorriak eijerki khantatzen. / Gaiazko alojia kanpuan xerkhatzen. 'Il cherche dans la campagne une<br />
retraite pour la nuit'. ChantP 132 (Lhande da gaiazko allogia mündian txerkatzen (S), citando otra versión<br />
tomada de GH).<br />
aloka (AN-gip ap. A), arloka (G-nav ap. Bähr RIEV 1929, 450). Alga. "Alga marina muy menuda" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1122
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"Plantas marinas" Bähr RIEV 1929, 450. v. 1 gorbel, ubanare. Itxas-ertz geientsuenetan dauden aloka ta<br />
itxas-belar batzuk begi-utsez ikusi ditezken kizkiñak dituzu. Zait RIEV 1933, 62. Aloka-izpitsua. Ib. 63. Arkaitz<br />
bazterretan, alokak pillatzen ziren lekutan. Etxde Itxas 44. Gorostia baiño latzago (itsasoak) iraitzi aloka baiño<br />
ezesgarriago. Ibiñ Virgil 52.<br />
alokabide. "Medio de ser contratado" LE-Fag. Bein joan ze alokabide billa [...] Jangoikoak nai ta etzue<br />
arkitu egun gartan. LE-Fag. Nola zauzte emen egun guzian aufer? Respondatu ziote: Zeren ez-digun eman niork<br />
aloka-bideik. BOEanm 1317s.<br />
alokagarri. "Alquilón, [...]. Lat., meritorius" Lar.<br />
alokai(du). v. alokairu.<br />
alokaira. v. alokairu.<br />
alokairatu (Urt III 148, Lar DVC 153, Hb ap. Lh), alokairutu (Urt I 31). 1. "Auersione locare, hauñitz gauza<br />
alokairatzea, alokairuan ematea" Urt III 148. "Ablocare, alokairuan emátea, ezártzea, alokairútzea" Ib. I<br />
31."Alquilar" Lar DVC 153.<br />
2. "Assalariar" Lar.<br />
alokairi. v. alokairu.<br />
alokairiar. 1. Asalariado. Ikhusten du yiten otsua, uzten tu ardiak, eta ihesi doha eta otsuak beretzen ditu<br />
ardiak eta barraiatzen. Hola alokairiarra ihesi doha, zeren alokairiarra den, eta ez baidu antsiarik ardiez. TB<br />
Io 10, 12s (Lç merzenarioa, LE alokairukoa, Dv saritako gizona, EvS alokaidian artzain dena).<br />
2. "(Hb), louageur" Lh.<br />
alokairu (AN, BN ap. A (que cita a LE y VocBN); SP, VocBN, H), alokaira (H (G)), alokari (L-côte ap. A),<br />
allakairu (Lar Hb ap. Lh), alokaidu (S ap. Lh, s.v. alakairu). 1. Salario, sueldo, jornal; premio, pago. "Prix,<br />
salaire" SP. "Prix du travail de la journée, de la semaine ou de toute autre période de temps" VocBN. "Journée,<br />
solde d'un ouvrier, d'un serviteur" H. Azkue cita el ej. de Axular y da erróneamente la forma alakairu. v. aloger,<br />
soldata, sari.<br />
Tr. Documentado en la tradición oriental; es relativamente poco frecuente, y apenas se encuentran ejs. a partir<br />
de comienzos del s. XIX. En DFrec hay 20 ejs. de alokairu.<br />
Dei itzak langileak, eta paga iezék alokairua, hasirik azkenetarik lehenetarano. Lç Mt 20, 8 (TB, Echn<br />
yornala, HeH irabazia, Dv, Ip y IBk saria). Hark bada akisitu du landa bat inikitatezko alokairutik. Lç Act 1,<br />
18. Baina obratzen duenari alokairua etzaió graziatan kontatzen baina hartzetan. Lç Rom 4, 4. Doan guztiari<br />
emanen zaio / Nekearen alokairuan, / Igita dezanareki / Aragi jate otrontzean (AN, 1609). TAV 3.1.20, 115.<br />
Arratsaldean trabaillatzen hasi zirenei eman zerauen hanbat iornal eta alokairu, nola goizetik trabaillatu<br />
zirenei. Ax 169 (V 114). Langiler eta maiñater alokairiak eta soldatak errefüstatüz. CatLan 96. Ain deus gutia<br />
da ematen den soldata, alokairua ta premioa? (249). LE-Ir. Iténda alá bien / bai imitazále, / ta langin andien /<br />
nola lagunzále; / bai ta alokairúa, / ori dú señále: / Izainduéla zerúa. LE Kop 64. Zirenetar ditxosóa, /<br />
alibiatubaituzú / Jesus ón amorosóa, / alokairu ona duzú. Ib. 171. Arratsean emanarazi zien alokaira edo jornal<br />
osoa guziai. LE Urt 84. Guztiok baikera nekazari espiritualak Jaungoikoaren mastian. [...] Orain alokairua. Zer<br />
alokera, allakairua, lakondoa ematen du? Ib. 85 (ms. 30v zer alokairu ematendú?). Jornala edo alokairua<br />
irabazten. EskLAlm 1867, 9 (ap. DRA). Lan alokatua eta kapitala. Alokairua, prezioa eta irabazia (tít. de la<br />
obra de Marx, traducida por X. Kintana, Donostia, 1971). Zuen sailetako uzta igitaitu zuten nekazariei ordaindu<br />
ez zenieten alokairua deihadarka dago. IBe Iac 5, 4 (Lç alokairu).<br />
2. (AN, BN ap. A; SP, Urt I 31, Lar, H (BN)), alokaira (Lar), alokario (Ht VocGr 417, Chaho, Dv A, H<br />
(L)), alokairi (Hb ap. Lh), alokai (Hb ap. Lh), alokari (L-côte ap. A; Hb ap. Lh), alokaidu (S ap. Lh, s.v.<br />
alakairu), alokaide (S ap. Lrq; Gèze, H (S)). Alquiler, arrendamiento. "Rente" Ht VocGr 417. "Location" Gèze y<br />
H. "Louage, loyer" Dv. "Alokairi (Hb), louage, prix de location" Lh. "Loyer" Lrq. v. aloger (2), akura (2). <br />
Jaun minixtroak ebaki du, etxe xahu berri ederrean alokaidia handiago datekiala, eziz eta zakar, gaxki irabilian.<br />
Herr 28-3-1960 (ap. DRA). Orain arte Iribarneko jauregia emaiten zian Mauleko herriak alokaideik galtatü<br />
gabe; eletrika ere kitorik ginian (S). Deia 23-3-1986.<br />
- ALOKAIRUAN HARTU. Arrendar, tomar en alquiler. "Alokairuan hartzea, prendre à louage" SP.<br />
- ALOKAIRU(T)AN EMAN (SP, Urt). Arrendar, ceder en alquiler. "Alokairuan emaitea, donner à louage" SP.<br />
"Auersione locare, hauñitz gauza alokairatzea, alokairuan ematea" Urt III 148. "Ablocare, alokairuan emátea,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1123
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ezártzea, alokairútzea" Urt I 31. Mahasti alokairutan emanaren konparazionea. Lç Mt 21 tít.<br />
- ALOKAIRUAN IZAN. Trabajar como asalariado, como jornalero. Bena alokaidian artzain direnak, ardiak<br />
beriak eztütianak, alokaidian delakoz, ikhusten dianian otsua jiten, üzten dütü ardiak, eta ihesi badua. EvS Io<br />
10, 12 (LE alokairukoák).<br />
- ALOKAIRUZKO. De alquiler. Eztie adiskiderik batere ta mespretxatzen dütielarik alokairüzko zaldiez<br />
bezala hetzaz zerbütxatzen dirade. Egiat 212.<br />
alokairuko. Jornalero, asalariado. v. alogereko. Baña alokairukoák, ta artzái eztenák, norénak ezpaitire<br />
ardiak, ikusirik ótsoa eldu déla, uzten tú ardiak, ta igés egiten dú. LE Io 10, 12 (Lç merzenarioak, Dv saritako<br />
gizonak; LE Urt ms. 67r alokairuagátik dabilának).<br />
alokairutari, allakairutari (Lar). "Jornalero, alogeraria, alokazera, allakairutaria " Lar ( Hb ap.<br />
Lh). v. alogereko.<br />
alokairutiar, alokaidetiar (S ap. Lrq; Gèze, H (S)). Inquilino, arrendatario. "Locataire" Gèze. v. maizter,<br />
etxetiar (5).<br />
alokairutzaile, allakairuzale (Lar). "Premiador" Lar.<br />
alokairuztatu, allakairuztatu (Lar). "Premiar, saria eman, [...] allakairuztatu" Lar.<br />
alokant (BN-ciz ap. A). Jornalero. v. alogereko. Baiguran lanho, alokanta, etxean ago. Zerb Prov GH<br />
1936, 117.<br />
alokari. "Jornalero" Lar.<br />
alokari(o). v. alokairu.<br />
alokatatu. "Coenaculariam facere, etxeak, egoitzak [...] errentan, irabazian, alokairuan ezartzea [...],<br />
lokatatzea, [...] alokatatzea" Urt V 266. v. alokatu.<br />
alokatatzaile. "Coenacularius, lokataria, [...] etxe lokatatzaillea, etxe alokatátzáillea, gela lokatatzáillea, gela<br />
alokatátzaillea" Urt V 266s. v. lokatzaile.<br />
alokatu (AN, L ap. A; SP, Lar, Aq 514, H). 1. Alquilar, arrendar. v. alogatu, alogeratu (2). Eta bere<br />
sasoinean fruktuak renda dietzoioten berze laborariri bere mahastia alokaturen. Lç Mt 21, 41 (He alokatuko<br />
baidaroe; TB arrandan emanen du, Ur emango diote errentan, Echn errentan emain du, BOEanm 1322<br />
arrendatuko, Hual arrendaten). Gizon batek landa zezan mahasti bat, eta aloka ziezén hura laborariei, eta<br />
denbora luzez kanpoan egon zedin. Lç Lc 20, 9 (He mahastizain batzuei alokaturik, Dv ezarri zuen<br />
etxetiarretan, IBk eman zien errentan, IBe errentan utzirik). Aita, aloka zatzu irris alhorrak enetzat, eta girixtino<br />
egiten nitzautzu. Prop 1898, 131. Hamar txabola Uretamendin eta hamaika Ollarganen denak alokatuak. Arti<br />
Ipuin 56.<br />
(Part. en función de adj.). "Alquilado, [...] alokatua" Lar. Baina egon zedin Paul bi urthe konpliturik bere<br />
ostatu alokatuan; eta rezebitzen zituen harengana ethorten ziraden guziak. Lç Act 28, 30 (He berak<br />
alokaturikako etxe batean).<br />
2. (Lar DVC 153). Contratar, tomar a sueldo. v. alogeratu. Zein ilkhi izan baita argiaren begian langile<br />
alokatzera bere mahastikotzat. Lç Mt 20, 1 (BOEanm 1317 atraze alokatzera langilleak; He langilleak egiterat<br />
bere mahatstikotz). Dioste: Zergatik hemen zaudete egun guzian alfer? Diotsate: Zeren nehork ezpaikaitu<br />
alokatu. Ib. 20, 6s (Dv y Ip hartu; IBk y IBe lanerako hartu). Gizonbát alokatzéa / inzúte, ez biotzetík, /<br />
ermanzézan gurutzéa / bai Jesusen atzetík. LE Kop 171.<br />
3. Trabajar como asalariado (al servicio de). Jauna, orrék ingaitu beretáko, eta eztaike áse gure biótza,<br />
baizik berorréki. Alaére áskok eztúte alokatunái berórren zerbitzuan. LE Urt ms. 30v (ed. 1846, 86 askok ez dute<br />
nai alokatu, ajustatu berorren serbitzuan).<br />
4. (H, que cita a Lç (cf. supra (1)). (Sust.). Asalariado. Ala da [bekatu] nirabe ta alokatuetan ez trabajatzea<br />
bere moduan, eta gaizki itea lana (199). LE-Ir.<br />
alokatzaile. "Alquilador, alkilatzallea, alogeratzallea, alokatzallea" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1124
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alokazer (SP, Lar, Hb ap. Lh). Jornalero, asalariado. "Mercenaire, homme de journée, louager" SP. Zenbat<br />
alokazer diraden ene aitaren etxean ogia frango dutenik, eta ni gosez hiltzen bainaiz! "Mercenaires". Lç Lc 15,<br />
17 (He, TB sehi). Eta gehiagorik ez nauk digne hire seme deitzeko: egin nezak eure alokazeretarik bat bezala.<br />
Ib. 15, 19. Eure Eliza guziak enparatu eta begiratu otso harraparien ahotik, bai eta merzenario eta alokazer<br />
ororen menetik, ezen hek bere ohorearen edo probetxuaren ondoan diabiltzak. Lç Ins A 2v.<br />
alokera. v. aloger.<br />
alokigorri. Alubia (?). "Perola bat alokigorri jan zuen (G-nav)" Gte Erd 287.<br />
alomenos. v. alamenos.<br />
alonbra. "Alhombra [= alfombra], alhonbrea" Lcc.<br />
alondegi (B), alondei (AN-gip-larr, G-azp-goi). Ref.: A Apend; AEF 1928, 69; Asp Leiz (alondei). Alhóndiga.<br />
"Sitio de vinos" A Apend. Zakarra sutarako ta garia nere ganbaran ta alondegi artakoan sarzeko. Mb IArg I<br />
201. [Aleak] alondegira eraman baño len. Ib. 203. Gari ale onak sarzen dira alondegi ganbaran edo artako den<br />
kutx andian. Ib. 205. Animako gari zeruko alondegirako guztiz egokia. Ib. 207. Buru-utsian, paparra zabalik,<br />
galtza motzak alondeiko atia ainbateko mantalarekiñ, eta oñ-utsik geienian. Urruz Urz 22. Eta egunaren<br />
sentiyan jeisten dituzte alondeian beren zagiak. Ib. 57s. Gabean joan ganaduakin da gurdiarekin, Itziarko<br />
alondegira ekarri [arria] ta pisatu, ta amazazpi arrua pasa omen zituan. BasoM 44.<br />
alondero. "(G), vinatero" A.<br />
alondiga. v. alondika.<br />
alondigero. "Alhondiguero, alhondigeroa" Lcc. v. alondero.<br />
alondika, alondiga (Lcc). Alhóndiga. v. alondegi. Erri anditxuak izanarren, egoten eizirean len ardanetxe<br />
barik [...]. Gaur barriz gitxienez egongo dira uri aitatuan ogeta amar ardangela, ardandegi edo alondika ta<br />
guzti. Ezale 1897, 143a.<br />
1 alondo (V-arr ap. A). "Hilo de zapateros" A. v. hari. Lanian zintzo oin-ugalaz gogor lotuta eukola<br />
belaun-ganian zapata bat zoruaz gora, ta berau alonduaz josten, beso bijei alboetara indartsu eragiñik. Kk Ab<br />
II 14.<br />
2 alondo. "(G-to), carnero castrado después de haber padreado algún tiempo" A. Cf. ahari.<br />
halondoko. "(BN), pedacito de papel o de tela alrededor del cual se hacen pelotas de hilo" A. v. harilkondo.<br />
alontza. "(G-azp), comuña [= trigo mezclado con centeno]" A.<br />
alor (G, AN, L, BN, Ae, Sal, S; Lar, Añ (AN), Dv (Ae, Sal, R); -lh- O VocPo, SP, Arch VocGr, VocBN, Gèze,<br />
Dv (BN), H), alur (Sal, R). Ref.: VocPir 112; Bon-Ond 138; A (alor, alur); Asp Leiz (manetu); Lh y Lrq (alhor);<br />
Iz Ulz, R 296 y 401; EAEL 67; Gte Erd 139.<br />
1. Campo cultivado. "Guéret, champ labouré prêt en ensemencer. Lur alhor handi bat" SP. "Campo, los<br />
sembrados" Lar y Añ. "Heredad, tierra que se cultiva", "fundo" Lar. "Champ de terre labourable" VocBN.<br />
"Champ labourable, en général, délimité. [...] Alhorrerat guatzenian, quand nous allos au (travail du) champ" H.<br />
"Alúrrian ebaki diaguzu bélarra" Iz R 296. "Alúrren bústatako" Ib. 401. "Alorra manetu, arreglar la pieza hasta<br />
en los más pequeños detalles, v.g. caminos, sendas, una vez que ha sido sembrada" Asp Leiz (s.v. manetu).<br />
Iturriaga, en su ed. de 1846 del Urteco de Lizarraga de Elcano, malinterpreta bere alorgóntan (ms. 26v) y<br />
Jangoikoaren alorgóntan (ms. 26r), y transcribe bere alorga onetan (74) y Jaungoikoaren alorgaetan<br />
(73) respectivamente, de donde infiere un tema alorga. De ahí pasa a Harriet "Alorga, champ de<br />
culture", y de éste lo recoge a su vez Lhande. Lhande además, cita tbn. a Hiribarren bajo esa misma entrada,<br />
como consecuencia de una lectura errónea de la abreviatura HN (haute-navarre) en Harriet, que interpreta como<br />
Hir (Hiribarren). v. soro, sail, GARI-ALOR, artalor.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1125
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. Bien documentado en autores septentrionales y alto-navarros. Poco usado por los autores guipuzcoanos<br />
hasta bien entrado el s. XX (sólo en Iztueta), cuando se extiende a las obras de este dialecto (¿por influencia de<br />
Orixe?); posteriomente tbn. se encuentra en algún autor vizcaíno como Erkiaga. La forma con aspiración (-lh-)<br />
es gral. en textos septentrionales. Hay alur en el roncalés Hualde y, salvo errata, allor en sendos ejs. de<br />
Mendiburu (IArg I 211) y Orixe (Mi 95) respectivamente, en ambos junto al gral. alor. No es frecuente en<br />
toponimia. En DFrec hay 112 ejs., casi todos con el significado de 'campo, materia'.<br />
Con la pieza de Domingo Oxoa en Elcaalorreta (1290). Arzam 98. Maria Sanchiz, la del alhorr (1350). Ib.<br />
23.<br />
Alhor hartan hel badakit ereitera hazia. E 135. Iauna, khen dietzadatzu gogoetako harrak, / Landa behar<br />
alhorrari nola kharlolaharrak. EZ Man I 10. Zelhai loratua. / Baratze zarratua. / Salbatzaillearen alhorra. /<br />
Ordoki manaduna. EZ Man II 197. Jauna, zuk hazi ona eta garbia erein zenduen zeure landan eta alhorrean. Ax<br />
120 (V 79). Nangoenean nozpait udalen, / Andreak, zuen alhor zabalen, / Nihaurenak gibel-emanik, / Et' egingabez<br />
hetan lanik. O Po 50. Et' eztezala desea, / Nehoren er' emaztea, / Alhor, motil, neskatoa, / Idi ez on<br />
gainerakoa. Ib. 54. Aurhide biren alhor-artean ungi dago zedarria. O Pr 55. Ongarri guti ekusten dute aren<br />
alorrak eta orren aintzura dute dituzten jorrak. Mb IArg I 81. Sartu zen aren alor ereinian. Ib. 201. Mündian<br />
ezta jenderik esparantzak zothükatzen eztütianik, khortian, palazioan, merkhatian, alhorretan, itxaso ta lür<br />
güzien dütü üñhürrien pare ibileraziten. Egiat 243. Au da tesoro altxatu gura Elizako alorrean (169). LE-Ir.<br />
Bere alhorretako fruitu joriak harrite batez herrauts bilhakatuak. Dh 156. Bere alferkeriak eta etxeko arthaeskasak<br />
hekien alhorrak agorrik geldi-arazten ditu. Ib. 197. Onen soro ta alorrak landuko dituzte beraren aide,<br />
adiskide, eta auzoak, beren berenkiak balituzketeke bezin ondo. Izt C 237. Aita hil zenian, / Seme hoiek<br />
alhorrian / Goizetik arratsera lanian / Egun guziez ari zian. / Urthe azkena beno lehen / Alhorrek doble eman<br />
zuten. Arch Fab 171. Alhor hori dela nekhe handikoa, / Horko labrantza ere gastu bizikoa. Gy 140. Zeruetako<br />
erresumak iduri du mustarda bihi bat, zeina gizon batek hartu eta erein baitzuen bere alhorrean. HeH Mt 13, 31<br />
(Ip, SalabBN alhorrian, BOEanm 1304, Samper, Ol alorrean, Hual alurrian; Lç, He, TB, Dv y Echn landan, Ur,<br />
Or, IBe, IBk soroan, Ker soloan). Karrikan, alhorretan, etxetan Trinitate Saindua du bethi mihian. Laph 45.<br />
Gure aitaso kantabreak / Mende zaharrenetan / Gu orai gisa hedatuak / Alhor hautan beretan. Elzb Po 198. Ez<br />
liro gauza handirik / Eman alhor alferrak. Zby RIEV 1909, 108. Laborantzari ihesi / Hanbat seme alaba, / Ai,<br />
ondikotz, baitoazi / Toki arrotzetara; / Alhorrak larre 'ta sasi / Hara han daiten bara. Ib. 109.<br />
(s. XX). Arratsalde aphaletan da ezagun, noiz eta ere, alhorreko lanetik lekora, gazteria ur keta baitoa edo<br />
abereen edanaraztera. JE Bur 37. Alorrak zikin, pentzeak berdin / uztak ez deusetarako. Etcham 123.<br />
Lohilakateko alhor batean golden ari zen hura, bere bi behi ederren ondotik. Barb Sup 147. Alhorrak, [...] ogi<br />
urhezkoz estaliak. Ib. 141. Alhorretako lanak ez derauk / bihotzean emanen min. Ox 143. Alor gorrien gaiñetik<br />
larratxori jolastiak. Mok 12. Alo Eskualdun maiteak, bada oraino zuentzat lan Aita Zerukoaren alhorrean! J.<br />
Chabagno in Zerb Bahnar 5. Alor edo landa batean zikina garai dela adiarazteko: zikinak galdu du, zikinak jana<br />
du. FIr 158. Azkonek eta erbiek kalte haundiak egiten zituztela beren alorretan eta mahastietan. Zub 82. Ugarte<br />
deritzanez / itxas-erdiko legorra, / etxarte zeritzaken / ikusgai-alorra; / Lur emankorra; / baratza-sail itxia. Ldi<br />
UO 37. Alorrak (soroak), zuriturik daude igitarako. Ir YKBiz 71. Alorrak igar daude, ez mardul baratzak. "Los<br />
sembrados". Or Eus 246. Neure senar baldarko / laister ez da deustako; / alorrean landa zagun / txoriak<br />
aizatzeko. Canc. pop. in Or Eus 67. Aizeño batek ogi-buruak parekatzen dituen bezala, gure alhor aberatsetan<br />
barna. Lf Murtuts 12. Goldio lizuna erreka agorretan. / Belar txutik ere ez alor txigorretan. SMitx Aranz 53.<br />
Gizaseme-alaben arteko alkartasun-alorrean, zerbaiten azia erein nai ebala zirudian. Erkiag Arran 83. Langille<br />
eske egozan alor landukak. Erkiag BatB 92. Guk ere landu ditugu / pentzeak eta alorrak. Xa EzinB 131.<br />
Etxaldeak berdin / alor ederrekin, / mahastiak urdin... Mattin 46. Bozkaria eta josta gaiten denak sanhoki,<br />
eskualdunki, arimaren alhorrak funditu gabe. Herr 26-6-1958 (ap. DRA). Mendi mazelak eta alhorretako on<br />
etziren lurrak. JEtchep 15. Alor, abere eta zugaitz-lantzeaz. Ibiñ Virgil 118. Korlizetako alorren lanzaleak faten<br />
zrelarik egordikoan aberen edaratra mando kurak sartzen zren baltsan erdialartio. ZMoso 39. Adibideen uzta<br />
emankorrago agertzen da alor horretan. MEIG VI 172.<br />
v. tbn. In Hm 71-72. HU Aurp 110. Iratz 179. Zait Sof 64. NEtx Antz 30. Gazt MusIx 7. Ibiñ Virgil 90.<br />
(Como primer miembro de comp.). Bazuen zerbait diru ta erosi zuen alor zati bat. Mb IArg I 211. Alhorxiloetarik<br />
kantazak, ottia! / Hirira nahi bada joan laboraria. Ox 150. Alor-mugako bi zumartxuri. '[Ils] prennent<br />
pour jalons'. Or Mi 113. I ez aiz astoa alor-mugatik bilatzeko ere. 'De la lisière'. Ib. 57. Liber, latindarrak orla<br />
deitzen zioten aurrenik alor-babesle zan Baki. Ibiñ Virgil 53. Alor-sailak ureztatzera berarekin etorri ziranei. Ib.<br />
41.<br />
(-lh- Dv, H), alur (-lh- BN-lab ap. A; -lh- Hb ap. Lh). "Carreau de jardin" Dv. "Baratze alhor bat, un carré de<br />
jardin" H. "Tablar, cuadro de la huerta" A. "Carré de champ" Lh.<br />
2. Campo, materia. v. arlo. Euskal alorrean saiatzen geranok. Basarri XIX. Literatur alorrean ere lan egin<br />
zuen Caradar-ek. Mde Pr 257. Kulturaren alorrean. Ib. 235. Alta politikaren alhorrean baino are kaltegarriago<br />
izan zaiku Elizaren eragina spirituaren alhorrean. Mde Krit 33. Hi bezalako eme eder bat bere alorrean<br />
hamaika urteko neskato batek garaiturik izatea, ez dun paper ona jokatu komedia horretan. Mde HaurB 41.<br />
Egiñak, gertaerak, jakintsuaren alorra dira. Vill Jaink 78. Jakintzaren landan zerbait esplikatu dezake,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1126
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Filosofiaren alorrean deus ez. Ib. 51. Buru-muiñen funzionamenduari dagokion zerbait, filosofuak epaitu ta<br />
erabaki nai baleza, bere eremu edo alorretik kanpo legoke. Ib. 68. Guzion begi-betegarri agertzen zaigu aren<br />
iakintzaren alor zabal eta zoragarria. Zait Plat 26. Iakintza-arloan aurkitu zuen gogoetalari aurrena. Ib. 10.<br />
Hiztegi alorrean, etimolojiaz egin diren lan sakabanatu eta axaleko asko kenduz gero, gainerakoa urria dugu.<br />
Arzam in PAlt EHizt 5. Euskal literaturaren alorrean. MIH 291. Kultur alorrean. In MEIG VI 40. Irakasleen<br />
alorrean. MEIG VII 184. Zertarako saiatu behar du bere alorrekoak ez direnak ikasten? Ib. 183. Gramatika<br />
alorrean. MEIG VIII 95.<br />
- ALOR-BIDE. Sendero, vereda. "Alhorbide (L, BN, S)" Lh (sin trad.).<br />
- ALOR-BIDEXKA. (Dim. de alor-bide). "Alhor-bidexka (S)" Lh (sin trad.).<br />
- ALOR-GIZON (alhor- Dv A). Campesino. v. alortiar.<br />
- ALOR-KANTA. Geórgica. Alor kantak. (Georgikon). Ibiñ Virgil 67. Alor-kantak, Georgikon alegia. Ib. 23.<br />
- ALOR-KARDU (S; alhorkhardi S; Foix ap. Lh). Ref.: Alth Bot 6; A (alhorkhardu); Lh (alhorkhardi).<br />
"Chardonelle à feuilles étendues par terre, alhor khardia" Alth Bot 6. "Una especie de cardo" A. "Chardon doux"<br />
Lh.<br />
- ALOR-LAN (L, BN, S). Ref.: Lh (alhor-lan); Lrq /alhorlán/. "Travail des champs" Lrq. Onaño alor-lan eta<br />
zeruko izarretaz ari izan gera. Ibiñ Virgil 82.<br />
- ALOR-LANKA. Trabajando el campo. "Alhor-lanka (S)" Lh (sin trad.).<br />
- ALOR-LILI. Flor de campo. "Alhor-lili (S)" Lh (sin trad.).<br />
- ALOR-LORE. Flor de campo. "Alhor-lore (L, BN)" Lh (sin trad.).<br />
- ALOR-PUSKA. "Alhor-puska (BN; GH IV, 7, 391), lot de terrain" Lh.<br />
- ALOR-SORO (Sal ap. Darric sg. DRA). Campo sin cultivar desde hace más de un año.<br />
Etim. Cf. occid. arlo? Es siempre 'labrantío', no necesariamente 'pieza ya labrada', pero sí 'pieza destinada a<br />
serlo'. En la Navarra medieval su equivalente, es soro, diferente de landa.<br />
alorde. v. ahalorde.<br />
alordun (-lh- L, BN, S ap. Lh (sin trad.)). Dueño de campos. Urtzo saldoari Orkaxen sareak / guk ere<br />
mendietan ditugu guardiak. / Sorho-alordunak, larretan; / ilhargi bethea. Beherapena haste / guarder kausitzeko<br />
gu goregi gaude. Egunaria 1-9-1969 (ap. DRA).<br />
alorga. v. alor.<br />
alorgai. "Alhorgei (S)" Lh (sin trad.).<br />
alorgune (alhorgüne S ap. Lh (sin trad.)), alorkune. Campo cultivado. Zenbat lur berri zure mugetan /<br />
naro ta-eder alorkunetan! Inzag EEs 1914, 66.<br />
alori. En EI 359 se recoge aloridxe (V-m) para la pregunta 'mariposa'.<br />
alorka. "Alhorka, travail des champs (S)" Lrq.<br />
alorkoi. (Oveja) aficionada a meterse en los campos cultivados. Ardi alorkoiak lagunak billatzen (AN-<br />
5vill). 'Alorkoia, sorokoia: alor edo soroetan sartzeko joera duen ardia'. Inza NaEsZarr 1612.<br />
alorkune. v. alorgune.<br />
alorñi (-lh- S ap. Lh). Dim. de alor.<br />
alorño (-lh- BN ap. Lh). Dim. de alor.<br />
alorodun. v. ahalorodun.<br />
alorreratu. Introducir(se) en un campo, en una materia. [Platonek] iakintzaren alorra zabalagotu ta ildo<br />
berriak urratu egin zizkizun. Ori ezin uka. [...] Alare, egiari berea zor diogu. Platon alorreratu zaneko, eleketa<br />
luze ta lipizta gogaikarriz aunaturik zeuntzan gizon ikasi guzitsuak. Zait Plat 26.<br />
alorrondo. Lur gizenetan, alorrondotan, / lênik eldua ebakiz. "Habiendo almacenado primero el heno que<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1127
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
crece en las tierras gruesas que fueron de sembradío". Or Eus 295.<br />
alors. Mientras que. Satan, zer duzu erraiteko, / Baduzia mitil beharrik? [...] Hau duzula, Jupiter / oro<br />
maleziaz betia, / ni alors, Buljifer, / ezpeitut ene paria. AstLas 13.<br />
alorta (Lar, H (V, G), Lcq 25), alort. Fruta; fruto (prop. y fig.). v. arnari, igali. Eta zer alort etzuen<br />
[Sakramendu] hetarik atheratzen? Birjin 41. Onelako tokietan ikusten dira arbola batean eta denbora berean<br />
lorea, frutu edo alorta berdea eta eldua. It Jolas 47. Naranjak, limoiak eta beste alort edo frutua [sic]. Ib. 47.<br />
Izpiritu Sainduaren alortak edo fruituak dira amabi. Legaz 51. Eta zugaztiyak, / Ematen dituzte txit / Alort<br />
(frutos) ugariyak. Etxeg EE 1883b, 528. [Aziak] frutu edo alort ugariak emon oi ditu bere garaian. Ag AL 149.<br />
Gipuzkoa Gaztelako Erregerekin bildu ezkero ere, Donostiara zetozen Nafarroatik itsasoz biraltzen zituzten<br />
alorta eta gañerakoak. Etxeg RIEV 1908, 188. Beste albista bat, eta ez bapere pozgarria, bala bala ebillen<br />
errian, aozao. Auteskunde atzetik ala aurretiaz sarri askotan agertu oi dan alorta edo emoia. Erkiag BatB 88.<br />
alortaki. "Frutal, frutaduna, alortakia" Lar.<br />
alortari. "Frutera, fruta saltzallea, alortaria" Lar.<br />
alortatxo. (Dim. de alorta). "Frutilla" Lar.<br />
alortazaide. "Frutería, en palacio" Lar.<br />
alortazain, alortazai (Lar). "Frutier, en palacio, alorta zaia" Lar.<br />
alortegi. Huerto frutal. Bazen han mahasti bat, baratzekaritegi bat, alortegi bat. "Fruitier". Birjin 89.<br />
alorti. v. BELE-ALORTI.<br />
alortiar (-lh- L ap. Lh; -lh- Dv A (s.v. alhor-gizon)). Campesino. "Homme des champs" Lh.<br />
alortto (-lh- S). Ref.: Lh (alhor); Lrq (alhortto). Dim. de alor. v. alortxo. Nere alhorttoa lantzearekin<br />
arras gogoetatua nindagoen. Prop 1900, 97.<br />
alortu (-lh- S). Ref.: Lh (alhortü); Lrq /alhórtü/. "(S-saug) convertir en champ de labour. Sohuak oro alhortü<br />
titzie, ils ont converti toutes leurs prairies en champs" Lh. "Convertir en terre labourée" Lrq.<br />
alortxo. Dim. de alor. Almandoztik etorri / Ulzama partera, / Kasteluzar deitzen dan / Baserri batera; /<br />
basurdia sartzen dela / alortxo batera, / berek uste guzien / ura arrapatzera. Noe 114.<br />
alorxka (-lh- S ap. Lh). Dim. de alor.<br />
alorxkila (-lh- BN ap. Lh). Dim. de alor.<br />
alorxko (Sc ap. A). (Dim. de alor). "Campito" A.<br />
alorxkot (-lh- S). Ref.: Lh (alhor); Lrq (alhorxkót). "Misérable petit champ" Lrq.<br />
alorza. v. 1 aloz.<br />
alorzain. "Alhorzain L, BN, S" Lh (sin trad.).<br />
alos. v. 1 aloz.<br />
alosain. v. alasai.<br />
alosaldi. "Alosaldi, ramera (StJayme)" DRA.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1128
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alosia (det., Lar, Sb-Urq), alozia. Armonía; musa (?). "Harmonía" Lar. Es ésta una muestra, que podría ser<br />
crucial, de las relaciones de préstamo entre Larramendi y Etcheberri de Sara. Para el primero, alosia es<br />
exclusivamente "harmonía" y traduce "musa" por musa. El segundo, sin embargo, atribuye este último valor a la<br />
palabra; cf. pág. 123 (ed. 1907): "Musa. Alosía", "Musae. Alosiac", pero los ejemplos parecen significar<br />
claramente 'armonía'. Más adelante, entrado el s. XIX, se empleó anyerusa con un valor hasta cierto punto<br />
semejante. Hauk dira zeruko alosiaren iduria edo imajiña ezagutzera emaiten darokun xirribika edo<br />
suntsuna. ES 187. Baina deitzen tut Minervaren dosteta ezti, eta kanta-alosien bidez enorantziaren kontra egiten<br />
den gerla ohorezkora. Ib. 175. Alozia bat diala [hüskarak] berze mintzoetaz edereiten eztena. Egiat 26. Ezi<br />
Biarneseki akointarik ezpadü ükhen hartan dirade hüskararen egokiak, alozia, ta gaillardi egiazkoak. Ib. 28.<br />
"Convenio (Otokeghy ms.)" DRA.<br />
alosidun. "Harmonioso" Lar.<br />
alositsu (Lar). "Harmonioso" Lar. Kopla alositsuetan. "En versos armoniosos". Otag EE 1882c, 415. Euren<br />
eztijariozko eta alositsuzko kantuakin. Id. ib. 583. Itzera alositsuarekin esaten dio aurrari: [...]. "Con armónico<br />
acento". Etxeg EE 1884a, 547.<br />
aloska. "Peña, roca" JMB At.<br />
alosna. v. 1 aloz.<br />
aloso. v. alazo.<br />
alot. "Albacora, bonito, germón (Thunnus alalunga), [...] egaluxe; alot (L-côte)" FauMar 90. "Atún blanco<br />
(Petites Affiches, de Bayona, 19-7-1866)" DRA.<br />
alote (BeraLzM). Duda. "Alote-kutsurik gabe, sin género de duda" BeraLzM. Etzuan geigoren biarrik,<br />
alote gabekoa zan Jaunaren itzak sendatu zuela. EEs 1908, 139. Bai, ospagarriya izango da alote gabe kristaudi<br />
guziyan 313 garren urtean Konstantino bakaldunak eta Liziniok Eleizaren aldez emandako agerkiya. J.M.<br />
Tolosa EEs 1913, 161. Ill onetan dakarzkiyogun lore sortak bere gogokuak badira, anitz gogokuagoa izango data<br />
alotegabe gere biyotz osuaren opariya. Id. ib. 115. Alotegabe zetorkion beraz gurenda ustekoa. Ib. 209.<br />
Erbestetik datozkigunak kalte aundiya beñ baño geiagotan egiñ ditzaiguketela aloterik (duda) ez dago. J.B.<br />
Larreta EEs 1915, 195. Bere gogoan aloterik sortzen danean, itotzen alegintzen da. Zink Crit 29. Baña<br />
leitzearen eta otzaren artean [...] alkartasuna dagon aloterik iñork ez du. Ib. 35. Iñolako aloterik gabe egia dala<br />
jakin-eta ere. Ib. 58. Berdin deitzen ote duten al-oterik gabe jakiteagatik, nere ondoko mutil bateri galdetu nion.<br />
Anab Aprika 90.<br />
alotege. Indudable, cierto. Gure arrokeriarentzat atsegin urriko egia, baña alotegea. Zink Crit 76.<br />
alotetsu. Dudoso. Izparringitzak oraingo edestiari on ala kalte egingo dion oso alotetsu da; baña agirien<br />
ibiltze geiagoz edestilariak ugarituko dituala ezin ukatu diteke. Zink Crit 59n.<br />
alotz (-tza G ap. A). "Idiota" A, que cita a Arrue. Sarri arkitzen dira oien artean: [...] ergelak, alotzak,<br />
gaizkiñak. Zink EEs 1926, 52. Ikasgabe ta alotzak zirala. "Sine litteris et idiotae". Ol Act 4, 13. --Illak<br />
berpizturik edo nonbait? --Ori ez diotzut, orren alotz ez bai naiz. Zait Sof 36. Ez-ikasi, takar eta alotzek (kirten,<br />
idiota) eztute iraun bear ez-iakinean. Zait Plat 71.<br />
alotzaldi. Tiempo de ignorancia. Yainkoak, alotzaldi au goitik ikusita, gizonei deiez datorkie, guziak<br />
edonun garbai izateko. Ol Act 17, 30 (Ker jakiñezaldi, IBe jakintza gabeko denbora aiek).<br />
aloxa. v. aloxo.<br />
aloxo, aloxa (det.), aluxu (G-to ap. A). Sencillo; flojo, débil. "Ligero, débil. Lan aluxua (G-to), trabajo hecho<br />
a la ligera" A. "Aloxo dago ori, está sencillo, flojo, desatado, etc." Ayerb EEs 1914, 161. Gaitza ikusi ez<br />
duenaren onbidea aloxa, urria da ordea. Jaungoikoa aurpegiz degunian, bere alde agertzea ezer ez da. Ayerb<br />
EEs 1912, 179. Euskalerriaren alde-k gañean azaltzeko nai degun dibujoak erreza ta aloxa izan bear du. EEs<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1129
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1913, 109.<br />
- ALOXOAN (G ap. A, que cita a Arrue; aluxuan G-to ap. A). "Débilmente" A. Aita zuur ta langillearen<br />
utsunea, ez eban ez egokiro bete aren ama nagiak, eta bai apapuan, aloxuan. Erkiag BatB 34.<br />
1 aloz (V, G, AN-gip, B), aloza (G, AN-5vill, S; Lar, H), alosna (L; SP, Dv, Hb ap. Lh, H (L)), alos (V-gip),<br />
alozna (L, BN), alorza (BN, Sal), arloza (G-to), alosa (S). Ref.: A (aloz, alozna, alorza, arloza); Lh (alorza); Iz<br />
ArOñ (álos).<br />
Pliegue, lorza, alforza. "Repli qu'on fait à une jupe quand elle est trop longue. Egiozu kotillunari alosna" SP.<br />
"Alforza, lo que se recoge en las basquiñas" Lar. "Tomado, especie de alforza en los vestidos" Ib. "Pli à un<br />
vêtement trop long" Dv. "Pli, ourlet" H. "1.º alforza, dobladillo o pliegue en la ropa; 2.º (AN-5vill), frunce" A.<br />
"Álos, alósa, (el) dobladillo (del vestido). Aloz bat artu ta moztu. Alosa artu ta alosaz josi con dobladura" Iz<br />
ArOñ. v. izur (2), toles, azpildura. Neskatoarentzat, amaren goneari aloz batzuk artu ta gerria zerbait<br />
estutuaz, gona polit bat egiteko. Ag Kr 132. Ordu arte, lehenbiziko pantalon edo galtza parearekin ibilirik,<br />
artean zenbeit alosna luzatuz. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA).<br />
Pliegue, entretela. Alai guztiak; bakarrik gure Santua bere biotzeko aloz arteko orri ezkutuak miatzen. Bv<br />
AsL 33. Mamorro bat zirudian bestietan, errai-alozen erdian atximur egiten zion mamorro ixil gaiztoa. Ag G<br />
141. Ondikotz anitz eskar digorrio unkitze aundirik egiteke biotz alozetan (pliegues). Ayerb EEs 1912, 155.<br />
(G-to ap. A). (Ref. a los pliegues de la piel). "Papada, dobladillo de carne bajo la barbadilla" A. Ori egin oi<br />
da gantzu geiegiz umontzia elbarritu eztakien [zaldi emeei], ezta alozak antzutu ere. Ibiñ Virgil 97. Alozak egiñik<br />
dauzke gizenez (B). 'Gizenkiz lepondoan bilguñak, pleguak egin zaizkio'. Inza NaEsZarr 1970.<br />
Etim. De introducción rom. (< árabe). Para el detalle, v. DCECH s.v. alforza.<br />
2 aloz. "(B), viruta" A.<br />
alozia. v. alosia.<br />
alozkeria. Doblez, fingimiento. Garbitasunezko ezpata zorrotz ori, / Menpetza oro apurtzen duzun ori, /<br />
Alozkeria uxatzen duzun ori. Ibiñ EG 1957 (1-2), 71.<br />
alozo. v. alazo.<br />
aloztu. Fruncir. Ta bi librakin an dijoa / Nausiari bekaña aloztuz... JKort EuskOl 1931, 30.<br />
alpaje. v. alpapa.<br />
alpalpa. v. alpapa.<br />
alpapa, alpalpa, alfafa (V-gip ap. Elexp Berg), alpaje (V-gip ap. Elexp Berg). Alfalfa. Cf. Echaide Orio:<br />
"Alpapa, alfalfa". v. luzerna, FRANTSES BELAR, ARGI-BELAR. Alpapa da gure probintziyan ganadujatekotik<br />
printzipalenetakoa. GipNek 1904, 82a. Alpaparen azia. Ib. 82b. Oso ona da leka-aziko (alpalpa,<br />
pagotxa) zelaietan. Muj NekIr 44. Il ontan erein litezken aziak, alpapa eta zekela [...] dira. EgutAr 1-8-1956 (ap.<br />
DRA). Kanpo alde oietan alpalpa eta tepla ondu eta saldu egiten dute. Oñatibia Baserria 80 (v. tbn. 43). Goldelur<br />
asko zituan zelaiak, arta-soro, alpapa eta gañerako labore-gauzak egiten ziranak. Salav 26. Gurdi bat<br />
alpapa. Ib. 58. Esandako kanpo artan, gaur ez da ikusten gari, arta-lore, eta uri-belarra edo alpalparik. Zubill<br />
212. En DFrec hay 5 ejs. de alpapa.<br />
- ALPAPA-BELAR. "En esta zona [G-goi] abunda el brezo (illarrea), helecho, alpapa-bedarra (alfalfa), San<br />
Juan belarra" AEF 1955, 132.<br />
- ALPAPA LUZE (V-gip ap. Elexp Berg). v. ALPAPA ZABAL.<br />
- ALPAPA ZABAL. "Zenbait etxetan sekula bedarrari alpaje zabala esaten zaio eta alpajeari, alpaje luzia"<br />
Elexp Berg.<br />
alpargata (H), apreta (apreeta AN-gip ap. BU Arano), alpraketa, alprageta (VocZeg 285), apraeta, alprajeta,<br />
alprejeta, alparjeta. Alpargata. "Guk emen darabilgun alprejeta, alpargata-tik dator berriz" Anab EEs 1918,<br />
91. v. abarketa, espartin. Artillezko galtzerdi eta alpargata batzuek. Zab Gabon 40. Apraeta jazteko silla<br />
biarrik / eztu izan azkenian. EusJok 111. Nik alprajeta paria saltzen det amar kuartuan. EgutTo 11-6-1920 (ap.<br />
DRA). Txanbra ta mantal gorriarekin / korsia zerbait kostia, / apretak txurik, galtzeta beltzak, / au dek ordia<br />
neskia. Tx B 121. Zapata koskor-dunak / anketan sartuta, / alpargata txuriyak / paperan artuta, / billeran<br />
dantzatzeko / aiek mudatuta. Tx B II 107. Nik guziyakin itzegiten diat; baita alpraketen lokarriyakin ere. Alz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1130
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Burr 43. Oñetakoak geienean alpargata beltzak. Salav 33. Euria bazan, alpargatak lepoan jarri ta ortozik joaten<br />
giñan elizperaiño; an alpargatak jantzi, ta meza entzutera. Elizatik urtendakoan, alpargatak erantzi ta lepora.<br />
And AUzta 106. Apretak txiñalka. Ugalde Iltz 24.<br />
v. tbn. Alparjeta: Iraola 75.<br />
alpargatagile, alpraketagile, aprejeta-egille. Alpargatero. v. alpargatero. Aizarna deritzaion errian bizi<br />
zan aprejeta-egille Joxe Juan izena zuan bat. EEs 1915, 10 (sg. DRA, pero la ref. es incorrecta). Ik egiten ditukan<br />
oñetakuen zai baleude Donostiyan, ez litekek mauka txarra izango alpraketa-gilleak. Alz EEs 1922, 18.<br />
alpargatagintza. Fabricación de alpargatas. Osaba bere lantegian espartingintzan (alpargatagintzan) ari<br />
duk. Etxde JJ 121.<br />
alpargatero, alprajetero. Alpargatero. v. alpargatagile. Lenago nitzaden ni / alpargaterua, [...] gero<br />
argintzarako / egin zat gogua, / irabaztiagatik / jornal aundigua. PE 74. Oso pagatzalle txarra zan Tupi<br />
alprajeterua. Iraola EEs 1911, 132.<br />
alparjeta. v. alpargata.<br />
alparti. v. alperti.<br />
alpe (-ph- BN, S ap. A; -ph- H (L)), alpi (alp¸) Sc ap. A). 1. "Flanc d'un animal [...]. Alpheko larrua, haragia,<br />
peau, viande du flanc" H. "Costado, flanco" A. "Alp¸) (Sc), hueco de la cintura, ijada" Ib. "Alphikomina (BN; Lf ),<br />
douleur de côté" Lh (s.v. alphe). "Alpiko min" Darric (ap. DRA). v. almaka, alme.<br />
2. (-ph- BN, S ap. A; -ph- Dv). "Fanon" Dv. "Papada" A.<br />
3. "Alphi, ingle (BN; Bon ms.)" DRA.<br />
alpedun. v. ahalpedun.<br />
alpegune. "Alphegune (BN-baig; Lf) fléchissement de terrain" Lh.<br />
alpeki (L, BN, S ap. Lh; H). "Alphekia, saiheskia, taillé, coupé dans la peau, chair du flanc" H. "Viande tirée<br />
du flanc" Lh.<br />
alper (V, G, AN-larr), arpel (V-och), ailper (V-gip). Ref.: A (alper, arpel); EEs 1931, 35 y 53; Asp Leiz; Iz<br />
ArOñ. 1. Rodillo, apisonadora. "Rodillo, piedra cilíndrica que se emplea para alisar y afirmar carreteras" A.<br />
"Arpel (V-och), pieza tejida de ramas que, cargada de piedras, se arrastra en el campo para pisar terrones" Ib.<br />
"Alperra. Zoia austeko eta goldatua ool lodixamar bat izaten da areak baño ortz motxagoakin (G-goi)" Etxbe<br />
EEs 1931, 35. "Alperra. Arri astun eta biribilla da. Baserritarrak aratu ta nabastu ondoren gelditzen diran sokillak<br />
austeko, eta Jorrailean garia erne ta gero gari-soloko mokillak ondo birrintzeko erabilten dabe" Onaind EEs<br />
1931, 53. "Instrumento de labranza para deshacer los terrones del campo" Asp Leiz. "Ailperra, para romper<br />
terrones" Iz ArOñ. v. ALPER-HARRI, ERBIL-ALPER. Ez al dakizu zokor austeko / alperra dala onena? Tx<br />
B III 56. Lurra austeko ta zapaltzeko erabiltzen da. Arrizkoa naiz zurezkoa izan diteke alperra. Garm EskL II<br />
122. Aipa-bearrekoak ditugu gaiñera, nekazari azkarrei dagozkien iskilluak ere; [...] aurrenik golde-muturra<br />
[...], Eleusitar amaren gurdi nagiak, alperrak, lurra zapaltzekoak, narrak eta are astunegiak. Ibiñ Virgil 73.<br />
2. (V-gip). Ref.: SM EiTec1, EiTec2; Etxba Eib. Cierto tipo de taladro. (En desuso sg. SM EiTec2 132). "En<br />
armería, artefacto elemental de madera usado para taladrar y fresar, que debió representar ahorro de trabajo, de<br />
donde quizá la palabra. A veces parece que lo aplicaron también en sentido general refiriéndose a máquinas"<br />
Etxba Eib. Garmendiak mandatu egin zion Zapiain erlojugilleari metalak zulatzeko alper (talatua, taladrua)<br />
bat eskatuz. Etxde Itxas 200.<br />
3. (V-gip ap. Iz ArOñ), ailper (V-gip ap. Iz ArOñ). Trillo.<br />
4. Gancho del fogón. "Alper. Erratilloak suburuan jartzeko laratzatik esegitzen dan burnia (V-gip)" Urkia EEs<br />
1930, 8.<br />
5. "Limadora" Doroteo Barinaga (comunicación personal 22-7-1957).<br />
- ALPER-HARRI (alperrarri V, G-to ap. A). Rodillo para deshacer terrones o para aplanar la tierra. Alperarriak<br />
oinazpian geldiro zanpatu izan bai'litu bezelaxe, lotu dira garisoroak eta artasoroak! TAg Uzt 132. Berak<br />
asmatutako zurezko uso egalaria. Alper-arri baten ertzean zurezko usoa orekan ezarri, maratilari eragin, ta odi<br />
batek zekarren aize zanpatuaren eragitez egan asten zan zurezko usoa. Zait Plat 15. An omen zegoan bide<br />
ondoan alper-arri bat, soroan zokorra puskatzen ibillita. BasoM 44.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1131
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Holgazán. v. alfer. Zenbat mozkor, zatar, alper-arri eta sakel-baedun ete da mundu zabalean, iñoiz<br />
itsasorik amesetan ere ikusi ez dabenak? Erkiag Arran 115. (La idea popular es que, por el origen, alper = alfer).<br />
alper. v. alfer.<br />
alperizi. v. alferezia.<br />
alperresi. "Alperresia. Sokor edo sokil asko dagoenean, sokorrak puskatzeko, egur bati lau berdinga sartu ta<br />
zarba lodixamar batzuekin igoa izaten da (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 35.<br />
alperti (V-arr ap. A), alparti (V-ger ap. A). "Tapa de puchero. Ik, urlia egunetan, alparti barri bi ekarri<br />
emezan, tú, tal día, trajiste dos nuevas tapas de puchero" A.<br />
alpertu (AN-larr ap. Asp Leiz), ailpertu (V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. alper), arpeldu (V-gip ap. A Apend). <br />
Deshacer los terrones con cierto tipo de rodillo. "Arpeldu, apisotonar (V-gip)" A Apend. Cf. alper.<br />
alpertxa. "Alpertxa, flojillo, (V-ple)" A Apend.<br />
alpeta. "Respiración rápida y fatigosa" Asp Leiz.<br />
alpetu. v. ahalpetu.<br />
(alpezuri). "Alpezuri. O alpechuri: Nombre que dan al ave denominada motacilla alba o pajarita de las nieves<br />
(Montaña)" VocNav (v. tbn. alpichuri (Aóiz)).<br />
alpi. v. alpe.<br />
alpinixta. Alpinista. Nola alpinixtak, korda berari estekaturik baitoatzi, bat bertzearen gibeletik, mendi<br />
paretan barna, [...] kilometrako arroila hurbil egin dute. Herr 13-8-1959, 3.<br />
alpiste (Lar, Lcq 169). "Alpiste, semilla" Lar. "Alpistea, triguera" Izt C 41.<br />
alpitz. v. albitz.<br />
alpo(r). v. alpore.<br />
alpore (-ph- BN-mix ), alpor (-ph- S; -ph- Gèze, Hb ap. Lh, Dv (S)), alporra (-ph- BN-mix; -ph- H (det., S)),<br />
alfora (S), alfore (BN; ms. Haz. ap. A), alporo (-ph- S ap. Lh; Foix ap. Lh), alpo (-ph- S). Ref.: A (alphor,<br />
alphorra, alfora); Lh (alpho, alphor); Lrq /alphó/. Vapor; vaho; calor. "Vapeur chaude" H. "1.º ardor, vaho<br />
que desprenden los borrachos al día siguiente de una comilona; [...] 2.º vaho que despide la tierra los días de gran<br />
calor; [...] 3.º (S) reverbero del sol" A. "Alpho (S-saug): 1.º réverbération du feu, du soleil, etc.; 2.º haleine<br />
d'ivrogne" Lh. "Relent de chaleur que la terre réverbère, aux jours de chaleur" Lrq. Bihotzian dian alporraz<br />
berze bizkaiak dütialarik azkartzen, lotsak eztereioke dremendena ikhara emaiten. Egiat 255. Haiñbeste milion<br />
aukera bizi direnetarik izairan, pezü eliraiteke amorioaren alporraz baizik. Ib. 205. Biek dereitze odola idortzen,<br />
izairitze alporra hiltzen (ref. a la tristeza; el ed.: 'izateko berotasuna hiltzen'). Ib. 231. Sü hau ezta errekeitüz<br />
arrapitz daitekiana. Alpor beriaz bizi zeno zen ganargi ta flakatzen zeno, zokhorri zereio eman, bena lehen<br />
bezala ezta destieraziren beraren alporraz baizik eztialakotz alporrik. Ib. 189. Lurraren barnian aurkhitzen dira<br />
gaiza mota guziak eta beruareki igaiten dira alphoren artian. Ip Dial 110s (It baporeen, Ur lurrunen, Dv<br />
bafaden). Alphor hoietarik jiten dira iñhaziak eta ühülgiak. Ib. 111. Hur mañiak, bai eta ere alphorezkoak<br />
ezinago hun dira hanitxetan. Ib. 79. Alphoreki igaiten da lurretik eta itxasotik gatz, sofre eta beste hanitx gaiza.<br />
Ib. 118. Ez da berentzat ere zuhurtzia hek hirurak, batzu bertzeen alphor edo khalda izurritsuan atxikitzea? Prop<br />
1901, 155. Sü alphoak eta zopa beruak Pellori bihotza alageratü zeien. GH 1927, 433. Borthan jo eta sartzen<br />
gia. Oi zer botztaiua ülhünpetik argilat jitia, hotzetik alphoilat sartzia. Picochet GH 1928, 65. Batzüek nahi izan<br />
die labia berotu ilharre eta othe erreaziz, bena bi sügei horiek, [...] eztie labian egiten harriak latsüntzeko behar<br />
dian alphoa. Béhéty GH 1933, 91. Bertze bat izan zen Aso sumendiaren ahoraino, bainan gar zirimolek eta<br />
alphorrek iziturik jautsi zen zelhaierat. Herr 1-10-1959 (ap. DRA).<br />
Etim. En la desaparición de la b- ha podido contribuir la tendencia disimiladora. No se ha producido<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1132
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sonorización de la oclusiva bilabial (alp- > alb-) ya que la sonante anterior, efecto de la repercusión, es tardía. v.<br />
bapore y FEW 14, 166ss. Cf. también las alteraciones formales en alav. pavor 'vapor', pavorear (Lagrán).<br />
alporja. v. alportxa; alproja.<br />
alporo. v. alpore.<br />
alporra. v. alpore.<br />
alportxa (-ph- L; Lar, Hb ap. Lh (-ph-), Dv, H (-ph-)), alporxa (Ht VocGr, Arch VocGr), alforxa (R-is; VocBN,<br />
H), alfotxa, alfortxa (H), alproja (G-goi; VocZeg 285), alpotxa, alforja (S; Lcc, Gèze), alporja, alputxa,<br />
alfurka (SP), alfora (L), anfortxa (Hb ap. Lh), arputx (-ph- Hb ap. Lh). Ref.: Lh (alphortxax, alfora); JMB AEF<br />
1926, 44; Iz R 301.<br />
Alforja; morral, zurrón. "Alfurka, bissac devant & derrière" SP. "Besaces" Ht VocGr. "Alporxa, la besace"<br />
Arch VocGr. "Sorte de sacoche ou de bissac que les cavaliers portent sur leurs chevaux" Dv. "Alphorxa, bi<br />
zakhutto elkharri datxekotela" HeH Voc. "Sacoche" VocBN. "Alprojaak, alforjas (G-goi)" JMB AEF 1926, 44. v.<br />
aneka; cf. alproja.<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, tanto al Norte como al Sur. Las variantes mejor documentadas<br />
son: alforja al Sur (Cardaberaz, J.A. Moguel, Iztueta, Oteiza, Brunet, Hualde, un ej. dudoso (quizá alporja) de<br />
Samper y ZMoso (34)) y alpotxa al Norte (Hiriart-Urruty, Prop y Barbier (en éste último junto a alfotxa)). Hay<br />
además alportxa en DvHtoy (-ph-) y Lafitte, alportx en Iturriaga, alphorxa en HeH, alforfa en Echenique,<br />
alproja en Arrese Beitia, alporja en Beovide e Inchauspe (-ph-), y alputxa en un ej. de Herria. En DFrec hay 3<br />
ejs. de alproja.<br />
Erropa-zahar bat eta bere alforja artu, ta jaun ori ikustera joan zan. Cb Just 54. Errekatxuba iragoteko bota<br />
dan zaku edo alforjia, artu darue ostera. Mg CO 80. Ez dezazutela eraman ezer, ez bastoerik, ez alforjarik, ez<br />
ogirik, ez dirurik. Oteiza Lc 9, 3 (Brunet alforja). Eskatzen ziozkalarik zakutoan edo alforjan zeramazkian<br />
oñetakoak. Izt C 504. Edo duzuen alphorxa bidekotz, edo bigarren aldagarri, edo oineko, edo makhila. HeH Mt<br />
10, 10 (Echn alforfa, Hual, Samper (en éste último la lectura no es clara y podría tratarse quizá de alp-) alforja,<br />
Ip alphorja, DvHtoy murtxila edo alphortxa; Lç maleta, He, TB zak(h)u, Ur, IBe zakuto, Dv murtxila, Ol, Ker<br />
zorro, Or, IBk bide-zorro). Asto bat, zamatua / alportx andiakin, / zijoan feriara / nagusiarekin. It Fab 120.<br />
Alprojetan gaur dira paltak erabiltzen, / Projimoen guztiak aurrean ipintzen, / Norberenak atzean estali ditezen.<br />
AB AmaE 401. Bein batian esketik etxeruntz ikusi zuan Franziskok bere seme bat alporjak beterik kantuz<br />
Jaungoikoa alabatzen. Bv AsL 82. Kendu zion bizkarretik eskale kantariari alporja betia. Ib. 82. Ahalgez urtua<br />
zabilan, alpotxak bizkarrean etxez-etxe. HU Zez 37 (v. tbn. 68). Ez zuten bideko behar ez alphotxarik bizkarrean,<br />
ez makhilarik eskuan. Prop 1905, 243. Pello, Zaroko zapataina, bazoan Donianeko goiz-mezarat, [...] zapatez<br />
mukurru alphotxak. Barb Sup 29 (31 alphotxetan, 14 alfotxetan, 15 alfotxa gorri handi horietan). Alportxak<br />
biltzen ditu, zaldiaren gainerat jauzi egiten du [...]. Lf Murtuts 42 (v. tbn. 40). Eta gizona joan zen alegerarik,<br />
alportxak lepotik eta sosak sakelan. Ib. 40. Iguzkiko txapel handi bat, zapeta takoin gora batzu, eta bizkarretik,<br />
alputxak iduri, oihalki gorri bat. Herr 1-5-1958, 4.<br />
- ALPORTXADUN (alforadun L, BN, S ap. Lh). Provisto de, (el) que lleva alforjas. "Porteur de bissac" Lh. <br />
Preseski bidean kurutzatu dut alportxadun bat. Lf Murtuts 41.<br />
alportxatara, alforxatra. Cantidad contenida en una alforja. Eta gero, gaiez, auzo herritik abiatuko da bi<br />
zalditako karrosa bat, alforxatra bat gaztainekin. Herr 3-10-1957 (ap. DRA).<br />
alporxa. v. alportxa.<br />
alpotxa. v. alportxa.<br />
alprageta, -jeta, -keta. v. alpargata.<br />
alprejeta. v. alpargata.<br />
alproja, alporja. (Persona) perezosa, astrosa o inútil. Cf. alportxa.<br />
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde finales del s. XIX. Alproja es la forma gral. Hay alporja en<br />
Urruzuno y Alzaga (en éste último junto a alproja).<br />
Jas! auxen da gizon alporja! Zer pasa zaio orri? Alz STFer 131. "Jaungoikoak badaki zeiñ dan", dio batak.<br />
"Alprojaren bat galanta", besteak. Ag G 327. Senar alporja baten / zera emaztia, / txima arroak eta / arpegi<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1133
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
tristia. Urruz Zer 105. Irten kalera, eta lengo alprojarekin tabernara sartu, bat-baterako gauza zan. Ill Testim 8.<br />
Utikan, alproja alena. Alz Burr 17. Ez dezaiola kasorik egin, nere anai alprojaren gauzak! Lab EEguna 115s.<br />
"Piña"... yauna, gizon "piña"... "alproja" eztana, alegia... Ldi IL 54. Itza ta pitza dariokela iñoren bizkarretik<br />
jaten abillen alproja aundi ori. Lek EunD 40. Nundik nora ibilli ete dira alproja gaizto oek? TAg Uzt 156. Ja,<br />
ja! Alproja gaiztoa zera, orraatik, Antzuela! Ib. 242. Alproja gizajoa! NEtx Antz 146. Txomin oso begikoa<br />
baitzun alproja xamarra izan arren. Etxde JJ 20. Askotan oi dan bezela asi omen ziran bein Beasaingo alprojak<br />
edo alper-ontziak ardotegian ardo danak probatzen. EgutAr 25-4-1960 (ap. DRA). Erri guzian ezaguna dan<br />
alper alproja aundi bat. NEtx LBB 179. Etzuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz; baita alproja gaizto aiek<br />
ere. "Y a los malandrines". Berron Kijote 65. Errua hirea delarik, oraindik negar. Hoa zoko batera, alproja!<br />
MEIG IX 109. Nolabaiteko bizimodu nabarmena daramaten arlote alprojak. MEIG III 117. [Film honetan]<br />
Bertoni alprojaren salbazioa ikusten dugu aurrenik. MEIG I 195.<br />
alproja. v. alportxa.<br />
alprojakeria. Holgazanería. Seme bat, or dago ezkonduta baserrian, bestea, alprojakerian nonbaitean or<br />
ibiliko da. Ill Testim 6.<br />
alprojazar. Aum. de alproja. Makilka ematea nahi al duk? Alprojazarra! MEIG IX 110.<br />
alputxa. v. alportxa.<br />
alrau. "Gente floja, abandonada (AN-larr)" Inza EsZarr 176.<br />
alsai. v. alasai.<br />
alsar. v. haltsar.<br />
alsistu (G, AN ap. A; Lar, Añ (G), H), altsistu (H). Granero; depósito de alimentos, despensa. "Granero" Lar<br />
y Añ. "Desván de caseríos", "pajar" Lar. v. aletegi, bihitegi. Garia eraman dezatela granerora, alsistura edo<br />
altegira. LE Urt 71 (ms. 25v granerorá).<br />
altsiztu. "Altsiztu (V-arr), especie de jaula de seto que se cuelga en el techo de la cocina en el cual se<br />
conservan castañas, fruta, queso, etc." A.<br />
alsu. v. ahaltsu.<br />
1 alta (L, BN, R ap. A; Dv (BN), H), altaa.<br />
Tr. Documentado en Goyhetche y autores septentrionales no suletinos desde finales del s. XIX, sobre todo<br />
bajo-navarros. Zubiri emplea la forma altaa. En DFrec hay 15 ejs., excepto uno, todos septentrionales.<br />
1. (Conjunción continuativa, con significado equivalente, en muchos de los ejs., a 'pues' con valor<br />
continuativo). "Or, eh bien" Dv. "Nik, alta, jan noke taloa, pues yo ya comería talo" A. v. areta. Ez baita<br />
erretor onaren marka hoberik, erier jarraikitzea baino. Alta hala zen hura. HU Aurp 118. Heintsu bera dute<br />
gure mintzaiari beltzuriz daudenen erraiteko guziek. Alta bada zenbeit! Ib. 201. Bigarren liburuak [...] erakusten<br />
dauku aski garbiki: etsai izigarriarekilako gudu beltzean, ez bide da izan gure herritarrak bezalakorik [...]<br />
beldurrik gabeko gemen iraunkorraz. Alta, liburu beraren arabera, emazteen eskukaldia eta burua etziren<br />
ttipiagoak izan. JE Ber 100. --Nahiagoko bainuen bertze bat izan bazina! --Alta, nik ere, hala hala! Barb Sup<br />
182. Lorik ez dut egin batere, gau huntan. Ohean ez nindagoken. Jo eskuin, jo ezker, nihun ez onik! Alta<br />
kukusoak harrotuxeak nituen, lastaira azpiz goiti emanik goizean! Ib. 18. Ez duzea ikusi? Altaa, leku ederretarik<br />
da seurki. Zub 119. [Kozeinertsak] platen, gustuz apaintzen / ez baitu parerik. / Alta serbitzariak / dabantal<br />
xuritan / Zoin gurbilki ez gaitu / zerbitzaren plantan! Etcham 155. --Ez ote duzu izan zure familian konkorrik edo<br />
erromatismadunik? --Zaude. Aitaren aldetik, ez dut uste: pilotari famatua izan da bere denboran. Alta ama ere,<br />
zaharrek ziotenaz, kurritzale lehena. Lf Murtuts 39. --Kongregazionekoez bertzalde baditun zonbait oraino:<br />
Burguko bi ahizpak. Etxegoineko Graxi, [...] Eta François Dumay --Alta Melani, jandarmek ez ahantzia, ez dugu<br />
guk ere ahantzi behar. Paulina ere hor dun bai. Ib. 44. Peio eta Mayik etzituzten sekulan sinesten amaren<br />
erranak. Alta hamarna urte zituzten doi-doia. Eta ordukotz beren burutarat ari nahi. JEtchep 15. Egia erran,<br />
beste leku frangotan ere egin zitzaken: Jatsun [...]. Alta etzuen Iruñek ere ukatuko bere Erregearen eta bere<br />
Erreginaren adixkidea eta kontseilari hautuzkoa! "Or donc". Ardoy SFran 60. Beraz, ez naiz gure arrazan ni<br />
lehena pertsutarako gogoa izan dutana. Aita zena ere, alta, kantari gaitza ginuen. Xa Odol 32.<br />
(ba, alta). --Neholere ez nezake laket lur kixkaldu itsusi hautan. --Ba, altaa, [...] Californian ere berdintsu<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1134
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
omen dituk, eta ea ez denetz han egiten sos ederrik. Zub 109s. --Zeait mundutik yakiteko yautsi behar diauk<br />
hunano. --Ba, altaa, hemen ere berri gutisko, Pettan. Ihizi solasik bezik eztuk orai. Ib. 74s.<br />
(Sal, R ap. A; VocBN). "Conj. de regret ou de menace. Alta nahi zindien, or donc vous vouliez. Alta dolutuko<br />
zauk, or donc tu t'en repentiras" VocBN. "Pues. Alta doluturen zaik (R), te aseguro que te ha de pesar. Alta, no,<br />
zalaparta bat jotzen daunat, ezpadun egiten lan kori (Sal), pues, tú, te daré una bofetada si no haces ese trabajo"<br />
A.<br />
2. (BN-baig ap. Satr VocP; H, Lf Gram 93). Sin embargo. "Alta eztugu nihori egiten gaizkirik, cependant nous<br />
ne faisons de mal à personne (chant. pop.)" H. "Alta, pourtant" Lf Gram 93. "Halta (conjunción adversativa).<br />
Halta, etzuxun hala! pues, no era así (BN-baig)" Satr VocP. Egun ere badugu xedea xehekiago aipatzeko<br />
harek egin lan tzarretarik zenbeit. Alta ez da, ez eder, ez laket [...] hartaz gaizki mintzatzea. HU Aurp 63.<br />
Ixiltasunean iretsi ditu ardurenik egungo egunean gure erlijioneari buruz egiten dituzten jazarkunde<br />
izengabeak! Alta bazuken zertaz mintza! Ib. 70. Hitz-eman eta hitz atxiki; alta ez errexki, hastean. HU Zez 37.<br />
Artzain guti, artzainik bat ere ez, bere baitharik artzain on bilhakatu denik: [...]. Alta ez dira tontoak! JE Bur<br />
192. Egun guziez eskolatik lekora, [...] han nintzan ene adineko bertze mutikoxka batzuekin. Alta ez baitezpada<br />
esker ona egiten zaungulakotz Agerrek! Gizon kexua zen, [...] elhe gutirekilakoa. Ib. 58. Behin ere ez zen mera<br />
edo alkate izendatua izan Migel Pocodinero. Alta heldu nahia zen, xarpa pollit hartara! Barb Sup 37. Edariez<br />
oraino ez dut deus erranik, / Alta sei, zazpi trago baditut edanik! Ox 158. Ez ginitikan ez, ordian ibiltzen, hik<br />
orai ditukan zapata eder horiek. Altaa, segur nuk ba orai ere ibil itekela goxoago eskalapoin eta galtza<br />
motxekin. Zub 66. Bai, lo gaude, dohakabeak; alta nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha<br />
diren, oro sufre eta su. Lf Murtuts 13. Aldera uzten dut, oraingoz, Jakintza ezkutua, hots, Magu, Kabalista eta<br />
horrelakoen metafisikaren jarduna; alta ziur nago egia zerbait bil dezakegula metafisika hortan. Mde Pr 342.<br />
Salaberri ikusi izan dutela Azkainen, [...] eta Harispe Getariakoari nausitzen. Alta pario gehienak Harispen alde<br />
omen ziren ba! Zerb Azk 115. Etzuen estakururik pentsatu muntaren ez erosteko. Hitza hitz. Alta haren moltsak<br />
etzuen holako beharrik. JEtchep 28. Iduritzen zitzaion oraino bizirik ikusten zuela hantxet [ardia]. Alta egia izan<br />
behar dik, hila duk ardi hura. Luisek erranez geroz. Ib. 55. Zer den ahatik bizia! Duela sei urthe, barne huntan<br />
berean ginen, jin berriak, hiru eskualdun gazte hein bertsukoak. Nola biziak elgarretarik urrundu gituen! Alta,<br />
sei urthe, ez dira ba mende bat. Larz Iru 112. Etzira orduan bezain goxoa, / ez orduan bezain legun! / Alta<br />
apezak ere predikuz / aski esplikatu zauzun. Xa in Mattin 98. Beraz zeruan ez dala diozu / nik behar dudan<br />
lekua, / alta etzen ba izugarria / nik ein dudan bekatua. Mattin 131. Hameka urtetan deus guti egin dezake batek<br />
etxean, den borondate hoberenarekin ere. Alta, nahiko nintzan orduan gizon bat izan. Xa Odol 29. Joan zen<br />
beraz... eta etzuten hil. Alta egia ederrik entzun zuten! "Pourtant ils en entendirent, des vérités!". Ardoy SFran<br />
194 (v. tbn. 181).<br />
- ALTA BADA. a) (Conjunción continuativa). Mintzatzen nitzaien / segur printzeeri. / Alta bada: errege bati,<br />
/ Bethi asea denari, [...] Egizkok asti-onean / Hik hire kondaira ederrak. / Baiña hoietaz miruak, / burla egiñen<br />
baizen eztik. / Sabel gose denak / eztik beharririk. Gy 232. Bihar goiza gabe, herri guziak balakike; alta bada<br />
holakoak eta halakoak jakinez geroz zer atzeman dudan, ez diagu bakerik, ez bizi onik. HU Zez 55. Mongongo<br />
Dasanzaren jakitatea ez denetz laburxkoa, ni beldur. Altabada ez du eskuara ere milakoa. Egunaria 18-4-1962<br />
(ap. DRA).<br />
b) Sin embargo. "Alta (BN), id. alta bada, or, or donc. Iatekorik eztugu: alta bada gose gituzu, nous n'avons pas<br />
de quoi manger; or, cependant, nous avons faim" H. "Alta bada, et pourtant" Lf Gram 393. [Haur heiek]<br />
barne ona zuten eta larru ederra. Alta bada pereku eta maina guti zuten etxean, beharrez kanpo. Lanik aski<br />
bazitzaioten burrasoei beren ume pizkorren haztea eta heztea. HU Zez 70 (v. tbn. 159). Hots, aldez edo moldez,<br />
nehor gutik egin dioke ihes Platoni. Alta bada haren ahozko erakespenetik ez zaiku limarrik gelditu. Lf in Zait<br />
Plat XIV. Juan zauku, Jaun Noblia, gure erretor goxo eta maitea. Altaba uste ginuen sekulakotz gurea zela. Herr<br />
1-3-1962 (ap. DRA). Deneri ohore zitzaien josteta hortan baltsatzea. Alta bada bertsu-alde luzeak bazituen<br />
gogoz ikasteko antzerkilari bakotxak. Lf in Casve SGrazi 9.<br />
2 alta. Alta, de estatura elevada. v. altu (2). [Bi dama gazte] gorputz ederrak, alta ta liraiñ. Xe 318.<br />
- ALTA EGON, JARRI (V-gip ap. Elexp Berg). "Alta egon. [...] Estar en celo la perra, la yegua, etc. Gure Pintto<br />
alta dago. // Alta jarri. [...] Ponerse en celo" Elexp Berg. v. ALTAN EGON. Nere etxian beia susa da, /<br />
txerria berriz irausi; / astua ere arrantzaz dago, / igeltzen ote dan asi. / Zakurra ere alta zegon da / joana degu<br />
igesi. Noe 130.<br />
- ALTA EMAN. Dar el alta (a un enfermo). Ara: ni Hospitaletik alta emonda bialdu ninduenien, eneukan<br />
indarrik lanerako. Kk Ab II 58. Sendatu eta medikuak alta eman zidanean. Salav 75.<br />
- ALTAN EGON, JARRI (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Altan egon. Se dice de los animales que están en<br />
la época de celo. Ataiko txakur emia altan dago, eta barruan lotu biarko dogu, la perra de la puerta está en celo"<br />
Etxba Eib. "Altan jarri. Entrar en período de celo. Gure Argitxo, altan jarri da laugarren umegintzarako, nuestro<br />
Argitxo ha entrado en celo para su cuarta criadera" Ib. v. ALTA EGON.<br />
altaba. v. ALTA BADA (s.v. 1 alta).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1135
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altaboz. Altavoz. Gu bertsolari giñan garaian / etzegon altabozikan. Uzt Sas 150. Getariako jendea /<br />
gogor asi zaigu itzegiten, / bestela ezin ezer egin da / altabozez otsegiten. Uzt LEG I 305.<br />
altadar (S (-th-) R; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (althadar). "La leña que se corta en el árbol mismo" A.<br />
"Branches qui garnissent un arbre" Lh.<br />
altagarri. v. aldagarri.<br />
altai. v. URDEKI-ALTAI (s.v. 1 urdeki).<br />
altaizo. v. alde-auzo.<br />
altajo. "Canuto de madera con el que juegan los niños, metiendo en un extremo del mismo una bolita de estopa<br />
mojada y empujando otra por el otro extremo mediante un émbolo de palo, lo que comprime el aire comprendido<br />
entre ambas bolas, lanzando la primera mientras produce un pequeño estampido" JMB At.<br />
altaka. v. 1 aldaka.<br />
altakal. "(R), costado" A. v. 1 aldaka.<br />
altakoi. v. aldakoi.<br />
altakor. v. aldakor.<br />
altama. "Espectro (Arch ms.)" DRA. Erregiña dohakabiari mainu eta altamak agertzen zaizkola iduritzen<br />
zaio. Atheka 59.<br />
altamenda. "Demanda, petición (BN-bard; Dv)" DRA (pero no lo encontramos en el dicc. de Duvoisin).<br />
altamia. Altamía, especie de taza (v. DCECH). Saldabaga altamia oza[.]tan ez dilist[..]ia. O PrASJU 310.<br />
La mala lectura impide la interpretación: en todo caso, dilist(a) parece ser 'lenteja'.<br />
altanero (Lcc), altaner (Chaho). "Altanero halcón, alkoi altaneroa" Lcc. "Hautain, orgueillux, fier, superbe,<br />
arrogant" Chaho.<br />
altapa. v. aldapa.<br />
altara. v. aldare.<br />
altaradura, aldaradura (Dv). Alteración. "Gogoko aldaradura bat gerthatu zaio" Dv. v. altaramendu.<br />
altaragarri. "Adversator, adversativus, adversatrix, nihor... nihoren... nahásgarria, zoragárria, trublagárria,<br />
altaragárria" Urt I 260. "Afflictor" Ib. 409.<br />
altaramendu (Urt I 305, H), aldaramendu (SP, Dv), alteramentu. Turbación, desasosiego. "Émotion, colère"<br />
SP. "Aegrimonia" Urt I 305. "Dérangement" Dv. "Aldaramendu handiak egin dire Frantzian, il s'est opéré de<br />
grands changements en France" Ib. "Trouble, émotion, [...] soulèvement" H. Behar ez legezko amoriotik eta<br />
beldurtasun alferretik heldu da bihotzaren aldaramendu eta sensuen barraiamendu guzia. "Inquietudo cordis".<br />
SP Imit III 28, 2 (Ch khexagune, Mst erreustarzünak, Echve soseguaren falta). Zure bihotza kausi lezakete<br />
preparatuago aldaramendura eta desordenura. SP Phil 463 (He 469 altaramendu) Eta bihotza higitu zitzaien,<br />
eta sesituak izatu ziren altaramenduz. Urt Gen 42, 28 (Dv harriturik eta asaldaturik, Ur arritu eta izuturik). Noiz<br />
ere gerthatzen baitzaitzu zerbait ondiko edo altaramendu, orduantxe da denbora merezimendu egiteko. Ch I 22,<br />
5. Erregela horiek leialki beira ahal banetza ez ninteke errexki eror altaramendurat. Ch III 23, 4. Eta grazia<br />
hark sosegatuko du zure bihotzeko altaramendua. Ib. 57, 2. Izan dadiñ gure arima triste edo alegera,<br />
gozogunean edo dolorean, soseguan edo altaramenduan. He Phil 477. Kolera da alteramentü desordenatü bat,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1136
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zuñek erakhartzen beikütü ogen edo desplazer egiten deikien gaizen kuntre borthizki bühürtzera. CatS 9.<br />
altararazi (Urt III 340), aldararazi (SP). "Aldararazitzea, faire mettre en colère" SP. "Bilem alicui mouere,<br />
nihor [...] altaratu, [...] altararazi, [...] altareragiñ, [...] nahasarazi" Urt III 340.<br />
altaratu (Urt I 406, VocBN (-th-), H), alteratu (BN, S ap. Lh; Chaho, Hb ap. Lh), aldaratu (SP, H), altairetu (B<br />
ap. Izeta BHizt2). 1. Turbar(se), alterar(se). "S'altérer de colère ou de frayeur" VocBN. "1. s'émouvoir, se<br />
troubler, s'inquiéter, s'altérer [...]; 2. se soulever. Herri guzia altaratu da, tout le pays est soulevé, en tumulte" H.<br />
"Denak altairetu ziren. Lizaso bertsolari ona da, ezta altairetzen" Izeta BHizt2. v. asaldatu. Tr. Propio de la<br />
tradición septentrional (al Sur sólo lo hallamos en Lazarraga), desaparece a mediados del s. XIX. La forma<br />
aldaratu sólo aparece en Pouvreau y alteratu en Dechepare, Tartas, Maister y Xarlem; Lazarraga empela<br />
alteradu.<br />
Alteradurik jasarten da / pueblo popularea. Lazarraga (B) 1159vb. Neska-berbea nenzuanean / txitxitez<br />
alteradurik, / baxadu neben neure begiok. Ib. (B) 1199rb. Haizatzatzu urrun zeure / Begitarte saindutik / Zeren<br />
baitzaituzte zeure / Altaratzen gozotik. EZ Eliç 301. Hierusalengo hiria / Hasi zen altaratzen; / Ea zer espantu<br />
edo / Mirakullu handi zen. EZ Noel 89. Guztiz altaratu zien / hiriko nausiak: / zeren ematen zitzaizkon / hain<br />
ohore handiak. Ib. 89. Bainan egiten badira desira eztuten bezala laster aldaratzen dira eta tristetzen. SP Imit I<br />
14, 2. Bere gogora eztagoenak eta aldaratua denak hainitz suspitxa darabilla buruan. SP Imit II 3, 1. Deus<br />
galdua gatik ezta aldaratzen, hitz gaitzez ezta haserretzen. SP Imit III 54, 3. Zenbat gaitzetan eta bekatutan<br />
natzan eroririk, zenbatetan zapatzen, tintatzen, aldaratzen eta lizuntzen naizen. SP Imit IV 16, 1. Airiak edo<br />
ohoiñek gure gorpitzak eta gure osagarriak eztitzen inkomoda edo altera. Tt Arima 10. Ene bihotza milletan zait<br />
/ Egun oroz altaratzen; / Miñak milletan doblaturik, / Milletan naute transitzen. Gç 203. Zergatik altaratzen zare<br />
zure xedetan heltzen ez zarenean? Ch I 22, 1 (SP asaldatzen, Mst nahasten). Ezen miseriazko haran hunetan<br />
gerthatzen dire milla gaitz, zeiñek ene spiritua altaratzen, nahasten, eta ilhuntzen baitute. Ch III 21, 3. Iauna<br />
altaratua naiz guzia, ene bihotzak eziñ kausi dezake sosegurik. Ib. 29, 1. Altaratzen da [ene arima] maiz ene<br />
pasioneez garaitua izateko beldurrez. Ib. 50, 1. Hark sosegatzen du konzienzia altaratua. Ib. 52, 3. Hori aditurik<br />
Herodes erregea altaratu izan zen. He Mt 2, 3 (TB trublatu, Dv asaldutan sarthu). Ahalik gehiena ihes egiñ<br />
behar diote, bere bihotzeko bakea nahas edo altara diozoketen gauza guziei. He Gudu 150. Zure kuntre erran<br />
datekian gaiza txipi batek, zeren tristetzen zütü? Handiago izan baliz ere, etzünükian izan behar alteratü. Mst III<br />
57, 1. Arrazu horren enzütiak / odola ditadazüt alteratzen. Xarlem 236. Guziak Errege dire / Zeruko erresuman;<br />
/ Ez dire beldur batere / Deusek altara detzan. Monho 102. Deusek ez ditu kexatzen / Ez sekulan altaratzen. Ib.<br />
144. Gutaz atxikiko dituzten erasia gaxtoak, altaratu gabe, jasanaraziko dauzkiguna. Dh 249. Gorphutza flaka<br />
eta osasuna altara dezaketen mortifikazione handirik. Ib. 70. Pazientzia bat ezin altaratua [...]. Jaur 363.<br />
Cambiar, alterar. Zuk idazu, othoi, oso neure endelgamenduia, / alteratu gabetarik zure fede sainduian /<br />
gauzen unsa egiteko neure azken finian. E 21. Galtzeko perillos dire hala nola bestimenta, hañitz denboraz<br />
erabillirik ethentzen direnak: altaratuko eta ganbiatuko dire, kapa zahar ezin balia daiteken bat bezala. Gç 49.<br />
2. Sentir (sed), sufrir (de sed). Cf. desalteratu. Abariziaren suiak errerik, haren egarriak alteraturik. Tt<br />
Onsa 103.<br />
- ALTARA ERAGIN, ALTARERAGIN. "Bilem alicui mouere, nihor [...] altaratu, [...] altararazi, [...]<br />
altareragiñ, [...] nahasarazi" Urt III 340.<br />
- EZIN ALTARATUZKO. Imperturbable. Ezen heriotzea desegiñen da, eta ezeztatuko, zure dohatsutasuna<br />
eziñ altaratuzkoa izanen da, eta gozatuko zare grinarik gabe zeruko bozkario guziez. Ch III 47, 2 (SP ezin<br />
ahituzkoa). Bethiereko bozkarioa, segurantza osoa, eta eztitasun eziñ altaratuzkoa! Ib. 48, 1 Noiz gozatuko naiz<br />
[...] kanpoko bake deusek eziñ altaratuzko hartaz. Ib. 48, 3. Guri dagoku [...] bihotzeko orobatasun eta<br />
berdintasun eziñ-altaratuzko bati atxekitzera. He Phil 476.<br />
altaratzaile. "Afflictor" Urt I 409.<br />
altarazio (Urt), altarazione (Urt), alterazio. 1. Alteración, desorden. "Commotio, trubléa, nahastúra, [...]<br />
altaramendua, altarazioa, altarazionea, trublatzea" Urt V 469. v. altaramendu. Probetan ainbat diru /<br />
diradez jokatu, / alterazio bage / galdua pagatu. / Iñok zer esanikan / ezin leike artu, / egin ezketizko / proba<br />
akabatu. EusJok II 83.<br />
2. alterazione. Sed. [Gizona] munduko honen itzalbian bizi da iagoiti bere pausia ediren bage eta<br />
alterazionia freskatu gabe. Tt Onsa 103s.<br />
altare (S ap. A). Carne de ijada. v. URDEKI-ALTAI (s.v. 1 urdeki). Eztügü nahi altharia / Ez eta ere<br />
erdia. / Üsia gatik, legia gatik / Liberatako txinkorra (S). Igela 162.<br />
altare. v. aldare.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1137
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altarte. v. aldarte.<br />
altasun. v. ahaltasun.<br />
altatu (G-azp; h- Urt II 362). 1. Levantar(se), alzar; ensalzar. "Arrogare, [...] haltatu, [...] goratu" Urt II 362.<br />
Batbedera banitate gorde batez bere sainduaren bertzeak baiño gorago haltatzen hari dela, egiten dire<br />
banderizak eta hetan sartzen herrak eta inbidiak. Ch III 58, 2 (SP abantaillatu, Mst besten gañetik ezartzera).<br />
Eta bake hura eztago nork bere burua egiazki haltatzean; aitzitik nork bere burua egiazki humiliatzean. Ib. 58,<br />
2.<br />
Etsaiak naute tentatu, / obe deala kantatu, / badaukagu zer kontatu; / jan da eran ongi eta gañera / biziyuetan<br />
altatu. Xe 231. Egin da zenbait kamiyo, / [...] Biziyoetan altatu gera / oiek dirala meriyo. Ib. 233.<br />
2. (V-gip ap. Elexp Berg). Hacer(se) alto, aumentar la altura. "Asko altau da zuen neskatillia. / Altau eitten dau<br />
orrek eta (presak ura)" Elexp Berg. v. altutu.<br />
altatu. v. aldatu.<br />
altegi. v. aletegi.<br />
alteka. v. 1 aldaka.<br />
altepa. v. aldapa.<br />
alteramentu. v. altaramendu.<br />
alterarzun (-zün S ap. Lh). "(Hb), dispute" Lh. v. altaramendu. Holako gaizek ardüra sor erazitzen zitizie<br />
debadio eta alterarzün banuak. "Lites & contentiones". Mst III 58, 2 (SP liskarrak eta probetxu gabeko<br />
hitzmitzkeriak). Ezta gizonaren indarrari eman khürütxiaren ekhartia, Khürütxiaren maithatzia, [...] egiteko<br />
gaizki eginen, alterarzünik gabe, bere damieki hartzia. Mst II 12, 9 (Ip gogotik hartzia).<br />
alteratu (Lar, Hb ap. Lh). "Digerir, poner en orden, alteratu" Lar. "Digérer" Lh. v. aleratu.<br />
alteratu. v. altaratu.<br />
alterazio. v. altarazio.<br />
alterdi. v. alderdi.<br />
alterno. Alterno. Gaur konpasatuak diran musika asko, len konpasatugabeak bait-ziran; ritmo<br />
askatudunak, edo-ta txandakako ritmo alternodunak. Lek SClar 110.<br />
altesatu. Ceñir (una embarcación). Untzia beheretik altesatu zuten, beldurrez Banku Hareetarat etxatuak<br />
izan behar ginduen. "Accingentes navem". He Act 27, 17 (Lç herstu, TB estekatu, Dv tinkatu, Ker lotu, IBk<br />
sokaz lotu).<br />
alteskoin, altesku. v. ALDE-ESKUIN.<br />
alteza. "Alteza, altezea" Lcc.<br />
altibeza. Altiveza. Altibezea zeugaiti / zenbat kalte munduari! BBizk 1.<br />
altibo. Altivo. Luzifer altibo soberbioa. Acto 170.<br />
altiba. (Forma de fem.). Ezta potrorik ain domatu eztaikenik, nola emasteki altiba. LE Prog 122.<br />
altisimo. Altísimo (ref. a Dios). Espiritu Santua zure gaiñ etorriko da eta Altisimoaren birtuteak hitzal<br />
egingo dizu. Gco I 457.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1138
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altisoi. "Nácar, altisoia, nakara" Lar.<br />
altisoitu (Lar). Nacarar. "Nacarado, altisoitua, nakaratua" Lar. Bere ur altisoituak (nacaradas) jasoaz,<br />
urbiltzen da leorrera. Etxeg EE 1883b, 552.<br />
altistama. "Madreperla" Lar.<br />
altiste (Lar Dv y H, VocCB), altista (det.). Perla. "Fantasías, perlas pegadas, altiste itsatsiak" Lar.<br />
"Margarita, perla, altistea" Ib. [Lizate] altistak urden aitzinian ereitia bezala. Egiat 26. Orobat gertatzen da<br />
altistearekin. Maskorraren barrenen arkitzen da itsasoan. It Dial 22 (Ur perliagaz, Dv perlarekin, Ip perlaz; v.<br />
tbn. It Dial 26). Altiste baliozko bat bezala. Aran Loyola 5 (ap. DRA). [Ezpañak] zabaltzen dituenean parre piska<br />
baten bidez erakusten dituzten altiste edo perla distiarozko bi lerro. Otag EE 1882c, 447s. (510 perla edo<br />
altisteak). Alkartegi errealaren eskuiko egopean, altiste baten eran gelditu zan [S. Inazioren Etxe Santuba]. Aran<br />
EE 1885a, 73. Kantauria itxasoko altiste (perla) baliozkoa. Ag EE 1895b, 171. Eriñotzetik iausiriko ur<br />
bedeinkatuaren tanta bat gelditu zan, altiste (perla) eder baten irudira. Ag AL 101.<br />
alto. (Interj.). Alto. Halto, adixkidea! ez duzu aditzen? Pasaportarik gabe ez da hemen sartzen! Elzb Po<br />
209. Atera zaiote sasi tartetik guarda bat, ikusirik emakumeari aurrian bultu alako bat, ala diyo: Alto! Zer<br />
daramazu or? Iraola 38 (v. tbn. 39).<br />
v. tbn. Ugalde Iltz 16.<br />
(Uso sust.). Bordako atarira eldu bezain laster, bota zien lapurrak alto ikaragarri bat. Bv AsL 108.<br />
- ALTO EGIN. Dar el alto. Alako batean, naiz armadun gizonak an egon, abiatu ziran piskaban piskaban<br />
aurrera; eta nola asko baitziran, etziran xaldarmak alto egitera atrebitu. Goñi 74s. Alako batian "alto" egiñ<br />
giñon kabuari. --Zer dezute, mutillak? --galdetu zigun berak. --Eztegula oinkada bat ere eman nai, jakiñ gabe<br />
nora eta zertara goazen, erantzun giñon. Urruz Zer 52.<br />
halto. v. altu.<br />
altoka. Diciendo '¡alto!'. Akzinoa eginda / urten naben etxetik / justizia altoka / banuen atzetik. Balad 226.<br />
haltoki (L-ain ap. A; Urt II 497). 1. En voz alta; claramente, abiertamente. "Raro assurgit Hesiodus, bakhan<br />
altxatzen da Hesiodus, bakhan Hesiodus haltoki mintzatzen da" Urt II 497. "Sin miedo" A. v. ALTUAN (b),<br />
ALTUTIK, 1 goraki.<br />
Tr. Documentado sólo en autores septentrionales hasta mediados del s. XIX.<br />
Eta orduan haltoki erranen dukiegu, egiazko Eskualdun balent baten eginbide ohorezkoa zor zaitzula. ES<br />
195. Deklara gaitezin haltoki eta agerian pietatearenzat. CatLav 238 (V 120). Jaiñkoaren legea, haltoki eta<br />
ageriki, gardatzen dutenek [...]. He Gudu 67. Aitzitik, erran zioten haltoki yende hei, etzagokotela gizonei,<br />
bainan bai Baal berari punitzea. Lg I 207. Erran ere zuen haltoki [Mathieu] haren dizipulu nahi zela. Lg II 82.<br />
Piarresek seguratu zuen haltoki etzela behinere urrunduren haren ganik. Ib. 256. Arrisku suerte guzien erdian<br />
haltoki eta agerian erran nezake orai erratera nohan gauza bera. Brtc 22. Ez banu errespeturekin aditzen hain<br />
haltoki mintzo zaitan Jainkoa. Ib. 205. Orduan Jopek badaki / Eta dio haltoki / Ez dela onik ez gaitzik / Non ez<br />
den Jauna ganik. Monho 100. Kanta dezagun haltoki / Hiruentzat gloria. Ib. 152. Plaza publikoetan,<br />
presundegietan, gurutzearen gainean, haltoki publikatzen zuten girixtino legea. Jaur 390. Berek dutelakotz galdu<br />
yendetan prezioa, / Zeren duten pratikatzen haltoki bizioa. Gy 70. Baziren bai lekhukoak / haltoki bazerratenak.<br />
Ib. 188.<br />
2. Altamente, a un alto nivel. Eta hori gauza handizki probetxos bat liteke, ez xoillki yende xehentzat eta<br />
sinplentzat, baiñan oraiño izpiritu-dunentzat eta Jaiñkotiarrentzat ere, zeiñak ez baitohaz guziak bide beraz<br />
perfekzionera, eta zeiñak ez baitire orobat gai, Misterioetan haltoki eta hainitz barna sartzeko. He Gudu 137.<br />
- HALTOKIENIK. (Forma de superlativo). Bitartean orduan uste dute dohakabe hauk, mintzo direla<br />
haltokienik eta ederkienik. ES 167.<br />
altorna (S (+ -th-)), antorna (-th- S), anttorna (A). Ref.: A; Lh (altorna, anthorna). 1. "(S-bas), recto<br />
(intestino)" A. v. GIBEL-ANTORNA (s.v. 1 gibel).<br />
2. (-th- S ap. Lh), antorna (-th- S ap. Lh). "Boudin de tripes de brebis" Lh.<br />
- ANTORNA HESTE. "Anthorna-ertxia (S), le (petit) viscère de l'agneu duquel on fait la présure" H.<br />
- ANTORNAKO. "Rectal, [...] anttornako" T-L.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1139
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altra. v. aldra.<br />
altrastetu. Ir al traste. Bajezik aundiyena / eman biarrikan, / ortaraño altrastetu / ez naiz oraindikan.<br />
Auspoa 140, 36.<br />
haltsa (det.). Haltsa eta jatsa biak higoaltsu. "C'est jus vert ou vert jus: même chose". Hb GH 1929, 91.<br />
altsai (G-nav ap. Ond Bac; -ls- AN ap. A Aq 1250 (AN)). Pastor. "Ganado, el que le guarda, alsaia" Aq<br />
1250. "Azkue toma alsai de Araquistáin con el significado de 'pastor' y añade: 'Debe de ser alzai'. Pero<br />
Lizarraga, hablando de la adoración de los pastores, les llama varias veces arzaiak y poco antes usa alsaiak" LE-<br />
Fag. "Altsai: merino, cuidador de ganado en general" Ond Bac. Cf. ahartzain. Bota, bota [erritik] ordu<br />
gaistoan maxter, altsai, nirabe kontulariak, nai bada izan bake ona ta ditxa errietan. (228). LE-Ir. Bazela etxola<br />
bat, nora biltzen ziren aziendak ta alsáiak. LE-Fag. Geradela geienok munduan, ala nola aziendak arbolearen<br />
pean daudenak, jan ta jan murruxkas janari botatzen diotena altsaiak arbole gañetik, baña ez oroitzen ere. Ib.<br />
Altsaiak gañetik bitatzendióten janária. LE Urt ms. 92 v (en la ed. de 1846, 261 artzaiak).<br />
haltsar (H (L, BN); -ls- SP A y Dv, Lar, H), altsarre, al(t)zar. 1. (Pl.). Entrañas, vísceras (tbn. fig.).<br />
"Entrailles, viscères" Dv y H. v. 1 errai, barrunbe. Bezti zaitezte bada Iainkoaren elejitu, saindu eta maite<br />
anzo, miserikordiazko halsarrez, [...] emetasunez, spiritu pazientez. "Entrailles de miséricorde". Lç Col 3, 12<br />
(He urrikalmenduzko erraiez, Dv jauntzatzue barneko urrikalkortasuna). Etzarete hersiki habitatzen gutan;<br />
baina enserratuak zarete zeuron halsarretan. Lç 2 Cor 6, 12. Eta bere burua egotzirik erditik leher egin ukhan<br />
du, eta urratu izan dirade haren halsar guziak. Lç Act 1, 18. Othoizten zaitut Philotea [...] zure esparanza egiten<br />
duen miserikordien halzarrez edo erraiez. He Phil 552 (SP 544 erraiez). Jesukristo gure Jauna berbera, zeñek<br />
irten zuan bere Aita betikoaren sabeletik Maria Santisimiaren alsarraketan [?] gure izatea artzeko. Kortazar<br />
Serm 151. Bildotsetik ez duzute ezertxo gordiñik, ez ta urtan egosirik ere yango; dana, burua, ankak eta<br />
altsarreak, surtan erreta baizik. Ol Ex 12, 9 (Dv burua bere zango eta sabelekin, Ur burua bere oñakin eta<br />
