protegiendo el único acceso i<strong>de</strong>ntificado, y a unos 6 m por <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> ella un antemural formado por bloques ciclópeos que arrancan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mismo escarpe que <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> el lugar por el Este (Bonet y Mata 2002a: 26-32, fig. 5). A unos 5 m <strong>de</strong>l antemural se localiza una vaguada artificial interpretada como una cantera (fig. 5, B,1-2) (Bonet y Mata 2002a: 101, fig. 34) aunque, por su disposición paralela al antemural, parece tratarse más bien <strong>de</strong> un foso <strong>de</strong>fensivo <strong>de</strong> unos 4 m <strong>de</strong> anchura, actualmente colmatado (fig. 5, B,3), cuyo objeto sería el <strong>de</strong> dificultar el acceso a la zona más vulnerable, don<strong>de</strong> se habrían concentrado las principales <strong>de</strong>fensas <strong>de</strong>l asentamiento, cuya entidad y complejidad resulta perfectamente acor<strong>de</strong> con la <strong>de</strong>l grupo resi<strong>de</strong>nte en El Puntal <strong>de</strong>ls Llops, integrado como hemos señalado por un aristócrata y sus clientes. Más difícil <strong>de</strong> interpretar, como hemos señalado, es el foso <strong>de</strong> El Castellaret (Mogente), en el valle alto <strong>de</strong>l Cànyoles (Pérez Ballester y Borreda 1998: 146-147). Se trata <strong>de</strong> dos ámbitos —El Castellaret <strong>de</strong> Dalt y El Castellaret <strong>de</strong> Baix— separados por un estrechamiento natural a media la<strong>de</strong>ra don<strong>de</strong> se observa un cortado <strong>de</strong> 3 m <strong>de</strong> altura y otros tantos <strong>de</strong> anchura, con evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> haber sido retocado artificialmente, por lo que pue<strong>de</strong> interpretarse como un foso <strong>de</strong>fensivo, aunque no necesariamente <strong>de</strong> época ibérica, sobre todo si tenemos en cuenta la presencia en la parte alta <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> amplia cronología, incluyendo una <strong>de</strong>stacada fortificación y un asentamiento <strong>de</strong> época altomedieval, con los que podría relacionarse el foso comentado según Cháfer y Martínez (2000: 15 y 18). 14 Pérez Ballester y Barreda (1998: 147) plantean la posibilidad <strong>de</strong> que durante el Ibérico Pleno un pequeño asentamiento ocupara el Castellaret <strong>de</strong> Baix 15 y utilizara la parte alta “como atalaya y pequeña fortificación <strong>de</strong>fendida por foso”, aunque no parece una disposición acor<strong>de</strong> con lo que sabemos <strong>de</strong> la poliorcética ibérica, sin que con los datos disponibles podamos valorar otras opciones, 14. Las excavaciones <strong>de</strong> Cháfer y Martínez (2000) en El Castellaret <strong>de</strong> Dalt confirman la existencia <strong>de</strong> una fortificación <strong>de</strong> época almoha<strong>de</strong> en la parte más alta <strong>de</strong>l cerro y una villa altomedieval, <strong>de</strong> origen quizás en época califal, a una cota inferior, don<strong>de</strong> igualmente se han recogido cerámicas a mano, ibéricas y romanas (Pérez y Borreda 1998: 146; Cháfer y Martínez 2000: 38). El foso, excavado transversalmente, se habría realizado a partir <strong>de</strong> grietas naturales y <strong>de</strong> un estrangulamiento <strong>de</strong> la montaña <strong>de</strong> unos 2 m <strong>de</strong> anchura, presentando una profundidad <strong>de</strong> 1,50 m, dimensiones ligeramente diferentes a las ofrecidas por Pérez y Borreda (vid. supra); en sus proximida<strong>de</strong>s se localiza un muro <strong>de</strong> mampostería y mortero <strong>de</strong> cal, elementos ambos que los autores consi<strong>de</strong>ran como parte <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa altomedieval (Cháfer y Martínez 2000: 15 y 18). 