esteakin). Bizkaiko Iaunek, XIV-garren mendean Busturiko arkaitz batean bei-altzarrak uzten zituten euren<br />
aurretiko Mariren opaz. JMB EG 1954 (11-12), 201. Altzar lurrun-iarioak azpil azaletan eskeintzen ditugunean.<br />
Ibiñ Virgil 86 (90 altzar guriak).<br />
2. (-ls- AN-ulz). Ref.: A Apend; Iz Ulz. Pulmón. "Alsárra, el pulmón que se mete en el embutido" Iz Ulz. v.<br />
galtxar.<br />
haltsargabetu. "Desentrañar, deserraitu, erraibagetu, halsargabetu" Lar.<br />
haltsarke. "Txerri altsarkea, cochino en canal" Lar DVC 201.<br />
haltsarki (H; alsarki Lar, Hb ap. Lh, H). Asadura, menudillos. "Asadura de animal" Lar. "Gras-double" H.<br />
altsarre. v. haltsar.<br />
altsi (V-ple-m-al; Lar, Añ, H (V, G)), altzi (V, G-goi), altxi (L). Ref.: Ezale 1897, 132a; A (altzi); Lh (altxi). 1.<br />
"Hilacha", "mota" Lar y Añ. "Deshilachar, altsiak, litsak [...] egin" Lar. "Desmotar, quitar las motas al paño, [...]<br />
altsiak oialari kendu" Ib. "Retacillos como peluza, (c.) altsiak, zatiak, puskak" Añ. "Oial edo soiñeko maiztuak<br />
daukazan zertzenak, dindirriak dira. Zertzena ta dindirria (Lekeitio-aldean), ilbitza (Arratian), altzi (Araban,<br />
Markiñan ta Txorierrin) [...]" Ezale 1897, 132a. "Effilure, fil qui se détache d'une étoile usée" H. "Hilacha" A.<br />
"Effiloche , charpie" Lh. v. 1 lits.<br />
Aldi berean etzeuden agertu gabe zoritxarreko altzarretan altzi zemakorrak ez eta odola ere oxiñetara iarion<br />
gabe. "Tristibus aut extis fibrae apparere minaces". Ibiñ Virgil 79.<br />
2. (H). Harapo, trapo viejo. v. 1 zatar, piltzar. Mañarira jatsi nitzan / sopia bezela / altzi sikurik bagarik /<br />
burutik oñera. DurPl 55. Eta apur puska au iragoteko, prestadu deutsubezan alsi, txutxerija, eta autstrapu zatar<br />
batzuk gaitik eregiko zara bestien gañera? Astar I 32. Bere etxalde baga, zer jan, eta jantzi eztaukala, alsiz<br />
beterik, erdi billoxik. Astar II 128.<br />
(En la expr. altsi (bat) eginik ibili 'andar hecho un harapo'). Eta orregaitik jaijegunian egiten ezpadogu<br />
joste puskia, geu, eta geure etxekuak alsi eginik ibilli biar gara. Astar II 75. Naijago dabeela euren emazte,<br />
euren seme alabak alsi bat eginik, eta munduko barregarri izan deitezan, euren diruba gitxitutia baño. Ib. 89s.<br />
altsiatu. "Motear el paño, illaundu, altsiatu, pikortaz bete, edertu" Lar. Cf. altsikatu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1140
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altsikatu, altzikatu (V-arr-oroz-m ap. A). 1. "Deshilacharse la ropa" A.<br />
2. altzikatu (V-ple-arr ap. A), altxikatu (V-ple-arr ap. A). "Dar un tajo a las castañas para que cuezan mejor"<br />
A.<br />
altsiki. "Lechino, clavo de hilas, alsikia" Lar.<br />
altsistu. v. alsistu.<br />
altsitu, altzitu (V-ple-arr-oroz ap. A). 1. "Deshilacharse la ropa" A. Cf. altsiatu. (Uso fig.). Len bera<br />
egoan tokian Rusia dago gaur; Rusiagaz alkartu da Prantzia, Alkartasun irukotxa (Triple Alianza) altzitu edo<br />
zertzendu edo ilbizturik dago. Ezale 1897, 351b.<br />
2. "Altzitu (V-ple), tajar las castañas, para evitar su explosión al asarlas" A.<br />
altsitxo, alsitxu. Dim. de altsi. Ain zariala pobre, ain zagozala utsik, ze eztaukazula alsitxu bat bere zegaz<br />
estaldu zeure billostasuna. Astar I 164. Bota begiz iru mutil gazte Jaungoikuaren bildurtijak su onen erdira;<br />
bada ezteutse alsitxu baten bere garrak ukutuko. Astar II 289.<br />
altsiztu (V-ger-arr-oroz ap. A). Dar un tajo a las castañas para que cuezcan mejor. v. altsikatu.<br />
altsiztu. v. alsistu.<br />
altso (A). Peldaño de piedra. v. harmaila.<br />
altso. v. altxo.<br />
altsu. v. ahaltsu.<br />
haltsu. v. haltzu.<br />
altsuma (H; -ls- G), altzuma (G-to), altxuma (G-to; -me G-goi), al(t)sume, altzama (AN-araq). Ref.: A (alsuma,<br />
altzuma, altxuma, altxume); Satr VocP (altzama); Iz To (altzuma); Zt. Brote, vástago de una planta. "Drageon,<br />
rejeton" H. "Vástago de árboles" A. Cf. VocNav: "Alzumo, retoño de los árboles (Tierra Estella)" (cf. tbn. ib.<br />
arzume). v. kimu, 1 muskil.<br />
Tr. Documentado en textos meridionales no vizcaínos.<br />
Arbola makatza, eta onek botatzen dituan alsumak ez dira egokiak fruta gozoak emateko. AA I 41. Ekusten<br />
dezu alsuma aek, batzuek daudela lore guziz ederrez beteak, besteak fruta gozoakin. Ib. 42. Agertuko dira zure<br />
maiaren inguruan olibaren alsuma ederrak bezala. Ib. 563. Sustrai gaiztoen alsuma edo muskilak bezala. AA<br />
CCErac (ed. 1900), 158 (ap. DRA, s.v. muskil). Maats luku (mordo) ederrak izateko, garai aundiyan altsumak <br />
iñausi bear zaizte. Ayerb EEs 1912, 156. Edari zalearen umea azi txarrarekin eregindako landare erkiña<br />
izan oi da; sustrai gutxiko altsuma koldarra. Id. ib. 1916, 33. Ernetutako begiak, udaberrian amar bat<br />
zentimetroko altzuma emango du. EEs 1917, 35. Adar lodietatik egozten zituten beren altxuma kozkortsuak. Or<br />
Mi 118. Eta aren zugatz-altxumak saskitaraka emanen dute igali. Ib. 142. Zure semeek badirudite olio-altxumak<br />
/ Zure mai inguruan. Or Ps 127, 3 (MB 679 olio-kimu bezala). Ondotik bein ebaki ezkero, altsuma berri asko<br />
eman oi ditu [arkaziak]. Munita 54 (131 altsume berri, 39 altsuma berri). Esango det baita ere<br />
mendizai bati diotena: "Auntzak landarea dagon tokian, ez dakiela belarrik jaten, baizik landare alsume<br />
berriak". Ib. 132. Uso zuria kutxara / itzuli doa altxuma mokoan. Gazt MusIx 193. Ez ditzazula burni erdoituz<br />
altsumak zauritu. Ibiñ Virgil 88. Baita arbola-orpotik sortzen dan altxuma alperrarekin ori bera egin bazeneza<br />
lur zabalera aldatuz. Ib. 83.<br />
(Fig.). Guziak Elizaren aterbean sortu dira: Peru Abarka, [...] Auñamendiko Lorea [...]. Auek ere, geienok<br />
beintzat, bonetepean izan dute muiña, ernemiña ta alsuma. RIEV 1907, 168. Ene seme, Kadmu zarreko altxuma<br />
berriok! Zait Sof 57.<br />
altsu-maltsu. Altsu-maltsu, denak berdintsu (B). Inza Eusk 1928 (II), 105.<br />
altsumatu (-ls- Darric ap. DRA), altzumatu, altxumatu. Brotar, dar brotes. "Brotar. Alsumatzen dijua begi<br />
untatik (Darric)" DRA. Cf. atxumatu. Txertatu ta gero erne, altzumatu ta landare biurtzen dan begia dalako,<br />
begikoa esango diogu guk txertu-mota (txertu klase) oni. EEs 1917, 34. Jeseko kimua altxumatu da. Or MB 101.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1141
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altu (V, G, AN-ilzarb-olza), halto (Urt I 545). Ref.: Bon-Ond 154; A; Elexp Berg. Tr. La forma en -u es<br />
propia de la tradición meridional y la forma en -o de la septentrional. La h- predomina claramente al Norte. Falta<br />
en los autores más puristas y de léxico más cuidado y tampoco se documenta en autores suletinos; a partir de<br />
finales del s. XIX sólo se encuentra prácticamente en bersolaris. Hubo seguramente un *aldu; cf. Aldura,<br />
Mendialdua. En DFrec hay 11 ejs. de altu, todos meridionales.<br />
1. Alto, de gran estatura, de gran altura. "Altissime, xoill, hagitz, [...] gora, halto, barna" Urt I 545. "Alto.<br />
Mutil altu bat egon da zure preguntez" Elexp Berg. v. 2 alta, garai, gora. Mendi altuan erurra daidi.<br />
Lazarraga (B) 1205r. Iakin behar duzu suesteko parteko burua hagitz duela luzea eta altoa. INav 115. Eskilladorre<br />
halto bat. Ib. 94. Torre altu batetik [...] esekirik. Cb Eg II 37. Jesu Kristo gure Jaunak igoebala<br />
Zerubetako lekurik altu edo gorenera. CrIc 45. Igoten dau kanpantorrerik altuen ganera. Añ LoraS 56. Ze mendi<br />
gatxa, altuba ta aldapatsuba. fB Ic II 167. Mendi guztiz eregi edo altu baten ganian. Astar II 21. Bear du izan<br />
altuba eta aundia eta leio askorekikoa. It Dial 82 (Ur altu; Ip y Dv gora). Axeri bat egun batez zioan biayetan /<br />
Aker adarretan halto zen baten konpañian. Gy 41. Estai haltoko abre hunen ibill-aira torpeaz. Ib. 124 (ref. al<br />
elefante). Bere adar haltoez hagitz zagon satifatua. Ib. 63. Mendirik altuenak. Lard 9. Miñ abetaz kupitzen ez<br />
baldin bazera, / nere burua nua betiko galtzera; / Matxora iyoko naiz / andik botatzera, / duen altuenetik /<br />
gaztelu atzera. Bil 76. Altu, plaku, medar luze-luze bat zan gazte au. Aran SIgn 60. Beste aldetik Larrun altua, /<br />
Urruña berriz berago. Aran in Zab Gabon 109. Mendi eta atx altuak. AB AmaE 81s. [Bernardatxo] etzen oso<br />
altua, ez eta txikia're. Goñi 27. Paregabeko gorputza zuen, / altua eta gizena. Tx B I 170. Itxurazko gizona, /<br />
altua ta gaztia. EusJok II 162. Zapata takoi-altu / txarolezko fiñak (G). A EY IV 382. Nire aurrean agertu zat /<br />
estrata haltu mehar bat. Arti MaldanB 198. Nahi dute estatua bat oso haltua herriko plazan jaso. Ib. 222.<br />
Zurezko gurutz altuan / bildots bat josi genduan. Gand Elorri 97. Ingles giltz bat erakutsi zidan, gizonik altuena<br />
baño luzeagoa. Osk Kurl 126. Orpo altuzko zapatak. Ib. 21. Mendi altu samarrean / otso zarrak marmarrean.<br />
Uzt Sas 89. Basarri zarrak egin ditunak / neri ezin zaizkit aztu: / euri danian estali eta / aize danian babestu; /<br />
egualdia txarra bazegon / bertso zar batzuk abestu, / Mendi altuan jaio dan batek / neguen bildurrik eztu. Ib. 37<br />
Bakartasun-ugartea, pareta altuz hesia. MEIG IX 92.<br />
(Ref. al grado o nivel). Eldu oi da aiñ gradu altu batera, nun [...]. Gco II 67. Gradu altuetara / nai du orrek<br />
iyo. Tx B IV 138. Gizon arruntak eta bai mailla altuagoan bizi denak ere. Vill Jaink 90.<br />
2. (Ref. a personas). De gran dignidad o representación; (ref. a cosas) alta, noble, elevada. Prinzipalki lauda<br />
dadin zure izen altoa. EZ Man II 107. --Zer esan gura dau birtute theologalak? --Iaungoikoenak. --Zegaiti<br />
daukee ain izen altua? --Zerren Iaungoikoagaz bat egiten gaituezan eta berak emaiten dituzan. Cap 76. --<br />
Zetarako ordenadu eban Iaungoikoak ain Sakramentu altua? Ib. 65. --Eta orain kurutzea afrentazko lekua da? --<br />
Ez Jauna, sino aldaatean altuena eta estimaduena. CatAnz 4. --Egia haltoa. Arbill III 56, 6. Kunpli bekit diozun<br />
gisa / haren mandatu altoa. Gç 36. Misterio guziz sakratua eta guziz haltoa. Ib. 126. Zer dela siñhesten duk /<br />
Trinitate haltoa? Ib. 212. Sainduen pentsamendu halto eta sothilak. ES 192. Eta nola iskiribatzea, predikatzea<br />
baino baita enplegua haltoagoa. Ib. 152. Izpiritu habilen eta adimendu haltoen emaiteko. Ib. 120. Bai halaber<br />
filosofo haltoek [...] errespetatzen ohi dutena. Ib. 144. Zeruko Jaun altua. LasBer 576. Haren dignitate halto eta<br />
saindutasun handia gatik. CatLav 432 (V 204). Jaun altu ta soberanoa. Iraz 66. Eta ageri da, galdegiten dugun<br />
perfekzione halto hartarik, zeiñ apartatuak eta urhun diren. He Gudu 33. Pensamendu haltoak, sentimendu<br />
nobleak. Ib. 64. Egin zindudan eta al datekean azken fiñ altuenerako edo zerurako. Cb Eg II 15s. Zer gauza<br />
altuago ta obeagorik, Jainkoa baño? Ib. 103. Jainkoaak bere espirituaz gobernatu, ta bere kontenplazio altu<br />
batean sartu zuen. Cb Just 32. Jaungoikoaren gauza altu andietan, nola emen beko edo bestelako jakiñetan. Cb<br />
EBO 49. Ez da sartzen [...] Trinitateko eta Jesu-Kristoren yainkotasunaren misterio haltotan. Lg II 84. Ala zure<br />
lehenbiziko urratsak haltoak eta nobleak baitire! Mih 13. Hau da berthute hunen perfekzionerik haltoena. Brtc<br />
224. Santidade alturagiño igongo eban gure San Ramon gloriosoak. Zuzaeta 58.<br />
(ss. XIX-XX). Igoteko birtute gora edo altu batera. Mg CO 34. Eta Mariak esan nai du Señora, edo Andre<br />
nagusia, beste guzien gorena edo altuena. Gco I 459. Geure estadu santuko ta altuko zer eginak. fB Olg 168.<br />
Ondasunak domeetan ditubee senduak, beeratuten ditubee altubak, jasoten ditubee baxubak. fB Ic I 47.<br />
Pensamentu altubak eta santubak. fB Ic II 287. Dirubaren gurarija, edertasunaren gurarija, jantzi<br />
apaindubaren gurarija, entzute altubaren gurarija. Ib. 253. Onen egikizunak txito dira altubak ta pisutsubak. fB<br />
Ic III 289. Aingerubak baño ofizijo altubagua artu. JJMg BasEsc 217. Guziek erakhutsi bihotz haltoenak, /<br />
Gerletan balorea, Elizentzat kharra. Hb Esk 67. Haltoa du arima, aitoren bihotza. Ib. 86. Jaungoiko guztiz<br />
Altuaren agotik. Ur BulaAl 32s (BulaG 531 Jaungoiko txit goratuaren aotik). Aiñ espiritu andi ta altuko gizon<br />
batek ezin zezakeala gutxiagorik. Aran SIgn 66. Zer erakaspen halto, saindu eta garbia! Lap 208 (V 93).<br />
Erabagia izan zan / Trinidade altuan / Biar zala biraldu / Lurrera aingerua. Balad 193. Tronu haltorat. In Zerb<br />
Azk 37. Bildots berria, mantsoa; / Jainko bortitza, haltua. Arti MaldanB 226. Zeure barnean bizi gura dot /<br />
zoramen altu gelditan. Gand Elorri 87. Zeru altuetaraino jasoa daukagu haren izena eta omena. MEIG III 111.<br />
(Ref. a una obscenidad). Subido de tono. Ta esan legizan berdekerija altubak, klarubak ta zatarrak. fB Olg<br />
71s.<br />
3. (Adv.). (Subir, estar, ir...) alto. Aitak nola Ikarori / [...] konseju ei eusten emon: / "ez igon altuegi". BBizk<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1142
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
3. Beltzez jantzirik ezkutatzen du / Zeruak bere arpegia, [...] zegoanean / altuena eguzkia. Balad 241. Xinistatuta<br />
bizi gaitezen / guraso zarren esanak, / orañ bajuban asko dabiltza / lenago altu izanak, / konfiantzaren faltarik<br />
ez du / diru askoko gizonak. Tx B II 151 (quizá altu izan, 'ser alto'). Amabietan altu / jarri nintzan, goian, /<br />
eberdi t'egunaren / geldi sargorian. 'Llegué a lo alto'. Gand Elorri 208. Bazter santurik nai dabenentzat / auxe<br />
da leku giarra: [...] otoitzerako azkarra. [...] emen bai baju lortzen dauala / altu joakon izarra. Ib. 54. Mirenen<br />
maitasuna daukat haltuago / zerupean dagoen ezein gauza baino. Arti MaldanB 228.<br />
4. Planta, piso (de una vivienda). Etxearen irugarren bizitza edo alturik buruz bera erori ta bertan illik<br />
geratu zan. Cb Eg II 174s.<br />
5. (Ref. a un sonido). De mucha intensidad. Belauniko jarri, soseguz boz altuan ziñatu. Cb EBO 60. Boz<br />
altuan itzegin zion. Aran SIgn 71. Abots altuan errezuak egin. Bilbao IpuiB 124s. Esan eban al eban eta abotsik<br />
altuenean. Ib. 90.<br />
(Uso adv.). A mucha intensidad. "En voz alta. Ez ain altu berba eiñ" Elexp Berg. Zerbait altubago edo<br />
gogorrago esaten badeutsa gurasuak, [...] isilik egon dedilla, erantzuten deutsa umiak. fB Ic I app. 9. Eleisan<br />
irakurteko Jaungoikuaren berbia altu, ta guztiak dantzubela. fB Ic III 284. Txomiñ, zerorren gisa balitza<br />
kantari, / Ipiñiko ninduke lotsatuta gorri. / Zekor kopeta beltzak, niri bein puntua, / Jorikan altu, jarri ninduen<br />
gortua, / Baldin eiten badezu zuk aren orrua, / Zekorrak lakoakin kantuan enua. AB AmaE 404.<br />
6. (Para expresar la altura de algo, precedido de un sintagma que indique longitud). (Estar a, etc. (...)) de altura,<br />
de alto. Bost kana altuko irurogei pillarek egiten zutena. Lard 83. Pareta egon arren / amar oñ altuan, /<br />
panparroi juanak dira / putzura saltuan. Xe 205. Ez bakarrikan marka orretan / jokatutzeko prestatu, / zeñek<br />
geiago altxatu ere / nai nuke berriz probatu; / lenagoko pisuan bertan / ogei ta bi ontza altu, / libre kanterak<br />
ateratzeko, / gero nai deguna artu. EusJok 41.<br />
7. (Ref. al precio). Caro. Preziyo altuan. Xe 275. Al bada ez erosi / prezio altuan. Uzt Sas 236. v. tbn.<br />
EusJok II 74.<br />
8. (La cabeza) alta, en alto, erguida. Egoitza goxo hortarik, burua alto, xahattoaz trufatzen. Elzb Po 206.<br />
Eta burua alto, papoa aitzin, [...] sartu zen Alkate Jauna. Barb Sup 39. Haiek baino haltuago eta gorago<br />
daramaket nik burua. Arti Ipuin 56.<br />
9. Alto, parte alta. Bajoian keia gora... / Banengoan, begira, / beeko mardora baiño, / altuko urrira. Gand<br />
Elorri 183. Ta alturako alturan / billatu zindudan, / keia galtzen dan altu / argitik goragoan. Ib. 183s.<br />
- ALTUAGOTXOAN. (En voz) un poco más alta. Ederto, Don Pauliño! Abots altuagotxuan ori, abots<br />
altuagotxuan. Bilbao IpuiB 125.<br />
- ALTUAN. a) En lo alto. Pensamentuok altuan ditut, / zuk ala merezidurik. Lazarraga 1171r. Garaian altuan<br />
nago / Erriya gordeago. J.C. Guerra Los cantares antiguos del Euskera (San Sebastián, 1924), 13. Orrek altuan<br />
zeukan konduta / jetxi nai zuten bajuâ. Tx B II 87. Arantzazura bidea luze, / gañera aldatz-goria; / baña<br />
aldatzaren altuan dago / Ama Birjiña Maria. Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Arrimallatan altuan dago / Birjiña<br />
Begoñakoa. / Alata bere altuagoan / Birjiña Arratekoa. Canc pop. in SMitx Aranz 31. Ikusi ontzi tinka, / torreok<br />
ikusi: / altuan eregi, / indar eta ausardi. 'Asentada en la altura, fornida y bizarra'. Gand Elorri 57.<br />
b) En voz alta. "Altuan esan zeban nere izena" Elexp Berg. v. ALTUTIK.<br />
- ALTU-BAJU. (Pl.). Altibajos. [Aita sermolariak] botako ez eutsen ba sermoi biribil bat: bajutxoan asi ta<br />
apurka-apurka abotsa loditu ta trumoi izateraño elduten dan olako gauza ta guztizko sermoi bat? [...] Baiña,<br />
arek ez baiña, nik banekizan Aita praillearen burutaziñoak. Zereko altu-baju ta zereko trumoiak! Bilbao IpuiB<br />
236s (v. tbn. 238). Zartu dalako izan dezake / batek kantatu eziña, / len sasoi ona zeguanian / etzuan usteko<br />
baiña, / lenago bazan indarra eta / gizona ere bikaiña, / altu bajuak daude munduan / etzera orduko tamaiña.<br />
Uzt in ZArg 1-9-1974, 1.<br />
- ALTUENEKO, ALTUENGO. (Adnom. de altuen). Oraiñ gloriyak gozatzen dago / Altueneko graduban. Ud<br />
139. Onik aurrea esango'zuze / nongoak diren idiak. / Pinukuak ziren altuengoak, / arik lasterren nireak, / ondo<br />
dakigu zelangoak diren / Loiuko alkaten ideak. EusJok II 111. Gu bajatzia beste gauzarik / ez dabilkana buruan,<br />
/ eskirolakin unitu eta / altubeneko graduan. Tx B I 114. Nik sinisten det / Jesus dagoela / altueneko graduban.<br />
Tx B II 120. Guziyak ezin iritxi degu / altueneko tamaña. Ib. 180.<br />
- ALTUTIK (V-gip ap. Elexp Berg). En voz alta. "Altutik leiduizu papel ori" Elexp Berg. v. ALTUAN (b). <br />
Juana ori armoniyan / altutik asi zan, / neroni ere ixilik / egongo ez nitzan. PE 74. Pranko altutik mintzatutzen<br />
zan, / ona zeukan eztarriya. Tx B I 99.<br />
- ALTUXEAGO. Algo más alto (de estatura) Aditu diyet, Spalla piska bat / altuxego omen da baña, / au<br />
[Uzkudun] da sendoskaxego, / biribilla ta berdiña. EusJok II 145.<br />
- ALTUZKO. (Adnom.). Aidean goi, aidean, / dana altura ta urdin. / Aidean goi, urrungo / ta altuzko<br />
atsegin. Gand Elorri 181s.<br />
altuera (A). Altura. v. altura, altutasun, goratasun. Kutxaren luzeera izango da irureun beso, zabalera<br />
berrogei ta amar beso, eta beraren altuera ogei ta amar beso. Ur Gen 6, 15 (Urt haltotasuna). Eta luzeera eta<br />
altuera eta zabalera berdiñak dira. Ur Apoc (G) 21, 16 (Ur Apoc (V) altueria; Dv goratasuna, Ip goratarzüna).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1143
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altun. v. ahaldun.<br />
altura (V-gip ap. Elexp Berg; h- Urt I 545). Tr. Es frecuente h- en autores septentrionales. 1. Altura (física).<br />
"Altitudo" Urt I 545. v. altuera, goibehe. Baxadu neben neure begiok / zeruko altureanik. Lazarraga (B)<br />
1199rb. O zeñ altura andia dan au! Baña begira ondo, burua zorabiatu ta erorteko zer peligroan zauten. Altura<br />
andian zegoen deabrua beste aingeruakin. Baña Jainkoak eman ziozkan fabore ta erregalo geiegiaz gaizki bere<br />
naiez usatu, ta bea jo zuen, ta galdu zan. Cb Eg II 6. Halturan eskax dire gizon gehienak, / Eta guti aphaintzen<br />
dituzte errainak. Hb Esk 75. Luzean amabost kana, zabalean sei, eta goibe edo alturan bost zituen. Lard 82.<br />
Setingo zurez egindako mai bat, goibe edo alturan kana bat, luzean kana-erdia, eta zabalean beste kana-erdia<br />
zana. Ib. 83. Zeñak idukiko dituen luzeeran bost beso, eta beste ainbeste zabaleran, au da, laukia, eta iru beso<br />
alturan. Ur Ex 27, 1 (Dv hirur beso gora). Eta aren luzetasuna, eta altura, eta zabaltasuna igualak dire. Echn<br />
Apoc 21, 16. Eliz-kalian eman ziguten / eskallera bat galanta, / entero labur zan ura ere / aren alturan parata.<br />
Noe 18. Graduak ola irabaziyaz / altura nai zuten iyo; / beren buruak azaldutzera / juanak ziran propiyo, /<br />
danak batera salduta ere / duro bat eztue baliyo. Tx B I 181. Altura aundikoa ta lur gosea bada, baso-piñua oso<br />
ona bertarako. Munita 80. Haltura haundiko arbola baten pean. Arti MaldanB 195. Lazkaok ere altura badu, /<br />
bañan Aizarnak geiago. Uzt Noiz 69. Mendi ori zer dan ez lezake esan / bertsolari baten itzak; / altura pixka bat<br />
ere badu. Uzt Sas 287. Badakizu, altura aundia dago an da bildur bear elurrarekin. Ib. 353.<br />
v. tbn. AB AmaE 300. EusJok 53. Gand Elorri 148.<br />
2. Altura del sol sobre el horizonte. Jakiteko duzu liburu hunetan konprenitzen direla arrutak, lekoak,<br />
zundak eta marea kontubak eta entradak, ezagutzak, halturak, halanola, Lebantekoak, Espaiñakoak [...]. INav 3.<br />
3. (En la expr. nortesuko haltura 'altura de polo'). Eta fazoin huntan kausituko duzula zure lekhuko<br />
nortesuko gradizionea, edo haltura. INav 146<br />
4. (En las exprs. -ko haltura eraman, -(r)en halturarat joan... 'ir a la altura de' (tomando como ref., en<br />
navegación, un punto de la costa)). Iakiteko duzu nahibaduzu ioan Lormetik Bristolat untzi handiarekin,<br />
hartzazu marea ona eta Mineutko haltura eramazu Lorme xumearen erditik. "Prends bonne marée & lève l'alture<br />
de Mineut par le milieu de l'Orme petite". INav 78. Iakiteko duzu nahi baduzu Ioan Mineuten <br />
halturarat suesteko parterat noroestetik bezala karrosaren erditik eta erabilliko duzu zunda eta [...]. "Sachez<br />
que si tu veux aller voltigant à l'alture de Mineut, iras devers suest comme de noroest". Ib. 78.<br />
5. Altura, excelencia, mérito, valor. Orregatik, nere jaunak, zuetatik bat ejerzizio santuetan irabaztea, ta<br />
zuen altura miragarrian Jainkoarentzat seguratzea. Cb Eg II 7. Eldu zirian ontasunaren altura andira Noe,<br />
Abraan, Isaak, Jakob, ta beste asko. fB Ic III 323. Giristinotasunak hetan du haltura; / Ez dute bizi nahi abren<br />
arabera. Hb Esk 89. Nihork ezdu munduan Eskaldun adina [...] Populu zaharrena, hari ohorea; / Ez da haren<br />
halturan nihongo yendea. Ib. 7. Beraz giristino, yudu eta bertze guziek bisaiaren erdian Yainkoak ezarria dugun<br />
haltura [= 'prominencia'], Piarres Adamek negurri gaitzekoa zuen. Elzb PAd 8. Guztiok gaude haltura berean,<br />
guztiok gara anai. Arti Tobera 264.<br />
6. Alta mar. Itxasandirik, itxasandirik, izaten badot / alturan nago geldirik. DurPl 74. Orain nua kantatzen /<br />
neure bizitzia, marineru bat naiz ta / dakidan guztia / Kaistik [sic] alturara / itxas zabalian / nola nabillan a<br />
remo / txalupan ganian. Ib. 74.<br />
- ALTURA HARTU. Calcular la altura del sol sobre el horizonte para determinar la posición del navío. <br />
Pillotuaren othoitzak. [...] Arruta ematean. [...] Haltura hartzean. [...] Karta miratzean. EZ Man II 133. Arren<br />
bada zuk indazu eskatzen natzaitzuna, / Zeiñ baita grazia, ungi hartzekotzat haltura. Ib. 133. Eta baldin harzen<br />
baduzu haltura marxoaren 20etik eta setemeren 22año, nola iguzkia liñaz haltoago edo norteko bandan baita,<br />
denbora hartan haltura baleztrillas harzen badugu [...]. INav 145s (v. tbn. 146).<br />
altutasun, haltotasun (Urt I 545). Altura. "Altitudo, goratasuna, haunditasuna, haltotásuna" Urt I 545. v.<br />
altuera, goratasun, goibehe. Arkaren luzetasuna izango duk hirur ehun beso; haren zabaltasuna berrogoi ta<br />
hamar beso, eta haren haltotasuna hogoi ta hamar beso. Urt Gen 6, 15. Orrek zedukan altutasuna / nunbait ezin<br />
eramanda, / naparrutarrak laister ziraden / desapiua eman da, / ango onenari garbitu zion / Tolosaraño juanda.<br />
EusJok 142.<br />
altutu (V-gip ap. Elexp Berg). Hacer(se) alto. v. altatu.<br />
altx. v. haltz.<br />
altxa, altza (Lar). "Alzadura" Lar. v. altxatze, altxadura.<br />
altxa. v. altxatu.<br />
altxa-arrastelu. v. altxarrastelu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1144
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altxabe(a) (altxabea R). Ref.: A (altxabea, ager). 1. "(R-uzt), escondrijo" A. "Gore iriko etseak banak ageragerrean<br />
[sic, por -ian] daude ta besteak ozkumean edo altxabean daude (R), [...] y las otras están ocultas" Ib.<br />
(s.v. ager). Cf. altxapean. Axariek baitzie beren altxabiak eta zeruko abek abiak. Samper Mt 8, 20 (Lç, BiblE<br />
zul(h)o, He, TB, Echn, Dv zil(h)oak, BOEanm 1292 lurruspe, SalabBN, EvL xiloak, Hual kamia, Ol oatzea).<br />
Dana ori ez ote daukat Niretzat / nere altxabeetan zildaiz ostena? Ol Deut 32, 34 (BiblE neure artxibategian<br />
ongi gordea). [Erleak] maiz lurpean zulatzen omen ditu altxabeak etxe beroa izateko. Ibiñ Virgil 108. Eurak,<br />
gizonak alegia, lurpe sakonean aitzurtu altxabeetan oporrean bizi dira. Ib. 101.<br />
2. (R-uzt ap. A). "2.º depósito, tesoro" A. v. altxabira.<br />
- ALTXABEATIK. "Guk karen altxabeatik egin dugu egin-bearra, a escondidas de aquél hemos cumplido la<br />
tarea" A.<br />
- ALTXABEAZ ALTXABEA. "Ozkumez ozkume edo altxabeaz altxabea ebiltan dra aurrak, eskolara joan nai<br />
ezteinean (R-uzt), [...] de escondrijo en escondrijo" A (s.v. ozkume).<br />
altxabide. Medio para levantar el ánimo. Guk arimaren nahikunde hazkarraz erreberri detzazkegu gorputz<br />
akhituaren indar eroriak; bainan arima gabeko aberek ez dute horrelako altxa-biderik. Arb Igand 73. Bertze<br />
altxabide bat bada eritegian; hainitz abusagailu: josteta, atheratze, teatro. Herr 1-10-1959 (ap. DRA).<br />
altxabili. v. altxalili.<br />
altxabira (Sal ap. A). "Depósito, tesoro" A. Cf. VocNav: "Alchavira. Ahorro secreto: dinero que tiene alzado<br />
(escondido) una persona y que ha ido ahorrando sin que los de su familia lo sepan. Es voz vasca. (Salazar)". v.<br />
altxabe(a) (2).<br />
altxada (Dv A). "Levée de troupes, la troupe levée. Zenbat altxada dire tropa hortan? combien y a-t-il de<br />
levées dans ce corps?" Dv. "Leva de tropas" A. v. altxaldi (2).<br />
altxadura (S), altxatura (S; -lx- Lecl). Ref.: A (altxatura); Lh (altxadüra); Lrq /alc#atüa/. 1. Levadura. v.<br />
altxagarri. Gathuak altxatura ian. Hori erraiten da edozeinek bere on guzia irion duenean. "Le chat a mangé<br />
le levain". O Pr 603.<br />
2. Jactancia, presunción. Bihotzeko alxadurak [corregido en burfidiadurak] eta soberaniazko burupeak<br />
egoitz detzadan gatik. SP Imit III 50, 4 (Leon harrokeria).<br />
3. (Hb ap. Lh; -lx- Ht VocGr 352), altzadura (Lar). Alzadura. "Élévation" Ht VocGr. "(Hb), exhaussement"<br />
Lh.<br />
altxaera (Lar), altzaera (Lar, Añ). "Levantamiento", "alzadura" Lar. "Elevación" Lar y Añ.<br />
altxafuego (G-azp), atxafuego (VocZeg 286), altxapero (G-azp). Ref.: Gketx Loiola (altxapero). Cohete.<br />
"Altxapero, cohete. Altxaperoak botatzen asi dira. Tiene, que yo sepa, por variantes: etxapero, etxafuego,<br />
altxafuego" Gketx Loiola. Cf. VocNav: "Alcháfero. Nombre que dan al cohete. [...] (Regata)". Gabaz zortzi<br />
amabiko ziziku (altxa-fuego) botatzeko. J. B. Ayerbe EEs 1912, 50. v. etxafuego.<br />
altxaga. v. altzaga.<br />
altxagar. v. altxasagar.<br />
altxagarri (L, BN-mix-baig; SP, Lar, VocBN, Dv, H), altxarri (A), altxaarri. Ref.: A; CEEN 1969, 141. 1.<br />
Levadura. "Levain" SP. v. orantza, legami, altxaturazi. Konparatu da zeruetako resumá altxagarriarekin,<br />
zein emazte batek harturik hirur neurri irinen barnean gorde ukhan baitu, guzia altxa dadin arterano. Lç Mt 13,<br />
33 (SalabBN, Leon altxagarri). Eztakizue ezen altxagarri guti batek orhe guzia altxa eraziten duela? Lç 1 Cor 5,<br />
6. Orduan aditu zuten, etzaroela erran begira zutela ogi altxagarritik, bainan bai Pharisauen eta Saduzearren<br />
erakhaspenetarik. HeH Mt 16, 12 (BOEanm 1310 oranzetik, Ur legamitik, Echn orantzatik, Hual orantz izartan<br />
denaz, Ol ogi-orantzatik). Zerekin erkhatuko duket Iainkoaren erresuma? Bardin daiteke altxagarriarekin. HeH<br />
Lc 13, 21. Hargatik besta egin dezagun, ez altxagarri zaharrarekin, ez eta maltzurkeria eta tzarkeriako<br />
altxagarriarekin, bainan zintasuneko eta egiako airisekin. Dv 1 Cor 5, 8 (TB alxagarri). Altxagarri guti batek<br />
mintzen du orhe guzia. Dv Gal 5, 9. Yesusek orantza (lemamia, altxagarria) aipatzean, Apostoluak oartzen dira<br />
eztutela ogirik ekarri. Ir YKBiz 235n. Behin, labearen pizteko bezpera-arratsean, ama ohartu zen altxagarria<br />
zaharra zuela. JEtchep 36.<br />
v. tbn. Altxaarri: GAlm 1937, 87 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1145
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2. Reconfortante, que levanta el ánimo. v. BIHOTZ-ALTXAGARRI.<br />
Tr. Documentado en autores septentrionales y en los meridionales Larramendi e Inza.<br />
Zu zera anima erorien altxagarri ta konsolagarri. Lar ASJU 1975, 181. Eta onak Jaunaren eskuinetik /<br />
altxagarri den begitartea. Kantikak 36 (ap. DRA). Eri bati, hitz altxagarri zonbait erran ondoan, eskua hartzen<br />
dio, eta horra eria sendatua. Laph 213. Fede kontsolagarriak, gure bihotzen altxagarri, zer nahi den<br />
gertakarietan, irakusten dauku zerua. Lap 22 (V 13). Otoitz egittea da gizonaren goragarri ta altxagarririk<br />
aundiena. Inza Azalp 121. Goizaldetik arratserat etzait deus gogoratzen, / zure hitz altxagarria, zure agintza<br />
baizen. Lf 'Hilen othoitza' (ap. DRA). Bat eder bezain bertzea itsusi. Bat altxagarri bezain bertzea aphalgarri.<br />
SoEg Herr 14-12-1961 (ap. DRA). Sabai eta sotoen ontsa betetzeko esperantxa goxo eta altxagarria. JEtchep 46.<br />
3. (Lar), altzagarri (V-gip ap. Etxba Eib y SM EiTec1). En gral., objeto utilizado para levantar. "Alzacuello,<br />
[...] idunaren altxagarria" Lar. "Altzagarrixa, calzo. [...] Altzagarrixa jarrixozu mai orren anka errenari" Etxba<br />
Eib. "Makiñia bardintzeko altzagarrixak biar" SM EiTec1 (donde se señala que sólo lo usa la gente mayor). <br />
Eta billera zoragarri onen atsegiñerako Markesak ifini-erazo omen zeban Artza altxagarriakin lau oñen gañean<br />
bera berez bizirik bazegoen bezalaixen. Izt C 192.<br />
4. "Levadizo, (c.) jasokizuna, gorakizuna, altxagarria" Añ.<br />
5. (El, lo) que puede ser criado (ref. a Jesucristo). Birjina obedienta! bozik gogoan darabillat Ejiptorat gan<br />
behar izan zenduenean [...]. Baziñakien bide guzian Jainkoa zure gañean atzarriya egonen zela. [...] Ezen nola<br />
bere begiak zarratuak iduk zetzaken zure eta karguz eman zarotzun altxagarri sakratuaren gañean? Mih 106.<br />
6. (Lo) que hace prosperar. v. ETXE-ALTXAGARRI. --Ene ofizioa ez zauka zerbitzu on bat hanitz<br />
eskualdun gazteentzat? --Zure ofizioa, Mentaberry jauna, batzuentzat altxagarri, eta bertzeentzat galgarri! Larz<br />
Iru 142s (Lek altxagarri).<br />
altxagarrigabe (Dv A), altxarrigabe (A, que cita a Dv). "Azyme" Dv. "Ázimo, pan sin levadura" A. <br />
Purga ezazue bada altxagarri zaharra, orhe berri zaretentzát, altxagarri gabe zareten bezala. "Comme vous<br />
êtes sans levain". Lç 1 Cor 5, 7 (He lebami gabeko ogi garbiak, TB alxagarri gabezko ogi garbi, IBe<br />
legamigabeko bazko-ogi). Ophil altxarri-gabeak olioz gantzutuak. Dv Num 6, 15.<br />
- ALTXAGARRIGABEKO, ALTXAGARRIRIK GABEKO, ALTXAGARRI GABEZKO. Eta altxagarri<br />
gaberiko ogién bestako lehen egunean. Lç Mt 26, 17 (TB altxagarririk gabeko ogien lehen egunean, Leon<br />
altxagarri-gabeko lehen egunean; He azimetako lehenbiziko egunean). Ogi altxagarri gabekoen bestá. Lç Mc<br />
14, 1.<br />
v. tbn. Alxagarri gabezko: TB 1 Cor 5, 8.<br />
altxagarritu. v. EDARI ALTXAGARRITU.<br />
altxagarriztatu. "Mettre le levain en une pâte" H.<br />
altxagune. "(Sal, R-uzt), escondrijo" A.<br />
altxairu-harri. "Altxairu-arri (B), piedra en que se apoyan las puertas rústicas" A.<br />
altxaka. 1. Levantándo(se). Kalbarioko mendia gora badoa, erorka eta altxaka. Dih Maiatzeco 192 (ap.<br />
DRA). Hautu hori esku-altxaka egin dute. Herr 28-11-1957 (ap. DRA).<br />
2. (B, Sal, R-vid ap. A), altzaka (R ap. A). Escondiéndo(se). "1.º (B, R-vid), juego infantil, que consiste en<br />
ocultar y descubrir objetos; 2.º (Sal), a escondidas" A. "Altxaka tostatan dra gore aurrak (R), nuestros niños se<br />
recrean a esconderse". Ib. (s.v. altxatu). "Altzaka (R), a hurtadillas" Ib. v. altxatuka, altxaketan. Orduan<br />
[otso] gaiztotxarra etxe-inguruan altxaka ibilli zan eta atzenean tellatu ganera yauzi zan. EEs 1924, 209.<br />
altxakatu. "(Hb), mettre du levain" Lh.<br />
altxaketan (AN-ulz, B). Ref.: A EY IV 278; Izeta BHizt2. "Llaman así al juego de 'a esconderse'" A EY IV<br />
278. "Juego del escondite. Altxaketan ai dire" Izeta BHizt2. Cf. kukubikoka. v. altxapeka, altxaka, altxatuka.<br />
altxaki. "Alumnus, hazkija, altxákija, bulharreko háurra, dithiko háurra" Urt I 550.<br />
altxakidin. "(Hb), qui peut se lever" Lh.<br />
1 altxakin. "(AN-gip), triguillo" Garbiz Lezo 305.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1146
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
2 altxakin. "Provision (T-L)" DRA.<br />
altxakizun. "Levadizo" Lar. "(Hb), qui peut se lever" Lh.<br />
altxakoda (S), altxakorda (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (altxakhorda). "Tresna bat, harria nahi den neurrirat<br />
altxatzen duena" Alth in Lander RIEV 1911, 596. "Palanca" A. "Levier à écarter ou resserrer les meules d'un<br />
moulin" Lh. v. altxaprima.<br />
altxakodatu. "(S), levantar una piedra con palanca" A. v. altxaprimatu.<br />
altxakorda. v. altxakoda.<br />
altxaldi (SP, Dv A). 1. Baza. "Altxaldi bat, un levé au jeu de cartes. Esku altxaldi batez" SP. "Levée; au jeu<br />
de cartes, action. Bi altxalditan gibelerat eraman du bere hartzeko guzia, il a retiré en deux levées toute sa<br />
créance" Dv. "Robo, en el juego de cartas" A.<br />
2. Leva. "Laster eginen da soldado altxaldi bat, on fera bientôt une levée de soldats" Dv. v. altxada.<br />
3. "(Hb), levée, tour de relève Lh.<br />
4. Período en el que se está levantado. Eritasunak utzi nahi ninduela iduri bezala zuelakotz, eman nuen<br />
meza saindua; [...] hartakotz xoilki izatu nuelakotz altxa-aldi ttiki hura, egundaino baino eriago, egun hartan<br />
berean sarthu nintzen berriz ere ohean. Prop 1892, 181s.<br />
altxale. Criador. v. altxatzaile. Australiako ardi altxale aberats batek erosi du oto bat miresgarria.<br />
Egunaria 8-2-1960 (ap. DRA).<br />
altxalili (BN-ciz ap. A; vEys (-lx-), Dv (BN-ciz), H (BN)), altxabili (AN ap. A), altxatulili (H (BN)), atxalili<br />
(BN-baig; H), atzalili (BN-baig). Ref.: A (altxalili, altxabili); EI 359; Lh (atzalili).<br />
"Papillon" Dv. "Mariposa" A. v. atxanini. Jarri nintzan hanpatua, / Soinekoz aberastua [...] Altxa-lilia<br />
udan bezala / Nere nahiz altxatua. Etcham 97.<br />
altxamen (Hb ap. Lh). 1. Acción de elevar. Bihotza Jainkoa ganako altxamen usu horiez beroturik. Birjin<br />
264.<br />
2. Educación. Bernardinen Bapildean ukhan zuten altxamenaz edo edukazioneaz. Birjin 535.<br />
altxamingar (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. "Pain trop levé" Lh. "Pain qui a reçu trop de levain et est amer"<br />
Lrq.<br />
altxapean (B ap. Izeta BHizt2). Escondido, a escondidas. "Altxapean, [...] escondido, da. Nere sos pizer oiek<br />
altxapean dauzket ta ongi altxatuek" Izeta BHizt2. Cf. altxabe(a). Nondik erdietsi dituzu iru erloju ok?<br />
Altxapean zituzten lapur oiek edo...? Izeta DirG 91. Claudet yaunaren billa yoan nitzenean altxapean eraman<br />
nuen kartera, eta nere etxean ezkutatu. Ib. 124.<br />
altxapehar. "(Sc), pan mal asado, quizás pan ázimo (de altxatu-behar)" A. v. altxarin.<br />
altxapeka. "Juego del escondite. Gure mutiko oiek altxapeka ai dire. Altxapeka ta altxaketan" Izeta BHizt2. v.<br />
altxaketan.<br />
altxapen (Dv A, Hb ap. Lh), altzapen. Acción de levantar. "Action de lever, d'élever" Dv. v. altxamen. <br />
Bihotz altzapena Jesusi. Brtc (ed. 1877), 58 (ap. DRA). Ostiaren altxapenean. Jesus gurutzean altxatua. Dv LEd<br />
14. Kalitzaren altxapenean. Jesusen odola ixurtzen da zaurietarik. Ib. 14.<br />
altxapetxo (Dv A). "Ne se dit pas au singulier, parce que sous ce nom sont compris la crapaudine et le<br />
pivot sur lequel tourne une meule de moulin" Dv. "Altxapetxoak, el gorrón y el pivote sobre el cual gira la rueda<br />
del molino" A.<br />
altxapin. "Curioso, acechador" A.<br />
altxaprima (BN ap. A; VocBN, Hb ap. Lh, Dv (BN)), al(t)zaprima (-tz- H), altzapremia (det. Lar), alzapena (R<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1147<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ap. A). 1. Palanca. "Alzaprima, palanca para mover grandes pesos, [...] alzapremia" Lar. "Alzaprimar,<br />
altzapremiatu, altzapremiaz pisu andiren bat mugitu" Ib. "Levier" Dv. "Altxapriman behar dugu goititu (BNbaig),<br />
tenemos que levantarlo por medio de palanca" A.<br />
2. "(B), punto de apoyo de la palanca" A.<br />
altxaprimatu (BN-baig), altzaprimatu (Hb ap. Lh, H), altxaprenatu (BN-lab, Sal), altzapernatu (L, BN),<br />
altzapremiatu (Lar, Hb ap. Lh), altxapremiatu (Hb ap. Lh). Ref.: A (altxaprenatu, altzapernatu); Satr VocP<br />
(altxa primatze). Levantar con una palanca. "Alzaprimar, altzapremiatu, altzapremiaz pisu andiren bat<br />
mugitu" Lar. "Soulever avec un levier" H. "Neskato kori, korai bikala jaten barimadu, altxaprenatuz<br />
ebilaraziren xugu" A. "Altxa primatze, calzar la palanca; meter una cuña [...]" Satr VocP. Cf. altxaprimatze.<br />
altxaprimatze. "Altxa primatze (BN-baig), [...] punto de apoyo" Satr VocP. Cf. altxaprimatu.<br />
altxar-. (En la expr. altxarreko denbora 'momento de la Consagración durante la misa'). Abade bat izan oso<br />
kasaixa da txakurrak elizara eruan otsain erbixa eta altxarreko denporan mezia itxi eta joan ei zan kazara ta<br />
gero Jaungoikuak kastigau eben mundua mundu zan arte olaixe ibilteko (V-gip). Gand Eusk 1956, 220s.<br />
Altxarreko denporan nola joten dauen? Alakoixe kanpanilla otsa entzun gen lenengo (V-gip). Id. ib. 216.<br />
altxaratu, altzaratu. Roturar. Cf. altxaratzaile. Altzaratu behar dire lur tinkiak, azal tzar haren hausteko,<br />
lurraren arrotzeko. GAlm 1937, 90 (ap. DRA).<br />
altxaratzaile, altzaratzale. Roturador. Cf. altxaratu. Altzaratzaleak ez omen du gibelerat behatu behar,<br />
jakiteko zenbat ogi landare dituen funditzen, nun ez den eraintza berharats. GAlm 1937, 90 (ap. DRA).<br />
altxarazi (Urt V 27), altxa-erazi, altxa-erazo, altzarazi, altxa arazi. 1. Hacer levantar, hacer alzar. "Ciere" Urt<br />
V 27. "Ciere auxilia, lagunak, laguntza biltzea, [...] lagunei dei egitea, lagunak altxatzea, altxeragitea,<br />
altxarazitzea, altxaraztea" Ib. 27. Eztakizue ezen altxagarri guti batek orhe guzia altxa eraziten duela? Lç 1<br />
Cor 5, 6 (TB alxarazten). Haizeari ere bake diozozu furia, / Altxarazi eztezantzat hola arrapotia. EZ Man II 148<br />
(v. tbn. 145). Hark berak oraño ditu brumak altxarazitzen / eta lurraren gañean hautsa legez banatzen. EZ Eliç<br />
390. Goaiak alxarasten duben esklataiak hagitz unziari arrola arasten dio. INav 133. Eta baldin aski dohakabe<br />
bagara Eskumikuan erorzeko, hartarik altxaraz detzagun gere buruak ahalik lasterrena. CatLav 62 (V 39).<br />
Eragin zion Moisesi bronzezko suge bat eta alzarazi mindun beren erdian, ta sendatu ziran mindun begia jaso ta<br />
ekusi zutenak. Mb IArg II 82. Yoantzen lekhu hartarat, eta altxarazi zuen hobiaren gaineko harri handia. Lg II<br />
204. Altxarazi zituen lurretik. Ib. 258. Kontsulek hilaren thonba altxa erazirik [...]. Egiat 173. Apar andia<br />
altxerazten bada. AA II 167. Zeinak altxa arazten baitu iruzkia eta uria eror arazten bere etsairik handienentzat<br />
bere adixkiderik minenentzat bezala. Jaur 105. Khoroa ematean, beso altxarazi, / Guzien onarentzat nahi zela<br />
bizi. Hb Esk 52. Egun batez, Mehemet-Alik buruan eman zuen altxarazi behar zuela, eta egorri Franziako errege<br />
Carlos X garrenari. Hb Egia 149 (ref. a un obelisco). Eta esker onen Sakrifizioko urrina altxaraziren dut zure<br />
aintzinean. Dv LEd 64. Errientak, kheinu batez, alxarazten gaitik guziak gure alkhietarik. Elzb PAd 49. Lagun<br />
zazu Eliza / Zure bothereaz. / Bothere berak beza / Frantzia altxaraz. Zby RIEV 1908, 288. Iguzkia yeikitzen<br />
abiatu zenean Madama Elisabetek begiak altxa arazi ziozkan erreginari. Elsb Fram 81. Jainkoak altxaraziz bere<br />
urrikalmendua gure bekatuez gorago [...]. Lap 147 (V 65). Izen horrek lo daudenei eta orori, nahi eta ez, begiak<br />
zabal-araziko dazkotela eta beharriak xut altxaraziko. HU Zez 174. Altxarazten dute (Jesus) ostikoka. Dih MarH<br />
468 (ap. DRA). Hobiko harria altxarazi eta Lazarori manatu: "Lazaro, xuti zaite!". Zerb IxtS 85. Oraingoan<br />
gure erria oso galtzeko zorian zegon, erri bezala ta kristau bezala. Gelditu dan fede-ondarrak altxaraziko al yun<br />
noizbait ere. Or QA 90.<br />
v. tbn. Altzarazi: Ducq 12 (ap. DRA). Altxa erazi: CatS VIII.<br />
Ikhusirik etziñela / hitzetara behatzen / aserrerik tormentara / altxarazi zintuen. EZ Noel 149 (ref. a un<br />
mártir).<br />
Hacer sublevarse, hacer levantarse en armas. Davitek entzun zuen, ordutsu hartan, norbait bazela<br />
Benjaminen tribuan, egundaino bezala populua altxarazten zuena haren kontra. Lg I 319. Altxarazi zituen<br />
filistindarrak israeldarren kontra. Ib. 254s. Erran zioten Jesusez gizon populua altxarazten zuen nahasi bat zela.<br />
Lg II 268. Eta badegu beste etsairik gure amorio propio itxu eragabeari laguntzen dionik [...] Jaungoikoaren<br />
borondate santuaren kontra altxa erazotzeko? Gco I 418 (v. tbn. en la misma pág. altxatu erazo). Aragonan<br />
Beranguer haren etsai bizi; / Castillako errege lagun altxarazi, / Santxoren erresuma biek partitzeko, / Zoriona<br />
bazuten haren bentzuteko. Hb Esk 70. [Miserable harrek] altxarazi [zuen] haren kontra hango eta inguruetan<br />
ziren bertze herrietako yendeak. Elsb Fram 91.<br />
(En la expr. bila altxarazi 'hacer alzarse a la busca de (alguien), hacer alzarse tras (alguien)'). Ez othe dut<br />
sobra erran, bila altxarazteko, / enetzat ez egon herran, herritar naizelako. / Abokat batek egia, bethi erran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1148
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
behar du (L, 1765). RIEV 1923, 155.<br />
Provocar, suscitar. Hau zen presondegian ezarria hirian altxarazi izan zuen sedizione batengatik. He Lc 23,<br />
19. Eta noizetere zenbeit mobimendu altxaarazi baitute zure sensuetan, berehala zure arrazoiñaren indar guziak<br />
enplegatu behar ditutzu hauk berriz urhuntzeko eta ithotzeko. He Gudu 84 (v. otro ej. en la misma pág.). Zeren<br />
sensuek gure bihotzean altxa]ra[-ranzten dituzten mobimendu gaxtoek, traiñatzen bezala baitgaituzte, atseginak<br />
eta plazera itsutuki maitatzera. Ib. 127. Berehala ikhusi behar da, ea hura altxa-arazi duen kausa barnekoa ala<br />
kanpokoa den. Ib. 113. Altxarazi zuen haize handi bat, emeki-emeki bazter guziak xukatu zituena. Lg I 32. Ordu<br />
gaixtoan nere bekhatuaz altxarazi dut zure hasarrea. Dv LEd 205.<br />
Jainkoak bere Eliza sainduan, altxarazi ditu gizon handi batzu heresien bentzuteko. Arb Joannes Batista Bizia<br />
pról. (ap. DRA).<br />
Hacer erigir, construir. Beren jainko faltsoari aldare bat altxarazi zioten. Zerb IxtS 65.<br />
2. Hacer coger (preso), hacer apresar v. altxatu (2). Altxarazi zuen preso, eta manatu zuen ez ziozotela<br />
eman ogia eta ura baizik. Lg I 360. Herri hetako erregek altxarazi zuen Sara, eta erakharri bere palaziorat. Ib.<br />
56. Herodiasek zer nahi erran eta egin zezan, Herode ezin debeka zitekeien ohoratzetik berak preso altxarazia.<br />
Lg II 160. Giristino guzien preso altxarazten eta hilarazten. Jnn SBi 127.<br />
1 altxari. "Levantador" Lar. Zaku altxari (Leveurs de sacs au palan). Hoja anunciadora de un festival de<br />
"force basque". Saint Palais, 1967.<br />
2 altxari. Tesoro. v. altxor. Giltza dizditsuz idekitzen du altxariak dauzkan kutxa [...] ta an aurkitzen ditu<br />
bere ondasuntxoak: lerengoz Yauna artu zuneko buruntza. 'Son trousseau'. Or Mi 98. 'Aitaren' batekin, nik ango<br />
maitagarri guziak uxatuko, Izartxo; eta bertako urre ta altxari guziak neretzat artuko. Eston Iz 44.<br />
altxarin. "Altxarhin (Sc), pan mal fermentado" A. v. altxapehar.<br />
altxarrastelu (G, AN, L; arrazt- B), altxa-arrastelu (L, B; H), altxarrestelu (Dv), altzarrastalo. Ref.: A<br />
(altxarrastelu, altxa-arrastelu); Izeta BHizt2 (altxarraztelu). Rastro, rastrillo. "Fourche d'étable" Dv.<br />
"Instrument d'agriculture à relever fumier, débris" H. "Rastro, instrumento de labranza" A. "Rastro, instrumento<br />
de hierro para extender abonos" Ib. "Horca. Altxarrazteluakin edatu dugu ongarrie belaian" Izeta BHizt2. Sail<br />
ebakiak harrotzen dira maiz, arin-arina altxa-arrasteluaz, eta barraiatu gabe bazterretara. Dv Lab 96. Atso<br />
sorgiñ au barrendik zerbait / egiten danian busti, / aiton iltzera abiatzen da / altzarrastalo ta guzti. Telleri-Txiki<br />
in Tx B III 34. Ta jenio txarra izan bear zun, oso txarra, ta Pontxiori altzarrastalua sartu, eta Txirritak eta<br />
Telleri-Txikik jakin ori. A. Zavala ib. 34.<br />
altxarri. v. altxagarri.<br />
altxasagar (L-sar, BN-baig ap. A; Hb ap. Lh, Dv), altxagar (AN-5vill ap. A). Manzanas que se conservan.<br />
"Pomme qui se conserve en hiver" Dv. v. gordesagar.<br />
altxatasun, altxatarzun, altxatutarzun. Carácter de oculto. Manifestatu daiztazud zure xakintarzunaren<br />
sekreto eta altxatarzuna (R-vid). "Lo arcano y lo oculto de tu saber" (Ps 50, 8). Bon OOV III 427 (Sal<br />
altxatutarzuna; Ae estalitasuna).<br />
altxategi. 1. Colegio, escuela. Cf. altxatu (3). Altxategi ezin erran bezain on hartarik ilkhi ziren neskatxa<br />
prestuenetarik bat. Birjin 433.<br />
2. altxatei. Guardarropa. [Hoteleko zerbitzariak] nahi baizauzkidan otharre makhilak eskutik kendu,<br />
altxateian ezartzeko. GH 1959, 309.<br />
altxatoki. Astillero, percha en que se pone la lanza. Etxeko-seme bat: lantza altxa-tokian, adarga zaar,<br />
zaldi igar ta erbi-zakur dun oietakoa. "De los de lanza en astillero". Berron Kijote 31.<br />
altxatu (G, AN-gip-larr-5vill, L, BN, Sal, S; SP, Urt I 28, Lar, VocS 134, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H; -lx- Ht<br />
VocGr, Arch VocGr), altxa (G-bet; Deen I 465, Lar), ailtxatu, altzatu (V (-au), G; Lar, Añ, H (V, G)), altza (V,<br />
G, AN; Lar). Ref.: A (altxa, altza, altzatu); AtSac 43; EI 352; Echaide Nav 283; AtBou 361; Holmer ApuntV<br />
(altzadu); EAEL 32; Gte Erd 21; Elexp Berg (altzau).<br />
Tr. Altxa y altza, con auxiliar de indicativo, son exclusivamente occidentales (alternando con la forma en -tu),<br />
frente al septentrional y alto-navarro altxatu (sólo hay altxa, como part. en función de adjetivo, en un ej. de<br />
Lizarraga de Elcano). Al Norte se documenta además alxatu en Voltoire, Mercy, Archu, TB y algunos ejs. de<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1149
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Etcheberri de Ziburu, Argaignarats, Pouvreau, Haraneder, Mihura, UskLiB, Inchauspe, Zalduby, M. Elissamburu<br />
e Hiriart-Urruty. La forma ailtxatu se encuentra en Materre y Axular, y, junto a altxatu, en Dechepare y<br />
Etcheberri de Ziburu. Las formas con -tz- aparecen en textos vizcaínos y en Barriola (Goi 28) y Uztapide (Sas<br />
299). En DFrec hay 99 ejs. de altxatu, 2 de ailtxatu, 1 de altzatu y de 2 altxako (fut.).<br />
1. Levantar(se), alzar(se), elevar(se). "Hausser, élever" SP. "Élever, exalter, alxatzea, goratzea" Ht VocGr.<br />
"Desaferrar, aingurak altxa" Lar. "Subir el precio, &c. goratu, altxatu" Ib. (tbn. Añ). "Alzar, levantarse [...].<br />
Levántate, altxa adi; levántese Vm., altxa bedi. Levántate, en modo más cortés, altxazaite" Ib. "Enarbolar" Ib.<br />
"Lever, élever, se lever, s'élever" Dv. "Lever. Eskuak altxatzea, lever les mains. [...] Zama altxadezadazut, aidezmoi<br />
à lever (levez-moi) ma charge. [...] Zama hau altxa dezakezu? pouvez-vous lever cette charge?" H.<br />
"Levantarse. Gaur berandu altzau naiz oetik. [...] 2.º levantar, izar" Elexp Berg. v. jaso, goratu, 1 jaiki, zutitu.<br />
Tr. De empleo gral. salvo en la tradición vizcaína, donde es poco frecuente.<br />
Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruia, / Ezi haien lengoajia izanen da floria. E 259. Andere hona den<br />
lekhura ailtxa itzak begiak; / Mundu oro eztakidik hura bezain balia. Ib. 19. Eta angurák altxaturik itsasoari<br />
unzia abandona ziezoten. Lç Act 27, 40 (He, Dv altxatu, TB alxatu). Hunetarakotz altxa ditzagun goiti gure<br />
spirituak eta bihotzak. Lç Ins B 4v. Eta orain ere badiakusagu hire eskua gure punitzera altxatua. Ib. A 6r.<br />
Seigarrena, gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean. Mat 190. Altxa dezagun geuren pensamentua<br />
lurreko gauzetatik. Ber Trat 90v. Atratzen baitirade Mezatik Sakramentu sandua altxatu eta bereala. Ib. 98r.<br />
Bisaia eta begi urdin Zerura ailtxatuak, / Lurrera itzultzen dire guztiz ganbiatuak. EZ Man I 46 (128 alxa).<br />
Baiñan eria ohetik altxatu den bezala, / Lehen esku zuenari nigarrez doakola. Ib. 22. Alzifrea altxatzen da<br />
arboletan gorena. Ib. 36. Illea altxaturen zaie zutik eta begiak / Trublaraziko darozte beldurtasun handiak. Ib.<br />
82. Sanson sendoa oraño / handiro duk ospatu, / zeren zituen Gazako / portaleak altxatu. EZ Noel 30. Eta gero<br />
orduan, onak bere loriako ailtxatzeintu, eta gaixtoak sekulako penetara egotzteintu. Ax 120s (V 79). Ahalkez ere<br />
bururik ere ezin ailtxatuz. Ib. 383 (V 251). Izanez aipatua / Zirat' ororen ahoetan, / Et' amorosen gogoetan /<br />
Zerurano altxatua. O Po 41s. Bi hegalez alxatzen da gizona lurreko gauzetarik; sinpleziaz eta garbitasunaz. SP<br />
Imit II 4, 1. Kalitza altxatzean errateko. Arg DevB 194 (93 alxatu). Zeiñ egunez piztu zen, / Zerura noiz altxatu?<br />
Gç 213. Altxatu tut zureganat ene eskuak. Ib. 50. Eta zapatzen naute ezin altxa dezakedean karga pisu batek<br />
bezala. Ib. 44. Beraz, zeruko iguzkia / Ez zaiku guri altxatu / Eta egiazko bidetik / Urrun gare errebelatu. Ib.<br />
172. Pena handia du etzana denian bere lekutik ezin altxatuz. Mong 590. Egün hortan Aingüriak beno gorago<br />
hura alxatü izan zela. Bp II 107 (I 29 altxatü). Ikhusi zuen Thales gizon handi hau begiak goiti altxaturik. ES<br />
170. Neure biotza Jaungoiko miserikordiosoagana altxaturik. OA 53. Zure burua sentitzen duzunean betan<br />
zeruraiño altxatua. Ch III 6, 3. Ezen xumeak altxatuko dire millen artean. Ib. 58, 9. Eman diozka arrozoina eta<br />
libertatea, zeinek alxatzen baitute berze kreaturak baino gorago. CatLav 39 (V 28). Eta Arima, bere baitan<br />
zarraturik, kreaturak ezagutzearen medioz altxa dadiñtzat berehala Jaiñkoaren handitasunak kontenplatzera. He<br />
Gudu 128. Berehala hilla biztu eta altxatu zen han ziren guzien begietan. Lg II 205. Bertze emakumez gorago<br />
alxatu baitzinduen. Mih 93 (107 altxatu). Zeliala khorpitz eta arimatan alxatia. Mercy 21.<br />
(s. XIX). Taula bat alxa, korpitza ediren, oro bellarika. Xarlem 1186 (acotación escénica). Hirurgarren<br />
egunean / Altxatu zen pizturik [...] Bera hillen artetik. Monho 76. Or jausi, emen altza, / lupatza artian, / edurra<br />
ta eurija / dodala gainian. DurPl 62. Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea. Gco II 21.<br />
Lanho guti bat, airetan altxatu den bezain laster suntsitzen dena. Dh 199. Bada altxa nai izan du ezkonza bere<br />
Sakramentuen mallara. AA I 564. Meza esaten zegoanean, askotan geratzen zan lurretik altxatua, eta ezer<br />
aditzen eta ekusten etzuala. Ib. 414. Begira eskua altxa diozun gurasoari. AA II 68. Zerren altxatua zijoan ura<br />
eta etzan nora iges egiñ. Ib. 131. Zer da, Jauna, gizona, zuk ainbesteraño gizona altxatzeko esaten dio Job<br />
Santuak Jaungoikoari. AA III 340. Zoin izanen da zuen artean, balin badu ardi bat, eta hau erortzen bada zilo<br />
batetara errepausako egunean, hartuko eta altxatuko ezduena? TB Mt 12, 11 (SalabBN altxatuko). Emen eror,<br />
an altxa, / bera eta gora, / eskintxoka dijoa / Karlosen denbora. Echag 163. Zer zori ona saindu harentzat hoin<br />
dignitate gorara altxatua izaitea! Jaur 391. Zelüko errege, / Egizü fabore, / Orai zuri gaude, / Othoi altxa zite /<br />
Gure arima doloratien jabe. 'Montrez-vous'. Etch 654. Ostia sainta / Altxatzen dianian / Orhit zite khürütxe hori<br />
altxatürik lürrian lanthatü ziela. UskLiB 58 (70 alxatü). Eta asto gaiztoak, / altxarik bizkarra, / egiten zion beti<br />
burla eta farra. It Fab 121. Anka altxatu eta / txakurraren gisa, / egiten dio batek / zar zar goitik pisa. Ib. 76.<br />
Lenengo abantadan zezenak altxatu omen zeban gora mutilla. Izt C 249. Beriala altzau zituzan eskuak umiai<br />
eskabidia egiten eutsala. Ur MarIl 116. Franziako errege, Filipe ederrak / Hekin ume Yoanna tronurat altxatu.<br />
Hb Esk 78. Eta faraonek ukatu zionean, eskuko zigorra altxatu zuen. Lard 70. Zugana begiak altxatzen ditut. Dv<br />
LEd 157. Altxa hadi eta ibil. Hb Egia 98. Elizaren kontra bandera altxatu duten izpiritu hautuak. Ib. 127.<br />
Lurretik gorunz altxatua ikusten zuela. Aran SIgn 53. Or dauka jendea / Txit garaitzallea / Bandera altxaturik /<br />
Gerran azaldu nairik (Marcha de S. Ignacio). Ib. 215. Bihotza harengana dut bozik altxatzen. Elzb Po 193 (215<br />
alxatu). Gero altxa, txutik jarri, / pipa bana lurrez jarri. Xe 214. Begira neskatxa orren / dantzarako planta, /<br />
airoso altxatzen du / ezkerreko anka. Ib. 184. Ekusi duenian / andrea erortzen, / altxatzera asi da / gizona<br />
makurtzen. JanEd I 57 (II 111 altxa). Bizirik etortzia / ez nuben espero, / zutik eziñ altxatu / erori ezkero. Noe 61.<br />
Guztiyak altxatzen dira galaia ta Erramun ez bestiak eta alde egiten dute. Sor AuOst 98. Aditu bezain aguro<br />
altxatu zan Santua Kardinal Jaunaren aldamenetik. Bv AsL 198. Aingura altxata denbora gutxian eldu ziran<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1150
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Chipre ugartera. Ib. 212. Antxe beragaz pikea altzaurik uluka asten da: / Ea mutillak ez itxi armai amatetan. AB<br />
AmaE 187. Zegoen lekutik altxa, konfesore bat billatu, eta [...]. Arr May 71. Altxatu zuen ezkerraz bigarren<br />
basoa. Elzb PAd 33. Ahal nuen bezala altxaturik etzina nindagon lekhutik, guan ninduan etxera. Ib. 51. Erori<br />
garenean / Gaituzu altxatzen. Zby RIEV 1908, 294 (209 alxatu). Herri eta jende aberatsek eginen ahal dute<br />
oraikotik emaitza ederrik, gure pilotako ohorea alxatu nahi duten muthikoeri. Ib. 87. Altxa bedi aguro! Alz<br />
STFer 134. Behar duta besoa altxatu, zin egiteko? HU Zez 56. Diote gizon hori apaldanik altxatu zela: larruapaintzaile<br />
baten semea, bere lanetik zenbeit sos bakar irabaziz bizi izana eta argitua. HU Aurp 77s.<br />
(s. XX). Ni altxako nintzake pozik, baña kalluak miñ ematen dirate. Iraola 21 (83 altxatu). Eta gero, ohartu<br />
zireia uhin heier? Ehun metratik ehun metrara, bizpahiru altxatzen ziren batean, kukurusta gora. JE Ber 79.<br />
Altzaixu ankea gora, ia txixik egiten dozun. Kk Ab I 22. Martxuaren amabostian / egin giñaden jokatu, / amabost<br />
arruako arria / zeñek geiago altxatu. EusJok 38 (54 altxa). [Lur-txoriak] gora ta gora aidean altxatuz joaten<br />
diralako. Inza Azalp 119. Bainan, den mendrenik kexatu gabe, altxatu zen polliki. Barb Sup 38. Besoak altxatuz<br />
oiu egiten zigun ito itoan. Or Mi 128 (SCruz 77 altxa). Lurrera erori ziñan, / aiton zar batek laundu ez bazizun /<br />
altxako ere etziñan. In Tx B II 217. Puska ezin altxarik / giñadela ari. Tx B III 132 (I 149 altxatu). Gau eta egun<br />
nere buruan / bueltaka dabilt euskera, [...] altxa gogotik, kuidado gabe, / gu zure kontra ez gera, / lenago maite<br />
izan zaitugu / ta oraiñ ez guaz uztera. Tx B I 253. Bururik altxatu gabe ari dira lanhari lotuak goiz guzia,<br />
lehiatsuki. Zub 98. Apaiza agertzerakoan, ama semeak altxatu dira Alz Ram 24 (Burr 35 altxa). Ukabilla<br />
altxiaz. Alz Burr 29. Eskua altxata! Ldi IL 84. Arraiotan! aulki urdiña ez ikusten noizean-bein altxata ez bada...<br />
Ib. 20. Etxe-zokoan ezin oiña-altxaz / aitona damuz geldia... / Bihotza altxatuz odeia zula, / ain baitu fede bizia.<br />
Or Eus 259 (Tormes 57 altzau). Enetxo maitea, / altxatu zaitea! SMitx Aranz 219. Usoak, ugazamaren arpegiari<br />
tankera artzearren altxa zittun ostera begiak. Etxde AlosT 29. Etxe errentak altxatzen badira ere berea<br />
jasotzerik ez. Ugalde Iltz 57. Apaiza altzatu zen berehala hasarrez. Arti MaldanB 209. Noizean behin, leiho<br />
bateko gortina, pizka bat altzatzen da. Arti Tobera 268. Askotan asi zera baña porrot egin dezu, altxa ta erori.<br />
Nai ta ezin. MAtx Gazt 96. Espaldak altxatua, ostatuan sartzen da. Larz Iru 146. Baten belak altxatuz, bestean<br />
apalduz, untzia joan zadin edo lasterrago edo emekiago. Ardoy SFran 245. Zure ganik hartu dut / egun nik<br />
ordena / kantu-lana altxatzeko / ahalik gorena. Mattin 40. Moxkorra heltzian etxeat / erortzen bazira, / andriak<br />
altxatu faltan / hantxet hilen zira. Xa EzinB 99. Sillatik altxa ta maiera abitu omen zan. Uzt Sas 340.<br />
Illunabarrerako / lairik ezin altxa, / gaurko aldian zegon / bizimodu latza. Ib. 96. Dena dela, han altxa zitzaigun<br />
Txillardegi. Laburki eta funtsez adierazi zigun ez zuela ontzat hartzen sarituaren iritzia, baita zergatik ez zuen<br />
hartzen ere. MIH 296. Nazioarteko mailaraino altxatu zuen. MEIG VIII 85. Eskubide osoa baitute kopeta<br />
altxatzeko. MEIG VI 144.<br />
v. tbn. Harb 76. Tt Arima 85. Mst III 23, 5. Brtc 216. LE Kop 49. MarIl 107. Bordel 46. Gy 321. Ur BulaG 504<br />
(BulaAl 2 altzau). ChantP 190. CatS 104. Elsb Fram 94 (146 alxatu). Jnn SBi 39. Lap 36s (V 20). Ip Hil 121<br />
(188 alxatü). Arb Igand 153. Legaz 19.Ox 163. CatJauf 56. Const 21. Etcham 218. TAg Uzt 286. Iratz 119. Zerb<br />
IxtS 9. Izeta DirG 75. Vill Jaink 155. And AUzta 123. JEtchep 80. Salav 17 (53 altxa). Alxatu: Volt 184. Hm<br />
182. In Hm 169-170. CatLan 33. He Gudu 69. Arch Fab 129. Balad 261. Altxau: Bilbao IpuiB 110. Altxa: Zab<br />
Gabon 49. Goñi 31 (39 altxatu). Ill Pill 10 (con aux. no indicativo). Mok 22. ABar Goi 45. EArzdi in Kk Ab II 6.<br />
Lek SClar 141. Txill Let 133. Anab Aprika 48. Basarri 105. Lab SuEm 208. Berron Kijote 210. Altzau: Altuna<br />
49. SM Zirik 90. Altza: BEnb NereA 28 (con aux. no indic.). Alzete-: Cb CatV 30.<br />
(Part. en función de adj.). Elevado (tanto en el sentido físico como en el moral, intelectual, etc.). "Alxatua,<br />
élevé" Ht VocGr. "Roma, altxatua, gorá" Lç Decl Mm 4v. "Ioram, altxatua" Ib. 4r. "Empinado, jasoa, altxatua,<br />
goratua" Lar. v. LUR ALTXATU. Alfer ihesi egiten zuten mendi gañera / Edo ezperen alzifre altxatuenenera.<br />
EZ Man I 95. Ohigabeko gauzen hain nahitze gorak eta alxatuak hagitz dira suiet lilluramenduetara. SP Phil<br />
188 (He 190 igan nahizko irritsak eta lehiak). Ezta deus ere zeruan, ez lurrean eztiagorik, eta borthitzagorik<br />
amudioa baiño, deus ere altxatuagorik, edo hedatuagorik, [...] hura baiño. Ch III 5, 3. Hain saindua, hain<br />
garbia, hain altxatua den errelijione bat. Lg II 150. Ez ahal da berriz dignitate altxatuagorik nola izatea [...]. Ib.<br />
125. Misteriorik ilhunenen eta egiarik altxatueneen ezagutzeko dohain miragarria. Ib. 298. Behar gindiela eman<br />
Katixima bat, zointan Errelijioneko lehen prinzipuak izen ziten explikatiak manera laño eta arrunt batez [...] eta<br />
zointan Jinkuak ispiritu altxatiago bat eman deenek ideren zezaten halaber nontik edifika bere buriak. CatLan 3.<br />
Segurako Erri ta Zegamakoan igarotzen da bere prozesioarekin Idiazabalko Alkatea zigor altxatua eskuan<br />
dabela. Izt C 502. Taula pisu altxatuak / Doiean xotx batek airean dauzkanak. Gy 248 (ref. a las trampas para<br />
ratones). Gurutzia goora atxikia beso altxatiez, eta arrosarioa kantatzen ozenki, apezaren otoitza errepikatzen.<br />
Zub 78. [Horra nun] saltzen dituen bere ardiak, amets ez zitzaken salneurri altxatuenetan. Ib. 65. Zaletasun<br />
orren gain gizonak asmo altxiagoak ta iraunkorragoak jartzen ditulako. ABar Goi 26.<br />
(VocBN, H). Alzarse, levantarse, sublevarse (contra). "Se soulever, s'insurger, soulevé, insurgé" VocBN. "Se<br />
lever, se soulever. Herria altxatua da, le pays est soulevé" H. Ezen altxaturen da nazionea nazionearen<br />
kontra eta resumá resumaren kontra. Lç Mt 24, 7 (He, SalabBN altxatu, TB alxatu). Ez gaitezela bada<br />
deskonforta, mundu guzia bere bothere eta indar ororekin gure kontra altxatua ikus genezan orduan ere. Lç Adv<br />
** 7r. Bañan Iainkoaren kontra ezta behar altxatu. EZ Man I 126. Nahiz altxa dakiela / Ezkutari bakharra / Edo<br />
ezperen jendetsu / Prinzearen armada, / Baten bezain kontra / sendo hañitzen duk besoa. Ib. 45. Gurekin izan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1151
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
ezpaliz / Gure Iauna guduan [...]. Gurekin izan ezpaliz / Etsaiok alxatzean [...]. Hm 134. Ene kontra alxatzen<br />
badira ere armadak ene bihotza ezta beldur izanen. SP Imit III 6, 4. Ez baitzuen nahi izatu [...] Jainkoaren<br />
kontra altxatu. ES 390. Garaitzeko etsai hori, eta bertze etsai zure kontra altxatu diren guziak. He Gudu 100.<br />
Adimenduaren edo arrazoiñaren kontra altxatzen diren instant berean. Ib. 82. Ezi bestela aragia ezpiritiaren<br />
kuntre altxa litezü. Mst III 26, 4. Zugatik ainbeste ejerzitu gerra bizietan altxatu, ta ainbeste eriotza izan ziran?<br />
Cb Eg II 140 (Dv LEd 250 hanbat armada altxatu dira). Gure Eskal-hizkuntzaren abokat naiz agurtzen, /<br />
Ziburu, Donibandarren egun kontra altxatzen (L, 1765). RIEV 1923, 153. Bat egin izan zen denboraz<br />
Absalonekin, altxatu izan zenean bere aitaren kontra. Lg I 318s. Altxatuko dire borthitzki Laphurdiko herriei eta<br />
partikularrei bere onthasunentzat berrirozki pagarazten diotzoten dretxuen kontra. Revol 111.<br />
(ss. XIX-XX). Itzal horren kontra gerlan / Kokin guziak armetan / Ziren bazter guzietan / Altxatu ordu danik.<br />
Monho 64. Eskandala izigarri, / Debotak dire altxatu, / Bardotzen eliza berria / Behar zutela fundatu! Ib. 44.<br />
Eta aren Majestadearen kontra altxatu, eta beraren [...] gorrotoan erori. Gco II 9. Nausi botheretsu haren<br />
kontra altxatzea. Dh 135. Altxako dira jendeak jendeen, erreñuak erreñuen kontra. AA III 474. Kainek, bere<br />
anaiaren kontra altxatu, eta Abel il zuen. Lard 6. Kantabria altxatu, ez nahi nausirik; / Munduaren ikharan ilkhi<br />
etxetarik. Hb Esk 31. Altxatu zaizko kontra handi eta ttipiak. Hb Egia 146s. Ire kontra altxatua zegokan Jainko<br />
asarratuaren besoari eutsitzen. Aran SIgn 72. Badaki jo duela armada berriaren altxatzeko orenak. Laph 122.<br />
Au desobeditzea ezezik, Espiritu Santuaren kontra altxatzea ere da. Arr May 104. Erregeren nahia baldin hala<br />
ba zen, / Miliunka zitian gizonak alxatzen, / Harmak har-arazten. Elzb Po 214. Bada Jenerala juan bazan ere<br />
emendik gauza konponzera, ez bire zan atrebitu arrimatzera zeren jende gutxi zuan altxa ziranenzat. CartAnd<br />
381. Aitarren-seme altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arrotzari. Ag AL 125. Alferretan<br />
altxatu ziren etsaiak bazter guzietarik, haren suntsitzeko. CatJauf 30. Gosearen errabiak erakharri du jendea...<br />
altxatzerat eta misioneko atherbe mota guzietakori su ematerat. Prop 1911, 6 (ap. DRA). Jaungoikoaren aurrezaurre<br />
altxa ziralako, inpernura amilduak izan ziran gogo utsak dira diabruak. KIkG 13 (KIkV 21 jagi). Alare,<br />
negu artan bertan --Abenduan-- altxa ziran berriz ere kataluñiarrak eta euskaldunak. Or SCruz 23. Zure kontra<br />
zauzkitzu altxatu harmetan. Etcham 56. Donostian lendabizi militarrak altxatu ziran. Salav 52.<br />
v. tbn. Gç 85. Ch III 23, 5. Brtc 90. Jaur 126. Elsb Fram 115. Jnn SBi 76. Zerb IxtS 41. Bilbao IpuiB 208 (-(r)en<br />
kontra). Altxa: Goñi 103. Altzatu: Arti Tobera 265 (-(r)en kontra).<br />
Alzarse (a favor de). Sathan gaixtoak diotsa gero Aingeruari / Arimaren faborera griñaz altxatuari: /<br />
Hunen gaiñera hedatu uste uke eskua / Ni saihetsean nauela xoro Spiritua? EZ Man I 54. Hanbat lekhuko ageri<br />
ziren haren inozentziaren alde altxatzen zirenak. Lg II 269. Eskal-Herri guzia, etsaia inguru, altxatu bere alde,<br />
emateko buru. Hb Esk 50. Konstantin enperadorea atheratu eta altxatu zenean giristinoen alde [...]. Jnn SBi<br />
127. Ekadoi edo juezak alkargana batu baño lenago, altxatu emen zan plazako jende guzia deadarrez. Muj PAm<br />
25.<br />
Levantarse, surgir (un viento, tormenta, temporal...); surgir, producir(se), suscitar (un alboroto, revuelta,<br />
disputa...). Eta huná, tormenta handi bat altxa zedin itsasoan. Lç Mt 8, 24 (TB alxatu zen betbetan tenpesta,<br />
SalabBN altxatu zen [...] tenpesta bat; Ip jaiki, Echn goratu). Orduan altxa zedin haize buhunba handi bat. Lç<br />
Mc 4, 37. Demetriusek sedizione altxatzen. Lç Act 19, tít. (cf. Act 21, 38 sedizione bat biztu duana). Altxa zedin<br />
bada kestione bat Ioanesen diszipuluetarik Iuduekin purifikazioneaz. "Il y eut une question". Lç Io 3, 25 (TB<br />
izan zen leia bat alxatua). Ezen eriden diagu gizon pestilenzioso haur sedizione altxatzen drauela Iudu guziei<br />
mundu orotan. Lç Act 24, 5 (He truble ematen daroena, TB asaldura pizten duena). Tormenta alxatzean<br />
othoitza. Harb 403. Lauda zazue tormentak / Zuek gisa berean, / Zein altxatzen baitzarete / Hark [Iaunak] nahi<br />
duenean. EZ Eliç 192. Badarik ere erne egon behar da beregainki tentamendua alxatzen denean. SP Imit I 13, 5<br />
(Ch tentazionearen hastean). Zeren hainitz gogoramendu alxatu dira ene baitan eta beldur handiek bilhakatzen<br />
dute ene arima. SP Imit III 23, 3. Alxatzen dituen bueltak eta eragintzak gatik ezta nihoiz ere gelditu behar<br />
gure Iesus maitearen gorputz preziosaren hartzetik. "Insultus eius & commotiones quas suscitat". SP Imit IV 10,<br />
2. Naski, Philothe maitea, bizitzeko ganbiatze hunetan hainitz gogorapen alxatuko da zure barrenean. SP Phil<br />
430 (He 435 hainitz altaramendu altxatuko zaizkitzu zure barnean). Iakin ezazu tentazione xoil handirik alxatzen<br />
dela idortasunen eta agorteen artean. Ib. 497. Ezen nola hiri edo herri batetakoen artean alxatzen diren guduek<br />
eta kontrakotasunek hura osoki galtzen baitute [...]. Ib. 461. Othoitzik egiten ezpaduk, / Tromenta duk altxatuko.<br />
Gç 139. Munduko gure faltek tie / Hemen altxatzen haizeak, / Eta gure plazer lizunek / Su-elementen aireak. Ib.<br />
161. Ezdeus gatik altxatzen dire hauzi ahalkagarriak. Ch III 3, 3. Baldiñ bizio hori zure baitan altxatzen bada<br />
[...]. He Gudu 86. Haizea aphur bat altxatzearekin, hasi zen izitzen eta ondoratzen. Lg II 164. Eta Ejipto guzian<br />
altxatuko da, sekulan izan eta izango ere ez dan bezalako iskanbilla. Lard 71. Hortan berri-berritan hor dute<br />
disputa altxatzen; / Baietzka, ezetzka hek horla zirelarik berotzen [...]. Gy 147. Bi xoriek liskar hor altxatzen<br />
dute. "Entre les deux oiseaux il arriva querelle". Ib. 311. Batetan altxatu zan ekaitz izugarri bat. Bv AsL 84.<br />
Horra nun altxatzen den / kalerna bat gaitza; / Hedoi itsusi batzu / airean dabiltza. Zby RIEV 1908, 771.<br />
Orduan altxatu zen santuaren biotzian sentimentu berri bat. Bv AsL 37. Bainan kolpez altxatzen da / Furian<br />
zirimola, / Untzia kostara doha / Bazterka dabilala. Arb Igand 158. Duela sei edo zazpi urte agertu zen Parisen<br />
liburu bat, izigarriko haroa Frantzia guzian altxatu zuena. HU Aurp 59. Panamako kalapita hori guzia ere<br />
harek altxatua da. Ib. 60. Kontseilu zuhur zenbeit emanik beraz jaun Apezpikuak, gaitzitu bertzeri, edo alegia<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1152
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gaitzituarena egin. Haro bat altxatu zioten; eta zernahi ateraldi tzar, bai buruz-buru, bai beren kideko kazetetan<br />
eman. Ib. 122. Perzako erresuman ere nahastura handiak altxatu dira. Prop 1911, 7 (ap. DRA). Haro bat gaitza<br />
altxatu zen Eskual-herrian. Gernikan, Uztaritzen biltzarrak egin ziren. Barb Sup 163. Mattin zubizainarekin<br />
hizka-mizka zerbait altxatu zen. Lf Murtuts 23. Itsasoan ditazken galerna edo ekhaitz izigarrienak ziztuz<br />
altxatzen eta gu lo! Ib. 13. Rotschild! Izenak berak zer nolako irudiak altxatzen dituan gugan! Vill Jaink 130.<br />
(Referido a la masa de pan, etc.). "Altxatzea, lever, prendre le levain" H. Cf. altxagarri. v. infra<br />
ALTXAGABERIKO. Konparatu da zeruetako resumá altxagarriarekin, zein emazte batek harturik hirur<br />
neurri irinen barnean gorde ukhan baitu, guzia altxa dadin arterano. Lç Mt 13, 33 (He orre guzia altxa diteken<br />
artean, TB hura altxatu arteraino, Ip orhia oro altxa artio, SalabBN oria oro altxatia izan artio; HeH y Dv haz,<br />
Ur legamiatua dan, Echn arzitu, Hual oranzatruk edo etsitruk, Ol murtzitu, IBk harrotzen). Ogi altxatua. AR<br />
(ap. H). Eta ikusi zuen atseginekin jadanik irinak orratuak zituela, orrea altxatua zela ederki. Jnn SBi 511.<br />
Behar da goitatu pasta ongi altxatu arte. ECocin 40. Behin, labearen pizteko bezpera-arratsean, ama ohartu zen<br />
altxagarria zaharra zuela. Eta futxo, batere ez duk altxatu! erran zuen hirugarren aldikotz usaindatuz. JEtchep<br />
36.<br />
Ensalzar. Zeure obrez nahi zaitut, / Iainko Aita, altxatu; / Zeru-lurrak zeren tutzun pena gabe moldatu. EZ<br />
Man I 11. Zeruetan altxatzeko zure izen saindua. EZ Man II 109. Ordea ez othe dira bihotz flakatuak hain gauza<br />
[...] ergelez bere balioa eta aiphamena handitu, berretu eta alxatu nahi dutenean? SP Phil 199. Elizako aita<br />
guziek handizki altxatu dute Dabiten emetasuna. Lg I 290. Kantatuz esker-onezko kantika bat, zeinetan altxatzen<br />
baitzituen Jaelen zuhurtzia eta animoa. Ib. 204. Jesu-Kristok kondemnatu zuenean ontasunen alderako yaidura<br />
sobraniazkoa, eta altxatu bihotzezko pobrezia, erran izan zuen [...]. Lg II 195. O Betleem Ongi bai du distiatzen!<br />
/ Zu ganik heldu den argiak / Betetzen tu bazter guziak, / O Betleem! Zer ohore! Ala baitzare altxatua! [...]<br />
Zeruaz zare hautatua. Monho 142. Ona noraño altxa eta laudatu zuan S. Juan Jesu-Kristok berak. AA III 481.<br />
Izan bedi gauza guzietan egina, laudatua eta bethikotz altxatua eta bethikotz altxatua Jainkoaren borondate<br />
guziz zuzena, guziz gora, eta guziz maitagarria. JesBih 437. O Jainkoaren Ama! Ezdakit zer laudoriz altxa zure<br />
handitasunak. MarIl 77. La Fontainaren alegia zenbaiten uskarara itzultzian, ene lehen atsia izan da, Franzia<br />
guziak alxatzen duen gizon horren ohizpenaren alxatzia Uskal-herriaren erdian. Arch Fab 9. Etorri da ordua,<br />
gizonaren Semea gloriaztua edo altxatua izango dana. Lard 430. Eta Jesusen Izen santua altxatua zan. Ib. 517.<br />
Guti dukegu erran haren altxatzeko. / Omen handia badu urrungo hiritan. Hb Esk 105. Yaun apheza, mintzatu<br />
zare ezin gehiago hobeki; altxatu duzu yaunaren ontasuna. Hb Egia 20. Mahomet aiphatua da mendetan. Izan<br />
ditu dizipulak, bainan hura ere nahi bezain bat altxaturen dute, ez da Yainko, ez profeta. Ib. 78. Ez diot kendu<br />
gura iñori kreiturik, / geiegi ez altxatu baña Amerikarik, / Aberastzeko ez da arako bearrik / Emen ere billatu<br />
ditudalako nik, / Len pobre ziradenak aberats egiñik. AB AmaE 286. Ikhusi behar da: urgulutsu izan denetz,<br />
bere burua estimatuz bertzeak baino gehiago; aiphatua eta altxatua izan nahiz. CatJauf 17. Paulino Uzkudun,<br />
ematen dizut / mereziya dezun fama, / beti gogorki egiten dezu / sartzen zeran tokin lana. [...] Merezi duna<br />
altxatutzia / ez dala nago pekatu, / orrelakorik egin badegu / Jainkuangatik barkatu. EusJok II 141.<br />
Bere buruaz prezatzea, laudatzea, alxatzea, lorifikatzea [...] da benial. Harb 184s.<br />
(S ap. Lh; Lar, Añ, Foix ap. Lh). Erigir, construir (un edificio, monumento...). "Construire, édifier" Lh. v. jaso<br />
I (3), eraiki (2). Berrogei eta sei urthez edifikatu izan duk tenple haur, eta hik hirur egunez altxaturen duk?<br />
Lç Io 2, 20 (He altxatu, TB alxatu; Dv egin). Bañan eztezala altxa figura gizonenik / Eliz-Amak Sainduetan<br />
kondatu gaberenik, / Ezen hark iduri likek gaixto idolatria. EZ Man I 29. O saindu gloriosoak [...]. Zuen figurak<br />
ditugu elizetan altxatzen. EZ Noel 170. Zeren alxatu dukezu / Siongo eliza ederra. EZ Eliç 336. Alferrik hariko<br />
gara, / Etxearen alxatzen, / Ezpazaiku Iainko Iauna / Beharrean lagunzen. Hm 141. Eta Ebanjelioko Dorre,<br />
bethiere lurraren gainen handitzen duen hunen, zeruraino alxatzeko. FPrBN pról. Altxatzen diotzozun aldaren<br />
gainean, / Hetan ofritzen zaion bitima garbian / Jaunak aurki dezala behar den guzia. Monho 162. Izandu zan<br />
[...] Obispo Lugon [...], non altxatu zeban eliztarrentzako azitetxea San Lorenzoren izenarekin. Izt C 486.<br />
Abadiatik hurbil kapera altxatu. Hb Esk 62. Nahi nuke altxatu herri bakhotxari / Zor zaion aldarea haren<br />
denborari. Ib. 72. Iru egunean altxatuko det beste [Eliza] bat eskuz egin gabea. Lard 446. Ikusazu non diren zure<br />
aintzinekoek utzi izan zerotzuten etxea, zure ondokoentzat altxatu izan zinduena, zure atseginetako lekhuak. Dv<br />
LEd 252. Giristinotasuna mizterio horren gainean altxatua da. Hb Egia XI. Zuk ainbeste amorioarekin altxatu<br />
zinuzun eliz-etxe santuak. Bv AsL 135. Haien üngürian herri bat altxatü zen laster. Ip Hil 194. Lehenbiziko<br />
sendatze horren oroitzapentzat altxatu zuten handik ondoan harrizko orroitgailu eder bat. HU Aurp 77.<br />
Orretarako, baratz-inguruban arresi andija jaso (altzau) ta idazkun bat ezarri eban. Altuna 44. Ez dut ez etsai<br />
nik, urkabea / altxako didan arotza. Or Eus 123. Orduan altxatu ziren, bertzeak bertze, Angouleme, Nantes,<br />
Angers, [...] eta Bordeleko roman moldeko eliza-nausi ederrak. Zerb IxtS 103. Erromako enparantza nagusian<br />
arri-iduri bat altxa zioten. Or Aitork 186. Olagarayek altxatu zuen aspaldian lurreratua zagoen Oilandoiko<br />
kapera. Xa Odol 88. Ez leitia ere altxa / üngürünetan lantegiak, / Herrian bizi ditian / behar bezala gaztiak.<br />
Casve SGrazi 62 (66 altxatu).<br />
v. tbn. EE 1884b, 77. Barb Sup V. Etcham 110. Alzola Atalak 117. Altxa: Iraola 84.<br />
Irten ziran gure asabak sart-aldeko lurrak berriro jendez betetzera, eta gelditu ziran Kaukaso-pean, altxaturik<br />
emen beren dendak. Etxeg EE 1882c, 561. Eta orain altzatzen dute haien kanpamentua herriaren inguruetan.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1153
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Arti Tobera 263.<br />
Levantar (el ánimo, la moral). (Empleado frecuentemente en la expr. bihotza altxatu). Cf. BIHOTZ-<br />
ALTXAGARRI. Orain, bada, altxa ezak / heure gogo tristea, / entzutean iausten dela / Iainkoaren semea. EZ<br />
Noel 30. Zer ere hartaz kanpoan irakurtzen edo enzuten baitut, ezteraut bihotza alxatzen ez eta plazer osorik<br />
emaiten. SP Imit III 56, 3 (Ch ez naute konsolatzen, ez naute osoki kontentatzen). Emaiten duzu ere konseillu<br />
onik, eta badakizu bertzei bihotzaren alxatzen hitz ederrez. Ib. 57, 1 (Ch zure hitz onez borthizten ditutzu). Maria<br />
duzu salbatu, / Ohoin onari barkhatu; / Niri bihotza altxatu. Gç 159. Jainko hil denak ziarotak, / Ene bihotza<br />
altxatzen; / Ez naizela segur galduko / Jainkoa badut maitatzen. Ib 155. Prosperitate handietan / Ez zait bihotza<br />
altxatzen; / Ez fortuna baxoan ere / Eztzait kuraia flakatzen. Ib. 169. Maiz yenden erranen beldurrak gelditzen<br />
[...] nau. Ikusten duzu nolako beharra dudan bihotza alxatua izateko. Mih 114. Denbora laburrik barnean<br />
altxatu ziren filistindarren bihotz eroriak. Lg I 255. Salbatzailleak altxatu zituen hekin gogo eroriak. Lg II 210.<br />
Ikhuste horrek derio bihotza alxatzen bai eta ere indar honik emaiten. Arch Fab 167. Jainkoaren baithan ahal<br />
duke bethi fidantza / Hersturetan altxaturen dioela bihotza, / Eta etsaien menera ez duela utziren. Arb Igand 86<br />
(EZ Eliç 258 hersturan konsolatuko dioela bihotza). Aiphatu ditutzun ikhusgarri horiek altxatzen derautate<br />
bihotz guzia. Ib. 55. Bihotzaren altxatzeko on ditezken sokorri guziekin. HU Zez 21. Enrike bai, Enrike! Ura<br />
zalako etxe guzia altxa ta poztutzen zuena. ABar Goi 69. Beraz altxa dezagun denek burua, altxa bihotzak, eta<br />
har elgarrekin xede handi bat. Lf Murtuts 11. Altxa bihotza, ene semea. Leon Mt 9, 2 (He egizu kuraie, Dv<br />
egiozu bihotzari). Bihotzaren altxatzen, berritzen gogoa, / askotan zuk laguntzen nauzu, Gipuzkoa. Xa Odol 318.<br />
Proferir (un lamento, grito...). Auhen altxatuko dute bihotz urragarria, / Zeren sofritzera doazen bethiko<br />
lazeria. EZ Man I 87 (Noel 88 auhena altxatu). Fazoñ hunetako tuzte altxaturen oihuak: / Mendiak eror zaitezte<br />
othoi gure gañera, / Arima eta gorputzaren ezteus bilhakatzera. Ib. 82. Hala dute damnatuek oihua altxaturen /<br />
Zeru izarraturaño zeña baita helduren. Ib. 82. Alferretan altxatu zituzten bere oihuak, ezin deusik ardietsi zuten.<br />
Lg I 353. [Urdeak] altxa du karraisia, mâiera jasorik. "Redobla su gruñido cuando le levantan a la mesa". Or<br />
Eus 136.<br />
Erigirse (en). Jende guztiak aurkhi du profetatzat harturen; / gure erregetzat zaiku guztioi altxaturen. EZ<br />
Noel 92.<br />
(Añ). Levantar (falso testimonio); sacar a relucir, delatar (un defecto, falta...); hacer, presentar (una acusación,<br />
una objeción... contra alguien). "Levantar algún testimonio, (c.) eregi, altxatu, jaso" Añ. Bertzeen falta<br />
aphurrak hitzez alxatzen tugu, eta gure handiagoak iragaiten tugu ixilik. SP Imit II 5, 1 (Ch mehatxatzen ditugu<br />
bertzeak falta xumeen gatik eta gure buruei hutsik handienak ere barkhatzen diotzogute). Zeren edozein iduripen<br />
edo estima gaixto alxa ahal badezate gure aiphamenaren kontra [...]. SP Phil 226 (He 228 edozeiñ iduripen eta<br />
opinione gaxto har eta bana dezaten gure kontra). Falso testimoniorik ez altxatzea, ta gezurrik ez esatea. Ub<br />
169 (CatUt 63, Añ CatAN 39, CatLuz 5 altxatzea). Bertze phondu gehienen gainean bai, bainan garbitasunaren<br />
gainean eztitutzu utzi zure etsai errabiatuak zure kontra akusik xumena altxatzerat. O Jesus adoragarria! Dh 84.<br />
Eta oni esaten diogu testimonio falsoa altxatzea. AA II 212. Jauna, dio besteak: egia da, nik esan dedala<br />
urliaren tatxa edo utsegite anditxo bat; baña ez da nik altxa edo asmatua. Ib. 213. Erreguezazue zuei atsakabeak<br />
emanaz ta ez diran gauzak altxatuaz dabiltzanak-gatik. AA III 291. Zer dakizu zuk? Etzazula orrela salgaiztarik<br />
altxa. Sor AuOst 94. Den hutsik ttipienak, altxatzen diozkate. Nahi bezen zuhur eta zuzen eta jakintsun izanikan<br />
ere auzapez bat, beti kitzikan ariko zaizko, burutik joan arazi arte, ahal badute. HU Aurp 89. Badakit zer<br />
moduzko objezioa altxa dakidaken. Vill Jaink 102.<br />
Envanecerse. Beldurrez sobera alxa zaitezin gauzak heldu direnen zure nahiaren eredura. SP Imit III 30, 4<br />
(Ch beldurrez zure nahira gauzak izateak erroraraz zaitzan orguilleriarat).<br />
Animar. Eta eztakizula bihotza flaka: zeren laster alxa zaitzaket eta zure tristura alegrianzara itzul dirot.<br />
SP Imit III 30, 5. Konbentuetan daudenek eztute adiskidetasun partikularren premiarik; baina munduan<br />
dabiltzanek hekin beharra dute elkharren alxatzeko eta elkharri heltzeko. SP Phil 296 (He 297 elkar lagunzeko<br />
eta bata bertzeari helzeko).<br />
Fundar. Saindu haren ohoretan alxatu dute Konfrario eder bat. CatLav 418 (V 200). Ez du beñere utziko<br />
ainbeste nekerekin altxa zuan bere Eliza edo kristau fededunen artaldea. AA I 562. Kongregazione hau altxatua<br />
da Jesusen bihotz sakratuaren debozionearen gainean. JesBih 408. Kongregazione hari iuntatzeko munduan<br />
altxatuak diren eta altxatuko diren kongregazione guziak. Ib. 390. Hortik ere oraino hanbertze debozionezko<br />
pratika saindu establituak Mariaren ohoretan, hanbertze konfrario eta kongregazione, hanbertze fraide eta<br />
seroren ordena suerte altxatuak. MarIl 66. Santxo handiak zuen altxatu [Bitoria] hiria. Hb Esk 72. Aita<br />
Sainduari zitzohakon ordre berriaren altxatzea. Laph 174. Santa Xantalekin batean altxatu duen emazten ordena<br />
sainduaz. Jnn SBi 68.<br />
Alzarse (una voz, unas voces), alzar (la voz, las voces). Baina ezagutu zutenean ezen hura Iudu zela, altxa<br />
zedin guzietarik boz bat, kasi bi orenez oihu egiten zutela: Efesianoén Diana handiá! "S'éleva". Lç Act 19, 34<br />
(TB alxatu zuen, He altxatu zuten). Baina zutik zegoela Pierrisek hamekekin, altxa zezan bere boza eta minza<br />
zekién zioela: [...]. Lç Act 2, 14 (TB alxatu zuen, Dv altxatu zuen; He mintzatu zitzaien haltoki ). Hibaiek alxatu<br />
zuten / Bere boza zinzinez: / Alxatu zuten, o Iauna, / Ezin ixil egonez. Hm 84. Erran zioten boza altxaturik: [...].<br />
Lg I 289. Salbatzaillearen ingurutan zirenek altxatu zituzten bere bozak [...] haren lorifikatzekotzat. Lg II 221.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1154
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
[Jesus] iragaten zela Samariako herritan gaindi, bathu zituen hamar lepradun haren ganik errespektuz urrun<br />
zaudenak. Altxatu zuten boza, eta othoitztu zuten izateaz hetaz urrikalmendu. Ib. 173. Zioen oraino, altxaturik<br />
boza, Jesus zaritzon gizonak bihurtu zioela bista. Ib.178. Altxaturik bozak / Erragun bertsotan [...]. Monho 62.<br />
Badire bazterretan / oihuz dagozenak, / Hedatzeko orotan / argi yakinenak: / Balakite hainitzak / nola bizi diren,<br />
/ Aphalago luzkete / bozak altxaturen. Hb Esk 168. Botza altxatu baitu etxe guziak entzuteko gisan. Laph 82. [...]<br />
diyo berriz zerbait boza altxatuaz. Iraola 39. Artetan, bere boza altxatuz goraki, arrosarioa du erraiten kartsuki.<br />
Etcham 174. Boza gero-ta-gehiago altxatuz ari zen: [...]. Lf Murtuts 13.<br />
Memento batez ez zen mekanikaren arrabotsaz bertzerik adituko. Eta horra non hixtu legun hurrisko bat<br />
altxatzen den, bihotz guziak hartzen eta betetzen bezala dituelarik, xaramelan. --Mayi, zer dun aire hori? Lf<br />
Murtuts 45.<br />
Recuperarse (de una enfermedad, impresión...). Sarthu zen eritasun handi batean. Konsultarazi zuen<br />
Beelzebuth Accaronen Jainkoa, yakitekotz altxatuko zenez bere eritasunetik. Lg I 363 (364 etzara altxaturen<br />
eritasun hortarik). Han ziren soldaduak laztu eta ikharatu ziren; erdi hillak ziruriten. Bere izialduratik altxatu<br />
zirenean yoan ziren, ahal bezala, [...] legeko doktoren ganat, eta eman ziotzoten hobiko berriak. Lg II 285.<br />
Erlijio gaixoa! Nekez altxatuko din gurean. Or QA 3.<br />
Prosperar, alcanzar renombre; levantar, hacer prosperar, dar prestigio. Bakharrik sei ehun benjamintar<br />
itzuri ziren desmasia hartarik. Ihes egin zuten mortutarat: hek behar zuten egun batez, altxatu benjamintarren<br />
tribua edo populua. Lg I 242. Merkataritza erori bezain laster, nekazaritza asi izan zan altxatzen. Izt C 180.<br />
Balinba nahiko du holako gizonak / Laguntzen duelarik zeruko dohainak, / Eskaldunen fedea berriz besarkatu, /<br />
Eta heiekin biziz herria altxatu! Hb Esk 81 (ref. a Chaho). Aski izan zitzaion handi eta berthutetsu egitea sorthu<br />
zen erresuma. Altxatu zuen hauzoetan yelosia emateko heinerat. Hb Egia 67. Zük zelüko eta lürreko Erregiak,<br />
zure ganat deitzen düzü kreatüra ezdeus eta bekhatore hau; nahi düzü zure Aragiaz hazi, nahi düzü zure<br />
jinkotarzünaz nobletü eta altxatü. Ip Hil 237. Beatzi apusturetatikan / ekarri ditun dirubak, / altxa dituzu zere<br />
erriya / ta gañera ingurubak, / baserritako famili asko / ondo jartzeko modubak; / aziyo gutxiyago eginda /<br />
artzen dituzte gradubak. EusJok I 164. Napar, Bizkaia eta Alaba, / Gipuzkoa dala parte, / orrek [Paulino<br />
Uzkudunek] joku oi irabaztia / sekulako poza dute; / len sonik etzuten lau probintziyak / orain altxa dira dezente.<br />
EusJok II 147. Amerikek, hemengo etxe gehiago altxatu dituzte, galdu dituzten baino! Larz Iru 26. Euskara<br />
altxatu nahi izan zuen [Larramendik] eta egin ere egin zuen. MEIG VII 30.<br />
Levantar (un sitio). Joabek altxatu zuen sethioa. Lg I 320.<br />
(En la expr. mahaitik altxatu 'levantarse de la mesa'). Altxa zan gizona maitik, eta eman zion bigarren<br />
zurra. AA II 94. Golo eta gonbidatu guziak asaldatu, eta izu-zaparrean maitik altxa ziran. Arr GB 94. Maietik<br />
altxata. Sor AuOst 99. Arratsa jin zitzaioten, mahainetik altxatu gabe. Barb Leg 130. Mâietik altxa dira bukatuz<br />
afari. Or Eus 374. v. tbn. Ugalde Iltz 47.<br />
Establecer, instaurar (un rito, devoción...). Jesusen bihotz sakratuaren konfrarioa edo kongregazionea bere<br />
Elizan altxatu nahi duen Jaun erretorak aski du haren gana adrezatzea. JesBih 467. Jesu-Kristoren bihotz<br />
sakratuaren debozionea altxatu den Elizetan. Ib. 404. Zeren asmatu duen eta altxatu edo establitu aldareko<br />
sakrifizio adoragarria. Jnn Bihotz 113.<br />
(Ref. al sabor de una salsa, guiso...). Sabroso. Erakit zazu salda hori ekrebizak eman gabe. Yasta zazu eia<br />
gostu aski altxatua duen. ECocin 21.<br />
(En la expr. koleran altxatu 'alzarse en cólera'). Iñazio orduan koleran altxatzen da. Laph 10.<br />
(Rad.; empleado para animar a los bailarines). Azkenez soñu-joten plautiaz asten nok / Asten dok gure<br />
Jonpe... Ak ebillan autse! / Nire atsuak dantzan... Altza, Marikontze! Enb 178. Santa Kurtzetan Legazpin /<br />
dantzatu nintzan berakin; / Pazkoetan Bergaran / altza dringilin drangala dan. [...] Pazkoetan Bergaran, / altza<br />
dringilin drangala dan. JanEd II 52.<br />
(Expr. empleada en el juego de cartas al cortar la baraja). "Pikatu! (G-goi, AN-gip), altxa! (AN-gip), pika!<br />
(BN-arb), motz! (BN-arb)" Gte Erd 192.<br />
"Altzau da bera! Se dice de alguien que está de aspecto enfermizo. O sea, que no está valiente" Etxabu Ond.<br />
2. (AN-ulz-ilzarb-olza, B, Sal, R; H). Ref.: Bon-Ond 156; A (altxa, altxatu); Iz Ulz (iduzkie), R 283; Izeta<br />
BHizt2. Guardar, esconder(se). (En algunos ejs. de Etcheberry de Ziburu aparece con complemento alativo).<br />
"Mettre en réserve. Altxatzera ematea, donner à garder" Dv. "Garder, mettre en réserve" H. "Altxatu zitzaidan<br />
(R), se me escondió" A. "Iduzkie altxatu dé, se ha escondido el sol" Iz Ulz 431. "Áltxatu nún, me he escondido;<br />
altxádi, escóndete; áltxazte, escóndete; áltxaztei, escondeos" Iz R 283. "Guardar. Altxazazu ongi. Altxatu lur<br />
azpien" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Alzar, guardar, esconder un objeto [...]. Es voz típica de Navarra y de uso<br />
general. [...]. En las Ordenanzas de los corredores (comisionistas) de Pamplona de 1563 [...] 'Cofres y arcas<br />
donde los metan y alzen de noche'". Cf. tbn. LzG: "Alzar, esconder; recoger; guardar". v. DCECH: "Pero en el<br />
poblado non osó fincar, / alçóse a la sierra por mas saluo estar" Alex 1934; "Alçaron se en Casty(e)lla, as(s)y se<br />
defendieron" (Cid 2286).<br />
Tr. Documentado en textos septentrionales, alto-navarros y roncaleses.<br />
Bide beraz abertitu / zuen Iosef prestua, / berze herritara altxa / zezala Haur saindua. EZ Noel 68. Erregeak<br />
ziren bada / berze bidez bihurtu, / baita Iosefek Haurtxoa / Ejiptura altxatu. Ib. 68. Hargatik Iaunak zintuen /<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1155
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
gloriak khoronatu, / hargatik eman sainduen / artean (zuri) leku. / Munduan ere izatu / zintuen ohoreak, / ohorez<br />
altxatu ziren / relikia zureak. Ib. 153. [Beirazko untzia] ailtxatzen eta begiratzen denean, irauten du mendez<br />
mende. Ax 61 (V 40). Eta bihia, onak, zeruko bihitegian ailtxatuko direla; eta lastoa, gaixtoak, ifernuko labean.<br />
Ib. 572 (V 367). Zure beztimendek dute / Mirra baten urrina, [...] Armario xahuetan / Zaudezin alxatuak. Hm<br />
51s. Hillen hezurrak goiti daude galerietan inguru inguru, alxaturik eta hedaturik, eta hezur haien pian [...] hitz<br />
hoiek daude [...]. Tt Onsa 40s. Ezen badakigu kobre, eta letoin puskak bat bederak joiatzat bezala altxatzen eta<br />
begiratzen tuela. ES 97. Eta arkan aberastasunak bezala altxatuak, gordeak, eta goardatuak. Ib. 388. Birjina<br />
Maria Sainduak bere bihotzean alxatuak zagozkan bere Seme Dibinoaz erraiten zituzten gauza guziak. CatLav<br />
20 (V 17). Bere bihien alxatzeko graner edo bihitoki berrien egiten. Ib. 65 (V 41). Fidatu darokuten depositoa<br />
edo ontasun alxatzerat emana ez bihurzea. Ib. 137 (V 71). Zorren pagatzea, altxatzera emanak errendatzea. Brtc<br />
65.<br />
(ss. XIX-XX). Altxa pobrearén zórroan limósna; eta limosnagúra egonendá otói ta otói zure faboretán<br />
eskátzen Jangoikoái librazaitzan gaitz guzietáik. LE Ong 19r. Ô Jesus ón onegía, adibenáza ni; / Bére llágaen<br />
bárnean altxabenáza ni. Ib. 41v. Jesus ónak gure onnáies zerutik etorrizénak, [...] eta guregátik geldituzénak<br />
altxaturík sakramentuan. Ib. 23r. Zein artzáiek sustentatzentú bere gorpútz ta odolaréki bere árdiak? [...] Baña<br />
zergátik alá altxaturík? Ori ere gure onnáies, ezkaitzan lotsátu bere majestadeak eta gloriak. LE Urt ms. 68r.<br />
Atheratzen dute khoroa kaxatik / Zointan altxatua baitzagon bethitik. Gy 95. Hiri beira eta erran zukek hain<br />
ungi, ohoin bat haizela, nola tratulari. Gutiek eman lezaketek moltsa altxatzerat. Hb Egia 131. Zore limosna<br />
bara dein altxatruk; eta zore Aitak ekustan baitu altxatrukago dagona, rekonpensaten daizu publikuan. Hual Mt<br />
6, 4 (Lç sekretuan, Dv itzalekoa, Ur ezkutuan, Echn gerizean, Samper okultoan). Santa Graziren erhi bat /<br />
Ardietsiz Saragoiztik / Ekharri zuten herrirat, / Eta han dago geroztik. / Erhi hura bera denez / Santagrazin<br />
altxatua, / Gure Jaun aphezpikuez / Bethi da begiztatua. Zby RIEV 1908, 419 (ref. a una reliquia). Eltu zaitad<br />
orren tarjeta [...]; ene familiari ezau onki andi urdutu, ekus tzan mundiuak zer erraiten daitadan eta erraiten<br />
daiteid, erran dazaudala, ezbadoke Parisen erden paperik eskribitako, nik, kementik oilten daudala paper eta<br />
estalki, eskribi daztadan altxatruk. 'Privadamente'. Mdg 135. [Zorriak kikosoari]: Ni ez naiteken brinka; lasterra<br />
dian llabur eta txiker; korrengatik biardian txerkatu leku non laster txikiz biarduan altxatu. Ib. 164 (ref. a la<br />
cabeza de las personas). Hortzak galduak ziren, eta ontsa galduak. Eta bizkitartean, bethiko beren tokian ez<br />
zituena bada artharekin altxatuak, bezperan? Barb Sup 102 (v. tbn. Leg 64). --No, altxazkin; ni banian oherat,<br />
akitia eta trenpe txarrian nun. [...] [emaztea] badoa beiaren eta aretxaren sari ederraren gordetzerat armairuko<br />
xoko kukutuenean. Zub 43. Ikusi nuenean lapurrek iges egin zutela, lau milloiak mai gañean utzirik, kartera<br />
erlojuekin batean artu ta nere abrigoen azpian altxatu nuen. Izeta DirG 124.<br />
(Part. en función de adj.). Guardado, oculto. Graziagáu dá margarita preziosogúra, tesóro altxátua,<br />
balioduéna infinito. LE Urt ms. 79v. Jangoikoaren justizia ellegatzendá [bekatu] guzietará, txipi, andi, agéri edo<br />
altxa, biotzen barneraño. LE Bail 224.<br />
Recoger. v. jaso.<br />
Tr. Documentado en autores septentrionales y en Txirrita, Lekuona y Bilbao.<br />
Borz ogiak hautsi nerauztenean borz milla gizonei zenbat saski zathiz beterik altxatu zentuzten? Lç Mc 8, 19<br />
(He, Dv altxatu; TB bildu). Iaiki adi, altxa ezak eure ohea, eta ebil adi. Lç Io 5, 8 (cf. Mt 9, 6 Iaiki adi, har ezak<br />
eure ohea, eta habil eure etxerát). Bañan errenkura dute xoill tristea altxatzen / Zeña ez baitzaie deusik, ordean,<br />
probetxatzen. EZ Man I 113. [Liburu] hetan begiratuak eta altxatuak egonen ziren gauzen izenak. ES 399.<br />
Ediren zuten idola hura ahuspez emana Jaunaren arkharen aitzinean; altxatu zuten, eta ezarri bere lekhuan. Lg<br />
I 258. Notaritan dirua errex da altxatzen, / Bainan ezin bihurtuz, etxea egortzen. Hb Esk 209. Haina da lur<br />
gizonik hoberena zeinak bihia eta bazka bazter berean altxatzen baititu. Dv Dial 46 (It, Ur aterat(z)en, Ip<br />
eraikiten). Lur onean uzta txarra altxatu duenak, hazia laster alda beza. Dv Lab 47. Ene semea, etzaitezela izan<br />
axola-gabea ongarriaren gainean, ezen ongarri duenak altxatuko du bihi. Ib. 132. Bizkitartean gure tokiko<br />
laborariak nekhez altxatuko ditu etxean behar dituen ergi eta hazgei guziak. Ib. 256. Garbiki ageri da ezen<br />
galtzerik baizen ez dela onbor utzietarik heldu. Hekiek utziz, egur altxatuko da gutiago. Ib. 370. Aita Coduri hitz<br />
hau altxatu zioten: "Zorionaren bizitasunak ithotzen ari nau". Laph 189. Arrantza txarra dute; sarea<br />
hamarretan aurthikitzen dute urerat, eta hamarretan hutsa altxatzen. Ib. 216. Erain hazia ederki altxatu da, eta<br />
hortakotz bihiaren balioa puxka bat aphaldu. Prop 1876-77, 232. Bere zitzia zaio / lurrerat erortzen. / Axeria<br />
hain xuxen / altxatzeko han zen. Zby RIEV 1908, 759. Liburu baten geia baginuke, nahi bagintu oro altxatu eta<br />
orori ihardetsi. HU Zez 48. Katalogne, jaun zenator gorria bertzeak bezalatsu mintzatu da hartaz. Gogoan zer<br />
bazuen ere, han erran dituenak ez dire gaizki. Bakarrik altxatu duguna da: gure aldea daukaten gizon guziak<br />
Minjonnet zena bezen gizon zuhurrak [...] balire, aspaldi bakea ginukela Frantzian. HU Aurp 179. Urthe bakar<br />
bat laboraria / geldi baledi lanetik, / asun laphar gaixtoak kanpo / zer altxa litake lurretik? Ox 137. Jaiotakuak<br />
pasa biar du / munduan zenbat otz-bero, / zeñek gerenak altxa ditugu, / zor artzekorik ez dago. Tx B I 220. Bai,<br />
eun dukat. Pikope ontantxe gordeak neuzkaken. Nere bizi guzian altxatako diru-pizarrak ituken. Lek EunD 42.<br />
Ta aldatz-bera baten gure Jaunak zaldi-burdin bat aurkitu eban bide ondoan. Peru, esan eutsan San Pedrori, ia<br />
altxa eik zaldi-burdin ori. San Pedrok, baiña, garriko miña edo eukan, antza, goiz atan. Zetako altxau burdin zar<br />
ori? Bilbao IpuiB 109s. Herriko etxetik jakinarazten daukute, martxoaren 7-tik eta apirilaren 8-a artean, gure<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1156
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
herrian bizi diren guzien izenak altxatuak izanen direla. Herr 1-2-1962 (ap. DRA). Mahaina altxatzen du. Larz<br />
Iru14. Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu: / jornala altxa nuen nik eta / hura jokatzen gelditu. Mattin<br />
134. Orain, egia da, grabazioen bitartez badugu lehen itzuri zihoazkigunak altxatzeko eta gordetzeko modua.<br />
MEIG VI 130.<br />
Robar, quitar. Estomaka agerturik bele erroiak gibela / Ausikitzen lioela eta altxatzen okhela. EZ Man I<br />
101. Iuduek ezarri zuten / sepulturan guardia, / diszipuluek gauaz altxa / etzezaten [Jesus Kristoren] lohia. EZ<br />
Noel 99. Ikus, jende hunak, ikus ene pena, / Altxatzen darote nik nuen maitena. O Po 19. Bertzgin gaxtoak, xilo<br />
baten thapatzeko, altxatzen diotza bertzari zathikoak. "[Il] enlève de grosses pièces de son chaudron". O Pr 563.<br />
Iauna, Sabaea herritik zure etsaiak jinik armaturik, zure bortz ehun idi pariak, eta bortz ehun astoak oro,<br />
alxaturik elgetik eraman dituzte. Tt Onsa 51. [Zure etsaiek] zure hirur milla kamelonak altxaturik herriz<br />
kanporat eraman eta idoki dituzte (Iob 1, 17). Ib. 52 . Ordean Galaadarrek altxatu zituzten gauaz errege haren<br />
eta haren hirur semeen gorphutzak, erre zituzten, eta lurpean sarthu heien hezurrak. Lg I 297. Erran zioten,<br />
nigarretan, altxatu zutela hobitik haren nausi onaren gorphutza, eta etzakiela zer egin zuten hartaz. Lg II 286.<br />
Ejiptienek haiñ azkar zien sinhestia, arimak behar ziela latzatiak izan, mündian egin zien bekhatietzaz, non hilen<br />
ehorzetan khorpitza erdiratürik altxatzen beitzien ürdailla, hütxa nimiñi batetan ezarten [...]. Egiat 177. Bainan<br />
han gerthatu zitzaukun ustegabeko atsekabea: kafia guziak miatu berriak ziran eta arroltze guziak altxatuak.<br />
Prop 1892, 280.<br />
(S (Foix) ap. Lh). Coger preso, hacer preso. "(S; Foix), mettre en prison" Lh. Baratzetik daramate soldado<br />
hiratuek. [...] Ohoin baten gisa altxatu zuten sokaz lothurik. EZ Noel 95. Min zitzaien dizipuluei ikhustea<br />
altxatzerat zaramatela bere nausi dibinoa. Lg II 259. Goiz batez, hiriko muthilak harmetan sarthu ziren<br />
ospitalean, hirur gizon gazteak altxatu zituzten eta zoin beren etxerat ereman. Han, enganioz eta mehatxuz<br />
hertxatuak atxiki zituzten, Iñazioren kontra hitz bat edo bertze atherarazi nahiz. Laph 106.<br />
(En la expr. preso altxatu y menos frec. kaptibu altxatu).<br />
Urrikaldurik erosi / Duzu zeure poplua / Zein beitzegoen etsaiak / Kaptibu altxatua. EZ Eliç 255 (v. tbn. 276).<br />
Yaun-doni Petri izan zen preso altxatua. Lg II 91. Behin beraz altxatu zituzten preso bi etxeko seme handi. Jnn<br />
SBi 129. Bainan ez! etzuten preso altxatu. Ib. 127. Hiltzalea preso altxatu dute. HU Zez 23 (171 preso alxatu).<br />
Erreboluzione-egunetan soldado joan nahi ez zirelakotz, eskualdun gazte andana bat preso altxatu zituzten. Barb<br />
Sup 146s. Uste gabetarik edo bertzela, preso altxatu zuten Lohilakat! Ib. 149. Jazarleak preso altxatu behar<br />
zirela. Lf Murtuts 49. Anton preso altxatua dute hobendun gisa. Larz Senper 14.<br />
v. tbn. Zerb Azk 109.<br />
Reclutar, levar. Cf. SOLDADU ALTXATU. Adi-arazi zioten balinba hobe zela erregina zezan berak<br />
bakharrik ezen-ez haren haurrideek, erran nahi da, Gedeonen hirur hogoi eta hamar umeek. [...]. Eman zioten<br />
dirutze handi bat, eta altxatu zituen berehala zenbait manduler eta gaixtagin. Eraman zituen Gedeon, bere<br />
aitaren herrirat, eta hil-arazi zituen bere hirur hogoi eta hamar anaiak. Lg I 216. Errege Espaniakuak ordre<br />
emandaukula altxadezagun Lejione edo tropa Franzes bat (1793, bando de la guerra de la Convención). MEIG I<br />
252. Badaki jo duela armada berriaren altxatzeko orenak, eta armada hortako lehen soldadoak ezagutu nahia<br />
da. Laph 122. Soldado hiza? [...]. Eri hiza? -- Eri, ez. Zango bat hautsirik ukana diat. Duela sei hilabethe<br />
jadanik altxatzeko galdea ukana nian. Bainan ohean nindian, plastrian. JEtchep 98.<br />
Desaparecer (una dificultad). Bertze hainitz hitzetan ere orobat daiteke, eta horrela bethi asmuka hari<br />
behar da eta Erregelarik gabe. Difikultate guzia altxatua da G, berenaz Eskuaran den bezala, bethi gogorra<br />
eginez, hala nola hitz hautan: agintza, higuintza. MarIl XIV.<br />
Cobrar. --Nahi zare orai pagatua izan? --Ez andre, nahiago dut dirua altxatu hirur hilabetetarik. Darthayet<br />
Manuel 388. Lau hogoi liberako urhe sakelatik atheratu zituen Prefetak eta Aitaxori eman [...]. Behin edo bietan<br />
altxatu zituen Aitaxok bere urhettoak. Barb Sup 177. Ni joan behar poztara, zoza anitz altxatzera. Ib. 55 (dicho<br />
en "kaskoin-eskuara"). Mutiko perestu eta langileak, ilabete bakotx altxatzen ahal zuen dirua bere ama gaizoari<br />
igortzen zakon. Zub 86.<br />
3. (H). Educar, criar. "Élever, faire l'éducation" H. v. hezi.<br />
Tr. Propio de la tradición septentrional.<br />
Umeak Iainkoaren beldurtasunean aztea eta alxatzea. SP Phil 402 (He 407 haurrak ongi altxatzea<br />
Jainkoaren beldurtasunean). --Zergatik bada San Ioseph deitzen da haren Aita? --Lehenbizikorik, zeren hark<br />
hazi eta alxatu baitu. CatLav 48 (V 32). Tobias gaztea nola izan zen sainduki hazia eta alxatua. Ib. 124 (V 67).<br />
Hea bere umeak ungi altxatu izan dituen. He 1 Tim 5, 10 (TB alxatu, Dv altxatu; Lç hazi). Etzituen bere umeak<br />
altxatu Jainko legean. Lg I 253s. Jainkoaren amak lekhu hartan hazi zuen eta altxatu bere seme adoragarria. Lg<br />
II 122. Haurren giristinoki altxatzeko. Brtc 225. Ene familia altxatu eta antolatu. Ib. 176. Bere emaztiaren<br />
maitatzia amorio erreglatü eta onest batez, [...] bere familiaren alxatziaz arrangüra hartzia. CatLan 159. Bere<br />
haurren giristinoki hazteko eta altxatzeko grazia. Ib. 158. Hark eman zioen bulharra, hark hazi ta altxatu zuen.<br />
Dh 261. Haur desleial hek artharik handienarekin hazi eta altxatu ondoan. Jaur 142. Gure aurtasunean<br />
bazakiten / Hek gure ongi altxatzen, / Etsenplu onen emaiten. Bordel 34. Garo, zer damua / Hire ez izatez<br />
deithua / Gure aphezak alxatzen duenaren / konseilluara. "C'est dommage, Garo, que tu n'es point entré au<br />
conseil de celui que prêche ton curé". Arch Fab 219. Muthikoak anaiek dituzte altxatzen; / Neskatilak serorek<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1157
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
luzeki arthatzen. Hb Esk 108. Badaramaka gortherat eta altxatzen du eskola hoberenetan. Hb Egia 45. Altxatu<br />
baitzuen [haurra] ama baten artharekin. Laph 3. [Buraso hek] haur hura altxatu zuten Jainkoaren amodioan. Jnn<br />
SBi 96. Giristino legean altxatua den haur ttipi batek [...]. Lap 8 (V 6). Nahi lituzkete haurrak ere ahalaz<br />
girixtinoki altxatu. HU Zez 146. Bi haur toki berekoak, burraso beren umeak, etxean elgarrekin altxatuak... eta<br />
zoin guti elgar iduriak ja! Ib. 148. [Burrasoak] ez utzi nahiz beren gogorako eskolan haurren altxatzera. Ib. 112.<br />
Umeen hazteko ala altxatzeko. JE Bur 103s. Berak bere eskoletan argitu eta altxatu haurretan. Ib. 51. Haurhaurra<br />
harat joana, [...] eta han ongi baino hobeki altxatu eta eskolatu. Zerb IxtS 68. Ez da ontsa alabak sobera<br />
laxoegi altxatzea, bainan ez eta ere tinkiegi. Laxoegi utzia harrotzen da eta galtzen. Larz Senper 48. Nik ez<br />
zakiat, nola altxatzen dituzten Euskal-Herrian oraiko gazteak! Larz Iru 60. Lagunzkitzu etsenplu onaren<br />
emaiten, / haurren ongi altxatzen, naigaben jasaiten. Xa Odol 286. Haur maite hoiek altxazkitzue Euskal-herriko<br />
legean. Ib. 212.<br />
v. tbn. Elsb Fram 163. Zerb RIEV 1908, 417. Prop 1897, 207. CatJauf 81. Etcham 96. Ardoy SFran 65.<br />
Azkenekotz, aiphagarri den urhats onean sarthua badugu obra bat, Misioneko ethorkizunarentzat<br />
baliosenetarik; hura da, apheztasunerat deithuak diren herriko semeak ordenako Sakramendurat altxatzea. Prop<br />
1906, 72.<br />
4. Saltsa bizia filet altxatuarentzat. [...] Athera zazu fileta gerrenetik eta emazu saltsan aurdiki duen yus<br />
harrekin. ECocin 30 (v. tbn. 58; DRA traduce "sazonar"). Filet altxatu marinatua. Ezarrazu fileta marinatzen<br />
olioan eta zitroin yusian. [...] Ezarrazu gerrenian yusa hartaz bustiz. Ib. 6.<br />
- ALTXA ERAGIN, ALTXERAGIN (Urt V 25). "Ciere" Urt V 25. "Motus, turbus, praelium ciere,<br />
mobimenduak, trubleak, gerla kausatzea, [...] altxeragitea" Ib. 25. "Ciere auxilia, lagunak, laguntza biltzea [...]<br />
lagunei dei egitea, lagunak altxatzea, altxeragitea, altxarazitzea, altxaraztea" Ib. 27.<br />
- ALTXA-HERRESTAN. "(Hb), en levant et raclant" Lh.<br />
- ALTXA ETA ALTXA . Venga alzarse, alzarse sin cesar. Goiz batez, argi-hasteko jeikirik, nere othoitza<br />
eginik, laudeta, kantuz, iguzkiari buruz altxa eta altxa ari zelarik, joan nintzen Baigurako mendira. "Tandis que<br />
l'alouette s'essayait à monter vers le soleil". Barb Leg 149.<br />
- ALTXAGABERIKO (SP), ALTXATUGABE (Dv). (Pan) ácimo. "Altxagaberiko ogien besta, la fête des<br />
azymes" SP. "Non levé, en parlant du pain" Dv.<br />
- ALTXA-GIDER. Mango, asa para levantar algo. Harri hotarik bakhotxak badauzkala ere xixelaz<br />
askaturikako bi marka, noizbait burdinazko bi erhaztun gotor kokatzen baitzitzaizkioketen han, altxa-gidertzat.<br />
JE Ber 23.<br />
- ALTXA-MAHATS. "Altxa-maatsa, raisin que l'on conserve" H (s.v. mahatsa).<br />
- ALTXATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Recuperarse medianamente de una enfermedad. Jin<br />
zitzauzkidan hirurak [...] oro sukhar gaitz batekin. [...] Eririk baizen ez ginen etxean. Ni athera nintzan<br />
nolazpeit; baina muthila hil zitzautan. Azkenekotz Txao ere altxatuxe zen eta bere bi semeekin joan zen. Prop<br />
1889, 53.<br />
- ALTXATZEKO. "Ce qui est à garder, lever, etc." Dv.<br />
- EZIN ALTXATUZKO. "Qu'on ne peut soulever, relever, retirer, recueillir" Dv.<br />
altxatuka. "(R), a escondidas" A. v. altxaka, altxaketan.<br />
altxatura. v. altxadura.<br />
altxaturazi (S ap. Lrq; Arch VocGr (-lx-), Hb ap. Lh, Gèze). Levadura. "Altxatürazi, provision de levain" Lrq<br />
(s.v. altxatura). v. altxagarri. Hura da altxatürazi zahar zuñtzaz gabetü behar dügüla apostoliak erraiten<br />
deiküna. Mst XVI. Zelietako erresumak üdüri du altxatürazi bat, zuñ emazte batek har eta ezarten bei-tü hirur<br />
gaitzürü irini, orhia altxa artio. "Simile est regnum caelorum fermento". Ip Mt 13, 33 (interpretado<br />
erróneamente por Azkue como 'hacer fermentar'). Gathiak altxatürazia jan. Hori erraiten da edozuñek bere hun<br />
guzia esteialtü dianian. ArmUs 1906, 70 (ap. DRA; cf. O Pr 603, s.v. altxadura).<br />
altxatutarzun. v. altxatasun.<br />
altxatzaile (Urt II 75, Dv A), altxazale, altxazaile. 1. (El, lo) que levanta, levantador; andero. "Celui qui<br />
lève, soulève" Dv. Port-Leondik uztailaren 21an abiatu nintzen. Laguntzat nituen nere altxatzaile edo<br />
eremaileak. Prop 1901, 84. Hil izan da errearoaren 19an. [...] Auzotegian beraz galdegin zituzten gorphutzaren<br />
altxatzaile edo eremaileak; bainan nehor ez zen nahi izan ethorri. Ib. 259. Balin bada emen norbait, gu bezalako<br />
karga altxazalerik, jin dadila bide-erdi! GAlm 1961, 38 (ap. DRA).<br />
2. "Analecta, mahaiñ altxatzáillea, khentzáillea" Urt II 75.<br />
Recolector; recopilador. Egiazko ditxolari pollitak Eskual-herrian gutituz dohazila. Edo han-hemenka<br />
zenbeit aiphagarrien altxatzailerik. EskLAlm 1897, 28 (ap. DRA). <br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1158
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Captor. Izpiritu ernekoak dire [gazte horiek] eta aditu guzien altxatzaileak. Aski ongi badakizkate Alemana<br />
eta Italianoa, hobekixago Frantsesa. Prop 1891, 234.<br />
3. + altxa(t)zale, ailtxatzaile (Urt). Educador, criador. "Altor" Urt I 546. Cf. altxatu (3). Gazteriaren<br />
altxatzale bati loakoken bezala bizitzeaz, mintzatzeaz, ibiltzeaz. HU Aurp 137. Debruak ereman baitu, izanik ere<br />
nehon den haur-altxatzale, argitzalerik hoberena. Ib. 138. Eta hemen holako langile on, eri artatzaile, hauraltxatzaile<br />
hoien ororen erroak mozten badire. HU Zez 101. Beraz huna zertako zaion ongi gure jaun medikuari,<br />
burraso giristinoei beren haurren giristinoki altxatzale serorañoen kentzea. Ib. 104. Haur altxatzaile jaun<br />
errient eta andre errientak. EOnAlm 1905, 27 (ap. DRA). Adin gaixtoak behar ditu altxazale fermu eta malguak.<br />
Herr 28-8-1958, 2.<br />
4. (Lar -alle). Erector, fundador. "Erector" Lar. San Iñazio Jesusen Konpainiaren altxazaile. Laph I (v. tbn<br />
141).<br />
5. "Celui qui [...] garde" Dv.<br />
6. Cultivador. Galdatzen nion Landesetako artho altxazaleari. Herr 13-10-1956 (ap. DRA).<br />
altxatze (Lar, H), altxate (Lar), alzate (Lar). 1. "Erección", "levantamiento", "alzadura", "empino" Lar.<br />
"Action de lever" H. Cf. BIHOTZ-ALTXATZE.<br />
Tr. Documentado en autores septentrionales y en Aguirre de Asteasu.<br />
Meditazionia da gure bihotzaz Jinkuari egiten dügün alxatze edo aplikazione bat. UskLiB 61. [Jainkoak<br />
bekhatorea] deitzen du bere ganat inspirazione sainduez eta kontzientziako harraren altxatze eta ausiki<br />
salbagarriez. Jaur 172. Gurutze Sainduaren altxatze ohoragarria. Ib. 407.<br />
(Conservando su carácter verbal). Zoinek [ürgüliak] ekarzen baitü bere büriaz sobera sinheste ükeitera,<br />
bere büriaren bestiak beno gehio dela uste ükeitera, eta berzen gañetik alxatz[e]aren xerkatzera. CatLan 113.<br />
Jotzeko eskua altxatze utsa ere izan oi da bekatu larria. AA II 64. Nondik niri nere Jaun Jaungoikoaren Seme<br />
[...], ta nere Jesus maitagarriaren senide izateraño altxatze au? AA III 279. Bere trionfaren bidez hobeki<br />
ezagutua izan zen mundu guziaz, eta ohoretan altxatze hura zerbitzatu zen haren suplizioaren ahalgea<br />
emendatzeko. Jaur 148. Asonpzionoia edo zelialat altxatzia. CatS 129. Andredena Mariaren Zerurat Altxatzea.<br />
Egunaria 15-8-1961 (ap. DRA).<br />
Levantamiento, insurrección. Jainko gure Nausi soberanoaren kontrako errebolta edo altxatze bat.<br />
Hazparneko Kalbarioa 21 (ap. DRA). Parisen zenean yende altxatze bat, ikhusiko zen ororen erdian Teroigne,<br />
pika edo lantza bat eskuan. Elsb Fram 83. 1791tik eta 1792-no, urthe bakhar batez, izan ziren hogoi eta zortzi<br />
jende altxatze (insurrections). Ib. 16.<br />
2. Educación. Hitzemaiten ere dut gazteriaren altxatzeaz artha berezi bat hartuko dudala. Laph 188.<br />
Zapetain gaixto bat izan zen kargatua haren [printze ttipiaren] altxatzeaz. Elsb Fram 113. Hala nola ezkontza,<br />
haurren altxatzea, nausi-langilen arteko batasuna. HU Aurp 134. Zoin ahul diren eta burugabe haurren<br />
altxatzearen gainean. HU Zez 73.<br />
altxaurri. "(Bota) altxaurri, (echar) a voleo" Iz Ulz. v. aliritzi.<br />
altxegitu. Encumbrarse, envanecerse. Eta rebelazionearen exzelenziagatik altxegi ez nendinzát, eman izan<br />
zait eskarda bat haragian eta Satanen aingerua ere bufetatzeko, altxegi ez nendinzát. Lç 2 Cor 12, 7 (He eman<br />
ez diezatedan gorapenik, Dv ez nezan hantaraz).<br />
altxeri. "Salto, saltamontes" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 258.<br />
altxeri. v. altxirri.<br />
altxeria. "Alxeria, bergerie" H. Cf. altxo. v. barla.<br />
altxerra. "Huevos de gusanos; microbios" Ayerb EEs 1915, 231.<br />
altxerri. v. altxirri.<br />
altxesa, altzesa (V-arr ap. Totor Arr). "Aumento, subida; p.e. de precios. Errentak altzesea deukie" Totor Arr.<br />
altxi. v. altsi.<br />
altxidura (V-arr). "En las casas antiguas los cimientos y las paredes hasta el primer piso son de piedra, y lo<br />
restante de cascajo sostenido o reforzado con un entramado de postes y viguetas de roble en la fachada principal,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1159
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
y de tablas clavadas a las viguetas en la parte zaguera. Esta última construcción de tablas y viguetas se llama<br />
altxidurea" (V-arr) AEF 1926, 73.<br />
1 altxikatu. "(V-ple-arr-oroz-m), medio secarse la ropa" A.<br />
2 altxikatu. v. altsikatu.<br />
altximilla (det.). "Estrellada, planta, izar bellarra. [...] Llámase también altximilla" Lar.<br />
altximiskan. (Ines.). (Interpr?). "Batin ankaikin urratzen deula batabestiati zankuá, án ibili gindan gaubúra<br />
ézin lokarturik altxímiskan, eta lork in bee jagí ta..." Iz Als (s.v. batin).<br />
altxin. v. aitzin.<br />
altxingin. "Chelonia, -orum, altxingiñ mazelak, aldakak" Urt IV 468.<br />
altxinlarru. "Butifarra (Ae)" A Apend (v. tbn. A Aezk 289).<br />
altxirra. v. altxirri.<br />
1 altxirri (V-m, G-to, AN; Aq 1073), altxerri (G-goi-nav), arditxirri (V-arr-oroz), artxirri (AN-larr), altxirra<br />
(AN; Aq 1073), altzirri (Ae), altxir (AN-ulz), altxirre (B), altxeri (H ( G)), alxeri (BN). Ref.: A (altxirri,<br />
altxirra, txirri); A Aezk 289; Lh (altxo); Iz To, Ulz (altxírre); Ond Bac y JMB At (altxerri); Asp Leiz (artxirri);<br />
Izeta BHizt2. Excremento de oveja; excremento de animal en general. "Cagarruta" Aq 1073. "Fumier de<br />
mouton" H. "Cagarruta de oveja" A. "Artxirri, estiércol menudo de oveja. ¿Contracción de arditxirri?" Asp Leiz.<br />
"Excremento de oveja con tierra revuelta. Altxirre ona da ta baratzetako oberena" Izeta BHizt2. Cf. LzG:<br />
"Alchirria, estiércol que se recogía en los montes [...]. 'Más veinte y dos rs. que debe pagar Juan Francº. García<br />
por la alchirria de las cabras' (LC, Contrasta, 1804)". Cf. tbn. VocNav s.v. alchirria y anchirria. v. arkin.<br />
Eneco Alchirri (Leache, 1193). Lac VM 36.<br />
Erri onetako artzaiak eta artzain ez diranak ere txit gitxi izango dira, asto ta zaldi txikitxo bana edo biña ez<br />
dauzkatenak, menditik altxeria ekarteko. Izt C 171. Erri txiki sakabanatuetan dauzkaten zamariak dira menditik<br />
olara ikatza eramatekoak, altxeria etxeratzekoak. Ib. 183. Ongarria. Kortaitza. Satsa. Gortetxa. Altxerria. Ib.<br />
234. Elur biurtuz kabitzen dizu / amar ardiren illea; / Garazik ongi kendu ditio / altxirri eta koipea. Or Eus 358.<br />
Etim. Comp. de ardi 'oveja' (en comp. art-), con disimilación, y zirri. v. DCECH.<br />
2 altxirri (G ap. A), artxirri (G-to ap. A). "Cascajo" A. "(G-to), grava" Ib. Cf. altxirrika. Nere bertso<br />
errikoiak badu naiko artxirri, / ikusten dut neuk, an zulo ta emen arrikirri. Zait BGold 11.<br />
altxirrika. "(V-ger), piedras sueltas, o masas de detritus que hay al pie de los peñascales calcáreos" A.<br />
(altxitxarri). "Alchicharri, lechecino (Arzoz, Tierra Estella)" VocNav.<br />
altxo. v. altxu.<br />
altxon (H (BN, S); -lx- SP, Dv y A, que citan a O), alzon (L ap. A). Zagal. "Garçon de berger" H. Cf. altxu.<br />
Aharra ziten altxonak, ager ziten gazna ohonak. "Les valets du pasteur". O Pr 10.<br />
altxonbide, altxunbide, altxobide (Darric ap. Lh), altxubide (S ap. Garate; -lx- Darric ap. DRA). Camino de<br />
pastores. "Las dichas Alchumbideas en cada logar sean veinte y cuatro codos sin más e sino menos [...] (1818)"<br />
Pleito entre Salazar y Aezcoa sobre cierta posición del bosque de Irati (Legajo 88, carpeta 4). "Era de<br />
Donegambela Alchavidea [alchombidea] las alchombideas 'cañadas'. Amojonamiento (1379)" 3p F 186v, copia<br />
del s. XIX. "Et l'Alchoubide qui est pour monter le bêtail au port de la montagne (1520)" Arzam 24. "Monter par<br />
les altchoubides accoutumés (1520)" Ib. 24. "Altxubide, caminos ovejeros en las montañas de Zuberoa (M.<br />
Etcheberry EJ 1948, 509)" Garate 6.ª Cont BAP 1949, 353. Cf. altxon.<br />
altxondo. v. altzondo.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1160
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altxor (G-to-bet ap. A). Tesoro (sentidos prop. y fig.). Cf. OINARRI-ALTXOR. v. tesoro, gordailu, 2<br />
altxari.<br />
Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX de léxico cuidado. En DFrec hay 13 ejs.<br />
Egunean-egunean egindako diru-altxorra. Mok 7. Zeru-yaurerria, landan izkututako altxorra bezela da. Ol<br />
Mt 13, 44 (Ker dirutza, IBk gordailuaren, IBe gordaiduaren). Eta orra, alare, gaur iñork neurtu ez dezaken<br />
balioko "Euskal-Erria"ren 79 idaztiko sallean, aztertzale ta yakitunak irrikitzen dauzkan altxorra. Y 1933, 2.<br />
Ostu yuaguk, ba, gabaren altxorra. "Sus tesoros". Laux AB 26. Ordez ixuri eizu irrijoin altxorra. "El tesoro de<br />
tus sonrisas". Ib. 31. Moskorra, / gabaren azken-altxorra. Ib. 35. Plutarcok bost drakma (zidarrezko diru) emon<br />
bear ebezala: euretatik iru iraunduentzat, beste biak erri-altxorrerako. A EY I 151s. Gertaira zarren jakinpaperak<br />
/ kizkaldu ziran, lurpetu... / Aiton-amonen au-altxorretan / kanta zarrak iraun digu. SMitx Aranz 104.<br />
Bera iltzean, berriz, beretzat beitez an-bean altxor oiek eskierrik. Zait Sof 23. Ta lurpean ezkutaturik daukan<br />
altxor (tesoro) bikaña. Etxde AlosT 12. Oa, sal etzak ditukanak, emaizkiek landerreri, eta ba dukek altxorra<br />
zeruan (Mt 19, 21). Or Aitork 208 (Or gordairua). Baita drakma galdu zun emazteak, arkitu zularik, auzoen<br />
pozarekin Zure altxorrera biurtu zula. Ib. 188s. Hitz-altxorraren aldetik, hitz ohargarri bat dakar ahapaldi<br />
horrek. Mde Pr 186. Gorputz eder horren gune bakoitza hukitu behar zuen begiz eta eskuz, haren ezaguera<br />
betiko iraunen zuen altxor bat izan zekiontzat. Mde HaurB 20. Urre eta harbitxizko altxorrak. Ib. 65. Inka<br />
ospatsuen altxorraren gordairu. Erkiag BatB 21. Geldi-geldi nire / begion ontzia, / elorri zaar baten / altxorra<br />
barnean. Gand Elorri 219. Altxorrik ederrena bezela jaso nai nuke arentzat nere biotzeko maitasuna. MAtx<br />
Gazt 36. Obe izango dut, don Kijote bere ortan uztea, Mantxako paper zaarren altxorren batean gordea. Berron<br />
Kijote 19.<br />
v. tbn. TP EEs 1926, 5. Zait Sof 23.<br />
altxorki. Beca. Ikasle euskeldun-euskozaleak ateratzeko altxorkiak (bekak). Ldi IL 119. Irakasletzako<br />
altxorkiak. Ib. 121 (v. tbn. 123).<br />
altxortzain, altxortzai. Tesorero. Aitiopiko andregoi Kandakeren inguruko aundiki ta altxortzaia zan<br />
aitiopiar gizon iren bat. Ol Act 8, 27 (Or MB 432 ondasunzai).<br />
altxu (-lx- S ap. A; H (S); -lx- Gèze, Dv), altxo (Lh), altso (S ap. A). Rebaño. "Troupeau" Gèze. Cf. altxon. v.<br />
artalde, saldo.<br />
altxuma. v. altsuma.<br />
haltz (V, G, AN, L, BN, Ae, Sal, S; Dv; -lz VocBN, Gèze), haltza (V, G, AN, S; det., SP, Lar, Mg PAb 188, Añ,<br />
Arch VocGr, H), altx. Ref.: Bon-Ond 147; VocPir 568; Alth Bot 3; A (altz, altza, alza); Lh (altz); Lrq; Lcq 155;<br />
AEF 1955, 72; Iz Ulz (altza), Als (altz); Etxba Eib (altza); Elexp Berg. Aliso (Alnus glutinosa). "Aune, saule"<br />
SP. "Aulne, arbre aquatique" VocBN. "Aune" Dv y H. "Altzan egurrak ez dau gauza aundirik balio" Etxba Eib.<br />
Cf. IC I 521: "Alzarte [...] significa 'entre alisos'" y Ech 34r: "Astigui, cuyo primitiuo nombre fue Alztegui, que<br />
quiere dezir lo mismo que Salcedo". v. 1 saltza.<br />
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. Hay (h)altza no ambiguo en Axular, Lauaxeta y Orixe.<br />
Haltzak eztü bihotzik, / Ez gaztanberak ezürrik. ChantP 212 (tbn. en Or Eus 16 y Balad 79). Halzez matraz<br />
hunik ez (Bela). TAV 3.3.4. Bana zer probetxu azkenean, / Haltza bezalakaturik , / Lilitu, orstatu zarenean /<br />
Ezpadakarzu fruturik. O Po (ed. Michel), 245. Haltzak eijer ostua / Samin dizü gozua. RIEV 1924, 514. Aretxa,<br />
pagoa, [...], elorria, alza [...]. Izt C 124. Haltzak errekak eta aintzirak ditu lakhet. Dv Lab 322. Lan feriesa<br />
atheratzen da haltzetik. Ib. 323. Thoxaz amurus nintzanian, / Halzez nian ezpata. (Canción de la mascarada<br />
suletina). Chaho Biarritz II 100 (en la versión de Archu (ms. ap. DRA) altzez nien ezpata). Agur, gur, gur, gur<br />
esanaz erreka baztarretako sagatz, altz eta arantzei. Apaol 22. Altz tartean dagoan iturrian. Ib. 44s. Makhil<br />
geitzat haltzari nagusi mizpira. Ox 124. Aritzarentzat lurra gertatzeko altza ona dezu. Munita 52. Entzun det<br />
maiatzeko ilberan ebakitako altza pipiak ez duala beiñere jotzen. Ib. 52. Altz baten puntaren-puntan / bi bele<br />
zeuden izketan. Mde Po 21. Po-ra iraitzi altz ariña, igeri doa ur lasterrean. Ibiñ Virgil 91. Piñutik ere badago<br />
zerbait, / baitare altz eta urritzak. Uzt Sas 287. Altza(re)n zañetik, altza (AN-gip). Inza NaEsZarr 63. Haltzak ez<br />
du maiten ezkurrik / ez gaztanberak hezurrik. Balad 210.<br />
v. tbn. Gand Elorri 50. Alzola Atalak 48.<br />
Altza-peko itturri gardenak / bere txirulak jotzen yozak! "La clara fuente del alisal". Laux AB 37.<br />
"Haltza-oihanaren bixta! (BN-lab; Lf), apparence de forêt d'aulne! Se dit d'un bluff, d'un trompe-l'œil, etc."<br />
Lh (s.v. altz). "Haltza-oihanaren bista, hori du guzia sagar zaretara horrek, ce panier de pommes n'a que belle<br />
apparence; m[ot] à m[ot], l'aspect d'une forêt d'aulnes (bois peu prisé), voilà tout ce qu'est ce panier de pommes"<br />
Ib. Zeren nahiago zuela emazte haur gabea, esterila, defota, antzua, eta haltza oihanaren bista bezala, fruitu<br />
gabea, ezen ez hordia edo arno edalea. Ax 407 (V 265). Jainkoa baitan sinestea dutenak bertzeak baino are<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1161
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
makurragoak dituk. Orduan, badakik, haltza-oianaren bixtaz bertzerik ez dituk horiek guziak. Herr 12-1-1961, 4.<br />
"Tú no has elegido la útima raíz del aliso, eztuk haltzaren azken erroa hautatu (BN-baig). Palabras dichas por<br />
una anciana a su nieto al presentarle éste a su novia" A EY III 243. Ta Izartxo, nere neskaren panpiña! Ez<br />
dun, ez Erko mutil eder ortan altzaren azken erroa autatu. Eston Iz 37.<br />
- HALTZ-ABAR. Rama de aliso. Zumartxuria garatzen denean txoriak biltzen duen zaborrez egindako yantzi<br />
zuri aiek, seskaetan eta altza-abarretan dardaratzen ziren. Or Mi 84.<br />
- HALTZEZKO. "Qui est fait de bois d'aune" Dv.<br />
altza. v. altxatu.<br />
altzabide. "Inventario, cuenta (Darric)" DRA.<br />
altzadar. v. ortzadar.<br />
haltzadi (V-ger-gip), halzdi (Dv), halzti (Dv), altzadui (V-ger). Ref.: A Apend; Etxba Eib. Alisal. "Aunaie"<br />
Dv. "An sakonian, altzadi bat zan" Etxba Eib. Piñudiak keiñu egin zion altzadiari, ta antxitak eta zirlingak<br />
ikusi zuten Vacares izugarria bere ugiñak baretzen. Or Mi 126.<br />
altzadura. v. altxadura.<br />
altzaga (alz- G, AN ap. A). 1. "Varapalo de que se cuelgan mazorcas de maíz" A. v. alzurrun.<br />
2. (V-gip), altxaga (V-gip). "Altzága, vara de unos dos metros para alzar los troncos en la sierra. Altxága bat<br />
(zerratokixan)" Iz ArOñ.<br />
haltzaga (Lar, Añ, H; -lz- A). Alisal. v. haltzadi.<br />
altzai. v. ahartzain.<br />
altzaibelar. "Acidoton, othéa, altzaibelharra" Urt I 100. Cf. ARTZAIN-BELAR, alzabelar.<br />
altzairatu (B, BN-mix ap. A; Chaho), altzeiratu (-lz- AN ap. A; -lz- SP, VocBN), altzairutu (G ap. A; Lar),<br />
altzeratu (Dv A), atxairatu (R ap. A), kaltzairatu (V-ple-arr, G ap. A), kaltzairutu (V-gip ap. Iz ArOñ),<br />
galtzaratu (Dv A), galtzairatu (A Apend), galtzaidatu (V-gip ap. A Apend), galtzairutu (V-gip ap. Etxba<br />
Eib), atxeiratu (S ap. A; Chaho), hatxeiritu. 1. Acerar; calzar con acero. "Alzeiratzea, acérer; acerar.<br />
Alzeiratua, acéré" SP. "Acérer" Dv. "Poner acero" Iz ArOñ. "Templar. También cementar el hierro, operación<br />
frecuente en la armería. Armerixan, pieza askok galtzairutu biarra izaten dau, en la armería, muchas piezas<br />
necesitan ser templadas (también cementadas)" Etxba Eib. "Burdiñia galtzairututzia Besemer esaten jakon<br />
laban, el acerar el hierro, ocurre en los hornos llamados Besemer" Ib. "Galtzairutzia, piezak azur-autsetan,<br />
beruan, laban eukitta denbora aldi baten" Ib. Nabarra alzairatu. HerVal 146. Tailu mailu bat alzairatu. Ib.<br />
147. Bi aitzur alzairatu, bat agoiorik. Ib. 149. Palangeta bat alzairatu, bat xorrostu. Ib. 150. Gizakume artean<br />
inork etzuen asmatu antze ederragorik, giza-adoreari dagozkion ekin gogorretarako gogoa galtzairutzeko. Zait<br />
Plat 122. Odolak zietzak errotik / bortietan hatxeiritzen / Ta azkartürik hobekin / negia die igaraiten. Casve<br />
SGrazi 100.<br />
(Part. en función de adj.). Orrek ere mi altzaratue dik bai (AN-erro). 'Mingain bildurgarria'. Inza EsZarr<br />
168 (en NaEsZarr 2242 altzairetue).<br />
2. "Altzairatu (Hb), herser le froment" Lh.<br />
altzairaztu. Convertir en acero. Aztura madarikatuak edozein biozkadari gogor egiteraiño altzairaztu ez<br />
badu. "If damned custom have not brass'd it so". Amez Hamlet 114.<br />
altzairu (G-to, AN-larr-5vill-ulz-erro-olza, L, B, BN, Ae, Sal, S; Urt I 99, Lar, Añ (G), H (G)), altzeiru (ANulz-olza;<br />
Chaho, H; alz- SP, Arch VocGr, H), galtzairu (V-och-gip, G, AN, L; -lz- Aq 413 (V, G)), galtzaidu (Voroz-gip,<br />
G, AN; Añ (V)), kaltzairu (V, G; kaltzaiu VocZeg 285), kaltzaidu (V; Añ (V), Zam Voc), kaltzeru (Vm;<br />
H (V)), galtzeru (G-nav; H (V)), galzeiru (Aq 413 (V, G)), gaitzeru (G-nav), alzaidu (G-goi), altzeru (ANolza;<br />
Dv A, H (L, BN, S; + -lz-)), alzeira (BN; VocBN), atxairu (Sal, R), atxeiru (S, R; Gèze, Lh), atxeide (S;<br />
Foix ap. Lh), (h)atxeidu (S), atxeru, antziru (Sal). Ref.: Bon-Ond 138; A (altzairu, alzaidu, alzeira, atxairu,<br />
atxeirü, kaltzairu, kaltzaidu, kaltzeru, galtzaidu, galtzairu); Lh (altzairü, atxeirü); Lrq (atxeidü); SM EiTec1<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1162
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(galtzairu); Iz ArOñ (kaltzairu), UrrAnz (galtzaidu); Etxba Eib (galtzairua); Echaide Nav 27; Arin AEF 1980,<br />
65; Elexp Berg (galtzairu); Izeta BHizt2.<br />
1. Acero. "Aciarium, orraztókia, burdiña altzairu egintokia" Urt I 99. "Dündak txitxak hil eztitzan, oilokolkaren<br />
pean atxeirüa ezari behar da" A EY I 97. "[Beltxorra] berritan, galtzaidukin igurtziz, atzeatzen da"<br />
Arin AEF 1980, 65.<br />
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Al(t)zairu es la forma más gral., documentada en<br />
textos labortanos (con aspiración en Hiribarren), alto-navarros y en la mayoría de los guipuzcoanos. Hay además<br />
al(t)zeiru en autores bajo-navarros (tbn. en Voltoire y Oihenart), atxeirü y atxerü en los suletinos, al(t)zaidu y<br />
galtzairu en guipuzcoanos, y galtzairu, galtzaidu, kal(t)zaidu y kaltzeru en textos vizcaínos. En DFrec hay 38<br />
ejs. de altzairu, 1 (vizcaíno) de galtzaidu y 1 (guipuzcoano) de galtzairu.<br />
Esku batean nekarrela / kalzaidu utsez errodela. Lazarraga (B) 1181rb. Kobrea, burdin xuria, leton haria,<br />
tortitza, alzeirua eta illia. Volt 179. Eztun alzeiru, ez burdina, / Ez eta berun hotza, / Ene bihotza, / Ban'<br />
aragiz dun egina. O Po 24. Eta halatan dirudi naturalezaren Autorak ere ezarri duela burdina eta altzairu<br />
meapean. ES 116. Khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila, bürdüiña atxeiriareki ere. Egiat 206s. Oraiko<br />
arotz gaztik / [...] Zaharren eskoletarik ez balira ikhasirik, / Atxeirü güti ezar eta egin espantü handirik. Etch<br />
310. Ateratzen dan menasta guztiak ematen du euneko berrogei alzairu garbi piña. Izt C 72. Non zen orai bezala<br />
hargin, karpinterik? / Ezagutzen othe zen ere haltzairurik? Hb Esk 10. Erdolla-ehi da hatxeidia bera. Eskual 6-<br />
11-1908 (ap. DRA). Erri osoro lantegitsuba da, zikilluben (armen) olak ditubana; baitaere burni eta altzairubak<br />
urre eta zillarrez apaintzekoak. IPrad EEs 1915, 103. Aldarea dena altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena<br />
marbrez. JE Ber 60. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak direlakotz, doidoi jasanahalekoak.<br />
Ib. 63 (tbn. 63 alzeiru). Eztok [ezpata] onek baizen galtzairua gai daukonik. Or Tormes 73. Azkeneko<br />
tajutu zidan aizkorari ere altzairu ederrik jarri ziokan, eskalu, ergel alen orrek. Sudur-zuluetan sartuko niokan<br />
nik altzairu ura. Alz Burr 35. Arenik oargarriena, ordea, begiratua zan. Betule beltzen azpitik, galtzairuaren<br />
zaztada zorrotza zegioen begiak. TAg Uzt 177 (v. tbn. 288). Judeo krudel traidore oiek / eman ziraten edari, /<br />
edaria dolorea, / ozpinarekin gedarrea, / ark erretzen zuen nere biotza / altzairu urrak bezala. Balad 186.<br />
Gerritik zintzilik ezpata beltza altzairu margozko zorroan sartuta. Etxde AlosT 76s. Argiñ batengana joan giñan<br />
eta illobirako arri bat erosi genion itz oiek altzairuz idaztekotan. JAIraz Bizia 93. Altzairu onarekin nornahi da<br />
errementari. MEIG I 186.<br />
v. tbn. Lek SClar 113. Galtzairu: Gand Elorri 103. Kaltzeru: Añ EL 2 3. Altzeiru: EgutAr 1935 (ap. DRA).<br />
(Como primer miembro de comp.). [Jauna] euren eskuak baita besuak zuk, zeuk, deutsezuz, / Galtzairuarku<br />
zaill zaillen gisan gertaketan. AB AmaE 438. Mando bakotxari altzairu-sokatik lotzen diote eraman<br />
dezakena. FIr 135. Bota lurrera, ta galtzairu eztenaz zulatu begiak. Goen Y 1934, 179. Berealaxe esango dizut /<br />
azi txiki oien lana. / Galtzairu-autsa bota zaiozu / ta gero eman imana. Uzt LEG II 248.<br />
(Ref. a instrumentos de acero (gralmte. un arma)). Ta Aprikaruz dua bizitzia emotera Jesus gaiti. [...]<br />
Moruen kaltzaidubak ta katiak desapijetara dua. fB Ic II 288. Zure kutun on maitagarria / ain da ezkutarma<br />
mena, ezik / ezta berunik ez alzaidurik / eman legikeonik larria. Izt Po 50. Hartako behar sarthu / buru gibelean<br />
/ haltzairu zorrotzena, / toki minberean; / Zaldi beiratzaileak / bibak ardiesten, / Zezena ihesari / denean ematen.<br />
Hb Esk 223. Xorroztuz halzairua oihuka da hasi: / Hoinbertze gizon nihork hemen ez ikusi. [...] Harmetarik<br />
ximiztak yarian iduri. Ib. 59. Eta gaizki dohanak hain on du ikusi / Makhila, nola bertze haltzairu itsusi. Ib. 217.<br />
Bazioan ligan lephoraino, errenkurei erakutsiz haltzairu zorrotza edo bere haserreduraren kharra. Hb Egia 79.<br />
Bere galtzairuaz kendu dizadala bizia. Otag EE 1882c, 581. Gudan gudara gudazaleak [...] galtzairu otsak dira<br />
urrindik zirt zart entzuten. AB AmaE 449. Españatarren saldaudiari esetsiagaz, / Euren galtzairu zorroztuakaz<br />
ill da erio. Ib. 449. Bada josi ezazu nere biotzean altzairu zorrotz orren muturra. Ill Pill 31. Naiz astun izan<br />
dantzatze'ituzte / altzairu eta arriyak. EusJok 143 (ref. a los aizkolaris). Segari mardulak aurrera-kiñu berdiña<br />
egiten dute ebaki-ala. Belarra mailka uzten du galtzairuak, begien atsegingarri. Or Mi 108. Mutillari eskutik<br />
kendu zionean [aiztoa], sagarrondo baten gerrian sartu ta ausi zun galtzairu zorrotza. TAg Uzt 168. Etzan izan<br />
ain gaiztoa Balendinen zauria. Saiets-ezurrean oztopo egin zun, nunbait, galtzairuak eta etzion barrengorik ezer<br />
ikutu. Ib. 20. Eman ditzagun, mundu huntako aizkora guziak, burdin ala alzeiru, aihotz, belhagoi ala puda denak<br />
batean urturik; zer aizkora!! Lf Murtuts 22. Eta albotik atararik galtzairu zorrotza, bere indar guztiagaz aindu<br />
eban biotzera. Etxba Ibilt 489.<br />
(Empleado para resaltar la idea de dureza). "Galtzairua baño gogorragua aren biotza" Etxba Eib. "Galtzairua<br />
baiño buru gogorraua dauka" Elexp Berg. O biotz arri ta alzairuak baño gogorragoa! Cb Eg II 187. Kargia<br />
ezin sufridurik / aldatz gora bera / ai ene [...]. Oneek onan ikusiyak / ez dana biguntzen / zelango galtzaidubak /<br />
izan biar daben ondo / litzate ikustea. DurPl 56s. Bena hire bihotza dük, arauz, / atxeria beno gogorrago, /<br />
deusek ere ezin honki, / ezin bera beitiro. StJul ms. 50r. Atxeria beno presunaren / bihotza gogorrago baliz ere.<br />
Ib. 26v. Haren haurrak badire haltzairuz eginak, / Herri guziko lore ager ditezkenak. Hb Esk 132. (Sainduen)<br />
borondatea agertu da maiz burdinaren parekoa edo alzeirua bera bentzutzeko gai dena. Elsb JBBizia 34 (ap.<br />
DRA). Barka zuk ere, David, eskualdun zahar altzeiru ezin higatuzkoa. HU Zez 173. Piarreño bere adixkide<br />
xaharra han du Arrosan, gizon bat ona, altzeirua bezalakoa. Barb Sup 47. Baña, azkenik orrek ere erakutsi du,<br />
abertzale-biotza galtzairua baño zallagoa dan giarrez egiña dala. Ldi IL 167. Altzairua baño gogorragoko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1163
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
biotza baitzuan. Salav 60.<br />
2. (H), galtzairu, altxairu (Darric ap. DRA), kaltzeru, kalzaidu. "Eslabón para sacar fuego con el pedernal<br />
(BN; Darric)" DRA. Liburu santuak dira zeruko su ederra biotzean biztuteko su-arri ta kaltzeru alazokoak.<br />
Añ EL 2 3. [Persona aserrekorrak] su-arria dirudie, barruen dauke su-geia, asko da kalzaiduaz jotea. Añ GGero<br />
218. Ezkerreko praka-sakeletik ardaia, galtzairua ta subarrija atara, ta, kaisk-eta-kaisk, [...] ixitu eban ardaia.<br />
Kk Ab I 102.<br />
- ALTZAIRU-SAGAR. Nombre de una variedad de manzana. "Se conocen la variedades siguientes: urtebetesagarra,<br />
errege-sagarra, madari sagarra, [...] kalzairu-sagarra, gesaltza-sagarra (V-gip)" AEF 1927, 107.<br />
- ALTZAIRUZKO (H, que cita a Añ; alzeiruzko SP). De acero (sentidos prop. y fig.). "Alzeiruzko aizkora,<br />
coignée d'acier" SP. "Galtzairuzko sukaldia jarri dabe" Elexp Berg. Oihan-zaiñak egotztean lurrera zuhaitz<br />
gora, / Altzairuzko hurbilldurik oñetara aizkora. EZ Man I 46. Nolatan duzu horrein bihotz gogorra eta<br />
alzairuzkoa? Ax 606 (V 389). Altzairuzko kaska edo kalota bat buruan, eta ezpata bat gerrian. Lg I 278.<br />
Bigundu egizu, Jaun errukiorra, nire biotz kaltzaiduzko au. Añ EL 1 149. O Jauna! eta ze biotz gogor<br />
kaltzaiduzkoa dodan! Ib. 195. Adrien semea da haltzairuzko dena, / Gutik dute hobeki maite Eskualduna. Hb Esk<br />
143. Maximilien Hapet, gizon haltzairuzko [...]. Ib. 137. Yar zaitezte, galde xume bat egin nahi dautzuet. Ez da<br />
haltzairuzkoa, bainan ankas ere, itxikatzue adarrak buruan. Hb Egia 142. Edo ta zaude burutik arraz jauzia edo<br />
dezu alzaiduzko biotza. Jauregui 241. Alzairuzko punta zorrotzdun agaiaz armatuak. Arr EE 1885b, 474.<br />
Aginduten dau zatitu egioezala bere aragiak galtzaiduzko orrazi batzukaz. Itz Berb I 326. Isaak bezelaxe [Jesus]<br />
Jaunari eskeñia izango zala, [...] altzairuzko sugea bezala gurutzean zabaldua. Inza Azalp 65. Altzairuzko soka.<br />
FIr 135. Galtzairuzko aizkora. JMB ELG 83. Altzairuzko hari mehe bat. Mde Pr 137. Erlojua galtzairuzko<br />
katetik zintzilik. NEtx Antz 142. Altzaiduzko zer bat atera zuan bi puska eginda. Anab Aprika 60. Eta ara,<br />
galtzairuzko begi txorrotx aiek ere berari begira zeuden. Ugalde Iltz 33. --Erlojua zer markatakoa eta zer<br />
gisakoa zen? --Longines; [...] altzairuzkoa eta ubelakin. Izeta DirG 35. Erdiaroko zaldunen altzairuzko<br />
armadurarekin. Lek SClar 113. Galtzairuzko petua. Etxba Ibilt 459. Begira nolako hezur-giltzak lotzen dituen<br />
galtzairuzko lerroak. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />
altzairugile. "(Fabricador de) acero, alzairugiña, altzairugillea" Lar.<br />
altzairugin (Lar (-lz-), Lar DVC 152), galtzairugin. "(Fabricador de) acero, alzairugiña" Lar. Goratu<br />
daidan Mondragoeko familia bat, / Goratu ango seme argiak izenean; / Batzuk galtzairu giñik onenak legetxe<br />
zerren, / Ziran besteak gerran itxasoz ta lurrean. AB AmaE 183.<br />
altzairugintza, altzairu-egintza, altzairukintza (Lar). Fabricación de acero. "(El oficio de fabricar) acero"<br />
Lar. Fosforo-burniak berezi-ondakiñak, esan degunez, altzairu-egintzako ondakiñak dira. NekIr 33. Altzairuegintzako<br />
ondakin onenak auts meagoa egiñik daudenak dira eta baita ere azido auletan (azido zitriko) errezago<br />
askatu edo urtu ditezkenak. Ib. 33s.<br />
altzairukoi, hatxeidukoi. Aficionado al acero. Sega eta sega untziak, egar eta hala hala goiti ditiala;<br />
bedatseko lodi date erdolla. Haren jauz-eraztez, ageri date zuñen hatxeidükhoi den estalgi holli hori. Eskual 6-<br />
11-1908 (ap. DRA).<br />
altzairutzaile. "Acerador, altzairutzallea" Lar.<br />
altzairuztatu (BN-baig, Sal ap. A; Lar, H), altzeruztatu (Dv A; -lz- H), altzeiruztatu (-lz- SP, H),<br />
atxeiruztatu (S ap. Lh). Acerar; calzar con acero. "Garnir d'acier; acerar" SP. "Aciérer" Dv. "Calzar azadas"<br />
A. "Aciérer; tremper" Lh. v. altzairatu.<br />
altzakada. v. altzokada.<br />
altzama. v. altsuma.<br />
altzamahai, altzamahañ (S ap. Lh Alth). "Altzamahaiña. Iriñaren legunago edo latzago atheratzeko, harria<br />
behar den negurrian daukan tresna" Alth in Lander RIEV 1911, 596. "Régulatuer de meule" Lh.<br />
altzapremia. v. altxaprima.<br />
altzaprima. v. altxaprima.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1164
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altzar. v. haltsar.<br />
altzaratu. v. altxaratu.<br />
altzari (V-m ap. A). "Muebles, enseres de una casa" A. Sukaldean txingarrak itzalirik, altzari ta zokoetan<br />
autsa lodi. A Ardi 20. Altzari ta zokoetan autsa ugari. EG 1956 (1-2), 2. Begira zegoen inguruko paret, eta<br />
muble eta altzariei. Mde HaurB 81. Mahi [sic] luze eder bat erdian, urrutiko herrietako zur gorri aberats<br />
batezkoa, alkiak eta altzariak bezela. Osk Kurl 126. En DFrec hay 7 ejs.<br />
altzarpe. v. galtzarbe.<br />
altzarrastalo. v. altxarrastelu.<br />
haltzatsu. v. haltzu.<br />
altzatu. v. altxatu.<br />
altzau. v. azao.<br />
altze(i)ru. v. altzairu.<br />
haltzeta. "Lieu planté d'aunes" H. v. haltzueta, haltzadi.<br />
haltzezti. "Alisal (V-ger)" A Apend. v. haltzadi.<br />
altzi. v. altsi.<br />
altzia (-lz- det., AN ap. A Lcq 30; Lar, Hb ap. Lh). Pepita de fruta. "Alzia de alea grano y fruto, y zia<br />
punta, y vale como semilla o fruto que tiene punta" Lcq 30.<br />
altziabartza. v. ausiabartza.<br />
altzibar. Acíbar, áloe. Mirra ta altzibarra naaste ekarri zitun. Or Io 19, 39 (Lç, Dv, EvS aloes, He, LE,<br />
IBk, IBe aloe, TB, Arriand zumintz, Ol, Or MB 375 lerdamin).<br />
altzibarra. v. ausiabar.<br />
altzibelar (-belhar L, BN), altzibedar (V). Ref.: A y A Apend (altzi-bedar); Lh (altzibelhar). "(V-m), una<br />
hierba. Altzi-bedarra ardientzako janari onena da, me-mea, mendietan artzen da, esta hierba es el mejor<br />
elemento para las ovejas" A. "Escabiosa (V)" A Apend. "(Lf), scabieuse" Lh.<br />
altzifre (-lz- L? ap. A; SP, Dv, H), altzipre (Urt), altzipres (-lz- Lcc). Ciprés. "Ciprés árbol" Lcc. "Cupressus<br />
acuta, altzípre punta zorrotza" Urt I 125. "Chamaecyparissos, altzipretxoa, lur altziprea, belhar txuta, herrest<br />
altziprea" Urt IV 455. "Cedro" A. Cf. VocNav s.v. arcipres. v. nekosta, zipres.<br />
Tr. Documentado en autores del s. XVII y de la segunda mitad del XX.<br />
Alzifrea altxatzen da arboletan gorena, / Bañan zuk maitatzen duzu gizonik humillena. EZ Man I 36. Alfer<br />
ihesi egiten zuten mendi gañera / Edo ezperen alzifre altxatuenenera. Ib. 95. Iainko handi Salomoni xuxen<br />
irakatsia, / Alzifretik hisopara belhar guztien berria. EZ Man II 81. Altxatu naiz, Libango mendian Zedroa<br />
bezala eta Sionen alzifrea bezala. EZ Eliç 383 (tbn. en Hm app. 71). Aldapak eta mendiak, / Has kantuon<br />
laudatzen: / Zuhaitz bethekor, alzifre, / Has guztiok laudatzen. Hm 98. Har ezazue hirur ahur alzipre eta hek<br />
hirakit minagrean. Mong 591. Fabiena da belhar bat osoki alziprea iduri duena. Ib. 594. Nola diren luze /<br />
altzipresak gauean! Arti MaldanB 213. Kanpan dorrearen gurutzea, altzipres bat iruditzen zait batzutan. Arti<br />
Tobera 268. Alzifre-ostraillak aize emanik. Gazt Olerti 1960, 228 (en MusIx 175 izai-ostraillak). Eta koroiak<br />
buruetan, alzifre ta erramu osto-xortaz egindakoak. Berron Kijote 141.<br />
Cedro (del Líbano). Zeruko landarea. / Zuhaitz itzaltsua. / Zuhaitz lerdena. / Cadesko palma. / Libango<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1165
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
alzifrea. EZ Man II 197. O Libaneko alzifre, / ihartzen etzarena, / eta arramu ozpriñaren / ahalke etzarena. EZ<br />
Noel 104.<br />
altzifredi (-lz- SP). Bosque de cipreses. "Lieu planté de cyprès" SP. Non zarete oihan, eta alzifredi<br />
gorenak? / Eresia eta kopla emotzitzue zuzenak. EZ Man II 18.<br />
altzifretxo, altzipretxo (Urt). (Dim. de altzifre). "Chamaecyparissos, altzipretxoa, lur altziprea, belhar txuta,<br />
herrest altziprea" Urt IV 455.<br />
altzikatu. v. altsikatu.<br />
altzin. v. aitzin.<br />
altzinopil. v. aitzinopil.<br />
haltzion-txori. "Ceyx, itsas xoria, haltzion xoria, erregarrantzálea" Urt IV 452.<br />
altzirri. v. altxirri.<br />
altzitu. v. altsitu.<br />
altzitza. "(V-gip), tapón, pedazo de trapo con que se tapaban los tinteros de cuerno" A. Cf. altsi (2).<br />
1 altzo (V, G, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lar, Añ, Dv, H, VocB; -lz- SP, Izt 104r, VocBN). Ref.: VocPir 260; A<br />
(altzo, alzo); Lh (alzo); Lrq; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Izeta BHizt2.<br />
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. Además del gral. al(t)zo, hay altsuan (det.) en Otxolua (115),<br />
Kirikiño y algunos ejs. de Lauaxeta.<br />
1. Regazo, seno que forma la persona al sentarse. "Giron" SP, Dv y H. "Siège qu'une personne fait en<br />
s'asseyant sur une chaise ou sur un tabouret, et en présentant ses deux cuisses et ses génoux en parallèle pour y<br />
recevoir des enfants, etc." VocBN. "Amatxon altzuan bizi da ume ori, dittuan urtiegaz, en el alda de la mamaíta<br />
vive ese niño [...]" Etxba Eib. "Altzuan artu, tomar al alda o sentarle en el regazo (a un niño))" Ib. "Altzuan<br />
egotia gustatzen jakue umiei" Elexp Berg. "Amain altzoan dago aurre" Izeta BHizt2. v. magal.<br />
Birjinak lo egin zuen / Iaun onaren alzoan. EZ Noel 154. Sanson [...] emazte baten altzoan bere plazerera<br />
etzan zenean. Ax 381 (V 250). Bere buria pausatu ziala Iaunaren altzoan. Tt Onsa 60. Arthiki gaitezen haren<br />
[Birjina Mariaren] altzora momentu guziez. He Phil 146 (SP 144 haren alzopean). Eta ze larri-estuturik zeure<br />
biotza, zenkusanean zeure besarte ta altzoan illik zeure Seme bakarra. Añ EL 1 207s. Orduan lenengo gomutea ta<br />
deia da euren Amarena, ta bereala doaz bere altzora. Añ LoraS 182. Alzoan arturik ematen ere ziozkan ogi<br />
biguñ ta okela zatitxoak. VMg 19s. Negarrez ikusi badozu zeubeen umia, altzuan artuta, palagauta, esan<br />
deutsazu [...]. fB Ic I app. 15. Batzubetan dago umia negarrez, beste batzubetan diadarrez; ija nai dau alzuan<br />
edo lepuan egon, ija nai dau batetik bestera ibili. Astar II 201. Erdu, erdu Ama maite onen alzora. Ib. 280.<br />
Neskatilla aek zoraturik / euken gizon au guztizko, / bakotxak izatea gaitik / altzoan; [...]. Zav Fab RIEV 1907,<br />
539. Emen Yesus-en gorpu ila kurutzereanik eretzi eta Birjineari altzora emon eutsen. Añ EL 2 208. Noemik<br />
haurra harturik, ezarri zuen bere altzoan. Dv Ruth 4, 16 (Echn altzoan). Non ama samur eta apatza bere<br />
aingeru, / Biak altzoan beso artean estutzeko? AB AmaE 168. Lan egunez da, gabez lo einda, / Euskera Amaren<br />
altzuan. Ib. 423. Erregerentzat on badire / Phordoin eta khoroa, / Hobeago duk hiretako / Amattoren altzoa!<br />
Elzb Po 200. Eraitsi zienian khürützetik haren khorpitz hila, hartü zian bere alzoan, txükatü zütian haren zauri<br />
izigarriak. Ip Hil 177. Eta guk ere Aita amen ganik, hekien galtzarrean, altzoan eta besoetan, eskuaraz ikhasi<br />
ditugu gure othoitzak. Arb Igand 11. Emeki-emeki haur gaixoei altzoan jarririk eman, edo aitak belaunen artean<br />
xutik, egun guziez artarekin erranaraziz altxatzen dituzte haurrak burrasoek. HU Zez 147.<br />
(s. XX). Altzoan ezne-sopak emoten eukala ittandu eutsan [mutikoari]: [...]. Echta Jos 18. Txomiñek artu eban<br />
Josetxo bere altzoan, da asi zan kopla batzuk abesauten. Ib. 19. Seaskatxoan nai ezpadezu, / Zuretzako det<br />
altzoa. Ag G 76. Asko asi aiz ta ezingo aut altzoan euki, baña bai biotzean. Ib. 77. Berehala amaren altzorat<br />
ihes egin nuen. JE Bur 17. Jagiten da bixi-bixi, altsuan daukozan gauzak lurrera bota ta artzeko asti barik. Kk<br />
Ab I 69. Ama Birjinaren altzoan lo zagon zeru lurren Jainkoa. Barb Sup 165. Hegalñoak azkartzen sendituz<br />
geroztik, / baitoazi xoriak ohantze gozotik, / halaber joan ninduzun amaren altzotik. Ox 144. Erdu ona, nire<br />
altzora, umetxu mattia! Altuna 48. Gixonak, orduban, umia artu ta emaztiaren altzuan ezarri eban. Ib. 94. Nik<br />
Elizara, Ama-Birjinaren oñetara, Amaren alzora ez ote dut ek bezain laster bide? FIr 164. Haur pestuntziak<br />
sekula ez du ikasiko bere amaren altzoan. Zub 50. Amaren altzotik aldegin nai zun. Or Mi 146s. Kendu eutsezan<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1166
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Areitz deunari / Ezkurrak eta orrijak, / Ta ama kutunari bere altzotik / Seme ain maitagarrijak. Enb 48.<br />
Nikodemusek eratsiten dau / Kurtzetik Josu illotza, / Ta bere Ama larrituari / Altzuan ipinten dautsa. Ib. 104. Ta<br />
emakumearen altzotik mutikoa arturik goitiko bere gelara eraman zun. Ol 3 Reg 17, 19 (Ker altzotik). Orok<br />
ezezten daben / Bijotzan malkua / altzo orretan dimintzut: / O, Miren gozua! Laux BBa 110. Neure odolak gudan<br />
gorrituko zaitu / eta nere altzuan atsedengo dozu. Ib. 94. Seme Bakarra an dago / Aitaren altzoan. Or BM 86. Ez<br />
al dugu suma Aita / altzo orren beroan? Ib. 86. Ez liburutik, amên altzoan / gerez ikasiak gera. Or Eus 258.<br />
Amatto baten altzoan goxatu zaizten guziak. Iratz 101. Zato nere altzorat, hupa, Maite, hupa! Ib. 118. Zerutar<br />
aur-loa!, / aurrak aman altzoan / ez bezelakoa. SMitx Aranz 205s. Perutxu aititearen altzoan jarri zan; bestak<br />
aulkietan. Bilbao IpuiB 40. "Jesus" erakutsi zigun lênik amak altzoan. Or Poem 546. Zure altzo beroan / azi<br />
izanen zentzunak, / nora egiñen yadanik Zu gabe? "A tus pechos criados, de ti desposeídos". Gazt MusIx 129 (v.<br />
tbn. 135). Azkue jauna, bere amaren altzo beroan euskera ikasi ebana. BEnb NereA 194. Katua altzora igon<br />
zitzaiola. Osk Kurl 55. Besteak baztartzen zutenean, amandrearen altzoa oi zuan iges-leku. NEtx LBB 37. Segur<br />
gira amaren edo Violenta izebaren altzoan ikasi zukela goizik otoitz egiten. Ardoy SFran 310. Adiarazi<br />
zerautanean odolak bere mintzoa, / berriz gogoratu zitzerautan, o ama, zure altzoa. Xa Odol 80. Erran dautzut,<br />
andrea dabil bulegoan; / ez dezazke eduki umeak altzoan. Ib. 149. Badaki honek [...], nola Filologia,<br />
Gramatikaren altzoan hazia izanik, luzatu gabe abiatu zela bere bidetik, gramatikarenetarik, hori bai, behar<br />
baino gehiago aldendu gabe. MEIG IV 114.<br />
v. tbn. Gç 141. ChantP 104. Etcham 221. Mde HaurB 51. Erkiag Arran 162. Etxde JJ 198. Gand Elorri 145.<br />
JEtchep 105. Arti MaldanB 205. Zait Plat 125. BiblE Lam 2, 12.<br />
(Ref. a la falda de una montaña). Anaia, beha nerekin Mendi haukien ederra: / Sorbaldak hezur badaude<br />
eta burua zoin gora, / Altzoan diren etxetan ezin sartua beldurra. Iratz 50. Lau probintzien erdi ta Aizkorri'ren<br />
altzo, / Arantz orixe degu euskal-kabi goxo. SMitx Aranz 35. Mendi anaiaen gañetik dago / Aizkorri, guzien<br />
buru. / [...]. / Gutxik zekiten aren altzoan / bazala antziña Arantzazu. Ib. 84.<br />
Talan... talan... / Aloñaren maldan, / antziña zaarraren / altzo-altzotikan. / Talan... talan... / Aloñaren maldan.<br />
/ Alan, alan / Matutiak goizan / egun berrira deitzen / du esna gaitezan. SMitx Aranz 11.<br />
Golfo, ensenada. Hiru balea mota baziren: bat, hurbil bizi zena Frantzia-behereak eta Espainia-gainak<br />
egiten duten altzo hortan. Herr 31-3-1955 (ap. DRA).<br />
2. (V, G, B, BN, S (+ -lz-), R-uzt; Lar, Añ, H; -lz- SP, VocBN). Ref.: A (alzo); Iz R 392; Holmer ApuntV. Bolsa<br />
que forma la falda al sentarse o al ser recogida. "Regazo, el enfaldo de la saya, erregazoa, altzoa, magal azitua"<br />
Lar. "Falda de guardapiés o basquiña" Ib. "Enfaldo, magaldatzea, magalak, alzoak jasotzea" Ib. "Falda en<br />
vestidos" Añ. "Panier ou sac que les femmes forment momentanément en soulevant les bords de leurs tabliers,<br />
pour y porter leurs enfants ou autres choses" VocBN. Cf. VocNav s.v. alzo.<br />
Arren bada iguzkitzu frankoki ontasunak, [...]. Hartarakotz bethe zazu hetzaz gure alzoa, / Eske gaudezen<br />
guztia aithorturik frankoa. EZ Man II 108. Presentak eman dituzte / Ama onaren altzoan. EZ Noel 68. Alzoaz eta<br />
baheaz emaitea. Hori erraiten da aseki eta abondoski emaiteagati. O Pr 19. [Iudithek] Holofernes tirant hari,<br />
bere daga propiaz lepoa trenkatu zaukon, eta haren buria bere neskatoaren alzoan Bethuliala eramanik, mundu<br />
oro salbatu zian bere akzioniaz. Tt Arima 77. Emazue eta emanen zaitzue; isuriko zaitzue zuen altzorat neurri<br />
ona, ungi zapatua eta higitzean gaindiz dohana. He Lc 6, 38 (Dv, Ol, IBk, IBe altzora, Ker jantzien altzoan; TB<br />
galzarren neurri ona, Oteiza, Brunet kolkoan). Artu zituzan Jesusek loraak Amaren altzotik, eta bota zituzan<br />
Dominikaren gañera. Ur MarIl 118. [Atso zahar bat] altzoan zituen harri eta lur muilo guziak, bere<br />
madarizionekin batean, nere gainera besagainka egortzen zituena. Elzb PAd 40. Au esanaz ustu zituan altzuan<br />
zituan keixak keixondoan zegoan otxarren batera. Apaol 23. Altzoan iosteko zapi batzuk zituala. Ag AL 68.<br />
Auzoan aurkitzen zena norbeit eri edo beharretan? Bazoakon ikustera ixil, altzoa betherik. JE Bur 67. Abiatzen<br />
gira dafailako pusken biltzen. Amaxok bere taulier beheitituaz altzo, nexkek beren jaka laburrez ohantze,<br />
muthikoñoak bere besoez ustei. JE Ber 32. Zeinuketa onezaz Urkietako mirabe-morroiak pozturik, beren mandar<br />
(altzo) zuriak gora ta bera erabiliz. A Ardi 63. Altzoan dakartzit zorion-aleak. Ldi UO 21. Emazue ta emango<br />
zaitzue. Neurri ona zapatua, astindua ta dariona emango dizuete altzora. Ir YKBiz 135. Aspaldiko urtetan<br />
pillatutako pekatuak apaizaren altzo neurrigabean bana-bana kokatu zitun. Etxde JJ 221.<br />
Cantidad que cabe en un regazo. v. altzokada, altzotara. "Alzo bat espal gana, gironnée de coupeaux" SP (in<br />
m.). "Altzo bat sagar (Hb), un plein tablier de pommes" Lh.<br />
3. Seno; interior. "Gremio de la Iglesia, Eleizaren altzoa, kolkoa" Lar. Agur-hitz eztia da, zeinetaz Iainkoak<br />
bereganatzen baigaitu eta bere ontasunaren alzora hartzen. SP Phil 53 (He 55 bere alzora). Frutu au ekarri<br />
euskula Aita betiko edo Eternuen alzotik. Astar II 276. Doa zarataz: beste Guzmanik iñon ez dala, / Onen<br />
mallara sekula iñor igo etzala, / Leialtadeak bere altzoan goian daukala. AB AmaE 445. Eleixearen semetasuna<br />
sinistean, / Bere mendean umill bizitzen gu gareala, / Bere altzoan Asabak legez ill gaitean. Ib. 469. Elizaldeko<br />
nausiak, barne bat asko salon bezen ederra egin du haitzaren gainean, barnez barne, adar-beso nausiak<br />
elgarretarik berexten diren sarde haren altzoan. HU Zez 117. Euki izan dogulako bere [Eleizearen] altzoan<br />
jaioteko zoriona. Itz Azald 45. Itsasoko zabaltasun aulgarriaren altzoan. Ag Kr 61. Hetsik begiak eta lokhar<br />
hadi Elizaren altzoan! JE Bur 56. Eleizak bere altzoan (regazo) ostera artzeko. J.M. Tolosa EEs 1913, 179.<br />
Eskual-herriko mendi nasaiak! Aberats, garbi, gozoak! / [...] Orduan jasan hatz on ederrik badauka zuen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1167
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altzoak. Ox 29. Ikusi nuan artzai-arrizko txabola: / txoriak kabian lez sarturik barruan, / loak bere altzoan bela<br />
artu niñuan. Jaukol Biozk 95. Izaro ugartea, / Izaro, Izaro! / Laidatik ur-urrian, / luzaro, luzaro, / itxasoen<br />
altzuan / aske ta gozaro. Enb 142. Gaurko egunez, guraso-gelan, / Maitasunaren altzuan... / Mutiko gordin<br />
potolotxu bat / Billoxik agertu zuan. Ib. 153. Altzo sakonetik irasiaz olerkari emaitzak emaro eskaintzen dizkigu.<br />
"Procreando en su seno profundo". Aitzol in Laux BBa IV. Urkiagaren neurtitzak altzotik zintzotasun lurrinkaia<br />
zabaltzen dute. Id. ib. VI. Eta aldendu gurarik jo neban lañora: / gauza oron artetik ametsen altzora. Laux BBa<br />
68. Euzkuak soilik dabiltz altzo zabal orretan. "Tan sólo los vascos cruzan tu dilatado seno". Ib. 138. Irrist egiñik<br />
munean / erreka altzuan ito-egin zan neska liraña. Ib. 74 (40 ur altsuan). Zerraldo orren altsuan esitu dagidan.<br />
"Dentro de ese ataúd". Ib. 62. An dituzu oro arretaz yasorik, ez errazbidez buru aztukor-altzoan, arkatza erne ta<br />
errukigabe erabiliz, idazti-zokondo ta lerro-azpietan piloturik baizik. Markiegi in Ldi IL 10. Argi egidazu, /<br />
izarño dardarti, / gauaren altzoan / otz-ikara beti. Ldi UO 18. Amak sabelean gu suma bezala / suma zagun<br />
Iauna. Ilen garenean, / ark baino barnago altzoan gaitzala. Or BM 134. Jaunaren altzo maitagarrian / ez<br />
daiteke gorrotorik. "En el seno amoroso de Dios". Or Eus 123. Aundizki eta txiker, guziok, / begira zagun<br />
"gerora", / munduko bizitz ezberdiñaren / mallarik ez dan altzora. EA OlBe 99. Utzagun Jaunaren altzo<br />
zabalean auzi orren lleba. Or Poem 528. Jaungoikoak bere altzoan artuko al zun! Etxde AlosT 104. Etxahunia ta<br />
Hegiaphalia! Orra bi izen, bi auzo, bi egoitz Etxahun olerkariaren ixtoriak altzo batean bildurik! Etxde JJ 91.<br />
Nire jo-muga goietan dago, izarren altzo artantxe. Gand Elorri 185. Eiagora ta asperenka dager, maite-labean<br />
murgil. Batean iru dan Jainkoak erretzen du bere altzo uler-eziñean. Onaind in Gazt MusIx 150. Zu berriz,<br />
zurbill, betiko ixill, eriotzaren altzoan. Basarri 39. Naturaren altzo utsean murgilerazi bear izango luke nork<br />
bere burua. Zait Plat 45. Donosti! / Gabaren altzoan azti! NEtx LBB 228. Neu nauk ire itsasoa; / iretzat diat<br />
altzoa; / Nork bultzatzen au? Ib. 269. Oi gure etxe maitea, / orroitzapenez betea, / zorionaren atea! / Zure<br />
altzoan iragana dut / sortzetik orai artea. Xa Odol 83. Ta itzuliko gera lurraren altzora. Azurm HitzB 65.<br />
Jainkoaren altzo zabalean atseden hartu. MIH 264.<br />
v. tbn. Iratz 104.<br />
- ABRAHAMEN ALTZOA (H). Limbo de los justos, seno de Abraham. "Lazaro, eskekua, ill zanian, Abraham<br />
aittajaunak bere altzora artu eban" Etxba Eib. v. ABRAHAMEN GOLKOA (s.v. 1 golko). Abrahamen<br />
kolkoa edo altzua. Astar I (ap. H). Abrahamen altzoa edo magala. Inza Azalp 72. Abrahamen altzo edo magalera<br />
[jetxi zan]. Ib. 73. Eskalea il zan, eta aingeruek Abrahanen altzora eraman zuten. Ol Lc 16, 22 (IBk y Ker<br />
altzora; Lç bulharrera, TB besuetarat, Dv besoetara, Brunet y Oteiza senura, HeH y Leon galtzarrerat, IBe<br />
ondora). An bizi da orain "Abrahanen altzoan" (Lc 16, 22). Or Aitork 215.<br />
- ALTZODUN. "Haldudo, faldudo, altzoduna, magalduna" Lar.<br />
- ALTZO-TXAKUR. Perrito faldero (tbn. fig.). Gogo barik eta premiña andi baga zatoz beraz? Da zer<br />
dakartzu Mendiolako altzo-txakurra? Ag AL 93. Altzo-txakurrak ezagututen ditut nik, euren bizitza guztian<br />
emakumeen eregu billa dabiltzanak. Ib. 93. Udaberriz, gaur lasai dezun sotana ori, andikien altzotxakurrak<br />
larrua bezelaxe, bete-bete-betea, lertzeko zorian izango dezu. A Ardi 94s.<br />
2 altzo (S ap. Lrq), altzu (S ap. A). "Montón de hierbas" A. "Petit tas de genêts" Lrq.<br />
altzoaldi (-lz- B ap. A; Lar, Hb ap. Lh). "Haldada" Lar. "Delantal o regazo lleno de algo" A. v. altzotara,<br />
altzokada.<br />
altzokada (V (+ -lz-), G (+ -lz-)), altzakada (A Apend), altzokara (V-gip). Ref.: A (altzokada, alzoaldi); Iz<br />
ArOñ (áltzo); Elexp Berg. Haldada. "Altzokada sagarra jan dabe lauron artean (V-m), han comido entre los<br />
cuatro un seno lleno de manzanas" A. "Altzakada [...] (V-anan [sic])" A Apend. "Regazo lleno de algo. Altzokara<br />
mailluki topau neban utsan denporan. / Ni joan orduko altzokaria zeukan batuta" Elexp Berg. v. altzotara.<br />
altzokari. Aficionado a sentarse en el regazo. Gure gatuak. [...] xori-ihiztaria zen lehena, bainan ere<br />
phereka-gosea eta altzokaria. Larz GH 1959, 91.<br />
altzoko. 1. "Faldero, perrito de falda, magalekoa, altzokoa" Lar. v. ALTZO-TXAKUR.<br />
2. (Sust.). Alabañan, Paulen soñean egondako zapitxo edo altzokoak eriei ezarrita besterik gabe, gaxoaldi<br />
ta txerrenak aiengandik aldentzen ziran. 'Sudaria et semicinctia'. Ol Act 19, 12 (Ker gerri-oialak).<br />
altzondo (V-m ap. A), altxondo. "[Manzana] agria, verde, tierna y de larga duración" A (s.v. sagar). --Ara<br />
errege sagar ederrak. --Burdintxarik eztaukat, baño bai urtebiak, kanpandojak, altxondoak. Ag G 85.<br />
haltzondo. Aliso. v. haltz. Gaurgero, otsoak igesi bioaz ardien aitzinean [...] eta lilipa altzondoan garatu<br />
bedi. "Narcisso floreat alnus". Ibiñ Virgil 55. Ibaiek sentitu zituten altzondoen erro sakonak. Ib. 72.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1168
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