15. La zona <strong>de</strong>nominada El Castellaret <strong>de</strong> Baix es un <strong>de</strong>stacado asentamiento ibérico <strong>de</strong> unas 4 ha (por tan solo 1 ha <strong>de</strong> la zona alta), observándose en superficie restos <strong>de</strong> habitaciones aunque no <strong>de</strong> muralla (vid. Aparicio y Cisneros 2007: 23-26, quienes proponen una superficie bastante mayor, unas 10 ha). Su relación con la necrópolis <strong>de</strong>l Corral <strong>de</strong> Saus permite fe- char el asentamiento a partir <strong>de</strong>l siglo vi a.C., fecha <strong>de</strong>fendida para algunas <strong>de</strong> las esculturas reutilizadas, como las ‘Damitas <strong>de</strong> Mogente’ (Almagro-Gorbea y Torres 2010: 388), aunque la cerámica recuperada sea en su mayoría <strong>de</strong> época tardía (ss. iii-i a.C.) (Pérez y Borreda 1998: 146-147), lo que coinci<strong>de</strong> con la fase II <strong>de</strong> la necrópolis (Izquierdo 2000: 331 ss.). Alberto J. Lorrio, Fosos en los sistemas <strong>de</strong>fensivos <strong>de</strong>l Levante ibérico (siglos viii-ii a.C.) como la posibilidad <strong>de</strong> relacionar el foso con la fortificación <strong>de</strong> la acrópolis <strong>de</strong> la población, con ejemplos en las tierras levantinas, como veremos (vid. infra). El Molón y los fosos <strong>de</strong> la Baja Serranía conquense y las comarcas <strong>de</strong> Requena-Utiel y los Serranos El Molón es otro <strong>de</strong> los yacimientos <strong>de</strong> las tierras <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Valencia que ha proporcionado un foso tallado en la roca y, junto con el <strong>de</strong> La Picola, el único <strong>de</strong> época ibérica excavado y publicado en <strong>de</strong>talle (Lorrio et al. 2011). Se trata <strong>de</strong> un pequeño oppidum con una impresionante <strong>de</strong>fensa natural que se completó por una potente muralla y fortificaciones complejas en los sectores más accesibles (Lorrio et al. 1999; Lorrio 2001: 155-161; Lorrio 2007a). Este es el caso <strong>de</strong>l istmo situado en su extremo este, el punto más vulnerable <strong>de</strong>l trazado, <strong>de</strong>fendido por un complejo sistema <strong>de</strong>fensivo fechado en un momento avanzado <strong>de</strong>l siglo iv a.C.: un gran torreón rectangular, un antemural a modo <strong>de</strong> segunda torre adosada, más a<strong>de</strong>lantada y <strong>de</strong> menores dimensiones, un foso rupestre con diversos niveles y otras estructuras exteriores adosadas a las anteriores a modo <strong>de</strong> parapeto o proteichisma que protegía la zona por su lado norte, localizándose también un acceso secundario o poterna y un portillo, relacionados claramente con las estructuras mencionadas (fig. 6, 1 y 4). El foso, tallado en la roca, presenta pare<strong>de</strong>s verticales y sección en ‘U’ con fondo plano, aunque la escarpa fue construida con mampostería parcialmente (fig. 6, 2). Está escalonado longitudinalmente, con un espacio central menos profundo que los <strong>de</strong> los extremos (fig. 6, 3). Tiene una longitud <strong>de</strong> unos 20 m <strong>de</strong> largo, una anchura que oscila entre 5,60 m, en la zona norte, y casi 10, en la sur, y una profundidad entre 1,78/2,67, en la zona central, 4,40 en la norte, y unos 5 m en la sur (Lorrio et al. 2011: 190 s.). La realización <strong>de</strong> las cartas arqueológicas <strong>de</strong> los términos municipales <strong>de</strong> Mira, Aliaguilla (Cuenca), Villargordo <strong>de</strong>l Cabriel, Fuenterrobles y Camporrobles (Valencia), y <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> prospección y documentación en algunos poblados <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> Sinarcas, Benagéber y Chelva (Valencia), nos permite abordar el estudio <strong>de</strong> las fortificaciones en este extenso territorio, a caballo entre la Serranía Baja <strong>de</strong> Cuenca y el rebor<strong>de</strong> nororiental <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong> Requena-Utiel (fig. 1, C), 16 sobresaliendo el número relativamente elevado <strong>de</strong> fosos. Destaca, por un lado, la presencia en las zonas serranas <strong>de</strong> asentamientos fortificados, <strong>de</strong> tipo castreño, que parecen estructurarse preferen- 16. Las cartas arqueológicas en los términos citados se realizaron bajo nuestra dirección entre los años 2002 y 2005. Por su parte, los trabajos <strong>de</strong> prospección y documentación en los poblados <strong>de</strong>l Cerro San Cristóbal (Sinarcas), Punto <strong>de</strong>l Agua (Benagéber) y La Atalaya (Chelva) fueron llevados a cabo en 1996 bajo la dirección <strong>de</strong> A. Lorrio, T. Moneo y J. M. Martínez, confirmando la presencia <strong>de</strong> fosos en todos ellos. Entre los trabajos llevados a cabo en la zona <strong>de</strong>stacan, igualmente, las prospecciones dirigidas por C. Mata en la comarca <strong>de</strong> Requena-Utiel y zonas próximas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993, al permitir precisar la cronología y superficie <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los yacimientos tratados (Mata et al. 2001: 325-326). 68 <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong> 22, 2012, 59-86, ISSN: 1131-883-X
Alberto J. Lorrio, Fosos en los sistemas <strong>de</strong>fensivos <strong>de</strong>l Levante ibérico (siglos viii-ii a.C.) Fig. 6. El Molón: 1, Planta <strong>de</strong>l sector oriental <strong>de</strong>l poblado y <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>fensivo <strong>de</strong>l istmo; 2, sección E-W <strong>de</strong> las <strong>de</strong>fensas; 3, Sección N-S <strong>de</strong>l foso, con la zona central a mayor altura, tras la campaña <strong>de</strong> 2011; 4, vista <strong>de</strong> las <strong>de</strong>fensas <strong>de</strong> la zona oriental <strong>de</strong>l oppidum, con el foso en primer término. <strong>Revista</strong> d’Arqueologia <strong>de</strong> <strong>Ponent</strong> 22, 2012, 59-86, ISSN: 1131-883-X 69
- Page 1 and 2:
22 2012 Edició Patrocini
- Page 3 and 4:
Paisatge vegetal i gestió del comb
- Page 5 and 6:
The vegetation landscape and fuel m
- Page 9 and 10:
Sílvia Vila Moreiras Raquel Piqué
- Page 11 and 12:
Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 13 and 14:
Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 15 and 16:
Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 17 and 18: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 19 and 20: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 21 and 22: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 23 and 24: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 25 and 26: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 27 and 28: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 29 and 30: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 31 and 32: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 33 and 34: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 35: Sílvia Vila Moreiras, Raquel Piqu
- Page 38 and 39: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 40 and 41: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 42 and 43: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 44 and 45: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 46 and 47: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 48 and 49: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 50 and 51: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 52 and 53: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 54 and 55: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 56 and 57: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 58 and 59: Joan Ferrer i Jané et al., Aportac
- Page 60 and 61: que en muchos casos pueden aparecer
- Page 62 and 63: analizando su uso en el mundo indí
- Page 64 and 65: Alberto J. Lorrio, Fosos en los sis
- Page 66 and 67: Alberto J. Lorrio, Fosos en los sis
- Page 70 and 71: Alberto J. Lorrio, Fosos en los sis
- Page 72 and 73: Alberto J. Lorrio, Fosos en los sis
- Page 74 and 75: conjunto de armas celtibéricas que
- Page 76 and 77: a partir de los importantes derrumb
- Page 78 and 79: extensible al resto de las tierras
- Page 80 and 81: estar razonablemente seguros de est
- Page 82 and 83: Bibliografía AbAd, l. (2004). La A
- Page 84 and 85: lorrio, A. J., AlMAGro-GorbEA, M. y
- Page 87 and 88: Eva Parga-Dans Estructura y desafí
- Page 89 and 90: Eva Parga-Dans, Estructura y desaf
- Page 91 and 92: Eva Parga-Dans, Estructura y desaf
- Page 93 and 94: Eva Parga-Dans, Estructura y desaf
- Page 95 and 96: Eva Parga-Dans, Estructura y desaf
- Page 97 and 98: Eva Parga-Dans, Estructura y desaf