altzope (-lz- SP (sin trad.) A). "Alzope, regazo, falda" A. v. altzo. Haren illobatxoak edo haurtxoak<br />
bezala sar gaitezin haren alzopean fidanza guziarekin. SP Phil 144 (He 146 alzora). Bere besoetan eta alzopean<br />
iduki zaitzala. Ib. 548. Altzo pean gerizaturik [oilaskoak] / Mentaberri jaunarentzat. 'Au creux protecteur d'un<br />
tablier'. Monho 36. Erraiten ahal beitüt izan zeitala jin / Ene ürkha bülhürra gorderik alzo pin. 'Ayant<br />
caché dans son giron la corde pour me pendre'. Etch 78 (tbn. en Etxde JJ 89). Onela oi ziran orduan Donostia<br />
inguruan nekazari anitz bizi, beren langintzari ziotelako utzi; zorroa alzopean, eta laborea azokean. Izt C 180.<br />
altzoratu. Llevar al regazo. Esnez iñutuz eta iñude antzo altzoratuz. "Quos lacte nutriret et tamquam nutrix<br />
foveret". Or Aitork 404. Noemi, aurra artu ta altzoraturik, iñude izan zitzaion. Ol Ruth 4, 16 (Dv ezarri zuen<br />
bere altzoan, Echn paratu zuen bere altzoan, Ker artu eta bere altzoan ipiñi).<br />
altzotara (L, BN; Hb ap. Lh, Dv, H), altzota (L, S ( + -lz-)), altzotra (BN, R; -lz- VocBN), altzoata (Hb ap. Lh),<br />
alzata (S). Ref.: A (altzokada, alzota); Lh (alzata); Lrq (altzota). Haldada. "Ce que peut porter une femme<br />
dans son tablier" VocBN. "Plein un tablier" Dv. v. altzokada. Mendekoste gereziak, zer gerezi onak! [...]<br />
Mayik altzotara bat eremango zuen etxerat eta Peiok bunetaren bethe. JEtchep 18.<br />
altzotaraka (H). "À pleins tabliers" H. Europatik eta Aziatik airekoek ekarri diozkate [muthillari]<br />
karraskan altzotaraka! SoEg Herr 14-11-1957 (ap. DRA).<br />
1 altzu. "(Sc), veta horizontal de mineral" A.<br />
2 altzu. "Rangua, pieza de hierro en que juega el gorrón o espiga de las máquinas (Darric)" DRA.<br />
altzu. v. 2 altzo.<br />
haltzu (SP (a-), Dv), haltsu (H), haltzatsu (H (+ alz-)). "Altzua, aunaie, saussaie. Altzupea (sin trad.)" SP.<br />
"Aunaie" Dv. "Lieu abondant en aunes" H. v. haltzadi.<br />
haltzueta (Darric (BN, + a-) ap. DRA). Alisal. v. haltzadi, haltzeta.<br />
altzuma. v. altsuma.<br />
altzur. v. aitzur.<br />
1 alu (V-och-m, G, AN-ulz-egüés-olza L, B; Lcc, SP (sin trad.), Deen II 314, Hb ap. Lh, Dv), alo (AN-ilzarb),<br />
allu (Sal), ale (S). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 292; A; Lh (ale); Lrq (alu, ale); Garbiz Lezo 161; Etxba Eib. En<br />
DFrec hay 8 ejs. 1. Vulva. "Coño, miembro", "vergüenzas de mujer" Lcc. "Parties naturelles de la femme" Dv.<br />
"Vagin (triv[ial])" Lh. Según Ondarra (Bon-Ond 141), y salvo errata, hay lu en AN-olza. v. motz II. Ahal<br />
baneza alü bat / har niro nik intresian / holaz berrogei eta hamar luis / behedi behiro ürtian. AstLas 41. Besta<br />
berri Mauleko / Jundane Juhane Lextarreko / Ehün urthez bizi behar dakiala emazte baten aliari belhaiko. Igela<br />
172. [Lapurdin] khono ordez diote alua. Itz hori Gipuzkoan asko sartua da, erdal itz itsusiaren lekuan, guk ere<br />
aluak baditugula erakusten on da gure izkuntza garbi edukitzeko. Ib. 48. Neskatxa garbiak dira / hemendik<br />
desagertu. / Ezta dontzelleziarik, / inundik ere urratu. / Zerren alu-lore gabe, / neskak diraden sortu. Arti<br />
MaldanB 203. Alu pobrian umia, beti arlote (AN-ulz). Inza Eusk 1963-64, 150.<br />
2. (V-m-gip, G, AN, BN-baig). Ref. A; Satr VocP; Etxba Eib; Gte Erd 212. "Epíteto despreciativo de personas,<br />
voz baja y mal sonante. Alu orrek abant, eizu abant, rema, rema tú, miserable" A. "Por un proceso opuesto al<br />
encanallamiento de las palabras, otras pierden su malicia y vienen a ser comunes, como este préstamo de los de<br />
Ondárroa. Ator ona, alu ori" Etxba Eib. "Zital alu hori! (AN-gip)" Gte Erd 212. Cf. fr. con. Jarri etzak ba<br />
jesuiten martxa alu ori kantatzen. Inazio... gure... ABar Goi 31. --Bukatzen utzi nazak. Kosme, i, ni, ta<br />
laugarren... --Zuen antzeko aluen bat. Ib. 57. --Ara or "xantua". --Ez beñepein i bezin alua. Ib. 57. Goiko Jaun<br />
ona, gu zer giñian / kendu zeuzkunian Sabin? / Negar alua baño besterik / etzan geratu Euzkadin. M. Enbeita<br />
"Gure didarrak ez entzuteko" (ap. DRA). Sasikume alua! NEtx LBB 37. Baña ailperrik! Ez nituan zuaitz alu aiek<br />
besterik ikusten. D. Ayerbe Egan 1961, 68. Ganorabako aluak engañatu ezpalu. Osk Kurl 41. Olakorik! --oiu<br />
egin eban Okaran-ek arriturik--. Iturrizain alua bere, lo ete dago ba oraindiño. Erkiag BatB 14. Tentel alua! Ib.<br />
58.<br />
- ALUA JO. "Qui non potest coire culpat naturae mulieris labra, alua ezin io dezakénak alupizarraren atzékia<br />
egiten du" Urt I 468. v. LARRUA JO.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1169<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- ALU-EMAILE. "Aluemaile, partera en San Juan de Luz" Garate 4.ª Cont RIEV 1934, 56.<br />
- ALU-GURA. "Amasio, emazále, maitegúra, emagúra, aluzálea, alugúra" Urt II 14. v. ALU-ZALE.<br />
- ALU-NAHI. Figura en SP, sin trad.<br />
- ALU-PIZAR. Labio de la vulva. "Naturae muliebris labra, alu pizárrak. Qui non potest coire culpat naturae<br />
mulieris labra, alua ezin io dezakénak alupizarraren atzékia egiten du" Urt I 468.<br />
- ALU-ZALE ( SP (sin trad.), Urt II 14). "Amasio" Urt II 14. v. ALU-GURA.<br />
- ALU-ZALETU ( SP, sin trad.).<br />
- ALU-ZELATARI. Figura en SP, sin trad.<br />
2 alu (Dv A). "Actinie, espèce de zoophyte" Dv.<br />
alua. v. aluba.<br />
aluba (det., Arzdi Peces y FauMar 29), alua (det., Arzdi Peces). Raya. "Aluba, alua, es Raia undulata y R.<br />
miraletus, en castellano raya" Arzdi Peces. "Alu, pez llamado raya en castellano, según T. Aranzadi" Garate 12.ª<br />
Cont Eusk 1972, 57. "Aluba. Nombre genérico de los peces selacios (raya, etc.)" Busca Isusi Alimentos 91 (ap.<br />
DRA). Salvo errata, hay tbn aliba en Zubk Ond 235. v. arrainzabal.<br />
alubia (AN-ulz-erro-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R), alobia (AN-araq), aloia (AN-araq). Ref.: Bon-Ond 149;<br />
VocPir 653; Echaide Nav 92; X. Kintana Iker-10, 1997, 151. Alubia. Ondoren bi goxez erori zen izotz bat<br />
kartxiriak talatu baizaizkugun, alubiak eta gaiza tierno guziuak exartu dra; baitare patatak ere daude ostorik<br />
bage. Mdg 127.<br />
- ALUBIA-BERDE (AN-ulz-erro, Ae, Sal), ELUBIA-BERDE (G-nav). Ref.: Echaide Nav 92. Judía verde.<br />
- ALUBIA-LEKA (AN-ulz, Ae), ALUBIA-ZEKALE (Ae). Ref.: Echaide Nav 92. Judía verde.<br />
aluita (AN-gip ap. Garbiz Lezo). (Eufem. de alu). "Voz despreciativa" Garbiz Lezo 160. v. alix, 1 alu (2).<br />
alukeria (-keri V ap. A). "(V...), coito, acto carnal. Se usa, en V, para indicar acciones viles; es voz grosera y<br />
repugnante" A. ('Coito, acto carnal' es evidentemente una invención de Azkue, que no se atiene ahí además a lo<br />
que realmente "se usa"; alukeria se deriva normalmente de 1 alu (2)). Erokeriak eta alukeriak esan zituen<br />
milaka. Arti Ipuin 82.<br />
alulki. "Alülki (S; Hb), confusion, désordre" Lh.<br />
alumet. "Allumette" VocBN, Gèze (-ü-).<br />
aluminio (PMuj), alumini, aluminione. Aluminio. Alumini zuria ta ariña da. Aluminigaz ontzi asko ta<br />
askotarikoak egiten dira. GJaur Kimia 162. Alumini-ordeia (Al 2O 3). Ib. 163. Alumini-Suarratoa. Aluminisuarrato<br />
utsari Kaolin deritxo. Ib. 163. Bere balisa handia sahetsean zuen, ontsa bethea. Aluminionezko baliza<br />
[sic] zilhar kolore bat, berri-berria partitzeko erosia! JEtchep 79. En DFrec hay 9 ejs. de aluminio.<br />
alun (SP). Alumbre. "Aluna, alun. Alun-ura, eau d'alun" SP. --Zer trafiko [egi]ten dute Italiano[ek]? --<br />
Zedasko [...] aluna eta kotoña. "Paños de seda, alumbre y algodón". Volt 185. Hartarakotx har ezazue aloez,<br />
matik eta alun, untza bana eta ungi xeatu direnian, egizue kataplasma arrolze xuringoarekin. Mong 593. Gero<br />
emaiten dira [adanak] pherz batetan aski urekin, gatz poxi bat, eta hur baten heineko alun poxi bat. ECocin 48.<br />
aluntziatu. v. anontziatu.<br />
aluntzio. v. anontzio.<br />
alur. v. alor.<br />
alhurreka (Lar, Hb ap. Lh (alhureka)). "Alhurreca, espuma de la mar, pegada a las cañas y otras matas. Me<br />
suena a palabra bascongada, alhurreka, itsasaparra, itsasbitsa" Lar.<br />
alustegi. "(V-ple), jaral silvestre" A.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1170
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aluxka. "Revoltoso, inquieto. Mutiko aluxka" Asp Gehi.<br />
aluxu. v. aloxo.<br />
alxe. "Granito. An geratu dira txitak alxe yaten. EgutAr 21-6-1959" DRA.<br />
alxon. v. altxoin.<br />
alxumatu. "(BN-lab), se dice de trigos que se hacen flacuchos a causa de su demasiada densidad" A. Cf.<br />
altsumatu.<br />
alzabelar. "Grama (Sal)" A Apend. Cf. altzaibelar.<br />
alzai. v. ahartzain.<br />
alzaidu. v. altzairu.<br />
alzailla. v. ahaltzaile.<br />
halzain. Barquero. Cf. 2 ala. Sarthü zen [galüpan], laxatü zian, eta han zen hagareki hasi zen haren<br />
erabilten, gobernatzen zialarik halzaiñari egiten ikhusi zeron bezala. MaiMarIl 115.<br />
alzapena. v. altxaprima.<br />
alzaprima. v. altxaprima.<br />
alzar. v. haltsar.<br />
alzara. "Alzara bat, una hierba (S)" A Apend.<br />
alzati (Lar, Hb ap. Lh). "Tazmia" Lar. "Dîme" Lh.<br />
alzau. v. azao.<br />
alzeira. v. altzairu.<br />
alzeo. "Alcaicum carmen, alzeo bertsúa, bi oiñetako bertsua" Urt I 477.<br />
halzki. "Pièce d'aune" Dv.<br />
alzon. v. altxon.<br />
halzondo. "Juego de 33 al mus (BN-l [sic])" A Apend.<br />
halztoi (S ap. A; Saug Voc). Alisal. v. haltzadi.<br />
alzurrun (G ap. A; Lar Cor 202). "Y luego el maizatxuriketa, limpiando las mazorcas de las hojas que las<br />
cubren, dejándolas dos solamente para atarlas unas con otras, hasta ocho o diez, y colgarlas al aire en alzurrunes<br />
que son varapalos largos y fuertes" Lar Cor 202. "Varapalo de que se cuelgan mazorcas de maíz" A. v. altzaga.<br />
ama (gral.; Lcc, SP, Mic 7v, Deen I 343, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond<br />
138; VocPir 154; A; Lrq; EI 56; Iz R 283, 393, Ulz, To, ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 42; Elexp<br />
Berg; Gte Erd 14 y 141. 1. Madre. "Amea (G), mère, ama" SP. "Ama umean ero, umea balitz gero! (Sal)" A<br />
(que cita a Dv). "Amea (V-oroz), la madre, aun hablando de personas" Ib. (que cita el ej. de Cap; v. tbn. amia (Vm)).<br />
"Ama diozu barátzean, la madre está en el huerto" Iz R 283.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1171
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay ejemplos de amea, amia... con artículo en Lazarraga,<br />
RS, Capanaga, Betolaza (5), VJ (14), Arzadun (21), Urquizu (30), Acto (42), Añibarro (EL 2 224), K. Enbeita,<br />
Lauaxeta (BBa 78) y en un ej. de Balad. Según EAEL 42 hay ámara en Sal. Cf. A: "No recibe artículo, ni en V,<br />
por lo general, a no ser que designe la madre de pajarillos; por lo cual parece que debiera escribirse con A<br />
mayúscula, pues es nombre propio", y A Morf 448: "No aplicamos el artículo por antonomasia a: [...]; 2.º ni a<br />
nombres circunstancialmente propios: aita, padre, ama madre, errege rey, erregiña reina, amama abuela [...]".<br />
De Ama Sarazina (1028). Arzam 100. Ama semena (1100). Ib. 100. Cum uxore mea que vocatur ama (1203).<br />
Ib. 100. Fijos de ama dota. (1258). Ib. 100.<br />
Ieinkoaren ama zira mundu oroz gainetik. E 107. Amak eztu sofritzeko semen artian gerlarik. Ib. 111.<br />
Gizonak ditu utziten aita eta ama, eta bere emazteari iunktatzen zaio. Lç Ins B 5v. Ama askoren seme askogaz /<br />
bear dau batu urtean. Lazarraga 1196r. Oi ta bertati / ameak leike azeptadu / erreguxeau. Ib. 1198v. Zelangoa<br />
baista amea / alangoa oi da alabea. RS 35. Jainko-semearen ama bedinkatua. EZ Noel 43. Ama haurrari<br />
dithiaren emaiteaz, esnatzen da, ez emaiteaz anzutzen da. Ax 232 (V 156). Bere amen sabeletik ilkitzen<br />
direnetik. Ib. 476 (V 308). Zelan eztozu Paternosterrean eta Ave Marian Iaungoikoagaz eta bere ameagaz berba<br />
egiten? Cap 42. Ama gupidatsuak egitentu haur zakarzuak. O Pr 21. Haurrak gogotik musukatzen du ama. SP<br />
Phil 493. Bere familia kitatzen dik: aita, ama, emaztea, anai, arreba [...]. Gç 155. Jinkoak haur graziaz bethe<br />
diala, bere Semiaren ama egin dianian. Bp II 90. Gaizki arkitzen den seme maite bati am on batek legikon guzia.<br />
Mb IArg II 344. Ai ama txoroak! Cb Eg III 363. Ama ta umea erremedio gabe ilko zirala. Cb Just 22. Jinkoaren<br />
ama billakatzeko menean zela. Mih 29. Jinkuaren semiaren ama izanen zela. CatLan 37. Ama guzietarik<br />
maitagarriena eta samurrena! Brtc 258. Ama batek seme bakoitza galdürik zian. Egiat 237.<br />
(s. XIX). Amaren bularreti dakargun berbeeta ederra. Mg PAb 219. Amatzat eta arartekotzat balia dakigun.<br />
Dh 274. Ondrau ezazuz zeure aita ta ama. fB Ic I 23. Madarikatua bere ama aserratuten dabena. Astar II 87.<br />
Jesukristoren Ama da nire ama. Jesus eta ni gara Ama bat baten semiak. Ur MarIl 68. Semearen lekuan Ama<br />
andi oni gauza guzietarako begiratzen zioten. Lard 535. Mariak itzegin zuen une berean, ama egin zan. Ib. 363.<br />
Biryina behar du ama, dio Isaiak. Hb Egia 47. Aita ezkondu zen gure amarekin, / ama aitarekin, biak elgarrekin.<br />
ChantP 262. Ez da ama baño oberik semeaganako. Ib. 161. Haz-haurrak amañoa amatako hartzen. Elzb Po 219<br />
(cf. amatzako). Aita kastellanua, / emengua ama. Xe 174. Zeinbat ume zurtzek beragan euken ama bat! AB<br />
AmaE 168. Euskaldun amen fedea. Ib. 17. Ama alhargun baten seme bakharra. Jnn SBi 23. Ama bat bazian<br />
hanitz Jinkotiarra. Ip Hil 114. Neure ama zanari entzundakoa da. Ag AL 63.<br />
(s. XX). Bi amak kendu ezkero, Zabaletako guztiak gizonezkoak ziran. Ag G 67. Amar urtetako gelditu zan<br />
amarik gabe. Ib. 6. Aitaren aita-ta-ama, ta amaren aita-ta-ama. Kk Ab I 89. Gizonik ezagutu etzuan ama<br />
arrigarri arrengandik Aingeruak esandako aurra jaiotzean. Inza Azalp 48. Gizonak hunki gabe ama den birjina.<br />
Ox 65. Amen amari, laño-lañoa, egizok hire galdea. Ib. 44. Ama ta aita nun dira, txikito? Muj PAm 76. Badator<br />
kanposantura ama alarguna. Jaukol Biozk 37. [Arrotzaren elea] erabilte-eben / amea itzirik negarrez. Enb 39.<br />
Ama batek bazituen hiru seme. Barb Leg 127. Ama alabaren aurka ta alaba amaren aurka. Ir YKBiz 285. Aurrek<br />
ori maitatzen amaren altzoan / ikasten zuten. Or Eus 250. Paseito bat emoidakezu / ama laban dan artian. Balad<br />
56. Haur gaixoaren ama garrasiaka hasi zen. Zerb Azk 57. Ama samur bat izan zait bethi / hemen edozoin<br />
serora. Lf Murtuts 45. Amiak artu eban semia besuetan. Balad 198. Ama natzaion aldetik bere kezketan bizi<br />
naiz. Etxde JJ 86. Ama xaharra bizirik al duk? Ib. 46. Eman dezagun ama bat aurra erditzean il zala. Or QA<br />
161. Guztia ama zanaren oroipenez betea baitzegon. NEtx Antz 91. Ama galdu diat. JEtchep 111. Oiñazez egoan<br />
ama, alboko miñez. Erkiag BatB 97. Ama guriek ala esaten eban... Gand Elorri 19. Errukarriak izaten dira / ama<br />
bako umezurtzak. BEnb NereA 247. Ama dalako txikitxuentzat / zimintarririk onena. Ib. 194. Birjiña ta ama<br />
batean. Gazt MusIx 135. Izan zaitezte ama on bat zuen haurrentzat. Larz Senper 94. Bederatzi illabetez egon<br />
ziñan amaren sabelean. MAtx Gazt 18. Eufemia Gerediaga Soloeta, nere ama maiteari, biotzez eta eskerronez.<br />
Alzola Atalak 5. Gure aitaren arreba zuan arek ama. Uzt Sas 159. Jakiña dago sortu giñala aita ta<br />
amarengandik. Ib. 119. Hemen dago ama bat bere haurrek hila! Xa Odol 208. Nere ama zenak zionez, maizago<br />
izan ditut nobelak esku artean, eliz edo eskola liburuak baino. MEIG II 86.<br />
(Como vocativo). "Amá, atoz onára" Iz Ulz. "Áma, áma, áma (voc. pers.)" Iz ArOñ. Zaurietan kuradu eta, /<br />
ama, nagozu oera. TAV 3.1.7, 84. Ama-ama, animo, eskatu egijozu pazienzija Jainkuari. Mg PAb 78. Edazu,<br />
Ama maitea, guziz ederra dago, Arr GB 79. Ama, indazüt athorra, mentüraz sekülakua. ChantP 214. Ari naiz,<br />
ama, ari naiz. Zab Gabon 53. Ama, gaur ogi asko biar ditu jarri maian. Bv AsL 38. Semeak dirautsa: Ama, nun<br />
da aita? AB AmaE 378. Othoi, ama, jar zaite zure haurren alde. Zby RIEV 1908, 289. Etzaite, ama, aserratu.<br />
Ag AL 17. Ama, nik zertako det agure zar ori? Moc Damu 7. Ama: Iñesatxuk ontxe be azur da guzti jan dau<br />
kerixia. A BGuzur 119. Nik eztakit, ama, noiz ez nogaz ezkonduko nazan. Echta Jos 170. Josetxo eroan eban<br />
Martiñek etxera negar-baten ama ta ama deadarrez. Ib. 32. Ama, dirua bear degu ba orain ere. Ag G 29. Gau<br />
on, ama! Barb Sup 122. Agur, ama. Gero arte. Alz Ram 38. Aita, Ama! Nora zoazte? Or Mi 142. Ama, ez ezazu<br />
orrelakorik esan! TAg Uzt 120. Goazen, ama; guazen etxe ontatik. ABar Goi 65. Ama; zatoz arin, ama, eulijak<br />
jan egin gura nabe-ta! Otx 160. Ama, berorrek ez dauela nai / neure osasunik etxian. Balad 57. Theresa, ni<br />
izanen naun hire aita eta ama, hire senide eta ahaide. Mde HaurB 56. Ezta txarto esana, ama. Erkiag Arran<br />
111. Ama! ez eizu negar egin! Osk Kurl 179. Ama, noiz dator aita? NEtx LBB 81. Ama, zuretzat ekarri ditut<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1172
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
liliak. Xa Odol 298. Sortu eta lehen solasak / aita! ama! ditu haurrak. Xa EzinB 59.<br />
O Jainkoaren Ama! Ezdakit zer laudorioz altxa zure handitasunak. MarIl 77. Jaungoikuaren ama, erregutu<br />
egizu nigaitik. Ur MarIl 378. Maria santa, Jaungoikoaren ama, erregu zazu gu pekatariokgatik. Arr May 72. O,<br />
Birjina loriusa, Jinkoaren ama, enüzü digno zureganat ene begien altxatzeko. Ip Hil 121.<br />
Eldu eutsan sendo gonatik, ama, ama ta ama txilioka iarduala. Echta Jos 16.<br />
(Seguido de nombre propio). Oso nago mendean / jaungoiko itxuaren, / Ama Venusengandik / jaiotako<br />
aren. Bil 57. Ama Tomasa Andiak. Ag Kr 72. Egieutsela berba bere ama Juana Mariri. Echta Jos 242. Ama<br />
Kataliñek egingo dizka prakak eure batzuekin. Ag G 29. Ama Arroxa ta ama Mañazi batean agertu balekizkida,<br />
nor lenik musukatu? Or QA 46. Zugatzaren urtumea bezela, Ama Joseberen arikoa irten zan Libe. TAg Uzt 315.<br />
Itzulean ama Joakiña ekarri zuten berekin. NEtx LBB 60. Ama Joakiñak estutu zuan bere besoetan. Ib. 49.<br />
(Ama Maria). Birjina Ama Maria bere Jesus Haurrarekin erretaula batean pintatua. Gç 132. Jesusen Ama<br />
Maria. Ub 62. Zure Ama Maria Birjina guziz eztiaz. Dh 78. Bere Ama Maria guziz Santa. Lard 451. Samiñez<br />
beterikako Ama Maria, lagun zakidaz! Ag AL 22. Zeure Ama Maria Dontzella guztiz garbiari. Itz Azald 204.<br />
Ama Mariaren irudi eder bat. Ag Kr 46. Aren Ama Maria Yoserekin ezkontzeko itz-emanik zegoela. Ir YKBiz 18.<br />
Agur, Ama Maria, agur, agur, agur. ArgiDL 167. Ama Maria: bere bidalde luzean lagundu zaiozu. Alz Ram<br />
132s. Txori-soiñurik, Ama Maria, basoak ez duenean... NEtx LBB 339.<br />
v. tbn. Mb IArg I 160. Añ LoraS 121. CatLlo 29. Ur MarIl 80. AB AmaE 382. Ip Hil 8. Ox 49. Enb 79. SMitx<br />
Aranz 125.<br />
Eskekoak deituten deutse, ama Juana. AB AmaE 318.<br />
(Ref. a la Virgen; escrito gralmte. con mayúscula inicial). "Ama Arratekua,Virgen de Arrate. [...] Ama<br />
Arratekuan gona zabalan azpitik ekarrittakuak giñala esaten zeskuen txikittan" Etxba Eib. v. AMA BIRJINA. <br />
Milla laudorioz Ama / saindua ohoratu. EZ Noel 80. Lastima zaite nizaz, Ama guziz beraa ta gozoa. Cb Eg III<br />
295. Biryina saindua, ama amultsua. Lg II 97. Iñork ere eztu izan Ama Santisimak orduan izan zituen baño fede<br />
biziagorik. Gco I 471 (v. tbn. Ama Santisima en Cb Just 38, fB Ic I 76. Apaol 85 y Urruz Zer 63). Phorroska<br />
zaitzu beraz, oi ama guziz ona! Dh 86. Ama guziz garbia, egizu othoitz guretzat. MarIl 41. Imita dezagun gure<br />
ama saindua. Jaur 356. Oi, Birjina Maria! Ama guziz maitea, guziz eztia. Dv LEd 278. Bitarteko jarriyaz /<br />
Arantzazuko Ama. PE 109. Ondarrabiko Ama Guadalupekoaren kondaira. Zab Gabon 83. Liburu onen egilleak<br />
egiten dion eskaintza Andre Maria donzella obengabeko ama Aranzazukoari. Nori obeto ezpada zuri nentzakio<br />
eskañi liburutxo au, o donzella garbi Aranzazuko ama maite Maria? Bv AsL 15. Zere ondoren eraman nazazu,<br />
Ama guziz biguña. Arr May 79. Baña Ama Santisimak gorde du. Apaol 60. Othoi, ama maitea, / Urrikal<br />
zaizkigu. Zby RIEV 1908, 289. Ama Sokorrikoa, othoizten zaitugu. Arb Igand 160. Orduan Antiguako Ama<br />
arranondotarrak olatuen artetik ataraten ibilliko zan. Ag AL 86. Graziaz ta errukizko Ama, gorde ta zaitu<br />
gaitzazu. KIkG 80. Goiz, arrats eta eguerdietan, Ama, goresten zaitugu. ArgiDL 77. Ama Birjinaren alderat<br />
itzulirik: Ororen izenean milesker Ama! Barb Sup 60. Gaurtik, Ama, zuretzat nere bizitza. Jaukol Biozk 43. Ama,<br />
zato gure lagun, / etsaia garhait dezagun. Ox 61. Koroiaz ipinteko Begoñako Ama. Enb 80. Zeruko Ama laztana,<br />
emen naiz! Alz Ram 137. Nik ere hartzen zitut, Ama, ararteko. Etcham 160. Zato, Ama, / Itzultze handiaren<br />
Ama! Iratz 191. Belokeko Amaren hegalpe beroan. Ib. 121. Zer nai diguzu? / Agindu, Ama! / Zure esanerako<br />
gaude! SMitx Aranz 62. Ama Arantzazukoa. Ib. 135. Ai, gure Ama Santa Clara! Lek SClar 103. Dorletako Ama!<br />
NEtx Antz 21. Errosarioko Ama. Ib. 154. Aldareko Amak dezala! Ib. 157. Itziarko Ama laztana. Basarri 30.<br />
Arantzazuko Ama dabela / guzti-guztien zaindari. BEnb NereA 39.<br />
(Ref. a Eva). Araitziña hobiratu uen gure ama Eba. EZ Man I 44. Eba gure lehenbiziko ama hari. ES 175.<br />
Eba gure lehenbiziko amak. CatLan 32. Esan eutsan Eba, guztion amari. fB Ic II 174. Zelan jazoten dan onekaz<br />
gure lenengo ama Ebagaz jazo zana. Astar II 152. Guzion lenbiziko ama Ebaren utsegiteak. Gco I 462. Gure<br />
Aita Adan eta Ama Ebaren ganik sortzez ekartzen dugun bekatu bat. CatLuz 22.<br />
(Fig.). "Ama illetik ume bizixa, el tiro de escopeta" Iz ArOñ. v. tbn. infra (2). Eleiza gure ama da, ta<br />
orregatik egin behar degu, ark esaten diguna. Ub 182. Gure ama Gipuzkoa leialak. Izt C 203. Izan zaite<br />
alabatua, Jauna, lurra gure amagatik. Bv AsL 400 (v. AMA LUR). Errumako Eliza beste Eliza güzien ama eta<br />
Gehiena baita. CatS 33. Euskara degulako oraindikan ama. AB AmaE 287. Aramaiok ondo zaiñduko / dau<br />
Euskera Ama atsua. Ib. 425. Maria Birjina gure ama da. Ip Hil 172. Geure ama Euskal-erriaren izkerea. A<br />
BeinB 35. Ama Birjina Maitea, / Zeruetako Athea, / Parabisuko Lorea, / Zu zare Ama gurea! Barb Sup 52.<br />
Erijotza luaren ama da, ezta? Altuna 25. Gora Euzkadi, geure ama! Enb 63. Zein ederra dan barealdijan /<br />
Itxaso zabal bardin-bagia, / Beren sendijaz jolasten alai / Dabillanian uren amia. Ib. 49. Baju-bajutik galdetu<br />
niyon: / Ama Euskera al zera? Tx B II 168 (tbn. ama euskera en Altuna 5, Jaukol Biozk 70, AB AmaE 113, Enb<br />
50, Ldi IL 51, Or Eus 196 y BEnb NereA 247; euskera ama en AB AmaE 11). Bai, Eskual-herri maitea / Herri<br />
guzien ama da. Etcham 46. Belarren eta zugatzen ama. "Mater". Or Aitork 419. Euskaldunaren ama euskera da.<br />
BEnb NereA 87. Erri bat daukat, bere ama naz. Ib. 247. Tetis, Nereuren alaba, ibaien ama ta Itxasoren emazte.<br />
Ibiñ Virgil 44. Ama Euskal Herriaz naiz nahigabetua. Xa Odol 207 (v. tbn. Ama Euskalerria en Or SCruz 143,<br />
Ama Euzkadi en Enb 34, Euzkadi Ama en Enb 64 y Laux BBa 142).<br />
(Ref. a la Iglesia; postpuesto o antepuesto a Eliza). "Cabeza de la Iglesia, Eleiz Ama Santaren Burua, lene,<br />
lenena" Lar. (La construcción Eliza Ama, escrito Elizama en algunos casos, es de uso general en catecismos y<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1173
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
textos similares; Ama Eliza es menos frecuente). Non eztuen heure ama / Eliza ezaguturen. Ez Eliç 106. Elexa<br />
ama santearen sakramentuak. Bet 12. Jangoikoak ala agertu baitio Eliza Ama Sanduari. Añ CatAN 16. Eliz<br />
Ama Santak. AA I 438. Ze eskabide gozua [...] ifini deuskun ezpanetan geure Ama Elexiak. Astar II 278. Eleisa<br />
Ama santa Erromakua da Jesusen esposa [maitea]. JJMg BasEsc 40. Ama Eliza santeak agintzen daben bezala.<br />
Izt C 238. Eleiza Ama Santeak gura daben legez. Itz Azald 162. Eliza-Ama Saindua, Jesusen fedea, makila<br />
horien beharretan izan ditezke. Barb Sup 166.<br />
v. tbn. (Sólo para Ama Eliza): Cap 12. Bp II 135. VJ 4. Arz 24. Iraz 14. Itz Azald 54. KIkV 9. KIkG 6. Inza Azalp<br />
154.<br />
(Ref. a la lengua madre). "(Lengua) matriz, de quien se derivan otras, amizkuntza, burizkuntza" Lar. Izkera<br />
zarren artean, guzien lenen, aurreneko Ama, ta asiera bezala Hebreoa beti kontatzen da. Cb EBO 7. Nortzuk<br />
ondatu dute, nork-bere izkera maitatu ta landu bearrez? Bada, gaztelerak, ingelerak, prantzerak, eta abarrek; ta<br />
ori euskera baño arloteagoak ziran garaiean; ta ori beren artekorik geienak latiña ama zutelarik! Ldi IL 138.<br />
(Ref. a árboles y plantas). Beste [zuaitz] batzuei errotik sortzen zaizkie ernemiñak oian bat iduri, alatsu<br />
gerezi-ondo eta zumar-ondoei; baita Parnasuko ereiñotza ere, muskiltxo denean, amaren itzalpean azi doa. Ibiñ<br />
Virgil 82. Baso landare zenbait zai egon oi dira norbaitek adarrak lurrera noiz makurtuko, oiek ere ama bizi den<br />
lur beretik bizi ditezen. Ib. 83. Orain berriz, amaren abar ostotsuen itzalpean itota dago eta aziko balitz ere<br />
igaliak ekarteko indarrik eluke izango eta ekarriko balitu ere, bertan erreko lirake. Ib. 83. Euskal-erriko piñu<br />
insignis guztien ama ta amona. Munita 77.<br />
(Como primer miembro de comp.). Adiarazi zuen bere amabotza, erraiten zuelarik yende oste handi hari<br />
haren bi haur gaixoak, aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela. (Interpr?). Elsb Fram 94. Osagillezkoan,<br />
Galenok be, berak eutsonez, ez omen ekian berak adin bat, zorabioetan eta ama-gaitzetan. Or Tormes 15. Amamaitasunak<br />
eragindako konseju batzuk. Bilbao IpuiB 262. Zelan estali al izan zitun / Ana deunaren ama-erraiak<br />
/ errugabeko zure soin orren / printza zurien zidar-dirdaiak? Gand Elorri 135. Emakume askok biotzaren<br />
sakonean izan oi daben ama-griñea, amatasun-lera sakona, emaro, baratze baratze azkortuten asia dauka<br />
andratxu onek bere erraietan. Erkiag BatB 131. Neskatxak txikitatik, bera jabetu gabe, ama-egarria dakar, amasena...<br />
MAtx Gazt 29. Egizko emakume bat ez da zorioneko bere ama-sentimentu guziak ase arte. Ib. 27.<br />
(Como segundo miembro de comp.). v. HIRI-AMA, KAKAO-AMA, PERLA-AMA, ZEPO-AMA. <br />
Bihotzez beha nago itsaso-amari. Iratz 111. Ez ote litake Urma hori ur ama eta gure erreka handien hastapena<br />
edo hobeki iturburua. Zerb Azk 49. Erruki, ene Yainkoa, erruki! ene aberri amari zerbait ekarki bazatoz tximista<br />
itzaletan! "Tierra nutricia". Zait Sof 147. Gau amak lurra maindire beltzez izkutatzen digunean. NEtx LBB 196.<br />
Itxas amak lurra oeratu nai du. Ib. 351. Gau-ama lore-egoak biltzen ari da. Ib. 260.<br />
(Empleado en expresiones con diversos significados). "Olanik! Eztago ama etsean, ¡así! no conseguirás lo que<br />
te propones (V-ger)" A Morf 543. "Elea bere amarekin kontatu dit, me ha contado cien mil cosas (AN-gip)" A<br />
EY III 272. "Ama yosten ari da ta pasa beste kaletik, la madre está cosiendo y pasa por la otra calle (G). Se dice<br />
para despachar al molesto interpelante" Ib. 314. "Amak emango dik zopa legorra, ¡cómo no, morena! (G-azp)"<br />
Ib. 315. "Amari esaiok, vete al cuerno (V-ple-m)" Ib. 270. "Amak esan zidak iri esateko, ¡estás fresco! (G)" Ib.<br />
292. "Amari eidxok! insulto de bajo calibre" Ort Voc.<br />
(Empleado en interj.). Illunabarrean asi ziran marruaz ojuka: Ai ama! ai aita! Bil 172. Ai ama! ai ama! ai<br />
ama! Zer da ori! ai! ai! ai! Alz STFer 133. Ai ama, ori da arrigarrizko gogortasuna! Nik ezin neike ori egin.<br />
Echta Jos 150. Ai ama! biotza lertu bear zait! Ag G 272. Yainkoaren Ama! Or Mi 19. Ai, ei, ama! Gezur eder bat<br />
nola pentsa? Lf Murtuts 10.<br />
Zure aitzinean etzen / izan amen semerik / zu baino famatuago / eta handiagorik. EZ Noel 161. Uste al zuten<br />
aman semerik / bestetan iñun etzeula? EusJok II 61. Españiyan ez al da / aman semerikan? Lexo Auspoa 79-80-<br />
81, 242. Amaika amaren seme sartu da / itsasuaren azpiyan! Tx B II 48. Beste ogei bat urtian / zenbait amaren<br />
seme onradu / Cuban sartu zan lurpian. Ib. 84. Danak amaren semiak dira, / txit arraunlari azkarrak. Auspoa<br />
63-64, 107. Leku danetan dira / aman seme azkarrak. Ib. 122. Amaika amaren seme on askok / an izango dau<br />
ostatu. SMitx Aranz 116.<br />
2. Madre, causa, origen; fuente. Gaba gogaiaren ama. RS 395. Agur Erregina, miserikordiaren ama,<br />
bizitzea, eztitasuna eta gure esperanza. Mat 5 (v. tbn. miserikordiaren ama en Arg DevB 21, Bp I 150, Gco I<br />
467, CatB 12 y CatLuz 4). Grazia dibinoaren ama. Gç 147. Alfertasuna da ergelkerien ama. Ax 39 (V 24).<br />
Baina amoinak du indar, eta bertute hori, kausaren aldetik, amoinaren ama, da miserikordia, eta<br />
miserikordiaren ama, da karitatia. Tt Arima 113. Bizio guztien ama. ES 183. Esperanza ta konsolazio guziaren<br />
ama. Cb Eg II 98. Amodio puruaren Ama! Mih 49. Grazia dibinoaren ama. Brtc 72. Oker oen guztien iturburua,<br />
oen ama. AA III 630. Auzien ama deitzen dio S. Buenabenturak [edanerako makurtasunari]. AA III 378.<br />
Naasteko dantzia, zeindan luxurijaren ama. fB Olg 145. Ta zelan eurak dirian pekatu guztien sustraijak, edo<br />
amaak. fB Ic II 271. Eragotzita dago gurarija, pekatu guztien ama dalako. Ib. 267. Amodio ederraren ama.<br />
MarIl XXIII. Lana da birtute guztien ama. It Dial 27 (Dv, Ip ama; Ur sustraja). Peskiza eta gozakari guzien Ama.<br />
Dv LEd 176. Birtute guztien ama. Aran SIgn 111. Betor iluna laster, / Ama loarena. Azc PB 335. Alangoxea da<br />
iretargie: aurretik argie, atzeti gabaren Ama. A BGuzur 156. Iges egizu ekandu txar guztien ama dan<br />
nagitasunetik. Itz Azald 203. Nagikeria oitura, ekandu txar askoren ama da-ta. Eguzk GizAuz 107.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1174
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Bidegabekeriaren ama da agintarien ahala. Zait Plat 18. Gainerakoen ama eta iturburu omen dira. MIH 81.<br />
Eskual-herria da egundainotik, eta agian bethi izanen ere pilotaren Ama. Zby RIEV 1908, 89.<br />
3. (V, AN-5vill, L-ain, BN-ad-baig, Ae, S). Ref.: A (amea); Lrq; EI 57; Iz ArOñ, UrrAnz (amia); Etxba Eib<br />
(amak, amia); Elexp Berg. (Ref. a animales, aves e insectos). "Amea (V), madre de pájaros, animales" A.<br />
"Femelle des animaux qui allaite" Lrq. "Txaal onen ámia" Iz ArOñ. "Amia, la madre (hablando de irracionales).<br />
Ámiak, los padres (hablando de pájaros)" Iz UrrAnz. "Amak, plural de ama, que se dice de las aves y en general<br />
de los animales que se asocian para la crianza de los pequeños. Sarrittan bazabiz abixara, amak gorrotau umiak<br />
eta bertan bera lagatzen dittue" Etxba Eib. "Amia, se dice de los progenitores en los animales cuando están<br />
criando. Amiak igartzen badetsa abixia topau detsazula, lagako dittu arrautzok bertan bera" Ib. "Amia, la<br />
madre, tratándose de animales. Txaltxo ori bere amian billa dabill, gosiak dago ta. Amiai segika dabill billotxa.<br />
[...] Inoiz, ironiaz honako esaldia esan ohi da pertsonei buruz: eztakitt zeintzuk dien okerrauak, umiak ala amiak"<br />
Elexp Berg.<br />
Mandoa nor duk aita? Bortuko behorrik ederrena ama. O Pr 311. [Animaliak] bere ameen ondotik baitoazi.<br />
Ax 24 (V 14). Txitxak eztü zaldiren lotsarik, bena miroaren edo esparberaren hegaltan laster doa amaren<br />
hegalpetara. Egiat 223. Ala bata nola bestea arboletan arkitzen dira, zeren beren amak arbolen ostoetan<br />
ezartzen dituzte bere arraultzak. It Dial 20 (Ur amaak, Dv, Ip amek). Bost edo sei zerrikume beren amarekin. Izt<br />
C 170. Arkume yoria, / iduriz guri guria / despedituko dut fite, / gerrenean izan gabe; / ez bakharrik hura, baiña<br />
/ errapea demon ama. Gy 240. Abade baten mandoa / Bere hidalgiaz hazia kaskoa / Bere ama behorraz baizen<br />
etzen mintzo. Ib. 139. --Arkituko dituzute lotuta asto-eme eta asto-kume iñor oraindik igo etzaiona. [...] Jesus<br />
aurrena amari, eta gero humeari igo zitzaion. Lard 429. Txoritxoen ama mokadarekin kabiaren ertzera etorri<br />
zan. Arr GB 60. --Zer txori daude kaiol'ortan? --Karnabak beren kabiyekin. Ara, sagarraren adarraren<br />
makillaren punttaren punttan ama, eta umiak ojuka. Sor Bar 16. Gaurko eguneko emakumiak baratza berekin<br />
eramaten dute buru-tontorrian beren tipula, piper, baratzuri, udare arbol kabiyekin, ama, ume ta guzti. Ib. 109.<br />
Eztituz bildurtuten / geiago lukiak / ama barik dagozan / oilasko txikiak. Azc PB 134. Xitoek amarekin ikasten<br />
kabazkan. Ox 188. Ixi, txori, ama, / ez egin negarrik: / euk baño obeto kumeok / euko yuadaz nik. Enb 56. Txorienda<br />
gustijak, / euren ameak lez / abesti berezijak / abestuten dabez. Ib. 65. Buru-ukaldika erasoko dio zekorrak<br />
amari. TAg Uzt 25. Zomorro orren ama mitxirrika uztaillean jaiotzen da. Munita 93. Txarri-kumeon ama.<br />
Bilbao IpuiB 128. Txorikumeak amari galde egiten zioten. NEtx LBB 130.<br />
v. tbn. Jaukol Biozk 65.<br />
(Como segundo miembro de comp.). "Aixal-amia, zorra madre" Iz ArOñ. v. astama, BEHOR-AMA, LEHOI-<br />
AMA, txerrama, ZALDI-AMA, zerrama, etc. Dijoa ixillik atera aunz amaren soñuaz. VMg 94. Geldi geldi<br />
atera / auntz amaren soñuaz / dator. Zav Fab RIEV 1909, 33. Sagu-amak derro hemen: [...]. Gy 220. Txori<br />
amak aien miñez zumeldian ari zun nigar-txintari erne negokion. Or Mi 112. Auntz-amak antxumeekin. Ib. 42.<br />
Kaietek, ttutta-beltxa / harturik eskura, / Hartz-ama botatu du / lau zangoez gora. Etcham 232. Fortunato katuama<br />
igurtzika. NEtx Antz 141. Auntz-ama eta bere kumetxuen ipuiña azalduko deutsuet. Bilbao IpuiB 261.<br />
4. (Tratamiento dado a ciertas religiosas). Madre. v. AMA-NAGUSI. Ama Santa Teresak bere Bizitzako<br />
Liburuan kontatzen duen Gaztelako nekazaria. Cb Eg III 349. Gure Aita San Ignazio, San Franzisko Xabier, San<br />
Felipe Neri ta Ama Santa Teresarekin egun batean ditxa paregabeaz kanonizatu izan zan. Ib. 339. Ene Ama<br />
Santa Teresari ta ene Aita San Juan Kurutzekuari beste ainbeste jazo jakuen. fB Ic II 233. Ama ona, urrikal<br />
hakigu eta erran ezoten ezkaitzatela bidal herrietarat gu geroni. Prop 1903, 103. Ama ona, eman darozkinat<br />
Bugandako berriak. Ib. 104. Ama Loiola, Lekaime zintzo, / Zeanuriko alaba, / Gaztetxutatik bere biotza /<br />
Jaunari opaldua da. Enb 150s. Biotz garbiak atsegin yakoz / Gure Andoni Deunari, / Ta ama Loiolak<br />
txikitxutatik / Dauko biotz garbi ori. Ib. 151. Teresa Ama lurrean ez ezagutu ta ez ikusi arren, aringarri zaio<br />
bere jaiera aren jarraileen artean esku-aldatzea. Gazt MusIx 60. Teresa Amarekin batera, karmeldar Lagundia<br />
berriztatu nai zun. Onaind in Gazt MusIx 146. Ama Sorazu zumaiarraren bizitza. MEIG III 60.<br />
5. "(S), madre, heces de líquidos" A.<br />
6. "(S; Foix), anse d'agrafe: le crochet se dit kloxet arra" Lh.<br />
7. Ama, persona principal. Sorgiñen amak, ala agindu ta, / ezkilla jotzen Katalin. Or Eus 343. Sorgin guzien<br />
amari. Ib. 335. [Mari] sorgin guzien Ama da. SMitx Aranz 19. Katalin sorgin ote-dabilen / Sorgin-amarekin<br />
zaldiz. Or Eus 344.<br />
- AMA-AHIZPA. (Pl.). Madre y hermana(s). Il baten ganeko ama-aizteen negarrak, ta erostarienak. Zav Fab<br />
RIEV 1909, 32.<br />
- AMA-ALABA (G-azp, AN-gip, BN-arb ap. Gte Erd; Aq 248). (Pl.). Madre e hija(s). "Amaalabak etorri ziren<br />
(G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 109. Oriek ziran am-alaben izenak. Mb IArg I 133. Aita semiak edanda<br />
dagoz / Ama alabak jokuan. Canc. pop. in Mg PAb 61. Barkoxen badira / Bi ama alhaba; / Algarri segretien<br />
khuntatzen ardüra. Etch 404. Maria Vado-rena eta Luisa Velazquez b[eneragarriak] ama-alaba itxura oneko, ta<br />
bere ongilleai konsejatu ziela [...]. Aran SIgn 56. Ordu artan sartu ziran ere Etxeberriko ama-alabak. Zab<br />
Gabon 40. Bertso berriyak, ama-alaba batzuei jarriyak. Moc Damu 26. Aurreragoko egunean egin eben amaalabak<br />
autorketa on bat Amandogaz. Ag AL 109. Ama-alabak txerriei jaten ematen. Urruz Urz 26. --Zein geran?<br />
Ez al du ikusten? Ama alabak. Iraola 136. Behin batez, herri batean, ama-alaba batzu bizi ziren elgarrekin, eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1175
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
sorgin fama bazuten biek. Barb Leg 141. Litro erdi bat patar biaute / ama-alaben artian. Tx B II 157. Amaalabak<br />
bakarrik bizi, / mantenu ona mayian, / esposatzeko egon banintzan / ipiñi nazu gayian. Ib. 157. Amaalaben<br />
lelo au dute gogorarazi. Or Eus 56. Berdiñak zerate ama-alabak. ABar Goi 42. Bixentaren etxean exeri<br />
aldi bat egiñ ondorean, amaalabak azkenengo trenean bere errira joan ziran. JAIraz Bizia 119. Marrumaz<br />
agertzen dire ama-alabak. Larz Senper 132. Ama-alabak, alkarri begira gelditu ziran. NEtx LBB 26.<br />
v. tbn. Etxde JJ 128. Erkiag Arran 74.<br />
Ama-alaba, kardantxillo eder kantaria miruak ilten ikusiak. Zav Fab RIEV 1907, 94. Ain tzan ederra luma<br />
nabarrez / ta ori-gorri guztikoz / ze ama alabak ao zabalez / ari begira dagokoz. Ib. 94.<br />
- AMA HANDI (L ap. A; Dv). "Abuela" A. Cf. AITA HANDI.<br />
- AMA AND(E)RE. v. amandre.<br />
- AMA-ARREBA. (Pl.; los ejs. formalmente en singular parecen deberse a hipercorreción morfológica; cf.<br />
eutsen en el 2.º ej. de Echeita). Madre y hermana(s). Alper izan zirean ama-arrebaren alegiñak Bilbo-rako<br />
burubidea aldatu eragitteko [Txotxo-arro-ri]: iraugarren egunean joan zan Bilbo-ra bere itxas-ontziari<br />
itxarotera. Ama-arrebak negar asko egieben agur egin eutsenean. Echta Jos 235s. Ama-arrebari esaten eutsen.<br />
Ib. 229s. Orain zuk ikusi bearko dezu zerbait jakin ote leiken eta jakiten dezun ori amaarrebari esatekoa ote dan.<br />
JAIraz Bizia 94.<br />
Madalenen berbok zaletasun-garrak eragiñak baldin ba ziran ere, goiz itzaleko ordu samiñetan seme-amaarreben<br />
biotzetan zeruetako mana bezin beratz [...] izan ziran. Erkiag Arran 159.<br />
- AMA-HAUR. (Pl.). Madre e hijo(s). Beste gizon bat bizirik utzi; / zedin ama-aurren laguntza. Or Eus 208.<br />
- AMA BERRI. a) Mujer recién parida. "Ama-berri, puérpera. (Aún no repuesta del alumbramiento, sin reanudar<br />
la vida normal). Alako emakume oraindik ama-berri dago" Gketx Loiola. Andre batek ama berri bati: Zein<br />
itsusi den zure haurra! Mde Pr 67.<br />
b) Amaberriren semea eskeñidazu; Ixraelenean amaberriren semeak oro, gizakume ta abelkume orobat, nereak<br />
ditut. Ol Ex 13, 2 (Dv amaren sabela lehenbizikorik idekiko dute guziak).<br />
- AMA BESOETAKO (V, G; Aq 158). Ref.: A (amaatxi); Etxba Eib. Madrina. "Neure ama-besuetakua,<br />
Aramaixotikua" Etxba Eib. Cf. AITA BESOETAKO. v. amabitxi. Etxe bautismua emoteko seinari, ez da<br />
biar, ez aita besuetakorik, ez ama besuetakorik. fB Ic III 41. Zetara emoten jakozan batiuan kristinaubari Aita ta<br />
Ama besuetako deritxuenak. Ib. 74. Useetan da gizonezko bat ta emakume bat emotia seinari, batiatuten danian<br />
Jaolatzat edo Aita ta Ama besuetakotzat. Ib. 75. San Dionisiok esaten dau leenagoko denporetan Aita ta Ama<br />
besuetakok berbaz aginduten ebeela, euren besuetako seinari kuidado egitia. Ib. 77.<br />
- AMA BIRJINA (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, S; Urt II 495, Izt 155, Dv; ama berjina Urt I 533). Ref.: Bon-<br />
Ond 151; Lrq /ama-Birz#iná/; Etxba Eib; Elexp Berg. Nombre que se da la Virgen y a sus imágenes. "La Virgen,<br />
madre de Dios. Arrateko Ama Birjiñia eta Itziarkua esaten dabe aiztak dirala" Etxba Eib.<br />
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Más empleado entre escritores peninsulares, ya que entre los<br />
continentales alterna con Andredena Maria (q.v.). Falta, por ej., en Leiçarraga y hay muy pocos ejs. de Axular y<br />
Pouvreau. v. ANDRE MARIA, BIRJINA AMA.<br />
Ama birjen gloriosa. E 93. Nola jaio zea Ama Birjinaren ganik? Ber Doc 106r. Eta othoitz hunekin batean,<br />
Ama Birjinaren, kastitatearen patroin bezala ararteko ibentzea. Ax 365 (V 241). Ze oraziño esaten deutsazu<br />
Ama Birjina Santisimeari? Cap 40. Ama Birjinak maitatzen du bere haurra. Gç 75. Zer uste düzü dela Ama<br />
Birjina? Bp I 122. Ama Birjinaren senhar bezala. Ib. 33. Ama Birjina nola bizi zen? Bp II 36. Izan zela Ama<br />
Birjinaren elloba zeren S. Tiagoren ama izan ze Ama Birjinaren lengusia. SermAN 3v. Jaio zala Ama Birjinaren<br />
ganik. El 11. Ama Birjinien letañiagaz. Urqz 1. Ama Biryinaren alderako debozionezko pratika hauk. He Gudu<br />
143. Ama Birjinaren beste Eliz batean. Mb IArg I 197. Ama Birjiña gana biurtu nai det. Cb Eg II 116. Ama<br />
Birjiña Maria, Ama graziazkoa, Ama miserikordiazkoa [...]. Cb Eg III 313. Ama Birjiñaren ta Santuen Ermitak<br />
garbitzen, apaiñtzen ta argia ipintzen ibilli oizan. Ib. 336. Ama Birjiña bitarteko zuela. Cb Just 39. Azkoitiko<br />
Miserikordiako Ama Birjiña Soledadekoari. GavS 3. Ta etxola onetan jaio zan Jesus Ama Birjiñagandik. Ub 62.<br />
Ama Birjiñen entrañetan. CatUt 46 (CatCeg 32 Birjina Santisimaren entraña garbietan). Ama Birjinaren<br />
alabanzetán Ave Maria. LE Prog 100.<br />
(s. XIX). Arkanjelu bat / Ama Birjinaren / Salutatzerat / Zerutik jautsi zen. Monho 92. Zoaz Ama Birjiñaren<br />
Imajiña baten aurrera. Mg CC 181. Abe Marija bat Ama Birjiniari errezetia. Mg CO 291. Esazu gaur ama<br />
Birjiñaren Letania. Añ EL 1 27. Zein dire Ama Birjiñari otoitz egiteko oraziorik onenak? Añ CatAN 32. Aingeru<br />
San Gabriel nor zan? Nork bidaldu zuen Ama Birjiña Santisimagana? Gco I 456. Uste det gordeko nauala<br />
Jaunak edo Ama Birjiñak bekatutik. AA II 11s. Kendurik zure gelatik Ama Birjiñaren antz ta imajiñak. AA III<br />
626. Ama Birjina maitia bitaarteko dala. fB Ic I 36. Baña oneek guztijok eztira Kristo asko, Ama Birjina asko<br />
edo santu asko, bat bakarrik baño. Esaterako Ama Birjina Aranzazukua berbera da zein Begoñakua edo<br />
Arratekua. Astar II 48s. Ama Birjiniaren irudi eta eskapularijua. Ib. 36s. Gizon dan partez dauko Ama, zein dan<br />
Ama Birjinia, eta eztauko Aitarik. CatLlo 23. Nola izan zen konzebitua eta sortu zen Ama Birjinaren ganik?<br />
CatB 29. Zer othoitz egiten diozu prinzipalki Ama Birjinari? CatLuz 16. Ama Birjiñagandik / dator guregana, /<br />
Trinidade Santuko / bigarren persona. Echag 156. Ama Birjina ohorezki ezarria dagon aldare xumearen<br />
oinetan. MarIl 17. Aingeruen, Sainduen, Ama Birjinaren, Jesu Kristoren, Jainkoaren beraren konpeiniak. Jaur<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1176
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
117. Ama Birjina Maria, / Beste ororen floria, / Gügatik othoitze egizü / Jesüsi plazer badüzü. UskLiB 220. Ama<br />
Birjina din ikhusi broketaren xilotik, / Arren zeña dezagün Jinkuaren odoletik. Etch 360. Ama Birjina maitea, /<br />
zato gure laguntzera. Bordel 35. Ama Birjiña-Kandel-egunean. Izt C 53. Aingeru San Gabrielek Ama Birjiñeari<br />
agur egitera etorri zanean. CatBus 21. Ama Birjina-gana bihurtzen naiz. Dv LEd 208. Biharamunean eskolako<br />
nausia othoizten du Itsasoko Ama Birjinaren elizarat lagunt dezan. Laph 71. Nor da Ama Birjina Maria? CatAe<br />
38 (CatSal 39 Ama Birjina). Mertxede eskatako Ama Berjinari. CatR 39. Ama Birjiñari eskaiñitako San<br />
Benitoren alabak iduki zuten etxe santu utzitako bat. Bv AsL 151. Bere pekatua konfesatzera Ama Birjiñaren<br />
eliza batera joan zan. Arr May 89. Ama Birjiñaren Sortze edo konzepzio txit garbiaren eguna. Ib. 167. Ama<br />
Birjiña ta San Ignazioren onrarako eta animen on eta salbamenerako. Aran SIgn II. Ama Birjiña Karmengoak<br />
gorde dezala nere biotzeko semea. Apaol 50. Mikaelak Ama Birjiña bat zirudian eta Anjelek aingeru San<br />
Gabriel. Ib. 121. Tolosa baño beraxiago omen dago Ama Birjiña Erremediokoaren ermita. Sor Bar 43. Bere<br />
eskutik arren iruki / gaitzala Ama Birjiñak. Xe 344. Biba Ama Birjiña / Arantzazukua. PE 126. Zelebratu<br />
genduben / Ama Birjiñ eguna. Ud 75. Altaran Ama Birjiña, / Zeru lurren Erregiña. AB AmaE 373. Giristino<br />
egiazkoak izanen du soinean, gau eta egun, Ama Birjinak guziz maite duen ordre zenbeiten arropa edo abitua.<br />
Jnn SBi 51. Lurdeko Ama-Birjiña. Arb Igand 9. Jaundone Jakoberi agertu zela Ama Birjina Saragozen, pilar<br />
baten gañen. Ip Hil 3. Ama Birjinaren hilabetian. Ib. 49. Oi zü Ama Birjina, / Zaode gur' artekari. UNLilia 20.<br />
Min izigarri batetarik Lurdeko Ama Birjinak sendatua. HU Aurp 181. Agur, Ama Birjina / Betharramekoa /<br />
Zeruko Erregina / Eta lurrekoa. Zby RIEV 1908, 294.<br />
(s. XX). Biar Amaberjina kandelerazko eguna. Mdg 135. Ama Birjiñaren egunian. Iraola 56. Ama Birjiñak<br />
lagun dizaidala, tranze onetan ondo atera nediñ! Ill Pill 20. Jaungoikoaren egite arrigarriz Ama Birjiña<br />
garbiagandik jaio zan. KIkV 27. Arantzazuko Ama Birjiña. KIkG 42. Ama Birjiña Garbia izan zan aurra egin<br />
baño len. Inza Azalp 56. Nolako naigabea ez luke izango zeruko Aita, Ama Birjiña, Aingeru ta Santu Doatsuen<br />
laguntza betiko galdu bearra! ArgiDL 31. Proosinoa agertzen da. Lau haurrek dakharte Sokorriko Ama Birjina<br />
sorbalden gainean. Ox 44. Jesus Haurrak eta Ama Birjinak ere, noiz edo noiz, behako bat emaiten diotek. Barb<br />
Sup 15. Paretan emana, ikus diteke Ama Birjinaren iduri bat, xira hostoz erdi estalia. Ib. 51. Bere lagunak utzita<br />
/ Ama Birjiña Loinazkoari / egiten zion bisita. Tx B I 41. Ama Birjiña askok ikusi / Ezkioako larrian. Tx B II<br />
120. Ondaurtzeko Ama Birjiñari otoi. Ldi UO 26. Etxe ontako Etxeko Andreak / Ama Birjiña dirudi. Canc. pop.<br />
in Or Eus 142. Urrena Ama Birjiña Lezetakoari. Or Eus 247. Orreaga-ko Ama Birjinaren omena eskualde<br />
bazterrenetara edatu zuten. FIr 163. Ara! Lierniko ama Birjiña. Lab EEguna 73. Ama-Birjiña agertu zitzaioneko<br />
larunbata artan. SMitx Aranz 9. Pauso santuak kontatzen / mundu onetan lenena / Ama Birjiña ibilli izan zen, /<br />
il ezkeroz Seme ona. Canc. pop. ib. 125. Ama Birjiña argitu zanien emengo bildurgarri guztixek izkutau ziran<br />
(V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Ama Birjiñaren imajiñak irriparre bat dauka. Gand Elorri 15. Ama Birjina<br />
Doloretakoari otoitz egitera. Arti Tobera 279. Zer ba, Ama Birjiñie-edo agertu yatsu ala? Alzola Atalak 55. Zuri<br />
oihuz hazi naiz / oi Ama Birjina, / mundutar ta zeruko / denen Erregina! Mattin 53. Egun kartsuki otoiztu dugu<br />
zuretzat Ama Birjina. Xa Odol 211. Orreagako Ama Birjinari otoitza. Xa EzinB 70. Agorrilaren zortzian oi da /<br />
Ama Birjiñan eguna, / guk Zestua'ko erri orretan / gure zaindari genduna. Uzt Sas 57. Oteizaren Ama Birjina.<br />
MIH 230. Ama Birjinarengana jaiera berezia dutenentzat [aukera aukerako liburua]. MEIG II 47.<br />
v. tbn. EZ Noel 45. Harb 57. SP Phil 544. Tt Onsa 180. El 37. Iraz 18. CatBurg 25. Lar STomas 2. Mercy 21.<br />
Zuzaeta 58. Dh 80. JesBih 395. CatS 67. Zab Gabon 91. Elsb Fram 127. Goñi 77. Urruz Zer 118. Arrantz 145.<br />
Enb 78. Etcham 32. Alz Ram 48. Kk Ab I 101. Zerb IxtS 112. Lek SClar 120. Etxde JJ 218. Bilbao IpuiB 144.<br />
NEtx Nola 26. BEnb NereA 196. Vill Jaink 23. MAtx Gazt 18. Ardoy SFran 306. Casve SGrazi 8.<br />
(Pl.). Fiestas de la Virgen. Ama Birjiñetarako / Señaladamente / Donostiyan broma bat / bidakaitu dute, /<br />
Bertsuetara juateko / lau gizon dezente. Ud 71.<br />
- AMA BIRJINA ABUZTUKO. Virgen de Agosto (día 15). v. ABUZTUKO BIRJINA MARIA. Ama Birjin<br />
Abuztuko Meza. Mb IArg I 329. Ama Birjiña Aboztukotik Eguerri bitartean. Izt C 153. 1534-garren urteko Ama<br />
Birjiña Abustuko jai-egunean. Aran SIgn 73. Ama Birjiña aguztuko, urtean bi aldiz balitzeke! (AN-5vill). Inza<br />
NaEsZarr 1457.<br />
- AMA BIRJINA AGORREKO (V-gip ap. Elexp Berg). Virgen de Septiembre (día 8). v. ANDRE MARIA<br />
AGORREKO. Datorren illaren zortziyan da erriko festa Zestonan au da, Amabirjiña Agorrekuan. GipNek<br />
1906, 58.<br />
- AMA BIRJINA AGORRILEKO. "Ama Birjina Agorrilakua (S; Foix), fête de l'Assomption" Lh. v.<br />
ANDREDENA MARIA AGORRILEKO.<br />
- AMA BIRJINA-ARAN (H, s.v. aran). Variedad de ciruela.<br />
- AMA BIRJINA-AURPEGI. "Amabirjiña-arpegixa, rostro inexpresivo, inocente. Ezidazu amabirjiña-arpegi<br />
ori jarri, badakitt zeu izan zala ta" Elexp Berg.<br />
- AMA BIRJINA-BELAR. "Ama birjiña bedarrak, Erythrea centaurium, Hypericum perforatum y otra distinta,<br />
las tres reunidas (en Kortezubi); (en Aralar navarro Achillea millefolium, mil en rama)" Arzdi Plant1 273.<br />
- AMA BIRJINA GAROTAKO (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Garotako Amabirjiña ere bai. [...] El día del<br />
Pilar. Iez be Amabirjiña Garotakuan kuadrilla ederra juntau giñan basuan. Amabirjiña Garotako, egun<br />
seiñalaua izaten zuan basarrixan. Egun honetan bildu ohi zen baserriko familia guztia, lantegian zebiltzanak eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1177
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
jai izaten baitzuten, garotan egiteko" Elexp Berg.<br />
- AMA BIRJINA-ITURRI. Erreka onen inguruan "Ama-Birjiñ-iturri" bat zegoan, oso ur ederra zuana. Salav<br />
12. "Ama-Birjiñ-iturri" abek ez dira nun-nai izaten, leku-lekutan baizik. Ib. 13. Naiz-eta Ama-Birjiñ-iturri au<br />
erreka baten inguruan egon, ez du zer ikusirik erreka onekin. Ib. 13.<br />
- AMA BIRJINA-LORE (Lcq 164, H). "(Amaryllis formosissima), [...] flor de lis. [...] Los labortanos le llaman<br />
Ama birjiña lorea" Lcq 164. Bagentozan biok, zamaturik, mendietatik, Platero txipabelarrez; ni amabirjinalore<br />
oriz. "De lirios amarillos". Amez Plat 64 (ap. DRA).<br />
- AMA BIRJINA MARTXOKO. Virgen de Marzo (día 25). Ama Birjiña Martxukoaren egunean. Goñi 61.<br />
Ama Birjiña martxoko, (e)man diok neguari ostiko (AN-ulz). Inza NaEsZarr 992 (v. tbn. 1458 (AN-5vill)).<br />
- AMA BIRJINAREN ATORRA. "Ama Birjinaren athorra, grand liseron. (Guziz itsas aldean da izen hau<br />
aditzen: xuririk ez da xuriagorik, lore horren xuria baino)" GH 1930, 225.<br />
- AMA BIRJINAREN BEHATZ (Arzdi Plant1), ATZAPAR (Arzdi Plant1), AZTAPAR (Darric ap. Lh; axtapar<br />
Hb ap. Lh). "Ama Birjiñaren atzaparrak, [...] madreselva (G). Ama Birjiñaren beatzak, [...] madreselva (G-azp),<br />
por la forma de la flor" Arzdi Plant1 273. "Ama Birjinaren aztaparra, chévrefeuille. (Iduri luke errespetu eskas<br />
bat baduela izen hunek, bainan ez, jendek "axtaparra" erraten baitute" GH 1930, 225. "Ama-birjin-axtapar (Hb),<br />
fleur de la Passion" Lh.<br />
- AMA BIRJINAREN ESKULARRU. "Ancolie vulgaire" GH 1930, 225. "Nahiz eskuarazko izen hau<br />
Uztaritzeko mutxurdin batek eta Azkaindar muthil zahar batek emana dugun, beldurtzeko da ezdutela frantsesa<br />
dakitenek baizik ezagutzen, eta kasik nahiago ginioke landare huni Xuberon aditu dugun izena eman: 'zeñu-lilia'"<br />
Zerb GH 1931, 227.<br />
- AMA BIRJINAREN LIHO. "Ama Birjinaren linoak zuten izena seroreak etxez etxe biltzen zituenak. Andra<br />
Mariari maindireak eta aldareko estalkiak eta egiteko izaten zan lino hura (G-goi)" A EY I 453.<br />
- AMA BIRJINA URRIKO. Ama Birjiña urriko, inoiz ez al duk etorriko! (AN-5vill). 'Urriaren 8-an Ama<br />
Birjiñaren jaiotza'. Inza NaEsZarr 1457. Ama Birjiña urriko, lioa iru orriko (AN-ulz). Ib. 1109.<br />
- AMA-BURU. Tebe, Bakan-en ama-buruan, Ismenos errekatxo laisterraren ertzean, eta basa-iransugeren<br />
azi-gañean, bizi aizen Bakeos! 'Ciudad madre'. Zait Sof 193.<br />
- AMA-DEIADAR. "Ama-diagarra, voz de auxilio. Ama-diagarrak ziran itxasuan aldetik" Etxba Eib.<br />
- AMA FAMILIAKO. Madre de familia. Cf. AITA FAMILIAKO. Ama familiako guziek jakin behar<br />
lituzketen gauza xumeez. JE Bur 70 (v. tbn. Ber 67). Berrogeiren bat urteetako ama familiako bat. Mde Pr 154.<br />
- AMA GEHIEN. Madre superiora. v. AMA NAGUSI. Nere Ama Gehiena, iskribatzen daunat jakiteko nola<br />
haizen eta hiri Bugandako berrien emaiteko. Prop 1903, 103.<br />
- AMA GIR GIR. "Ama gir gir gir, à la queue leu leu" Dv. "Ama gir gir gir, juego de niños, que consiste en<br />
agarrarse unos a otros por detrás formando cadena compacta, para que el primero defienda a los demás de otro<br />
que quiera cogerlos" A. Bai, to! Ire dardak nik saiesturen. / Ama gir gira --nai duk?--, iokaturen!... Gazt<br />
EuskOl 1933, 47. Ama gir-gir, nora jendeak? Atozte, atozte. Zubi txar onetan pasa zaizte (AN-5vill). A EY IV<br />
278s. Ama, gir, gir, gir, noren haurrak zirete? --Errepublikaren serbitzariak baikire. --Zubitto huntan pasatu<br />
behar duzute (L-côte). Ib. 279.<br />
- AMA-JAURGO. Matriarcado. Nolanai dala, or dugu erriketa-eredu bikaña, gizartean beñere ezagutuko ez<br />
dugun bezain egokia ta osoa: ama-yaurgoa, amatasuna nagusi [txindurrien artean]. Ldi Y 1933, 87.<br />
- AMA-LEKUKO. "Aita-lekhuko, celui qui, dans un mariage ou autre acte public, remplace le père absent. On<br />
dit de même: aita-lekhuko [sic, por ama-lekhuko], remplaçante de mère" Dv. "La que reemplaza a la madre en un<br />
acto público" A.<br />
- AMA LUR. Madre tierra. Gu bien gorputzak ama lurrak irets ditzanean. Or BM 138. Ama lurraren<br />
ikuspegia bear dau, itsaso aundiaren neurrieza. Erkiag Arran 183. Umetan lez dagoke / nire gorpua lo / amalurraren<br />
altzo / geldi ta sakonean. Gand Elorri 171. Erdi-miñez dago ama lurra. Ibiñ Virgil 89. Ama lurra hil<br />
da. Azurm HitzB 62.<br />
- AMA MEZA ENTZUTEKO. "(G-to), madrina de boda" A.<br />
- AMA MUSU (IZAN). "Amamosu (V-gip), amaren antza aundia dun aurra" Zt (comunicación personal). "Tener<br />
la cara de la madre. Zu ama-mosu za eta zure anaia berriz aitta-mosu. Familixa orretan danak die ama-mosu"<br />
Elexp Berg (s.v. mosu).<br />
- AMA NAGUSI. a) (Lar; Añ A, Izt 3v). Abuela. v. amama, amona. Cf. AITA NAGUSI.<br />
b) Madre superiora. v. AMA GEHIEN. Lasarteko lekaimeen ama nagusi Berastegiarrari min egiten zion<br />
noka izketan entzuteak. A Ardi 23.<br />
- AMA PONTEKO (V, G; Lcc, Lar, H (s.v. ama); amapontako Añ), AMAPUNTAKO (V-gip, G-to-nav; -<br />
punteko G-nav, AN-larr-araq). Ref.: A; Iz To (amapuntakua), UrrAnz (aittapuntakúa), ArOñ (ámapuntako), Als<br />
(amapuntaku); Echaide Nav 219; Elexp Berg (ama puntako). Madrina. "Madrina del bautismo" Lcc y Añ. Cf.<br />
AITA PONTEKO. v. amabitxi. Bataiatzen dana aurra bada, haren ordez Ait-ama Pontekoak eranzuten due<br />
eta hitza ematen due. Ub 194. Beartuak gaude, Aita ta Ama pontekoak gure ordez agindu zuena egitera. AA I<br />
80. Ez dira Aita ta Ama pontekotzat autu bear fedegabeak. Ib. 81. Artzen du Aita edo Ama pontekoak (edo<br />
bestela Elizara ekarri duanak) aurra buruaz eskuiko besoaren gañean, eta ipintzen zaio izena. Ib. 82. Emendik<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1178
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Aita ta Ama Pontekoak beartuak geratzen dira aurrai gurasoen faltan dotrina erakustera. AA III 272. Aitabitxi<br />
bat egon oi dala gizonezkoentzat, eta amabitxi bat andrazkoentzat [Konfirmazinoeko Sakramentuan]; oneek, aita<br />
eta ama pontekoetatik desbardinak izan bear dabeenak, artuten dituezala eginbearrak eurak eta senitasuna. Itz<br />
Azald 132.<br />
AMA PONTEKO-ORDE. Aur au bataiatzeko esku ongille bat emen eztago; eztago aitari eta aita<br />
pontekoari beren eginkizunak adirazteko Apaiz bat; ala bada, amapontekoorde, aita-orde eta Apaiz-orde<br />
neronek egingo det. Arr GB 23.<br />
- AMAREN ETXE. (En casos locales de decl., en sing.). "Amen etxera (V-m), a lo lejos; litm., a casa de la<br />
madre. Lekutako amen etxera bialdu naienduen! (V-m), ¡cuán lejos me enviaron!" A. "Amaren etxean bizi da,<br />
vive muy lejos; litm., en casa de la madre (V-m)" A EY III 308.<br />
- AMAREN HIZKUNTZA. Lengua materna. Ikastoletan eta ikastoletarik gora erabiltzen den euskara, ez<br />
daiteke izan, eta ez da, inoren 'amaren hizkuntza'. MIH 218. Ez diote ez zure haurrari ez besterenei ikastolan<br />
'amaren hizkuntza' irakasten, baizik eta mintzaera horretatik hurbilagoa edo urrutiagoa, baina bestelakoa. Ib.<br />
218. Batasunak [...] galera berekin dakar: ez da, hasi berrian behintzat, inoren 'amaren hizkuntza' izango. Ib.<br />
223.<br />
- AMA-SEME (Aq 248). (Pl.). Madre e hijo(s). Ioseph, ama-semekin Ejiptetik itzulirik. Lç Mt 2, tít. Ama<br />
Semeak eta guztiak zuten Jauna zergatik alabatu. Cb Just 48. Ama semek algar besarka. Xarlem 709. Emen<br />
alkar idoro zirian Ama-Seme maiteak. Añ EL 1 187. Eskatuten deutsuet Ama-Seme bioi, arren [...]. Añ EL 2 210.<br />
Itzuli egizuez, arren, Ama-Seme bitzuok ni-ganantz zuen begi errukiorrok. Ib. 194. Gabaren erdian / Ama-semez<br />
kargatu / Eta zen partitu / Josep justua. Monho 92. San Jose, Ama-Semeak artuta. Lard 369. Ama-seme triste<br />
aiezaz kupiturik. Arr GB 39s. Ama-semiak bakarrik ziranian maian [...]. Bv AsL 38. Lenengo bear dabe / Onaxe<br />
etorri, / Ama-Semeok zelan / Dagozan ikusi. AB AmaE 360. Aita itxasotik eldu zanean, illuntxo billatu zituan<br />
ama-semeak. Ag Kr 110. Ogetazortzi urtetan alkarren barri jakin eztaben ama-semeak. Echta Jos 365. Jesusen<br />
Jaiotzari begira jarri ziran ama-semeak. Inza Azalp 61. Urtheak hola egon ziren ama-semeak lurpetik atheratu<br />
gabe. Barb Leg 129. Joskinari etorri erazo eutsan Erminik ama-semiai jantzi egokijak egitteko. Otx 124. Anbat<br />
etzaio akordatuko / ama-semiak gerana. Tx B II 167. Artu zituen ama-semeak ta Israel-errialdera etorri zan. Ir<br />
YKBiz 31. Minberaturik / Dagoz oñazez / Larri ta estu / Ama-Semien bijotzak. Enb 101. Euzkera ta zu [Kirikiño],<br />
ama-semiok, / Alkarrekin beti-beti... Ib. 205. Aida txuri! Aida gorri! / Ama-semeak batera! SMitx Aranz 96.<br />
Kontseju on bat eman zidaten / Ama-Semien artean. Ib. 145. Motx gelditu naiz esaten Ama-Semeen lana. Or<br />
Poem 551. Bere bizi guziko kezka larria izandako ama-seme aien izaera poliki-poliki konpontzen asia zala. NEtx<br />
LBB 71.<br />
v. tbn. Dh 267. Zab Gabon 50. A BeinB 42. Alz Ram 71. Kk Ab II 71. Etxde JJ 229. Balad 187. Erkiag BatB 23.<br />
Ugalde Iltz 33. Basarri 12.<br />
Eidazu ermita bat, / (esaten danori) / Ama-Seme izango / gera-ta zu ta ni. SMitx Aranz 56.<br />
Izanik Zu [Jesus] Angeruak aituten dirian Espillu ederra; eta Ama-Seme guztien artean sotilena. Añ EL 1 192.<br />
(Sing.). Madre e hijo. Ditugun Ama-Semearen / izenak bethi ahoan. Gç 134. Begira bere Ama maiteari,<br />
zeinen eskuz opa deutsudaz Ama-Semearen merezimendu ugariak. Añ EL 1 150. Deskuidoren batean / arrapatu<br />
etzezen, / Ama-Semearekin / Ejitora juan zen. Xe 158.<br />
- AMA-SEME-ALABA. (Pl.) Madre e hijos. Onenbestegaz ioan zirean gora ama-seme-alabak. A BGuzur<br />
120.<br />
- AMA-SEMEGO. Relación entre madre e hijo. Jaunak zure gai kausi nezala heriotzeko orduan, / itzal<br />
gabeko ama semegoz goza gaitezen zeruan. Xa Odol 80.<br />
- AMA-UME. (Pl.). Madre y cría(s). "Ardixa ta billotxa? Ama-umiak" Elexp Berg. "Amaumeak ur edaten ari<br />
dira (G-azp-nav, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 109. --Arkituko dituzute lotuta asto-eme bat eta asto-kume<br />
iñor oraindik igo etzaiona. Askatuta ekarzkidazute--. [...] Ama-humeak eraman ziozkaten. Lard 428s. Lepootarrian<br />
sartuta dute / txala etxera ekarri, / berialaxe bota dizkate / ama-umiak alkarri; / bei koitadubak ikusi<br />
orduko / arena dala igarri, / etzan plakiyak aplakatzeko / leku txarrera etorri. Ud 69.<br />
- AMAZKO (Añ). Maternal. Gomenda gakizkon haren amazko amorioari, eta enseia gaitezin haren bertutei<br />
iarraikitera. SP Phil 144 (He 146 amakarako). Zure amazko ontasunetik errezebitu ditudan ongi guziez. Dh 90.<br />
Esperantza dut zure amazko bihotza, bihotz hoin on, hoin samur, hoin urrikalmendutsu hori utziko dela<br />
hunkitzera. MarIl 69. Guri lürren gainen güdükan gaudener bere Amazko eskia hedatzen. Ip Hil 214.<br />
Badakizügü guretako dütüzün Amazko sendimentiak, hanitzez azkarrago direla mündü huntako ama<br />
bihotzberenenak beno. Ib. 221.<br />
- AMA-ZULO. v. amazulo.<br />
- AMEN AMA. a) (Ref. a la Virgen María). Hitarik urrun haiza-zak othoi hi baithan den herabea. / Amen<br />
Amari, laño-lañoa, egizok hire galdea. Ox 44. Amen Ama hoberena [...] / ethorria da zu gana. Ib. 44. Kantauri<br />
orrek ona amen Ama, / Zeruak dizun doaia. SMitx Aranz 13.<br />
b) (Pl.). Antepasados. Nafarra zolatik Xina bazterreraino, bere aiten aitek... eta amen amek erakutsi erasia<br />
goxoan. Ardoy SFran 265.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1179
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hama-. F. de comp. de los numerales que indican decenas: hamabi, etc.; generalmente por influencia de las<br />
formas aisladas se ha conservado la secuencia m...b, pero cf. amorz, amaitu. Su primer testimonio parece ser el<br />
top. Ama Jaureguiaga [= 'diez palacios'] Barrena Auriçchoa (es decir, de Burguete; se ha suprimido una coma<br />
de la ed.) (a. 1110). Martín Duque Leire 235.<br />
amaarazi. v. 2 amarazi.<br />
ama-arreba. v. amaginarreba.<br />
amabargo (V ap. A Añ (V); Izt 24r). 1. "Lechoncillo" A. 2. (V ap. A; Izt 24r). "(V, ms), mujer<br />
desaliñada, descuidada" A.<br />
amabelarri. "Especie de romaza, planta poligonácea. Sus principales sinónimos son achitabla (gran parte de<br />
Álava, cond. de Treviño y algunas localidades de Burgos y Logroño); espimendarri (Alegría de Álava); rescaile<br />
(Santa Cruz de Campezo); amabellarrija (en Ochandiano)" Baraib 343.<br />
amabi (G-goi-to, AN-5vill; Lcc, Aq 591 (G, AN)). Ref.: A; Ezale 1897, 62n. Alguacil. "Jurado en la ciudad",<br />
"alguacil" Lcc. "Juradería, amabian ofizioa" Ib. "Alguacil, nuncio, ejecutor (G, AN)" Aq 591. "Un Preboste<br />
(Proestu), e dos Jurados Menores (amabis)" Lek Oyarzun 133. "En AN-5vill es 'alguacil', más respetado que el<br />
albiente" A. "Erderazko alguacil esateko berba asko daukaguz: amabia ta merinoa (Gipuzkoako Goierrin),<br />
amar-gizona (Aramaio-aldean), [...]" A Ezale 1897, 62n. v. aguazil, almirante, amameru, amaina, merio,<br />
nuntzio, probestu. Josek nagusiaren gogoa bezala, ziega-zai edo amabiarena ere laster beretu zuen (Gen 39,<br />
21s). Lard 52 (Lg I 97 aitzindari, Ur karzelazai). Amabiari agindu zioten kontu egiteko. Amabiak bereala<br />
barrunagoko ziega illun batean sartu eta oñak zepoan zituztela ipiñi zituen (Act 16, 23s). Ib. 512 (Lç jeoler, TB,<br />
Dv presondegizain, Ol zaitzalle, Ker zaintzaille, IBe gartzelari). Konturatu zanean Argindeiko etxeko-andrea<br />
solomoa palta zuala, esan zion alkateari, eta onek bialdu zion amabia erretore jaunari. Zab Gabon 76. Blax,<br />
ostatuko mutilla. Kokotx, amabiya (alguacil). EEs 1919, 145. Au entzunda, yoan ziran amabiaren eta<br />
iskribauaren billa. Or Tormes 97. Atzenik, oiu andiak egin-ostean amabiaren mutilak soiñean artu eban<br />
atsoaren burusi zar bat. Ib. 101. Ez bildur izan. Emen ez dago amabi bat besterik ta ura jai aundietan. Lab<br />
EEguna 109. Amabia lenengo, iru txistulariak gero, dantzariek ere bai nai izan ezkero. Ib. 115. Jagolatzat<br />
amabi bakar bat eukala. Otx 72.<br />
hamabi (gral.; Lcc, Mic 6v, SP, Deen II 228c (hamar bi), Urt I 142, Ht VocGr 300, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv,<br />
H (+ amabi)). Ref.: Bon-Ond 153; A; Lrq; Holmer ApuntV; Etxba Eib; Echaide Nav 357; EAEL 166; Elexp<br />
Berg.<br />
I (Numeral). Doce. "Doze", "Cuarto de doze, amabiren kuartua" Lcc. "Amabi, doce" (Tabla de numerales del s.<br />
XVI). FLV 2008, 296. "Douze" SP. "Cahiz, neurri andi bat amabi anegakoa" Lar. "Doceñal, amabi urtekoa"<br />
Lar. "Hamabi gizon, id. gizon hamabi, douze hommes" H.<br />
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay un ej. de hami (errata?) en TB (Io 6, 13) que por lo<br />
demás emplea hamabi. Salvo contadísimos ejs., en especial de Inchauspe, la construcción es hamabi gizon etorri<br />
ziren, es decir, aux. en pl. La declinación en indeterminados es sg. el esquema amabi urtean, amabi urteko (occ.)<br />
/ hamabi urtetan, hamabi urtetako (or.).<br />
Urtheko hillebetheak dira hamabi. Lç Cal a 2v. Iakob-en hamabi haurrak. Lç Decl a) 5r. Buruan hamabi<br />
izarrezko koroa bat. Lç Apoc 12, 1. Gure ortuan madari, / gurazaurik amabi. Lazarraga 1165r. Gero joan zan<br />
[Jesu Kristo], / guztiai ala etxirik, / amabietan / oita eskojidurik [...]. Ib. (B) 1203v (parece que se refiere a los<br />
doce apóstoles; v. tbn. hamabiak con este sdo. en Lç Mc 6, 7, Lard 393, Ag Kr 41, Inza Azalp 66, Ir YKBiz 159).<br />
Naiago dot to bat, ze amabi emon deiat. RS 40. Frutuak Espiritu Santuenak dira amabi. Bet 16. Hamabi<br />
Apostoluek egin zuten [Kredua], eta den bezala ordenatu eta halatan da hamabi artikuluetan errepartitua. Mat<br />
52. Espiritu sanduaren frutuak dirade amabi. Ber Doc 164v. Amabi errieletan nai badu (AN). ConTAV 5.2.9,<br />
142. Ioan behar du hamabi brasetarat. INav 136. Bertze hamabi orenak. Gç 85. Zer adinetan ihor ezkont daite?<br />
--Mithilkoak hamalaur urthiak bethez geroz, eta neskatilak hamabi bethe ondoan. Bp I 82. Enjendratuko tik<br />
hamabi printze. Urt Gen 17, 20. Hamabi profeta ttipietarik bat. ES 159. Gelditu ziran puskekin bete ziran amabi<br />
saski. Mb IArg I 251s. Amabi urtetan. Ib. 170. Onen semearentzat amabi libru, [...] egin zituen. Cb EBO 4.<br />
Amabi urteko onen seme batek. Cb Eg II 167. Lur guzia egin zuen amabi parte edo zati. Ub 32. Amar, amabi,<br />
ogei dukatian. Zuzaeta 130. Manatu zuen bereziren zirela hamabi tributan hamabi gizon. Lg I 187. Jesus<br />
hamabi urthetan zen. Mih 114.<br />
(s. XIX). Errespondatu-zué Jesusek: Eztire amabi eguneko orduak? LE Io 11, 9. Zillarezko amabi dirurekin.<br />
Mg CC 122. Urrengora dagoz amabi pausu. Añ EL<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1180<br />
mende.<br />
1 200. Amabi ate ditu Erri onek. AA III 351. Amabi urtekua<br />
iges egin neban neure gurasueen etxetik. JJMg BasEsc 239. Zubeen umiak zortzi, amar, amabi urtegaz
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
dotrinarik ez ekijeen. fB Ic I app. 15s. Iru errege datoz / neketan bidean / amabi egun eta / amabi gabean. Echag<br />
152. Hamabi urthetan utzi nituen aita amak. MarIl 71. Bazia hamar urthe edo hamabi! / Ehintzala bortian izan<br />
orai baizi. Etch 338. Erosten düzienian / harakitik büxerian / libera hamabia [sic] sos / paka ezazie han berian.<br />
AstLas 41. Lehen lumaren galtziak / Baditu amabi urte. Bordel 93. Txerri eme onak ez ditu izan bear amabi titi<br />
baizik. It Dial 96 (Ur, Dv, Ip (h)amabi). Kosta izan zala berak balio zeban alako amabi, edo benturaz geiago. Izt<br />
C 69. Cerdeñan bizi zan amabi urteko neskatillatxu bat. Ur MarIl 105. Amabi Apostoluen aukera. Lard 392.<br />
Deithu zituen bere dizipuluak, eta hetarik berezi zituen hamabi. HeH Lc 6, 13. Hiriko harrasiak zituen hamabi<br />
asentu. Dv Apoc 21, 14. Galdatzen dautzuet, igande guziez hamabi ogi eman ditzazuen hamabi pobrer, hamabi<br />
Apostoluen ohoretan. Laph 160. Zeruak dauzka amabi ate, / aingeru bana guardiyan. Xe 386. Bixitatu sindugun<br />
/ zenbait jakin zalek, / amar edo amabi / donostiyatarrek. Bil 153. [Txepetxak] jartzen ditu amabi edo amalau<br />
arrautz. Sor Bar 17. Amabi lagun arturik. Bv AsL 203. Erlojuak amabi ots ditu emoten. AB AmaE 417. Ere<br />
larrua maitatzen baduk, atera itzak amabi ontzako esandakoak. Apaol 100. Hamabi edo hamahirur urthetako<br />
muttiko batzu. Arb Igand 84.<br />
(s. XX). Amabi, amairu edo amalau orduan egon bear alantxe! Ag Kr 89s. Zenbat baliyo du onek? --Azkena<br />
amalau errial. --Amabiyan ondo dago. Iraola 77. Amabi gizonetarik zazpi galdu ebezala. Echta Jos 204. Hamabi<br />
libera emaiten zaiztaian hastapenean nausiak eguneko. JE Bur 114. Zuek ere yarriko zerate amabi alkitan,<br />
Israelgo amabi yendakiak epaitzeko. Ir YKBiz 352. Aurten bauku gariten! ... / Ederra ta ugari, / Gitxienez ixan<br />
da / Bateko amabi. Enb 168. Crau, amabi aizeetara zabaldurik. Crau mintzula, Crau illa. Or Mi 100. Amabi<br />
urteko mutiko gotortua [...]. FIr 132. Amabi bertsorekiñ / orra despedira. Tx B I 201. Amabi metro luze, /<br />
gerriya amar lodi. Arrantz 108. Kobratzen ari ziran / euneko amabi. Uzt Noiz 33. Hamabi urte eta eguna lepora<br />
zizkioten. MEIG IX 97.<br />
Bertze hirur hogoi eta hamabi diszipulu. ES 391. Hala-nola Babiloniako dorretik ilkhi ziren hitzkuntzak hirur<br />
hogoi eta hamabi izan baitziren. Ib. 392. Berrogei ta amabi sangria ito etzedin, egin, da etsi ta medikuak utzi<br />
zuten. Cb Just 73. Hunela hil zen, hogoi eta hamabi urthetan, gizon guzietarik handiena. Lg II 161. Irurogeta<br />
amabi odolezko iturri. Zuzaeta 75. Irurogeta amabi bider geratu zan eriotzako zori larrian. Añ EL 1 212s.<br />
Askoren eretxijan, bere armaak piseetan ebeen berreun ta irurogeta amabi libra sendo. JJMg BasEsc 176.<br />
Buruko ulle ta bizar tirakaak izan zirean berrogeta amabi. Añ EL 2 212. Aita San Antonio / bezpera eguna, /<br />
illaren amabia / etzuben txit ona. Echag 164. Kunplitu nütianin hogeita hamabi / Agenerat nündien prauberik<br />
igorri. Etch 182. Lau orduren epean ateratzen dute bi arroba bezalatsu, eta urte osoan zortzi milla bost eun eta<br />
amabi anega. Izt C 92s. Irurogeta amabi aldiz ikusi zuan, Aloña mendiko ariztietan, ostro berdea berriz jaiotzen.<br />
Ag G 1. Ogei ta amabi kilometroko / bidia da Donostira. Uzt Sas 287.<br />
II (Uso sust.). 1. (Ref. al día del mes). v. hamabigarren. Dezenbreren hamabian gaberdi izanen da, guarda<br />
suestean denean. INav 162. Momurreko gure Jauregian emana, Gorotzilaren hamabi denian 1772. Mercy 9.<br />
Abendua amabi / artuak zuritzia / mutil neskatillentzat / ondo alegria. DurPl 71. Illaren amabia. Echag 164.<br />
Urri-illaren amabian. Izt C 462. Uztailaren hamabian. Elsb Fram 67. Maiatzaren hamabian. Ip Hil 43. Hilabete<br />
hunen hamabian. HU Aurp 49. Urtarrilaren hamabia. Mde Pr 286. Martxoaren hamabian. Ardoy SFran 275.<br />
v. tbn. Zab Gabon 88.<br />
2. (Aplicado al número de un año). Setemeren laurdenian, mila zazpi ehün eta hirur hogei eta hamabi den<br />
urthian, eta Gure Aita Saintügoako laurdenian. Siñatürik Idigoonus, Kardinalia. Mercy 9. Hamabortz garren<br />
mende hamabian zela, / Nafarroa yarri zen Español bezala. Hb Esk 71. Mila zortzi ehun eta lauetan hogoita<br />
hamabian. Zerb Azk 108. Hamabortz ehun eta hamabia izan zen haren hiltzeko urtea. Ardoy SFran 48.<br />
(Aplicado al siglo). Hoita hiru urthekin mende hamabia, / Angelesak hartzean nausituz hiria. Hb Esk 155.<br />
3. (Pl., ref. a la hora). v. HAMABI HAMABIETAN, HAMABI ORDU, HAMABI OREN. Debekatua dago<br />
langilleak eta alogeran bizi diranak astegunetan jokoan aritzea goizeko seietatik amabien, eta arratsaldeko ordu<br />
bietatik arratseko zorzien bitartean. AA II 75s. Jauna jaioko dala / gaur amabiyetan. Echag 29. Baruba abijetan<br />
da gabeko amabijetan, eta dirau urrengo gabeko amabijetaraino. Astar II 238. Gaberdiko amabiyetarik eta<br />
komulgau artian ezerbere artu bagarik egotia. CatLlo 71. Zeñaren etorrera gutxi gora beera izaten dan<br />
eguerdiko amaika orduetatik amabietarontz. Izt C 502s. San Pedro amabien inguruan etxeko ganbarara igo zan,<br />
otoitz egitera. Lard 498. Amabietan zuten / kurutzian jarri, / zorrak pagatutzeko / pekatariari. Xe 358. Periyako<br />
gaba zan / señaladamente, / gabeko amabiyak / etziran aparte. Ud 160. Amabiak jotzen ari da Santa Mariako<br />
erlojua. Urruz Urz 13. Amabiyak dira laister. Moc Damu 25. Aurreko gauerdiko amabietatik gero. Itz Azald<br />
161. Aspertu barik, amabietatik irurak edo laurak artean maian egoten dira. Ag Kr 45. Otorontzetako tenoretan<br />
ere baratzen zen, guziz eguerditan, hamabietarik biak artean. JE Bur 61 (Ber 20 hamabiak eta hogoi). Neri<br />
gustatutzen zaitena da / beatzîk arte oyian, / bañan amabîk ingururako / an izango naiz mayian. Tx B II 189.<br />
Amabiak inguruan Gorostiagara iritxiko zan... Alz Ram 64. Urrengo gabian, amabiak inguruan [...]. Kk Ab II<br />
42. Amabietan bazkaritara. Or Eus 341. Gabon-zarrez, amabiak ezkeroz datorren len-ura jasotzea. JMB LEG<br />
81. Gabeko amabiak jo daben orduan. Balad 199. Amabiak alderako emen izaten dituk berriz. Ugalde Iltz 66.<br />
Amabik: maien bi begik (AN-larr). Inza NaEsZarr 308.<br />
v. tbn. A BGuzur 156. Goñi 27. EusJok 93. Etxde JJ 45. Erkiag Arran 161. Bilbao IpuiB 180. Mde HaurB 31.<br />
Anab Aprika 16. And AUzta 57. Osk Kurl 28. Izeta DirG 100. BEnb NereA 60. Salav 60. Alzola Atalak 141.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1181
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Baña jote orduko amabiterdiak / Neskatillak egozan irurak jagiak. AB AmaE 417. Eguardiko amabiterdietan.<br />
Ag Kr 155. Eguardiko amabiak laurden gutxitan. Kk Ab I 46. Amabi ta erditan juan ziran / arraia arrapatzera, /<br />
ordu bata ta berrogeian bat / seguratu ta etxera. EusJok 109. Hamabiak eta hogoi! JE Ber 20. Amabi-t'erdiak<br />
arte ez gera sartu Donapaleun. Ldi IL 44. Hamabi eta erdiak. Arti Ipuin 77. Amabik eta zazpi. Ugalde Iltz 66.<br />
Amabi t'erdik inguru ortan / Eliz-ondo teatruan / pesta zala ta jendia antxe / lekurik ezin artuan. Uzt Noiz 19.<br />
- HAMABI HAMABIETAN. A las doce en punto. Eguardiko amabi amabietan gelditzen ziran lenbiziko<br />
atsedena egiten. Ag G 24. Eguardiko amabi-amabitan erretore etxean bazkari-zai egongo litzake. Muj PAm 46.<br />
Lekeition iru ur bedinkatu-ontzitatik amabi-amabietan, dangada-bitartean, artzen zan ura ta ur orrezaz txalupea<br />
bedinkatuten eben. A EY I 125. Eguerdiko amabi-amabitan eman zioten asiera ezteiari. Etxde AlosT 78.<br />
- HAMABI HAMAHIRU. Doce o trece. Itzbatu ziran bi ilabetetako ta euretan lortu eban urte osoan lortu ez<br />
egikena. Amabi amairu erreal izan ziran. Or Tormes 96s. Duela amabi-amairu urte agertu zigun Aita Salbatore<br />
Mitxelenak Arantzazu. Gand Elorri 10.<br />
- HAMABI-HAMALAU. Doce o catorce. Alderdi bakoitzetik amabi-amalauna metro luze. Erkiag Arran 134.<br />
- HAMABI HARRIAN. "Amabi arrian (BN), a las doce piedras, juego de niñas" A.<br />
- HAMABI BAT. "Hamabi bat, une douzaine. Sagar hamabi bat, une douzaine de personnes [sic]" H. v.<br />
HAMABIREN BAT. Cf. hamabika. Erria onik zaintzeko aski zitezkean amabi bat gizon. Zait Plat 116.<br />
- HAMABI EHUN (S; hamabireun V-ple, L, B, BN, S). Ref.: A (hamabireun); Lrq; Satr VocP (eun). Mil<br />
doscientos. "Por mil y doscientos dicen [...] amabi eun" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298. <br />
Gutienean hamabi ehun mila Israeldarretarik, lur guziei prometatuan sarthu ziren. Brtc 141. Hamabi ehun eta<br />
hoita hamalaua / Ezdugu yasan behar izan dadin gaua. Hb Esk 78. Hamabi ehun urthek hoita hamar eskas, /<br />
Eman ziotenean Angelesek solas. Ib. 154. Yakobiten konbenta, yaio zen etxean, / Hamabi ehun eta hogoita<br />
bortzean. Ib. 155. Hamabi ehun orga-lasterrekin eta hirur hogoi mila zaldizkorekin. Dv 2 Par 12, 3.<br />
Profetisatuko dute hamabi ehun eta hirur hogoi egunez. Dv Apoc 11, 3 (Lç mila eta ber-ehun eta hirurogei<br />
egunez, Ip mila berrehun eta hirurhogei egünez). Versaillarat bildu ziren hamabi ehun deputatu berotuak. Elsb<br />
Fram 57.<br />
- HAMABI MILA. Doce mil. Bil detzagun hamabi milla gizon, eta abia gaiten. Lg I 314. Urean egin bear<br />
diran lan nekosoen balioak igoko zebala amabi milla dukatera. Izt C 118. Amabi milla gizon armadunekin. Lard<br />
105. Seireun Dominikanok / armindu ta garratz / Bein imini ebezan / amabi mila baltz. Azc PB 207s. Hamabi<br />
mila libera emaiten diozkate hari ere. Barb Leg 132. Amabi milla pezeta ditu / San Pedrok irabaziyak. Tx B I<br />
192. Amabi milla ogerleko balioko omen zitun sagazti gazteak. TAg Uzt 80. v. tbn. Sor Gabon 38. Munita 99.<br />
1903'garren urtean ba ziran an amabi millaren bat langille, geienak arrotzak eta bertokorik guztiz gitxi.<br />
Eguzk GizAuz 158.<br />
Hogoi eta hamabi milla gizonetarik. Lg I 212. Joan zan bere ogeita amabi milla gizonakin. Lard 128.<br />
Bazituen hiruetan hogoi-eta hamabi mila heretiko konbertiaraziak. Jnn SBi 168. Handik eta hemendik hogoita<br />
hamabi mila gerlari bildu zituen. Zerb IxtS 46. Hoita hamabi mila paper. Mattin 51.<br />
- HAMABI MILIOI. Doce millones. Buenos Airestik urruti gabe / Platako aldamenian; / amabi milloi<br />
Bankuan dauzkan / euskaldun baten mendian. Tx B II 44.<br />
- HAMABI ORDU. (Pl.). Las doce. Kopetako izerdi galanta besoarekin kenduaz, eten gabeko arlo luze<br />
neketsuan eguardiko amabi orduak Oñatiko eleizan jo arteraño. Ag G 23. Gauerdiko hamabi orduak ziren. Arti<br />
Ipuin 75.<br />
- HAMABI OREN. (Pl.). Las doce. Sextan, hamabi orenetan / zintuzten gurutzatu. EZ Eliç 365 (v. tbn. EZ<br />
Noel 100).<br />
- HAMABIREN BAT. Unos doce, aproximadamente doce. v. HAMABI BAT. Amabiren bat urte zituenean.<br />
Arr May 196. Bere aberastasuna, oe bat edo bi, amabiren bat izara ta beste orrenbeste burko azal. Ag Kr 74.<br />
Eldu ziranian an ikusi ebezan amabiyen bat neska-mutil. Kk Ab II 160. Untan zaldidunek, amabien bat, mendiko<br />
bidean artu zuten. FIr 143. Urte aunitz igaro baitziran, amabiren bat. Or Aitork 198. Igaro ziran berrogei ta<br />
amabiren bat urte. Zab Gabon 88.<br />
- HAMABITAN. Doce veces. "Hamabitan, douze fois" SP. Eztuzu uste othoitz dezakedala ene Aita, eta hark<br />
egor dietzadaketala orai berean hamabitan sei mila aingeru baino gehiago? HeH Mt 26, 53.<br />
- HAMABITAN HOGEI. "Hamabitan hogoi, deux cent quarante" Dv.<br />
hamabidun (a- Añ). Docena. Cf. Lar Gram 382: "[...] zortziko, y mejor zortzidun amarko, y mejor amardun,<br />
que significan cosa de ocho, y de diez, cosa que se compone de ocho y diez, y es lo que cuadra a las octavas y<br />
décimas. Por esta misma razón laudun a la quarteta, bostdun a la quintilla, amalaudun al soneto, &c.".<br />
hamabiga. "(S), douze" Lh.<br />
hamabigarren (SP, Lar, Lecl, Dv, H), hamabigerren (S ap. Lrq; Gèze), amabigarnen. Duodécimo.<br />
"Douzième" SP y Dv. "Dozavo, amabigarren partea" Lar.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1182
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Tr. La forma más usual es (h)amabigarren. Hay -gerren en AR (156) e Inchauspe. Salvo errata, hay<br />
hamigerren en un ej. de Herria.<br />
Lehen fundamenta zen iaspez, [...] hamabigarrena ametistez. Lç Apoc 21, 19s. Amabigarrena, Kastidadea.<br />
Bet 16. Hamabi garren kapitulua. Mat 152. Hamabigarren kapitulua. SP Imit I 12, tít. Amabigarrena,<br />
kastidadea. Cb CatV 61. Amabigarren urtera zijoan Luis, eta aitak Mantuara eraman zuen. Cb Just 31s.<br />
Hamabigarren apostolua zen Judas Iskariot. Lg II 143. Sinbolako hamabigarren artiküliaz. CatLan 59.<br />
Amabigárren ta azken artikulo fedeskoaren gáin. LE Doc 239. Amabigarren bersuan. DurPl 86. Amabigarren<br />
geraldia. Añ EL 2 206. Amabigarren frutua da garbitasuna edo kastidadea. AA I 615. Sar zaite aita seindu<br />
Benito hama-bigarrenaren sentimenduetan. Dh 206. Amabigarrena, Kastidadea. CatB 82. Hura zen ekainaren /<br />
Amabigarrena, / Gauazko bederatziak, / Partitzeko orena. Bordel 39. Leon hamabigarrenak. JesBih 391.<br />
Amabigarren eguna. Ur MarIl 48. Artu zuten amabigarren Apostolu bat aututzeko asmoa. Lard 480.<br />
Hamabigerren elhestaldia. Ip Dial 54 (Dv hamabigarren, Ur, It amabigarren). Amabigarna, kastidadia. CatR<br />
69. Amabigarren gizaldiyan. Bv AsL 23. Amabigarren irudia. Sor Gabon 52. Bagillaren amabi-garrena zan<br />
beiñik beiñ, / Noz kanpoa egoan bederik jantzia. AB AmaE 377. Ordutik onako malla gustijetakuak, zeure<br />
gurasoetaraño, batuko bagenduz, 8.190 asaba ixango zeunkez, amabigarren mallaraño. Kk Ab I 89.<br />
Hamabigarren eta azken xintximaria hark iretsi arte. Barb Sup 69. Agoztuaren amargarrenetik amabigarrenera.<br />
Or SCruz 45 (v. tbn. QA 94). Hamabigarren mendetik hamaseigarreraino. JE Ber 15. Amaika aldiz iruzur egin<br />
didan bañan ez didan amabigarrenik egingo. Etxde AlosT 52. Plazerekin jakin dügü, Frantxua txipi bat jin dela,<br />
hamigerren haürra, Duhalde borda familian. Herr 19-9-1957 (ap. DRA). Irakurri diozu Pio amabigarrenari.<br />
MAtx Gazt 91.<br />
v. tbn. Harb 304. Bp I 59. Urt Gen 12, tít. El 16. Urq 20. Iraz 46. CatBus 37. Zav Fab RIEV 1907, 532. CatLlo<br />
84. CatLuz 28. Hual Mt 12 tít. CatSal 69. CatAe 68. Legaz 52. Arr GB 67. Moc Damu 34. Alz STFer 138. Itz<br />
Azald 195. CatJauf 86. A Ardi 133. Ill Pill 18. KIkV 35. KIkG 23. ArgiDL 97. Enb 104. ABar Goi 58. Zerb IxtS<br />
104. Ibiñ Virgil 55. Bilbao IpuiB 71.<br />
Nik donetuta emen daukazu / orain, zurekin batean, / Opalmai ontan amaika-amabi / --garrenak lortu<br />
naiean... SMitx Aranz 167.<br />
Berrogoi eta hamabigarren kapitulua. SP Imit III 52, tít. Hogei eta hamabi garren kapitülia. Bp I 121.<br />
Berrogei ta amabigarren erakusaldia. AA I 518. Ogeta amabigarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1909, 34. Milla<br />
zazpi eun laurogei ta amabi-garren urte inguruan. Izt C 135. Milla zortzireun larogei eta / Amabigarren urtian.<br />
PE 40. Seireun da berrogeta amabi-garreneko otsaillaren bigarren eguna zan. Ag AL 162. Allegatu naiz<br />
irurogei ta / amabigarren urtian. Tx B II 155. Milla bederatzi ehun eta amabigarreneko Agorrillaren zazpian.<br />
FIr 134. v. tbn. EusJok II 89.<br />
- HAMABIGARRENEKORIK. "Douzièmement" Dv.<br />
amabigoi (Lar DVC 155, H (s.v. ama)). Bisabuela. "Amabigoia, bisabuela" Lar DVC 155 (en DT amabijoia,<br />
por error, s.v. bisabuela).<br />
amabijoi. v. amabigoi.<br />
hamabika (V, G ap. A; Lar, Añ, Dv, H). De doce en doce. "A docenas" Lar, Añ y A. "Douze par douze.<br />
Ezarri ditu hamabika, il les a placés par groupes de douze" Dv. Nik amabika edo dozenaka saltzen ditut<br />
[loreak]. Ezale 1897, 149b.<br />
hamabikatu (Lar, H Lh (hamabigatu)). "Adocenar" Lar. "Mettre douze par douze, par douzaines" H. v.<br />
hamabirazkatu.<br />
hamabiko (V-m ap. A; Lar DVC 155, H (s.v. hamabizko)). 1. Docena. "Amabikoa, cosa de doce" Lar DVC<br />
155. "Amabikoa Markiña-aldean esan daroe erderazko docena-gaitik" Ezale 1897, 150a. "Hamabikoa, qui<br />
contient douze d'une mesure; hamabikoa, qui contient douze litres, en parlant de cette mesure" H (s.v.<br />
hamabizko). v. hamabizko. Iruren artean sei amabiko eroan ebezan. Lenengo amabikoan sartu zan gure lora<br />
arola. Ezale 1897, 149b. Iru morrosko ipini zituen beronek Egi deritzaion mendiska-txuntxurrean, bakoitzak iru<br />
amabiko suziri aldamenean zituela. A Ardi 62. Arraultz-amabikoa urdai-puskarekin. "Una docena de huevos".<br />
Or Eus 144. Orain zenbat amabiko ote dira, etxean bakarra nai duten oietakoak? Or QA 96.<br />
2. "Amabikua, [...] escopeta del cal[ibre] 12. Pitxoikua be, amabikua harek utslarixak" Etxba Eib.<br />
3. Duodeno. Urdalletik esteetara igarotzen da janaria; "amabikoa" izenekoa, lenengo este zati au. Amabi<br />
beatzen luzaroa daukalako artzen du izen au. Oñatibia Baserria 77. Jana urdalletik "amabikora" igaro arte. Ib.<br />
77. Are edo pankreas orrek darion uriñ-zumua ere, "amabiko" este zati ontara dator. Ib. 77.<br />
- HAMABIKO HANDI. "Amabiko-aundi, amabiko-aundixa, [...]. Escopeta de caza de calibre normal. Amabiko<br />
aundixakin bota zotsan bi tiro" Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1183
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- HAMABIKO TXIKI. "Escopeta de calibre pequeño. Txori txikittarako, amabiko txikixa" Elexp Berg.<br />
hamabikun. "Docena" A Morf 226.<br />
hamabina (V, G, AN ap. A). (Distributivo de hamabi). "Amabiña [...], doce a cada uno" A.<br />
hamabira (V, G, AN, L, BN, S; SP, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 164; A (amabiña); EI 75; Lh; Lrq. (Distributivo<br />
de hamabi). Doce cada uno; doce a cada uno. "Douze à douze" SP. "Douze à chacun, chacun douze. Emozute<br />
hamabira, donnez-en douze à chacun. Badute hamabira, ils en ont chacun douze. Hamabira gare, nous sommes<br />
douze à douze" Dv. "Chacun douze" H. "À douze (sous, francs, etc.) chacun" Lh. "Douze à chacun" Lrq.<br />
hamabiraka (S ap. Lrq; Dv (s.v. hamabika)). "Douze par douze" Lrq.<br />
hamabirazka. De doce en doce. Baditugu andre khartsu hamabirazka bilduak. Prop 1911, 148 (ap. DRA).<br />
hamabirazkatu (H). Poner de doce en doce, por docenas. v. hamabikatu.<br />
hamabireun. v. HAMABI EHUN.<br />
amabisaba (G ap. A (que cita el msLond); Lar), amabisama (H, s.v. ama). Bisabuela. Anitzez sumatu oi<br />
da, sukalde bazterrean, amabisabaren eresiketa dardarazkoa, Kataliñek lenago antolatua bera. Ag G 366.<br />
Etim. Compuesto según Schuchardt de vasc. ama y rom. bisava, palabra que no parece haber existido. Se trata<br />
de un compuesto vasco à part entière, p. ej. *ama-bir-asaba.<br />
amabitxi (V, AN, L; Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, H, Zam Voc), amagutxi (AN, Ae; Lar, H), amabutxi (H),<br />
amautxi (AN-5vill-olza; amautxia AN-gip), amaitxi (Arch VocGr, H), amapitxi (G-goi), amabutxa (AN-egüésilzarb),<br />
amabutxe (AN-olza), amutxi (AN-ulz-erro, Ae). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 190; A (amabitxi,<br />
amagutxi, amautxi, amautxia); A Apend (amapitxi); Iz Ulz (aitutxí); Echaide Nav 219. 1. Madrina. "Madrina<br />
del bautismo" Añ. "Marraine" VocPir 190. "Torri da amutxíe, ha v[enido] la madrina" Iz Ulz (s.v. aitutxí). Cf.<br />
VocNav: "Amabichi. Broche que sujeta a la espalda los dos extremos de la falda exterior del traje regional de las<br />
roncalesas (V. del Roncal)". Cf. aitabitxi, aitamabitxi. v. AMA BESOETAKO, AMA PONTEKO,<br />
amabor(t)ze, amaidin, amatxi.<br />
Zer egin behar zaiote katixima eztakitenei heldu direnean kofesatzera edo ezkonzera, Aitabutxi edo Amabutxi<br />
izatera? CatLav 18s (V 17). Nor dire Aitabutxitzat edo Amabutxitzat errezibitu behar ezdirenak? Ib. 219 (V<br />
110). Amabitxi bekála. LE Orden 36 (sg. el editor: "en otra ocasión emplea la forma amabutxi"). Zer jakin bear<br />
da aitabitxien eta amabitxien ganean? Itz Azald 132. --Haurrek nola hitzeman dezakete Bathaioan? --Aitabitxi<br />
amabitxiek hitzemaiten dute heientzat. CatJauf 107. Garapaio. Amabitxik besoetakoai eman oi dien arrautzaz<br />
apaindutako opilla. Ag G 135n. Berak eraman induen, jaio ta bateratsu, jaiegun batean elizpera, lenengo<br />
agertzen ziran gizaseme ta emakumea ire aita- ta ama-bitxi izateko. A Ardi 19. Azkenik, Sabelkina, amabitxia,<br />
Ganxior, bakotxak bizpahiru bururdi bizkarrean. Ox 59. Mutikoa amabitxiaren besoetan zegonan. Or Mi 12.<br />
Aren amabitxia dan mingain-zorrotza, / nabartxo, garbituko zun iñolaz itza. Or Eus 285. Umetxo bat ilten<br />
danean, aitari ta amari baino lenago aitabitxiri ta amabitxiri urteten dautse, batzuk eta besteak ildakoan. A EY I<br />
188. Amagutxik Paskoetan Pasko-opila txiztorrarekin seme-alabagutxi guziai eman bear izaten die. Ib. 188. Ni<br />
amutxitako beartzen banute, eztut ukatu bear. Ib. 188. Osaba Martinek ezkondu zitun eta Liberen ama Josebe<br />
eta Agerre izan ziran amabitxi ta aitabitxi. TAg Uzt 314. Amabitxiren besoetan. Osk Kurl 38.<br />
v. tbn. Elsb Fram VI. Alt LB 40.<br />
2. amutxi (AN-ulz-erro), amautxi (AN-5vill), amagusi (H (V, G, s.v. ama)). Ref.: Iz Ulz (aitutxí); Echaide<br />
Nav 218. "Torri da amútxi, ha v[enido] la abuela" Iz Ulz (s.v. aitutxí).<br />
- AMABITXI-OPIL. "Amatxi-opil (B), pan especial (generalmente triangular), que las madrinas regalan a sus<br />
hijos por Pascua de Resurrección" A. Cf. tortel.<br />
Etim. Cf. aitabitxi.<br />
hamabitxo. Dim. de hamabi. Neure kristauak, jakin dezute / apostu orren klasiak, / amabitxoak minutu<br />
[sic] dira / sega-lanian pasiak. EusJok II 67.<br />
(Con bat). Una docenita. Azeri au ta amabitxo bat erbi izan da eguneko arloa. Etxde AlosT 15.<br />
hamabizko (Lar, Añ, H). "Docena" Lar y Añ. "Gruesa, número de doce docenas, amabi amabizko" Lar.<br />
"Hamabizkoa, qui est composé de douze" H. v. hamabiko.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1184
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amable. Amable, afectuoso; digno de ser amado. Izanik ain ona eta ain amablea. OA 67. Nor dá amatuko<br />
eztueník aláko amazalea ta ain amablea? LE Ong 104v. Gauza amablia da / personen biziya. Ud 81. Biyotz<br />
amablekua / izandu da fuerte. AzpPr 126. v. tbn. Iraz 62.<br />
hamabortz. v. hamabost.<br />
amabor(t)ze (Sal), amorze (Sal, + -rz-), amotze (AN-ulz), amurze (Sal). Ref.: VocPir 190; A (amaborze); A<br />
Morf 12 Q; A Apend (amotzea); EI 352. "Marraine" VocPir 190. "Abuela y también madrina" A. "Es del valle<br />
de Salazar [...] el curioso borze de aitaborze, abuelo y padrino, amaborze, abuela y madrina" A Morf 12 Q. Cf.<br />
VocNav: "Amorzia, abuela (Ochagavía)". Cf. aitabor(t)ze. Non da gure aurkau? --Amorzearnean<br />
(Amaborzearenean). --Zetan? --Txitxi ta papa xaten (Sal). A EY IV 351.<br />
Etim. v. aitabor(t)ze.<br />
hamabosgarren (Lar, H), hamabostgarren (Añ), hamabostgerren (Gèze), hamabortzgarren (Dv; -borz- H),<br />
hamabos(t)karren, amostgarren. Decimoquinto. "Quinceno" Lar y Añ. Tr. Las formas con -k- son<br />
modernas y debidas en principio a prejuicios teóricos: los autores clásicos que escriben ezta, etzuen, ezpalu etc.,<br />
escriben hamabos(t)garren, hamabor(t)zgarren. Tiberio Zesaren enperadoregoaren hamaborzgarren urthean.<br />
Lç Lc 3, 1 (tbn. HeH; Oteiza amabostgarren, Dv hamabortzgarren, Ol amaboskarren, Ker amabosgarren).<br />
Hamabortz garren kapitulua. Mat 168. Iruñan, Abuztuaren amabostgarrenean. Aq EE 1887b, 27. Kapitulo<br />
amaborzgarrena, bekatuen eta birtuteen gañean. El 81. [...], noiz azkor ta jakitunagoak diran gaztetxoak<br />
amargarren urtean, len amabostgarrenan baño. Mg CC 214. Amabostgarren eguna. Añ EL 1 42. Amabostgarren<br />
urtea zijoan Tiberio Erromako Enperadore arkitzen zala. AA III 519. Amabostkarren ipuiña. Zav Fab RIEV<br />
1907, 533. Hamabots gerreneko, ni ez deusetako / egoitera ez ausat et'ez hun laneko. Etch 178. Oro berritan<br />
konfirmatuak izatu ziren Gregorio hamabortzgarrenaz. JesBih 390. Bere liburu emeretzigarrengoan,<br />
amabostgarren kapituluan. Izt C 483. Hamabortzgarren Luis zen behar handitan. Hb Esk 99. Samuel,<br />
amabostgarren Jueza. Lard 153. Xalupa urean da hamabortz gizonekin, kapitainaren iloba hamabortzgarren.<br />
Laph 222. Amabostgarren bertsuarekin / orra azken errematian. Xe 324. Hamabortzgarren mendearen<br />
erditsutan. HU Aurp 49. Etxeratu ta amabostgarren egunean. Echta 190. Amaboskarren Bedita beren / Ixentzat<br />
artu dabena. Enb 84. Hamabortzgarren bil-aldian Aita Saindu berri bat hautatu zuten. Zerb IxtS 108.<br />
Bigarrenan, irugarrenan edo amaboskarrenan. Etxde JJ 151. Hamaboskarren mendeko karta zaharrak. MIH<br />
334.<br />
v. tbn. It Dial 68. SMitx Aranz 15. EgutAr 26-9-1957 (ap. DRA). Hamabostgarren: Bp I 66. Ur MarIl 60. Arr<br />
May 177. Bv AsL 156. Sor Gabon 60. AzpPr 124. Itz Azald 63. Ill Pill 23. EusJok II 160. Zub 81. Ardoy SFran<br />
38. Hamabostgerren: AR 175. Ip Dial 68. Hamabortzgarren: SP Phil 141. Urt Gen 15, tít. Elsb Fram 58.<br />
CatJauf 90. Larz Iru 56. Xa Odol 89. Hamaborzgarren: Harb 308. Amaboskarren: Inza Azalp 156s. Ir YKBiz 38.<br />
A EY I 351. Amostgarren: CrIc 102.<br />
Berrogoi eta hamabortzgarren kapitulua. SP Imit III 55, tít. Milla sei ehun eta hogoi eta hamabortzgarrenean.<br />
ES 99. Berrogei ta amabostgarren erakusaldia. AA I 549. Ogeta amabostgarren ipuintzat. Zav Fab RIEV 1909,<br />
36. Berrogei eta laurin izan ninzan jalki / berrogeta hamabost gerren gaztelüti. Etch 186. Milla bosteun ogei ta<br />
amabosgarren urtea eldutzean. Aran SIgn 74. Milla beatzireun eta ogei ta / amabostgarren urtia. Tx B I 263.<br />
hamaboska. "Amaboska saria emoitan zau gore mitilari (R), por quincenas se le paga a nuestro criado" A (s.v.<br />
amabostetik).<br />
hamaboskari. (Revista) quincenal. v. hamabosteroko. Eta atzapar zapaltzailea pixkaren bat jaso orduko,<br />
hor agertu ziren, gero eta ugariago, euskal liburuak, aldizkariak eta, hauen artean, hamaboskari eta astekariak.<br />
MEIG VIII 45.<br />
hamabosna (S ap. Lrq; H), hamabostna, hamabortzna (SP, Dv; -rz- H). (Distributivo de hamabost). Quince<br />
cada uno; quince a cada uno. "Hamabortzna sos, à quinze sols" SP. "Chacun quinze" H. "Quinze à chacun" Lrq<br />
(s.v. hamabosnara). Bost umeak pisatu izan zituzten amabostna arroba bataz beste. Izt C 187. Bederatzi<br />
oñetan gora igotzeko dauzka amabost malla arrizko, bakotxa amabost-na oñ luzekoak, eta guztiak puska<br />
osokoak. Ib. 57.<br />
hamabosnaka, hamabortznaka (Dv). De quince en quince. Ta abeen gañean izaizko zurrunak zeuntzan.<br />
Abeen gañean amabosnaka aurkitzen ziran, berriz, berrogei ta bost gela lerroka. Ol 3 Reg 7, 2s (Ker erreskada<br />
bakotxean amabost).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1185
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamabost (V, G, AN, BN-baig, R; Lar, VocBN, Gèze, H), hamabortz (AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; SP, Deen II<br />
228c (hamar bortz), Urt II 385, Ht VocGr, Lar (-rz), Lar DVC 155, Dv, H), amortz (BN), amost (H), amoost<br />
(BN; H), (h)amust (S). Ref.: Bon-Ond 154; A (amabortz, amortz); Lh (hamabortz, amortz); Lrq /hamabós!t/;<br />
ContR 515 y 523; Iz Ulz (amaborz); Etxba Eib; Echaide Nav 360; Holmer ApuntV; Elexp Berg.<br />
Tr. General en todas la épocas y dialectos. (H)amabost es la forma propia de la tradición vizcaína y<br />
guipuzcoana. La variante septentrional no suletina más frecuente es hamabortz; hay además amor(t)z en<br />
Leiçarraga (junto a hamaborz), Axular y CatLan (102), hamabost en M. Elissamburu (Fram 105), amozt en la<br />
traducción de López (AR 144), y amost en Etchamendy (52) y en un ej. de GAlm. En la tradición suletina hay<br />
hamabost en Belapeyre (I 149), Etchahun (junto a hamust), Inchauspe y UNLilia, amust en Mercy y amost en<br />
Archu. Los escritores alto-navarros y el roncalés Mendigacha emplean amaborz. Salvo errata, hay también amost<br />
en Añibarro (LoraS). En DFrec hay 102 ejs. de (h)amabost y 3 de hamabortz.<br />
I (Numeral). 1. Quince. (El verbo tiende claramente a concordar en pl.; v. hamabi). "Amabost, quince" (Tabla<br />
de numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Amabost urtera ezkero, umia zana andra eitten da" Etxba Eib. AxN<br />
explica amotz [sic por amorz] (267) por amabortz. Zen bada Bethania hurbil Ierusalemeren hamaborz<br />
stadioren ingurua. Lç Io 11, 18. Egon nendin harekin amorz egun. Lç Gal 1, 18. Tilista aroan amabost urte det.<br />
RS 50. Lenbiziko berria da Gramonteko jaunak egiten dio korte Lorrenako andre alhargun baten alabari,<br />
hamaborz urthetakoari. (c. 1597). FLV 1993, 461. Ezen mundu guztian zen mendi gorena baño / Hamabortz<br />
besoz igantzen uholdea gorago. EZ Man I 95. Amaborz egunen barrenean (Leiza, 1626). ASJU 237. Bihur<br />
ditezilla handik amortz egunen buruan. Ax 267 (V 178). Birjineen Er[r]rosario osoak daukaz amabost misterio.<br />
Cap 133. Amabost kuarentenako parkazinua. ZBulda 17. Arzen dabenai konzedietan deutsa amabortz [sic] urte.<br />
Ib. 16. Amabost urteko bizia luzaten diodala. Cb Eg III 226. Dedikazionearen zeremonia ederrak iraun zuen<br />
hamabortz egun. Lg I 333. Abisatü behar düie zühürki amust egünez [...] lehenago. Mercy 21. Amabost urteko<br />
penitenzia. Mg CC 153. Ezi sanduak paratuzue [errosarioa] amaborz amarrekoa, berexis amar bakotxa gloria ta<br />
aitagurearéki. LE Bail 2. Birjiña amaren lenengo amabost urteak. Echag 241. Hamust egünez beitüt gaxura han<br />
hartü. Etch 616 (618 hamabost). Amalau edo amabost erritatik alkargana biribillatuak. Izt C 228. Nire bizitzako<br />
amabost, ogei, ogeta amar, berrogei urte igaro dira onezkero. Ur MarIl 23. Amabost libra urre. Lard 214.<br />
Hamabost edo hogei egunen buruko gazna horitzen da. Ip Dial 89 (It, Ur amabost, Dv hamabortz). Eta ehun<br />
kintalekin, bertze batek gizenarazten ditu hamabortz buru. Dv Lab 220. Hamabortz haur ukhan zituen. Laph<br />
155. Oraindik izan arren amabost / Urteko gazte biguna. AB AmaE 188. Alhan zabiltzala dotzena bat edo<br />
hamabortz antzara. Elzb PAd 31s. Haurrak etzuelarik oraino hamabortz urthe baizik. Jnn SBi 113. Andik<br />
amabost egunera. Itz Azald 179. Amabost urte kunplitu ziran / ni juan nintzalarik ara. PE 147. Aldia behar<br />
aitzinetik hartu, hamabortz, hamasei lagun baizik ez baititazke betan koka. HU Zez 118. Badu amaborz egun<br />
nagola begi min gaxto bateki. Mdg 142. Jaio ziranetik amabost urterañokoan. Ag Kr 132. Han sal-erospenak,<br />
hamabortz hemezortzi urtetako mutiko gazteen gain doatzi. JE Bur 171. Etorriko dala amabost egun barru.<br />
Urruz Zer 34. Non dira orain amabost eguneko kontu eta umore eder aiek? Ill Testim 14. Hamabortz egunez ez<br />
zion Gaxinak Larrondori solasik eman... Barb Sup 8. Hamabortz urthe huntan. JE Ber 74. Langile guzien<br />
amabortz eguneko saria zekarren eta. FIr 143. Ez omen da amabost urteko neska itxusirik. TAg Uzt 53. Ibaitik<br />
amabost metrora. JAIraz Bizia 44. Zu ere aise goxoago zinen / duela hamabortz urte! Mattin 98. Batzuentzako<br />
hamazortzian zeuretzat hamabostian. Balad 60. Fabrikan hasi nintzen lanean, hamabost urte nituela. MIH 368.<br />
Ogeie eta amabost mila gizon. (c. 1597). FLV 1993, 458. Bitarte orretan joan ziran ogei ta amabost edo<br />
amasei hordu. Mb IArg I 278. Constantinoplako inperi zatiak izandu zituen bat bestearen ondotik ogei ta<br />
amabost nagusi edo enperadore. Ib. 342. Ta gero berrogei ta amabost urtean Monje izan zan. Cb Eg III 217.<br />
Salbatzaillea sorthu zenetik berrogoi eta hamabortz urtheen buruan. Lg II 90. Emon eutsezan bost milla eun ta<br />
berrogeta amabost azote erruki bageak. Añ EL 1 212. Sarritan ikusten dira emen larogei ta amabost libra<br />
pisatzen duten anega gariak. Izt C 27. Hoita hamabortz herrik Laphurdi egiten. Hb Esk 88. Patriarka santu au<br />
eunda irurogeita amabost urtekoa il zan. Lard 30. Diala ehün eta hamabost urthe inprimatü zütien, lehentze eta<br />
berhez, hamabi Noel. UNLilia 2. Hogei eta hamabost urtheren bürian. Ip Hil 195. Hogoi-ta hamabortz urthe<br />
segurik bazituen Leonek, lehenbiziko zigarreta egin zuelarik. Barb Sup 63. Berrogei eta amabost urte /<br />
gutxieneko baditu. Tx B II 34. Hogoita-amabost urte zituen Frantsesek... Ardoy SFran 151.<br />
2. (Tema nudo; gralmte. precedido de gaur, egun, bihar...). Dentro de quince días, en quince días. "Egun<br />
hamabortz -bost ethorriko da, il arrivera dans quinze jours à partir d'aujourd'hui" H. "Gaur amabost, dentro o<br />
hace dos semanas" Elexp Berg (s.v. amabost). Eta auri nonbrearen heineko letrán date ilhargi berria; eta<br />
handik amorz ilhargi bethea. Lç Cal a 1v. Elurte luzez orain amabost / zapal-zapal zan belarra / zuti-zuti da. Or<br />
Eus 220. Malentxo nere alabarik zarrena gaur amabost ezkontzen zaidak! Etxde AlosT 69.<br />
(Hoy, ayer, tal día) hace (hizo) quince días. "Egun hamabortz, -bost ethorri zen, il arriva il y a quinze jours"<br />
H. "Egün amust (S), il y a aujourd'hui quinze jours" Lh. Ostegun joan danian / amabost Ernaniñ / betroiaren<br />
tratua / genduen egiñ. Xe 295. Egun hamabortz erraten ginuen, ez dagola behinere lo Gaineko hura. HU Aurp<br />
62. Egun hamabortz jakin ginuen Montbrisoneko tribunalak lepoa mozterat kondenatu zuela. Ib. 45.<br />
Hegiaphalia sute ikaragarri batek irentsi du gaur amabost eta orren berri zerbait badakizulakoan eramaten<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1186
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zaitugu. Etxde JJ 192.<br />
II (Uso sust.). 1. + hamabortz, amost. (Ref. al día del mes). Oktobreren hamabortzean gaberdi izanen da<br />
guarda hegoan suduestean laurdenean denean. INav 161. Aphirilaren hamabortzean. JesBih 390. Aphirilaren<br />
hamabortzean. Laph 228. Zelebratu genduben / Ama Birjiñ eguna, / illaren amabostian / izaten deguna. Ud 75.<br />
Martxuaren amabostian / egin giñaden jokatu. EusJok 38. Buruil amosta xortatsu, zortzi egunez irrisku. GAlm<br />
1956 (ap. DRA). Dagonillak amabost. Anab Poli 109.<br />
2. hamabortz. (Aplicado al número de un año). Mila zortzi ehun eta hamabortzean. MarIl 5. Mila bortz<br />
ehun eta berrogoi eta hamabortza zuan; uda azkena. Elzb PAd 72. Mila zortzi ehun eta hamabortzean. Zerb Azk<br />
11. Mila bederatzi ehun eta hirur hogoi ta hamabortzeko martxoan. Xa Odol 271.<br />
(Ref. al siglo). Hama-zazpi urthetan mende hamabortza. Hb Esk 155.<br />
3. Quincena, período de quince días. "Decimos mucho en V amabosta daroat emen, llevo aquí el (período de)<br />
quince" A Morf 248. "Amust oroz (S), tous les quinze jours" Lh. v. infra HAMABOSTEAN BEHIN,<br />
HAMABOSTETIK. Etzengiela luzetu konfesiñoa amostik aurrera. Añ LoraS 38. Hamabortz guziez<br />
egitekoak. Dh 58. Kofesa hamabortz guziez. Ib. 58. Sarrantzeko aphez saintik / Dira zü bezañ jakintsik; / Haiek<br />
emanik amust oroz Jesüs errezebitzen dit. 'Chaque quinze jours'. Etch 498. Amosten burian behar duke berhezi<br />
beste holako lekhu bat. Arch Gram 121. Ezpeletan aspaldi merkatua bada; / [...] Biltzen du azienda hamabortz<br />
guzian, / Bertzerik ere saltzen hekin aitzakian. Hb Esk 115. Ezpeletako merkatuan zeraman bere saltzapen<br />
izigarria, hamabortz guziez. JE Bur 60. Aurtengo komerzioko hamabortza ere urbiltzen ari omen da. Herr 19-8-<br />
1957 (ap. DRA).<br />
- HAMABOST-HAMASEI. Quince o dieciséis. Anjelitok amabost-amasei urte izango zituan. Ugalde Iltz 15.<br />
- HAMABOST-HAMASEI EHUN. Mil quinientos o mil seiscientos. Azkaine hamabortz-hamasei ehun arima<br />
duen herri tarro bat da. Zerb Azk 6. Neguan hamabortz-hamasei ehun, udan menturaz mila gehiago. Ib. 29.<br />
- HAMABOST BAT (Dv; amust bat S ap Lh). "Hamabortz bat egun, une quinzaine de jours" Dv. "Amust bat<br />
egun (S), une quinzaine de jours" Lh (s.v. amortz). v. HAMABOSTEN BAT. Amabost bat egunian pekaturik<br />
egin baga. Mg CO 109. Orhoit banaiz ontsa, bazituzken urthe / Hamabortz bat edo hamalaur bedere. Gy 198.<br />
Handik laster zituen, Re sokhorritzeko, / hamabortz bat piñaza egorri arinsko. Hb Esk 129. Mariak hamabortzbat<br />
urthe zituzken Tenplotik atherarazi zutenean. Jnn SBi 37. Hamabortz bat egun lehenago. HU Aurp 187.<br />
Amabost bat metro. Goñi 46. Diala hamabost bat urte. Const 13. Hamabortz bat otomobil eder gelditurik<br />
badaude hemen. JE Ber 55. Semiak ba-eukotsazan amalau-amabost bat urte. Otx 106. Andik amabost bat<br />
egunera. SM Zirik 101. Hamabortz bat egunez. Mattin 36. Noiznai amabost bat egun edo illabete egingo ditu an<br />
elurrak. Uzt Sas 353.<br />
v. tbn. Lab EEguna 63. Munita 41. And AUzta 92. MAtx Gazt 37. Ardoy SFran 145. Alzola Atalak 142.<br />
Hamabortz: Zerb Azk 80.<br />
Siglo berriyan oi ta / amabost bat urte. Tx B III 127.<br />
- HAMABOSTEAN BEHIN (V-gip ap. Elexp Berg). Cada quince días. Zorzi oroko, amabostean beingo edo<br />
illetik illeko konfesatze-komulgatzeak. Mb IArg I 288. Amabostean bein edo illero konfesetea. Añ MisE 225.<br />
Hamabortzean edo hogoian behin baizen ezpalitz ere. Dh 61. Aste oro edo beintzat amabostean beñ konfesatu<br />
eta komulgatzea. Arr May 9. Amabostean bein nerau bere iges-lekura, Amezketara, joaten izan natzaio. A Ardi<br />
141. Amabostean bein igo oi zen janari eta jazki garbiakin. Etxde JJ 11. Edo-ta eztun aski amabostean beingo<br />
asegarria? Ib. 127. Hamabostean behin, bertsoak izaten ditugu, igande gabean eta bazkal ondoan. MEIG I 101.<br />
Donostian hamabostean behin agertzen zen Baserritarra aldizkaritik hartuak dira. MEIG III 109.<br />
- HAMABOSTEAN BEHINTXO. Dim. de hamabostean behin. Neguan amabostean beintxo irtetzen naiz<br />
Leaburutik. A Ardi 31.<br />
- HAMABOSTEN BAT. Unos quince. v. HAMABOST BAT. Betania Yerusalem-etik urbil samar zegon,<br />
amabosten bat eztatuko bidean. Ir YKBiz 357. Amabosten bat urtekoa. Berron Kijote 57. Orain dela hamabosten<br />
bat egun argitaratu da Mitxelenaren idazlan hautatuak liburua. In MEIG IX 57.<br />
- HAMABOSTETAN. "Hamabortz-, hamabostetan, en quinze fois" H.<br />
- HAMABOSTETIK (L-ain sg. A; hamabortz- Dv). Por quincenas. "Hamabortzetik ethortzen da aitaren<br />
ikhustera, il vient voir son père tous les quinze jours. Hamabortzetik hamabortzera, de quinze en quinze jours"<br />
Dv. Etxe ondoetako otheak maiz larrutuak daude. Zortzitik edo hamabortzetik larre urrunetara orgekin othe<br />
biltzera goan nahi laiteke. Dv Lab 100.<br />
- HAMABOSTETIK HAMABOSTERA. Cada quince días. Ez errezebitzea hamabortzetik hamabortzera<br />
baizen. SP Phil 165 (He (ed. 1853), 140 hamabortzetik hamabortzera). Amabostetik amabostera, jai<br />
arratsaldetan, urten oi eban [...]. Ag Kr 116. Amabostetik amabostera jeixten naun, larunbatetan, ire egarria ta<br />
bide-batez nerea asetzearren. Etxde JJ 127.<br />
- HAMABOST EHUN. Mil quinientos. "Por 1500 mila eta bosteun o amabosteun" (Tabla de numerales del s.<br />
XVI). FLV 2008, 298. Phixtako kabal-zaiñek badie bereki / Hamabost ehün arrez ehün behieki. Etch 616.<br />
Hamabortz ehun eta hamalau urthetan, / Urthubia Laphurdin Bailiren dretxotan. Hb Esk 125. Ulibarin gelditu<br />
Osma zehatua, / Hamabortz ehun hilez bihotza zaurthua. Ib. 163. Lau ehun? --Gehiago. --Zortzi ehun? --<br />
Gehiago. --Hamabortz ehun miliun! HU Zez 46. Noren eskuetan urtu ote dira hamabortz ehun miliun hek oro?<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1187
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Ib. 46. Eta hain xuxen, Kalzo, gure behirik ederrena! Hamabortz ehun libera eskainia zaukun hartaz, iragan<br />
merkatuan. Barb Sup 76. Behi ederra? Uste dut! Aguxtin tratulariak hamabost ehun libera ez zaukun eskaintzen!<br />
Ib. 86. Efesen berean egun bakhar batez hamabortz ehun fraile eta birjina itsutu zituzten gisa hortan. Zerb IxtS<br />
102.<br />
Ageraldi hori gerthatu zen hamabortz ehun eta lauretan hogoi eta bian. Arb Igand 98. Hamabortz ehun eta<br />
hamabia izan zen haren hiltzeko urtea. Ardoy SFran 48.<br />
Mila hamabortz ehun eta lauetan hogoi eta lauan, abendoaren bortzean, eman zioen bulaz. JesBih 389. Mila<br />
hamabortz ehun eta lauetan hogoi eta zazpian. Ib. 389.<br />
- HAMABOST MILA. Quince mil. Ibaia igaro zuten amabost milla ez, beste guzi-guziak ondatu eta il<br />
zituzten. Lard 130. Zenbat ziran? Lau milla, amar milla, amabost milla? Goñi 109. Hamabost milla<br />
españolek?... Bai eta hamarrek ere! Barb Sup 131. Nimiñoa da bizkitartean [Tolosa], bere hamabortz edo hogoi<br />
mila bizizaleekin. JE Ber 44s. v. tbn. SMitx Aranz 212.<br />
Illak gelditu ziran ogei ta amabost milla ta orien artean Nicanor bera. Mb IArg I 385. Ogei ta amabost<br />
millatik berrogei milla dukatetaraño. Izt C 57. Seieunda irurogeita amabost milla ardi. Lard 105. Berrogeta<br />
amabost milla euzkeldun. Enb 32. Irurogei ta amabost milla pezetan. Munita 65.<br />
- HAMABOST-HOGEI. Quince o veinte. Bestela, zertarako litzake atzeko amabost-ogei urteotan egindako<br />
lan etengabea? Ldi IL 69. Amabost-ogei metro luzatzen da. Munita 44.<br />
- HAMABOST-HOGEI BAT. Unos quince o veinte. Bere ama, ixeko, osaba, aizkide ta enparauak diru-eske<br />
arakatu ebazan, amabost-ogei bat ogerleko alan baturik, eta bijaramonian Madridera etorri zan. Kk Ab I 111.<br />
Etzazula, gero, lan ori utzi bertan-beera; jarrai zatzakio astiro astiro; ori da benetako literatura, ta ori, egiazki,<br />
gure mintzo gaxo au gorentzea. Ta, amabost ogei bat bildutakoan atera liburutxo bat. Ldi in Or BM 10.<br />
- HAMABOST-HOGEITSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). Unos quince o veinte. v. HAMABOST-<br />
HOGEI BAT. Olerkirik gutxi: amabost-ogeitsu. Ldi IL 33.<br />
Etim. Para amorz, disimilado, v. amaitu.<br />
hamabostaldi. Quincena. Bakarrik nai dut zu amabost-aldi batean egunero etortzea. Goñi 34. Amabostaldiko<br />
zazpigarren eguna osteguna zen. Ib. 44. Aurreko lan aundian, amabostaldi osoa egin nenunan olako<br />
ekaizpean. Or QA 64. Azaroko lenengo amabostaldian. Etxde JJ 111. Garai aietan ez bainuen nik / Basarri beste<br />
lagunik, / amabost-aldi batian iñoiz / utsegin gabe egunik. Uzt Sas 174. Amabost-aldi osoan egon zan etxean<br />
pake-pakean. Berron Kijote 87. En DFrec hay 13 ejs.<br />
"Amabostaldixa eiñ, pasar la quincena de días" Iz ArOñ. Aita ta osaba ordea Barkoxen zioztik eta Yan-Pier<br />
bere gurasoen etxean urteroko amabostaldia egiten. Etxde JJ 29.<br />
hamabostaldiko. (Permiso) de quince días. Gudaritza bitartean ezpaitzitekean amabostaldiko edo<br />
illabeteko batekin etxeratu. Etxde JJ 63.<br />
hamabostalditxo. Dim. de hamabostaldi. Nahikoa izan zuen Victor Hugok hamabostalditxo bat Pasaian<br />
euskaraz ederki mintzatzeko. MIH 362.<br />
hamabosteko. "Hamabortzekoa, amabostekoa, qui est composé de quinze; qui contient quinze d'une certaine<br />
mesure" H.<br />
hamabostero (V-gip ap. Elexp Berg (s.v. amabost)). Cada quincena. Ikusiko dezu zein errebista ederra<br />
artuko dezun amabostero gure [sic] etxean. EgutTo 4-3-1918 (ap. DRA). (Con reduplicación intensiva). <br />
Euzko-deia. Izen au jarriko omen diote, datorren illeko 1ean asita, amabostero-amabostero Bilbon azalduko dan<br />
euskel-izparringi bati. EEs 1916, 11.<br />
hamabosteroko, amostorozko. (Revista) quincenal. v. hamaboskari. Bear bezela eratu ta zuzentzeko lana<br />
Euskalerriaren Alde deritzaion amabosterokoaren zuzendarien mende utzi zuan Gipuzkoako Diputazioak. RIEV<br />
1911, 604. Euskal-Esnalea edo Uskal-Iratzarzalia deithürik den güthün amostorozkuak gei deitze igorri<br />
oraiartinokan argitarazi dütian kartillak oro. Lh EEs 1914, 243. Bene-benetan gure ongi-etorria amabosteroko<br />
berriari. Arriand EEs 1916, 43. Pan-pinen gisako zerbait haurrentzat, hamabosterokoa ez hilerokoa, baina<br />
Lapurdikoaren eite gehiago duena Gipuzkoan agertzen hasi denarena baino. MEIG I 119s. En DFrec hay 3 ejs.<br />
de hamabosteroko.<br />
hamabostkerri, amostkerri (S ap. A; Gèze Dv, H (s.v. amost)), amuskerri (S ap. A y Morf 248), amustkerri<br />
(H, s.v. amost). "Quinzaine" Dv. "Bazkoko amostkerria, amustkerria, la quinzaine de Pâques" H (s.v. amost).<br />
"Quincena, amuskerrian pakatu langileak, pagar a los trabajadores por quincenas" A. Manhatzen deikü<br />
urthian behin gütienetik, Bazkoko amustkerrian, behar bezala komüniatzia. CatS 52.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1188<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamabosturren. Quincena. Amabosturrenen / bazenetorkit / Zerua dagintzut / Biyotz-biyoztik. Elizondo<br />
KristPE 231 (ap. DRA).<br />
amabrahiraso (Urt H). Tatarabuela. "Abavia, amabrahirasoa" Urt I 17. "Trisaïeule" H. v. Bähr Eusk<br />
1935, 19n.<br />
amabutxa, amabutxi. v. amabitxi.<br />
amader. v. amander.<br />
amadore. Amador. Leen esan dogu konkistan lau amadoreoek egonik. Lazarraga 1145vs.<br />
amadubel. v. amorubel.<br />
amaeka. v. hamaika.<br />
amaera. "Amor" Lar.<br />
amaerdi. v. emerdi.<br />
amagai (G-to), amagei (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (amageixa), To (aittagaiye). Futura madre. "La futura suegra"<br />
Iz ArOñ. Emazte mardotu bat, amagai bat, bederatzigarren ilebetean bezelantxe. A EEs 1916, 113. Urte<br />
beteren buruan, norbaitek puztuta, asi zitzaidan amona belarriak berotzen: Isabel emaztetzat artu bear nuela ta<br />
bear nuela: ni isilik. Bera uela iretzat amagairik onena, etxandre aundia zala, egilea ta eragilea: ni isilik. A<br />
Ardi 19s. Zuek [emakumezkoak] zaitutegu gere aurren ama, ala amagai. Zuen eskuek taiutu ta azi bezelakoxeak<br />
izango dira biar gure aurrak. Ldi IL 141.<br />
(Ref. a animales). Dana dala, gorpuzkera oneko amagaiak aukera bitza arduraz. Ibiñ Virgil 95. Beti izango<br />
dituzu aldatu bear dituzun amagaiak; atergabe ordezkatu itzatzu, galdu ondoren damutu eztakizun; urtero<br />
aukera itzatzu abere gazteak taldea berrizteko. Ib. 95.<br />
amagaitu, amageitu. "Amageitze (neol.), rendre apte à la maternité" JE Ber voc. Nun othe da, gainean<br />
jartzen zitzaizkon emaztekiak amageitzen zituen harri aipatua? JE Ber 15.<br />
amagalla (R ap. Arzdi PlantR 450). Pasto (fruto) de haya. Cf. VocNav s.v. amagalla. v. bagazi.<br />
1 amagarri. Acto por el que una mujer se vuelve, o puede volverse, madre. Cf. 1 aitagarri. Baina piesta<br />
zaleen konzienzijaak oitura txaarren tintiagaz zetakatuta dagozan legez, sakrilejijo bat, adulterijo bat, edo<br />
aitagarri ta amagarri bat osotu artian, beste kastidadiaren kontrako desonestidade nasaija ezdaukee pekatutzat.<br />
fB Olg 181s.<br />
2 amagarri (Lar, Añ). Digno de ser amado. "Amable" Lar y Añ. Cf. 2 amatu. v. maitagarri. Dá maite<br />
bakárra / Jaunarén Maria, / au sú ta sugárra / ta maitagarría / ta amorosgarría / ta admiragarría / ta amatáko<br />
amagarría. LE Kop 29. Da pekatubari artuten jakon gorrotua gatx guztijai baño geijago Jangoiko txito on ta<br />
amagarrijaren ofensia dalako. Mg CO 45 (CC 203 maitagarriaren). Maite izateko Jangoiko ain on ta alde<br />
guztietarik amagarrija. Ib. 284 (CC 189 maitagarria). Jesusen borondatera geurea beeratu ta azpitutera; gurari<br />
bizi bategaz berari gustu emon ta bere bertute amagarriak jarraitutera. Añ LoraS 53. Zelan egon geintekez [...]<br />
maitetasun amagarrienagaz berari [Jesusi] eskatu baga arren etorri dedilla gu ikustera ta gure arimakaz<br />
alkartutera? Ib. 131. Ametan dot neure Jaungoikoa neure biotz guztiaz ta gauza guztien ganian, zegaitik dan<br />
guztiz ona ta amagarria. CatBus 54.<br />
amagarriro. "Amablemente" Lar.<br />
amagarritasun. "Amabilidad" Lar.<br />
amagatu. "Amagar, amagadu" Lcc.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1189
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amagiar, -giarba, -giarraba, -giarraua, -gi(h)arreba, -ginarra. v. amaginarreba.<br />
amaginarreba (V, G, L, AN, S (en gral. variantes con n palatal); SP, Ht VocGr 271, Lar DVC 155, Añ (-ñ-), Dv,<br />
H (L, BN, S, s.v. ama)), amaginarraba (Urt I 400 (amagiñh-), Añ (V), Izt 113v), amagiarreba (G, R; H; -<br />
harreba Gèze, H (s.v. ama)), amagiarraba (G, R; Lcc, Lar, Añ (G)), amagiarraua (H, s.v. ama), amaginarra,<br />
amaiarreba (AN, L, B, Ae, R), amagiarba (Sal), amiarreba (B; VocB), amainarreba (V-gip), aminarreba<br />
(BN), aminarre, amaierrea (BN), amaindarraba, amamiarreba (AN), ama-arreba (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae),<br />
amagiar (G-nav). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 178; A (ama-giharreba, amamiarreba, amiarreba, aminarreba);<br />
ContR 515; Iz To (amaiarreba), UrrAnz (aittaiñarreba, amaiñarreba), ArOñ (amáiñarreba), Als (aitagiarreba,<br />
amagier), Ulz (amaiarréba), R 283 y 401; Ond Bac (ama-giar), Echaide Nav 221; Etxba Eib (amagiarreba);<br />
CEEN 1970, 359; Izeta BHizt2 (amaiarreba); Elexp Berg. Suegra. "Consuegra, ama giarraba" Lcc. "Bellemère"<br />
SP. "Se conoce pero no se usa corrientemente esta voz que ha sido avasallada por un erderismo.<br />
Amagiarreba da emaztian ama senarrantzat edo senarran ama emaztiandako" Etxba Eib. "Aitagiarreba ta<br />
amagiarreba, el suegro y la suegra" Iz Als. "Amagier batzuk, unas suegras. [...] amégiyerrak esan emen zuan" Ib.<br />
Cf. aitaginarreba, aitamaginarreba.<br />
Tr. Documentado en todos los dialectos. Las formas con -n- son propias de los dialectos vizcaíno, labortano y<br />
bajo-navarro; guipuzcoanos, alto-navarros y suletinos emplean las variantes sin -n-. La terminación en -arreba es<br />
la más general; hay -arraba en Beriayn, Cardaberaz, Larregui, Uriarte (G; amagiñarreba en V), Lardizabal,<br />
Brunet (Lc 4, 38), Azkue y Ortuzar (Oroig 89 amañarraba), -arraua en Haraneder, -arra en un texto labortano<br />
recogido en ETZ y -arre (aminarre) en J. Etchepare. Hay además amaindarraba en un ej. de Akordagoitia. En<br />
DFrec hay 2 ejs. de amagiarreba y uno de amaginarreba.<br />
Eta Iesusek Pierrisen etxera ethorririk, ikhus zezan haren ama-ginharreba ohean zetzala eta helgaitzak<br />
zadukala. Lç Mt 8, 14 (He amaginarraua, Dv, HeH, Leon, BiblE amaginarreba, Ur (V), Ker amagiñarreba, Ip,<br />
Hual, Ol amagi(h)arreba, TB amainarreba, Ur (G), Lard 378 amagiarraba, Echn amiarreba, SalabBN aminareba<br />
[sic], Samper amagiarba). [Ethorri naiz] errenaren bere ama-ginharrebaren kontra [ezartera]. Ib. 10, 35.<br />
Nola sartu zenean Simonen etxean, zegolarik aren amagiarraba mineki sendatu zuen. Ber Trat 89rs. Ohoratu<br />
behar dire halaber Aita-giharreba, eta Ama-giharrebak. CatLav 121 (V 66). Ama giarrabak deabruaren<br />
gezurrak ta erraña Santaren birtuteak ondo ezagutu, ta mirabe dollorrak kastigatu zituen. Cb Eg III 375. Ruthek<br />
bildu zituen, aiphatu dugun landan, hirur gaitzeru bihi, eta eraman ziotzan amaginharrabari. Lg I 247.<br />
Echeverri Ziburuko organistaren ama ginarraren baitan (L-côte, 1788). ETZ 168. Ungi da ezkuntia<br />
amaginarrebarik eta khuñatarik eztiena. Arch ms. (ap. DRA). Jaun Doni Petriren amainharreba zagon sukhar<br />
handi batekin. Jaur 130. Bere amagiarrebak esperantza oso galdu ez zezan. Zab Gabon 35. Eztakizu zure<br />
amagiyarreba gau batian oietik erori ta nola joan giñan nere señora eta ni katillu bat porru saldakin? Iraola<br />
133. Ez du beharko (emazteak) hauzoetarat atheratu amañarrebak nahi dukeenean eta harekien baizik. Prop<br />
1911, 38 (ap. DRA). Lekhu hautan ez zaio suhiari zilhegi aminarrebarekin solastatzea. Prop 1912, 138 (ap. DRA,<br />
s.v. xuribeltz). Paper onetan adierazten da nola Eujenio Barelak bere amagiarrebari arrigarrizko eriotza eman<br />
zion. Ag G 185s. Osabak barriz ez bakarrik joan ezagaik, ezpada baita eurenera baño len amaindarrabanera<br />
joatia be eleuskiyoe lobari parkatuko. Akordagoitia EEs 1914, 5. Amaginarraba maite izanarren, nere burua<br />
maiteago nian. A Ardi 20. Simon eta Pedroren amaiarreba sendatu ondoan. Inza Azalp 124. Ikustateño hori,<br />
segur zor diotala ene aminarre on maiteari. JE Ber 33. Udabarriko aizea erranendako baiño<br />
amaginarrebarendako obea (V-gip). A EY III 137. Errañak erran zion amaginarrebari: "Ama, [...]". Zerb IxtS<br />
50. Ez ziren orainokoan ohartu Jakulet hainbertzetaraino atxikia zitzaiola bere ama-ginarreba zenari! Lf<br />
Murtuts 34. Kamiora iritxi zanean amagiarreba bere alabarekin zai zeukan. JAIraz Bizia 118. Amaiarreba ere<br />
lenbizian neskame gaiztoen xuxu-muxuz amaren aurka asarretu zan. Or Aitork 239. Nunbait, goian, beren<br />
logeletan edo egon bide ziran errain-amagiarrebak. Etxde JJ 109s. "Atunketari", "Amagiarreba", "Iostuna" eta<br />
ango beste komediak [...] gotor nabarmentzen ziran. Zait Plat 16. Bere burua hil eta alarguna sei alaba ta<br />
amagiñarreba uzten zituala. Osk Kurl 47. Ene aita eta amaginarrebaren platinazko eztegi eguneko eginak. Xa<br />
Odol 243. Ai neure amaginerreba / muskerrez betia / subeak egingo al dautsu / arratserako ohia (V-arr). Balad<br />
104. Lo daude lasai iloba ttikia eta amagiharreba ezindua. In MEIG IX 61.<br />
v. tbn. Amaginharreba: Tt Arima 46. Amagiarreba: Oteiza Lc 4, 38. Ir YKBiz 285. Uzt Auspoa 22, 114.<br />
Amañarreba: Abeletxe GaziG 15.<br />
amaginarrebasa. "Belle-mère, amagiharrebasa" Gèze.<br />
amago. "(S; Chaho ms.), maternidad" A.<br />
amagoi (Lar, Añ (G), H (s.v. ama)), amagoin (G, AN ap. A, que cita a Añ). 1. "Abuela" Lar y Añ.<br />
2. Dama o hada legendaria. Es el nombre del personaje matriarcal de la novela Amaya de Navarro Villoslada<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1190
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
(ya antes, en 1843: v. J. Juaristi La tradicion romántica, Iruña 1986, pág. 33) de donde pasa al libreto vasco de la<br />
ópera de J. Guridi de igual título. De aquí los dos valores de 'dama legendaria' y 'reina'. Amagoi baten antzera /<br />
oparo beti / Tolosaren urbillean / Uzturre-mendi. EA Txindor 5. Ariz-pe ortan / Amagoi ona / itunki dago...,<br />
negarrez. EA EEs 1925, 203.<br />
3. Reina. Sabako amagoia, Salomonen aipua entzunda, igarkizunez aztertzeko arengana etorri zan. Ol 3<br />
Reg 10, 1 (Ker erregiña).<br />
amagre. "Rouge d'Angleterre" SP.<br />
amagreztatu. "Sapatak amagreztatzea, rougir les souliers" SP.<br />
amagusi, amagutxi. v. amabitxi.<br />
amai (Vc ap. A; Añ (V), Izt 51r, Dv (V, que cita a Ur), H (V)). Fin, final, término. "Fin, término" Añ.<br />
"Conclusión" Ib. "Fin. Amairik eza (Vc), la eternidad" A. v. amaiera, bukaera.<br />
Tr. Documentado sobre todo en la tradición vizcaína. En el s. XX tbn. lo emplean autores guipuzcoanos y<br />
alto-navarros. En DFrec hay 8 ejs.<br />
Zerren eztaben asierarik ta ez amairik. CatElg 13v. Dantziaren despeidaan edo amaijan askotan edo<br />
geijeenian, mutila dua dantzan erabili daben neskiagaz [...]. fB Olg 70. Gizonak asieria bauka, beste kriaturaak<br />
legez, baña amairik ezdauka. fB Ic I 15. Arimiaren amairik eza. Ib. 34. Baina, esan legi, oi danez, zeure umiak<br />
gaiski aziagaz, zeuretzat ta zeure umeentzat amai nagargarri bat prestau dozula. Ib. app. 29. Geure mundu<br />
onetako amaija edo erijotzia gogoratuten deuskubenak. fB Ic III 261. Historijaren amaija. JJMg BasEsc 277.<br />
Euren amai edo erijotza zori galdukuan. Astar II 189. Eta nok daki zelakua izango dan dongaro esan eta enzuten<br />
dabeenen amaija? Ib. 194. Jangoiko bat ezin geiagoan andia, miragarria, amai azken bagea. Añ GGero 381.<br />
Nok daki ill au izango ete dan zure bizitzako guenengua ta amaija? Ur MarIl 8. Au guk ezaguturik / Maijatza<br />
guztija / Autu dogu zuretzat / Asi ta amaija. Ib. 125. Ni naz alfa ta omega, asieria ta amaija, diño Jaun<br />
Jaungoikuak. Ur (V) Apoc 1, 8 (G asiera eta bukaera). Gau lenean zeiñ amaian, / Eurak nai daben garaian. AB<br />
AmaE 368. Eta gizonak sortuagaz bat abietan da, / Nai eta nai ez bere azken ta amairantza. Ib. 175.<br />
(s. XX). Aurpegiz enituen ezagutzen, urdailez ederki ezagutu ditugu: aien jan-edanak etzuen amairik. A Ardi<br />
45s. Ezerezetik asiera ta / Ezerezian amaia. Enb 204. Txori-abesak, barriz, eztauke amairik, / Or dabiltz pozen<br />
pozaz zoratu biarrik. Ib. 132. Siniskitz edo Kredoaren amaia. KIkV 43 (KIkG 28 azkenaldea). Eta itandu<br />
neutson itsuaren amaia zertzelada guztiekaz. Or Tormes 123. Amaia. Ib. 123 (empleado para indicar el final de<br />
la obra; v. tbn. Alz Ram 138, Lab EEguna 117, Otx 183, Eguzk GizAuz 192, TAg Uzt 316, Zait Sof 155 y Erkiag<br />
BatB 204). Lenengo laukiaren amaia. Alz Ram 38 (v. tbn. 61). Eta gaur zuk egin erazo dozun bigurrikerijak baleukian<br />
amai onik ez ixatia. Otx 29. Igita-aldia munduaren amaia (azkena) da, ta igitariak Aingeruak dira. Ir<br />
YKBiz 181. Beren biziaren amaia dakustenean. Zait Sof 178. Amaia laster!... Egi au maita / bagendu, egiz<br />
aiskide, / gure artean jazar-biderik / egundaño ez litzake. EA OlBe 99. Bizitza... Sukarra, lenbizi... Ta, azkenik,<br />
amaia... Eritasunaren aldiak... Txill Let 129. Ezin pentsatu baitezakegu / zein den izanen amaia. Arti MaldanB<br />
221. Amairik edukiko eztuen joko baten. Arti Ipuin 28. Amaian aurkitu dauan izenak. Erkiag BatB 200. Ez gaude<br />
ez amaiaren asieran, baiñan bai biurgune aundi baten aitzinean. Vill Jaink 11. artueta-k -e-a du amaian. MEIG<br />
V 84.<br />
v. tbn. CatBus 13. Muj EEs 1916, 298. Kk Ab II 169. Gand Elorri 66. BEnb NereA 234. Lasa Poem 57. Berron<br />
Kijote 126.<br />
Abots bakar bat, amai-ele latzak esaten zituena; baina hain ilunki! Mde Pr 142.<br />
Conclusión. San Carlos Millango Obispo andijak [...] liburu oso bat eskribidu eban dantza naastekuen<br />
kontra emeretzi kapituluagaz, ta amairu konklusinoe edo amaigaz. fB Olg 83s. Ara emen zerbait argituta,<br />
asieraan imini neban amaija edo konklusinoia. Ib. 103.<br />
- AMAI(A) EMAN. Dar fin. Presto nintzan ene buruari amai txar ematera. Etxde JJ 51. Eta Leblancen<br />
aginduz goizeko lanari eman zioten amaia. Izeta DirG 67. Eguerdi eguerdian eman zioten amaia. Ib. 96. Bere<br />
edestiari amaia eman zionean. Mde Pr 121. Joku ergel horri amaiaren emaitekotz. Ib. 164. Xalupek bere<br />
bilaketa alferrari amaia eman ziotenean. Mde HaurB 108.<br />
Etim. Es muy dudoso, en contra de lo que se dice, que amaitu, verbo, sea un derivado de amai. Todo indica,<br />
por el contrario, que éste es deverbal.<br />
amaiarazi, amaierazi. Hacer terminar. Biotzaren eralle da oitura, berritasuna amai-erazten duelako, ta<br />
onekin sentimena agortu. Txill Let 119s.<br />
amaiarreba. v. amaginarreba.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1191
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amaibako. v. AMAIGABEKO.<br />
amaidin (G-goi-bet; Lar DVC 155 y 165), amaidi (AN-gip-5vill), amaindin (G). Ref.: A (amaidi, amaindin); EI<br />
352. Madrina. Cf. apaidin. Preziso bear dira apaidiña ta amaidia? Lariz 122. Zertara obligatzen dira<br />
apaidiña ta amaidia? Ib. 122.<br />
Etim. Schuchardt (Bask 42) propone que amai(n)din procede de madrina + ama, idea más bien descabellada.<br />
amaiera, amaikera. Fin, final, término. v. amai.<br />
Tr. Aparece más tarde y ha sido menos usado que amai. En DFrec hay 8 ejs. de amai y 45 de amaiera.<br />
Gauza guztiak daukee mundu onetan bere amaiera (Donostia, 1879). JFlor. Barruban sartuta, otseñakin<br />
jarririk eguan, amaikerea ikusteko (Mt 26, 58). AG 1471 (Ol, Arriand amaia). A! Olango amaiera doakundez<br />
betea zeiñek emon lekidan! Ag AL 158. Bana-banaka urkatu ziran / Orra euren amaiera. Echta Jos 124.<br />
Ikastaro edo curso'aren amaieran kontuak egingo doguz. Kk Ab I 108. Eta amaieran, oker-oker eginda, arteztu<br />
eziñik geratu zan. Kk Ab II 147. Itzal-bildur naz, itzal erijotza da-ta. / Amaiera bakarrik ete da geruan? Laux<br />
BBa 128. Amaieran mattekor Urtziren irrijak / zabalduten dautsoez zeruko atiak. Ib. 58. Noizaldean<br />
ba-dute asiera ta amaiera, iaiotea, iltea, geitzea ta gutxitzea. Or Aitork 419. Urte onen amaieran. NEtx Nola 21.<br />
Buruzagiak ziran, izan bere, amaierako ezpatalariak. Erkiag Arran 141. Plaentxiatarren umoria barriz<br />
amaierarik bakoa da. SM Zirik 51. Nazkagarri ez egiteko, ugaritsu erabiltzen ditugun, amaieretako xa-rik<br />
geienak [kenduta]. Ib. 7. Udazken amaierako eguntto bat zen. Lasa Poem 117.<br />
- AMAIERA EMAN. Dar fin. v. AMAI(A) EMAN. Amaierea emoten deutset kantuoi bada. AB AmaE 469.<br />
Berak bere eskuz amaierea emon eutson torre areri. Kk Ab II 187s.<br />
- AMAIERA GABEKO. Sin fin. Eldu ziran Afrikara ta sartu ziran amaiera bako oianetan ziar. SM Zirik 86.<br />
- AMAIERAN, AMAITUERAN. Al terminar (...). --Emakumea --esaeban epaizaleak bere arloa amaitueran,<br />
eskutitz biak estalkietan sartuaz-- emen eztaukazu añbesteraño naigabetuteko gauzarik. Ag Kr 159. Aguriak<br />
aparija amaitueran esan eban: [...]. Kk Ab I 26.<br />
amaiezgarri. Interminable. Igaro degu negu illuna / luze amai-ezgarria. Elizdo Ibaiz 27-4-1902, 1.<br />
amaiezin. Interminable. Aintziñeko "peste" amaiezinak bezela dana ondatu bear. EG (3-6) 1959, 151.<br />
(Con -ko, adnom.). Baiña, alaz ta guzi, idazlearen liburu-amaitze ura onesten zuan, amai-eziñeko urruti<br />
ibiliak eskeiñiaz-ta. Berron Kijote 32.<br />
amaigabe, amaibage, amaibaga, amaige. 1. Infinito, sin fin; eterno. v. bukagabe, azkengabe.<br />
Tr. Propiamente vizcaíno, aunque tbn. lo emplean unos pocos autores guipuzcoanos del s. XX. En DFrec hay<br />
2 ejs. de amaigabe y uno de amaigabeko.<br />
Agaiti esaten da: linuaren atsakabiak, amaigabiak. Mg PAb 141. Zeruko zorijontasun amai bageen herederu<br />
egiazkua. JJMg BasEsc 23. Batzubeentzat daukaz geroko sari amai bagaak, besteentzat kastigu betikuak. Ib.<br />
151. Pekatubaren malizija ta zorra dira amaibagaak, izanik Jangoikuaren ontasun, ta amodijo amaibagiaren<br />
kontra. Ib. 35. Munduko bizitza laburrian irabazten doguna izango dogu geroko amaibagaan. Ib. 2. Au da arako<br />
Jangoiko amaibagia. Ib. 29. Zeure erijotzako irabazi amai bagiak gaiti. fB Ic III 279. Zeure ontasun ta erruki<br />
amaibagaan. CatBus 41. Pekatuaren astuntasun amaibagea agertu eta erakustearren. Itz Azald 34. Bere<br />
jakituria amaibageagaz iraun eragiten deutsan guztiari. Ib. 23. Penitenzija berrogei, irurogei edo geijenez<br />
larogei urtekua: atsegiña ta glorija betikua, amaibagia. Ur MarIl 74. Edertasun amaibagia. Ib. 114. Baitaere<br />
izan zala grazien beren gordeleku, gutxi bear zuena izateko amaigabea. Ur BulaG 531 (BulaAl 33<br />
amaibagakoa). Suak artzen ditu geiegizko jardun garratz amaigabean. Ag G 81. Alkar ondoren, negu ta uda, /<br />
amaibagia da orren guda. Enb 192. Orain, gero ta beti, zorun amaigiak / Biotzez dopaltzuz, ba, zeure maitaliak.<br />
Ib. 210. Gaitzen bide amaigabeari lotuki. Zait Sof 17. Ibar ontatik i, maite ori, / amaigabera (sin fin, eterno)<br />
joan aiz. Goiko / urdiña nunbait ire Aberri. EA OlBe 105. Oñaze areik ez dira iñoiz amaituko: amaige dira.<br />
Ibarg Geroko 58. Bihotz euskalduna eta buru erdaldunaren arteko borroka amaigabea. MIH 35.<br />
v. tbn. Amaibaga: Zuzaeta 75. Amaige: J.M. Tolosa EEs 1913, 113.<br />
Jangoiko bat ezin geiagoan andia, miragarria, amai azken bagea. Añ GGero 381.<br />
Irudiz txiro, baña izatez / Aberats amai bagia. Enb 95.<br />
(Precediendo al sust.). Goruntz begiratu ta amai gabe zuhaitz menditik gora ikusten genituan. Osk Kurl 83.<br />
2. (Uso adv.). Sin fin. v. AMAIGABERIK. Jesus maitiari amai baga esker onak emoteko. fB Ic III 306. Noz<br />
arte itxaso baltzak / samurtu amaige? Egieder UrreB 99.<br />
Infinitamente. A! geijago, askozaz geijago, amaibaga geijago. Ur MarIl 16. Jaun bat amaigabe ona. Legaz<br />
12.<br />
- AMAIGABEKO. a) Infinito, sin fin; eterno. Ontasun guztijetan da amai bagakua geure Jaungoikua. fB Ic I<br />
56. Gurarija amai bagakua da. fB Ic II 250. Bere amai bagako ontasunaren eta jakiturijaren emonak. fB Ic III<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1192
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
291. Beraz biar zan pagatzalle amaibagako bat. JJMg BasEsc 35. Zure eskintsarijak / Dira betikuak / Bake, poz<br />
ta atsegin / Amaibagakuak. Ur MarIl 127. Izaiteko amaibagakoa eta oxin eta sonda iñoz sikatu eta agortu ezin<br />
leiyana. Ur BulaAl 33s (BulaG 531 amaigabea). Bere ontasun eta erruki amai gabekoaz. Legaz 66. Gora ta bera<br />
ebiltzanai "agur" edo "arratsaldeon" egiñaz, baziarduen euren amaibageko jardunean. Ag Kr 105. Abere, pizti<br />
ta sortutako gauza guztien amaigabeko soñu txiki ta andi, ixill ta bizi [...] danak. Ag G 3. Amai bagako saria.<br />
Enb 78. Aurkitu dedin ludi goietan / Amaibagako bakiaz. Ib. 83. Len lez orain, beti ta amaibako egunetan. Amen.<br />
KIkV 53. Iru aldiz abestu-arazi zioten oiu ta amai-gabeko txaloketaz. Garit Usand 62. <strong>Euskaltzaindia</strong>ren arlo<br />
amai bako au ezarri dautso. A LEItz 130. Arnas-artzeko, billau, amaibako urdiñak. Laux BBa 136. Sozialistak,<br />
ostera, eten eta amai bako burrukea nai dabe. Eguzk GizAuz 100. Amaibako neke-miñak. Eguzk LorIl 70.<br />
Amaigabeko bideetan zear. Txill Let 119. Amaigabeko samintasunak zimeldutako agure igarra zen. Etxde JJ<br />
274. Ta ortik eldu da erosta amaigabeko ori. Vill Jaink 99. Aize zatarraren amaibako burrundara arek. Erkiag<br />
Arran 153. Uriaren edertasunak amaibakoak dirudie. Erkiag BatB 170. Francoren amaigabeko garaietan.<br />
MEIG VIII 85.<br />
v. tbn. Amaibagako: Zuzaeta 81. Itz Azald 77. Amaibako: GMant Olerti 1961, 147.<br />
b) Inacabado. Oraindik, ordea, amaigabeko hiztegi hau hain aguro ezagutarazi beharrik ez zegoen. PMuj in<br />
MEIG I 89.<br />
- AMAIGABERIK. Sin fin, sin límite; infinitamente. Orain zaartzaan umiak emoten deutsubeezan pena,<br />
atsekaba ta naibage orreek, diriala eurak eta zeuk amai bagarik beste munduban irago ta padeziduko<br />
dituzuneen asieria. fB Ic I app. 29. Zelan da amaibagarik jakituna? Itz Azald 23. Jaun bat amaibagarik ona. Ib.<br />
22. Jaungoiko amaibagarik onak eta zuzenak. Ib. 39.<br />
amaigabetasun. Infinitud. An besarkatu ziran bi amaigabetasun: amesa ta bizitza batetik, eriotza ta ilusioa<br />
bestetik. Azurm in Gand Elorri 221.<br />
amaigarri. (Lo) que hace que algo acabe, conclusión. Konpesau gura ez da dagozan pekatu mortal dunai<br />
bere ez [jakue emoten Oriojozko Sakramentu au], illten egon arren. Bada Extrema-unzinoeko Sakramentuba da<br />
moduren baten penitenzijako Sakramentubaren giltza edo amaigarrija. fB Ic III 272.<br />
hamaika (V, G, AN, L; Lcc, Lar, Añ (G), Dv (amaika V, G), H (+ amaika V, G)), amaeka (Lar DVC 155, A),<br />
amaka (V-ple-arrig-oroz; Lar, Añ (V), VocBN (h-), H), hameka (V, AN-5vill-araq-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza, L,<br />
B, BN, Ae, Sal, S, R; SP, Urt II 385, Lar, Añ (AN), VocBN, Gèze, Dv, H), hameika (G-nav, AN-5vill-araq; Ht<br />
VocGr, H (L, BN, S)), hamika (AN-ulz; Deen II 288c). Ref.: Bon-Ond 153; A (amaika, amaka, ameka); Lrq<br />
(hameka); ContR 515, 523; Iz R 301, Ulz (améka); EAEL 165; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg.<br />
Tr. En escritores septentrionales --salvo un hameika (JesBih 390)-- sólo se documenta la forma hameka. Hay<br />
ameka tbn. en textos alto-navarros (tbn. en el baztanés Izeta). En vizcaíno hay amaka en Micoleta (amaketan),<br />
Añibarro, Ezale, Azkue (BGuzur 123) y Orixe (Tormes), amaeka en Astarloa y f. Bartolomé, y amaika en los<br />
demás (cf. tbn. amakagarren en Bet 16, CatLlo 84 y Akes Ipiñ 9). Lazarraga empela amaeka. Amaika es la única<br />
variante documentada en la tradición guipuzcoana. Hay además amika en un ej. de EEs (1927, 209) y en un<br />
refrán alto-navarro recogido por Inza. En DFrec hay 134 ejs. de hamaika y 13 de hameka.<br />
I (Numeral). 1. Once. (El verbo tiende claramente a concordar en pl.; v. hamabi). "Amaka, once" (Tabla de<br />
numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Onze. Hamekak non dire?, où sont les onze? Hamekek diote, les onze<br />
disent. Hameki, hamekari emaitea, donner à onze. Hameketarik aitu dut, j'ai entendu d'onze. Hamekez minzo da,<br />
il parle d'onze" SP. "Endecasílabo, amaika geibetxiduna" Lar. "Matias, ordiazkua, amaika apostoluegaz jarri<br />
zan, amabi izan zeittian" Etxba Eib.<br />
Baina hameka diszipuluak ioan zitezen Galilearát. Lç Mt 28, 16 (Dv, Echn, Hual, Samper (h)ameka, Ur (V,<br />
G) amaika). Azkenik, elkharrekin iarririk zeudela hamekei ager zekién. Lç Mc 16, 14. Amaeka ilabete / neure<br />
jauna goza nezan. Lazarraga 1197r. Eta Cap de Grateraiño badirela hameka portu. INav 111. Eta hartu zituen<br />
bere bi emazteak, eta bere bi neskatoak eta bere hameka haurrak. Urt Gen 32, 22. Iragan zen gero bere hameka<br />
Apostoluekin Gethsemani zaritzon lekhu baterat. Lg II 256. Zerura joan zan, ogei ta iru urte, iru illabete ta<br />
amaika egunekin, bagillaren ogei ta bat-garrenean. Cb Just 59. Améka úrte dú ezkondunizála, ta beti bizitunáiz<br />
báke ta amório ónean ene konsortearéki. LE Matr1 355. Alperrik ibiliko az / uxatutzen beti [eulijak] / amaika<br />
juango jakoz / amabi etorri. DurPl 79. Beste amaika apostoluak. Mg CC 244. Salomon gaiti esaten da, amaeka<br />
urte zitubaneko, aita zala. fB Ic I 192. Oraiñ amaika urte / eta oraiñ zortzi, / Donostiya genduben / lenago ikusi.<br />
Echag 79. Eguneko amaika erreal bizi zan arte guztirako. Izt C 489. Baliarriaingo mugape laburrean arkitzen<br />
dira amaika iturri onak. Ib. 84. Hameka apostoliak / beitzütian minzatü. Xarlem 183. Bainan hameka<br />
diszipuluak yoan ziren Galilearat. TB Mt 28, 16. Iduritu zat eguzkiak, illargiak eta amaika izarrek agur egiten<br />
zidatela. Lard 48. Batzuek emezortzi leguan, besteak amaikan bidera irten zitzaiozkan. Ib. 530. Hameka urthetan<br />
irakurtzen nitian aski pulliki [...] liburu Izpiritualean diren othoitz eskuara eta latin guziak. Elzb PAd 36. Urtero<br />
ogei ta bat edo ogei ta amaika bañu artzeko asmuak izaten ditut. Sor Bar 27s. Bildu zituan onetarako bere<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1193
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amaika ikasliak eta itzegin zien era onetan: [...]. Bv AsL 70. Jesus hameka Apostoluekin. Lap 241 (V 108).<br />
Hameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo. Ip Hil 137s.<br />
(s. XX). Nere emazte zanek, amaika arrua pixatzen zitun. Alz Bern 58. Amar eskuak (sakeak), atzeak amaika,<br />
jaunak. A Ardi 139. Amaika urte gaur dira bete. Enb 34. Bere lagun ziran amaika ikasle onak. Inza Azalp 75.<br />
Orai hameka urthe. Barb Sup VI. Nahi bezala egin dut tratua, diozt: hameka pezetetan. JE Ber 48. Zortziko<br />
aundia edo amaika puntuko bat. Lab EEguna 100. Alabari, amaika urtetara eltzean, gurasoek lur-baxtar bat<br />
ematen zioten lioa ereiteko. Or Eus 101n. Amaika arroako arri kuadrua / ez da jasotzen erreza. EusJok 61.<br />
Hamaika urteko haur eme bat. Mde HaurB 59. Amaika seme-alaba izan zituen: sei seme ta bost alaba. Uzt Sas<br />
336. Hameka urte inguruan utzi nituen alde bat eskolako alkiak. Xa Odol 27. Amika barako atorran ez sartu; iru<br />
t'erdikoa naikoa duzu (AN-larr). Inza NaEsZarr 309. Hamaika nobela bidali dituzte sariketara --hamaika esan<br />
nahi dut, hamar eta bat gehiago--. MEIG II 49.<br />
v. tbn. AB AmaE 240. Ir YKBiz 540. Kk Ab II 48. Tx B 194. Balad 144 (249 hameka). JAIraz Bizia 44. Etxde JJ<br />
217. Akes Ipiñ 13. Bilbao IpuiB 99. Or in Gazt MusIx 34. Erkiag BatB 19. MAtx Gazt 45. Alzola Atalak 49.<br />
Berron Kijote 210. Hameka: Harb 48. EZ Eliç XXVIII. Hb Esk 59. Lf Murtuts 46. Zerb IxtS 29. JEtchep 58.<br />
Ardoy SFran 146.<br />
Eta Dotor Sainduek dioten eredura, hirur hogoi eta hameka hitzkuntza hetan nahasia gelditu zen. ES 390.<br />
Uholdea iragan zenetik ehun eta hogoi eta hameka urthe iragan ziren ondoan. Ib. 389. Laugarren estaziñoa.<br />
Urrengora dagoz irurogeta amaka pausu. Añ EL 1 187. Ogeita amaika urtean eremuan eta bakardadean<br />
biziturik. AA III 506. Eun da iru izan zirian Friasko zubijan birrindu zitubanak; irurogeta bat Descargan [...]<br />
irureun eta amaeka Pozan... Astar II IX. Kunplitü nütianin hogita hamekak / emaztik egin zeitan, jaunareki<br />
bastart. Etch 182. Ogeita amaiken artean. Arr May 13. Bost milla zortzireun eta amaika erreal. Urruz Urz 18.<br />
San Makariok bazuelarik jadanik larogoi eta hameka urthe [...]. Jnn SBi 67. Ill zan larogei ta amaika urterekiñ.<br />
Urruz Zer 13. Guardagoa utzi zuelarik Beskoitzen, berrogoi-ta hameka urthe zituen Oxaldek. Ox 193.<br />
2. (V, G, AN, L), hameka (AN-5vill). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Get Erd 196, 221. (Con valor<br />
indeterminado). Muchos. (Usado siempre con decl. indet.: en esta acepción el vb. concuerda tanto en pl. como,<br />
quizá algo más frecuentemente, en sing). "Cuántos" A. "Adv. de cantidad en sentido indefinido. No pocos...<br />
Amaika gizon galduta badira surra baño arutzago ikusten ez dabelako" Etxba Eib. "Gixajo aura be amaika lan<br />
einddakua zan ba" Elexp Berg. "Ameka aldiz erran nion (AN-5vill), [...] amaika aldiz esan nion (V-gip, G-azp,<br />
AN-gip), amaika bider esan nion (G-azp)" Gte Erd 221. v. hamaikatxo, bost.<br />
Tr. Documentado desde mediados del s. XIX en textos de autores meridionales, incrementándose<br />
notablemente su uso en el s. XX. Al Norte sólo lo emplean Zerbitzari y Xalbador.<br />
Ikusirik Josue-ren garaipen miragarriak eta amaika Errege beren lagunak illak, izutu zitezkean; baña etzuten<br />
etsitzen. Lard 117. Amaika ziento karga / iñork bazituan, / kargako errialean / eun dukat zijuan. JanEd I 17. A.<br />
Larramendik eskribatutako amaika gauza eder. Aran SIgn 202. Beok beñepin gure bizkar amaika far egiten<br />
dute. Sor Bar 98. Amaika modutara bizi da mundu ontan jendia. Ib. 82. Amaika alegiñ egin zaio bere denboran,<br />
baño gelditu zan goiko abe zar ori baño eskola geiago bage. Apaol 48. Amaika alper ogia jaten / badago emen<br />
lurrian. Urruz Urz 43 (v. tbn. 15). Neska-zarrari zarraren zarrez / illia zaio urdindu / ezkondu nai ta beti<br />
bakarrik / amaika negar egin du. Ib. 45. Amaika aldiz esaten dedan gauza: zurraren poltsak bi zulo. Moc Damu<br />
7. Sufritu du amaika / gose eta gale. Noe 61. Seme bat nai zuban / nere emaztiak, / amaika lan alperrik / egin du<br />
tristiak! Ud 33. Amaika agura / beste mundura / daroaz katarro zarrak. Azc PB 291.<br />
(s. XX). Amaika zaagi-azal egongo dira ark baño ardo gutxiago barruan iduki dutenak. Urruz Zer 82. Amaika<br />
arrañ eder jandakoa da Arranondoko Deizalea! Ag Kr 39 (v. tbn. AL 38). Amaika arto erre zenduan ezkondu<br />
orduko, goiko kaleko laban! Echta Jos 72. Amaika zaparrada jausi da ordutik ona. Kk Ab I 62. Amaika bider<br />
entzun dira Pernandoren gertaera oek. Muj PAm 20. Guda onek amaika naigabe ta alegetasun olerkariari iritxi<br />
dizka. Aitzol in Laux BBa VI. Amaika aldiz lurpera gizonek gizonak... Ldi BB 100. Edertasun yaiogorik darioten<br />
bertso-mordoak ba-ditu amaika "Biotz-begietan". Aitzol in Ldi UO 8. Zure itsaso berberaren orroak lo-autsia<br />
bainazu, neguz, amaika bider. Ldi IL 87. Baziran an ere amaika neskatx apain. Ib. 67. Amaika lan<br />
bearrezkoagoak ba-dizkiagu. Lab EEguna 84. Amaika gezur sortu dute liberalak gertakari ontaz. Or SCruz 81.<br />
Jendiak bazebilkik / amaika armoni, / bañan ez dek neretzat / gerrarik komeni. Tx B 81. Beren denboran pasatu<br />
dute / amaika otz eta bero. Zepai ib. 230. Amaika amaren seme sartu da / itsasuaren azpiyan! Tx B II 48.<br />
Amaika gona dauzka / bolante ta fiñak, / ederki plantxatuta / izeba Joakiñak (G). A EY IV 382. Bere denboran<br />
amaika saio / egin dio arri ari. EusJok 62. Ta amaika lan egiña nak, ta amaika burruka geroztik ere bai<br />
langilleakin. ABar Goi 23. Amaika amaren seme on askok / an izango dau ostatu / an izango dau ostatu eta /<br />
sarri kaliza goratu. Canc. pop. in SMitx Aranz 116. Amaika berriketa egin zuten. JAIraz Bizia. 62. Guri ez<br />
otsegiña amaika bider damutuko zaiek. Etxde AlosT 75 (v. tbn. JJ 98). Hameka eliza ttipiagorik bada Euskal<br />
Herrian. Zerb Azk 43. Hameka aments gozo eginik badut zure ohantzean! Xa Odol 103. Hameka giristinok lur<br />
hunen gainean / gerla egiten dugu zure izenean. Ib. 250. Amaika bertso kantatu degu / andik onera bitarte. Uzt<br />
Sas 173. Denbora ortan amaika buelta / emango zuan aiziak. Ib. 128. Beste hamaika gai ere aipatu ditugu. MIH<br />
157. Hamaika zerbitzu on egin duena. MEIG V 32.<br />
v. tbn. Xe 214. AB AmaE 353. A BeinB 64. AzpPr 97. Alz Bern 51. ArgiDL 96. Mok 13. Enb 166. Jaukol Biozk<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1194
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
10. Markiegi in Ldi IL 8. Otx 68. Laux AB 14. TAg Uzt 147. EA OlBe 60. Zait Sof 68. Lek SClar 103. Txill Let<br />
74. Bilbao IpuiB 32. SM Zirik 37. Osk Kurl 154. And AUzta 104. Erkiag BatB 94. BEnb NereA 42. NEtx LBB<br />
86. Berron Kijote 50.<br />
(Con sust. elidido). v. HAMAIKA HOLAKO. Bai; amaika ikusten dira orrela. Sor Bar 54. Amaika badago<br />
pozik kosk elduko liyokena! Alz STFer 144. Ai, amaika ilten dira / toki urrunetan / bizi leitekezala / euren<br />
errietan! Azc PB 321. Amaikarentzat azken eguna izan zedin. AB AmaE 184. Amaikari emana / biotzean pena.<br />
EusJok 85. Kanpoetan ikasiak ezagutzen ditut amaika. Ag Kr 99. Amaikak artuko zukean pozik emaztetzat, berak<br />
nai izan ezkero. Ag G 171. Amaikari erakutsi diet irakurgaitxo au! A Ardi 79. Ura lako langille bat / artuko<br />
zuten amaikak / bere etxean. Jaukol Biozk 40. Edale ta zoroak / dabiltz bide batez, / Euskalerrian beintzat /<br />
amaikaren kaltez. JanEd I 112. Horrelakoak ankabikotan bai ote diran? Bai amaika! Munita 46. Amaika<br />
etorriko uke al balu! NEtx LBB 32. Bertsotan egin gabe amaika / bizi zirala munduan. Uzt Sas 139. Mutilzartuta<br />
ezkondu nintzan, / ori amaikak esan du. Ib. 206. Hamaika baziren behar ziren baino h gehiago erabiltzen<br />
zituztenak. MEIG IX 54.<br />
v. tbn. AzpPr 54. Arrantz 26. EusJok 85. Or QA 187. BEnb NereA 27. Hameka: Zerb Azk 64.<br />
"Amaika ikusteko jaio giñan!" Elexp Berg. Txakur bat bazedukan / txit kuriosua, / agradatzen zitzaion /<br />
mokaru gozua; / askotan zelebratu / bijili osua, / amaika sufritzeko / jaio zan gaxua. Noe 36. Emen gagozan arte<br />
amaika ikusi bear yoagu. Or Tormes 85. Amaika ikusi neban onegaz bere. Ib. 119.<br />
(Con reduplicación intensiva y eta intercalado). Amaika ta amaika aldiz esaten nion nere buruari [...]. A<br />
Ardi 116. Zorigaitzez, hameka eta hameka azkaindar bada oraino aise bekatu hortan eror litakenik. Zerb Azk<br />
101. Ordu luzeetan etengabe aipa daitezkeen beste hamaika eta hamaika. MIH 74. Hamaika eta hamaika<br />
gertakari. MEIG IV 102.<br />
"Badaude amaika amaika modutako (G-azp), amaika amaika modutara bizi da munduan (G-azp)" Gte Erd<br />
196. Cf. infra HAMAIKA HAMAIKA ETA ERDIKO.<br />
II (Uso sust.). 1. (Ref. a la hora). "Hamekak, onze heures du matin ou du soir" Dv. "Hamekak dira, il est onze<br />
heures" H. Amaketan eroadazu saldia palaziora. Mic 14r. Uste dut hamekek io dutela. Volt 173. Edertasun<br />
andi bat / goizeko amaiketan / zegoan jendezkoa / leku guztiyetan. Echag 49. Amaiketan bagarik, / ta goixago<br />
bear bada. Zav Fab RIEV 1907, 97. Amarretako jeikitzen bada / armariyua iriki, / arropak artu, amaiketako /<br />
apainduko da ederki. Xe 262. Domekan artuko dot / neure senarragaz / goizekoak amaiketan / ardao zuriagaz.<br />
Azc PB 235. Goiz beranduan, amaikaak baino lentxuago. Ezale 1897, 19b. Plaza betean ibiltzen ziñan / amaikak<br />
arte bailean. Tx B I 36. "Ze ordu ete da?" [...] "Amarretatik amaiketara" --esan geuntsan. Ag Kr 90 (v. tbn. G<br />
42). Bai, amaikak aldera asten da eztulka. Iraola 81. Goizean zortziretatik amaikakarte, ta arratsaldean<br />
ordubietatik bostetararte. Echta Jos 57. Hameketan bertze xilintxa ukaldi bat. JE Bur 172. Naparrako erritxu<br />
baten, goixeko amaikak inguruan, karlisten Durangoko batalloia sartzen da. Kk Ab I 96. Hamekak joak izana<br />
gatik. JE Ber 16. Olan ibilli giñan amakak arte. Or Tormes 65. Gabeko amaiketan iritxi ziran Aranora. Or SCruz<br />
59. Amaiketan inguratu zan Dorronsoroko baserrira. TAg Uzt 209. Etsi etsi egin eta ontziruntz, gau artako<br />
amaiketan joatekoa zan da. JAIraz Bizia 17. Oraintxe amaikak puntu-puntuan. Bilbao IpuiB 21.<br />
v. tbn. DurPl 48. Goñi 22. A Ardi 61 (BGuzur 156 amakak). Altuna 78. Etxde JJ 274. Ugalde Iltz 47. And AUzta<br />
57. Salav 96. Osk Kurl 130. BEnb NereA 59. Hamekak: CatB 21. Noe 117 (AN). Lf Murtuts 23. Izeta DirG 23.<br />
Larz Senper 56.<br />
--Orain amaka ta erdiak edo... Ezale 1897, 19b. Amaika t'erdietan asteko / lendabiziko banduan. EusJok 93.<br />
Ai! Jesus! Jesus!... zer egin? Eta jadanik hamekak eta erdiak hurbiltzen ari!... Barb Sup 39. Joanen gira etxera?<br />
hamekak eta erdiak ditugu berehala! Ib. 121. Amaika ta erdietan / txala jaio ein zan. Noe 98. Elizpian amaika ta<br />
erdietako mezia noz asiko zan begira. Kk Ab II 103. Cambo bere aldian loak hartzera deramake, hamekak eta<br />
erdia baita. JE Ber 102. Amaika terditan Medellingo katedralean zegon. JAIraz Bizia 92. Orain ameka t'erdiak<br />
dira. Izeta DirG 44. Amaika t'erdiak aldean ixildu zan tiroteoa. Salav 96. Goizeko amaikak eta erdietatik<br />
amabiek artiño. Alzola Atalak 141. v. tbn. Iraola 56. Bilbao IpuiB 268. Ugalde Iltz 51.<br />
"Amaika ta erdiak emongo deuskuzak onek, éste nos ha de fastidiar (V-ger-gip)" A EY III 290.<br />
Amaikak laurden gutxiagotan nuela irteera. Anab Aprika 84.<br />
2. (Ref. al día del mes). Setemeren hamekean. INav 161. Zemendija amaika / garijak ereiten / beste biarrik<br />
soluan / ez dabe egiten. DurPl 70. Martxuan amaikian / dirade asiyak, / ez ditugu aditu / sermoi itsusiyak. Ud<br />
127. Uztaren amaikian / juan nitzan goizian. PE 69. Baranthallaren hamekan. Ip Hil 208. Aurtengo otsaillaren<br />
amaika ezkeroz. Goñi 80. Prazuelako pondan / Patxiren etxian, / Martxuaren amaikan / kontuak an zian. Tx B I<br />
158. Abuztuaren amaika zan. Lek SClar 103. v. tbn. Jnn SBi 107 (hamekan).<br />
3. (Aplicado al número de un año). Eta ereiaroaren zazpian mila zazpi ehun eta berrogoi eta hameikan.<br />
JesBih 390. Hamabortz ehun eta hamekan bezala, / Albak eman zioen [Nafarroari] lege española. Hb Esk 78.<br />
Mila sei ehun eta berroita hamekan, / Urthubiak Senpere ezarri estekan. Ib. 119. Mila zortzi ehun eta hiruretan<br />
hogoi eta hamekan. Arb Igand 127. Milla seireun ogeita amaikako urtean. AB AmaE 96. Siglo berriyan gauden<br />
ogei ta / amaika urtetan gera, / Begi-Txikiyen kantan bueltak / oraintxen nua jartzera. Tx B I 221. Gaude milla<br />
ta bederatzi eun / ogei ta amaika urtian, / Kristo zerura iyo zanetik / orañdano bitartian. Tx B II 90.<br />
4. (Número once). Badirudi, nolanahi ere, gu hamaika-n gelditu garela Cantoren kontagai diren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1195
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
azkengabeak aditzera emateko. MEIG VI 82. Gipuzkoatarrak sei joku, eta Nafartarrak amar jarri omen ziran<br />
amaikarako. Izt C 187.<br />
- HAMAIKA ALDEKO. "Undecágono, amaikaladekoa" Lar.<br />
- HAMAIKA-HAMABI. Once o doce. Lenengo mailla edo gradua, amaika-amabi urteko mutiko-neskatoek<br />
artzeko moduan. Alzola Atalak 137.<br />
- HAMAIKA HAMAIKA ETA ERDIKO. "Amaika amaika ta erdiko, cuántos de mala catadura" A BeinB Voc.<br />
I ta ni aren antzekoak izan-orduko, amaika amaika ta erdiko agertuko iakuz uri onetan. A BeinB 45. Amaika<br />
amaika ta erdiko ibili izango ziran or. Erkiag Arran 144.<br />
(Interj.). Amaika amaika ta erdiko! Erkiag Arran 151.<br />
- HAMAIKA AURKEKO. "Endecágono, amaikaurkekoa" Lar.<br />
- HAMAIKA EHUN (amaikareun V-gip, AN-5vill; ameka eun BN-baig). Ref.: A (amaikareun); A Morf 654;<br />
Satr VocP. Mil cien. "Mil y ciento [...] amakaeun, que son once cientos" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV<br />
2008, 298. v. HAMAIKATAN EHUN. Badiat bai nik ere / hameka ehün amure. Abraham 923. Bere amari<br />
erran zioen: Bazterrerat eman zintuen hameka ehun zilharrezkoak [...]. Dv Iud 17, 2. Bakhotxak emanen<br />
darozkitzugu hameka ehun zilharrezko. Ib. 16, 5. Hameka ehun libera ukan zituen. Lf Murtuts 9.<br />
(Ref. al año). Hameka ehun eta hiru hogoietan, / Baionako eliza zelarik hastetan. Hb Esk 128.<br />
- HAMAIKA-MAKILA. "Ciempiés" DRA. Gain eta behere, zokho guzietarik agertzen, airatzen, herrestatzen<br />
ikhusi behar ditutzu musker, mustik, zazpi-zango, hameka-makhil, eskorpion, uli distirant eta marmutza xehe<br />
larri mota guzietakoak. Prop 1907, 229.<br />
- HAMAIKA MILA. Once mil. Hameka milla birjinek. EZ Eliç 120. Behar ziren, egun oroz, Salomonen<br />
palazioko hameka milla barrika irin hoberenetik [...]. Lg I 328. Amaika milla erreal. Izt C 171. Mari txori ta<br />
beste amaika milla neska zar. Urruz Zer 130. Amaika mila demoniñok eramango alttek. A EY I 128. Hamaika<br />
mila angeruak, hamar mandamentuak... Balad 160. Talentu bakoitzak ogeita amaika milla, seieunda larogei<br />
erreal bezalatsu balio zituen. Lard 434.<br />
- HAMAIKA MILIOI. Once millones. Amaika milloi zuaitz iru motetik bakarrik! F. Labayen in Munita 6.<br />
- HAMAIKA HOLAKO. (Interj.). "Amaika olako! Zenbat horrelako kasu. Oiñ Roldanen asuntua jakin dda,<br />
baiña amaika olako egongo da. Zeldara sartu eta kartak eta liburuak eruan, gaberdixan katxeau, ta amaika<br />
olako" Elexp Berg. Amaika olako badugu kondairetan zear. Berron Kijote 146. Amaika olako neketasun<br />
artu bearkok! Echta Jos 96. Gure Euskalerrian ere amaika olako oroigarri ba-ditugu, triku-arriak, jentilbaratzak,<br />
jentillen sepulturak ta abar. Vill Jaink 21. Amaika olako kontu zelebre / goizetikan arratsera / esanda<br />
sartu izan giñan gu / lengo tokian atzera. Uzt Sas 96.<br />
- HAMAIKA ORDU. (Pl.). Las once. v. HAMAIKA OREN. Zeñaren etorrera gutxi gora beera izaten dan<br />
eguerdiko amaika orduetatik amabietarontz. Izt C 503.<br />
- HAMAIKA OREN. (Pl.). Las once. v. HAMAIKA ORDU. Eta hameka orenen inguruan ilkhirik. Lç Mt 20,<br />
6. Barur egunetan hameka orenak baño lehen ian dut. EZ Eliç 160. Badoha hameka orenetako mugan. Lg II<br />
196. Hitz-erdi batez aditzera eman zarotan "hameketakoa" zela gauza bat egiten zena, ez bethi xuxen hameka<br />
orenetan, bainan ahal zenean. Elzb PAd 30s. Hamek'orenek jo zuten, han, urrun, herriko elizan. Barb Piar I<br />
242. Etxekoandere zabal ninduzun / hameka orenak jotzean. Canc. pop. in Or Eus 118.<br />
v. tbn. Tt Arima 60 (hameka orenetan). ChantP 236 (hamek'orenetan).<br />
- HAMAIKA SARDEKO. "Amaika-zardeko (AN-gip-5vill), arador (insecto)" A.<br />
- HAMAIKATAN, HAMAIKETAN (SP, H). Once veces. "Onze fois, les onze fois, à onze heures" H.<br />
- HAMAIKATAN EHUN. Mil cien. v. HAMAIKA EHUN. Gehién balio zuena zen sei milla drakmatako,<br />
baitirade Franziako kontura hamekatan ehun liberaren ingurua. Lç Decl a) 6v.<br />
- HAMAIKATAN HOGEI. "Hameketan hogoi, deux cent vingt" Dv.<br />
- HAMAIKATIK HAMARREAN. Diez veces de cada once. Mendi altu samarrean / otso zarrak<br />
marmarrean; / oiek gosiak egoten dira / amaikatik amarrean, / Jaunak aparta animali bat / olakuaren aurrean!<br />
Uzt Sas 89.<br />
Etim. Por razones inconsistentes, se ha señalado que (h)amaeka, etc., está relacionado con ind. ant. éka- 'uno'.<br />
No se sabe, sin embargo, cual es el último componente del numeral vasco, que podría ser complejo: *(C)e(C)-<br />
(que podría ser bed-, cf. bat, bedera) + -ka, por ej. El índico viene de aika-, atestiguado, a partir de *oiko-. Cf.<br />
con distinto sufijo, iran. aiva- (gr. oi(w)o- 'solo'), lat. germ. celt. oi-no-. Como indicó J. Oliver Osín, es una<br />
expresión del tipo de ár. mil y una noches: un número redondo aumentado en uno indica una cantidad<br />
indefinidamente elevada.<br />
hamaikagarren (Lar, Añ (G)), hamekagarren (SP, Añ (AN), Dv), amakagarren (Añ (V)), hamekagerren<br />
(Gèze), amekagarnen, amikagarren, amaekagarren. Undécimo. "Onzième" SP. "Onceno" Añ.<br />
"Hamekagarren oreneko hirian, a eso de las once" A (s.v. ameka). Hamekagarren kapituluan S. Paulek<br />
erraiten duen bezala. Lç Ins B 3r. Amakagarrena, Modestia. Bet 16. Egizu fedezko akto bat Sinbolako<br />
hamekagarren Artiküliaren gaiñian. CatLan 59. Inozenzio amaekagarrenak. Zuzaeta 130. Amakagarren eguna.<br />
Añ EL 1 35 (EL 2 40 amaikagarren, CatAN 64 amekagarren). Berrogei ta irugarren erakusaldia, baña Aldareko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1196
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Sakramentuaren gañean amaikagarrena. AA I 426. Aita Santu Inocencio eta Clemente Amaikagarrenak. Ib.<br />
442. Greziyatikan etorri eta / amaikagarren urtean, / irugarrena degu arzaiak / Donostiyako kalean. Echag 78.<br />
Ala deklaratu zuen Inozenzio Amikagarrenak (AN-ulz, 1833). ETZ 225. Hameka gerrenekoz, nin aita pharkatzen<br />
/ hari khausitü nahiz, indarra bortxatzen. 'Dès ma onzième année'. Etch 176. Maiatzeko illaren amaikagarren<br />
egunean. Izt C 473. Hamekagarren mende hiru laurdenetan, / Sakratzean Ramirez eskal-herrietan; / Ezda izan<br />
errege baliosagorik, / Ez eta zorionez haren parekorik. Hb Esk 66. Abran zeritzana, Tare-ren semea, eta Noeren<br />
billoba amaikagarren belaunekoa. Lard 12. Azkenekoz, hamekagarren orenaren gainera ilkhi zen, eta bertze<br />