- Page 99 and 100: Eva Parga-Dans, Estructura y desaf
- Page 103 and 104: Arturo Pérez-Almoguera Núria Rafe
- Page 105 and 106: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 107 and 108: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 109 and 110: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 111 and 112: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 113 and 114: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 115 and 116: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 117 and 118: Arturo Pérez-Almoguera et al., La
- Page 119 and 120:
Josep Casas Victòria Soler Element
- Page 121 and 122:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 123 and 124:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 125 and 126:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 127 and 128:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 129 and 130:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 131 and 132:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 133 and 134:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 135 and 136:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 137 and 138:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 139 and 140:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 141:
Josep Casas, Victòria Soler, Eleme
- Page 144 and 145:
Joan Ferrer i Jané, Śaleitaŕtin:
- Page 146 and 147:
Joan Ferrer i Jané, Śaleitaŕtin:
- Page 148 and 149:
Joan Ferrer i Jané, Śaleitaŕtin:
- Page 150 and 151:
Joan Ferrer i Jané, Śaleitaŕtin:
- Page 153 and 154:
Joan Llinàs Josep Maria Nolla Jord
- Page 155 and 156:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 157 and 158:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 159 and 160:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 161 and 162:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 163 and 164:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 165 and 166:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 167 and 168:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 169 and 170:
Joan Llinàs et al., El sitjar del
- Page 171 and 172:
Marta Morán Álvarez Les ocupacion
- Page 173 and 174:
Marta Morán Álvarez, Les ocupacio
- Page 175 and 176:
Marta Morán Álvarez, Les ocupacio
- Page 177 and 178:
Marta Morán Álvarez, Les ocupacio
- Page 179 and 180:
Marta Morán Álvarez, Les ocupacio
- Page 181 and 182:
Marta Morán Álvarez, Les ocupacio
- Page 185:
22 2012 El futur del Museu d’Arqu
- Page 188 and 189:
col·laboració en els treballs de
- Page 190 and 191:
ecent o remot. 1 Si aquests museus
- Page 192 and 193:
passat que demostren que no són un
- Page 194 and 195:
i competències en els quals basar
- Page 196 and 197:
El Museu d’Arqueologia de Catalun
- Page 198 and 199:
2. Consolidar la Xarxa territorial
- Page 200 and 201:
En quina direcció va el sistema mu
- Page 202 and 203:
Council Recommendation on policies
- Page 204 and 205:
ect. Per altra banda, es va encolom
- Page 206 and 207:
de caràcter històric, per una ban
- Page 208 and 209:
En aquest context la Llei de museus
- Page 213 and 214:
Crònica científica Memòria de l
- Page 215 and 216:
Crònica científica del Carme, del
- Page 217 and 218:
Crònica científica Intervencions
- Page 219 and 220:
Crònica científica Figura 3. Resu
- Page 221 and 222:
Crònica científica Institució /
- Page 223 and 224:
Crònica científica Direcció: Dav
- Page 225 and 226:
Crònica científica 70. MonEstir d
- Page 227 and 228:
Crònica científica Direcció: Jor
- Page 229:
Crònica científica Romanes 54. cA
- Page 233 and 234:
Recensions pendiente: una inclusió
- Page 235 and 236:
Recensions web, blogs, asociaciones
- Page 237 and 238:
Recensions la historia social ha si
- Page 239 and 240:
Recensions las que en mayor o menor
- Page 241 and 242:
Recensions textos de catorze invest
- Page 243 and 244:
Recensions Les troballes espectacul
- Page 245 and 246:
Recensions Però el que resulta mé
- Page 247 and 248:
Recensions col·legues historiadors
- Page 249 and 250:
Recensions social són indestriable
- Page 251 and 252:
Recensions Patrimoni Cultural Basc
- Page 253 and 254:
Recensions palmente en estudios sob
- Page 255:
Recensions partir del registre mate
- Page 258 and 259:
tre i sis paraules clau, text, note
- Page 260 and 261:
the name of the author(s), a summar