batzu aurkhitu zituen han zaudela. Dv Mt 20, 6. Amekagarrena, modestia. CatAe 68 (CatSal 69, CatR 69<br />
amekagarna). Cantabriako amaikagarren Jaun, Lope Diaz Harokuaren billobak. Bv AsL 123. Naparruako<br />
amaikagarren batalloian. Urruz Zer 54. Amaikagarren ezkutitza. A Ardi 107. Amaikagarren irudia. Ill Pill 18.<br />
Zein da amaikagarren siniskaia? KIkV 40 (tbn. KIkG 26). Amaikagarren eunkian egiña dala dirudi. Inza Azalp<br />
157. Amaikagarren neke-unia. Josu kurutzian untzez josi ebenekua. Enb 103. Vaticanoko artzai umilla, / Pio<br />
amaikagarrena. Tx B I 205. Pio Hamekagarrenak. Ardoy SFran 273. Oraiko eliza hamaikagarren mendekoa da.<br />
Lf in Casve SGrazi 16.<br />
v. tbn. CatBurg 44. Cb CatG 19 (CatV 61 amekagarren). It Dial 48. CatBus 37. Ur Dial 48. Arr GB 61. Sor<br />
AKaik 135. Moc Damu 16. Alz STFer 133. Itz Azald 195. ArgiDL 96. ABar Goi 36. Ir YKBiz 354. Lek SClar<br />
108. Or Aitork 303. NEtx Antz 92. Hamekagarren: Mat 146. Ber Doc 173r. EZ Eliç XXVIII. Harb 303. SP Phil<br />
119. Bp I 56. Urt Gen 11, tít. TB Apoc 21, 20. CatLuz 28. Lap 123 (V 58). CatJauf 42. Ox 193. Zerb IxtS 113.<br />
Larz Senper 106. Amekagarren: El 16. Iraz 46. LE Ong 40r. CatB 82. CatSal2 28. Legaz 52. Hamekagerren: AR<br />
153. Ip Dial 48. Amakagarren: CatLlo 84. Amekagarnen: Hual Mt 11, tít.<br />
Luis hameka izen hartako garrenaren pian. Tt Arima 130.<br />
Euskal-Kondairak laugarrena zun / orduan gurutz-bidean. / Nik donetuta emen daukazu orain, zurekin<br />
batean, / Opalmai ontan amaika-amabigarrenak lortu naiean. SMitx Aranz 167.<br />
Hogoi eta hamekagarren kapitulua. SP Imit III 31, tít. Ogeta-amaka-garren eguna. Añ EL 1 68. Ogeta<br />
amaikagarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1909, 34. Milla zazpi eun, irurogei ta amaikagarren urteko otsaillaren<br />
bian. Izt C 53. Milla bosteun eta irurogeta amaika garren urtian. Ur MarIl 50. Aguztuaren ogei ta /<br />
amaikagarrenian. Ud 80. Hogei eta hamekagerren egüna. Ip Hil 213. 1889gko abenduen ogeta<br />
amakagarrenean. Akes Ipiñ 9. v. tbn. Munita 106.<br />
- HAMAIKAGARRENEKORIK. "Hamekagarrenekorik, onzièmement" Dv.<br />
hamaikaka. "Hamekaka, onze par onze" Dv.<br />
hamaikako. Endecasílabo. Neurtitzen azken-doñuari dagokionez, berriz, olerki geienetan beintzat beraren<br />
aburura jalki natzaio, amaikakoak doñukide ta zazpikoak beren gisa utziaz. Gazt MusIx 8. Amaikakoen eta<br />
zazpikoen azentua bigarren eta seigarren silabetan. Ib. 167. Bi neurtitz duzte oberenak, orietan banatzen baitira<br />
obekienik azentuak, batez ere bigarren maillakoak: zortzi zatiko eta amaikakoa. Ib. 22.<br />
hamaikana, amekana (AN-olza ap. Bon-Ond 164). (Distributivo de hamaika). Once cada uno. v. hamaikara.<br />
Gizendu ditubala txer-ama bat eta beraren bost ume, zeñean amaikana illabete zituzteneko, bost umeak pisatu<br />
izan zituzten amabostna arroba bataz beste. Izt C 187.<br />
hamaikara (L-ain-sar), hamekara (AN-ulz-arce-olza, Ae, S; Dv), hamakara. Ref.: Bon-Ond 164; Lrq<br />
/hameká/; EI 75. (Distributivo de hamaika). Once cada uno; once a cada uno. "Hamekara, onze à chacun ou<br />
onze chacun; onze à onze" Dv. v. hamaikana. Othoitz perfekt eta jeneralak hamekara pontutan. EZ Eliç 8.<br />
Aztezken, luzean... bi oren ari izanik hamakara jokoa gelditu. Herr 10-7-1958 (ap. DRA).<br />
hamaikatxo (V-arr-gip), amaikatxu. Ref.: Elexp Berg (amaika); Gte Erd 221. Dim. de hamaika 'muchos'.<br />
"Amaikatxo barre erainddakua da zuen aittajuna" Elexp Berg. "Amaikatxo bider esan neutson (V-arr)" Gte Erd<br />
221. Munduan gertatzen da amaikatxo gauza. AB AmaE 267. Amaikatxori dio zabaldu eskua. Ib. 408.<br />
Artaben kontura babil / amaikatxu alper! Enb 183. Abertzaliok esan dogu, ba, / Ori amaikatxu bidar. Ib. 195.<br />
Arestian "Itz-lauz"en amaikatxo idazki eder bildu dizkiogu. Aitzol in Ldi UO 9. Amaikatxu gorroto, asarre ta<br />
burruka ba lekarkez bai lanen banatze onek! Eguzk GizAuz 116. Bai egia diozu, naiz ta arrezkero amaikatxo<br />
urte luze igaroak izan. Zait Sof 89. Etengabeko bizialdi luze negargarrian amaikatxo atsekabe itzal izan baititut.<br />
Ib. 33. Mundu-zalea utzi nunetik / amaikatxo gau-ordu bai / emana nazu, begiak malkoz. SMitx Aranz 165.<br />
Jainko-aintzarik aundienera / amaikatxo euskal-seme / junak dituzu mixiolari. Ib. 177. Basoaren itzalak<br />
amaikatxo pamiliri zaitzen die beren ogia. Munita 137. Amaikatxu bider damutu yakon eskopetarik ez ekartea.<br />
Bilbao IpuiB 134. Fortunatoren hamaikatxo kaltegin ahal nuen hobekien jasan nuen. Mde Pr 105. Amaikatxo<br />
ikasle arganatu ziran iakin-gosea berdintzeko. Zait Plat 84. Amaikatxu mesede egiñik juan da! BEnb NereA 227.<br />
Jakintza lanak gogoko ditu, dakigunez, eta hamaikatxo argitara eman ditu aspaldi honetan. MEIG II 45.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1197
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. Erkiag Arran 164.<br />
(Con sust. no explícito; ref. a personas). "Amaikatxo bat, zar eta gazte, eder aren ondorian baziran" Etxba<br />
Eib. Amaikatxo baditun alakoak. Apaol 52. Esan dot istoria Donostiakoa, / Amaikatxok entzunda barre<br />
egiñikoa. AB AmaE 230. v. tbn. BEnb NereA 68.<br />
Kristauen antzera ilteko gerturik dagoen Sokrate arri ta zur eginda amaikatxok eta amaikatxok ikusi dute<br />
arrezkero. Zait Plat 101.<br />
- HAMAIKATXOTAN. Muchas veces. Amaikatxotan eta beste ainbatetan zerorrek idatzia diguzu ba: [...].<br />
SMitx Unam 79. Azkenaldi ontan eta lenago ere bai amaikatxotan, iregatik jatxi ondoren zapuztu egin naun.<br />
Etxde JJ 127. Amaikatxotan egon natxatzu, ume bainintzan, arima potzuaren ondoenean nire sentipen lausoak<br />
ezin delineatuaz. Azurm in Gand Elorri 43.<br />
hamaiketako (V, G, AN, L, BN), hameketako (AN-5vill, B; H). Ref.: A (amaika); Iz To (amarretakua); Etxba<br />
Eib; Elexp Berg. Almuerzo. "Légère réfection à onze heures, après déjeuner et avant dîner" H. Cf. VocNav:<br />
"Amaiquetaco, bocadillo o tentempié que se toma a media mañana (Pamplona, Larráun, Cuenca)" Cf. tbn. Baraib<br />
141, LzG (amaiquetaco) y Echaide Orio (amaiquetaco). v. hamarretako. "Hameketakoa" zela gauza bat<br />
egiten zena, ez bethi xuxen hameka orenetan, bainan ahal zenean. Elzb PAd 31. Falta bat bakarra du /<br />
amaiketako onek, / falta egiten diyo / bixigarri batek. Alz STFer 144. Konbidatze'at amaiketakora. Ib. 143.<br />
Pirpillin parpak jazteko bai, ez langille gaxuai amaiketakorik emateko! Ib. 122s. Bigarren dei-unean / neskeak<br />
bear dau / amaiketakoagaz / auzoak konbidau. Azc PB 236. Denda-zulo batera / gizonagaz doa, / berak legez<br />
artuten / amaiketakoa. Ib. 237. Ez, aukera danean, amarretakoa, amaiketakoa, lauretakoa, azken ordukoa, dena<br />
dator ongi. Ag G 348. Lenago, goizean amaiketakoaren zai [egoten nintzan]. Lab EEguna 111. Ta otordu<br />
tartean ez dedalarik apur bat ere artzen... Ez amarretakorik, ez amaiketakorik, ez ezer. Ib. 62. Amaiketakoa<br />
leenago nai gosaria baño. Ldi IL 64. Galtzen zunak amaiketakoa, salda beroa ta baso bat ardo alegia, ordaindu<br />
bear zion irabazleari. Etxde JJ 32. Gero moltzoka jalgi dira eskolier ohiak josta-lekuetarat, hameketakoaren<br />
hartzerat. Herr 1-9-1960 (ap. DRA). Hamaiketako bat egiten zuen izebak, soloan lan egiten zutenentzat. Osk<br />
Kurl 92 (cf. infra HAMAIKETAKOA EGIN). Opil gozoa ta txistor-muturra erosi ta jan zituan, amaiketakoa bai<br />
litzan. Erkiag BatB 59. Gero amaiketakoa izaten zuten Lezo-ko "Gure Borda" ostatuan. Salav 24.<br />
v. tbn. Ort Oroig 16.<br />
- HAMAIKETAKOA EGIN. Almorzar. "Amaiketakua eiñ dogu Urrebasonian" Etxba Eib. Kentzen diozu<br />
bezperako urdai azpikoari berari beste zati bat, eta asitzen zera amaiketakoa egiten. AJauregi EE 1885b, 213.<br />
Piarresen omore ona bidean. Nola egiten nuen hameketakoa Azkainen. Elzb PAd 25. Egia duk nerekin ethorri<br />
haizela hameketakoaren egitera, eta, trinkatzer ere dugula elkharrekin... Ib. 35. Eta zer? ni San Tomas egunian<br />
amaiketakoik egiñ gabe gelditu? Alz STFer 123. Guazemak orain, amaiketakua egitera. Ib. 124. Juan Ramun<br />
txokolateruak amaiketakua non egiten duen. Iraola 110. Santiagotegirat joan ziren hameketakoaren egitera.<br />
Barb Piar II 262. Euren amaiketakua eginda, banandu ziran argin pobria ta eskeko aberatsa. Kk Ab II 60.<br />
Otorradi neugaz amaiketakue etxen. Ort Oroig 16. Amaiketakoa egiteko. Munita 71. Amekak aldera agertu zen<br />
Elizabet, edari goxo eta pasta batzuekin an ziren yaun guziek ameketakoa egin zezaten. Izeta DirG 38.<br />
hamaiketakotxo. Dim. de hamaiketako. Erdu ona Goenkalera ta bertoko ardanetxe baten amaiketakotxu<br />
bat biyon artian eingu ardao zuri ta gusti... Kk Ab II 58.<br />
amaiki. Terminación, rima. Atsotitz-ostean ["En Baraón, en cada casa un ladrón"] dio: "Amaiki au duten<br />
toki guzietan berdin esaten da". "En todos los lugares de este consonante dicen lo mismo" [Se refiere a que el<br />
mismo refrán se aplica a Magalón y demás lugares terminados en -ón]. A EY III 10.<br />
amaikide. De igual terminación, rima. Cf. amai, amaiki. Edozenbat ipuin ta esakune ta esakera ta<br />
igarkizun ta esakuntza amaikide... ta abar pilotu nituen. "Frases rimadas". A EY I 11. Len aipatuak dauden<br />
Sbarbi, Correas ta Rodriguez Marinen lan oriek irakurtean ikusi dut eurrez eta ugari dirala beron liburu<br />
ederrean esakuntza amaikideak; baina guziak edo atsotiztzat edo esakeratzat agertuak. Eta nik ere beste<br />
onenbeste egin dut aspaldi luzean bilduak neuzkan amaikide oriezaz. A EY III 13s. Legez, 1, 2, 4, 6 eta 7 ohi<br />
dira amaikide, ez 3 eta 5garrena. MEIG V 84.<br />
amaikor. Finito. Konfesinoan barriz parkatuten da pekatua, eta bere kastigua, betikoa zanetik, geldituten<br />
da kastigu denporazkoan edo amaikorrean. Itz Azald 148. Zein da [penitenzia] kitugarrizkoa? Pekatu<br />
autorturikoakgaitik zor dan kastigu denporazkoa eta amaikorra ordaindu eta kitututera [...] zuzenduten dana.<br />
Ib. 148. Dakigulako ludi ontarako / Gizona egiña ez dala / Bizitze amaikor au bukatu ta / Amaikor ez bat baidala.<br />
Elzo EEs 1916, 324.<br />
amain (V-gip). Ref.: A Apend (amain); Etxba Eib (amaiñ emon). Empleado en la expresión amain emon: 'dar<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1198
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
suelta, liberar'. "Amain emon, bere gisaz, dejar a su aire" A Apend. "Amaiñ emon, dar suelta, liberar. Amaiñ emon<br />
zetzan bere buruari, eta jausi zan azkeneko bizi-modura" Etxba Eib. Biztaldi onetako neke-lorrai amain emon<br />
dautsegu. Ibarg Geroko 99. Eta bere gorputzari amain-eman zion. Etxde PerPl 112. Zutiñik egon eziñik ziero<br />
auldu zan eta bere gorputzari amain emon (bertanbera utzi) zetsan. SM Zirik 18. Bakarrian amaiñ emoteko bere<br />
lertu biarreko illetiari. Etxba Ibilt 487.<br />
amain. v. amaraun.<br />
amaina (G, AN ap. A). "Alguacil" A. v. amabi.<br />
amainakeria (Dv A). "Acte de séduction" Dv.<br />
amainari. "Celui qui aime à employer des paroles flatteuses et fallacieuses" Dv A.<br />
amainarreba. v. amaginarreba.<br />
amainatu (SP, H). 1. Ceder, claudicar. "Condescender; abattre, abaisser (O)" SP (cita también a Ax). "Serrer<br />
les voiles. Au fig., se rendre, céder" H (que cita los ejs. de Ax). v. AMORE EMAN. Baldin bethi ere<br />
azkenarekin gelditu nahi bazara, eta ez behin ere amorerik eman eta ez amaiñatu, ezta gerlaren akhabatzerik.<br />
Ax 292 (V 194). Hala behar dugu bada guk ere permatu, eta parabisuko bidean iaikitzen zaizkigun tormentak<br />
eta kontrak benzuturik, hango portuan sartzera enseiatu eta ez anarteraiño errendatu eta ez amaiñatu. Ib. 462<br />
(V 300). Baiña nola ziren biak nola biak, / Ethorkiaz fiertuak, / Zubi erditsura heldu direnean, / Biek amaiñatu<br />
ez zuten nahi izan. "Vers le milieu du pont ne se voulurent pas / L'une à l'autre céder". Gy 184s.<br />
2. "Chalare, belak amañatzea, [...] beheratzea" Urt IV 454.<br />
3. "Adrezatzea, amaiñatzea, adresser, dresser" Ht VocGr. "Régler" Ib. 415.<br />
4. (Dv A). Seducir, halagar. "Gagner, séduire par des caresses et des paroles trompeuses" Dv. Ene semea,<br />
baldin amainatzera hari bazaizkitzu bekhatoreak, berautzu hekietara erortzetik. "Si te lactaverint peccatores".<br />
Dv Prov 1, 10 (Ol ez zaitzatela ogenlariek limurtu, Ker pekatariak gaiztakerira eroan nai bazaitue).<br />
5. "(B, BN), enfajar, envolver en pañales a un niño" A.<br />
6. "(R), ponerse bueno de salud una recién parida" A.<br />
7. "(G), amainar" A.<br />
- EZIN AMAINATUZKO. "Qu'on ne peut gagner par douceur ou flatterie" Dv.<br />
amainatzaile. "Celui qui gagne, séduit par caresses et paroles fallacieuses" Dv A.<br />
amaindarraba. v. amaginarreba.<br />
amaintu. "(R), fastidiar. Gizon korrek amaintu nu, ese hombre me ha fastidiado" A.<br />
amainu (Dv A). "Caresse, flatterie par laquelle on cherche à gagner, à séduire les personnes" Dv.<br />
amainude (G ap. A (s.v. amaiño); Lar; Añ), amiñude (Lar DVC 155). Ama, nodriza. "Ama que cría" Lar y<br />
Añ. v. amaño, inude.<br />
amaio. "Amaina edo amaioa, toile d'araignée" SP. "Amaioak (sin trad.)" Ib. v. amaraun.<br />
amaipen. (Neol.). "Terminación (acto), amaipen" A Gram 384. Bijar amaipena. AG 1449 (refiriéndose al<br />
final de una narración). Au da lanbidean aspena bakarrik, ta azken amaipen emon barik lenengo<br />
asieran laburtuaz elitzake zuentzat duin izango. Ezale 1897, 117b.<br />
amairorgarnen. v. hamahirugarren.<br />
hamahiru (V, G, AN, L, B, BN, S; Deen II 228c (hamar hiru), Lar, Añ, Dv, H (+ amairu V, G)), hamahirur (L,<br />
Ae, Sal, S; Urt II 385, Ht VocGr, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), amiror (R), amirur (AN, R-is), amiru (AN-larraraq-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza).<br />
Ref.: Bon-Ond 153; A (amairu, amirur); Lrq /hamahíu/; ContR 515; Iz R 301;<br />
Echaide Nav 358; EAEL 167; Elexp Berg.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1199
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
I (Numeral). Trece. (El verbo tiende claramente a concordar en pl.; v. hamabi). "Amairu, trece" (Tabla de<br />
numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Amairu zorigaztoko numerua dala esaten dabe" Etxba Eib.<br />
Tr. En textos septentrionales las formas sin -r final aparecen a mediados del s. XIX, generalizándose en el s.<br />
XX (Joannateguy, por ejemplo, emplea tanto hamahiru como hamahirur); respecto a la aspiración, parecen<br />
predominar claramente las grafías que marcan las dos h. En la tradición suletina hay hamirur en Belapeyre,<br />
Tartas (Onsa 114) y Mercy, y hamahirur en los demás (Etchahun lo emplea junto a hamahiru). Hay además<br />
amirur en Lizarraga de Elcano y Mendiburu (OtGai III 188 ogei ta amirur; éste último junto a amairu). Hay<br />
hogoita hamar hirur en Mihura y lauetan hogoita hamar hirur en J. Etchepare.<br />
Batzuk hamabi, bertzeek hamahirur, hogoi, hogoi eta bortz urthetan. SP Phil 528. Eta Ismael haren semea<br />
hamahirur urteren adiñean zen. Urt Gen 17, 25. Amairu urtez izandu zituen Sara onek aragiaren ta etsai<br />
gaistoaren tentanz andiak. Mb IArg I 132. Judako Erregeak, bost salbatu, amairu kondenatu ziran; ta beste biak<br />
nora ziran ezdakigu. Cb Eg III 333. Guzia Doña Martak bere osasunan da amairu urteetako bizian ikusi zuen.<br />
Cb Just 63. Hamahirur egün hatien ta probianden idoreraziteko. Egiat 158. Beste batzuek ez omen due maiean<br />
jarri nai, amairu lagun badaude an. AA II 22. Zabaldu zan asko bere famia amairu urte zitubaneko. JJMg<br />
BasEsc 228. Jaio ziñan ordutik, / Luisa Fernanda, / amairu urte t'erdi / orain arte joan da. Echag 210. Bena<br />
Luisttoren botza bertan ixiltü zen / Hamahiru nabela kholpü beitzin ükhen. Etch 638 (176 hamahirur). Hamabi<br />
edo hamahirur urthetan, Ruango aphez berthutos baten etxean ezarria eskolatzekotzat [...]. MarIl 112. Bi<br />
motxaldietan amairu arroba ille gauza gitxi gora bera kenduko ere diozka. Izt C 170. Amairu erritaraño badira<br />
Gipuzkoan, esan dedan moduan itsasoaren ertzean daudenak. Ib. 202. Eta beste amairu urtean bizi izanik,<br />
eunda larogei urtekoa il zan. Lard 47. Hamahirur urthe betheak zituen ingurephaitzako orduan. Dv Gen 17, 25.<br />
Hamahirur aratxe. Dv Num 29, 13. Hamahirur egun iragaiten ditu itsas bazterrean, etxola txar batean. Laph<br />
229. Amairu urtetik amabostera / estudio bat ikasi. Xe 369. Zortzi anai eta bost aizpa, amairu senidetatik<br />
atzenengoa izandu zan. Aran SIgn 1. Eman zioten bertsu bat, hamahiru pontuko aire zahar batean. Elzb PAd 28.<br />
Amairu urte zituenean. Arr May 191. Hamahiru urte baizik eztuelarik. Jnn SBi 141 (20 hogoi-ta hamahirur).<br />
Han zauden dotzena bat haur gazte hamabi edo hamahirur urthetako muttiko batzu. Arb Igand 84. Partida<br />
egiten da hunenbertze jokotara; maizenik hamahiruetara. Zby RIEV 1908, 88. Ta laugarren ilaren / seigarren<br />
eguna / amairu ordutan argi / gaur egin deuskuna. Azc PB 204 (in Ur PoBasc 261 amairu orduan). Erran ditake<br />
beraz, gudurik izan den tokietan, erran nahi hamahirutarik hamabi on sartu direla. HU Zez 90.<br />
(s. XX). Amabi, amairu edo amalau orduan egon bear alantxe! Ag Kr 89s. Amairu oin da amar ontza du /<br />
erdiko bueltan neurriye. EusJok 94. Hamahiruak bildurik zauden mahain baten inguruan. Ox 74. Amairu eriotza<br />
ein zitunarena, / ta abar, kantatu ziran orien urrena. Or Eus 120. Amairu diru izan eta / ezin galdu amalau.<br />
Canc. pop. ib. 162. Amairu idazti atereak dira. JMB ELG 108. Ontzibarruan amairu gizon arraunka. TAg Uzt<br />
232. Hamahirur apez. Zerb Azk 18. Berdin, gero ere, dotzenean hamai-hiru hor izanen ditiat. Larz Iru 110.<br />
Bazuen, egun bat eskas, hamahiru ilabete abiatuak zirela. Ardoy SFran 158. Amairu pameli ziran / an bertan<br />
bizi ziranak. Uzt Sas 287. Hamairu silabako bertsoak. MEIG IV 89.<br />
v. tbn. Hamairu: fB Olg 83s. JanEd II 24. Echta Jos 104. Iraola 77. Balad 161 (248 hamahirur). Tx in Imaz<br />
Auspoa 24, 53. Lek EunD 37. Eguzk GizAuz 158. Munita 65. Akes Ipiñ 13. NEtx Antz 31. Anab Poli 115. Osk<br />
Kurl 59. Or in Gazt MusIx 22. Salav 14. Ibiñ Virgil 23. Alzola Atalak 140. Xa EzinB 104. Hamahirur: Harb 151.<br />
Prop 1880b, 105. Elsb Fram 131.<br />
Tira zezan sarea lurrera, ehun eta berrogei eta hamairur arrain handiz bethea. Lç Io 21, 11. Kasik ogei eta<br />
amairur urte. Ber Doc 106v. Hogoi eta hamairur urtheko adiñean. EZ Man I 81. Hogei eta hamirur urthez eta<br />
hirur hilebetez. Bp I 34 (la ed. de 1983 da, por error, hamahirur). Padezituaz ogeita amairu urtean gugatik<br />
trabaju eta tormentu andiak. OA 33. Zuriek iraun dute hogoi eta hamar hirur urthe. Mih 100. O Jesus bizituzéna<br />
múnduan ogéi ta amirur úrtes neketán erakústen zerúko bidea. LE Ong 132r. Ogeta bat dira neureak ta amabi<br />
besteenak, eta bitzuok alkar yota ogeta amairu guztiak. Zav Fab RIEV 1907, 91. Bizi izan zan munduban ogeta<br />
amairu urtian. JJMg BasEsc 36. Berrogeta amairu burdi Franzesen ondasunez beterik. Astar II IX. Hogeta<br />
hamahirur dena nian triste / Agenen behar nila hil beinian uste. Etch 184. Gipuzkoako inguru guztia da ogei ta<br />
amairu legua gitxi gora beera. Izt C 24. Israel-en bizi ziranetatik eunda berrogeita amairu milla gizon langille<br />
artu zituen. Lard 211. Josuek orduan larogeita amairu urte zituen. Ib. 104. Berrogoi urtheen buruan baziren<br />
hiru hogoi eta hamahiru miliun [azienda buru]. Dv Lab 103. Hiruhogoita hamahirur urthetan hil zen. Hb Egia<br />
67s. Berrogoi eta hamairur urthe eman zituen eri. Laph 75. Orduban bertan ogeita amairu urteetan sartua<br />
bazan ere. Aran SIgn 49. Hogei eta hamahirur urteren üngürünia. CatS 26. Hogei eta hamahirur urthe igaran<br />
ziren. Ip Hil 129. Berrogoi eta hamar bat urte badu ene emazteak, / berrogoi eta hamahiru nik iragan udan<br />
beteak. Xa Odol 303.<br />
v. tbn. He Gudu 45. GavS 27. AA III 283. fB Ic I 6. Echag. 98. Ud 90. Sor AuOst 81. AB AmaE 123. Ir YKBiz<br />
537. Munita 81. BEnb NereA 264. Hamahirur: Lg II 293. CatLan 42. UskLiB 218. Zerb IxtS 60.<br />
II (Uso sust.). 1. (Número trece). Serren diño amairugaiti diñoala iru. Mic 14r.<br />
2. (Ref. al día del mes). Marxoaren hamahirurean gaberdi izanen da guarda nordestean denean. INav 160.<br />
Gorotzilaren hamirur denian, mila zazpi egun eta hirur hogei eta hamabi den urthian. Mercy 43. Baño batez ere<br />
Garagarrillaren amairuan izan oida billerarik ospatsuena. Ag G 178. Abendoaren hamahiruan. Ox 196. Maietz<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1200
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
illaren amairua zan. Uzt LEG I 344. v. tbn. Elsb Fram 67 (hamahiru).<br />
3. (Aplicado al número de un año) Mendeak zituela hoita hama hiru. Hb Esk 160s. Zortzi ehun eta<br />
hamahirurean, 813, Tourzeko kontzilioak erraiten zuen: [...]. Arb Igand 125. Milla zortzireun da / laroi ta<br />
amairuan. AzpPr 36. Mila-zortzi-ehun-eta hamahiruan. Zerb Azk 34. Mila zortzi-ehun-eta-lauetan-hogoitahamar-hirur,<br />
martxoaren hogoita hiruan. Ib. 70. Milla ta bederatziregun ta / berrogei ta amairuan, / Urriillaren<br />
amalaua zan / gelditu zana buruan. Uzt Sas 161.<br />
(Ref. al siglo). Hama-hiru mendea zelarik seiean. Hb Esk 79.<br />
- HAMAHIRU-HAMALAU. Trece o catorce. Hoita hamar urthe oraino duela, / Etziren ere haurrak, geroztik<br />
bezala, / Hama-hiru, hamalau urthe bethetzetan, / Edozein egunekin, zapatak zangotan. Hb Esk 164.<br />
- HAMAHIRU BAT. Unos trece. v. HAMAHIRUREN BAT. Amairu bat urte nituala. Salav 28. Erria oso<br />
aundia ez, amairu bat milla lagun. Anab Aprika 85.<br />
- HAMAHIRU EHUN. Mil trescientos. "Por mil y trescientos dicen mila eta irureun o amairueun" (Tabla de<br />
numerales del s. XVI). FLV 2008, 298. Hamahirur ehun eta berrogoiean (1340), ekhainaren hemeretzian,<br />
eritasun luze baten ondotik hiltzera zohan Santa Juliana Falkonieri. Arb Igand 116. Amairu ehun irurogeita /<br />
irugarren urterekin / Baretonsdarrek betiko zerga / pagatzen zuten utsegin. Or Eus 207.<br />
- HAMAHIRU MILA. Trece mil. Denbora asko baño lenago amairu milla judu emen il zituzten. Lard 539.<br />
Amairu milla errialeraño / balia zitzaigun iyo, / oroipentzat ezurrak daude, / aiek ere dute baliyo. Arrantz 125.<br />
Amairu milla pezetan saldu. Munita 65. Eman dizkiote amairu milla pezeta. Ib. 109. Berrogeita amairu milla<br />
bederatzi eun, berrogei ta amabi errealez merkeago. Izt C 84. Eunda berrogeita amairu milla gizon langille artu<br />
zituen. Lard 211.<br />
- HAMAHIRU MILIOI. Trece millones. Angeletierran khondatzen ziren hogoi eta bederatzi miliun azienda<br />
buru. Berrogoi urtheen buruan baziren hiru hogoi eta hamairu miliun. Dv Lab 103. Bai al dakizu [...]<br />
eguzkitikan lenengo izar aietara badagoala ogei ta amairu milloi leguako bidea zuzen jota? Inza Azalp 33.<br />
- HAMAHIRU-HORTZ (V-gip). Ref.: Urkia EEs 1930, 44; Iz ArOñ. Apero de labranza de 13 dientes. "Amairuortz,<br />
garia erein ondoren estaltzeko area" Urkia EEs 1930, 44. "Amairuortza, el apero de 13 púas; 6 delante y 7<br />
detrás, con timón" Iz ArOñ.<br />
- HAMAHIRUREN BAT. Unos trece. v. HAMAHIRU BAT. Gaiñerakoak, danak ere ez dira asko, zazpiren<br />
bat pameli eta erlijioso batzuek, kanonigo eta orrelakoak; amairuren bat danetara. Uzt Sas 349.<br />
hamahirualdi. "Trecenazgo, dignidad, amairualdia" Lar.<br />
hamairualdiko. "Trece, en la caballería de Santiago, amairualdikoa" Lar.<br />
hamahirugarren (Lar, Dv), hamahirurgarren (Urt V 219), hamahirurgerren (Gèze), amirurgarren,<br />
amairorgarnen. Decimotercero. "Treceno" Lar. "Treizième" Dv. Hama hirur garren Kapitulua. Mat 155.<br />
Franziako erregen debozione bat da, Luis hamirur garrenak hasia. Bp II 108. Zerbitzatu zuten hamabi urtez<br />
Kedorlahomer, bañan hamahirurgarrenean erreboltatu izan ziren. Urt Gen 14, 4. San Lucasek bere Ebanjelio<br />
sanduen amirugerren kapituluan erraten digune (AN-olza?, 1751). ETZ 88. Amairugarren Apostolu hau da San<br />
Paulo. Ub 102. Amairugarren eguna. Añ EL 1 38. Ala erakusten digu Aita Santu Benedicto Amairugarrenak<br />
dotrinako bere liburuan. AA I 488. Gregorio hamahirugarrenak atsegin handirekin errezebitu zuen galde hori.<br />
JesBih 389. Istorioak emaiten dauku Elizako hamahirur garren mendea denbora gaitz eta nahasi batentzat.<br />
MarIl 120. Izandu zan Obispo Baionan amairugarren eunkida edo sigloan. Izt C 460. Milla zortzi eun, ogei ta<br />
amairugarrenetik emeretzirañoko sei urteetan. Ib. 31. Sanson, amairugarren Jueza. Lard 138. Bada hamabi<br />
urtez izanak ziren Kodorlahomorren azpiko, eta hanahirugarren urthean aldaratu ziren haren ganik. Dv Gen 14,<br />
4. Amairorgarnen kapitulua. Hual Mt 13, tít. Leon amairugarrena. Ud 139. Alfonso amairugarren / errege<br />
gaztiak. Arrantz 131. Abuztuko illaren / amairugarrena, / guretzat argitu dan / egunik txarrena. Tx in Imaz<br />
Auspoa 24, 51. Jaia da oientzat ere Garagarrillaren amairugarrena, baño urdall-jaia [...]. Ag G 182. Atsoak<br />
esan zien gazteeri: amairugarren arpera eldu gara. Or Mi 79. Amairugarren eunki edo siglotik asita. Ldi IL 163.<br />
Hamabi eta hamairu garren mendeetan elemeniaka zoatzilarik beilariak Europa guzitik iondoni Yakue<br />
Compostelarat [...]. Zub 125.<br />
v. tbn. Echag 42. Zav Fab RIEV 1907, 533. Bordel 45. It Dial 59. Arr GB 77. Sor Gabon 55. Moc Damu 35. Xe<br />
246. AB AmaE 130. HU Aurp 132. Itz Azald 214. Enb 80. Ill Testim 21. Balad 220. SMitx Aranz 96. NEtx Antz<br />
29. Akes Ipiñ 11. Onaind in Gazt MusIx 153. Ardoy SFran 57. Alzola Atalak 105. Hamahirurgarren: Harb 305.<br />
SP Phil 47. CatJauf 62. Zerb IxtS 105. Hamahirurgerren: AR 163. Ip Dial 59.<br />
(Postpuesto al sustantivo). Kapitulo amairugarrena, miserikordiazko obren gañean. El 78.<br />
Hogoi eta hamahirurgarren kapitulua. SP Imit III 33 tít. Berrogoi eta hamahirurgarren kapitulua. Ib. 53 tít.<br />
Hogei eta hamirur garren kapitülia. Bp I 124. Ni hirurogei ta amairugarren urtean sartua nabil, zartu naiz. Lar<br />
Gandara 1. Berrogei ta amairugarren erakusaldia. AA I 526. Ogeta amairugarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1909,<br />
35. Milla zortzireunekin / amairugarren urtian / gerra bat izandu zan / Españí partian. Ud 79. Hirur ehun eta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1201
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamahirurgarren urthean. Zerb IxtS 99.<br />
v. tbn. Ur MarIl 68s. Bv AsL 111.<br />
- HAMAIRUGARRENEKORIK. "Treiziènement" Dv.<br />
hamahiruna (S ap. Lrq; Dv). (Distributivo de hamahiru). Trece cada uno; trece a cada uno. "Treize à chacun<br />
ou chacun treize; treize à treize" Dv. "Treize à chacun" Lrq (s.v. hamahirunara).<br />
hamahirunaka. "Treize par treize" Dv.<br />
1 amaita. (Neol.). Abuelo materno. Aitagandiko aitaita ta amandre zirean: Aranatar Jose Praisku [...] ta<br />
Gabriela Larrañagatarra Azkoitiko alabea. Barriz amagandikoak ziran: aitaita edo amaita Ioane Iñigo<br />
Abalzisketako Irazusta Artolatarra [...]. Ezale 1897, 229a.<br />
2 amaita. Según EAEL 80 hay kotoin landare y amaita landare en L-sar como equivalentes de 'algodón' y 'lino'<br />
respectivamente.<br />
amaite. (Pl.). "Amaiteak, toque de Ángelus al anochecer. Amaiteak dira, tocan al Ángelus (V-arr)" DRA. v.<br />
abemarietako.<br />
amaiteria. "Aparcería en el resto de Vizcaya. Ver 'pacería' y 'parzonería' en Webster y Gorosabel,<br />
respectivamente" Garate 5.ª Cont RIEV 1935, 347.<br />
De su procedencia se sigue la imprecisión de los datos que aquí se han copiado ad pedem litterae. Algunas de<br />
las dudas que quedan son: a) ¿se trata de un término vasco de lengua?; b) el resto de Vizcaya, ¿es todo menos<br />
Zalla, donde se recoge agochegui, vasco pero improbable con este valor?; c) Webster y Gorosabel tienen una<br />
obra extensa donde es difícil hallar algún dato referente a amaiteria. Esto requeriría un trabajo monográfico, que<br />
aquí no podemos hacer.<br />
amaitu (V; Mg Nom, Añ (V), Izt 4r, Dv, H (V)), amattu. Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 69. 1. (Aux. trans. e<br />
intrans.). Acabar(se), terminar(se); agotar(se), gastar(se). "Bukatu (G), amaitu (V), acabar" Mg Nom. "Acabar",<br />
"concluir", "consumar", "finalizar", "rematar" Añ. "Achever" Dv. "Finalizar. Asko da soiñurik, amaitu daigun<br />
pitxarrondokoa" A. "Terminar, acabar, dar fin. Amaittu dogu gaurko aldixa" Etxba Eib. "Au amaitxu ein bear da<br />
(V-m-gip)" Gte Erd 69. v. akabatu, bukatu.<br />
Tr. Documentado desde el s. XVIII en autores vizcaínos. En el s. XX casi se generaliza entre los escritores<br />
peninsulares; el único ej. septentrional es de Mirande. En DFrec hay 200 ejs. de amaitu, todos ellos<br />
meridionales.<br />
Orain amaituko al dau bere betiko egarriia. Urqz 82. --Nos akabadu, amaitu edo gitxituko dira infernuko<br />
penak? Oe 90. Nosko amaitu bein banaan, aitatu gura banitu gure euskeriaren apaindurijak? Mg PAb 201. Asko<br />
da soñurik, amaitu daigun pitxarondoko ardaua. Ib. 66. Isten badau erdi eginik guztia amaitu baga. Mg CO 276<br />
(CC 185 largatzen badu bukatugabe erdi eginda). Berba bigaz amaitu eban Jaungoikuak bere lege guztia. fB Ic<br />
I 17. Mezia amaitu edo akabadu artian. Astar II 198. Bigiria amaitu ta duaz alkarregaz etxeetara neskatilla ta<br />
mutillak. JJMg BasEsc 111. Gizaaldi gustijak amaitu artian. Ib. 41. Baña azkenik eriotziak amaituko ditu<br />
luurreko penaak. Ib. 93. Kastigua bere atzen bagea, akabatu, amaituko eztana izan bear da. Añ GGero 381.<br />
Berba onek amaitu orduko, ots ikaragarri bategaz zulatu zan ormia. Ur MarIl 14. Baño beiñgoan amaituko det<br />
kontu au. Urruz Urz 25. Emen amaitzen ditut / zure alabantzak. JanEd I 72. Zutunduta ioan zan / Gaztelugatxera<br />
/ ta eguna amaitu barik / artez Gamizera. Azc PB 139s. Da bota zituan gero bazterren baten, an, ezkutuan<br />
amaitu eien euren bizitza zistrin mengela. Ag AL 108. Edozer lan asi ta bat bakarra amaitu barik. Ib. 61. Etxea<br />
amaitua izan zanean. Itz Azald 106. Eta egia da mundua amaituko dala, eta orduan guztiok biztuko gareala? Ib.<br />
37. Gizon onak, amaitu ebanean bere bazkariya [...]. Ib. 119.<br />
(s. XX). Orra, Ama maitea, / Maiatza amaitu. Urruz Zer 119. Etziran geiago isilldu euren lan guztia amaitu<br />
arte. Ag Kr 92. Zeresanak eta indarrak amaitu jakoezanean. Ib. 67. Egon apur baten, eztot amaitu ta. Ib. 86.<br />
Orduantxe, aida batean, amaittu bear ebezala ezkontza asmoak. Echta Jos 177. Inddarrak amaitturik. Ib. 339.<br />
Amaittuten joazan ontziko janari ta edariak. Ib. 189. Au gauza guztien amaitu bearra! Ag G 214. Elizkizunak<br />
amaitu ondorean. Ib. 183. Oiulariak etzuen oso amaitu al izan. A Ardi 97. Etzera etorriko, ez. Nik esango diyot<br />
Satur-i etxian sartzen ez uzteko... Jaxinto... zurekikua amaitu da. Alz Txib 105. Eta ortxe amaitu da gure erriko<br />
aratostietako poz guztija. Kk Ab I 108 (v. tbn. II 88). Bere aberri Euzkadi onetara etorralako bere karreria<br />
amaituta. Ib. 107. Amaitu ebenian dantzarijak lana, / Emoutsen ardau zuri ta txokor bana. Enb 207. Bein be<br />
amaituko ez dan beste bizitza bat izango dogula. KIkV 43 (v. tbn. 85). Berau ere ixillik egon zan aguazillak<br />
amaitu arte. Or Tormes 109. Ta amaitu eban itzaldia. Ib. 109. Amaituko al dok illebete au, ortatik urten dagigun.<br />
Ib. 85. Asitako saski ederra amaitubage bearko din. Or Mi 70. Soldaruzkara amaitzen dedanean, nere itza<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1202<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
betetzera etorriko natzaizu. Alz Ram 55. Bañan, gure Jaungoiko onak lagundu dit orain, beti betiko ibillera<br />
lotsagarri oiek amaitzen, eta amaituko ditut. Ib. 44. Arotz agure orrek amaitu dau lana. Laux BBa 14. Ta au<br />
entzunaz batzarra amaitzen degu, "sesioa" jarri baño len. Lab EEguna 79. --Zein da lorarik ittunena? --Zatotik<br />
urteten dana, ai!, ardaua amattutian. Otx 42. 1935'gko bagillan amattu zan ["Arrats-Beran"] Verdes-etxian.<br />
Laux AB 103. Erabilliaz sautu, gastau ta amaitzen diran gauzen jabe baño etziran jopu errukarri aek. Eguzk<br />
GizAuz 168. Paleolitos-garaia eta Pleistokenosko azken otzaldia batetsuan amaitu ziran. JMB ELG 55. Gaur<br />
goizean amaitu dizkiñat azterketak. TAg Uzt 14. Erostak amaitu ta mintzorik entzuten etzanean. Zait Sof 151. Ileresiak<br />
amaitu artean zirkiñik ez egitea erabaki nun. Etxde AlosT 103. Usoak bertsuok amaitu orduko, Bela-<br />
Beltzek urrats bizi batzuk eman zittun. Ib. 100. Gero restaurantean afaldu zuten [...] eta dancing batean eguna<br />
amaitu. Mde Pr 145s. Kolpetzar ura aski izango zan burruka zital ura bere artan amaitzeko. Berron Kijote 112.<br />
Gerra amaitu baino lehenagotik. MEIG VI 78.<br />
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 93. AB AmaE 179. EusJok II 52. Ir YKBiz 506. ABar Goi 55. SMitx Aranz 85. Lek<br />
SClar 103. Txill Let 30. NEtx Antz 52. Akes Ipiñ 15. Bilbao IpuiB 172. Erkiag BatB 111. Osk Kurl 85. Onaind in<br />
Gazt MusIx 149. BEnb NereA 211. Ibiñ Virgil 62. Etxba Ibilt 463. Alzola Atalak 71. Berron Kijote 32. Uzt LEG<br />
II 176. Amattu: Altuna 75.<br />
(Part. en función de adj.). Onako berbeta altubagaz ta jasubagaz etxuratuten dau Espiritu Santubak<br />
emakume amaitu ta indartsu baten balijua. fB Ic II 284. Juzguba da geure adilliak edo entendimentubak zerbait<br />
ikusijaren, entzunaren edo iraguaren gainera, onan edo alan dala beragan sinistuteko ateraten daben kontu<br />
amaituba. Ib. 217.<br />
(Precedido de sintagma con suf. -t(z)ez). Terminar (de). Itandu egijozu zegaiti Abe Marija ta Aita Guria<br />
esatez amaitu ditubanian esan daben alabiz. Mg PAb 161. Naasteko dantza inpameen gainian Eleisiaren<br />
Gurasuak ta Santubak dakarreezan errazoe asarriak esatez amaitu ezin legiz. fB Olg 78. Musu-zapiarekin agur<br />
egitez amaitzen duenean Pantxikak begietara eramaten du. Alz Ram 59.<br />
Eguna zabaltzen ba-da larrosa egitten amattu baño lenago, dana alperrik ixango da. Altuna 37.<br />
(En la expr. egunak amaitu). Birjinidadeko estaduban amaituko ditut neure egunak. JJMg BasEsc 220.<br />
Onetara amattu zittuzan bere egunak amabi gaxuak! Otx 87.<br />
2. (Aux. intrans.). Morir; consumirse. "Mamu ta piztien eriotzea aitatueran galdu nai amaitu-ren ordez il<br />
esanezkero, miiñaz iru kurtze egin bear dira lurreko arri baten ganean eta beste ainbeste mun emon (V-ger-m)" A<br />
EY I 221. "Dichos que sustituyen a sugea il: sugea amaitu (V), [...]" Ib. 438. v. akabatu (2). Beti tiraan<br />
daguan arija, laster eteten da. Beti postaan dabilen zaldija, laster amaituten da. fB Olg 18s. Beste kriatura<br />
guztiak amaituta, utsera biurtuta bere, gizonaren gorputza ta arimia bitziko dira beti guztian, irabazten dabeen<br />
lekuban. fB Ic I 15. Ordikerijak kanseetan dau naturalezia ta laburtu bizitzia, asko itoten dira ibaijetan, beste<br />
batzuk kolpeka amaitu bideetan, ta orregaitik ez dago eskarmenturik ta emiendarik Infernura artian. JJMg<br />
BasEsc 209. Ospitalera bera nik eroatea, / Izan zan egun atan bizia kentzea, / Urrengo egunean egin zan<br />
lurpetu, / Lenengo arratsean zalako amaitu. AB AmaE 292. Euskaldun besoetan nola giñan sortu, / Euskaldun<br />
besotean gaitezen amaitu. Ib. 288. Gure Ama Eliza Katolikuak bere etsaiengandik eraso ta jasa ikaragarriak<br />
izan ditzake, bañan ez da iñoiz ere il eta amaitu. KIkG 25. Amaitu ginen lekuan / egin dute kapera. Arti<br />
MaldanB 222.<br />
3. (Aux. trans.). Matar. Ez eban Jaelek Sisara gerragina eskuperatu ta amaitu? fB Ic II 283s. Geiso batek<br />
amaitu eutsazan ganadu asko, ta azkenik ill jakon bere benetako lagun ta emazte birtuosia. JJMg BasEsc 263.<br />
Asto nekeak amaitua ta ila, ta zaldi biotz gogorra. Zav Fab RIEV 1907, 541. Maketoakin batzeagaitik / guk geuk<br />
zaitugu amaitu [Gernikako Arbola]. AB AmaE 83. Ian zuk, piztia, ian zuk biotza, / Ta ni lenbait-len amaitu; /<br />
Nire biotzak, len ezpaziñan, / Euskaldun egingo zaitu. Ag AL 103. Erri askotako ienteak, goseak, egarriak eta<br />
bildurrak amaitu bear eizituan. Ib. 64. Zenbat aldiz odoldu dot, / Neure aizkora zorrotza! / Zenbat aldiz amaitu<br />
dot / Bizar gorridun arrotza! Ib. 32. Geiagoko barik io buruan da amaituko neuke erbesteko gizona. Ib. 25s.<br />
Ondo ill bagako aberea eiztariak amaituten daben legez. Itz Azald 164. Abere bat amaitu dukenak, ordaiña<br />
eman bear du; abere ordain, abere. Ol Lev 14, 18 (cf. 14, 21: abere bat il lukenak, beste bat itzuliko du; gizon<br />
bat il lukena, il bedi).<br />
- AMAITU BEHARREAN. A punto de morir. Adorerik bage, goseak eta egarriak amaitu bearrean. Ag Kr<br />
17.<br />
- AMAITU-BERRI. Recién terminado. Legegizon ikasketak amaitubarri eldu zan bere sorterrira. Erkiag<br />
Arran 27. Asi beetik eta goraiño, teillatua ia amaitubarri eukan etxea, su ta gar, lau ormak ez besteak, etxe osoa<br />
ta alboko olabea, serra ta anporrak, erre ta kixkali egin ei eutsazan Jon arotzari. Ib. 157. Medikuntzako<br />
estudioak amaitu berri zegoen zaldun gazte aberatsa. Arti Ipuin 76. Amaitu berria zen gerratean ez zelako<br />
gehiegi lotu. MEIG VI 76.<br />
- AMAITU EZIN. Interminable. Amesez beteak izaten dakie beti gazteentzat ospakizun ta jaien aintzitiko<br />
egun luzeak eta une amaitu eziñak. Erkiag Arran 30. Nikanor-en itzak, orraitio, ez ziran izaten geienbat ugari,<br />
etorri aundikoak eta amaitu eziñak; ez zan barritsua. Erkiag BatB 20. Trenentzako lerrobiko burdiñari luzeak,<br />
erroak lurrean erdi sartuak, zearka saiets amaitu eziñak bai liran. Ib. 119.<br />
- AMAITU-HURREN. A punto de terminar. Agorrilla amaitu-urren danean. Erkiag Arran 181. Amaitu-urren<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1203
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
egoan udabarriko eguna. Ib. 7.<br />
- AMAITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Nere gurariak azaldu ta amaituxe dukegu. Zait Sof 122.<br />
- AMAITZEAR. A punto de acabar. v. BUKATZEAR. Baimen-aldia amaitzear (amaitzeko edo bukatzeko<br />
zorian) neukan; Cadizko deiak estu artzen ninduten. Etxde Itxas 131.<br />
- AMAITZEKE. Sin terminar. Zenbait aldiz, Theresak susmatzen zukeen haurkeria bat zela esatera zoan<br />
gertakizuna eta hasitako esakuna amaitzeke uztera zen. Mde HaurB 58.<br />
- AMAITZEKO. Finalmente, para finalizar. v. AZKENIK. Amaitzeko, lau ilabetetsu egon nintzan boskarren<br />
nagosi onegaz, naiko lan igaroten nebala. "Finalmente". Or Tormes 117. Ta amaitzeko, Orbe eibartar<br />
bertsolariaren agotik esango deutsut: [...]. SM Zirik 8. Amaitzeko bada, bere liburuetan ikasitako arauera uraxe<br />
eman zion bere irudimenean, aako zaldun zauritua ikustera etorri izan zan printzesarena alegia. Berron Kijote<br />
179.<br />
- HASI ETA AMAITU. De principio a fin. Zer esango ebeen [santubak] geure plazeetako dantza<br />
desondraubak asi ta amaitu, etxian urteten daneti ta sartu artian, ikusi balitubee? fB Olg 86s.<br />
Etim. De hamabi + -tu, litm. 'adocenar', con pérdida normal de -b- tras -m- en la sílaba anterior. Larramendi<br />
tradujo 'adocenar' por el neol. amabikatu. Es rarísimo que /m/ y /b/ coincidan dentro del marco de una palabra.<br />
Excepto, sobre todo, en los compuesto de hamar, hama-, de los que se separaba por el sentido amaitu. Aún sin<br />
esa condición, hay amorz ya en Leiçarraga. v. hamabost.<br />
amaitxi. v. amabitxi.<br />
amaitza. Fin, muerte. Nere keskagarri da / euskeran amaitza; / sendatu nai ta ezin / onek daukan gaitza.<br />
"Muerte". E. Mujika EuskOl 1931, 100.<br />
amaitze. Final. v. amai. Baiña, alaz ta guzi, idazlearen liburu-amaitze ura onesten zuan. Berron Kijote 32.<br />
amaizate. "Maternidad, amatasun, amaizatea" Lar. v. amatasun.<br />
amaizun (L, BN, R; SP, Ht VocGr 382, Lar, Arch VocGr, Dv, H (G, L, BN, S, s.v. ama)), amaxun (S, R),<br />
amizun (BN-arb), amazun (S). Ref.: VocPir 186; A (amaixun, amaizuma, amizun); Lh (amazun); Iz R 393 y<br />
401. 1. Madrastra. "Belle-mère, marâtre" VocPir 186. Salvo errata, hay un ej. de amazun en Oihenart, que<br />
emplea más frecuentemente amaizun. Cf. aitaizun. v. ugazama. Ama sinhetz eztezanak, amaizuna. "Sa<br />
marâtre". O Pr 22. Amaizuna erradan no, ez nahiduna. Ib. 23. Amaizuna, eztizkoa ere ez da huna. Ib. 24 (468<br />
amazun). Amaizuna hilik-ere gaitz. Saug 127. Bada egiazki egün batzü ama hon, berziak amaizün diradianak.<br />
Egiat 244. Natura zurezat ez ta xuxena, / Egiazki, baina bai amaizuna. Arch Fab 93. Ume bat legez emon<br />
nintxatzun, / zeure belaunen seme banintzan; / baiñan amaizun aurki zindudan / emon nintxatzun danetan. Gand<br />
Elorri 177. Ez da gauza ederra egiten duzuna: / haurrer ama ken eta eman amaizuna. Xa Odol 149. Zure lekua<br />
hartu duen andereak, / gurekin behar ditu pairatu bereak / amaizunarendako ez daizke hobeak, / ama ukatu<br />
duten haur dohakabeak. Ib. 208.<br />
2. (BN). Ref.: A (amaizuma); A Apend. "Padrastro de dedos. Litm., madrastra" A Apend.<br />
amaka. "(BN...), al escondite, juego de niños" A. Cf. 3 amakatu.<br />
amaka. v. hamaika.<br />
hamaka. Hamaca. Dantzaria izatea ez zan arritzekoa toki bero oietan, geldirik egoteko obeak diranetan,<br />
denak dantzarik dira ta. Boleroa ta hamacaren tartean bizi dira. JAIraz Bizia 29. Bere buruari esaten zion<br />
mundu ontan amaika aldetara lo egin leikela: amaka bat naikoa. Ib. 82. Jendea amaketan etzanda lo. Ib. 45.<br />
amakadura. "Amakadura, -mendu (Hb): 1.º arrangement; 2.º flatterie, flagornerie" Lh.<br />
amakara. "(Hb, Lf), maternellement" Lh.<br />
hamakara. v. hamaikara.<br />
amakarako. Maternal. v. amakarazko; cf. aitakarako. Ithotzen zituen amakarako mobimendu samur<br />
guziak, eta Jainkoarentzat zuen bihurkhundeak bazaraman nolazpait-ere bere odolari ukho egiterat. Lg I 252 (se<br />
ref. a la madre de Samuel). Jesusek ikhusten zuen amakarako amudioak hala mintzarazten zuela emazteki hura.<br />
Lg II 212.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1204<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amakarazko. Maternal. v. amakarako. Amakarazko samurtasunaren bizitasunaren kontra. Birjin 246.<br />
1 amakatu (Hb ap. Lh). 1. Arreglarse, componerse. "Arranger, ordonner" Lh. Laborari etxeak yoriak<br />
badire, / Zapatainak non nahi amakatzen dire. Hb Esk 109.<br />
2. "(L), arrear, excitar a andar" A (que cita el ej. de Hb). Oro beira daudelarik, heldu da uso bat, eta yartzen<br />
da karrosaren kukulan [...]. Egin zituzten egin ahalak usoa haizarazteko oihuz, bainan etzuten higirazi ere [...].<br />
Amakatzen dituzte zaldiak harrabots guziekin; bainan oihu, arruden burrunba eta azote klakakoen gatik bere<br />
tokian egon zen usoa, Erromako athetaraino. Hb Egia 17.<br />
3. "(BN-mix), lisonjear, halagar" A. "Dorloter" Lh. "Cuver son vin, [...] pottoka amakatu" T-L.<br />
2 amakatu. "(R-vid), alimentarse de la leche de la madre" A.<br />
3 amakatu. "Cacher" Lh. Cf. amaka.<br />
amakaxto. Malas consecuencias, mal fin. Erran zion amakaxto izanen zuela anaiari erraten bazion; hilen<br />
zuela. M. Ariztia GH 1957, 378.<br />
Etim. De ama- + -?- + gaizto.<br />
amaketan. Jugando a ser madres. "Amaketan, txinoketan, soldauketan ibili gera (G-azp)" Gte Erd 275.<br />
amaki. 1. "Cardiaca, ema sabelkia, ema sabel belharra, amákia, amaki belharra" Urt IV 233.<br />
2. Len amakia egin diguk gure hizkuntza, ta orain alabakia, beiñ txuri, ta gero beltx. 'Antes la has hecho<br />
materna (matriz), y ahora la haces filial (propio de hija)'. Lar DT CCXIV.<br />
amakide (L ap. A Apend; Lar, Hb ap. Lh, H). "Comadre" Lar.<br />
amako (V ap. A). "1.º madraza, madre que mima a sus hijos, [...]; 2.º muchachona" A. "Aitako (V), padrazo y<br />
amako (V), madraza, que se aplican a muchacho y muchacha crecidotes" A Morf 276.<br />
amakoi. "(R), niño muy apegado a la madre" A. "(V, G, L), niño apegado a la madre" A Morf 209 C.<br />
amakor. 1. "(Hb), qui aime sa mère" Lh.<br />
2. Lur erraiak amakor; / eguzkia, azalez, on / ta azia pozkiroz. Egieder UrreB 183 (DRA lo interpreta como<br />
"fértil, fecundo").<br />
amakotzar. "He oído muchas veces la curiosa palabra amakotzar (V-ger), que es aumentativo de un diminutivo<br />
y significa algo así como a) "muchachonaza", b) "madrecitona" [...]" A (s.v. amako).<br />
amakunde. "(R), día de comadres, jueves de Septuagésima" A. "En muchos valles de Navarra suelen celebrar<br />
con meriendas los tres jueves anteriores a la Cuaresma [...]. El jueves de Sexagésima es para las mujeres. Su<br />
nombre es en casi todas partes emakunde (reunión de mujeres); en Bidangoz, amakunde (reunión de madres)" A<br />
EY I 54. Cf. aitakunde.<br />
amala. "Asfódelo (BN; Darric)" DRA.<br />
amalagun (Lar, EE 1881b, 135). "Madrina de boda" Lar. v. amaldeko.<br />
hamalarru (S; Foix ap. Lh), hamalarri (S). Ref.: A (hamalarri); Lh. "Honda" A. Cf. habailarri.<br />
amalatz. "(G), una clase de castaña" A. --Zer? Eztakitala nik gaztaña zer dan uste aldezu? Au ezta bizkai<br />
gaztaña, au amalatz erdi ustela da. --Jas! Orire esan. Gaztaña zindoagorik... --Eta au zindoa al da? --Bat edo<br />
bestek eztu ezer esan nai, emakumea. Bai, kendu zaiozu azala, ikusi zaiozu mintza. Gurean eztago amalatzik,<br />
gurean bizkai gaztaña, ibarbeltza ta txapardoa baño besterik ezta. Ag G 84.<br />
hamalau (V, G, AN, L-sar, B, BN-baig, S; Lcc, Mic 6r, Deen II 228c (hamar la), Ht VocGr 300, Lar, VocS 140,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1205
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Añ (V, G), VocBN, Dv, H (L, BN, S; + amalau V, G)), hamalaur (AN-mer, L, BN, Ae, Sal, S, R; Urt II 385,<br />
Lar, Añ (AN), Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 153; A; Lrq; ContR 515; Iz Ulz; Echaide Nav 359<br />
(donde sólo se recoge -r en Ae, Sal y R); Elexp Berg.<br />
Tr. Hamalaur es la forma documentada en textos de autores alto-navarros, aezcoanos, salacencos y roncaleses<br />
(hamalau en baztanés) y en textos septentrionales hasta mediados del s. XIX (todos los ejs. posteriores son sin -<br />
r). La variante propia de la tradición vizcaína y guipuzcoana es amalau (hay amalab en Ochoa de Arin y<br />
amalaub en CatCeg 19).<br />
I (Numeral). Catorce. (El verbo tiende claramante a concordar en pl.; v. hamabi). "Amalau, catorce" (Tabla de<br />
numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Amalau urte agin da ni or bizi nitzala (V-oroz)" A. Cf. Barb Leg 147:<br />
"Hamalauenea deitzen baitzuten orok, hamalau seme bazirelakotz etxe hartan". Bada Abrahamganik<br />
Davidgananoko jenerazione guziak dirade hamalaur jenerazione. Lç Mt 1, 17 (He, Dv, Ip, Echn, HeH, Ir YKBiz<br />
18 (h)amalau, BOEanm 1279, SalabBN, Hualde, Samper (h)amalaur). Hamalaur urtheren buruan. Lç Gal 2, 1<br />
(TB hamalaur). Dineroa zen moneda mota bat hamalaur ardit Franziakorik balio zituenik. Lç Decl a) 2v.<br />
Artikulu fedekoak dira amalau. Bet 8. Obra miserikordiaskoak dirade amalaur. Ber Doc 89v. Eta dire hamalau<br />
lekoa. INav 135. Amalau erriel (AN, c. 1690). ConTAV 5.2.9, 141. --Zoin adinetan eta nola ikhasirik hartü<br />
behar da korpitz saintia? --Mithilkoek hamalaur urthetan, eta neskatilek hamabitan. Bp I 73. Hamalaur urthez.<br />
Urt Gen 31, 41. Pekatu egin dedala amalaub bider emakume libreak edo solterak diranakin. OA 135. Aingerua<br />
lagun zuela, egun artan gure amalau legoa ibilli zan. Cb Just 104. Errumako hamalaur kharriketan. Egiat 267.<br />
Urrengora dagoz amalau pausu. Añ EL 1 202 (CatAN 8 amalaur). Amalaur prediku eriotzekó amabí doloreén<br />
gain. LE Ong 67r. Amar urteetatik amalauen bitartean. AA I 487. Amar urteetatik amalauren bitartean. Ib. 485.<br />
Baldin Jacob Patriarkak morrontzan amalau urte igaro bazituan [...]. AA III 305. Urte bi edo iru zitubeeneti<br />
amalau amasei urtera artian. fB Ic I app. 14. Amalau edo amabost erritatik alkargana biribillatuak. Izt C 228.<br />
Bortz emaztek edan tuzte / Amalau pinta bepetan / Jokaturikan kartetan. Bordel 77. Orhoit banaiz ontsa,<br />
bazituzken urthe / Hamabortz bat edo hamalaur bedere. Gy 198. Hamalau urthe dute muthilek adina. Hb Esk<br />
168. Esplikatzera noa / amalau bertsotan / Azkoitiko erriyan / zer pasatuba dan. Noe 22. Zoin oilarrek erron du<br />
arroltze eder hau? / Irets nezazke, aise, holako hamalau! Elzb Po 210. Amalau dukat iri / Bazeuzkat emanik.<br />
Urruz Urz 38. Hamalau egunen buruan. Jnn SBi 108. Nun dira nere amalau urte nituaneako pensamentu aiek!<br />
Moc Damu 10. Hamalau mende huntan Klodobez geroztiz, / Zenbat ongi dathorren haren bathaiotik! Zby RIEV<br />
1908, 606. Etortzekuak dira / amalau ijito, / aiekin tratatzea / zenduke lizito. Noe 70.<br />
(s. XX). Otzak eta bildurrak dardaraka geunkazan, ta amabi, amairu edo amalau orduan egon bear alantxe!<br />
Ag Kr 89s. Bazkaltegiko maiean amalau lagun ginan. A Ardi 128. Amalau [irakurgaitxu] orrexek dira<br />
lenengokuak. Kk Ab I 5. Amalau urte abetan emen bizi naiz. Ill Pill 7. Amalau arruako arriyarekin / ederki ziran<br />
proatu. EusJok 46. Bat gurean eta beste amalabak Maritxorenean. Alz Ram 58. Amalau orduan beterik uri<br />
biyen arteko 1.500 kilometruak. Kk Ab II 66. Au ta beste amalau bertso besterik ez dauzkagu Pello-Errotarenak.<br />
SMitx Aranz 193n. Saindua baino hamalau urtez zaharrago. Ardoy SFran 47. Hamalau urtetako ene gain hartu<br />
nituen ardien lan guziak. Xa Odol 29. Amalau urte onetan badet / emen laguna ugari. Uzt Noiz 82. Ni ere etorri<br />
gabe nenguan / juan dan amalau urtian. Ib. 83. Hamalau bertsoak bi lauko eta bi hirukotan banatu. MIH 256.<br />
v. tbn. Cap 9. Arz 29. Iraz 33. CatUt 6. CatB 51. CatLlo 8. CatBus 27. Bil 150. Legaz 3. Sor Bar 17. Elsb Fram<br />
115. Azc PB 206. Itz Azald 119. CatUlz 8. Echta Jos 167. JE Bur 197. Iraola 33. Inza Azalp 98. Or Mi 22. Tx B I<br />
183. FIr 135. Aitzol in Ldi UO 4. Zerb Azk 53. Balad 221 (248 hamalaur). SM Zirik 71. Zait Plat 8. Osk Kurl<br />
151. Alzola Atalak 137. Casve SGrazi 15. Hamalaur: Mat 11. El 29. CatLuz 6. CatSal2 25. CatAe 10. CatSal 11.<br />
CatR 11.<br />
Borzetan eun eta berrogei eta amalau erreal (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Hogoi eta hamalaur guti<br />
gora behera. Volt 255. Claudio Aquaviva, ogei ta amalau urtean gero jeneral izandu zana. Cb Just 109.<br />
Berrogei ta amalau urtetaraño hereje bizitu zen. Mb IArg I 256. Lau errialeko baten sarturik dagoz ogeta<br />
amalau lauko; bardin balijo dabee zein batak, zein bestiak. Mg CO 84. Hogita hamalaura, nian alagera / uste<br />
beinin Agenen libratzen ninzala. 'La trente quatrième fut une année de joie'. Etch 184. Aita il zitzaionean Jose<br />
berrogeita amasei urtekoa zan, eta gero ere beste berrogeita amalauean lenagoko anditasun berean bizi izan<br />
zan. Lard 62. Hortarik hasi eta, igortzen dauzkigu Réveil Basque-k bi lerro, eta oroz gainetik lauetan hogoi-ta<br />
hamalau lerro. HU Zez 41. Berrogei ta hamalau urtetan hil izan da. HU Aurp 119. Eta beste lau milla ta<br />
larogeta-amalauak zelakuak ziran? Kk Ab I 89. Rafael delako bat hiruetan hogoi-ta hamalau urtetan ezkondu<br />
zelakotz hogoi-ta lau urthetako neskato batekin. Ox 203. Hogoi eta hamalau urthe eman ditut zerbitzuan, / Fidel<br />
Gobernamenduan. Oxald in Ox 193. Duela hogoi ta hamalau urtheren ingurua. JE Ber 87. Santa Cruzek ogeita<br />
amalau eskupeta besterik etzitun bildu. Or SCruz 73. Larogei ta amalau urte zituan Martiñek il zanean. Uzt Sas<br />
340. Pello Errotaren laurogei eta hamalau urteko alaba Mikelak. MEIG III 129.<br />
v. tbn. EgiaK 88. Munita 113. Arti Ipuin 37. NEtx LBB 102. Ardoy SFran 57.<br />
(Cf. hamaika, 'muchos'). Etxe ontako galai gazteak amalau urre-txintxarri. Lek SClar 112. Urrutiko<br />
intxaurrak amalau, bertara joan eta lau. And AUzta 40.<br />
II (Uso sust.). 1. (Ref. al día del mes). Apirillaren amalauean egiña. Izt C 464. [Illaren] amalauean Jaunari<br />
eskeñi edo sakrifikatuko diozute. Lard 71. Ilbetz illaren amabalian. EusJok II 87. Ogeigarren sigluan lenengo<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1206
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
urtian / maiatzaren amalaubia [sic], / Oriyo barran plaian sartu zan / erriyo aldera balia. Arrantz 123.<br />
Garagarrillan amalaurako / Zeru gustia dau barrez. Enb 82. Ernaz-mendira joan nai duna / Uztaren<br />
amalauean. Or Eus 208. Getxotarra, 1902'ko otsaillean jaioa. Illaren amalauean, uste deanez. JAIraz Bizia 72.<br />
Uztailaren hamalaueko besta. Mde Pr 47. Zenbat naigabe sortu dizkigun / urrillaren amalauak. Basarri 106.<br />
1933ko urriaren hamalauan sortu zen Aresti. In Arti Tobera 262. Agorrilaren amalaua zan / eta Santa Kruz<br />
eguna. Uzt Sas 266.<br />
v. tbn. Elsb Fram 76. BEnb NereA 25.<br />
2. (Ref. al número de un año). Hamalaueko Gerlak etzuen, beraz, atxeman. Zerb Azk 83. Han bide zen<br />
hamalaueko gerla denboran ere. Xa Odol 33. Hamabi ehun eta hoita hamalaua. Hb Esk 78. Milla berreun ta<br />
amalauban. Bv AsL 123. Bosteun da larogeta amalauan, Txildeberto Erregearen seme Teodoreto ta Teodoriko<br />
agertu iakozan ostera bere [...]. Ag AL 14. Berrogei ta amalau / milla zortzireun da, / Kristo mundura zala /<br />
garai onetan da. JanEd I 20.<br />
- HAMALAU-HAMABOST. Catorce o quince. Semiak ba-eukotsazan amalau-amabost urte. Otx 106.<br />
Amalau-amabost urtetik asi ta gorakoak ziran. Erkiag Arran 137. Ene hamalau hamabortz urtetako amentsa<br />
erdi egi bihurtua zen. Xa Odol 41. Amalau amabost urtetara eldu zanean. Berron Kijote 138.<br />
- HAMALAU-HAMASEI. Catorce o dieciseis. Urte bi edo iru zitubeeneti amalau amasei urtera artian. fB Ic<br />
I app. 14.<br />
- HAMALAU ARRANAKO. "Amalau arranakua, escolopendra, cienpiés (G; Darric)" DRA.<br />
- HAMALAU BAT. Unos catorce, aproximadamente catorce. Oiloek lo egiteko txabola ttipiaren teilatua,<br />
hamalau bat metro luzatzen zan bolatoki baten itxuran. Osk Kurl 75. Or daukazu orain ogeita amalau bat urte<br />
Andoainen aldatutako baten argazkia. Munita 85.<br />
- HAMALAU ERRAMUKO. "(V-m), tejedor, insecto [sic] de patas largas que se desliza en la superficie del<br />
agua trazando líneas oblicuas" A.<br />
- HAMALAU EHUN. Mil cuatrocientos. "Por 1400 mila eta laureun o amalau eun" (Tabla de numerales del s.<br />
XVI). FLV 2008, 298. Salomonek bildu zituen orga-lasterrak eta zaldizkoak; orga-lasterrak igan ziren<br />
hamalau ehunetara, eta zaldizkoak hamabi miletara. Dv 3 Reg 10, 26. Bazituen hamalau ehun orga-laster eta<br />
hamabi mila zaldizko. Dv 1 Par 1, 14. Badu hamalau ehun urthe / San Benedit sortu zela. Zby RIEV 1908, 609.<br />
Hamalau ehun mende eta erdi bazituen gure erlisione saindua Europa guzian [...] hedatua zela. HU Aurp 49.<br />
- HAMALAU MILA (Lcc), AMARLAU MILA. Catorce mil. "Catorce mil, amalau milla" Lcc. Zazpi mill<br />
anega gari edo amarlau milla erregu ta beste anitz gauz eta gerrako gai. Mb IArg I 198. Berreun ta berrogei<br />
persona prinzipal, ta amalau milla ta zazpireun bestelako erre zituban Zerutik jatsiriko subak pekatu au gaitik.<br />
JJMg BasEsc 101. Amalau milla arkume jaiotzen dirala. Izt C 101. Baña ordurako amalau milla eta zazpireun<br />
lagun kiskaldu ziran. Lard 96. Gorriak etxunate animarik il. Amalau milla zionate. Or QA 84.<br />
- HAMALAU MILIOI. Catorce millones. Hamalau miloi berreun eta berrogetamasei mila. Arti Ipuin 36.<br />
Hamalau miloi berreun eta hamabi mila laureun eta hogetabi. Ib. 38.<br />
- HAMALAU-ZAKU (amalauzaku G-to ap. A; A Morf 593). "El bú, fantasma imaginario con que se asusta a los<br />
niños" A. Cf. HAMALAU-ZANGO, amiamoko (4).<br />
- HAMALAU-ZANGO. a) v. HAMALAU-ZAKU. Baita umiak izutzeko askotan aipatu oi diran izen,<br />
Amalauzanko, Prailemotxo, Ipixtiku eta beste orrelakoak, lenagoko deabru, gaizkiñ edo jainkoizunen oroipenak<br />
izan bear dute. JMB LEItz 91. Uraxe bai izugarri! Benetan e! Espiritu bat ikusi nian. --Bai zea! amalau<br />
zankoa?... nun eta noiz? EgutAr 1-3-1957 (ap. DRA).<br />
b) (a. zanko G-azp ap. A EY III 340). Tejedor. v. HAMALAU ERRAMUKO.<br />
hamalaudun (Lar Gram), hamalaurdun. 1. Soneto. "[...] zortziko, y mejor zortzidun amarko, y mejor<br />
amardun, que significan cosa de ocho, y de diez, cosa que se compone de ocho y diez, y es lo que cuadra a las<br />
octavas y décimas. Por esta misma razón laudun a la quarteta, bostdun a la quintilla, amalaudun al soneto, &c."<br />
Lar Gram 382. v. hamalaukun, hamalauko, ISASTUN HAMALAUDUN. Españarren anzinako hizkuntzan.<br />
Amalaudun. Lar Gram 391. Hamalaurduna Irakurtzaleri. Egiat 24. Nafarroko eskutarmak, amalaudun batean,<br />
ongiena goitaltxatzen dituenarentzat (Donostia, 1889). JFlor. Gernikako euskal-piestetarako. 1888.an.<br />
Amalauduna. AB AmaE 72. On Antonio Trueba-koaren eriotzeari. Amalauduna. Ib. 144. Amalaudun asko etorri<br />
ziran batzaldira, baña lendabiziko saria etzitzaion iñori eman; bigarrena Ramon Inzagarairi. RIEV 1911, 605.<br />
Euskerazko amalaudunak nolakok egin izan diran eta nolakoak egin bear diran argi-bidien bitartez obeto<br />
azaltzen duan idazti-egilleari, 100 laurleko saria. EEs 1912, 149. Amalaudun edo amalaukua euzkeran<br />
aspaldikua ez izanarren, beste izkuntz batzuetan antsiñetakua da [...]. Sicilian XIII'g. eunkiyan egindako<br />
amalaudunak arkitzen dira. LzM EEs 1913, 193. Euzkeran eztegu amalaudunik arkitzen beranduago arte,<br />
geroxeago ikusiko degun bezela. Id. ib. 193. Amalaudun bi. Arti Egan 1956 (3-4), 14. Ez da beharbada alferrik<br />
izango Larramendik berak hamalaudun ilunxko honi ezarri zizkion argibideak hona aldatzea. MEIG I 216.<br />
2. (El) que tiene catorce años. Geroz eta galtzenago / hamalaudun nintzanetik / ez dut eduki Jainkorik, /<br />
Jaungoiko on maitaturik, / urte haiek ezkeroztik. Azurm HitzB 53.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1207
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamalaugarren (Lcc, Lar, Dv, H), hamalaurgerren (Gèze, H), hamalaurgarnen. Decimocuarto.<br />
"Catorcena" Lcc. "Catorceno" Lar. Bada hamalaurgarren gaua ethor zedinean. Lç Act 27, 27. Egun haur da<br />
hamalaurgarrena barurik beha zaudetela eta deus hartu eztuzuela. Ib. 27, 33 (TB hamalaurgarren). Hamalaur<br />
garren Kapitulua. Mat 161. Hamalaurgarren urthean beraz Kedorlahomer etorri izan zen, eta errege harekin<br />
zirenak. Urt Gen 14, 5. Aita Santu Benedicto amalaugarrenak. Cb Eg III 255. Tarquinus erregiaren semiak bere<br />
hamalaurgerren urthian erho zian etsai bat. Egiat 256. Amalaugarren eguna. Añ EL 1 40 (tbn. en EL 2 45).<br />
Amalaugarren Klemente Aita Santu zanak. Añ EL 2 117. Berrogei ta seigarren erakusaldia, baña Aldareko<br />
Sakramentuaren gañean amalaugarrena. AA I 457. Amalaugarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1907, 533. Benoit<br />
hamalaugarrenak eratxiki ziozkan hainitz grazia eta fagore berri. JesBih 390. Luis hamalaurgarrena, / Eta<br />
Philip laurgarrena. Gy 184. Illaren amalaugarren egunean. Lard 110. Hilabethe huntako hamalaugarren eguna<br />
arteo. Dv Ex 12, 6. Apaiz-kalian, amalaugarreneko lumeruan lenbiziko bizitzan. Alz STFer 142. Hamalau<br />
gerren mentian. Ip Hil 5 (89 hamalaurgerren). Milla bederatzi eun da / lenengo urtean, / Maiatzaren amalau /<br />
garren egunean. Arrantz 104. Tenpra ekun digu on aiketa [il] konen amalaurgarniaraino. Mdg 127. Amargarren<br />
egunean jagi zan txalupa-jaubea, ta amalaugarrenean Eladitxo. Echta Jos 259. Ta ez atxurle ta nekazariak<br />
bakarrik; ez, sagardotegian "amalaugarrena" edo "amaseigarrena" eskatzen dakitenak bakarrik: urietako jaun<br />
azkar burutsuak ere bai. Ag G 349. Uztaren amalaugarren eguna zan. A Ardi 84. Amalaugarren urte-urrenian /<br />
Bialdurik Jaungoikuak. Enb 45. Luis hamalaugarrenak. MEIG IV 66.<br />
v. tbn. SP Phil 51. El 79. It Dial 64. Hb Egia 95. Ur Lev 23, 5. Arr GB 89. Bv AsL 150. Sor Gabon 56. Elsb<br />
Fram 171. Itz Azald 113. A BGuzur 114. Ill Testim 21. ArgiDL 98. Enb 104. JE Ber 21. Zerb Azk 62. Mde Pr 50.<br />
Akes Ipiñ 13. Herr 6-6-1958 (ap. DRA). MAtx Gazt 33. Hamalaurgarren: Harb 452. Bp II 59. CatJauf 63.<br />
Hamalaur gerren: AR 171. Amalaurgarnen: Hual Mt 14, tít.<br />
Berrogoi eta hamalaugarren kapitulua. SP Imit III 54, tít. Hogei eta hamalaur garren kapitülia. Bp I 127.<br />
Celestino hirurgarrenaren iskiribu bat, milla ehun eta laur hogoi eta amalaur garren urthekoa. ES 160.<br />
Berrogei ta amalaugarren erakusaldia. AA I 535. Milla seieun ta amalaugarren urteko maiatzeko illaren<br />
amaikagarren egunean. Izt C 473. Mila zortzi ehun eta / Gehiago dena, / Hiruetan hogoi eta / Amalaugarrena;<br />
serioski izan dut / Nunbait ordena, / Pertsuen paratzeko / Ar dezadan pena. Bordel 168. Milla seireun da ogeta<br />
amalau garren urtean. AB AmaE 184. Milla zortzireun irurogei ta / amalaugarren urtean / satorrak fuerte ibilli<br />
ziran / ura ebaki artean. Tx B I 51. Kristo jaiorik emeretzireun / ogei ta amalaugarrena... / Ederrik badu, Arena<br />
du ta / txarrik badu neronena. Or Eus 425.<br />
v. tbn. PE 134. Goñi 102. Zerb Azk 99. Alzola Atalak 140.<br />
- HAMALAUGARRENEKORIK. "Quatorzièmement" Dv.<br />
hamalauko. Soneto. "Catorzeno, amalaukoa" Lcc. v. hamalaudun. Amalaudun edo amalaukua euzkeran<br />
aspaldikua ez izanarren, beste izkuntz batzuetan antsiñetakua da [...]. Sicilian XIII'g. eunkiyan egindako<br />
amalaudunak arkitzen dira. LzM EEs 1913, 193. Yaun errukiorra! (Amalaukoa). "¡Dios de piedad! (Soneto)".<br />
Ldi BB 2. Ez dituzula, diozu, asieran ipiñi oi diran amalauko, epigrama ta laudorioak, tituludun aundiki<br />
prestuek egiñak. Berron Kijote 19. Don Kijote Mantxakoari, Amadis Gaulakoak. Amalaukoa. Ib. 26. Poesia<br />
landu honetan Oihenartek utzi zigun alerik bikainena aukeratu behar banu, irakurtzera noakizuen hamalauko<br />
hau bereziko nuke. MIH 255. Horrelatsu Gongoraren hamalauko ederra. MEIG II 93.<br />
hamalaukun, hamalaurkun (A Morf 228, que cita a O). Soneto. v. hamalaudun. Hamalaurkuna.<br />
"Sonnet". O Po (ed. Michel), 247.<br />
amalaun. v. amaraun.<br />
hamalauna (S ap. Lrq; Dv, H). (Distributivo de hamalau). Catorce cada uno; catorce a cada uno. Sopa eta<br />
ura zan / gure alimentuba, / amalauna errial / genduben kontuba. Ud 102. Etxe txikiak dira, izan. Biak bardiñak,<br />
alderdi bakoitzetik amabi-amalauna metro luze [...] aurrean ate bakar bana dituela. Erkiag Arran 134.<br />
hamalaunaka. "Par goupes de quatorze" Dv.<br />
amalde. Figura en SP, sin traducción.<br />
amaldeko (Lar). 1. "Madrina de boda" Lar.<br />
2. (Dv A). Materno. "Amaldeko anaia, frère utérin. Amaldeko onthasun, bien maternel" Dv. v. amatar. <br />
Piñako baratzan, amaldeko lerrondoaren ondoan dagon Plateroren illobia ikertzera yoan naiz aurrakin<br />
arratsaldean. Amez Plat 102 (ap. DRA). Gure amaldeko aitona. In E. Bozas-Urrutia Andanzas y mudanzas de<br />
mi pueblo (2 a ed. San Sebastián, 1976), 21. Horrera etorri zen lanera Donibanetik, ehule bezala, gure amaldeko<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1208
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
aitona, Ixteben "frantsesa". MEIG IX 41.<br />
Honek biak amaldekoak izanik ez dutela elkarren antz handirik. In E. Bozas-Urrutia Andanzas y mudanzas de<br />
mi pueblo (2.ª ed. San Sebastián, 1976), 29. Gurasoen seme gara gu, baina ez zeharo aitaldeko ez amaldeko.<br />
MEIG VII 68.<br />
amaleka. "(AN), mielga, planta leguminosa (Carta del Vicario de los Arcos (Navarra) a los Amigos del País,<br />
Septiembre de 1775)" A Apend.<br />
amalektar, amalekar, amalekiar, amalekitar. Amalecita. v. amalezita, amalezitar. Hamalekitarren herri<br />
guzia. Urt Gen 14, 7 (Dv, Bibl, BiblE amalektar). Egipto-arrak, Amalek-arrak, Canaan-tarrak, Asirija-arrak. Ur<br />
MarIl 44. Ijitoa naiz, amalektar baten katibua. Lard 179. Amalektarrai gogor egiteko. Ib. 76. Bere seieun<br />
gizonekin amalektarren ondoren abiatu zan. Ib. 179. Moisaren orazionia amalekiarren kuntre. CatS XII.<br />
Negebeko eskualdean amalektarrak bizi dira. BiblE Num 13, 29.<br />
amalezita. Amalecita. v. amalektar, amalezitar. Moiseren othoitzak Jainkoa ganik ardietsi zuen biktoria<br />
amaleziten kontra. CatLav 327s (V 161). Begira gañera jaungoiko gezurrezkoen zenbat adoratzalle, ejiptotar,<br />
amalezita, Canantar, Asiriatar, feniziatar, greziatar eta Erromatar dauden. Arr May 55. Orduan amalezitak<br />
garhaitu eta erhautsi zituzten israelitek. Zerb IxtS 38.<br />
amalezitar. Amalecita. v. amalektar, amalezita. Amalezitarra nas. Mg CO 208. Dabitek desegin<br />
zituenean amalezitarrak. Lg I 292. Eman zaroen gudu amalezitarrei. Ib. 271. Moise othoitzean, izraeldarrak<br />
amalezitarren kontra guduan ari zirelarik. CatJauf 99.<br />
amalma. v. amaraun.<br />
amaloka (V-m ap. A). Gallina clueca. "Amaloka esaten da Markiña-aldean oillo lokeagaitik" A BGuzur voc.<br />
v. loka. Dendaka edo dendarika iolastu bear baeben, bera izango zan saltzaillea; oillo oilloka iñarduezkero,<br />
bera izaten zan oillo lokea edo Amalokea. A BGuzur 109. Eta aate alper-nagien umeak oilo amaloka baten<br />
egapean arrautze-koskoletik irten ta azi oi diran bezen mamintsu ta pizkor. A Ardi VII.<br />
1 amama (V, G-azp, S-saug; Urt III 20, Añ (G)), ama-ama, amoma, amuma (V-m). Ref.: A; Lh; Etxba Eib;<br />
Holmer ApuntV; Elexp Berg. Abuela. "Amama baserrikuan ipoñak, gozuak sutonduan entzuteko" Etxba Eib.<br />
Cf. aitaita. v. amandre, amañi, amaso, amatxi, amona.<br />
Tr. Empleada por autores occidentales, fundamenalmente vizcaínos.<br />
Ama-ama gaisua, ekartzu beso kaltebagako ori. Mg PAb 76 (Maisu Juan hablando a la ventera). Ama-ama,<br />
zer gura zeunkian? Ill gatxik igaro baga? Ib. 77 (id.). Amama --dirautso bere alboan datorren batek-- etziñean<br />
egongo askoz obeto oian, amama laztana, eguraldi au dala kanpora urten barik? Zam RIEV 1907, 424. Umeumetan<br />
bere amama done Jertrudisegandik ikasi ebazan ontasun da zuzen ibiltea beiñ bere etzituan aztu. Ag AL<br />
143. Niri etzakidaze etorri orretariko barriketakaz, zeuben amamai juan zakiyoeze eurokaz. Kk Ab I 55. Amama<br />
zarrak, illoba aziak / bildu dauz bere inguruan. "Udazken abestia" (ap. DRA). Etxe bakoitzean amuma bat bear<br />
litzake. EgutAr 7-2-1958 (ap. DRA). Emen yarten zan zure ama, an otoi egiten oan zure amamak. Akes Ipiñ 22.<br />
Ipuiñ orregaz eure amumagana, mutil. Berak siñistuko deu! Bilbao IpuiB 267. "Amoma" --dinotso andratxuari--,<br />
"astoak amar txarritxu emon dauz". ---"Jesus, Maria ta Jose"-- esaten dau aikoan amomak. EgutAr 28-6-1959<br />
(ap. DRA). Nire aitita ta amuma / gaztetxu ziran oraindik. Gand Elorri 198. Amama zaarra, etxeko jauna,<br />
emaztea, seme bi ta iru alaba. Erkiag BatB 113. Kubalan amama noiz jaio zan. SM Zirik 85. Amamak itz milla, /<br />
eskuan makilla. NEtx LBB 313. En DFrec hay 2 ejs. de amama.<br />
v. tbn. A BGuzur 118. BasoM 13.<br />
(Ref. a los antepasados). Zeuk eztozu iñoz oldoztu ixango zenbat asaba edo zenbat aitita-amama ixan<br />
zenduzan Don Iñigo orren aldijan. Kk Ab I 88. Lau milla ta larogeta amasei (4.096) aitita-amama. Erdijak<br />
aititak, 2.048, eta beste erdijak amamak. Ib. 88.<br />
(Como insulto). Nongue da berori... krientsabako enplastu ori? Bestelakue a-ona... amama andidxori! Ort<br />
Oroig 98.<br />
2 amama. 1. "Chollo. Ikusi zenbat keixa, ta danak geuretako. Au dok amama au. Au dok amama! batik bat"<br />
Elexp Berg.<br />
2. "A placer, 'a huevo'. Baloia amama etorri jakuan Satrustegiri, baiña sekulako kalia ein juan" Elexp Berg.<br />
"Amama najaukan makinan premixo aundixa, ta kakazarra" Ib.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1209
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amama. v. amaraun.<br />
amamabelar. "Amomum, amamabelhárra" Urt II 53. Cf. amamiduriki.<br />
amamamaso. "Adavua, amamamaso, amirabraso" Urt I 136. v. aitaitaitaso.<br />
amamatxo, amamatxu. Dim. de 1 amama. --Zer?... Eztok gura ire meza barria entzun daidan ala? --Bai,<br />
bai, amamatxo, eztot gura izango ba! Zam RIEV 1907, 425. Onelan diño amamatxuak / etxe-atean sartzean. Lek<br />
EuskOl 1931, 60.<br />
amamatxotu. Hacerse abuelita. Mari-Monika ber-bera bere / amamatxotu onduan / gaztetan legez beira<br />
iagoko / balkoi-leiatil-txuluan. Lek EuskOl 1931, 60.<br />
amameru (Lar Sup, Hb ap. Lh, H (V, G, que cita a Izt)), almameru (G ap. A). Alguacil. v. amabi. <br />
Amameru edo alguazillarekin. Izt D 80. Ez alkaterik, ez Alkateorderik, ez Amamerurik eta ez oen eskubideakiko<br />
beste agintaririk. Izt C 228. Orduantxe ango txiñel, amameru edo abuazillak, atzea gordeta eukelako, esan<br />
ezindako astakeriak egin dabez ume ta emakuma artean. Ezale 1897, 218a. Erriko almameru zaarra. Erkiag<br />
BatB 24.<br />
Etim. De procedencia ignorada. No puede descartarse que en Larramendi (Sup) se trate de errata. Faltan<br />
testimonios independientes del de éste.<br />
amamiduriki. "Amomis, amam idurikija, amam idurikibelhárra" Urt II 53. Cf. amamabelar.<br />
amamo. v. amomo.<br />
amamosu. v. AMA-MUSU.<br />
amanagusi. v. AMA NAGUSI.<br />
amanazatu. v. amenazatu.<br />
1 amanda (Chaho, Gèze, Dv). 1. Almendra. "Amande" Dv. v. almendra, arbendol. Eta gizonari eraman<br />
zotzue emaitzak, arraxina, ezti, estoraks-nigar, mirra eta amanda apur bat. "Stactes, et terebinthi, et<br />
admygdalarum". Dv Gen 43, 11 (Urt arbendol, Ur almendra, Ol amindala). Muskildu zela Aaronen zaharoa<br />
Lebiren etxean; eta ninikak goriturik, loreak atheratu ziren, eta hostoak zabaldurik, loreak amanda bilhakatu.<br />
Dv Num 17, 8. Egitzu bortz filet amanda bakotxetik. ECocin 37. Harzaitzu bi untza amanda ezti eta bat amanda<br />
khirets. Ib. 41. Sarrixago, buruil, urrietan, oliben aldi eta amanden, bata ala bertzea lehertzen ohi baitira olio<br />
egiteko, jateko begiratzen ez direlarik. JE Bur 82. Oliba eta amanda biltze. Ib. 83.<br />
2. (Dv A). Almendro. Jakobek beraz harturik burzuntz, amanda eta albo zaharo heze batzuek. "Tollens<br />
ergo Iacob virgas populeas virides, et amygdalinas, et ex platanis". Dv Gen 30, 37 (Urt zur-xuri eta urritz eta<br />
gaztañ ondo, Ur zumarrezko, eta almendrozko eta platanozko, Ol zumar, urritz ta astigar, Ker zumar urreitz eta<br />
astigar).<br />
3. Almendra (del interior de frutos como el melocotón, el albaricoque...) Uzten tuzu gozatzerat abrikot<br />
hexur amandarik gabiak eman ahal izan arte. ECocin 52. Emozu kanela puxka bat eta merxika hexur zenbeit<br />
bere amandekin ongi leherturik. Ib. 53.<br />
- AMANDA-ONDO. Almendro. Ez duzu arbola itsusiagorik nola baita oliba ondoa; ez eta, hala hala,<br />
hanbat pollitagorik amanda ondoa baino. JE Bur 82. Hau aldiz, mintzo nitzauzu amanda ondoaz, toaxa edo<br />
mertxikaz biga zabal da, haren iduriko, osto ala adarrak biziki ardurago dituelarik haatik. Ib. 82.<br />
- AMANDAZKO. (Adnom.). Amandazko bizkotxak. ECocin 41. Ophil amandazkoa. Ib. 39.<br />
2 amanda (Lar H), amainda (H (V)). "Acabamiento", "fin" Lar. "Acabamiento, fin, postre" Lar DVC 155.<br />
v. amai.<br />
3 amanda (VocBN, Gèze, H (L, BN, S)). Multa. "Amende" VocBN, Gèze y H. v. isun, multa. Hirur mila<br />
liberako amanda bat pagatzeko penaren azpian. CatLav pról. (V 1). Eihartxek ezpeitzin / Beharrüne handin /<br />
Paperaren ordin: / Amandalako edo persegitzeko phüntin. 'À l'instant, soit de payer l'amende [...]'. Etch 274.<br />
Horren-gatik, biek baduzue hemen / Yustu den amanda berdiñ pagaturen. Gy 325. Baldin norbaitek drainadura<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1210
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
batean bidegaberik egiten badu gaixtakeriaz [...]; pagatu beharko ditu bidegabea eta amanda bat.<br />
Drainadurako ura trabatzea aski da pagatzeko gutienetik 50 liberako amanda. Dv Lab 116s. Presondegia eman<br />
zarozuten eta amanda. Laph 152. Bertzenaz prozeberbala, amanda, presondegi zer nahi mehatxu. HU Zez 154.<br />
Amanda baten pagatzerat. Elsb Fram 161. Arrotzgoaren hausteak bethi amanda baten gaztigua, gutiago edo<br />
gehiagokoa, badakharke. Prop 1897, 248. Belzebüten mithila eztüt ahatzeko / Amanda hamar mila beitü<br />
phakatüko. Xikito 10. Amandaren pagatzea hitzemaiten. JE Bur 191. Presundegi eta amandak. Larz Senper 18<br />
(Vill multak).<br />
- OHOREZKO AMANDA, AMANDA ONORABLE. Pena consistente en la confesión pública de la falta. <br />
Gorphutz seinduko sakramenduan [...] errezebitzen ditutzun laido saminak gatik, huna non nagon zure aldaren<br />
oinetan ahuspez jarria, hetaz guziez zuri ohorezko amanda egiteko. Dh 82. Irakurtuko da Jesusen bihotz<br />
sakratuaren alderako amanda onorablea. JesBih 418.<br />
amandapide. Recaudación de multas. Amandapide horrekin ekharri diren diru eta poxikak laster<br />
eskastuak dire eta deus gabe gerthatzen zare gutien ustean. Prop 1897, 250.<br />
1 amandatu (Lar H), amandu (Lar, VocCB Dv y A). Acabar. v. amaitu.<br />
2 amandatu. Multar. Amandatu dire okhin eta harakin, [...] gurbiltasunik aski gabeak. Prop 1902, 85.<br />
amandatze. "Amandier" Gèze. v. AMANDA-ONDO.<br />
amandda. v. amanddi.<br />
amanddi (amandi SP, A, H que citan a Oihenart), amandda (Lh). "L'exemple de la diminutive d<br />
se peut remarquer au mot amandi, c'est à dire 'roitelet oiseau', auquel la consonne d a pareillement un son cassé<br />
& imparfait [...]" O Pr prefacio. "Amandia, xixta (O), roitelet" SP. v. tbn. Saug Voc.<br />
- AMANDDA MOTODUN. "Roitelet huppé (le). Huna xori bat Garaziko aldean aski maiz ikusten dena,<br />
oihanetan [...]. Kukuruxta bat badu arras pollita, luma kolore batzuekin. [...] Orrearen puntan egiten du bethi<br />
kasik ohantzea amanja motodunak [...]. Bada bertze amanja mota bat hunekin eite hainitz duena: erdaraz "roielet<br />
à triple bandeau" erraten diote" Dass-Eliss GH 1924, 411s.<br />
amander (R), amader (R; A, s.v. semeder). Ref.: VocPir 190; A; A Morf 12; Iz R 283 y 301. "1.º madrina,<br />
[...]; 2.º madrina de boda" A. "Der se encuentra en los vocablos roncaleses aitader, padrino, alabader, ahijada,<br />
amader, madrina y semeder, ahijado" A Morf 12 Y. Cf. aitader, semeder.<br />
amandil. "(L), pescadito de peñas" A.<br />
amanditxarko (R-uzt ap. A), amandizarko. "Espantajo" A. "Éstas eran las primeras señales de la llegada del<br />
carnaval, los tres días de reinado de Amandizarko, la extravagante abuela vieja rellena de paja que se colgaba<br />
entre dos casas, para al final llevarla al baile y deshacerla a palos [...]. Del ayuntamiento a la casa de enfrente<br />
colgaba el Amandizarko" MEst Ezka 171. v. aitanditxarko.<br />
amandongilla. v. albondigilla.<br />
amandre (R), ama andre, amandere (R-is), ama andere. Ref.: EI 56; ContR 515; Iz R 283, 297 y 301. 1.<br />
Madre, señora madre. (Frecuentemente ref. a la Virgen). "Amanderia, badakia? (R-is). Madre, ¿ya lo sabe?" Iz R<br />
301. "Amandréa, zéren erraitan du gaiski? (R-uzt), madre, ¿porqué me riñe?" Ib. 297. "Amandréa, xin bedi<br />
láguntra (R-uzt), madre, venga a ayudar (dei egiteko esaten omen da amandréa)" Ib. 283. Cf. Izeba andrea (AN-<br />
5vill). Cf. aitajaun.<br />
Tr. Exceptuando algunas canciones populares y las expresiones como eguzki amandre o ilargi amandre, son<br />
pocos los ejs. del s. XX (KIkG (18 ama andre), Orixe (Eus 116), S. Mitxelena, Erkiaga (Arran 173 ama andre)).<br />
Zuretarik giren, othoi, egiguzu grazia; / zure ama anderia dakigula balia. E 73. Oi nitaukat emazte on bat, /<br />
zeña dan ama andrea; / Jaun Zerukoak oni demala / bizi ona ta luzea. Lazarraga 1196v. Aita jaunak eresten dau<br />
elia, / Ama andreak apainketan obia. "Y su madre adrezaba la sepultura". TAV 3.1.5. Egun partitzeko zeguen<br />
aren amandrea korterat, semea ere bai bide zati batean akonpainiatzeko. (c. 1597). FLV 1993, 458. Kristo jaio<br />
zanean, nola gelditu zan Maria Ama andrea? OA 32. Bere amandre gaixoari eziozkan [S. Agustinek] naigabeak<br />
egiñ eunka ta millaka? Lar SAgust 6. Andre eder au aur onen / Ama andre izanik / jaio zanean bezela / dago<br />
orregatik. GavS 11s. Etzaitezela izutu ama[n]dreak or[r]ela amenazatuagatik (G-bet, 1761). ETZ<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1211
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
112. Zure koñataren amandrea. Ib. 112. Birjiña, nere Amandre, Jainkoaren Ama maitea. Cb Eg II 136. Ta<br />
guzien gañean Amandre Birjiña Maria, zure Ama maite, guziak baño maiteago dezun, ta zaituena. Cb Eg III<br />
281. Baña zugan Erregiña andi ta amandrerik onena, nere uste osoa ta segurua daukat. Ib. 294. Birjina Maria<br />
gure Ama Andreari. Cb CatV 36. Jesu-Kristo ta bere Birjin-amandrea. Ub 12. Eta orregatik Jesu-Kristo ta bere<br />
Amandrea ez beste guziok jaiotzen gera bekatu hau gerekin degula. Ib. 67. Baña S. Josek Jesus ta haren Amandre<br />
Maria artu, ta iges-egin zuan Ijitora. Ib. 63. Markesa Amandrea eriotzko gaitz andi batek artu zuen. Cb<br />
Just 62s.<br />
(ss. XIX-XX). Gure Señora edo Ama andre Maria Birjiñarekin. Gco I 465. Zure arrebatxo Maria Pilar ta<br />
Maria Carmengo Amandrearen aldamenean. VMg VI. Maria Birjiña gure Ama Andreari. Añ CatAN 33.<br />
Zortzikoa, Agorrillaren amarreko gabotsandean Erregiñari, bere Ama Andre eta aizpatxoari kantatua. Echag<br />
212. Ez zitzan ark eraman / utsik bere eskuak, / eta eman zitzaizkan / nobi andreari, / aren aita-jaunari / eta<br />
amandreari. It Fab 234. Nor da Birjina Maria gure Ama andre ori? CatBus 21. Apostolu guzien Amandre<br />
Jesusen Ama eta zeru-lurren Erregiña Maria. Lard 534. Jainkoaren Ama eta nere Ama Andre eztia. Dv LEd 141<br />
(Cb Eg II 76 Jaungoikoaren Ama ta nere Ama Andre maitea). Gure Ama Andre Birjiñarenganako jaiera. Aran<br />
SIgn 14. Am'anderia, zer die mithil hoiek / hainbeste nigar marrasketan? Balad 94. Oi, Ama anderea / so egizu<br />
leihora / zur'alaba gaixoa / uhinak derabila. Ib. 139. Amandrea nerea nizaz / bi erdi egin zanean, / milla oillo il<br />
ziran / ezkaratzean. "Mi Señora Madre". Canc. pop. in Or Eus 116 (v. otro ej. en la misma pág.). Nun dago,<br />
Amandrea, Zerorren Semea, / zeruti yatsiriko gure mesedea? (V-gip). A EY IV 108. Agur Arantzazuko Amandre<br />
berria. SMitx Aranz 33. --Ene Semia, eutsi zapatak, / jantzi eidazuz oñian. / --Ez, Amandrea, largatu bedi / onela<br />
nuan artian. Canc. pop. ib. 131. Ni ere ba'nengoen / lumatxo artian, / eta nere amandria / urre gortiña artian.<br />
Canc. pop. in Etxde AlosT 96. Nere amandre Santa Ines / bart arratsean egin det amets (G-bet). ADonostia<br />
CEEN 1972, 14.<br />
v. tbn. Ama andre: Harb 317. Gç 133.<br />
(Ref. al sol y la luna). "Ataunen eta Ormaiztegin Illargiari amaandrea deitzen diote [...]. Beste toki batzuetan<br />
berriz amandrea eguzkiari deitzen diote. Elosun eta Plazentzin, eguzkia sartzean esan oi dute: Eguzki amandrea<br />
[= 'la abuela sol'] / Badoia amangana, / Biar etorriko da / Denpora ona bada" JMB LEItz 105s. Ostartetikan<br />
begia kliska / dabil Eguzki Amandre. "El señor sol guiña el ojo". Or Eus 296. Amandre Eguzkik arrotua du /<br />
lênbiziko maindirea. "El señor Sol". Ib. 298. Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. Askok, sortaldetik<br />
agertzen dan orduko, agur egiten diote, esanaz: Illargi amandrea, zeruan zer berri? JMB ELG 82. Amandre<br />
Illargia: zuk bein ikus zenun / Jesus Olibeten lagun-gabez itun. SMitx Aranz 139. Gure erria Eguzki amandreak<br />
oraintxe eraiki yun lotatik. Or QA 62. Eguzki amandrea salatari ezpa'lute. Etxde JJ 35. Amandre eguzkia ba<br />
goian polito polito bere amaganantz. Erkiag Arran 10. Olderti jai bai litzan, / urdin sakonean / illargi amandre /<br />
iruditzen nagusi. Egieder Usk 26 (ap. DRA). Illargiak, irteterakoan, eztirudi eguzki amandrearen zordun. Ibiñ<br />
Virgil 77.<br />
2. (V, G, AN; Mic 5r, Añ (V), VocB), amandria (V-gip). Ref.: A; A Apend; EI 382; Iz UrrAnz, ArOñ<br />
(amandria bat), IzG; Echaide Nav 218; Etxba Eib; Elexp Berg. Abuela. "Suegra y abuela (V-arr)" A Apend.<br />
"Amándria bat, iru amándria, una, tres abuelas" Iz ArOñ. "Abuela. Gure amandria, Irustanekua" Etxba Eib.<br />
"Mugagabean, amandre nahiz amandria" Elexp Berg. v. 1 amama, amona.<br />
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos de los ss. XIX y XX.<br />
Ekartzu orain, amandre, beste beso ori, ikusi daigun ze kaltiak egin dirian. Mg PAb 77 (Maisu Juan hablando<br />
a la ventera). Agur amandre gaisua, gera zaitez Jangoikuaz. Ib. 78. --Aita! --Eta aitona / amandrearekin / ez<br />
dirade artaratzen / gauza ontan zurekin. Sor AKaik 116. Mutiltxoak batean aitonari bestean amandreari<br />
begiratzen zien. Zab Gabon 39. Barre karkaxada bat egiñik llobeak, / Entzun eban naibagez ori amandreak. AB<br />
AmaE 222. Martiñen izena aitatu orduko, muker ta minkaitz, aldegin zion amandreari. Ag G 268. Nik etxakiat<br />
zetan urteten zarien amandrien gona-artetik, arra beteko uretan itoten zarie-ta. Kk Ab I 16. Seaskan dagoan<br />
aurtxoaren eta ari eragiten ari zaion amandre edo amonaren arteko jarduna da. Inza in Jaukol Biozk VII.<br />
Amandre, esan eutson mutillak, makallaua, zertarako da? Kk Ab II 147. Ikusten ditut kutxak; ikusten dut<br />
amandrea nigarrez. Or Mi 12. Amonaren eriotza. // Matiste Elbarren, amandre zizun, / amaren ama, Garazik.<br />
Or Eus 410. Aren sabeleko miña ez baitu âzteko; / amandreak ematen noizbait gonapeko. "La abuela de la casa".<br />
Ib. 59. Amandriaren altzoan. Tít. del libro de YAzp (Zarautz, 1961). Hil bere iloba maitea / egin du amandreak.<br />
Arti MaldanB 203. Lenagoko amandre zaarrak umiai kantatzen osten: [...]. And AUzta 89. Kibele da Amandrea,<br />
ta Iainkoen Ama ere deitzen zioten. Ibiñ Virgil 119. Erregin au Frantziako Franzisko Lelenan arrebia eta<br />
Nafarruako Enrike Franzian Laugarrena izan zanaren amandria. Etxba Ibilt 454.<br />
v. tbn. NEtx LBB 37.<br />
(Seguido de nombre propio). Ai bere amandre Marikorotzek burue yasoko baleu yaso! Kk Ab II 39. An<br />
etorri omen amandre Mari-Axuntxi, ni bizkarrean eramatera. Or QA 40. Nere amaren eskutitza Montevideotik?<br />
Amandre Joakiña il zanetik ez nuen nere etxekoen berririk. NEtx LBB 70.<br />
Anciana. Galdetu zion amandre batek neskatx zuri-gorri lirañ bati. Otag EE 1884b, 525. Ezpain-muña, ta<br />
dirua, gero: / biotzean bero-ziña; / amandre xârrak, agopekoka, / andik aldegin-eziña. "Las viejecitas". Or Eus<br />
229.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1212
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
"(Adj.). Con referencia a niñitas, marisabidilla; con respecto a hombres, afeminado. Bene benetan amandria<br />
dozu ume ori. Zan gizon bat zerbait amandria" Etxba Eib.<br />
"Amandriai sartu [...]. Gezurra sartu, ziria sartu. Bueno i, ori amandriai sartuixok nai bok" Elexp Berg.<br />
3. (G-azp-bet; Añ (G)). Ref.: EI 352; Garbiz Lezo 306. Madrina. (Empleado por Arrue CDoc 90 y 91 ap. Zait<br />
EG 1958, 390). Ostegun Donean garapaio ederra amandreak ekarri. Ag G 135. Adixkideen sendietara agertu<br />
ta egun gutxietan antolatu zuten ezkontza [...]. Bidelagun egindako ermutarra aitajaun Ander'en ordez, eta<br />
bestearen emaztea amandre. JAIraz Bizia 66s. Nere amandre izeba Antoni zanari, amaika bider entzun izan diot<br />
[...]. Salav 9.<br />
- AMANDRE-BISABUELA. "Bisabuela" Elexp Berg.<br />
- AMANDRE-GONAGORRI. "Vaquita de San Antón (V-gip)" Revista del Anuario de Eusko Folklore 1924<br />
XLIV, 31 (ap. DRA). v. ANDDERE KOTA-GORRI.<br />
- AMANDRE MANTANGORRI (G, AN-gip). Coccinela, vaca de San Antón (Coccinella septempunctata). v.<br />
AMONA MANTAGORRI.<br />
amandu. v. 1 amandatu.<br />
amankomun. "En común. Lurrek amankomun dabilgus" Totor Arr. En DFrec hay 3 ejs.<br />
amansatu (-du Lcc). Amansar. Animalijarik uzu edo ferozenak otzandu edo amansetan diriala. Astar II 98.<br />
amantal (V), amental (V-ple-arr; Añ (V)), amatal (V-m). Ref.: A (amantal, amatal, amental); Iz ArOñ; Etxba<br />
Eib; Elexp Berg. 1. Delantal, mandil. "Avantal", "delantal", "devantal" Añ. "Amantal da guzti, lengo jendia,<br />
biarretik tabernara" Etxba Eib. v. mantal. Jauna ezneban alperrik galtzeko artu ezpada zapata, amantal ta<br />
beste gauzaren bat egiteko. CatElg 80. Begiak igortziaz amantalaren ertzakin. Apaol 81. Ondo ondo biortuta /<br />
ardi dantzaria / iminten da gaisoa / kentzeko bizia, / amantalean edo / oialtxu-ganean, / ezpan bekoa dala / agin<br />
bitartean. Azc PB 69 (Ur PoBasc 178 amentalian). Noiztik noizera amantalaz igozten ebazan beren begi<br />
negartsu ta gorrituak. A BeinB 39. Garriko baltza, txaleko gorriskea, mangutsik, eta aurre-aldian narruzko<br />
amantal me-me ta birrist argi egitebana. Kk Ab II 14. Negar-anpuloak amantalegaz kenduaz. Bilbao IpuiB 263.<br />
Ondiok Agostuaren lenenguan ikusi neban. Olaixe, amantala luze joaten dan letxe, joan zan oreixa Aloiña<br />
parteti orrutz Anboto aldera, metro bat baiño geixau emoteban arek luze (V-gip). Gand Eusk 1956, 216.<br />
Mendiko aur, Urbia, / --arkaitz, eillor, zelai--, / Aitzgorrira bidean / bildoskoen artzai, / amantal orrek, ai, zer /<br />
kamamillo usai. Gand Elorri 64. Gona gorri, amantal baltz, goruntz zuri. Erkiag Arran 39. Amantal-barrenagaz<br />
legortu. Ib. 107. v. tbn. Alt LB 52.<br />
"Amentalez pelotaka, jugar a la pelota a dos golpes; litm.: con delantal a la pelota (V-ger)" A EY III 274.<br />
2. "(G-azp), ración especial que se da quien pesca merluza en cantidad considerable" A.<br />
- AMANTALPE. (En casos locales de decl., en sing.). "Amantalpeko lorea, llámanse así a las cosas que las<br />
personas sacan de sus casas para venderlas a hurtadillas" A. Bere zeregiñetan ebillen artean, esku bustiak<br />
amantalpean gordeta edo erratza bazter batean itxirik. Ag Kr 50. Ordituta neu? Zegaz gero ordituta? Zeuri atzo<br />
amantalpetik kalean jausi jatzun bonbillekoagaz? Ib. 68. Neskame batek ontzibete ur ekarren amantalpian<br />
ezkutauta, Bertoldari atzetik-ara burutik bera botateko gogoz. Otx 33. Amantalpian ura ekarrenak. Ib. 34. Atara<br />
amantalpetik txilibitua-ta, iñoizko soñurik gozoenak joten asi zan. Bilbao IpuiB 157.<br />
amantaltxo. Dim. de amantal. Ta Libetxok be bere amantaltxoan gauza eder asko artuta, etxerantza<br />
bideratu zirean. Bilbao IpuiB 215.<br />
amantar (G-bet ap. A; Aq). "Trapos para con las abarcas, mantarrak, amantarrak" Aq 412. "Paños de las<br />
abarcas, txapiak, amantarrak, mantarrak" Ib. 1415. "Polainas rústicas, mantas para abarcas" A. v. 1 mantar (2).<br />
amante. 1. (Sust.). Amado. (Ha sido empleado hasta nuestros días en la lengua hablada para llamar<br />
cariñosamente a los niños). v. maite.<br />
Tr. De empleo limitado fuera de un cierto nivel popular.<br />
Nere biotzaren erdiko eguzki zoragarrizko Amante nerea (G, 1761). "Amada mía". ASJU 1983, 21. Onela bizi<br />
bañan / naiago det nik il, / enterra nazatela / amantiarekiñ. // Amante bat badet nik / txit maitagarriya, / triste<br />
naguaneko / konsolagarriya. APBB 98. Arrazoi orrek zenbat poztutzen / nauben, nere amantia, / ez da posible<br />
biar bezela / aditzera ematia. Ib. 140. Nere amante biotzekoa, / bear nazu sinistatu, / nere gogoan zer pasatzen<br />
dan / orra nik manifestatu. Ib. 48.<br />
Amante. Beñik bein gure adiskiderik amanteéna beardúgu izán geuren Juéz. LE Ong 79r. O Jesus nere<br />
esposo guztiz gozoa, amante guztiz garbiya, mundu guztiyaren jabea! Echve Imit (III 21, 3) 240 (SP maitatzaille,<br />
Mst maithazale, Ol maitale). Egiazko adiskide / ta amante leiala / aditu det txit errez / arkitzen ez dala. JanEd II<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1213<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
12.<br />
2. (Adj.). Amable. Len lagun maitia, / oso amantia, / orain apartia, / zer gizon-artia! AzpPr 118. Zer<br />
kontatua dauka / beintzat jendiak, / utsa izan balira / ezaguerik gabiak, / irurak korrituak / lagun amantiak. Ib.<br />
128. Eskarrik asko, Donostiyako / ziudade amantia, / aurten naikua egin dezute / orrenbeste ematia. Tx B II 82.<br />
amanton. "(G-to, L-ain), grueso" A.<br />
1 amantza. Amor. Pizten ez badegu maiz Jainkoarekiko bear degun amantza, emendatzen bazaigu izotz<br />
egiñikan, gogortu eta ezin ibillirik arkituko gera. Lar SAgust 16.<br />
2 amantza. Maternidad. v. amatasun. Andia da, bai, bere Amari Jesusek gaur eman dion gauza guzien<br />
jauntz eta jabentz hau, baña gauz agitz andiagoa da gaur berean eman dion bere Amantza eta Amatasuna, bada<br />
ostodun adarra arbolatik bezala, beraren Amantzatik datorren gauza da Jauntz-Jabenz hau, dio S. Bernardinok.<br />
Mb IArg II 62.<br />
amanu. "(L-côte), bardana, lampazo (bot.)" A.<br />
amanzebatu. Amancebar(se). Ikusi begi amanzebadurik egon zeenz. Cap 103.<br />
(Part. en función de adj.). Andre batek gizon nagi, jokalari, edale, edo tabernarekin amanzebatu bat baldin<br />
badu, zer martirio gogorragorik? Cb Eg III 376. [Jaiegunetan] ikusten dira alkar amoranteak, amanzebatuak,<br />
ezkontzako berbea emonik dabenak, bada bestela eztauke erarik. Añ MisE 246.<br />
amaña. v. kamaina.<br />
amañatu. Amañarse. Nola [amorraña] arrapatzeko, palta dedan maña, / Nik beintzat makallauaz bearko<br />
amaña. AB AmaE 409.<br />
amañatu. v. abañatu.<br />
amañe. "Rendirse en la pelea (V-ger)" Ort Voc.<br />
amañi (S, R-is; Gèze, Dv (S), H (S, s.v. ama)). Ref.: A (amañi, amaiñi); Lrq; ContR 516. 1. Abuela. Cf.<br />
aitañi. v. 1 amama, amona, amiña. Amak, amañik (amona) sartu okela / an geldi zan ondarrean. Or Eus<br />
165. Jaun apheza, etxen dügün / amañi zaharran hiltzia / Dizügü orotan herrian / erran bezala hedatia. Casve<br />
SGrazi 112.<br />
2. "Tía (BN-mix; Darric)" DRA.<br />
- AMAÑI-LILI (S ap. Alth Bot A). "Lilas siringa" Alth Bot 10.<br />
1 amaño (L, BN, Sal, S; Lar Sup, Hb ap. Lh (-ino), Dv, H (s.v. ama)), amañu (S; Lecl (amainua)). Ref.: A; A<br />
Apend. Nodriza. "Nudriza" Lar Sup. "Palabra con la cual llaman los niños a su nodriza" A. v. amainude,<br />
inude. Nihaurek ikhusi dit (haurra) / igaren egünetan / bere amañuareki / lekhü batetan. Normandie 44 (ap.<br />
DRA). Gerson authorrak erraiten dizi [meditazionia] irakurte ispiritualen edo seindien ahizpa dela, otoitzaren<br />
amañua , obra hunen gida eta azkenian edo finian, gauza ororen perfekzionia eta akabanza. AR<br />
116. Haz-haurrak amañoa amatako hartzen, / Hala balitz bezala bihotzez maitatzen. Elzb Po 219. Hau eri, hura<br />
loale, / Amaño bat ume hazle. Ox 122. Gero aitabitxi-amabitxiak irri-egingarri. Ondotik, amañoa, haurra<br />
besoetan Sabelkoi eta Sabelkina besoz-beso. Ib. 40. Itzulipurdika dabiltza, pestaliarren zangoen artetik, aitatxi,<br />
amatxi, amañoa bera erortzer baitira. Ib. 41. Amaño joaitea ez litake nehori kontsellatzeko, hartara gabe bizi<br />
balinbaditake. GAlm 1951, 17.<br />
"Amañotan ezartzea, mettre en nourrice" Dv. Haurra serorek onhetsi zuten eta amañotan ezarri. Prop<br />
1897, 102.<br />
2 amaño. "Amaños, aparejos" Lar.<br />
amaño. v. 1 abaño.<br />
ama ointo. v. AMA ONDDO (s.v. onddo).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1214
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amaorde (V, G; Dv, H (s.v. ama)), amorde (V, G; Lar, Dv). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. Sustituto de la<br />
madre (madrastra, tutor, madre adoptiva, etc.). "Madrast[r]a" Lar. "Tutrice; celle qui dans un mariage représente<br />
la mère absente ou morte" Dv. "Tutrice, nourrice, marâtre" H. "Madre adoptiva. Bere ama-ordiai asko nai<br />
zotsan" Elexp Berg. Cf. aitaorde. v. amaordeko. Egia esateko, geuk euskaldunok daukagu onen errua,<br />
erdaldunak beste edo geiago: gure asabaak euskereari egiñ eutsena, ama-orderik biotz-gogorrenak bere eztabe<br />
euren seme ordeakaz egiten. Ezale 1897, 209b. Leonek, aita noizean bein lerdea zeriola begira zuelarik,<br />
ingelesez amordeari Tolosako berri ematen zion. A Ardi 59. Ori ikusitta, amordiak kolkorako esan eban: [...].<br />
Altuna Euzk 1930, 531. Seme okerrak joanik / amordiari laztanka, / eurena [Euzkadi] ilten itxita. Enb 38. Berez<br />
ezin ama izanik, ama-orde egiten ditute beren buruak. Ldi Y 1933, 87. Ta euren aitak eta amordeak, egurgintzan<br />
lanik asko egin-arren, ezin eben umientzako beste irabazi. Bilbao IpuiB 211. Badut etxean aita bat, badut ere<br />
amorde donge bat. Ibiñ Virgil 38. Euraren ama baztertu daben / ama-ordiaren lagunak, / atzerritarren<br />
lizunkerizko / bizitza gura dabenak. BEnb NereA 87. Orregatik Pakotxori amandrea gertatu zitzaion ama-ordea.<br />
NEtx LBB 37.<br />
"(En) lugar de padre, madre, etc., aitatzat, amatzat, etc., aita orde, ama orde dauka" Lar.<br />
- AMAORDEAK EGIN. Hacer las veces de madre. Ana, esan zidan orduan, nere aur onentzat zuk egin<br />
bearko dituzu ama-ordeak. NEtx Antz 10.<br />
amaordeko (V-gip ap. Elexp Berg; G-goi; Añ), amordeko. Madrastra. v. amaorde. Benjamin<br />
amaordekoaren besoan ibiltzeko adiña egin zanean, Mambrera joan zan. Lard 47. Azkeneko laztana ematean<br />
Benturak bere ama-ordeko andre Errosari, esan zion: [...]. Urruz Zer 21. Ikusi arren euren / Ama [Euzkadi]<br />
errukarri, / Motzan buztarripian / Estu eta larri, / Au itxi ta laguntzen / Amordekuari. Enb 128.<br />
amaordezko (V-gip), amaordiazko (V-gip). Ref.: Etxba Eib (ama-ordiazkua); Elexp Berg (ama-orde). <br />
"Madre adoptiva. Ama ordiazkuak azi eban nere andria, umezurtz gelditu zanetik lauoñian ibiltzen zala" Etxba<br />
Eib. v. amaorde.<br />
amaorduko. "Amaordüko (S): 1.º tutrice; 2.º marâtre; 3.º nourrice" Lh.<br />
amapitxi. v. amabitxi.<br />
amaplara (L-ain ap. A, s.v. aitader). Madrina.<br />
amapola. Amapola. v. urdamutur. Urdamutur (amapola) gorrijak. Altuna 78. Urdamutur edo amapolak,<br />
odol barriaren irudi emonaz. Erkiag Arran 11. Zerutik, odola / tantonka, garietan / lur erre hau, / orain aurten, /<br />
zartatu egin da, / amapolak, / lur oria. Azurm HitzB 67.<br />
hamar (gral.; Lcc, Mic 6v, SP, Deen II 228c, Urt II 385, Ht VocGr 350, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H (+ amar<br />
V, G)). Ref.: Bon-Ond 153; A; Lrq; Etxba Eib; Echaide Nav 355; EAEL 164; Elexp Berg.<br />
I (Numeral). Diez. (El verbo tiende claramente a concordar en pl.; v. hamabi). "Amar, diez" (Tabla de numerales<br />
del s. XVI). FLV 2008, 296. "Hamar dira, ils sont dix. Hamarrak hor dire, les dix y sont. Hamarrek hala diote,<br />
dix le disent ainsi. Hamarretarik lehena, le premier des dix. Hamarri eman deraue, il a donné à dix" SP.<br />
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 387 ejs.<br />
Miguel Periz Amarra. (1366). Arzam 100. Hamar manamenduiak. E 47. Ezen hura hamar hitzetan<br />
kontenitzen lizela. Lç Ins D 2r. Urte bat eta bi, bost eta amar. Lazarraga (B) 1154rb. Mandamentuak<br />
Iaungoikoaren legekoak dira amar. Bet 10. Amar mandamendu ohek enzerratzen dirade bidatan. Ber Doc 88v.<br />
Laudatzen da oraiño eman tuen hamar manuez. EZ Man I 12. Orai hamar bekhaturekin dihardukazu, gero<br />
ehunekin iharduki beharko duzu. Ax 84 (V 57). Hamar erreal dituen emazte batek. Ib. 549 (V 352). Samau<br />
bitzuk, eta amar serbilleta. Mic 15r. Amar Abe Maria. Cap 135. Hamar urthez eskoletan estudiatu dutenak. Ch<br />
III 43, 3 (SP, Mst hamar). Eta bere aioak gau ta egun, amar egunean aren buruko aldetik aldegin etzuen. Cb<br />
Just 97. Bederatz aldiz joan zen Alemanira, amarrez Flandesa, zazpiz Italira, sei aldiz Espanira. Mb IArg I 196.<br />
Egorri zituen hetarik hamar Nabal gana. Lg I 286. Hilabeteko bigarren igantian haitatüren da hamar konfrai.<br />
Mercy 34.<br />
(s. XIX). Zer izango da amar, ogei, berrogei komunio gaizto egin dituztenentzat? Mg CC 251. Zetako emon<br />
euskuzan Jangoikuak amar atzak edo atzamarrak? Mg PAb 54. Amar urteko umiak bere bakijeez. fB Ic I 4. Ar<br />
bat asko da amar emerentzat. It Dial 100. Hamar urtheren galeretan nahi ükhen naie sarthü. Etch 234. Ekarri<br />
izan dituzte iñoiz, zortzi edo amar basaurdetaraño. Izt C 195. Zergatik lurrari josi etziñion, eta amar amarerrealeko<br />
eta gerriko eder bat emango nizkizun? Lard 200. Aintzinean hamar abere buru hazten ziren lekhuan<br />
orai badira hogoi. Dv Lab 92. Amarorzeko arrastelu bat einik. HerVal 188. Den baino ere hamar aldiz<br />
laburrago iduritu zitzaitan bide hori. Elzb PAd 35. Korrituban jarri nituben eta ainbeste korritu dute, ez dakitala<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1215<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
noraño jun diran nere txanponak. Eman nituben euneko amarrian eta amarratu ez badizkitet... Sor Gabon 37.<br />
Lenen lenengotik da ezigatx mukerra, / amar illabetegaz jaioa da bera. AB AmaE 273. Hamar urterentzat<br />
desterratua. HU Aurp 91. Hamar urthetan ezari zian komentü batetan eskolatzen. Ip Hil 114.<br />
(s. XX). Arek biak, alkar artuta, amar dukat geiago kendu gura eutsezan Txomiñi. Echta Jos 245. Illabete eta<br />
amar egunian egiña da. Iraola 82. Moxolok amar arroako buzkantza dirudi. Ag G 375. Amar eskuak (sakeak),<br />
atzeak amaika, jaunak. A Ardi 139. Eruan eben Habanara, amar urte inguru ebazala bakarrik. Kk Ab I 84. Ez<br />
bietan, hamar aldiz! Ox 52. To, huna hogei liberako bat; hamar liberako xerri ttiki bat erosiko duk, merkatuan.<br />
Barb Leg 144. Bidian amar gizonek urtengo baleutsie be eleukiela atzerarik egingo. Kk Ab II 165. Andik amar<br />
minutura [...]. Or SCruz 42. Bederatzi amar urte zitularik asi zen eskolan. Or Mi II. Amar kilo pixuan galdu<br />
ditut. Lab EEguna 111. Amar aurren aita naiz ni ta / semiak amar baditu. Tx B II 60. Hamar edo amabi gizon.<br />
Zub 97. Amar toneladako ontzi batean. JAIraz Bizia 74. Laster, zortzi, hamar egunen buruan! Larz Iru 24. Iaz<br />
amar uso hil nituen / tiroan Burdin Gurutzen. Xa EzinB 118. Basarriak ain indartsu egon / dirade orain artian, /<br />
asko gutxitzen ari dirala / juan dan amar urtian. Uzt Sas 253. Amar egunen buruan. MIH 130. Duela hamar<br />
urte. MEIG IV 51.<br />
Ogeta amar edo berrogei mila marabidi. fJZ 99. Ogeta amar urtean. Lazarraga 1196v. Gizonak [...] behar<br />
luke hogoi urthetan izan laster eta arin, hogoi eta hamarretan indar eta sendo. Ax 191 (V 129). Hogei eta<br />
hamar urtheren üngürünia zütükiano. Bp II 35. Eskuarak hirur hogoi eta hamar urthez eztuela mudantzarik<br />
bathere errezibitu. ES 108. Ogei ta amar urtean konfesatu gabe bizi zan. Cb Eg II 196. Bada gure bizia geienaz<br />
ere irurogei ta amar edo larogei urtekoa da. Mb IArg I 320. Hil-arazi zituen bere hirur hogoi eta hamar anaiak,<br />
batez landan. Lg I 216. Zillarezko ogei ta amar dirutan. Ub 86. Judasek saldu zuan Jesus ogei ta amar dirutan.<br />
AA I 424. Balijo dau geijen geijen eun da berrogeta amar dukat. Astar II 168. Joko aldi bakotxian ogeta amar<br />
dukat baino geijago jokatu ezin legiz. fB Olg 29. Urtean eun ta berrogei ta amar dukateko errentarekin. Izt C<br />
452. Il zanean eunda amar urte zituen. Lard 119. Paristik ogeita amar legoara. Aran SIgn 69. Ogei ta amar<br />
dirutan / egiñik tratua, / Judasek saldu zuan / Jaungoiko justua. Xe 354. Gizon bat zen lerdena, luze eta mear,<br />
ogeita amar urteren ingurua nonbait an zukena. FIr 131. Otsailaren lena zan. Larogeita amar lagun zitun Santa<br />
Cruzek oso biozgabetuak. Or SCruz 71. Ehuneko hirurogei eta hamarrek. MIH 184.<br />
Euneko seian, amarrean edo geiagoan. AA II 188.<br />
Ogei ta zortzi urte mutillak / eta laster amarrian, / laster andria artzeko ere / sasoi onen samarrian. Uzt Sas<br />
188.<br />
(En expresiones del tipo hamarre(ta)tik bat, hamarretarik bederatzi...). (Uno, dos, tres...) de cada diez. Cf.<br />
infra HAMARRETIK-BATEKO. Eta arla zerengatik etzuen nai eman amartarik bat kentzen dizkio Jainkoak<br />
bedratziak eta gelditzen da pobre. SermAN 7. Amarretatik bat apaizentzat. Ub 188. Jaunaren grazian jarri<br />
diranetatik amarretatik bik iraungo balue bizitza onean. AA III 425. Amarreti iru bidar ezdiriala etxian<br />
sartuten, pekatu mortala dan gauza ezainen bat irago bagarik. fB Olg 124. Amarrenen izenian aituten da<br />
amarrik bat. Astar II 244. Bada amarrenaren izenak berak diñoan legez, artuten daneti amarrerik bat zor jako<br />
Yaungoikoaren Elexari. Añ EL 2 139 (EL 1 131 amarretarik bat). Dauzkidan penen amarretik bat / ez dizkat<br />
manifestatzen. Xe 268. Ezen zer gerthatzen da hamarretarik bederatzietan? Arb Igand 20. Izaitez hamarretarik<br />
bederatziak, eta guziz langile gaizo edanak beretuak hilen dire adin hortara gabe. HU Zez 206. Hamarretarik<br />
bederatzitan. Ib. 176. Eman zitun makillakoak, baiño esaten duten amarretatik bat ere ez. Or SCruz 10. Jende<br />
publiko danak / ezin kabituan, / amarretatik zortzi / kontra banituan. EusJok 85. Pasadizuen amarretik bat /<br />
alare ez det kontatu. Ib. 42. Kolka txarraren azpian dauden / txito urrikalgarriyak, / amarretatik bost iltzen dira,<br />
/ beste bostak elbarriyak. Tx B I 133. Lekerikak ziraustan: nik amarretik lau... / Onenbeste daukanik Muxikan<br />
ete dau? Enb 93. Amarretik bederatzi aldiz. Vill Jaink 120. Aire tristea dute hamarretik zortzik. Xa Odol 254.<br />
Abereei dagokienez [...], hamarretik bat Jaunari sagaratuko zaio. BiblE Lev 27, 32.<br />
v. tbn. Hamarretik: Etxde JJ 185. Hamarretarik: Zerb Azk 32. Larz Iru 26.<br />
Amarretariko bat negarrez asi zan. EgutAr 16-8-1957 (ap. DRA).<br />
Hogoi libera hamarren! JE Bur 27. Eun amarri, ezetz ireganatu uso ori. NEtx LBB 148.<br />
(Con valor indeterminado de 'muchos'). "Hamar aldiz errana diat (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 221. Hobe da<br />
batekin zoazin parabisura, hamarrekin ifernura baino. Ax 248 (V 167). Ezkonduak [nai luke] ezkongai, /<br />
ezkongaiak senar, / ezagutzen ditut nik / onalako amar. It Fab 164. Hagitzez batik-batean, hobe dela ukhaitea, /<br />
Sos bakhar bat eskuetan, / Ezen ez hamar menturan. Gy 83. Gelditu da tranbia, baña lau atera badira, sartu nai<br />
dute amarrek. Iraola 21. Datorrela bere andria; mingañ kontu oietan, gizonak alako amar badaki. Ib. 96.<br />
(Seguido de errealeko, soseko, pezetako...). "Amar-errialekua, moneda de plata, que valía un escudo o dos<br />
pesetas y cincuenta céntimos. Amar-errialekua emon zetsan eskupera" Etxba Eib. "Amar errialeko, [...] moneda<br />
de diez reales. Gure mutikota bazien oinddio amar errialekuak" Elexp Berg. v. HAMAR ERREALEKO (s.v. 1<br />
erreal), HAMAR LIBERAKO (s.v. libera), HAMAR SOSEKO (s.v. sos). Amar amar-errealeko eta gerriko<br />
eder bat emango nizkizun. Lard 200. Eman omen zioten amar pezetako bat ta bazkari ona. Sor Bar 45. Eman<br />
zion etxeko andreari hamar-soseko xuri bat. Elzb PAd 34. Amar errialeko bat. Itz Azald 8. Bere xerriari<br />
beharrian egiten dio hamar liberakoaren heineko xilo bat [...]. Barb Leg 144. Huna hamar sosekoa, andre! Ib.<br />
143. v. tbn. Hamar soseko: HU Zez 39.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1216
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
II (Uso sust.). 1. (Ref. a las horas). "Hamarrak, dix heures du matin ou du soir" Dv. "Hamarrak dira, il est dix<br />
heures ("las diez" esp.)" H. v. HAMAR OREN, HAMAR ORDU. Egunik falta bagarik / beti da orraztuten /<br />
etxeko jende guztiya / amarrak baño len. DurPl 48. Amarrak jo artian. Ib. 61. Ortzialian hamarretako huna.<br />
AstLas 51. Xuxen-xuxena orenak yotzen zituen hamarrak. Hb Egia 3. Pattarra goizetikan / Zait neri gustatzen, /<br />
Ondorian badakit / Pipatxua artzen / Amarretan galanki / Ardua eraten. Moc Damu 32. Amarretako jeikitzen<br />
bada / armariyua iriki, / arropak artu, amaiketako / apainduko da ederki. Xe 262. Seiretan asi eta amarrak<br />
artean. AB AmaE 313. Jo zuten amarrak, jo zuten amabiak, jo zuten ordubiak, eta etzan mendikoen berririk. Ag<br />
G 203. Amarrak aurretxoan. Echta Jos 249. Amarrak elizan jotzen. A Ardi 25. Hamarrak ondoan ikusi nuen<br />
pertz handi batean zerbeit ekartzen zaukutela. StPierre 28. Gabeko amarrak jo eben. Altuna 78. Amarretan,<br />
jakiña, Meza-nagusia. Muj PAm 8. Amarrak gañean ditugu. Goazen. Lab EEguna 110. Gabeko amarretarako<br />
Lesakan nintzan. Or SCruz 98s. Zure billa gabiltz amarrak ezkero. TAg Uzt 271. Egun batzuetan kanpoan<br />
izateko gauzak antolatu zitun eta amarretako egazkarin joan zan. JAIraz Bizia 92. Goizeko zazpitatik amarrak<br />
arte. Etxde JJ 249. Goizeko hamarrak edo ziran. Osk Kurl 111. Zer tenore da? Hamarrak abantxu. JEtchep 100.<br />
Gaueko hamarrak arte. Arti Ipuin 58. Amarrak: aldeko ataien abarrak (G-nav). Inza NaEsZarr 147. Amarretan<br />
guatzian ago: obeki lenago, geroago baño (B). Ib. 2114.<br />
v. tbn. PE 112. Zab Gabon 35. Iraola 118. Enb 194. Kk Ab II 37. Anab Aprika 101. Arti Tobera 280. Izeta DirG<br />
32. Alzola Atalak 57. Uzt Sas 266.<br />
Amar-amarretan, kanpaiak dilin dolon atsegintsuan [...]. Ag Kr 46. Amar-amarretan izan zan elizkizuna<br />
Debako jauretxe nagusian. Etxde AlosT 77.<br />
(Expresiones que significan 'hacia las diez', 'alrededor de las diez'). Bada etzun zinian bart amarretarunz.<br />
Mg PAb 115. Bada gabez ez ibilterren egin leike jatorduba amarretarunz. Astar II 238. Igande goiz batean<br />
Bergarako plazan eta amarrak inguruan [...]. Apaol 107. Goizeko amarrak aldean. Ag Kr 59. Hamarrak irian<br />
joiten da xilintxa bat. JE Bur 172. Pernandok berak eraman ziyon / gabeko amarrak aldian. Tx B I 156. Besuak<br />
agiriyan / kolkuan petxera; / amarrak alde arte / ez datoz etxera. Tx B II 108. Amarrak alde ortarako Mauleren<br />
ataurreko Sorhuetara eldu zan. Etxde JJ 121. Goizeko amarrak ingururako. Bilbao IpuiB 185. Gaubean<br />
amarrak alde ortan iritxi giñan. Salav 90. Goizeko amarrak inguru ortan. Uzt Noiz 17.<br />
v. tbn. Hamarrak aldean: Sor Bar 20. A Ardi 134. Anab Poli 100. Hamarrak aldera: Izeta DirG 27. Hamarrak<br />
inguruan: AB AmaE 329. Barb Leg 131. SM Zirik 26. Hamarrak irian: Mde HaurB 56.<br />
Amar da erdietan. A BeinB 44. Gosaldu ta apaindurik / amar da erdietan / euren Iaun-ordeagaz / egozan<br />
berbetan. Azc PB 142s. Ta amar ta erdietan ere bideztiak ageri ez? A Ardi 49. Amar ta erdiyetan emongo<br />
dautsozue gexuari kollarakada bat botilla onetan dagoanetik. Kk Ab II 49. Amar t'erdiyak dira / bastante<br />
berandu, / Meza nausiya ere / onezkero eman du. Txintxua in Tx B 122. Amar t'erdiyetan zan bandua /<br />
aposturikan etzala. EusJok 92. Amar ta erdijetan Jaupa nagusija. Enb 86. --Zer ordu da? --Amardaerdiak. TAg<br />
Uzt 271. Amarterdiak inguruan. Ugalde Iltz 19. Zinemara amar t'erdietako iritxi gaitezen. Izeta DirG 25. Aizu,<br />
Manuel, amar t'erdietan / dago meza nagusia. Uzt Noiz 18. Hamar t'erdiak dira. MIH 188.<br />
v. tbn. JanEd II 142. EusJok 92.<br />
2. (Ref. al día del mes). Aphirillaren hamarrean. INav 162. Hortarakotz hauta daitezke ilhabethearen<br />
hamarra edo hogoia, edo hetarik igande hurbilenak. MarIl 21. Garagarrillaren amarrean. Izt C 493.<br />
Aboztuaren amarrean. Lard 546. Bainan nork eginen du ene paga hilaren hamarrean? Hb Egia 21. Ekhañaren<br />
hamarrian. CatS II. Hilabete hunen hamarrean. HU Aurp 171. Eguna allegatu zan / illen amarrian. EusJok II<br />
163. Azaroaren hamarrean. Ardoy SFran 39.<br />
v. tbn. PE 40. Elsb Fram 97. AzpPr 37.<br />
1216gn urteko Maiatzaren ogei ta amarrerako bildu zitezela al zutenak Asisen. Hb Egia 159. Uztailaren hogoi<br />
ta hamarrean. Laph 249. Elizak urte artan maiatzaren ogei ta amarrian zelebratzen zuan Espiritu Santuaren<br />
etorrera. PE 159. v. tbn. Jaur 387. Arb Igand 127.<br />
3. (Ref. al año). Mende hau zitekela bere hamarrean. Hb Esk 146. Mila zortzi ehun eta hogoi eta<br />
hamarreko uztail egunetan. MarIl 91. Hiruetan hogoi-ta hamarreko gerlan. HU Aurp 174. Milla berreun ta<br />
amarrian. Bv AsL 175. Mila zortzi ehun eta hiruretan hogoita hamarrean. Zerb IxtS 111.<br />
4. Número diez. Amar omen ziran zeruko izarrak (amarra zenbaki betea zalako) [...]. Gazt MusIx 69.<br />
5. (VocBN, Gèze, H). Decena. v. hamarreko. Lehenbiziko hamarra erraitean. Harb 47. Azkeneko<br />
hamarraren azkeneko bihi larrian. Ib. 44. Oilar bat aski da oilo hamar baten, hamar gizon ez emazte baten. O<br />
Pr 356. Azken hamarraren buruan den bihi larrian eskerrak emanen diotzatzu Iainkoari, zeren eman derautzun<br />
grazia Xapeletaren erraiteko. SP Phil 547 (He 555 hamarrenaren). Dá adbertitzéko, komunkiró errezatzen<br />
dugun errosarioa borz amarrekoa eztéla baizik partebát irugarrena, ezi sanduak paratuzue amaborz amarrekoa,<br />
berexis amar bakotxa gloria ta aitagurearéki. LE Bail 219s.<br />
6. "Hamarra, la dixième partie" SP.<br />
- HAMAR-HAMABI. Diez o doce. Lurdesko inguruak amar amabi urtean lengo antz guzia galdu zuten.<br />
Goñi 106s. Amar amabi auzo-errietan saldu ebazan nire nagosiak millaka. Or Tormes 115. Amar-amabi<br />
arraultze. Or Mi 22. Azkenerako amar-amabi baño geiago eztira izango. Eguzk GizAuz 64. Oiaren gañean<br />
zabaltzen zitun amar amabi ator. JAIraz Bizia 20. Aren barruko amar-amabi paperen artean. Lek SClar 109.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1217
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Amar amabi lagun dagokioz begira. Erkiag BatB 175. Hamar hamabi orenez galde eta galdeka. Larz Senper 70.<br />
Amar amabi juntatzen dira. Uzt Sas 296.<br />
Kartera kendu zidan, amar amabi milla errealekin. Or SCruz 93. Euskel-Erri osoan amar-amabi milla ale ez<br />
ote ditezke saldu. Ldi IL 71.<br />
Berrogei ta amar-amabi urtedun gizon azkar, masal, beltzez jantzi bat. A Ardi 107. Ogei ta amar-amabi urte /<br />
izango ziñun orduan. Uzt Sas 128.<br />
- HAMAR-HAMAIKA. Diez u once. Igez ta aurten alkartu gara / Diputaduak eiteko, / Amar-amaika<br />
probintziliak, [sic] / Bost gitxienez Korteko. Enb 62. Amar amaika urteko aur bat agertu zitzaidanan nere<br />
aurrean. Or QA 94. Amar-amaika urteko mutikoak. Erkiag BatB 19.<br />
- HAMAR BAT (V, BN, S; SP, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq. "Hamar bat eskutu, une dizaine d'écu" SP.<br />
"Hamar bat saski, une dizaine de corbeilles" H. "Hamar bat (BN), amar bat (V, S), unos diez poco más o<br />
menos" A. v. HAMARREN BAT. Zeren ezpaitira hamar bat hitz edo baizen. Ax 18 (V 9). Handik hamar bat<br />
egunen buruan. Lg I 287. Amar bat kana. Zav Fab RIEV 1907, 535. Hamar bat hilabetez. Etch 142. Udaazkenean<br />
amar bat ardi zar izango ditu saltzeko. Izt C 170. Pozik emango nituzke amar bat ontzako. Ag G 88.<br />
Hamar bat pilotari tugu ferietan, / Arrotz ezdeus batzuen diruaren puntan... Ox 180. Hamar bat zaku edo zorro<br />
betherik. Barb Leg 139. Heltzearekin, hamar bat haur itxura-gaiztoko lotzen zaizkigu oihuka. JE Ber 20.<br />
Liberalen eskuetan amar bat gizon uzten zitutela. Or SCruz 63. Galanki sufrituta / amar bat urtian. Tx B II 103.<br />
Garai hartan gure arrebak amar bat urte zituan. Salav 24.<br />
v. tbn. Hb Egia 25. Elsb Fram 127. HU Aurp 183. A Ardi 134. FIr 155. Zub 54. Munita 41. Etxde JJ 254. Txill<br />
Let 145. Zerb Azk 84. Mde Pr 61. JEtchep 36. Ugalde Iltz 27. BEnb NereA 47. Alzola Atalak 118.<br />
Zortzi-amar bat zentimetroko zotz bat. Munita 150.<br />
Han aurkhitzen ziren hogoi eta hamar bat presuneen baltsan. Lg I 265. Pasa zan larogei ta amar bat oñian.<br />
Ud 153. Orai dela berrogoi-ta hamar bat urte. HU Aurp 162. Irurogei ta amar bat urte / badaduzkat bizkarrian.<br />
Tx B II 70. Piñudiak betetzen zuan lurra irurogeita amar bat area. Munita 66. Doidoia ehun-eta-berrogoitahamar<br />
bat urtetaraino. Zerb Azk 17. Orai direla hogei ta hamar bat urthe. Osk Kurl 9. Berrogoi eta hamar bat<br />
urte badu ene emazteak, / berrogoi eta hamahiru nik iragan udan beteak. Xa Odol 303.<br />
v. tbn. Dv Lab 20. Hb Esk 164. Jnn SBi 42. Azc PB 65. Barb Leg 147. JE Ber 8. JEtchep 34. Salav 96. Ardoy<br />
SFran 242. Casve SGrazi 11. Xa Odol 303.<br />
(hamar bat mila, hamar bat milioi). Hamar bat milla gizon. Echag 23. Amar bat milloiko piñu-salla ipiñi<br />
zuten. Munita 25. Urtean amar bat milla pezeta ematen dizkio gutxienez. Ib. 116. Amar bat milla duro. Uzt Sas<br />
236. Hogoita hamarbat mila arima zitaken Lapurdin orduan. Zerb Azk 94.<br />
- HAMAR ETA ERDIKO. "Diez y ocheno, moneda, amar ta erdikoa" Lar.<br />
- HAMAR EHUN (amarrein R-uzt ap. A; amarrehun L, S, arc. ap. A; hamehun SP (que cita a O) A). Mil.<br />
"Por mil dicen mila, derivado del latín, y otros amareun" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298. Cf.<br />
Tx B II 225: "Amar eun justuak izate'itu millak". Jainkoak gu amarreun aneurkin gorago edo berago sortu<br />
baginduzen ezkiñan biziko; ondoen biziko giñan tokia ondotxo neurtua jarri zigun. T. Garbizu EEs 1929, 103.<br />
- HAMAR-GIZON. "(V-arr), aguacil que en otro tiempo recogía los diezmos" A. "Erderazko alguacil esateko<br />
berba asko daukaguz: amabia ta merinoa (Gipuzkoako Goierrin), amar-gizona (Aramaio-aldean), amarrengizona<br />
(Oñatin bertan)" A Ezale 1897, 62n. v. amabi, HAMARREN-GIZON.<br />
- HAMAR GUTXI. (Ref. a la hora). Menos diez (minutos). Amarrak amar gutxi. GAlm 1956, 34 (ap. DRA).<br />
Gero, seirak amar gutxi zirala, Mirenen etxera jo dut. Txill Let 52. Amarrak amar gutxi ziran. Uzt Sas 266.<br />
- HAMAR MILA (V, G, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R-uzt ap. EAEL 183). Diez mil. Legionea zen<br />
jendarmesezko banda bat, ordinarioki hamar milla oinezkoren eta borz ehun zamarizkoren kontukorik. Lç Decl<br />
a) 4v. Ikhusten du eta ikhusiko du nola milla urthez, eta hamar millaz penatzen den. Ax 140 (V 92). Nola egin<br />
liteke hamar milia eskutu kobratzeko. Volt 195s. Munduko aize guziak eta amar mill idikik ere ez dute igituko<br />
dagon tokitik. Mb IArg I 198. Hamar milla gizonekin. Lg I 203. Saulek milla, Davidek amar milla ill ditu. Gco II<br />
69. Amar milla ardi. Izt C 169. Amar milla gizon bizkorrenak artuko ditut. Lard 198. Ilhabete bakhar batez,<br />
hamar mila pagano bathaiatu zituen. Laph 202. Bildu zituzten amar milla erreal, erosi zuten etxea [...]. Urruz<br />
Urz 21. Hamar mila liondarrek nola galdu zuten bizia. Elsb Fram 118. Amar mila ogerleko. Azc PB 313.<br />
Belzebüten mithila eztüt ahatzeko / Amanda hamar mila beitü phakatüko. Xikito 10. Amarmilla ogerlekoan<br />
erabagi eben etxaguntzaren balioa. Echta Jos 363. Amar milla talentu. Ir YKBiz 258. Amar milla pezta. Tx B I<br />
225. Amar milla laurleko biltzen ezpadira. Ldi IL 106. Amar milla, 10000, baserri ditu oraindik zabalik<br />
Gipuzkoak. Munita 10. Amarmilla euskal abizen. Alzola Atalak 130. Amar milla durori / zuk bai gogor eldu. Uzt<br />
Sas 236.<br />
v. tbn. EZ Eliç 286. EgiaK 88. SP Phil 19. Gy 83. Goñi 63. Ag G 124. Barb Sup 131. Enb 32. Kk Ab II 125.<br />
ABar Goi 36. Akes Ipiñ 24. Bilbao IpuiB 100. Gand Elorri 221. Zerb Azk 58. Ardoy SFran 318.<br />
Euskel-Erri osoan amar-amabi milla ale ez ote-ditezke saldu? Ldi IL 71.<br />
(Con valor indeterminado de 'muchos'). Baina adizazu ene hitza, eta eztuzu axolarik izanen munduko<br />
erranez hamar milla balira ere. SP Imit III 46, 2. Hura ioanez gero, hamar milla konsolazione izanen tutzu. SP<br />
Phil 431. Betoz nere gañera amar milla makill. It Fab 44. Mendekantzak ditu / hamar mila musu, / eun mila ta<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1218
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
piku / begitarte mutu. Arti MaldanB 220. Aitorleari, estu ta larri, amar milla aldiz egindako galdera berrituko<br />
zion. NEtx LBB 47. Izpilua hamar mila zatitan erdibitu zaiku. Lasa Poem 108.<br />
Haién balioa estimaturik eriden zezaten berrogei eta hamar milla dinerorena. Lç Act 19, 19. Kutxan<br />
bazeuden ogei ta amar milla dukat bezala. Mb IArg II 270. Berrogei ta amar milla Betsamita. Cb Eg II 172.<br />
Kastigatu zuen irurogei eta amar milla personaren eriotzarekin. Gco II 18. Ill zituezan ogeta amar milla. Ur<br />
MarIl 51. Eskaintzen diotzate berrogoi eta hamar mila; bainan ezdu ardit batez ere yautsi nahi beherago. Hb<br />
Egia 18. Berrogei eta hamar mila khiristien aitzinian. Ip Hil 18. Larogei ta amar milla durotik gora. Alz Txib<br />
86. v. tbn. Brtc 108. AA I 434. Lard 113. Dv Lab 295. Arr May 174. Elsb Fram 116.<br />
(hamar milatan hamar mila). Eta zen haién kontua hamar millatan hamar milla eta millatan milla. Lç<br />
Apoc 5, 11 (He millaka eta millionka, Ip mila miliuka, BiblE milaka eta milioika).<br />
"Cuento de cuentos, amarmillatan eun milla, milloi bat milloi" Lar.<br />
(hamar milatan mila). v. HAMAR MILIOI. Urte orretan irabaziko lituke irur ogei ta amar milletan mill ta<br />
geiago otxin ta ezkutu. Mb IArg I 161.<br />
- HAMAR MILIOI. Diez millones. Amar milloi edo amar milletan mill ta geiago hereje. Mb IArg I 198.<br />
Hamar miliun martirez goiti ikusi dute lehen hirur mendek. Zerb IxtS 98. Amar milloiko piñu-sail ederra zearo<br />
ondatu zuten. Munita 26. Egia da badituela ehun eta hiru hogoita hamar miliun adoratzaile. Hb Egia 65.<br />
- HAMAR HOGEI. "Otros dicen por ciento bostogei [...] y después van multiplicando [...] amarogei,<br />
doscientos"(Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298.<br />
- HAMAR-HOGEIREN BAT. Unos diez o veinte. Kezkatan dauden hamar-hogeiren bat [linguista]. MIH<br />
204.<br />
- HAMAR-OIN. "Tornadura, medida de diez pies, amaroin" Lar.<br />
- HAMAR ORDU. (Pl.). Las diez. v. HAMAR OREN. Amar orduak emon dabela / ezin kenduta bururik. Azc<br />
PB 117. Amar orduak inguru ziran. (Amar orduak, arratsaldeko lauak gutxi gora-bera). Ir YKBiz 53.<br />
- HAMAR OREN. (Pl.). Las diez. v. HAMAR ORDU. Hamar orenen inguruan. Dh 56. Dathorla herrikoetxeko<br />
salara hamar orenak baino lehenago. Elzb PAd 76. Hamar orenak eta hogoi eta bi minuta ziren. Elsb<br />
Fram 111. Goizeko hamar orenetarik hasirik, arratsaldeko bost orenak artino. Ib. 78. Ezpaitziren oraino hamar<br />
orenak baizik. Jnn SBi 145. Hamar orenetako heinean. Barb Leg 142. Hamar orenak jo aintzin. Lf Murtuts 30.<br />
Hamar orenetako oro oherat igorri zituen. JEtchep 98. Jo eskolarat hamar orenak artio. Ardoy SFran 87.<br />
Hamar orenetan, apairua. Ib. 88.<br />
Hamar orenén ingurua zen. Lç Io 1, 39 (He egunaren hamargarren orena, BiblE arratsaldeko laurak aldea).<br />
- HAMARREN BAT. Unos diez. v. HAMAR BAT. Amarren bat urte Jerusalenen igaro zituen. Lard 535.<br />
Amarren bat bidar atara eban leiotik burua. Ag Kr 50. Hamarren bat urte iraun zuen zeingehiagokan. Mde Pr<br />
235. Hamarren bat gaedhealtacht badira. Ib. 238. Linguistikak arras bide berriak hartu ditu duela hamarren bat<br />
urte. MEIG VII 106. Hamarren bat kilometro badituenez gero luzeran. Ib. 113. Hamarren bat urtez aurretik<br />
pentsatuak baldin badaude, orduan eta hobeto. Ib. 164.<br />
Urteak eun da berrogei ta amarren bat ote ditun. Munita 45. Luzean bai ogei ta amarren bat metro. Ib. 64.<br />
Orain berrogei ta amarren bat urte. Ib. 103. Hoge'ta hamarren bat erdeldun. Osk Kurl 115. Batasun hori zuen<br />
oihu larriz eskatzen duela berrogei ta hamarren bat urte. MEIG VIII 56.<br />
- HAMARRETAN (SP, H). Diez veces. (Empleado tbn. con valor indeterminado 'muchas veces'). "Dix fois" SP.<br />
Aita batek bere semea behin, biatan, hiruretan edo hamarretan mehatxatu duenean. Ax 424 (V 274). Hura<br />
hamarretan irakurri eta ehunetan irakurtzen badut ere, bethi iduri dagot geiago erraiten derautala, lehen erran<br />
derautan baino. SP Phil a) 2v. Galde, ez behin, bietan edo hamarretan, bainan ardiets dezazuken artean. Brtc<br />
186. Arrantza txarra dute; sarea hamarretan aurthikitzen dute urerat, eta hamarretan hutsa altxatzen. Laph 216.<br />
Dugun edan / hamarretan / Aberats gira gau huntan. Elzb Po 204. Ez bietan, ez hamarretan; ixil-arazi arte,<br />
tapatu arte. HU Aurp 113. Galde hori alferretan / Egun oroz hamarretan! Etcham 108.<br />
- HAMARRETAN HAMAR. Cien. Ehun urthe... hil dela aphez saindu bat, hamarretan hamar urtheren<br />
buruan, haren izenak bethetzen baitu oraino mundua bere omen ederraz. SoEg Herr 30-4-1959 (ap. DRA).<br />
- HAMARRETAN EHUN. "Mille, hamarretan ehun" SP (s.v. hamehun). "Cuento, millón, amarretan eun<br />
milla" Lar.<br />
- HAMARRETAN HOBEKI. Diez veces mejor. Ixtorio pollita, gure adixkide gazteak orai hamarretan<br />
hobeki erraiten duena, segur! Zerb Azk 41.<br />
- HAMARRETIK-BATEKO. "Diezmo. Eta siñaletzat zutik jarri doten arri au izango da Jaungoikuan Etxia, eta<br />
eman deirazuzen gauza guztietatik, amarretik-batakua opa deutsut zuri (Gen 28, 22)" Etxba Eib. v. hamarren.<br />
- HAMAR-URTE. "Decenio, amar-urtea" Lar.<br />
amara, amaragu, amarama. v. amaraun.<br />
amarant (-ta Chaho). Amaranto. Amarantez eta bioletez estali pentze batzu. "Prés semés d'amarantes et de<br />
violettes". Dv RIEV 1931, 556.<br />
De color rojo púrpura. Liztorren pare gerriz [neskatxak], esku xuriekin, / Andren gisa yosizko soin<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1219<br />
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amarantekin. Hb Esk 181.<br />
amarari. "Amartelado" Lar DVC 155. v. amarazle.<br />
amaratu. "(BN-lab), desagregarse, descomponerse (hablando de la tierra, de la piedra). Harri hau txarra da,<br />
bereala amaratzen da, esta piedra es mala, se desagrega en seguida" A. Danaren zioak ezagutzea, inolako<br />
gauza zalakoan nengoen: zer-nola gertarazten dan, zer-nola amaratzen (descomponerse, desagregarse) dan.<br />
Zait Plat 87. Aspaldi nere inguru egan zebillan Zure urriki ziña. Zenbat gaiztakeritan amaratzen nintzan!<br />
"Secutus sum". Or Aitork 56.<br />
amaratz. v. amarratz.<br />
amaraun (V, L; Lar Sup, Añ (V), Dv, H (V, s.v. amarau)), amarau (B; SP (s.v. ainharba), Lar Sup, Aq 1449,<br />
Izt 115r, H (L, BN)), amaru (BN-mix), amalaun (G-azp), amelaun (V-gip, G-azp; Lar, Hb ap. Lh, H (+<br />
amelau)), amama (G-to; Lar, Añ (G), Dv (que cita a Lar y Echve), H (V)), amarama (Aq 1449 A (s.v.<br />
amara)), ameraun (V-gip, G), amareun, amerau (VocZeg 288), amaun (G-nav, Ae), amau (Izt 115r, H (BN)),<br />
amauma (G-azp-goi), amaragu (B), amain (S; SP, Arch VocGr, H (amaña, S)), amara (A), amoma (BN-arb),<br />
amon (G-nav), amalma (AN-gip), abañ (S), abaraun (V-m), aramau (V; Añ, Izt 115r, H (V)), arbaraun (Vple).<br />
Ref.: A (abaiña, abaraun, amalma, amama, amarau, amaraun, amauma, amelaun, ameraun, aramau,<br />
arbaraun); A Apend (amarauna, amaun, amoma); Lrq /amán'/; Iz Als (amaun), ArOñ (ameraun); UrrAnz<br />
(amelaun); Ond Bac (amon); Etxba Eib; EAEL 102; Elexp Berg (amelaun, ameraun); Izeta BHizt2 (amarau).<br />
1. Telaraña. "Amaina edo amaioa, toile d'araignée" SP. "Telaraña, [...] amarama, amarauba, armiarma sarea"<br />
Aq 1449. "Eztu balio amaraua kentzeak, armiarma ezpada biltzen (B)" A. "Baratxe, baratxe, jauna, amarratzak<br />
amarauna (FSeg)" Ib. (s.v. amarratz). "Sapai aretan amarauna bazan ugari" Etxba Eib. "Etxia ameraunez<br />
beteta daukau" Elexp Berg. "Borda zaar oi amarauez betea dago" Izeta BHizt2. AxN explica amaraua (542) por<br />
amauna. v. ARMIARMA-SARE.<br />
Tr. La forma mejor documentada es amaraun. Hay además amarau (Axular), ameraun (Azkue, Azurmendi,<br />
Orixe), amalaun (Iztueta, N. Etxaniz), amelaun (Mogel, tbn. amelau en la misma página), amaun (Orixe, tbn.<br />
amaraun), amama (Aguirre de Asteasu, J.C. Echeverria) y abaiñ (Eguiateguy).<br />
Urthean behin baizen garbitzen eztena, neke baita eta gaitz, zeren hark herrautsa eta amaraua lodi baitu. Ax<br />
540 (V 347). Naastu bagarik beren animak ezeberezkeriako amaraun oneikaz. msOñ 208v. Bere obretan haiñ<br />
aizaldar non hil denian abaiñak beno azkarrago ezpeitirade. Egiat 257. Errege bat dijoanean norbaiten etxera,<br />
garbitzen da etxe guzia goitik bera, ez da largatzen amelaun, ez autsik. [...] Bekatu benialak dira gure animako<br />
amelau ta autsak . Mg CC 231. Araña edo marasmeak bere amarauna ioten daben legez. Añ<br />
MisE 105. Baña denbora luzeetan garbitu ezpada [etxea], betetzen dira zoko guziak amamaz, armiarmez, autsez<br />
eta zikinkeriaz, eta nekez garbitzen da. AA I 138. Txorakeri andia da amamen artean lizuntzen egotea; ederki<br />
egiten dezu unore ona igarotzean. AA II 120. Etzeunke bertan itxiko, ez bakarrik simaur, basatsa edo loikerija<br />
andi eta atsiturik, ezta auts, aramau eta loirik txikijenik bere. Astar I 161s. Erdoiak eta amalaunak. Izt D 170.<br />
Armiarmak egiten amamak. Echve (ap. H). Zokho guziak herrautsez eta amaraunez betheak. Dv Lab 213. Zelan<br />
ibilten dira udako goizaldeetan parasmaak, maztietan, ameraunak kukulorik kukulo dingilizka egiten. A Ezale<br />
1897, 12b. Zauri sakona zan, da kortako amaraun guztiak odola geldituteko etziran naikoa. Ag AL 86.<br />
(s. XX). Tresna zarrak gordeteko gelatxu bat, beian lurra, goian amarauna ta egur biren gañean upel batzuk<br />
erreskadan dituala. Ag Kr 19. Eliz-oiala, manteliña, amarauna baño meiagoa. Ag G 52. Amaraunez erdi estalia.<br />
Ib. 260. Katua txoriagana eta amaraunbako miarmatxu saltokaria euliagana juan oi dirian baixen astiro. Kk Ab<br />
II 101. Miarma baltzak ameraunetik urteten badau, zori txar bat dakar etxera. A EY I 426. Amarauneko sokeaz<br />
eroan ledi ori (V). "A ése se le puede llevar con cuerda (hecha) de telaraña. Se dice de quien tiene muchas ganas<br />
de ir". A EY III 294. Aren ustea aria baño ez da / eta zigurtasuna, amarauna. Ker Iob 8, 14 (Ol amareun; Dv<br />
armiarma-sarea). Tarteka, utsuneak ere ikusten dira, ta aietan amalaunak nabarmen. NEtx LBB 103. Ormak<br />
amaraunez beteta. Etxba Ibilt 466. Ameraunak leihoetan. Azurm HitzB 50.<br />
2. (V-gip; Dv), amarau (BN-lab; SP, Dv A), amarago (StJayme ap. DRA), ameraun (V-gip), amarun (Vgip),<br />
amalaun (V-och), abañ (BN-mix), amama (G-bet, AN), amauma (G-bet, AN). Ref.: Bon (amarau); A<br />
(amarau, amama, amauma); EI 361; Iz ArOñ (ameraun). Araña. "Amaraua, araignée" SP, que cita a Oihenart.<br />
En Arch VocGr se lee amarrana (quizá por amaraña ?): "Amarrana, ainharba, l'araignée" Cf. EAEL 102:<br />
ameraue 'araña' (Zegama), donde quizá se trate de un error por 'telaraña'. v. armiarma, amarratz.<br />
- AMARAUN-OIHAL. "Abañ-oihal (S-saug), gaze, tulle" Lh.<br />
- AMARAUN-SARE (SP; amama-sare AN, G ap. A; amauma-sare AN ap. A). "Amarau sarea, toile d'araignée"<br />
SP A. "Tela de araña" A. v. ARMIARMA-SARE. Bota lausoa jartzen diguten amelaun-sare guziak. EEs<br />
1917, 178. Ez dakusazu amaun (armiarma) sarea / dagola urratu gaberik? Or Eus 80. Zurgin-lerroak ikusi ditut<br />
mei-meiak amaraun-sare antzo. Or Aitork 259. Nere anima amareun-sarea bezala erkitu zala. Ib. 170.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1220
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
- AMARAUN-TXORI. "Ameraun txori, treparriscos (Tichodroma muraria)" Iz ArOñ (tbn. s.v. paeta-txoixa).<br />
Etim. Se diría que amarau(n), etc., es el nombre de la 'tela (ehun) de araña'.<br />
amaraundu, amaundu. Volverse como una telaraña. Zarra duk euskera, ala duk, aspaldikoa duk; bañon<br />
ez duk zartu, ez zimeldu, ez igartu, ez amaundu. Or LEItz 31.<br />
1 amarazi (Lar), amerazo (Lar). "Enamorar" Lar. "Amartelar, enamorar" Ib.<br />
2 amarazi. 1. Hacer avivar (el fuego). Cf. 3 amatu. Berehala lastoz estaltzen dituzte guziak eta badoatzi<br />
zonbeit egur idor belha [sic ¿por bilha?] suaren ama-arazteko. Prop 1883, 251.<br />
2. amaarazi. Cf. 3 amatu (2). Aldiz zerendako iraul barnegi? Ez dute hortako, hemengo hormek lurra<br />
hobeki amaaraziko neguan, zeren azal inguru hura baizik ez dute hunkitzen. GAlm 1937, 85 (ap. DRA, que<br />
traduce "fecundar, fertilizar").<br />
amarazitzaile. "Enamorador, [...] amarazitzallea" Lar.<br />
amarazkin. "Filtro, hechizo amatorio, amarazkiña" Lar.<br />
amarazkor. "Enamoradizo" Lar.<br />
amarazle (Lar), amerazle (Lar). "Amartelado" Lar.<br />
amarazte. "Enamoramiento" Lar.<br />
amarbelar. "Aeschynomene, belhargórria, ahalkebelhárra, amarbelhárra" Urt I 352.<br />
hamardun (Lar). Décima. Cf. Lar Gram 382: "[...] zortziko, y mejor zortzidun amarko, y mejor amardun, que<br />
significan cosa de ocho, y de diez, cosa que se compone de ocho y diez, y es lo que cuadra a las octavas y<br />
décimas. Por esta misma razón laudun a la quarteta, bostdun a la quintilla, amalaudun al soneto, &c.". v.<br />
hamarkun. Emen ez hitzai, baizik hitzakin esan edo adierazo nai degunari oartu bear gatzaizka [...].<br />
Gañerakoa erraz da; baita amardunetan ere. Lar Gram 392. Amardun. Lar Gram 389 y 393 (tít.).<br />
amarenganatu. 1. Dirigir (algo) hacia la madre. Esku bat luza bere Erriaruntz, / bestea Amarenganatu.<br />
SMitx Aranz 159.<br />
2. Llegar hasta la madre. Titia kendu ala, askotxok, amarenganatzea eragozten die antxumeai. Ibiñ Virgil<br />
102.<br />
amareun. v. amaraun.<br />
hamargarai. "Amárgaraian amarretaku eitera faten zian gizonoiyék ta..." Iz Als.<br />
hamargarren (Lcc, SP, Ht VocGr 350, Lar, Añ (s.v. quinquagésimo), Lecl, Arch VocGr (s.v. detxima), Dv, H),<br />
hamargerren (Gèze), amargarnen. 1. Décimo. "Dixième" SP.<br />
Tr. La forma casi general es (h)amargarren. Hay -gerren en textos suletinos y mixanos y -garnen en<br />
roncaleses. En DFrec hay 8 ejs. de (h)amargarren.<br />
Amargarrena, Mansedunbrea. Bet 16. Nola aditzen duzu hamargarren artikulua? Mat 72. Amargarren<br />
kapituloa. Ber Trat 121v. Martien amar gar[r]en egunean. Mic 14v. Amargarrena, eztagigula deseadu laguneen<br />
gauzarik. Cap 9. Eta hamargarren illhabeteko lehen egunean mendi puntak agertu izan ziren. Urt Gen 8, 5 (Dv<br />
hamargarren). Zazpigarren eta amargarren mandamentuan. OA 163. Aprillen amargarren egunean. Urqz 60.<br />
Hamar-garren lekzionea. CatLav 147 (V 76). Zoin da sinbolako hamargarren artikülia? CatLan 56 (95<br />
hamargerren). Zerura igo zanetik amargarren egunean. AA I 609. Amargarrena, bizibagára, bizigaitzéla<br />
orrendáko. LE Ong 40r. Bederatzi eta amargarren agindubak zer eskatuten deuskubeen. fB Ic II 238. Aita Santu<br />
Erromako Leon amargarrenak. Añ EL 2 229 (v. tbn. EL 1 33). Amargarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1907, 530.<br />
Hamar gerren urthia nian xangrireki / aitak enündilakoz eskola erazi. Etch 176. Amargarren bertso au / da<br />
azkenekoa. Echag 261. Amargaren illean / sartu ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean. It Fab 226.<br />
Amar garna: Yoren aziendara nor gaurendako desea ezagula. CatSal2 25 (CatB 15, CatLlo 7, CatBus 6, CatAe<br />
8 amargarrena, CatLuz 5 hamargarren; v. tbn. CatSal 47, CatJauf 85 (h)amargarren, CatR 47 amargarnen,<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1221
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
CatS 50 hamargerren). Batzuek irugarren mallatik erorten ziran, besteak laugarrenetik, besteak amargarrenetik.<br />
Arr May 49 (v. tbn. GB 53). Amargarren irudia. Sor Gabon 50. Aita Santu Gregorio amargarrenak. Bv AsL 158.<br />
Patxik bota zuen amargarren ontzakoa eta beste juramentu bat. Apaol 101. Hamargarren urtean sartzera goazi.<br />
HU Zez 79. Neri amargarrena / kontatzia aztu. Iraola 101 (v. tbn. 59). Aspaldi du naizela sort-etxetik joana, /<br />
hamargarren urthea hurbil iragana. Ox 145. Pazko ondoko berrogei ta amargarrenean. Inza Azalp 84.<br />
Agoztuaren amargarrenetik amabigarrenera. Or SCruz 45. Aita Santu Pi amargarrenak. Or Mi VI. Yesus zerura<br />
igo eta amargarren egunean agitu zan ori. Ir YKBiz 542n. Amargarren aldiz geldiro milizkatu zitun gogoan<br />
albista kilikagarriak. TAg Uzt 245. Amargarrena ez desiatu / besteren ondasunikan, / ez zinistatu zorion dana /<br />
ortatik daukazunikan. Uzt Sas 127.<br />
v. tbn. EZ Eliç 155. VJ 13. Harb 302. Bp I 104. El 8. Iraz 32. Arz 23. Cb CatV 61. Brtc 64. DurPl 70. Mg CC<br />
214. Gco I 464. JJMg BasEsc 21. Lard 480. Hb Esk 67. Ur Lev 27, 32. Moc Damu 15. Alz STFer 131. Itz Azald<br />
112n. Azc PB 24. Enb 84. Echta Jos 143. A Ardi 123. Ill Pill 18. ABar Goi 35. KIkV 72. KIkG 23. Barb Sup 74.<br />
Zerb IxtS 14. Zait Sof 29. Mde Pr 115. NEtx Antz 90. Osk Kurl 215. Larz Senper 104. Ibiñ Virgil 62. Alzola<br />
Atalak 104. MEIG IV 62. Amargarnen: Hual Mt 10, tít. Hamargerren: Tt Onsa 7. AR 62. Ip Dial 43.<br />
Mendekoste erran nahi da berrogei eta hamargarrena. Lç Decl a) 4v. Garagarrilen ogeta amargaren<br />
egunean. ConTAV 5.2.7. Berrogoi eta hamargarren kapitulua. SP Imit III 50 tít. Bazkorik berrogei eta hamar<br />
garren egünian. Bp II 71. Milla ta bosteun ta berrogei ta amargarren urtean. Cb Just 82. Ijit-erritik irten<br />
ziranetik, berrogei ta amar-garren egunean. Ub 28. Laugarren liburuan, irureun, irurogei ta amar-garren<br />
orrikatik aurrera. Izt C 131. Ongille andi au ill zan milla sei eun ta amargarren urteko abenduko illaren<br />
seigarren egunean. Ib. 452. Eldu zan azkenik ogeta amargarren egunaren gaba. Ur MarIl 32. Jesusen irurogeita<br />
amargarren urteko udaberrian. Lard 541. Bere lehen Mezaren berrogoi eta hamargarren urtheburuko. Zby<br />
RIEV 1908, 607. Milla urte ta bederatzieun / ogei ta amargarrena, / eguna zein da jakiteagatik / Urriko illaren<br />
aurrena. Tx B I 215.<br />
v. tbn. EZ Eliç XXVII. Bv AsL 163. Onaind in Gazt MusIx 146.<br />
(Postpuesto al sust.). Kapitulo amargarrena, elizako mandamentuen gañean. El 60. Iruditegi amargarrena.<br />
Sor AKaik 133.<br />
(Tema nudo). Egur ua, amargarren egokitzen zaio. Or Eus 150.<br />
2. Décima parte. v. hamarren, HAMARGARREN PARTE. Eta Abrahamek eman zioen guzien<br />
hamargarrena detxuma. Urt Gen 14, 20 (Dv, Ol, BiblE hamarrenak). Eta hiriaren hamargarren bat lehertu zen.<br />
Dv Apoc 11, 13 (BiblE hamarreko). Abelgorrietan, giberrietan ta artzai makilpean debiltzanetako amargarren<br />
bakoitza Yauberi eskeñi bear zaion amarrena da. 'Omnium decimarum bovis et ovis et caprae'. Ol Lev 27, 32<br />
(Dv hamargarren heldu diren guziak, BiblE hamarretik bat).<br />
3. Cierta unidad de medida. v. hamarren (3). Eta hekien libazioneetan, hirur hamargarren irin zethabatu<br />
olioz bustirik aratxe bakhoxka [...]; eta bi hamargarren ahari bakoxka. 'Tres decimas'. Dv Num 29, 14. Eta<br />
hamargarrenaren hamargarren bat bildots bakhoxka. Ib. 29, 15 (Ol amarren bat, Ker lau litro, BiblE lau kilo).<br />
- HAMARGARRENEKORIK (Dv, Darric ap. DRA). "Dixièmement" Dv.<br />
- HAMARGARRENGO, HAMARGARRENEKO. Décimo. Bederatzi ta amargarrenekoen ganekoak, bost<br />
Elexakoenekoak, eta osterantzeko bekatuak sarturik doaz esanik doazaneetan. Añ EL 2 154. Bederatzigarrengo<br />
eta amargarrengo aginduak seigarrenean eta zazpigarrenean sartzen dira. ArgiDL 28. Amargarrengo<br />
gizaldikoa omen da. Basarri 12.<br />
Milla sei eun ta berrogei ta amargarrengoan ifini zituen bi Konbentu. Izt C 477. Milla bederatzi eun /<br />
amargarrengo urtian. Tx B I 74. Elizeko paper zaharretan bere herrian, apelledu guztiak ikusi zituan, hogei ta<br />
hamargarrenekoraino zion berak, eta euskaldunak ziran guztiak. Osk Kurl 218.<br />
- HAMARGARREN PARTE (Lcc), HAMARGARREN ZATI. "Décima parte, amargarren partea" Lcc. v.<br />
hamarren. Eta Zibitatearen hamargarren partea erori izan duk. Lç Apoc 11, 13. Eta hiriaren hamargarren<br />
partea erori zen. TB Apoc 11, 13. Filistin-tarren bazter guzia, Israel-tarren amargarren zatia etzan. Lard 138.<br />
Eta jausi zan urijaren amargarren partea. Ur (V) Apoc 11, 13 (Ur (G) amargarren partea, Ip hamargerren<br />
phartia, Echn amargarren zatia). Premiyo aundiyaren amargarren partia [= 'décima parte']... eta<br />
amargarrenetik... amar egiñ... dira... Sor Gabon 38.<br />
amargoki. Amargamente, con amargura. Asi zen egiten negár amargokí. LE JMSB 212. Eta erkiten zelarik<br />
kanpo, nexar egin zion amargoki. Hual Mt 26, 75 (Samper amargoki; SalabBN kharaski, Ip mingarki, He minki,<br />
BOEanm saminkiro, Echn kireski).<br />
amargura. Amargura. Oi leukala / asko pensamenturik / biotzean da / dolorez amargurarik. Lazarraga (B)<br />
1203v.<br />
amarillo (V-ger ap. Holmer ApuntV). Amarillo.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1222
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamarka (Dv, H). Por decenas, de diez en diez. "Dix par dix" Dv y H. v. hamarnaka. Iten dira bekatuak<br />
amarka eta ogeika (195). LE-Ir. Erderaz amarka aldatuten dira kopurugarriak, edo argiroago esateko amar<br />
banakok egiten dabe amarrekoa, amar amarrekok eunekoa eta amar eunekok millakoa. A Ezale 1897, 177b.<br />
Hamarka dathozkun emaileen hamarrekoak emenda dakitzagula. Prop 1897, 242. Etxe batzubetan, luzatuten<br />
dabee funzinoia amar amarka. JJMg BasEsc 109.<br />
amarkai. 1. "(V, G), regalos que se hacen a la recién parida " A.<br />
2. "(V-gip), época de medio luto. Amarkaietako mezea, misa de esta época (la segunda mitad del año) a la cual<br />
van solo las mujeres" A.<br />
Etim. De *amarkari (= ama + har + -kari?).<br />
hamarkatu. "Mettre, ranger, etc. dix par dix" H.<br />
hamarkoi. (Sistema) decimal. Cf. hogeikoi. v. hamarrera. Zenbaketa amarkoia bear genula ere amaikari<br />
entzuten nien; ogeikoia bait-da gurea. EG 1958, 200. Ez ote da gero gure zenbakazti au besteak bezin<br />
amarkoia? Edo ta amarkoiago ere? Ib. 202. Amarnaka izenak berriztea bada amarkoia izatea, ezpairik bage<br />
esan dezakegu gurea areago dala. Ib. 202.<br />
hamarkoitu. Convertirse en decimal. Oker au zuzentzeko, gure zenbakizenak amarkoitzea biderik onena<br />
dala ere bai: amar, biramar, iruramar, lauramar, et. a. egitea. EG 1958, 200.<br />
hamarkun (O VocPo SP, H y A). 1. "Dizain; il peut être employé aussi pour signifier le Décalogue" O<br />
VocPo A: "1.º decena, [...]; 2.º decálogo". "Dizain" SP. Cf. hamalaurkun. v. hamardun. Hamarkuna edo<br />
Iainkoaren hamar manuak. O Po 53.<br />
2. "Décuple" Dv.<br />
amarlau. v. hamalau.<br />
amarleko. Moneda de diez reales. Cf. ogerleko. v. HAMAR ERREALEKO (s.v. erreal). Amarleko zuria<br />
eskiñirik arek, / Eskuan artu eutsan bertatik Antonek; / [...] / Ikatza saldu arren danai amarlean, / Sakua<br />
biurtzen iat diruaz batean. / --Ze saku ta sakuzaiñ eskatzen deustazu? / Amarleko zuriaz dana pagau iatzu. AB<br />
Ezale 1899, 36a.<br />
hamarna (gral.; SP, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 164; EI 75. (Distributivo de hamar). Diez cada uno; diez a cada<br />
uno. "Hamarna sos, à dix sols" SP. "Chacun dix" H. Berrogei eta amar ezkutu amarna errealekorik, eta<br />
geiago zei ezkutu moneda beretik (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Nihaurek ikhusi tit Belereko hegin, /<br />
Hamarna lüs eskin, / Jokhatzen beitziadin / Zuñ lehen jun bidin. Etch 270. Otsakumeak zortziña ta amarna apian<br />
dauden tokietatik arturik. Izt C 194. Onza bana urre eta amarna ardi jokatzeko. Ib. 252. Zazpieun gurdi amarna<br />
gizon gerrarirekin artu ziezten. Lard 190. Erraziñotan barriz amarna jan arren, / Arpegi txarrik iñoz ez ebela<br />
jarten. AB AmaE 254. Nere oñak ziruriten amarna zentimoko bi bollo. Iraola 123. Eta erregeren alde<br />
zerozertako milla diru-urre (aspaldiko eskutu edo amarna errealekoak) eman ditzala. IPrad EEs 1912, 280.<br />
Amarna arroa izatekotan / pisuba berdiñ jarriya, / orrek zakuba artuko zula, / neretzat berriz arriya. EusJok 22.<br />
Bi lagunentzat amarna kuarto asko zala? Anab Poli 18. Aste artean eginiko puntu guztiak launa biltzen zituen<br />
bertsoetan, bertsoak ehuna kantuetan, eta kantuak hamarna liburuetan. Arti Ipuin 36. Hamarna urte zituzten<br />
doi-doia. JEtchep 15. En DFrec hay 5 ejs.<br />
Iar erazi itzazue mahaindaraz berrogei eta hamarná. "Par cinquanteines en chacune tablée". Lç Lc 9, 14. Eta<br />
berrogei eta hamarna Abe Maria. Bp I 149. Maria Solt eta Kastero, / Bi amoros zahar bero; / Hirur hogei<br />
hamarna urthetan hartü die amorio! Etch 422. Bitezardetu zituzten bi dote eun ta berrogei ta amarna<br />
dukatekoak donzella beartsuentzat urteoroko. Izt C 501. [Prakak] batzuk zirean pelpa, ta besteak mauna, /<br />
Urteak eukezanak berrogeta amarna. AB AmaE 234. Berrogoi ta hamarna berdin, jaunak! du kantatzen<br />
oihulariak. JE Bur 30. Ogei ta amarna bier jasota / gelditubak berdiñian, / presegi emanda galdu ziyoten / ogei<br />
ta amaikagarrenian. EusJok 26.<br />
- HAMARNAN. De diez en diez. Berbeta guztiak eztabez euren gauzaak bardin kopurutu edo zeinbatuten:<br />
batzuk bosnan, amarnan beste batzuk, beste batzuk barriz ogeiñan. Ezale 1897, 177a.<br />
- HAMARNAKO. (Adnom.). Bosnakoak Amerikako berbeta batzuk ei dira. Amarnakoak gure auzoko<br />
erderatxuak. Ogeiñan ogeiñan kopuruak egiten dabezana geure berbeta zaar eder auxe da. Ezale 1897, 177b.<br />
Zenbakatz izenak amarnako arauz yarriak bear omen ditugu. EG 1958, 201.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1223
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamarnaka. 1. "Dix par dix" Dv (s.v. hamarka). Onzako urreak bostnaka, amarnaka eta ogeinaka ere<br />
ifinten. Izt C 254. Tovar, azken urteotako --hamarnaka hartzen ditut hauek-- borroketan, [...] zubigile izan<br />
genuen beste zenbaitzuekin. MEIG VIII 84.<br />
Iar-araz ezatzue sailka, berrogoi eta hamarnaka. HeH Lc 9, 14 (Ir YKBiz 210 berrogei-ta-amarnaka).<br />
2. Sistema decimal. Cf. hogeinaka (2). [Zenbaketa arauan] gaztelarren amarnaka orren eta gure ogeiñaka<br />
onen naste bat besterik ezta [prantzera]. EG 1958, 201.<br />
hamarnazka. "(S), par séries de dix" Lh.<br />
1 amarra (V, G, AN, L, BN, R; SP, Urt, Lar, Lecl, H (V, G, L)). Ref.: A; Totor Arr (medi-amarra). Amarra;<br />
atadura, ligadura. "Lien, garrot" SP. "Colligatio" Urt V 340. "Attache, attachement" Lecl. "Lien, corde, attache"<br />
H. "Deslotzea, amarrak, lothurak, lokharriak khentzea, askatzea". HeH Voc. "Medi-amarra, cuerda para atar las<br />
medias (no se emplea para expresar 'liga')" Totor Arr. Amarrarik, egiazki , / Dakiguna, lekhuko, /<br />
Nihon eztaiteke aurki, / Haiñ erreski hausteko. Arg DevB 160. Muillatu ondoan emanen duzu amarra bat<br />
blanxadirat unzia eramatekotz kaiaren trebeserat. INav 130. Ioan nahi baduzu fundamenerat edo dela amarra<br />
gabez edo berze fazoinez. Ib. 134. Zure karga eztuzu arindu, aitzitik amarra hersiago batez loturik zaude zure<br />
eginbideari itxekitzeko. SP Imit IV 5, 2. Iratxeki nazazu zurekin amorioaren ezin urratuzko amarraz. SP Imit III<br />
23, 6. Ezkontzako amarra sakratuaren korapilloa. SP Phil 393 (He 397 lokharri). Bañan trabatu izan zuen /<br />
Bidean horma gogorrak, / Urean ziran holatx pillez / Eginik gathe amarrak. Gç 107. Zeiñak nahi bailuke libro<br />
izan gorputzaren amarretarik eta bekhatuaren gatibotasunetik. Ch I 22, 2. Ez du lan batentzat amarra edo<br />
afekzione gehiago beste batentzat baiño. He Gudu 71. Ez dut ene bekhatuentzat gehigo amarrarik nahi izan.<br />
ExIzp (ap. H). Nere pekatuen soka ta amarra nastu oiek askatu ta autsi itzatzu. Cb Eg II 29. Amarra, katea edo<br />
grillu pisua. Cb Eg (ap. H). Amarra bortitza du ebatsi diruak; / Aitak ez bihurtzea, probetxu premuak. Hb Esk<br />
47. Elizaren hitzek badute Yainkoaren amarra: zer amarra dute gizonen ohore edo konzientzia direlakoek? Hb<br />
Egia 129. Gorakoek nahi dituzte amarrak azpikoentzat, senharrek emaztentzat. Ib. 122. Yainkorik ezbalitz,<br />
gaizkiak ez luke maiz amarrarik. Ib. 26. Amarra lepotik, / grilluak orpotik. Xe 296. Laster burdiña-amarrak / oi<br />
eutseen bernetan. Azc PB 49. Ebakirik amarrak abiatu naiz nora ez nakiela. Uste gabeko batean, ikusi det<br />
arrokatik ia putzuratuan zagoala nexka txiki bat. Ill Testim 27.<br />
v. tbn. A BeinB 65.<br />
2 amarra (G-azp-bet ap. A; Lar, Añ, H, FauMar 134 (que cita a Lar)). Cangrejo (Cancer pagurus).<br />
"Écrevisse, cancre" H (s.v. amorro). v. amarratz, karramarro. Karramarroa, txangurrua, amarra,<br />
amarratza. 'Cangrejo'. Izt C 205 (en una lista de peces). Karramarro edo amarra, itsaspe arritsuetan bizi oi da.<br />
FauMar 134.<br />
amarradura (SP, H). Atadura, ligadura. "Enchaînement (pris au propre)" H. Baiñan maiz edo zenbait<br />
amarradura gordek edo zenbait kanpoko obietek garamatza. Ch I 14, 2. Gu bagine gure alderakotz osoki hillak<br />
eta munduko amarraduretarik libratuak. Ib. 11, 3 (SP korapillatuak ezpagine, Ip ezpagünü trabarik). Askotan<br />
baliatzen da burasoen bihotz gogortasunaz edo intresaren alderako heien amarradura sobranizkoaz [...] oraino<br />
finkiago erakhartzekotz umeak zeruko bide dohatsurat. Lg I 223.<br />
amarrain. v. amuarrain.<br />
amarrarazi. "Colligare, [...] amarrarazi" Urt V 341.<br />
amarrate. 1. "Pulpo común (Octopus vulgaris), [...] amarrate, olagarrua" FauMar 125.<br />
2. "Cangrejo (Cancer pagurus), [...] kamarroa, txangurrua, amarrate" FauMar 134. v. 2 amarra.<br />
amarratsu. v. amarrutsu.<br />
amarratu (gral. (no S); SP, Mic 5v (-adu), Urt V 340, Ht VocGr 435, Lar, Añ, Mg Nom, Arch VocGr, VocBN,<br />
Dv, H). Ref.: A; Holmer ApuntV; EAEL 128. Amarrar, sujetar; atar(se). "Lier, garroter" SP. "Colligare" Urt V<br />
340. "Trousser" Ht VocGr 435. "Amarrar" Lar y Añ. "Amarrer, terme de marine, assurer un navire, en l'attachant<br />
par un câble au bord de l'eau, à un poteau qui s'y trouve" VocBN. "Amarratzea, lotzea, estekatzea" HeH Voc.<br />
"Lier, attacher" Arch VocGr y H. v. lotu, estekatu.<br />
Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional, donde compite, en desventaja, con estekatu.<br />
Prácticamente desaparece a mediados del s. XIX. Al Sur hay algunos ejs. aislados de finales del s. XIX y<br />
principios del XX.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1224
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Gure Iaungoikoa garrotatu eta amarratu zuten. Harb 453. Baiña gaiñerakoan, bata haserre eta bertzea erho<br />
diren bitartean, hain ongi lot, uzkal eta amarra ahal dezakete bata nola bertzea. Ax 301 (V 201). Eztezazula<br />
halaber desira nihor sobera lot dakizun bihotzez, eta zeroni ere etzaitezila amarra nihoren ganako amudioaz. SP<br />
Imit II 8, 4. Ondikozkoa naiz eta nolazpait presondegian amarratua burdinez kargaturik. SP Imit III 21, 4. Eta<br />
han amarratzen dute lau amarretan aitzen gibeletarik. INav 130. Han amarratzen tuzte unziak kaiaren<br />
trebesean. Ib. 134. Bethi ere, ene arima, / Behar duk Jesus segitu, / Behar haiz haren amudioz / Sekulakotz<br />
amarratu. Gç 90. Soldaduek harturik Jesus / Sokez dute amarratu. Ib. 84. Argi alban gidatze dute / Konziliora<br />
lothurik: / Gorphutza eta bi eskuak / Burdiñez amarraturik. Ib. 84. Mahastiari amarratzen ziok bere astoa, eta<br />
mahats ondo exelentari bere asto kumea. Urt Gen 49, 11 (Dv lothuko). Eta hek guziak gathibu dire, eta<br />
amarratuak daduzkate haragiak eta deabruak. Ch III 32, 1. Horra non daramaten ohoin bat bezala amarratua.<br />
Lg II 277. Amarratzen zuen zilizio hura larruzko gerriko batez. Ib. 126. Batasun saindu baten lokarriak<br />
hertsikiago amarratzeko gogoarekin. Mih 62. Zer dolore ez du bihotza amarratzen dioten plazer, ohore, atsegin<br />
eta satisfakzione banoetarik hastantzeko? Brtc 120. Gu ondikozko hobendunak amarratuak gauzkatziten gathe<br />
pisuak. Dh 86. Nork erran nola begi-kolpe horrek amarratzen eta nahasten duen mundutik ilkhitzerat dohan<br />
arima deithoragarria! Ib. 127. Lagun batek atzeman zuen eta haitz bati amarratu. Hb Egia 35. Eta arthikitzen<br />
ditu barnerat gizon gazteak, beso eta oinak amarraturik. Ib. 26. Pertsona asko bizi giñaden / pekatuak erituak, /<br />
obra onetara utzi nai ezik / etsaiak amarratuak, / traba guziak libratu ditu / gizon oen predikuak. PE 28. Andik<br />
etxera ekarri dute [beia] / orgullo aundi batian, / gobernatzeko jarri omen du / amarraturik katian. Ud 67.<br />
Amodiozko besoz sendaro amarraurik. AB AmaE 158. [Balia] sokaz amarratuta / jarririkan zagan, / jendia<br />
arraunian / gogotik asi zan. Arrantz 107.<br />
(s. XX). --Aizak, Kintua; ar zak kalabroti ori eta amarra zak goiko kañoyian. Iraola 102. --Atera itzazu leioko<br />
lora ontziyak eta amarra zaitia ondo oia-zurari, zergatik ni apalera nijua. Ib. 118. Eta orduan deituko dizutet<br />
sokaz amarratu eta eramateko. Ill Testim 13. Erdian eta gañera eskuak atzean amarratuak dituzula joan bear<br />
dezu. Ib. 23. Igandetan xoilki naiz etxetik lerratzen, / Astelehen goizeko lanari paratzen, / Han amarratzen!... /<br />
Familia nasaiki hola dut arthatzen. Ox 167. Sudurra berriz oso luzia / eta begiyaz larriya, / auts-koloreko ubel<br />
batekin / amarratuba gerriya... Tx B II 35.<br />
v. tbn. He Phil 136. Brtc 257. Gy 199. Elsb Fram 137. Balad 232 (141 amarradu). Amarrau: Azc PB 112.<br />
Unir. Nahi dut gora dietzakidatzun munduarekin amarra ahal nazaketen guziak, ontasunak, ohoreak [...].<br />
Mih 117. Hautsi ditutzun Satanekin amarratua zindauzkaten gathe borthitzak. Brtc 257. Taupadaka dagoz bien<br />
biotzak soñu batean, / Amodiozko besoz sendaro amarraurik. AB AmaE 158.<br />
Yosleak, erran dügün bezala que franzes gainen, amarratzen dü hitz bat beste hitz bati. "[Il] sert à lier un mot<br />
à un autre mot". Arch Gram 159.<br />
(Empleado en un juego de palabras). Korrituban jarri nituben eta ainbeste korritu dute, ez dakitala noraño<br />
jun diran nere txanponak. Eman nituben euneko amarrian eta amarratu ez badizkitet... Sor Gabon 37.<br />
amarratxo. "Chordula, lokharritxoa, amarrátxoa, kordeltxoa" Urt V 3.<br />
amarratxuzkin. "(G-azp), cangrejo cerdoso de entre peñas" A.<br />
amarratz (V-ger-ple-och-gip, G-nav; Lcc). Ref.: A; EI 361; Iz ArOñ; EAEL 102; Elexp Berg. 1. Araña.<br />
"Baratxe, baratxe, jauna, amarratzak amarauna, poco a poco, señor, la araña hace la telaraña (FSeg).<br />
Amarratzak egurasa, gaiñean euri-jasa, las arañas de bureo, viene la lluvia luego (FSeg)" A. "Araña. Unos<br />
llaman a la araña de patas largas y cuerpo pequeño, otros a la que se esconde en agujero y otros a cualquier<br />
araña" Iz ArOñ. v. amaraun (2), armiarma.<br />
2. (V-m; Mic 8v, Aq 823, Añ), amorrotx (V-ger). Ref.: A; FLV 1980, 366. Pulpo. "Octopus vulgaris, pulpo<br />
común, pieuvre" Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko terminologia" FLV 1980, 366. v.<br />
olagarro. Nasa edo otar oetan, langosta ezik, misera (abakando), sangurru, olagarro edo amarratz (pulpo),<br />
ta noizipeiñ aingiraren bat edo beste ere artzen zituzten. Elizdo EEs 1926, 7.<br />
3. (G ap. A; Lar, Añ (G), H), amaratz. Cangrejo. "Écrevisse" Lf GAlm 1957, 31. Karramarroa, txangurrua,<br />
amarra, amarratza. 'Cangrejo'. Izt C 205 (en una lista de peces). [Atx tarteetan] daukie gañera euren bizitzea<br />
izkira, amarratz, olagarro ta beste janari mueta gozo askok. Ag Kr 139s. Atxartietako osiñetan arrapaten<br />
ebazan noizbait abrusko, karraspio, lula ta beste arrain txikitxoak; baitta iñoiz amarratzak-be. Echta Jos 34.<br />
"Cigala, maganto (Nephrops norvegicus), langoustine, zigala, amarratza" FauMar 132. Arrain<br />
estalgidunak ditu hazten; hala nola [...] zamarrak, amaratzak (langoustines), kamartzak eta otharrainak. Herr<br />
31-12-1959, 2.<br />
4. "(G-goi), cierta hierba perjudicial" A.<br />
5. "Ocioso (?)" Iz ArOñ.<br />
Etim. Mg PAb 54 sugirió una posible explicación: Zetako emon euskuzan Jangoikoak amar atzak edo<br />
atzamarrak?<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1225
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amarratzaile (Urt, Lar). "Alligator, amarratzáillea" Urt I 525. "Amarrador, amarratzallea" Lar.<br />
hamarreko (Ht VocGr 350, Lar DVC 155, H). 1. Decena. "Cosa de diez" Lar DVC 155. "Qui est compris de<br />
dix" H. Cf. Ardoy SFran 223: Gorenaz ehun ta berrogoita hamarreko bat? "Quelque cent cinquante tout au<br />
plus?". Erderaz amarka aldatuten dira kopurugarriak, edo argiroago esateko amar banakok egiten dabe<br />
amarrekoa, amar amarrekok eunekoa eta amar eunekok millakoa. A Ezale 1897, 177b. Europa-ko berbeta<br />
geienak amar amarrekogaz egiten dabez eun; guk barriz bost ogeikogaz. Amarreko bira elduezkero ogeiko bat<br />
daukagu. Id. ib. 177b. Asieran, iru zenbaki edo lumerotatik ezkerrekoa kentzea nai, ta orain, bitan geldituta,<br />
amarrekoak gutxitzen ziren araberan nere poza aunditu. Anab Aprika 81. Autoreak, zer esanik ez, hamarreko<br />
bakar batean bildu beharra zegoen. MEIG IV 135.<br />
(H, A). "Arena esaten dautse batzuk errosarioak daukazan amarrekoari edo misterioari" Ezale 1897, 150n.<br />
"Misterio, decena del Rosario" A. "Dizain de chapelet" Lh. Daukaz errosario osoak [...] amabost<br />
amarrekotan eun da berrogeta amar. Bost amarrekotan berrogeta amar avemaria. Urqz 7. Toketan jako<br />
amarreko bakotxari misterio bat. Ib. 7. Ave Marien amarreko au / Aita gureaz batera, / Birjiña eder, maite<br />
berari / Asi gaitezan esatera. Añ EL 1 218. Onez ostean, amarreko bakotxean gogoratuko dozu egun atako<br />
Misterio ta gogarteak. Ib. 216. Esaizu bost amarrekoko errosarioa. Añ EL 2 43 y 57 (EL 1 38 y 50 amarreko,<br />
probablemente por -koko). Egitzue erreflekzioneak hamarreko bakhotxean irakhurtzen zaizkitzuen misterioen<br />
gainean. EgunO in Arb Igand 184. Lelengo errezetan da bost amarrekogaz errosarijua letaña bagarik. Ur MarIl<br />
2. Gogoratuten dala amarreko bakotxean gure siniste santuko ezkutapenetatik lenenen bat. Itz Azald 70. Ene<br />
maiteak, aurtengotzat / zuendako / Erranen ditut bizpahiru / hamarreko. / Egizue bertze hainbertze / enetako.<br />
Etcham 95.<br />
2. (gral.; Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. (En el juego del mus). "Amarreko es en el juego de mus un tanto que<br />
vale cinco unidades" A Morf 227. "Terme de jeu de cartes appelé musa, marque, jeton qui représente cinq<br />
points" Lh. Cf. LzG, Echaide Orio y VocNav s.v. amarreco. Hirurgarrenak ederki / Tanteatzen omen daki; /<br />
Hamarrekuak harek zituen omen markatzen orori. ChantP 310 (v. tbn. hamarrekoak en el mismo ej. en Bordel<br />
79). Muslariek bortzekin hamarreko, / Hamarrez guk Agur Mariendako. Ox 112. Diruak burdin zurizkoak ziran,<br />
balio gabeak, musian jokatu ta hamarrekotzat ezpazan. Osk Kurl 191.<br />
3. "(Vc, Lc, BNc), antigua pieza de ocho duros, de oro" A. "Txori izena Espainiako txakurrak sortu-orduko,<br />
ipini eutsen itxasaldean izentzat Frantziako sus edo sotsai. Amar eunen daukez txori andiak; bost txikiak. Au<br />
gora-bera, ezin esan leioe amarrekoak eta bostekoak, bada amarrekoa esanaz, beste diru bat adituten da: zortzi<br />
ogerleko daukazan edo eukazan urrezko dirua" A Txirrist 24n. "Amarreko, [...] billete de cincuenta pesetas (Vger)"<br />
Ort Voc. Jokua izanikan / amarreko bana, / Taratuluk izan du / irabazi ona. EusJok 18. "Euzkel-<br />
Laguntza"-k au indartzeko / Milloi batzuk laguntzalla. // Au jaristeko sortu bioguz / nai-nun amarreko aldrak. /<br />
[...] / Asteoroko txakur txikija / Emonaz euzkeldun danak. Enb 67. Au ikusirik sortuko dira / Amarrekuak ugari.<br />
Ib. 67.<br />
4. "A ze hamarrekoa!, ¡vaya qué pieza! se dice de un muchacho inquieto" A. Cf. supra (3).<br />
5. Décima (composición poética). Amarreko alaitsu eta pollitenari, 25 laurleko. EEs 1913, 93.<br />
6. Década. Gure mende onen lenengo amarrekoan. NEtx LBB 18.<br />
- HAMARREKOA EMAN. "Amarrekua emon (V-ger), considerar a uno ganancioso en una disputa, concurso,<br />
etc.; litm., dar el tanto" Otx Voc. Zaldun eta andiki gustiak Bertoldari emon eutsen amarrekua. Otx 39.<br />
Etim. No hay duda de que: 1) se trata de palabra de origen vasco; 2) que amarraco es secundario, y 3) que es<br />
natural que los antiguos grupos de 10 tantos reducibles a uno, se redujeran, por sencillez, a grupos de 5.<br />
hamarrekotto. Dim. de hamarreko. Xedea, egun oroz, arrosorio osoa ez balinbada, errateko bederen beti<br />
hamarrekotto bat. Dih Maiatzeco 179 (ap. DRA).<br />
hamarren (V, G, AN, L, BN; Lcc, SP, Ht VocGr 346, Lar, Añ, Dv, H (amarren V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp<br />
Berg. 1. Diezmo. "Hamarrenak, dîmes" SP. "Diezmos, amarrenak", "dezmar, amarrena emon" Lcc. "Dezmar,<br />
amarrendu, amarrenak eman", "diezmo" Lar (tbn. Añ). "Dîme" Dv (que cita a Etcheb[erry]) y H. "Amarrenak<br />
eta primiziak, diezmos. Amarrenak eta primiziak entregau biar izaten zittuan orduan. Espoloian bizi zan bat<br />
amarrenak pagatzen ezittualako etxuan ezkondu nai izan abadiak" Elexp Berg. v. dekuma, detxema.<br />
Eta (hunela minza nadin) Abrahamtan detxematu izan da Levi bera ere, zeinek hamarrenak hartzen ohi<br />
baititu. Lç He 7, 9. Manua baduté populuaganik hamarrenaren hartzeko Legearen arauez. Ib. 7, 5. Pagetea<br />
amarrenak eta primiziak. Bet 11 (v. HAMARREN-PRIMIZIAK). Zeñek aginzen baitu edeki dakiola posesioa<br />
abadia eliza onetakoa D. Martin de Valcarlosi, eta eman dakiola batxiler D. Martin de Aldunzini, bere amarren,<br />
beste gauza guztiakin (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Ze frutu zor deutsagu amarrenari eta premiziari. Cap<br />
59. Xuxen pagatzak hamarrenak, / paga xuxen primiziak. Gç 215. Au zuretzat, edo Primizia ta Amarrenenzat. Cb<br />
Eg III 338. Amarrenak eta primiziak Jainkoaren Elizari pagatzea. Cb CatG 12 (tbn. Legaz 31; Cb CatV 44<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1226
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amarren ta primiziak). Zorigaitz zuentzat, eskiribau eta farisau hipokritak, zeinek pagatzen baiditutzue<br />
mendaren, milhuaren eta kuminaren hamarrenak, eta uzten legeak dituen gauzarik inportantenak. He Mt 23, 23<br />
(Dv, Echn, HeH, Ol, Ir YKBiz 273, Ker, BiblE (h)amarren; TB detxema, Hual dekuma, Samper tekuma).<br />
Anzinako legean Jainkoak bere hitzez agerrian agindu zuan, horduko eliz gizonai amarrenak ematea. Ub 187s.<br />
Onena eman behar zaio Amarrenari? Ib. 189. Zeren ezin dion bekala S. Agustinek, zuk ezpaitiozu pagatu nai<br />
ongi Jangoikoari zeure fruituen amarrenak, Jangoikoak amarrenduko zaitu zeurori. LE-Fag. Amarrenak ez<br />
pagatzeagatik. Mg CC 153. Edo gero ereinteko dozun frutu-azia amarrenai osturik. Añ EL 1 131. Eta gauza guziguziak<br />
zor ote due amarrena? Gco II 376. Amarren eta primizijak zuzen pageetako. JJMg BasEsc 203. Ze<br />
gauzak pagetan daben amarrena, eta zek pagetan eztaben. Astar II 245. Bada gañerakoak gauza guzien<br />
amarrenak eta lenbizi edo primiziak zor ziozkaten. Lard 118. Eta eskeñiko dizkitzut ematen didazun guztiaren<br />
amarrenak. Ur Gen 28, 22 (Urt detxuma). Etxeko errenta nagusiari zuzen pagaturik, eta amarrenak Elizari<br />
emanik [...]. A. Arzac EE 1884a, 35. Bada len amarrenak eta primiziyak edo lenengo etorriyak emoten [ziran].<br />
Itz Azald 113. Lezda au zan, Aragoin eta Nafarroan, Gaztelatarren artean itsasoko amarrena esaten<br />
zitzaionaren antzekoa. Etxeg RIEV 1908, 114. Or jasotzen ditu ainbeste errenta ta amarren lur oiegatik. NEtx<br />
Antz 45. Lurreko emaitzen hamarrenak ere [Jaunarenak dira]. BiblE Lev 27, 30 (Dv hamarren guziak).<br />
v. tbn. VJ 13. Arz 46. SermAN 5r. El 65. Iraz 33. ETZ 132 (Intza, 1772). AA I 504. CatB 51. CatLlo 48. CatBus<br />
26. Xe 246. CatUlz 34 (amarnak). EEs 1916, 308. KIkV 73. KIkG 60.<br />
Décima parte. v. hamargarren. Santo Tomas Villanuevak dio urtetik urtera konfesatzen diranak nekez<br />
oartuko dirala bekatuen amarrenaz ere. AA I 308. Oraiñ esplikatzera / noa laugarrena, / sagardoa du lagun /<br />
bere amarrena. JanEd I 82 (en unos versos sobre al agua que echan a la sidra). Gaitx bakoitxak daroa / etorten<br />
danean / gizonezko amarrena / beragaz batean. Azc PB 356.<br />
Jaunaren agindu ta naia egiteko ez eban iñoz nagi-amarrenik erakutsi. Eguzk LorIl 49 (ap. DRA).<br />
2. Decena (de rosario). "Dizaine de chapelet" Dv (que cita a Harb). v. hamarreko. Azkeneko hamarrenaren<br />
buruan aurkhitzen den bihi handira ethorri zarenean, eskerrak errendatuko diotzotzu Jaiñkoari, zure Arrosarioa<br />
errateko egiñ darotzun graziaz. He Phil 555 (SP 547 hamarraren).<br />
3. Cierta unidad de medida equivalente a cuatro kilos v. hamargarren (3). Txekor bakoitzarekin iru<br />
amarren, ari bakoitzarekin bi amarren ta bildots bakoitzarekin amarren bat. 'Tres décimas'. Ol Num 29, 14-15<br />
(Dv hamargarren, Ker litro, BiblE [amabi, zortzi, lau] kilo). Olioz oretutako iru amarren irin-lore ta log bat olio<br />
ar bitza. Ol Lev 14, 10. Epha amarren bat garagar-irin oparitzat ekarriz. Ol Num 5, 15 (BiblE lau kilo).<br />
- HAMARREN(AK) EGIN. Diezmar. "Pagar los diezmos, amarrenak egin" Izt 86r. Erranen dut noiz asi<br />
ziren jendeak amarren egiten. SermAN 5r. Eta nor dira amarrenak egitera obligaturik daudenak? Gco II 376. <br />
Amarren eta primiziak ongi egitea. Ber Doc 89r. Amarrenak ta primiziak osotoro egitea. OA 6. Borzgarrena<br />
amarren eta primiziak osorik egitea. CatUt 9. Egiten ditut, behar bezala nere amarrenak ta bi bider barutzen<br />
naz hasteoro. Mb JBDev 4s. Zenbat Amarren eta zertatik egin behar da? Ub 189. Astean bi aldiz barautzen det;<br />
amarrenak osoro egiten ditut. Lard 420.<br />
- HAMARREN-GIZON (V-gip ap. A). "Alguacil que en otro tiempo recogía los diezmos" A. "Erderazko<br />
alguacil esateko berba asko daukaguz: amabia ta merinoa (Gipuzkoako Goierrin), amar-gizona (Aramaioaldean),<br />
amarren-gizona (Oñatin bertan), [...]" A Ezale 1897, 62n. v. amabi, HAMAR-GIZON.<br />
- HAMARREN-PRIMIZIAK. (Pl.). Diezmos y primicias. Bortzgarrena: hamarren primiziak osoki paga<br />
ditzagula. Mat 10. Hamarren primiziak eztitut ungi pagatu. EZ Eliç 153. Bostgarrena, amarren primiziak<br />
pagatzea. CatBurg 31. Zelan pagaduko diraz amarren primiziak? Arz 46. Amarren primizien ganean. Añ EL 2<br />
248. Kristauak ez daude behartuak Amarren-Premiziak onenetik egitera. Ub 188. Amarren primizijei gitxiago<br />
emonda. JJMg BasEsc 199. Gauza guztijen amarren primizijak emongo deustazubez. Astar II 246. Zor<br />
dozubezan amarren primizijak pagetako. Ib. 246.<br />
v. tbn. Harb 9.<br />
- HAMARREN-PRIMIZIAK EGIN. Pagar los diezmos y las primicias. Nola eldu baita eraizioaren bilzea eta<br />
amarren primizien egiteko denbora. SermAN 4v. Amarren primiziak ongi egitea. El 9. Itzegin bedi amarren<br />
premiziak egiteko kristau bakoitzak duan obligazioaren gañean. AA III 442. Amarren-primiziak artez egin<br />
ezpadozuz. Añ EL 2 139.<br />
hamarrendegi (a- Lar, Hb ap. Lh), amarrandegi. "Tercia, la casa en que se depositan los diezmos" Lar.<br />
"Maison de péage" Lh. Elizako "Amarrandegia" iruditu zaigu aundiena, ta egokiena. Lab EEguna 71.<br />
hamarrendu (a- Lar, Añ, H). Diezmar, pagar el diezmo. "Dezmar" Lar y Añ. "Faire payer la dîme, id., moins<br />
proprement, payer la dîme" H. v. HAMARRENAK EGIN. Amarrentzen duzie menda ta anisa ta komioa (3,<br />
287). LE-Ir (cf. infra Mt 23, 23). Zeren ezin dion bekala S. Agustinek, zuk ezpaitiozu pagatu nai ongi<br />
Jangoikoari zeure fruituen amarrenak, Jangoikoak amarrenduko zaitu zeurori; ... au baita amarrenze kostosoa.<br />
LE-Fag. Zer gauzatzuk amarrendu biar dira? CrIc 107. Ai zuen zorigaiztokoak, Eskriba eta Fariseo ipokritak:<br />
amarrentzen dezutenak menda, eta ezamillua eta kuminoa. Ur Mt 23, 23 (BOEanm 1326 amarrenzen duzienak).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1227
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
hamarrendun (Lar, Añ). "Dezmero, diezmero, dezmeño, amarrenduna, detxematzalea" Lar (v. tbn. Añ).<br />
hamarrengo. "Decimal, de diezmos, amarrengoa" Lar.<br />
hamarrera. Sistema decimal. Cf. hogeiera. v. hamarkoi. Zenbakiak idazteko arabitarren zenbaki-marrak<br />
erabiltzen ditugu; eta amarreraz erabilli ere, ez ogeieraz, zenbakiak oguzi edo esatean bezela. ZA RIEV 1928,<br />
588.<br />
hamarretako (V, G, AN, Ae; H). Ref.: A; EI 320; AEF 1926, 16; Iz Als, To; Etxba Eib; CEEN 1970, 346; Elexp<br />
Berg. Almuerzo. "La légère refection que l'on prend après déjeuner, à dix heures" H. "Almuerzo frugal" A.<br />
"Geiagotan deitzen omen zaio amaiketakua" Iz To. "Piscolabis de las 10 de la mañana" Etxba Eib. Cf. LzG:<br />
"Amarratako, almuerzo de las once", y VocNav: "Amarretaco, taco o refrigerio que acostumbran a tomar los<br />
campesinos a las diez de la mañana (Añorbe, Montaña). Bocadillo o tentempié que suele tomarse en verano entre<br />
el almuerzo y la comida (V. de Erro)" Cf. tbn. amarretaco en Echaide Orio. v. hamaiketako. Zuk bai al<br />
dakizu, amarretako garayian, Baserritarra letzen detala? Iraola 29. Ez, aukera danean, amarretakoa,<br />
amaiketakoa, lauretakoa, azken ordukoa, dena dator ongi, ta gure urdallak eztu beñere ezetzik esango. Ag G<br />
348. Ta otordu tartean ez dedalarik apur bat ere artzen... Ez amarretakorik, ez amaiketakorik, ez ezer! Lab<br />
EEguna 62. Apari-bazkari ta etxetik kanpoko otordu guziak utzi ditut; ez amarretako, ez meriendarik, ez jate ta<br />
ez edate. Ib. 111. Ta gero Anastasik meriendatxoa edo amarretakoa emon. Bilbao IpuiB 199. Amaika<br />
amarretako eta merienda eman zidan neri teilla arek. And AUzta 104.<br />
- HAMARRETAKOA EGIN (V-gip, G-nav). Ref.: Iz Als (amárgaraiyan); Etxba Eib. "Amárgaraiyan<br />
amarretakueitea faten zian gizonoiyék ta..." Iz Als. "Amarretakua eiñ dogu, ollo saldia arrautza gorringo<br />
bategaz eta erdi ardau zuri" Etxba Eib. Eutsoz amasei lauko, ta tabernati ekarrik kuartillu bat ardao, opill<br />
bat ta lukainka bat, amarretakoa egin daigun. Ezale 1897, 365b. Amarretakua eitxen daozela. SM Zirik 86. <br />
Amarretako polita egin dozue. Ezale 1897, 365b.<br />
amarretxe. "Amarretxia, amarretxezko alkondaria. Kirru utsez egindako eunik fiñena omen zan" Iz IzG.<br />
hamarrezko. "Qui est composé de dix" H. v. hamarreko.<br />
amarroin. v. amuarrain.<br />
1 amarru (G, AN, L, BN ap. A; Ht VocGr 382, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H (L)). Treta, astucia; engaño.<br />
"Malice" Ht VocGr 382. "Astucia" Lar. "Malicia" Lar Sup. "Amarrua, maltzurkeria" HeH Voc. "Ruse, artifice,<br />
astuce [...]; amarruz, par ruse" H. "Amarru gaitzeko gizona (Lc, BNc), hombre de gran sagacidad" A. v. marro,<br />
arte, maltzurkeria.<br />
Tr. Documentado en la tradición septentrional (no suletina) desde finales del s. XVIII. En el s. XX lo utilizan<br />
tbn. algunos autores meridionales, quizá por influencia del dicc. de Azkue.<br />
Baliatu zen bertz-amarru iduriz hain gaitzhurreti etzen batez. Birjin 77. Debruaren amarruetarik, / ... Libra<br />
gaitzatzu, Jesus. Dh 79. Etsai gaxtoak hainitz amarrurekin bilhatzen du gu galtzea. Ib. 438. Baderrate orduan:<br />
bertze amarru bat du, / Maltzur horrek pratikatu. Gy 320. Amarru txar hau ordutik / Athera zuen zakutik. "[Il]<br />
eut recours à son sac de ruses scélérates". Ib. 308. Guziek badituzte dohain bereziak, / Probetxuz hedatzeko<br />
zeruko graziak; / Azkenak bereziki gai oro baditu, / Amarru sobratuaz gastatzen ez baitu. Hb Esk 147. Nola egon<br />
naiteke hekien malezien eta amarruen kontra arimak argitu eta hazkartu gabe? Lap 102 (V 49). Baina Iesusek,<br />
ezagutu baitzuen hekien amarrua, erran zaroen: [...]. "Nequitia eorum". HeH Mt 22, 18 (Lç, Echn malizia, He,<br />
TB malezia, Dv, Ol maltzurkeria, Ur gaiztakeria, IBk azpikeria). Eta egun batez, hire amarru guzien gatik ere,<br />
emazteak lehertuko darok burua. Jnn SBi 1. Debruaren amarrua! Dih MarH 50 (ap. DRA). Eta bertze aldetik<br />
zonbat eta zonbat jende atrebitu ez dire baliatzen edale horren trenpu nahasiez, zer-nahi amarru eta<br />
maltzurkeria sakatzeko? Arb Igand 133. Amarru segura, / Jin zaiok burura / Hain aphaletik igaiteko tronura, /<br />
Lausengatuz jende makhurra. Zby RIEV 1909, 228. Behar du gizonak amarru, itzuli, hots, maltzurkeria eta<br />
isiltasuna . HU Aurp 107.<br />
(s. XX). Huna orain gure azken amarruak! Barb Sup 115. Amarrua (engaño) egin deuskue guri... Erri au<br />
beste edozeñ añakua edo obea da. Ag Kr 217. Eta onelan etxagok amarrurik. "No habrá engaño". Or Tormes 25.<br />
Baña orduan be, oi ebenetariko amarru bat otu yakon. Otx 34. Baserritarrik geienak oi diran lez, maltzurra zan<br />
eta amarruz betia. Ib. 11. Zenbat amarruz ari zait, ordea, etsaia, ziñale bat eskatzeko Zuri, morroi xume nauzun<br />
oni! Or Aitork 189. Hala nola pilotan moda zaharra hain naturala eta yostagarria utzirik artifizio edo amarru<br />
suerte batzuei lothu baitira egungo pilotari gazteak. Egunaria 1962, 7 (ap. DRA).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1228
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
v. tbn. JE Bur 54.<br />
"Hari xurizko amarruak, finesse cousue de fil blanc: facile à decouvrir" Hb GH 1929, 86.<br />
(Como segundo miembro de comp.). Arako Jon, aurtemein ezetsia, beste emakume baten maite-amarruak<br />
bide, aren sareetan jausira ta lotuta ekusan. Erkiag Arran 178.<br />
(Uso adj.). Arratsaldean, billa dabil errekluta-etxean, arako brigada amarruaren bizilekua non ete danentz<br />
jakin gurarik. Erkiag BatB 163.<br />
- AMARRUZ. Astutamente, con engaño. Eta elgarrekin deliberatu zuten Jesusen hartzea amarruz eta haren<br />
hilaraztea. "Ut Iesus dolo tenerent". TB Mt 26, 4 (Dv, HeH amarruz; Lç fineziaz, He fiñeziaz, Echn, Ur engañuz,<br />
Hual mañarekin, Ol, Or MB 318 marroz, IBk azpikeriaz, IBe maltzurkeriaz). Bainan nahiz, erranen dute, ez<br />
nitzautzuen izan karga, bainan amarrutsua izanez, hartu zaituztedan amarruz. TB 2 Cor 12, 16. Gutienik ustean,<br />
/ ixilikan jinik, / Atzematen zituen [arratoinak] / amarruz Miñiñik. Zby RIEV 1908, 770. Amarruz atzemanda<br />
ikusi ditiat [beor] batzuk gesalbelarretatik urrun. Or Mi 45. Sugeak Eba amarruz atzi zun bezala. Or Aitork 389.<br />
Maltzurkeriz eta amarru bidez. Otx 71.<br />
- AMARRUZKO. "Qui tient de la ruse" Dv.<br />
2 amarru. "(G-bet), cierto pastelillo" A.<br />
amarrudun (Dv, A). "Rusé" Dv. "Astuto" A.<br />
amarrugabe (Dv, A). "Ingénu, simple, dépourvu de ruse" Dv. Ingenuo" A.<br />
amarruka. Engañando. Xothila bainaiz, amarruka atzeman zaituztet. "Dolo vos cepi". Dv 2 Cor 12, 16 (Lç<br />
fineziaz, TB amarruz).<br />
amarrukatu. "(Hb), jouer des tours" Lh.<br />
amarrukeria (Dv, A). Engaño. "Astuce. Amarrukerian ibiltzea, ruser" Dv. "1.º astucia, [...]; 2.º superchería"<br />
A. v. 1 amarru. Isaakek ihardetsi zuen: amarrukerian ethorri zait zure anaia, eta hartu du zure benedizionea.<br />
"Fraudulenter". Dv Gen 27, 35 (Urt tronperiaz, Ur tranpaz). Ez duzu amarrukeriarik erabiliren haren beharren<br />
arintzean. "Nec ages quippiam callide". Dv Deut 15, 10. Ez al-dakixu, ostera andren negarra amarrukeri utsa<br />
baño besterik eztana? Otx 21. Alkarrengandik amarrukeri ta txarkeri barriak ikasi. Erkiag BatB 193. Berak<br />
egiñiko amarrukeriak. Ib. 103.<br />
amarruki (Ht VocGr 361, Lar, A). Astutamente. "Finement" Ht VocGr 361. "Maliciosamente" A. Batak<br />
eta besteak [...] jakiñ zuten norañokoa zan auzokoen ondasuna ta estaldu zuten norberea oso amarruki. Ag G<br />
40. Onetan, zaarrak oi daben susmo-jakituriaz, atsotxuak aldegin eban aengandik, eta agur-egiñaz, amarruki,<br />
bakarrik utzi zituan neska-mutillok. Erkiag Arran 98.<br />
hamarrurren (A, que cita a Mb). "Amarrurren, 'decenario' se lee en Mendiburu" A Morf 249.<br />
amarruti (Dv, A). Astuto. "Qui aime à recourir à la ruse" Dv. v. amarrutsu. Bere antzean itsu dan azti<br />
amarruti ta itzontzi sabelpezuri au. Zait Sof 68.<br />
amarrutsu (Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Dv, H, A), amarratsu (S (Foix) ap. Lh). Astuto. "Fin, rusé" Ht<br />
VocGr 361. "Malicieux" Ib. 382. "Rusé, artificieux. Suge amarrutsua" H. Etsai hura hain da amarrutsua, non<br />
laster har bailezake hiria. Birjin 174. Ifernuko lehoin borthitz bezain amarrutsuak. Dh 219. Etsai amarrutsuak.<br />
Ib. 438. Bainan nahiz, erranen dute, ez nitzautzuen izan karga, bainan amarrutsua izanez, hartu zaituztedan<br />
amarruz. "Cum essem astutus". TB 2 Cor 12, 16 (Lç sotil izanez, Dv xothilla bainaiz). Bethi ere beita plazer<br />
handia / Amarrutsien atzamaitia / Bere xederetzaz. "Car c'est un double plaisir de tromper le trompeur". Arch<br />
Fab 115. Haxeri bat amarrutsienetarik. "Un vieux renard, mais des plus fins". Ib. 159. Horra non egortzen<br />
zaituztedan ardi batzu bezala otsoen arterat: izan zaitezte beraz zuhur suge batzu bezain, eta guti amarrutsu<br />
nola uso batzu. HeH Mt 10, 16 (He, Lç sinple, Ur tolesgabe, Dv laino). Deus onik ez da izanen haur<br />
amarrutsuarentzat. "Filio doloso". Dv Prov 14, 15. Bainan ez othe dire apostoluak gizon amarrutsu batzuek,<br />
bere onetan eta abantailetan gu enganatzea bilhatu izan dutenak? Lap 304 (V 138). Jauna, ene arima begira<br />
zazu ezpain gaixtoetarik eta mihi amarrutsuetarik. Dih MarH (ap. DRA). Eguzkia guztientzat agertzen ei da<br />
egunero. Nikanor amarrutsuak, ez deritxa orreri zuzen esana danik. Erkiag BatB 166.<br />
(Ref. a cosas inanimadas). Nere buruazko prezamendua, eta ikhusia ta ohoratua izateko hirritsa hain biziak<br />
dire ni baithan; hain amarrutsuak dire; hain errexki atzeman diezakedatet bihotza [...]. Dh 108. Laster-bide<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1229
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amarrutsua aukeraturik. Erkiag Arran 160.<br />
amarrutsuki. "D'une manière rusée" Dv. Debru [...] bethi atzarririk dagoenak amarrutsuki eror-arazi zuela<br />
batean. Birjin 479.<br />
amarruztatu. "(Hacerse) astuto" Lar.<br />
hamartari (Lar, Añ). Decurión. Cf. ehuntari.<br />
hamartasun. "Dixaine" Lecl.<br />
hamarte. 1. Década, periodo de diez días. "Década, amartea" Lar. "Décade, hamarte" Revol 161. <br />
Abenduaren azken amartean (Donostia, 1883). JFlor.<br />
2. "Decena", "decuria, amartea, amar laguneko bilguma" Lar.<br />
3. "Decenario, amartea" Lar.<br />
amarte-arantza. "(Berix decadactilus), el cachucho, amarte-aranza" Labayru Hist I 517.<br />
hamartsu (BN-arb ap. Gte Erd; SP A). "Hamartsu, environ dix" SP. "Hamartsu jin ziren (BN-arb)" Gte<br />
Erd 144.<br />
hamartto. Dim. de hamar. Hitz hartu ginen jendekia hurbilenarekin, hamartto bat atherbe berrien egiteko.<br />
Prop 1898, 263.<br />
hamartzuk. "[Tzu] Todos los dialectos lo usan con el numeral bat: batzu, batzuk, batzuek, un grupo, unos. Sólo<br />
el dialecto V lo lleva también a los demás numerales: bitzuk, irutzuk, lautzuk, amartzuk... dos grupos, tres clases,<br />
cuatro especies, diez parejas... Siempre indica el tzu algo colectivo" A Morf 231.<br />
amarun. v. amaraun.<br />
1 amasa (Lar Sup H). "Resuello" Lar Sup. Cf. FDA 121: "No puede tratarse del occ. arnasa, pues<br />
Larramendi ya había citado arnasea, asnasea s.v. respiración. La palabra no aparece en Lcc ni en la parte<br />
transmitida de RS".<br />
2 amasa. "(G), sorte de pomme à couteau" H.<br />
amasaba (G ap. A (que cita el ej. de Izt); Lar, Añ (G), H (s.v. ama)). Abuela. Cf. aitasaba. v. 1 amama,<br />
amona. Maria Orazandi, Don Alvaro de Luna Condestable Gaztelakoaren eta Don Juan de Cerezuela,<br />
Toledoko Arzobispoaren amasaba. Izt C 508.<br />
amasabatu. Hacerse bisabuela (?). Orduan amonatua / baita amasabatua, / bere ume maitez, a porfia, /<br />
leiteke mañaztatua. BertsZB 180. v. otra versión en DRA.<br />
amasabel (V ap. A Añ (V)). "Matriz", "útero" Añ. v. emasabel. Amasabelean lez lurrunez / inguraturik<br />
bizi gara / itsaspeko herrian. Lasa Poem 108.<br />
- AMASABEL-BELAR. "Amasabel-bedar (msLond), matricaria" A. v. EMASABEL-BELAR.<br />
amasara. v. amasera.<br />
amasatu (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). "Amasadura, amasaitea" Lcc. Guzia ongi nastu eta bereala<br />
ateratzen da fuente batera eta fuente onetan oratzen edo amasatzen da. Cocinan 46. Au guzia iriñik piñenarekin<br />
oratzen edo amasatzen da. Ib. 49.<br />
hamasei (gral.; Deen II 228c (hamar sei), Urt II 385, Ht VocGr, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H (+ amasei V, G)),<br />
amaxei (V-gip, G-azp; A Morf 653). Ref.: Bon-Ond 154; A; Lrq; ContR 515; Echaide Nav 361; Elexp Berg.<br />
I (Numeral). Dieciséis. (El verbo tiende claramente a concordar en pl.; v. hamabi). "Amasei, dieciséis" (Tabla de<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1230
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Diez y seis" Lar. Badaduka hamasei berga eta laurden. Volt 261.<br />
Hamasei lekoa. INav 134. Hamasei presuna. Urt Gen 46, 18. Latiñean amasei letra jakiñak ziran. Cb EBO 21.<br />
Amasei urte zitueneko [...], zeruak beretzat nai zuen. Cb Eg II 178. Ontziari loturik eta urean zebillen amasei<br />
gizonekin ontziko txalupa. Ontziko nagusiaren illoba zen amaseietatik bat. Mb IArg II 280. Amasei edo<br />
amazazpi urtera eldutzen diranean. Mg CC 164. Gitxienez amasei laukoko bana edo errial biko bat bijoen<br />
artian. Mg PAb 132. Amasei errialeko zapatia asko dozula, ogeta laukua nai dozu. Astar II 156. Amasei urte<br />
bete / dituzun eguna, / autu dezu artzeko / senar on laguna. Echag 225. Ur oekin egiñeratzen dira amasei erreka<br />
pizkorrak. Izt C 91. Zazpigarren mendea hamasei urthetan, / Garzis erregetzean eskal-herrietan. Hb Esk 51.<br />
Amasei soldaduk kontu egiten zioten. Lard 503. --Bainan zenbat untzako libera? --Hamasei untzakoa. Dv Lab<br />
63s. Amasei duroko urre fiña, / sendatu nai zazun zure miña. Bil 80. Amasei bertso nere grazia / jakin dezaten<br />
munduan. Xe 366. Sagardua asi dala / amasei kuartuan. JanEd I 89. Amasei urte bete noz jatzuzan zuri /<br />
Erregerentzat ziñan sartu serbitzari. AB AmaE 95. Zertako beraz ari zazkote haur gazte, hamasei, hogoi urteko<br />
hoieri zer nahi sineste makur buruan sar arazten? HU Zez 107. Hamasei urte iraun duen Eskualdun gazetak.<br />
HU Aurp 158. Igorri zütian hamasei depütatü jakinsü. Ip Hil 139.<br />
(s. XX). Amasei urte neukazanean. Ag Kr 83. Burdeostik zear, amalau edo amasei egunean itxasoz joanda.<br />
Ag G 251. Amasei illabete zeramazkian. Urruz Urz 21. Abadia eldu da amasei tantura, ta mutilla dago sei<br />
tantuan ondiño. Kk Ab I 98. Urrutietan bizi izan naizen amasei urte aundi auetan. A Ardi 59. Zortzi asto eta<br />
hamasei beharri. Barb Sup 73. Amasei arruako andra lodia. Kk Ab II 32. Atzera Españira etorri zan Prantzitik<br />
amasei mutillekin, aien buruzagi. Or SCruz 37. Amasei arruako arriya. EusJok 54. Amasei bertso artu litezke /<br />
amar xentimogatikan. Tx B 211. Ordutik gero amasei urte / Osuak igazi dira. Enb 107. Amasei jorraildun<br />
neskatxa. Laux AB 72. Bazan amasei metro luze. Munita 54. Amasei urteko mutill galanta. JAIraz Bizia 76.<br />
Amasei lagun zitun barrenan [autobusak]. Uzt Sas 163. Hamasei urte nituen. Xa Odol 37. Hamasei urtetarik eta<br />
hemeretzi artean pertsua frango kantatu nuen. Ib. 41. Hamasei urtetan ikusi nuen Euskal Herria aurreneko<br />
aldiz. MIH 147. En DFrec hay 39 ejs. de (h)amasei.<br />
v. tbn. EZ Eliç XXXV. fB Ic I app. 18. Dh 263. Bv AsL 94. Apaol 23. Elsb Fram 103. Azc PB 44. Echta Jos 265.<br />
JE Bur 120. Arrantz 143. Noe 112. Zerb IxtS 64. Balad 249. Bilbao IpuiB 21. Zait Plat 66. Arti Tobera 262.<br />
BEnb NereA 214. Osk Kurl 58. Salav 79. Ardoy SFran 311. NEtx LBB 319.<br />
Ber-ehun eta hirurogei eta hamasei. Lç Act 27, 37. Bitarte orretan joan ziran ogei ta amabost edo amasei<br />
hordu. Mb IArg I 278. Urrengora dagoz irureun ta ogeta amasei pausu. Añ EL 1 191. Nola bizitu ote zan mundua<br />
lenengo milla sei eun eta berrogeita amasei urteetan, edo ujalderaño? AA III 281. Zeñetan serbitzatu zeban<br />
ogei ta amasei urtean. Izt C 481. Eunda berrogeita amasei errealean mandazaiai saldu zieten. Lard 49. Oraiñ<br />
ogei ta amasei urte izan nintzan ni Donostiñ. Sor Bar 97. Eta gero, etzuelarik oraino berrogoi eta hamasei urthe<br />
baizik, eritu zen Liongo hirian. Jnn SBi 168. Orain berrogeta amasei urte inguru dirala. Kk Ab II 57. Irurogei ta<br />
amasei urtez. EA OlBe 95. Eun da larogei ta amasei pezetetan. Munita 54.<br />
v. tbn. EZ Eliç XXX. EusJok 25. Mde HaurB 49. Onaind in Gazt MusIx 146. MEIG II 130.<br />
II (Uso sust.). 1. (Ref. al día del mes). Aphirillaren hamaseian. EZ Eliç XXXIV. Aphirilaren hamaseian.<br />
INav 160. Üztarilaren hamasei denetik landanko lehen igantia. Mercy 9. Otsailaren hamaseian. Laph 240.<br />
Apirillaren amaseyian. PE 81. Uztaren hamaseian. Goñi 78. Abendubaren amaseian zan / igandeko egun batian.<br />
EusJok 21.<br />
Amasei den urthia, non desolatia / hilik ama handia, nik nian althia. Etch 178.<br />
2. (Aplicado al número de un año). Milla zazpieun berrogei ta amasei urte inguruan. Izt C 251. Milla<br />
berreun ta amaseian egin zan Ordenako billera onetan. Bv AsL 164. Mila zortzi ehun eta hogoi-ta hamaseieko<br />
Hazilaren hogoi-ta seian. Ox 191. Mila bostehun eta laurogei eta hamaseikoa. MEIG IV 61.<br />
(Ref. al siglo). Berrogoita bi urthe eskasean zela / Hamaseiko mendea, sarthu Española / Donibane hirian,<br />
errabiarekin, / Eta utzi lurrean, urruntzearekin. Hb Esk 129.<br />
3. (Interj.). Bainan, emaztekia, hura, ikaran zagon mutikoa hola hurrantzen ikusiz... Bi mila hamaseia!<br />
JEtchep 115.<br />
- HAMASEI-HAMAZAZPI. Dieciséis o diecisiete. Amasei-amazazpi urteko mutil gaztea. Inza in Jaukol<br />
Biozk XV.<br />
- HAMASEI BAT. Dieciséis más o menos, alrededor de dieciséis. Ameriketan dogu / anai gaztiena, / amasei<br />
bat urtean / andik daguana. BEnb NereA 214. Aren ondoan ba egozan amasei bat etxe. Erkiag BatB 10. Amasei<br />
bat urte dira Kanta kantari liburua argitaldu nuala. NEtx LBB 293. Amasei bat orduko / eguna lanian, / zer poza<br />
egun ura / bukatzen zanian!. Uzt Sas 29. v. tbn. Munita 61.<br />
- HAMASEI EHUN (amaseireun A Morf 655). Mil seiscientos. "Por 1600 mila eta seieun o amaseieun" (Tabla<br />
de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298. Eta sullatik ilki zen odol zoina heltzen baitzen zaldien<br />
bridetaraino hamasei ehun bidartein urruntasunean. TB Apoc 14, 20 (Dv hamasei ehun; Lç, Ip mila eta sei<br />
ehun). Hamasei ehun eta hiru hogoiean, / Hamalaugarren Luis zen Mocoenean. Hb Esk 129. Hama sei ehun eta<br />
berrogoita hiru. Ib. 125.<br />
- HAMASEI MILA. Dieciséis mil. Hamasei mila baratu dituzu kanpuan. (1595). FLV 1993, 449. Amasei<br />
milla oñ ta geiagoko bidastia. Izt C 89. Amasei milla persona omen zan / Españia onetatikan [Erroman]. Ud<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1231
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
138. Ogei ta amasei milla oñezko, lau milla zaldizko. Zab Gabon 94.<br />
- HAMASEI MILIOI. Dieciséis millones. Amar milla talentu, au da, irureunda amasei milloi eta zortzieun<br />
milla erreal bezalatsu. Lard 410.<br />
- HAMASEIREN BAT. v. HAMASEI BAT. Orain berrogeta amaseiren bat urte 581garrengoan, iatzi ziran<br />
menditik gureak. Ag AL 13. Gure aita il eta andik urte bete ingurura il zan, berrogei ta amaseiren bat urte<br />
zituala. Salav 21.<br />
hamaseidun. (Compuesto) de dieciséis. Amaierea emoten deutset kontuoi, bada, / amaseidun bat jarten<br />
dodala azkenean. AB AmaE 469 (se trata de una composición de 16 versos).<br />
hamaseigarren (Urt IV 456, Dv, H), hamaseigerren (Gèze), amaseigarnen. Decimosexto. Hamasei<br />
garren kapitulua. Mat 172. Amaseigarren eguna. Añ EL 1 43. Berrogei ta zortzigarren erakusaldia, baña<br />
aldareko Sakramentuaren gañean amaseigarrena. AA I 477. Amaseigarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1907, 534.<br />
Egun konsolagarri / zorionekoa, / amaseigarreneko / Agorrillekoa. Echag 48. Maiatzeko illaren amaseigarren<br />
egunean. Izt C 465. Amaseigarren irakurgaia. Lard 155. Amaseigarren berbaldija. Ur Dial 74 (Dv<br />
hamaseigarren, Ip hamaseigerren). Hamaseigarren mendean ikusi dire itsuskeria lazgarrienak. Hb Egia 120.<br />
Amaseigarren burua. Arr GB 111. Amaseigarren gizaldiaren aurretik. Itz Azald 47. Ene jein ona: ene baitan<br />
dago orren karta, konen amaseigarnekoa. Mdg 139. Ez, sagardotegian, "amalaugarrena" edo "amaseigarrena"<br />
eskatzen dakitenak bakarrik. Ag G 349. Amaseigarren mende edo eunkian sortuak dira. Inza Azalp 94.<br />
Hamabigarren mendetik hamaseigarreraino [sic]. JE Ber 15. Amairugarren eunki edo siglotik asita badituzte<br />
liburuak txekeraz idatziak, eta amaseigarrenean batez ere. Ldi IL 163. Hamaseigarren mendean hasten da gure<br />
literatura. MEIG IV 60. En DFrec hay 3 ejs. de hamaseigarren.<br />
v. tbn. EZ Eliç XXV. SP Phil 278. Bp I 69. El 85. Urt Gen 16. Lard 531. Bv AsL 163. Elsb Fram 100. CatJauf<br />
120. Ill Pill 24. Zerb IxtS 108. Lek SClar 115. Or Aitork 41. Balad 245. Ardoy SFran 70. Casve SGrazi 7.<br />
Hamaseigerren: AR 182.<br />
Hamasei ala hogoigarren mendean. Ardoy SFran 306.<br />
Milla seietan ehun eta hamaseigarren urthean. Mat XX. Berrogoi eta hamaseigarren kapitulua. SP Imit III 56,<br />
tít. Hogei eta hamasei garren kapitülia. Bp I 135. Milla sei ehun eta hamaseigarren urthean. ES 99. Berrogei ta<br />
amaseigarren erakusaldia. AA I 558. Mila zazpi ehün eta berrogeieta hamaseigerren urthian. Mst XIV. Milla<br />
zazpieun, irurogei ta amasei-garren urte inguruan. Izt C 193. Veneciaratu zan milla bosteun da ogeita amaseigarren<br />
urteko Abendu-illean. Aran SIgn 88. Egonikan gaur milla zortzireun eta larogeita amaseigarrenean [...].<br />
Moc Damu 10. Milla zortzireun da irurogei ta amaseigarrengo uztaren irugarrena. Goñi 112. Gaude milla ta<br />
bederatzieun / amaseigarren urtian. Tx B I 90. Urtiak milla bederatzireun da / ogeita amaseigarrena. EusJok<br />
139. Mila bederatzi ehun eta hirur hogoi ta hamaseigarren urte hunen Otsailean. Xa Odol 291.<br />
(Postpuesto al nombre). Gixaldi amaseigarren asijeran bixi ixan zan. Kk Ab I 88.<br />
- HAMASEIGARRENEKORIK. " Seizièmement" Dv.<br />
hamaseiko. 1. "Quadruple, hamaseiekoa" Ht VocGr.<br />
2. (V ap. A; Añ, Izt 103r). Onza de oro. "Doblón", "doblón de a ocho" Añ. "Real de plata" Izt 103r. "Moneda<br />
de oro de dieciséis duros" A. v. ONTZAKO URRE.<br />
Tr. Documentado sólo en la literatura vizcaína. Generalmente calificado por medio de gorri, urrezko, para<br />
distinguirla de la de 16 ochavos.<br />
Amaseiko bateko / Abade-giltzerak, / burutsuak ostuten / dotrina-paperak. (Interpr?). Azc PB 323s. Guk<br />
bitartean, badakizu berbakaz zer egiten dogun? zeuek edo zeure adiskideren batzuk amaseiko gorriakaz egiten<br />
dozuena. Arduraz batu, alkartu, toloztu ta noizik noizera aizetara ta argitara atara. A Ezale 1897, 189a. Eta sari<br />
ederra eskintzen ebala; / Au gaitik joan jakon bereala Martin, / Amaseiko gorria artze arren arin. AB AmaE<br />
289. Dantzaldi ori kostau ei yake / Bakotxai amaseikua. Enb 167. Amaseikorik gorriena emango nuen, gizonak,<br />
gau artan gure udaletxean egoteagatik. A Ardi 60. Zidarrezko dirua ugari... eta... urrezko amaseiko bat,<br />
ontzurre bat! Kk Ab II 173. Urrezko amaseikuak-edo topauko ebazalakoan. Altuna 91. Ezkonduta gero, beingobeinguan<br />
bi milla amaseiko urregorrittan eskuratuko daustezala. Otx 76. Ixango dozuz, bai, amaseikuak eta<br />
zortzikuak, eta batta zaragi-dantzea be! Ib. 86. Lapurrak euren amaseiko gorri ederrak piloan piloan imini ta<br />
ainbanatzen inarduta, amaseiko bat geratu zan, guztiak gura ebena. A EY II 354. Lauzirika lauzirika egiten da<br />
amaseikoa. Zait Plat 25.<br />
Moneda de 16 ochavos. "(V ms.), antigua moneda que valía media peseta [= '16 ochavos']" A. Amaseiko<br />
bat ixan da batu dana. Abadiak bere aldez jokatu dauz amaseiko bi. Kk Ab I 98. Irabazten isten ba'dautso, beste<br />
amaseiko bi, jokatuen ganera, emongo dauzala, gustira lau amaseiko. Ib. 98s.<br />
hamaseina (H). (Distributivo de hamasei). Dieciséis cada uno; dieciséis a cada uno. v. hamaseira. Erri<br />
onetako errotari Francisco Nazavalek urterik geienetan gizentzen ditu amaseina eta amazazpina arrobako<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1232
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
zerriak. Izt C 187. Bigarren txandan amaseña aldiz / berdiñean zuten jaso, / orduan ere Txikian alde / trabesean<br />
animoso. EusJok 60.<br />
hamaseira (S ap. Lrq /hamaseiá/; Dv, H (s.v. hamasei)). (Distributivo de hamasei). Dieciséis cada uno;<br />
dieciséis a cada uno. "Seize à chacun ou chacun seize; seize à seize" Dv. v. hamaseina.<br />
hamaseiraka. "Seize par seize" Dv.<br />
amasera (G-azp, AN ap. A; Aq 1008, H (V, G)), amasara (V-m ap. A). "(V-m), artesa" A. v. oramahai, 2<br />
oraska.<br />
amaso (BN-arb ap. Bon y A; Urt III 20, Ht VocGr 331 y 385, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze 318 Dv, H (L,<br />
BN, s.v. ama)). Abuela. "Aïeule", "grand-mère" Ht VocGr. "Grand-mère" Arch VocGr y VocBN. v. amaxo,<br />
amama, amona. Orhoitzen naizela hitan den fikzione gabeko fedeaz, zein lehenik habitatu izan baita hire<br />
amaso Loida baithan eta hire ama Eunica baithan. Lç 2 Tim 1, 5 (TB, Dv amaso). [Andre Dana Maria Birjina]<br />
gure guzien gaineko aitaren ama da, eta halatan gure amasoa da. SP Phil 144. Bera gertha dadin<br />
salbatzaillearen amaso. Lg I 250. Amaso emaiten duela [eskuarak] oraiko mintzai gazte, burrustan elhea<br />
dariotenen artean? Hitz guti derabila, ba, gure amasok, eta bertzela ixila da. Kasik herrian beihala ikusten<br />
zituen gauzen baizik ez daki izendatzen. JE Bur 175. Aitaso? Amaso? Lf Murtuts 39. Zenbat amaso dauden<br />
aiduru... Iratz 178.<br />
"Amaso, bisaïeule" Gèze.<br />
- AMASO-INTXAUR. "Nuez muy grande que se usaba en el juego de las nueces (kosketa). Premorena" DRA.<br />
amasotu. "Devenir grand-mère" Dv.<br />
amastarrika. "(Sal), juego de niñas a las cinco piedras" A (se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un<br />
sust.). v. tbn. A EY IV 285. Cf. amaxarri.<br />
Etim. Seguramente de (jugar) a bost arrika, con a preposición románica.<br />
amaszena. "Amacena, damascena, ciruela, aran amaszena, damaskoarra" Lar.<br />
amata. v. amatatu.<br />
amatal. v. amantal.<br />
amatar (Lar, Añ). 1. Maternal. Ixo nigan olerti-su goitarra, / Abes dagidan neurtitzez emeki / Zure amatar<br />
maite ta ederra. B. Manterola in Onaind MEOE 699. Bere izakera ta amatar maittasuna ezagutzeko oso egokia<br />
da, esango dedan gertaera au. PMuj Noni 96.<br />
2. (V, L; Dv), amatiar (S). Ref.: A; Lh (amatiar); Iz IzG. Parecido a la madre. "Ressemblant à la mère par la<br />
figure ou le caractère, se dit des enfants" Dv. "Amatarrak eztira, no se parecen (los hijos) a la madre" Iz IzG. <br />
Adimenduz eta bere buruaren jabegoz aitatiarra da errotik J.B. Montini; bainan amatiarra fineziaz eta omore<br />
onez. Herr 27-6-1963 (ap. DRA). Emazte hori ere, ttutta untzi zonbait dut, nik uste... Eta semea, amatar naski. Ez<br />
dik horrek Ameriketarat joaitia beharrik galtzeko! Larz Iru 36 (Lek amatar).<br />
3. amatiar (S (Foix) ap. Lh). "Qui chérit sa mère" Lh.<br />
amatarzungoa. Maternidad. v. amatasun. Amatarzüngoako antsien haxia, eta ezkuntziari lothürik diren<br />
beste gaitzüniak. ArmUs 1903, 7 (ap. DRA).<br />
amatasun (V, G, AN, L ap. A; SP, Lar, Añ, Dv, H), amatarzun (BN, S ap. A). Maternidad, condición de<br />
madre. "Maternité" SP. Amatasuna birjinatasunarekin batean. Mat 96. Baxotasun berarekin ohora haren<br />
Amatasuna eta errenda haren dinitate gorari geure obligazionezko agurrak. Arg DevB 223. Andia da, bai, bere<br />
Amari Jesusek gaur eman dion gauza guzien jauntz eta jabenz hau, baña gauz agitz andiagoa da gaur berean<br />
eman dion bere Amantza eta Amatasuna. Mb IArg II 62. Jinkoaren amatasunaren gañetik. Mih 21s. Akordatzen<br />
diogula Jaungoikoaren amatasunaren honra eta dignidade paregabea. Gco I 458. Bere kusi Elisabeth abiatu<br />
zitzaionean bere Jainko-amatasunaz laudatzen. Dh 273. Géro ilabéteak pasátus, amatasúna nabarméndus. LE<br />
Urt ms. 15v. Artu nagizu emen semetzat, gero zeruan amatasun onen esker gozoak zeuri beti emoten egoteko. Añ<br />
EL 2 209. Bihur diotzogun Amatasun Dibinoari dohazkon ohore guziak. MarIl 65. Froga araz diezaguzu nolakoa<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1233
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
den zure amatasuneko bihotzaren samurtasuna. JesBih 442. Amatasunerako zuzenak hilak direla nere aldera.<br />
Dv LEd 208s (Cb Eg II 116 amaren ofiziorik egingo ez duela). Bere santutasun miragarriagaz eta<br />
Jaungoikoaren amatasunaren dignidade goratuagaz. Ur BulaAl 4s (v. tbn. Ur MarIl 68). Zelakoa da bere<br />
Amatasun jaungoikozkoaren anditasuna? Itz Azald 72.<br />
(s. XX). Onhetsi zuen [Mariak] beraz amatasuna, amatasun hainbertze bihotzminen ithurburu izatekoa. Prop<br />
1906, 132. Nolanai dala, ori dugu erriketa-eredu bikaña, gizartean beñere ezagutuko ez dugun bezain egokia ta<br />
osoa: ama-yaurgoa, amatasuna nagusi [txindurrien artean]. Ldi Y 1933, 87. Eta amatasun-legean / semea beti<br />
doa izan ume / seme izan doan artean. Gand Elorri 127. Aur-jolasak sentimendu bat salatzen digute: panpiñajolasaren<br />
atzetik, amatasunaren sentimendua. Vill Jaink 133. Emakume askok biotzaren sakonean izan oi daben<br />
ama-griñea, amatasun-lera sakona. Erkiag BatB 131. En DFrec hay 2 ejs. de amatasun.<br />
v. tbn. EZ Man II 197. Harb 78. Hm 91. Astar II 211. Or QA 161.<br />
(Con -zko, adnom.). Amatasunezko pozkida santuak senti gaberik. Otaegi EE 1881b, 111.<br />
Miraritzen da ikustean ainbeste arrazaoi egoki eta indartsuak erakusteko euskera izan dala Españiako dierri<br />
(nación) danaren izkuntza, agertzeko euskeraren amatasuna. Ag Ezale 1898, 423a.<br />
amatatu (-tau V; Aq 1325 (+ amatadu), Añ (V), H (V)), amata (V-ger-arr-oroz-m), ametatu (-tau V), emetatu<br />
(-tau V-gip). Ref.: A (amata, amatau, ametau); Holmer ApuntV; EAEL 261; Etxba Eib (amatau, emetau). <br />
Apagar(se). "Éteindre. [...] Au fig., apaiser" H. "Amatau (Bizkaian), itzali (Gipuzkoan), emendau (Oñati-aldean)<br />
ta itzungi (Araban) bat dira" Ezale 1897, 150n. "Belu da ta amataizu argixa" Etxba Eib. "Emetau, apagar. [...]<br />
Emetau da sua. Emetau dogu sua" Ib. Cf. Ort Oroig 126: "Este farol s'amatau". v. emendatu (3), itzali, itzungi.<br />
Tr. Documentado sólo en textos vizcaínos.<br />
[Infernua] da suzko etxe bat, zeinek beti dirau erexeginik, baña ezta iños amatetan. Añ EL 1 50. Ez lastozko<br />
suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. Itxiten bada amore txingarren<br />
bat ill edo amatau baga, jagiko da suba. Mg CO 279s. Amatau oi dabe nosbait argija. JJMg BasEsc 109.<br />
Aragijaren suba amatadu deinian. Astar II 17. Amataduko jaka bere kandelia, eta ilunian geratuko da. Ib. 87s.<br />
208. Aserre andi bat galazoterren, su andi bat amatetarren. Ib. 203. Baina euren arimako lanparia amataute<br />
eukeen, ta ixioteko orijorik ez eukeen. fB Ic I 94. Laster amatauko genduke murmurazinoiaren suba. Ib. 200. Ur<br />
askok ezin eben amatau karidadia, eta ibaiak bere ez dabe urpetuko (V-m). Ur Cant 8, 7 ((G) itzali, Ker itzungi).<br />
Illinti igarrak euki arren surtan, / Bat batean zeatz deuskuz amatau. AB AmaE 364. Baña, pentsau ta pentsau<br />
Gregoriok asmau / Eban bear ebala argia amatau; / Baita laster ill eban agoaz einda putz. Ib. 310. Ea mutillak<br />
ez itxi armai amatetan. Ib. 187. Zegaiti egoala / bein geurean pozik / sartu nintzan etxera / isilik ortotzik, /<br />
iminten zaldunari / amatau ta argia / paper koipatsuagaz / arpegi barria. Azc PB 256. Eldu zan illuntzea. Erriko<br />
etxe geienetan apaldu ta sua amata edo itzali eben. Ezale 1897, 149b. Esku batean argizari amatau edo<br />
itzalitako bat. Ag AL 89. Pipia aterata / ezin ondo sutu, / Edo bai bereala / laster amatatu. JanEd II 19. Barriro<br />
ia amatau jakon pipeari tenga asten zala. Ag Kr 22. Zeruetatik etorri jatzu, / Eladi zuri inddarra, / Sendatasunaz<br />
amatateko, / Arerioen txingarra. Echta Jos 180. Oin Garbitoki-sutan / Irikiten naz bixi, / Sutzar au nok amatau /<br />
Eztodalako euki. Enb 91. Etxatzeko pozuko ur eta len esaneko sagardoagaz ozta-oztaz amatau eben sua. Bilbao<br />
IpuiB 167. Eta zimist batek piztu zuen laharra; / urek amatatu zioten bere garra. Arti MaldanB 196. Emen gagoz<br />
gu topeko farola amatauta, nork biztuko dauskun begira. Erkiag Arran 19. Astiro, astiro, amatetan doia sua.<br />
Alzola Atalak 81.<br />
v. tbn. Amata: A BeinB 54.<br />
(Part. en función de adj.). Arpegi estua, bibote erre erkintxua ta bedar artian taketa lez zigarro mutxikin<br />
amataua bertan. Kk Ab II 14.<br />
Extinguir(se); aplacar(se). "Apaciguar la cólera, aserrea amatadu" Izt 26r. "Orren berbetea be amatauez doa<br />
(V-arr)" Gte Erd. Ezta amatauko ira, kolera eta aserriaren suba. Zuzaeta 154. Naturaleziaren sentimentu<br />
guztijak amataurik dagozala nigan. JJMg BasEsc 268. Ibai andi bat legez, nai dabeen gustijak amatadu daijen<br />
euren egarrija. Astar II 214s. Eta Aaronek egin eban sakrifizijuagaz geratu zan amatadurik bere aserria. Ib.<br />
216. Ez Jaungoikuaren aserrakunza amatetako podererik. Ib. Zegaiti daukeen amatau bagarik euren goguan<br />
[...] ondasun geijagoren gurarija. fB Ic II 255. Amatatu neiala gudarako sua. Ag AL 97. Erriaganako<br />
maitetasunaren su-garra amatau arteraiño. Ib. 125. Ogerako lagarik ziero amatauta aren suak. Etxba Ibilt 464.<br />
- EZIN AMATATU. Inextinguible. Andre Madalenek bere amorioa daduka, bere bihotz gaztean grina eder<br />
batek, sentimentu ezin-amata batek diraki. Arti Ipuin 55.<br />
Etim. v. DCECH s.v. apagar y matar.<br />
amatatuezingarri. Inapagable. Pena zentzunekoa, eta au da almen eta zentzun guztietan su<br />
amatauezingarriak edo itxungiezingarriak emoten dituzan berotasun, neke ala eta tormentuak iragoten egotea.<br />
Itz Azald 41.<br />
amatatzaile. Bombero. Etxe bat erreten dagoanean, amatatzaileak (itzaltzaileak, emendatzaileak) baino<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1234
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
bere lenago ioaten da bertara [eriotzea]. A Ezale 1897, 20b.<br />
hamateki. "Paraît-il, dit-on (S)" Lrq. "Bai-hamateki, oui, paraît-il (S)" Ib.<br />
amatiar. v. amatar.<br />
hamatiar. Amatheo. Aruadienarrak, tsemarriarrak eta hamatiarrak eta ondoan barraiatu dire<br />
kananearren familiak. "Amathaeum". Urt Gen 10, 18 (BiblE hamatarrak).<br />
amatigarazi, amatika erazi. Hacer apaciguar. Haren kolera jüstuaren amatika eraziteko eta gure bekhatien<br />
pharkamentiaren jardiesteko. UskLiB 32s.<br />
amatigarazle, amatikarazizale. Apaciguador. Sen Grat Jinkuaren koleraren amatikarazizalia. UskLiB<br />
142.<br />
amatigatu (L? ap. A; Lar, Añ, H (BN, S)), amatikatu (S ap. A), ametikatu (S ap. A). Apaciguar(se).<br />
"Serenarse el mar tempestuoso" Lar y Añ. "Apaciguar" Lar. "Apagar, calmar el fuego" A. "Ametikatu: 1.º<br />
moderarse, calmarse [...]; 2.º apagar, calmar el fuego" Ib. Haren interzesioneaz hire hirá apazega eta amatiga<br />
dadinzát. Lç Ins A 6v. Haserretasuna amatigatu, ilhuna klartu, iniustiziá iustifikatu. Lç Adv ** 8r. Zeinen<br />
amorekatik Iainkoa amatigatu izan baita, eta fabore bere fidelei ekharten baitraue. Lç Decl a) 5v. Eta<br />
publikanoak [...] bere bulharrari zeraunsón, zioela, Iauna, amatiga akit, othoi niri bekhatoreoni. Lç Lc 18, 13<br />
(TB izan zaite emaatua ene alderat, HeH nauzula urrikari, Dv jabal zakizkit). --Amatikatü behar dügüia<br />
Jinkoaren khexüeria? --Bai skandaloak emendatzen direnaz geroz. Bp II 60. Aita orotako hobena eta<br />
photeretsiena, amatika zazü zure kolera. UskLiB 101. Zure emur gaitza eta / kolera amatika itzazü. Mustafa (ap.<br />
DRA).<br />
amatigatzaile. "Apaciguador, emaatzallea, gozatzallea, paketzallea, amatigatzalea" Lar.<br />
amatigo(a) (-go L ap. A; Lar). "Serenidad, sosiego, amatigoa, beregandea, gozaera" Lar.<br />
amatista, ametista, ametist (Urt II 142), ametisto. Amatista. "Anteros, ametist egiazkoa" Urt II 142. Lehen<br />
fundamenta zen iaspez, [...] hamabigarrena ametistez. Lç Apoc 21, 19s (He, Dv, Ip ametista, Ur, BiblE<br />
amatista). Atzenean, gañeko arri errenkada da amethysto esaten zaion arri mota prezioso bat. AA III 351 (581<br />
ametisto).<br />
amatorio, hamatsordei(s). v. HAINBAT HOBE.<br />
amatsu. Maternal. Maite ditut izigarri / Zure bihotz amatsu, bihotz amultsuak / Itsas-gizonak eta oihuka<br />
elgarri / Jauzika dabilzkitzun muttiko zaintsuak. Iratz 116.<br />
amatto (L, S ap. Lh; H (L)). 1. (Dim. de ama). "Petit-mère. Terme enfantin" H. v. amatxo. Amatto<br />
Galluase (1200). Arzam 100. Eztut batere anaiarik, / Amattok eztu ni baizik. Gy 10. Lo! lo! nonbait goza; / Ez<br />
duzuia ezagutzen / amattoren boza? Larralde in Onaind MEOE 453. Erregerentzat on badire / Phordoin eta<br />
khoroa, / Hobeago duk hiretako / Amattoren altzoa. Elzb Po 200. Bazuen beraz amattok semettoekin zer egin,<br />
heien ongi artatzeko. HU Zez 71. Frantziako amatto urrikalmendutsuek gure haurrentzat egorri gauzak heltzen<br />
ikustearekin. Prop 1906, 167. Amatto hari, othoi, errozu bethi zerbait igor dezan. Ox 49. Ene amattok zerutik, /<br />
Ophilak igortzen dauzkit. Ib. 54. Hots, amatto, emadatzu piska hoik, eta zalu zalua gero! Barb Sup 20. Amatto,<br />
othoi! ez egon hola suari beha nigarrez: / Laster nuzu etorriko, zu besarkatu beharrez. / Oi amatto hain maitea,<br />
ez egon ba nigarrez. Iratz 134. Amattoren agurra. Ib. 116. Amatto baten altzoan goxatu zaizten guziak. Iratz 101.<br />
Hire amatto gaixua / azken hatsan emaitera dua. Casve SGrazi 54. O, amatto maitia, / nigar horiek txüka<br />
itzatzü. Ib. 42. v. tbn. Etcham 98. Mde Pr 69.<br />
(Ref. a los animales). [Bildotx] Bati nik hauxe galdetu diot / musu bero bat emanik: / Nor da gutan<br />
dakienik / zoinek zaituen maitenik: / zure amattok edo nik? Xa Odol 99.<br />
2. (Sal). Ref.: VocPir 165; A Apend. Abuela.<br />
amattu. v. amaitu.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1235
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
1 amatu (G, AN-egüés-ilzarb-olza; Lcc (-adu), Lar, Añ, H). Ref.: Bon-Ond 156; A. Amar. "Amar, tomóse del<br />
Bascuence ama, madre [...]. Pues ese amor especial es propísimo de las madres", "amar, amatu, onetsi, oniritzi,<br />
maitatu, maite izan" Lar. Cf. MIEG VII 31: "Amatu horrek [...] erabilera berezia du, maitatu-k ez bezalakoa, [...]<br />
ez du gehienbat --sekula ez duela esaten ez naiz ausartzen-- 'haragizko' kutsurik". v. maite, maitatu, onetsi,<br />
oneritzi.<br />
Tr. Documentado en la literatura meridional desde los primeros catecismos vizcaínos y guipuzcoanos, pero<br />
apenas aparece en textos antiguos de otro género, en los que se usan oneretxi, maite izan... En el ms. de<br />
Lazarraga, p. ej., sólo aparece en una ocasión, frente a numerosos ejs. de on eretxi. Se usa hasta fines del s. XIX<br />
y lo emplean casi todos los autores, incluyendo a los de léxico más cuidado (con la excepción de Mendiburu ?).<br />
En el s. XX se encuentra todavía en bersolaris. Por otra parte, salta a la vista que amar no es, desde hace años,<br />
una palabra castellana corriente, sino, al al igual que en catalán, un término 'distinguido' de alguna manera.<br />
Parece que este préstamo se introduce en la literatura vasca como expresión de los usos teológicos del verbo<br />
'amar' y, así, se refiere al amor de Dios y de su Ley (nunca, salvo error, al de la Virgen), al del prójimo, cónyuge,<br />
al amor paterno-filial, a las ánimas del purgatorio, etc., y también, por oposición, al mal, al pecado, los bienes<br />
materiales... En algunos autores como fray Bartolomé, Arrese Beitia, etc., se observa ya una cierta apertura de<br />
sentido. Fuera del ámbito propiamente religioso, se usa como verbo de tono 'solemne' en Bilintx y en las<br />
composiciones de APBB.<br />
Ez deraustae besterik aterako / salbo bai zaitudala amaetan. Lazarraga (B) 1194vb. Iaungoikoa amatea<br />
gauza guztiez ganeti. Bet 10. Zerren zu zareana izanik eta amaetaan zaitudazana gauza guztiez ganean. Cap<br />
119. Amadu eitea Iangoikoa gauza gustien ganean. VJ 12. Amaetan dabelako gauza guztien ganean. ConTAV<br />
5.2.11, 154. Jaungoikoagatik amatzen debanak bere burua bezela lagun proximoa. OA 62. Jaungoikoen izena<br />
izan daiteala ezauna da amadua mundu guztian. Arz 38. Leenengoa Jaungoikoa amatzea gauza guztien gañean.<br />
Iraz 6. Ametan dogula geiago pekatua. Urqz 17. Kendu zion, ostu zion, naita nai ez Jangoikoari bere biotza, eta<br />
arekintxe arrezkero amatu zuen. Lar SAgust 14. Onik andiena bezala bera ama dezagun. CatBurg 43.<br />
Jainkoaren umeak, elkar ama ezazute. Cb EBO 54. Zergatik banidade edo utsa amatzen ta gezurra billatzen<br />
dezute? (Ps 4, 3). Ib. 12 (Dv zertako maithatzen duzue ergelkeria). Kristauak bere gorputza amatu bear du. Cb<br />
Eg III 380 (Cb CatV 9 amadu). Lenengoa da Jainkoa gauza guzien gañean amatzea. Ub 169.<br />
(ss. XIX-XX). Amau egizube zeuroen emaztiak. CatElg 234r. Ez amatzea Jauna gere gustoz ta bai dana<br />
dalako fede utsarekin. Mg CC 237 (CO 47 amau). Damu dot, Jauna, Zu ez amatua! [...] Eta amaten ditut<br />
projimoak Zugaiti. Añ EL 1 235 (LoraS 88 amadu). Guziok alkar amatu, serbitu, lagundu, sokorritu eta sufritu<br />
bear gerala. Gco I 410. Emendik agirian dago, beartua dagoala gizona amatzera bere emaztea. AA I 585. Elkar<br />
amatu dezazuela, nik amatu zaituztedan eran. AA II 107. Karidadea dá amátzea Jangoikoa: eta Jangoikoak dió,<br />
nik amatzentút amatzennauténak ni. LE Ong 43r. Lendabiskue Jangoikue amatzea eta onratzea gauze guzien<br />
gañen. CatUt 5. Amatzen ditut orrengati naure proximo guziek naurau bezala. Ib. 30. Guztiak bakotxari ta<br />
bakotxak guztiai ondo begiratu dagijuen, eretxi dakijuen ta amau dagijezan. fB Olg 51. Inok bere amau ezin<br />
legizala ugazaba bi. fB Ic I 30. Beti izango da egiija, ondasunak asko ameetan diriala ta dirubari guztiak<br />
obeiduten deutseela. Ib. 47s. Inori gatxik ez gura izatia ta ameetia, gauza bi dira. Ib. 40. Izanik bada gu gustijok<br />
anaijiak, maitetu edo amadu biar dogu alkar. Astar II 252. Ez dogu ametan Jesus, ta alanbere Jesusek ametan<br />
gaitu. Ur MarIl 114. Izatia daukien beste gauza guztiyen ganetik ainbestian amau euen ze, beragan bakarrik<br />
eukan atsegiñik andiyena. Ur BulaAl 2s (BulaG 504 maitatu). Gauza guzien gañean zere Jaun eta Jesusek<br />
begiratu zion eta amatu zuen. Lard 421. Etzaio aztu nola kontu egiten ziyon Abraken, Anjelikak Reinaldo<br />
amatzen zuen denboran, bada bein bañan geiagotan izandu ziyon jaten ematen. Bil 164. Saia zaite beti on eta<br />
urrikaltsu izatera; garbi eta gaitzgabe gizonak amatzera, guziai on egitera. Arr GB 86. Etsaiak engañatu nai<br />
izan zuen, eta au zan, lilluratuta bezela denboraldi luzeetan egonerazitzea, esanaz: amatzen det, amatzen dezu,<br />
amatzen du, [...]. Aran SIgn 49s. Separatubak egonakgatik / len aña zaitut amatzen, / gauba ta eguna pasatzen<br />
ditut / denak zuregan pentsatzen. APBB 68. Ezin geiago liteken aña / alkar amatzen genduban; / [...] / maite,<br />
adiyos, alkar ikusi / biarko degu zeruban. Ib. 69. Ai, nere amantea, / nola da posible / bizi al nitekela / zu amatu<br />
gabe? Ib. 38. Mantxarik gabe dijuazenentzat / badira toki ariñak, / bera amatuaz dabillenentzako / gure<br />
Jainkuak egiñak. Xe 320. Amatu zeon antzekuak ta karidadezko neurri batekin neurtu denak berdin. Bv AsL 193.<br />
Gero jartzen ditu zenbait itz gozo, gu Jaungoikua biotzez amatzera mugitzeko. Ib. 111. Eztot nik inos burua legez<br />
/ gaisorik inor ametan / eztodalako sendotu barik / gizon artean kontetan. Azc PB 244. Alkar amatutzia / gauza<br />
ona baita, / ia arekin ezkon- / dutzen dan Txirrita. Tx B II 236. Gauza guztien gainetik, / Jaungoikoa maitatu, /<br />
Zure burua bezala, / lagun urkoa amatu. Arti MaldanB 233.<br />
v. tbn. Amadu: Balad 184. Amau: Zuzaeta 89. CatLlo 8. CatBus 54. AB AmaE 242. Gand Elorri 87.<br />
(Lar, Añ). (Part. en función de adj.). "Carísimo, muy amado, txit amatua" Lar (Añ guztiz amatua). S. Juan<br />
dizipulo amatuak egunoro ta beti aoan ta biotzean zekarren Dotrina. Cb EBO 54. [Artzainari] aztutzen zaiozkan<br />
atsekabe guztiak, bere lagun amatuen ondrabide aiñ oparoa ikustearekin. Izt C 226. Eramango du bere<br />
txabolara eta emen gozarotuko du egin-al guztian, adiskiderik amatuena balu bezalaxen. Ib. 227. Txakur amatua<br />
da, / ixena du Blanko. Noe 93.<br />
(Aux. intrans.). Zu zerorrek, Jauna, nere deseoa ondoena kunplitzen dezu. Ama zaite, bada, ta goza zaite.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1236
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Cb Eg II 136.<br />
2 amatu (c. sg. A; SP, VocBN, Dv, H). Hacerse madre (indistinto con respecto a la concepción o al<br />
nacimiento). "Rendre ou devenir mère" SP. "Devenir mère. Ene ama bekhatutan nitaz zen amatu" Dv. "Amatu<br />
zinen Birjina gelditurik" H. v. 2 aitatu.<br />
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional, excepción hecha del ej., con sentido figurado,<br />
de Azkue.<br />
Egun handi hura, zeinetan Biryina bat behar baitzen amatu eta Jainko bat gizon egin. Lg II 97. Amatu zenaz<br />
geroz batere goibeldu gabe bere biryinitatea. Ib. 116. Beti birjina zelarik, / Maria zen amatu. Monho 76. Sela<br />
ere amatu zen Tubalkainez. Dv Gen 4, 22 (Urt erdi izan zen Tubalkaiñez). Zeren amatuko eta erdiko baitzare<br />
seme batez, zeinaren burua ez baitu ukituko bizarnabalak. Dv Iud 13, 5. Birjina Sainta Jinkuaren Amatürik,<br />
bethi Birjina egon deia? CatS 25. Izpiritu Saindua ganik, / Birjina guziz garbia, / Zu bethi birjina izanik / Amatu<br />
zinen, Maria. Zby RIEV 1908, 207. Zure Semea hiltzen / Ari zelarikan / Gutaz amatu zinen / Dolore handitan. Ib.<br />
288. Emérdiak, seme batez amatü zirenak, theiü bezala egoiten zirén berrogei egünez. Ip Hil 111. Mariak [...] ez<br />
zian garbitü beharrik; Birjina zen amatü aitzinian eta birjina egon zen amatü ondoan. Ib. 112. Birjinak amatzian<br />
bere ohoria xahü begira lezan jentén aitzinian. Ib. 64. Jakin zian zelütik / zer zen agitüren, / Birjina zegoelarik /<br />
zela amatüren. UNLilia 6. Ez aitamarik, ez nausirik, ez eskola-emailerik erakusteko nola behar dituen bethe,<br />
emaztekitu denean eta amatu, eratxikiak zaizkon eginbide baitezpadakoak. JE Bur 69. Astoaren gainean, jarria<br />
gurbilduz, / Amatzera zoaken emazte bat gertuz. Ox 64. Arreba begi-urdin amatu. Iratz 169. Huna non amatuko<br />
ziren; seme bat sortuko duzu eta Jesus emanen diozu izena. Leon Lc 1, 31. Hi, minetan amatuko haiz eta bethi<br />
gizonak ukhanen din nausitasuna hire gainean. Zerb IxtS 10. Horra nun [...] Jainkoak Abrahami erraten dion<br />
Sara amatuko dela. Amatu zen eta semea deithu zuten Isaak. Ib. 20. Jainkoaren nahi saindua / ni baithan dadin<br />
egina / izan nadien amatua / baña gelditu Birjiña. "Angelus" (ap. DRA). Zu, amatzerat deitu andrea, eta zu,<br />
senar gaztea, / kargu haundiko lagunkideak, hala bat nola bestea. Xa Odol 221. Alabak amatzeko bidean zela<br />
anuntziatu zaukunean. Xa EzinB 60. Ttipia nintzalarik erraiten omen nian amatu behar nuela. JEtchep 67.<br />
(Fig.). Eska zaiozu / zeru goiari / uda berriko eguzkia, / lorez jantzirik / berriz Amatu (ama egin) / ta<br />
ikusteko etxadia. A Txirrist 33.<br />
3 amatu (B, BN; VocBN Dv, H (+ h-)). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. "S'animer; ce verbe n'est en usage que pour<br />
le feu qui s'anime" VocBN. "Exciter la faim, l'appétit. Au fig., exciter" H (que cita el ej. de AR). "Amatu, amatu,<br />
bizkortu, batez ere sua. Piztu dugun sue amatu de. Sue amatzen denean segur dago, ezta itzeliko" Izeta BHizt2.<br />
Inklinazione gaisthuak pizthen eta hamatzen. AR 100s. Bethi lan gose zen aita handia. Arimen salbatzeko sua<br />
bethi amatuz zohan haren bihotzean. Laph 215.<br />
2. "(S-saug), pousser, grandir (plantes)" Lh. Belhar gaxtoak eztira hala amatüren. Eskual 30-10-1908 (ap.<br />
DRA). Gisa hortan, landare ttipiak gerizatuko dituzte neguko hotzetarik, eta neguko ondoan amaatuko direlarik,<br />
mokhor horiek ogi ondoak beztituko dituzte, aldazkatzea oroz bat errextuz. Mendizola GAlm 1937, 86 (ap. DRA).<br />
"(BN-baig), proliferar; generalizarse" Satr VocP.<br />
(amatuki). "Amatuquía, matriz de las ovejas (Cuenca)" VocNav.<br />
amatusa. "Amatusa, filósofo" Dgs-Lar.<br />
amatxi (AN-5vill-ulz, L-côte-sar, B; VocB, H (s.v. ama)), amaatxi (BN-arb), amitxi (L), amitxa (Ae). Ref.: A<br />
(amatxi, amaatxi, amitxi); Echaide Nav 219; CEEN 1970, 359. 1. Madrina. "Amitxi (L), madrina" A.<br />
"Marraine" H. Cf. aitatxi. v. amabitxi. Cf. VocNav s.v. amachi y amanchi. Karta igorri nakon / Ama<br />
nobliari, / Zuzenaren amatxi / Nahi zuen jarri. Bordel 127 (sg. el editor "ama pontekoa"). Eta lehen kominioneko<br />
liburuño hura, amitxiren orroitzapena, eskuaraz? HU Aurp 203 (el sentido no es seguro). Aitabitxik aurthikitzen<br />
du ahurtara bat karamel. Haurrek oihuka laster egiten dute bonbonen biltzeko. Itzulipurdika dabiltza,<br />
pestaliarren zangoen artetik, aitatxi, amatxi, amañoa bera erortzer baitira. Ox 41. Hasian-hasi, zertako ez egin<br />
bathaioko bazkaria? --Aitatxi eta amatxirik gabe? Lf Murtuts 53.<br />
2. (AN-5vill-ulz, L-sar, B, BN-baig), amitxi (AN-erro, L, Ae), amitxa (Ae). Ref.: A; Echaide Nav 218; CEEN<br />
1969, 181 y 1970, 358; Izeta BHizt2. Abuela. "Grand-mère" Lh. "Aitatxi xaharra y amatxi xaharra es la manera<br />
de referirse a los abuelos" CEEN 1969, 181. "Amatxik adin aundie du. Gure amatxi maite dugu" Izeta BHizt2.<br />
Cf. VocNav: "Amichi, abuela (Espinal)". v. amama, amaso, amona, AITATXI-AMATXI. Burhaso,<br />
haurride, apitxi, amitxi eta ahaide guziei. EOnAlm 1906, 38 (ap. DRA, s.v. apitxi). Haurrak oro orduan,<br />
Amaxoren gana, / Lerro lerro doatza, sem'atxi lehena, / Lausengaka, oihuka: "Oi, Amatxi ona, / ixtorio bat,<br />
othoi; zure pollitena. Barb Sup 186. Hoi nere amatxi zenari ikasia nion. Ib. 153. Gure amatxik ez du beltzuririk<br />
eginen, galtzerdi hauk emanen diozkatalarik. Ib. 54. Txurikiña bereiztetik etorri da Amatxi. "Su abuela". Or Eus<br />
60. Eztaiondotik itzultzerako, / amatxi ogean umil. Ib. 410. Mutillak isil jasan, amatxik / ematen dion nekea. Ib.<br />
266. Supazterretan boz-daldaraka amatxi gazte izanak. Iratz 132. Zu eta ni, horren ganik amatxi behar baigira!<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1237
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
Larz Iru 32 (Lek amon egin). Bere oseba Pedrok Guillerma amatxiren ganik ukan zuen etxe gotorrari. "Sa<br />
grand-mère". Ardoy SFran 84. Gaia da: amatxiren eskuak, amonaren eskuak. J.M. Lekuona in Xa Odol 343.<br />
Beste amatxi asko ikusi izan ditut han-hemenka. / [...] / semeatxiak hain maite baitu esku horien fereka. // Ene<br />
amatxik mundu guzian ba ote zuen berdinik? Xa Odol 343. Ene amatxi zendu maitea Auritzberriko izanik, /<br />
napartarraren odol kartsua zainetan senditzen dut nik. Ib. 261. En DFrec hay 7 ejs. de amatxi, 6 septentrionales.<br />
- AMATXI-LAGUN. "Amatxilagun (Hb), compagne de marraine" Lh. Luzaiden aitatxi ta amatxik,<br />
bataiatzean, aitatxi-laguna ta amatxi-laguna eramaten zituen. A EY I 187.<br />
- AMATXI-LORE. "Capucine grande (Tropoeolum), [...]. Laphurdiko etxe aintzin hainitzetan ikus ditake<br />
landare zango mehe hau paretari gora joana. Horren lore gorrasta biribilek atsegin egiten dute begieri" Zerb GH<br />
1932, 90. Eltzekariz aberats eta lorez aphaindurikako baratze batean jarri niz, amatxi-lorez eginikako itzalpe<br />
batean. GAlm 1962, 37 (ap. DRA).<br />
- AMATXI-OPIL (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Pan especial (generalmente triangular) que las madrinas regalan a<br />
sus hijos por Pascua de Resurrección" A. "Aurtengo amatxi-opile gan den urtekoa baño obea" Izeta BHizt2. v.<br />
garapaio, tortel.<br />
amatxo, amatxu. 1. Dim. de ama. v. amatto. Amatxok gero egingo deutsa / aia semetxoari. Acto 469s. Eta<br />
nun trilletan dan sukaldeko atea, / Zabaltzera joakon amatxo atsuaz. AB AmaE 378. Tubal aita naiz, zerutik<br />
nator / amatxo osatutera. Ib. 11. Ta zeiñ aitatxo ta amatxo baiño geiago? Ag AL 153. Euren amatxo negarrez<br />
etorrela ikusi ebenean [...]. Ib. 156. Aurtxoa berriz galdezka dabil: / Amatxok zer du begitan? JanEd II 107.<br />
Amatxok maite duan lez bere semea / artzaiok maite dute beren artaldea. Jaukol Biozk 96. Atozkit semetxu, atoz<br />
amatxoren / magalera. Ib. 76. Ixan zaite, oi neure neskatil argija! / maitatzen dodan amatxu baxen leguna. Laux<br />
BBa 46. Bai, bañan ezin aztu det nere amatxo zana. Lab EEguna 113. Ene amatxu galdutiagaz / Batera galdu<br />
dodaz danak. Enb 165. Amatxok gero / biguin koxua / emango ta egin llo-llo. EA OlBe 29. Onezkoak egizkizu<br />
amatxorekin. Etxde AlosT 63. Amatxoganako dezun erdeñu ta zapuzkeria aditzera eman nai nizun. Ib. 63. Nere<br />
amatxo maite maitearentzat eta nere arreba Kataliñentzat. JAIraz Bizia 88. Nik eginen diot otoi amatxori etxean<br />
ar zaitzan. Etxde JJ 246. Gaurko amatxoak. Vill Jaink 76. Oraindik ere eztute emen / beren izkuntza utziya, /<br />
pena da nolanai utzitzia / amatxok erakutsiya. Uzt Noiz 129.<br />
v. tbn. Munita 29. Mde Pr 70. Anab Poli 137. NEtx Antz 10. Basarri 5. MAtx Gazt 17. Amatxu: Bilbao IpuiB<br />
262. BEnb NereA 43.<br />
(Como vocativo). Zuretzat eta Josepherentzat / ditut, Amatxo Birjiña, / ollo-saldatxo, egazti, arrai, /<br />
arraultza, talo, gaztaña. Echag 107. Ai, amatxo! Noizbait emen zeranean! Oh zenbat kezka eman didazun! Arr<br />
GB 66. Baña esadazu, amatxo, nola daude orañ gauza guziak onen eder? Ib. 56. Ai nere amatxo maitea! esan<br />
zion Desditxadok guziz estu eta larri. Ib. 69. --Zergaitik negar, neure amatxo? --esan eban Riktrudisek. Ag AL<br />
11. Ez, amatxo, enaz bilddurtuten. Echta Jos 97. Bai, amatxo, badakit. Ag G 293. --Esan, amatxo; zer da<br />
aingerua? / Nun daude aingerutxoak? Jaukol Biozk 92. Esan amatxo: aingerutxoak / egoa urrezko ba-dute, /<br />
zeru urdiñean urre-dirdira / nik nola ikusten ez-ote? Ldi BB 20. Zerua azpitik orrein ederra / dalarik, amatxo<br />
maite, / ai nere poza, zeru-gainkia / ikustera aal-ba-ningoke! Ib. 22. Ama! Amatxo! Egia esaidazu... Gaizki al<br />
zaude? Alz Ram 77. Bitartean, amatxo, ar zazu zure semearen laztan bero maitetsua. Ib. 69. Ama! Amatxo<br />
nerea! Ib. 91. Bai, amatxo, bai, aguantatu dit / osasuna ta biziyak. Tx B I 42. Ama; amatxu. Entzun dodanez,<br />
bakandereak andra gustijen ganian egon gura ei dau. Otx 127. Arren da arren, amatxo, zure barkapena. JAIraz<br />
Bizia 89. Bai, amatxu! --erantzun eutsen biak batera. Bilbao IpuiB 263.<br />
v. tbn. JanEd II 48. Etxde AlosT 26. NEtx LBB 130.<br />
Neure biotzeko Amatxo zarra, / Antxiñako ama Euskera. AB AmaE 3.<br />
(Ref. a la Virgen María). Karmengo Andra Maria, / Amatxo maitagarria. Enb 107. Bestelako unkigarria<br />
izaten da aitona zarren azken-agurra, berriz Amatxo ikusterik ez dutela izango igertzen dutenean. SMitx Aranz<br />
194. Birjiña Arantzazuko / Amatxo nerea, / ez eidazu mudatu / au nere semea. Ib. 196. Merezi duan tokia beza /<br />
gure Amatxo laztanak. Basarri 5. Itziarko amatxok bedeinka gaitzazke. NEtx LBB 363.<br />
2. "(AN), abuela" A. Tbn. en Bon. v. amaxo.<br />
amatza. Maternidad. v. amatasun. Zure Amatza eskein zenigun / gu seme izaten bagera. SMitx Aranz 156.<br />
amatzaile (-alle Lar), amazale. Amante, que ama. "Amador", "amante" Lar. v. maitatzaile. Bere Lagun ta<br />
Kriaduak zori oneko amatzalle au illa bezala erorten ikusi zutenean, akzidente edo ustegabe onekin Mediku bati<br />
lasterka otsegin zioten. Cb Eg III 330. Da esatea, diru apur batzuei estimazio geiago ematen diezula Jesusen<br />
naia egiteari baño. Amatzalle ederrak egiaz! Mg CC 233. Berez dá guzis óna ta amáblea: bérze álde guzis óna<br />
guretáko ére, ta gúre amazále bakárra. LE Ong 43r. Gure Aita óna, gure amazále ta ón guzia, onestengaituéna<br />
obéki ezi geurók gú. Ib. 65v. San Juan Ebanjelista da Jesusek geiena amatutako Apostolua; baita Jesus beraren<br />
amatzallerik aundiena ere (c. 1800?). FLV 1978, 535.<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1238
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
amatzako (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Madre adoptiva. "Amatzakuak azi eban bere odolekua baldin<br />
balitz bezela" Etxba Eib. Cf. aitatzako. Ez, Matxin, ez aiz erori, --esan zion bat-batean zorrotz bere<br />
amatzakoak--. Etxde AlosT 25. Amatzakoaren kiñu ezkutua ulertuz. Ib. 30.<br />
1 amatzar (Lar). (Aum. de ama). "Madrona" Lar. Ez da bat ere obea neskatx arin apainduz, orien lagun<br />
konsejariz, amatzar apain-zariz, mutill ekusle zikiñez [...] Jangoikoak eragiñen duen zam andia. Mb IArg I 202.<br />
Arako amatzar ero gaztetan gaizki eziak, ta arin ta lasai oituak, bere alaba zoroari aisa lajatzen dio festetan ta<br />
erromerietan ibiltzen. Cb Eg III 360s.<br />
2 amatzar (msLond ap. A). Matriz. v. amasabel, emasabel.<br />
amatze. Acción de hacerse madre (ref. a la concepción). Emazteak ez izanikan ere, gizon eriak eman<br />
dezoke, amatzearen hastapenetik beretik, bere odoletik barna, emazteak datorren haurrari helduko duen izurria.<br />
JE Med 132.<br />
amauma. v. amaraun.<br />
amau(n). v. amaraun.<br />
amautxi. v. amabitxi.<br />
amaxa. "Amaxa, madre política. Con el artículo hace amaxea" Totor Arr.<br />
amaxarri. "(Sal), piedrecillas (son cinco) con que juegan las niñas" A. Cf. amastarrika.<br />
amaxatun. "Simiente de boj. Hoy día la llaman los niños amastines" Arzdi PlantR 449. Cf. VocNav s.v.<br />
amachatum.<br />
amaxe (V ap. A; Añ (V)). 1. Abuela. v. amaxo. Orko etxandera urre-biozdun / gibelmin gabe orixe / det<br />
lurgaineko ondasun bakar / ni maite nauen amaxe. A EEs 1912, 74.<br />
2. Suegra. "Amaginarreba" (V-oroz) A. Arejita Iker-21 (2008), 88n.<br />
amaxei. v. hamasei.<br />
amaxo. Dim. de amaso. Cf. aitaxo. v. amaxe. Haur batek badituzkela bere amaren eritasunak edo<br />
estakuruak, bai eta bere amaxorenak. Elsb Fram 155. Arpegi pollit ori, amaxo zertako, / ez duzu amak bezain<br />
legun eta goxo? Zby in FIr 156 (que transcribe amatxo). Erdi-erdian dagola jarririk amaxo, etxeko-andere<br />
zaharra! HU Aurp 218. Piarrexek ezarriak dauzka amaxoren lunetak. EskLAlm 1910, 30 (ap. DRA). Haurrak<br />
oro orduan, Amaxoren gana, / Lerro lerro doatza. Barb Sup 186. Boketa-latsera edo baxera garbitzera zoakela<br />
erranen zuen gure Amaxo zenak --Jainkoak bere lorian duela! Ib. VII. Sekulan erraitekotz, gaur behar dugu<br />
erran gure amaxori ikasi lehenagoko othoitz pollita. Ib. 121. Ama zenarekin igaiten nintzen bada, noizean behin,<br />
aitaxo eta amaxoren ganat. JE Ber 9. Nola mirakulu ehortzi dukete han gazteek amaxoren mintzaia? Ib. 37.<br />
Gero amaxok sartuz / lihozko xakuan, / Pausuan jartzen nintzan / kutxaren xokoan. Etcham 221. Testamentak<br />
erranik badakigu hor direla ehortziak San Frantsesen aitaxo eta amaxo. Ardoy SFran 42.<br />
amazale. Apegado a su madre. I nere poz bakarra, oraiñ artean añ ona, añ leiala, añ errukitsua, añ ama<br />
zalea, añ... [...] Paula, ik eznaun maite! Ag G 271.<br />
amazale. v. amatzaile.<br />
hamazazpi (gral.; Mic 10r , Deen II 228c (hamar zazpei), Urt II 385, Ht VocGr, Lar, VocBN, Gèze, Dv,<br />
H (+ amazazpi V, G)), emezazpi (V-gip, G-azp; PMuj). Ref.: Bon-Ond 154; A; Lrq; ContR 515 y 523; Echaide<br />
Nav 362; Elexp Berg.<br />
I (Numeral). Diecisiete. (El verbo tiende claramente a concordar en pl.; v. hamabi). "Ama zazpi, diecisiete"<br />
(Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Diez y siete" Lar.<br />
Tr. La única forma documentada es (h)amazazpi. En DFrec hay 35 ejs. de (h)amazazpi.<br />
Bigarren urtheko hamazazpi [kapitülü] lehenak. Bp I 155. Iosepek hamazazpi urtheren adiña zuela. Urt Gen<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1239
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
37, 2. Amazazpi urte betetzen zituen. Cb Just 109. Loditu ditezan ondo [idiak] / emoten deutsez sarri / Erraldiak<br />
eukin daian / amazazpi ta erdi. DurPl 67. Amasei edo amazazpi urtera eldutzen diranean. Mg CC 164. Han bizi<br />
izan naiz, hamazazpi urthez. MarIl 71. Aragi ta ezurrak pisatu omen zuten amazazpi erralde eta lau libra. Izt C<br />
192. Bat, bia, hiru, lau, bortz, sei, zazpi, hameka, / Hamalau, hamazazpi, hoita bat, milaka. Hb Esk 59. Eta beste<br />
amazazpi urtean bizi izan zan. Lard 61. Diote hamabi erregu ogi ematen dituen landak, emanen dituela<br />
hamazazpi, drainatua izan den ondoan. Dv Lab 118. Hamazazpi urthe badu ez dudala ikhusi. Laph 195.<br />
Hamazazpi urthetan, zorigaitz dorphea! / Izar bat maitatu dut parerik gabea. Elzb Po 180. Bertzalde baitziren<br />
presondegian hamazazpi gaixtagin [...]. Jnn SBi 131. Lehen hamazazpi urthetan igurtzi dütüt tentazione<br />
borthitzak [...]. Ip Hil 122. Amazazpi peseta bakarrik balio ditu. Moc Damu 25. Pelegrinaziyuan / Arantzazura<br />
jun, / Aguztubak zituban / amazazpi egun. PE 110. Amazazpi urte daukadaz / gorputz ta osasun onagaz. Azc PB<br />
195.<br />
(s. XX). Urte bittan ibili zan urrunetan, da amazazpi urtegarrenean etxeratu zan mutil morrosko galanta.<br />
Echta Jos 148. Eta hemen hamasei, hamazazpi liberetan doidoia saltzerat heldu. JE Bur 120. Amazazpi aldiz<br />
sartu zion labana zorrotza. Ag G 186. Amazazpi urte dauzka mutillak Santiagon idorotzen degunean. Ib. 221.<br />
Hamazazpi gisaz [...] deitzen zuten gure yakintsua. Zub 45. Ardo orrek ez dauzka amazazpi gradu, / ala ere<br />
gizona menderatuko da. JanEd II 118. Harek egin ta bertzeek jan, holaxet hamazazpi jan ziozkaten. Barb Leg<br />
130. Eta sobrau diran amazazpi Ave Mariya orrei, zer eingo dautsegu? Kk Ab II 170. Jorraillak amazazpi gaur<br />
daukozan arren. Enb 178 (cf. infra II). Amazazpi urte zituanian / zan emendikan atera. Tx B I 42. Bere amazazpi<br />
urtetan andera jolasetatik ateragabea zegok. NEtx Nola 24. Amazazpi urterekin asi omen zan. Uzt Sas 333.<br />
v. tbn. Ur Gen 47, 28. Arr May 196. AB AmaE 275. Elsb Fram 120. Goñi 113. EusJok 59. Or Eus 249. Balad<br />
249. Zerb IxtS 30. Munita 51. Etxde JJ 259. Lek SClar 104. Txill Let 34. Anab Poli 52. Basarri 92. JEtchep 45.<br />
Ardoy SFran 56. Alzola Atalak 137. MEIG I 232.<br />
Ezen Romanoék gobernamendu oroz Iuduak billuzirik hogei eta hamazazpi urtheren ingurunea aitzinetik [...].<br />
Lç Adv ** 2v. Berhezia lehen urthian hogei eta hamazazpi Iganteren, eta bi garrenian hogeian. Bp I 28. Ta<br />
batetik besterañoko urteak, dioe, dirala milla seieun berrogei ta amazazpi. Ub 68. Eun da iru izan zirian Friasko<br />
zubijan birrindu zitubanak [...]; laureun irurogeta amazazpi Pancorbo eta Briviesca artian. Astar II IX. Mila<br />
zortzi ehun eta hamazazpiko dekretaz. JesBih 441. Hogita hamazazpin ni etsaien artin / haien nabastarrien ezin<br />
süportatin. Etch 184. Sarak eunda ogeita zazpi urte zituen eta Isaac-ek ogeita amazazpi. Lard 26. Irurogeta<br />
amazazpi urte izango ditut datorren Abenduaren seian. Ag Kr 83. Irurogei ta amazazpi aldiz zazpitaraño. Inza<br />
Azalp 108.<br />
v. tbn. Aran SIgn 96. Etcham 111. Munita 81. Alzola Atalak 101.<br />
II (Uso sust.). 1. (Ref. al día del mes). Asto-baikuntza egin digue / uztaren amazazpian. PE 44. Azaroaren<br />
amazazpian. Goñi 92. Martzo illaren amazazpiye. EusJok 97. Agoztubaren amazazpiyan / zortzi ta erdiyak<br />
aldian. Tx B I 75. v. tbn. Noe 99.<br />
2. (Aplicado al número de un año). Milla berreun ta amazazpian. Bv AsL 213. Piarres Adame, bere aita eta<br />
amaren semea, sortua Saran, maihatzaren 14an mila-zazpi-ehun eta hiruetan-hogoi-eta hamazazpian. Elzb PAd<br />
15. Mila zortzi ehun eta hamazazpiko dekretaz. JesBih 441. Mila zortzi ehun eta lauetan hogoi-ta hamazazpiko<br />
Abendoaren hamahiruan. Ox 196. Mila hirur ehun eta hiruretan hogoita hamazazpian. Zerb IxtS 106.<br />
- HAMAZAZPI BAT. Unos diecisiete. Nik banituan amasei edo amazazpi bat urte. Salav 29.<br />
- HAMAZAZPI-HEMEZORTZI. Diecisiete o dieciocho. Zenbeit hilabete huntan Azkaingo plazarat igande<br />
arratsaldetan doazinek ez dute aski begi hamazazpi-hemezortzi urte dituzken mutiko mehats luxe batentzat. Zerb<br />
Azk 116. Azken biek ere etzuten bizi behar hamazazpi hemezortzi urtetarik harat. Ardoy SFran 146.<br />
- HAMAZAZPI EHUN. Mil setecientos. "Por 1700 mila eta zazpieun o amazaspieun" (Tabla de numerales del s.<br />
XVI). FLV 2008, 298. Eta beharrietako galdatuen phisua izan zen hamazazpi ehun siklo urhezkoak. Dv Iud 8,<br />
26. Hamazazpi ehun gizon guziz hazkarrak. Dv 1 Par 26, 30. Eta haren aldekotarik harturik hamazazpi ehun<br />
zaldizko eta hogoi mila oinezko [...]. Dv 2 Sam 8, 4.<br />
- HAMAZAZPI MILA. Diecisiete mil. Il ziranak milloi bat irureunda ogeita amazazpi millara igotzen zirala.<br />
Lard 547. Ogei ta amazapi milla persona / juan omen ziran ikustera. EusJok II 146. Erran dut hogei eta<br />
hamazazpi mila jaiotzatiko mintzatzaile badirela. Mde Pr 240.<br />
- HAMAZAZPIREN BAT. Unos diecisiete. Igaro dira berrogei ta amazazpiren bat urte [...]. Urruz Zer 54.<br />
Andik ogei ta amazazpien bat urtera. Ir YKBiz 413n.<br />
hamazazpigarren (Dv), hamazazpigerren (Gèze). Decimoséptimo. Hamazazpigarren kapitulua. SP Phil<br />
62. Eta zazpigarren illabeteko hamazazpigarren egunean. Urt Gen 8, 4. Szipioek hamazazpigerrenian etsaien<br />
artetik ideki zian bere aita. Egiat 256. Amazazpigarren eguna. Añ EL 1 45. Amazazpigarren ipuiña. Zav Fab<br />
RIEV 1907, 535. Hamazazpi garren mendearen akhabantzan abiatua. MarIl 1. Hamazazpi gerrenin ni üsatu<br />
treñin / ene etxeko kontren, mesperetzien pin. Etch 178. Amazazpigarren eunkadaren asieran. Izt C 506.<br />
Amazazpigarrem irakurgaia. Lard 536. Illaren amazazpigarren egunean. Ur Gen 7, 11. Josafat Judako<br />
erregeren hamazazpigarren urthean. Dv 3 Reg 22, 52. Amazazpi-garrenaren Illbeltzeko sei edo zorzigarren<br />
egunean. Aran SIgn 88. Azken bi mendetan, hamazazpigarrenean eta hemezortzigarrenean, [...]. Arb Igand<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1240
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur<br />
108s. Amazazpigarren irudia. Ill Pill 24 y Testim 26. Amazazpigarren gizaldikoa. Alzola Atalak 144.<br />
Hamazapigarren mendean. MEIG VII 48. En DFrec hay 8 ejs. de (h)amazazpigarren.<br />
v. tbn. Bp I 75. It Dial 81 (Ip -gerren). Arr GB 124. CatJauf 122. Zerb IxtS 110. Ibiñ Virgil 75.<br />
Hamazazpigerren:. AR 188.<br />
Berrogoi eta hamazazpigarren kapitulua. SP Imit III 57, tít. Hogei eta amazazpi garren kapitülia. Bp I 138.<br />
Berrogeita amazazpigarren erakusaldia. AA I 568. Milla zortzi eun da amazazpigarren urtean. Echag 42. Milla<br />
berreun ogeita amazazpi-garren urteko Agorrillaren emezortzian. Izt C 207. Milla berreun ta amazazpigarren<br />
urtian. Bv AsL 170. Milla bosteun ta irurogeita amazazpi / Garren urtian ziñan mundura etorri. AB AmaE 95.<br />
Mila zortz'ehun lauetan hogoi / Ta amazazpi-garrena. Etcham 34.<br />
(Postpuesto al sust.). Kapitulo amazazpigarrena. El 89.<br />
- HAMAZAZPIGARRENEKORIK. "Dix-septièmement" Dv.<br />
- HAMAZAZPIGARRENGO. Decimoséptimo. Errealaren Almirante izandu zan eunkida<br />
amazazpigarrengoan, zeñetan serbitzatu zeban ogei ta amasei urtean. Izt C 481s.<br />
hamazazpiko. Nombre de una moneda (?). Limosna besterik ez bada obe dezu ixillik eta esku batek<br />
bestiaren berri ez dakiyela egin agiriyan baño. Orrenbeste egiten usatubak gaituzu eta aurrera ere amazazpiko<br />
baten premiyan iñor ikusi ezkero ez dizut nik biotzik ukatzeko. AJauregi EE 1885b, 270.<br />
hamazazpina (H). (Distributivo de hamazazpi). Diecisiete cada uno; diecisiete a cada uno. v. hamazazpira.<br />
Erri onetako errotari Francisco Nazavalek urterik geienetan gizentzen ditu amaseina eta amazazpina<br />
arrobako zerriak. Izt C 187.<br />
hamazazpira (S ap. Lrq /hamazazpiá/; Dv). (Distributivo de hamazazpi). "Dix-sept à chacun ou chacun dixsept,<br />
dix-sept à dix-sept" Dv.<br />
hamazazpiraka. "Par groupes de dix-sept" Dv.<br />
amazona. Amazona. Zarean esadazu, donzellea, / kastaz benturaetan amazona. Lazarraga 1187r.<br />
Glebari deritzenak Amazona direlakoen etxezai oi dituzu. Barne-lantxoetan diardute, nagusiek guda-arazoa<br />
erabilli bitartean [se refiere a las hormigas]. Ldi Y 1933, 86.<br />
amazorro (G, AN-gip-5vill, B). Ref.: A (-zorro, amazillo); BU Arano; Gte Erd 217; Izeta BHizt2 (zorro). <br />
"Amazorro, apegado a la madre" A (s.v. -zorro). "Gure aurre amazorro da" Izeta BHizt2. Cf. aitazorro. v.<br />
amazulo.<br />
hamazortzi. v. hemezortzi.<br />
amazulo (V, G, AN), amazilo (L, BN, Sal, S), amatxulo (G-goi). Ref. A (amazillo, amazulo, -zulo, -zilo); A<br />
Apend (amatxulo); Lrq (ama-zilo); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 217. Apegado a la madre. "1.º niño muy<br />
apegado a la madre, [...]; 2.º casero, hombre que sale poco de casa" A. "Amazulo, inseparable de la madre" A<br />
(s.v. -zulo). "Ama-zulo bat da ume ori, eta ez da gauza izango ezertarako" Etxba Eib. "Ama-zulo utsa da ta<br />
lagunartia komeni jako" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Madrancón, dícese del hijo o hija excesivamente encariñados<br />
con sus madres (Salazar) [...] En el mismo valle de Salazar se les llama también (en vasco) amacilo y amacila".<br />
Cf. aitazulo. v. amazorro. Ez dek orrengatik lotsatu bear. Ama bat zer dan bazekiagu; ta i ama-zulo aizela<br />
ere bai. Alz Ram 57. Orduan ume nintzan, ama t'etxe-zulo... Gand Elorri 212.<br />
amazun. v. amaizun.<br />
amazur. "Inseparable de la madre" A (s.v. -zur).<br />
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />
mende.<br />
1241